T.C.

ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS ULUSLAR ARASI LKLER ANABLM DALI

Dalk Karaba Sorunu ve Uluslararas rgtler

Yksek Lisans Tezi

Torul Aliyev

Ankara2006

T.C. ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS ULUSLAR ARASI LKLER ANABLM DALI

Dalk Karaba Sorunu ve Uluslararas rgtler

Yksek Lisans Tezi

Torul Aliyev

Tez Danman Y. Do. Dr. Funda Keskin

Ankara2006

T.C. ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS ULUSLARARASI LKLER ANABLM DALI

Dalk Karaba Sorunu ve Uluslararas rgtler

Yksek Lisans Tezi

Tez Danman: Y. Do. Dr. Funda Keskin

Tez Jrisi yeleri Ad ve Soyad .................................................................... .................................................................... .................................................................... .................................................................... .................................................................... .................................................................... mzas ........................................ ........................................ ........................................ ......................................... ......................................... .........................................

Tez Snav Tarihi ..................................

NDEKLER KISALTMALAR GR1 1. BLM DALIK KARABA SORUNUN ORTAYA IKIINDAN ATEKESE KADAR OLAN DNEM A. DALIK KARABA SORUNUNUN ORTAYA IKIINDA KARABA TARHNN ETKS 1. Karaba Blgesinin Ksa Tarihi..................4 2. Karaba Meselesinin Ortaya k10 B. SOVYETLER BRL DNEMNDE DALIK KARABA SORUNU 1. Sovyetler Birliinin Kurulmas Srecinde Karaba Meselesi......13 2. Sovyetler Birliinde Sorunun Durumu.... 17 3.Sovyetler Birliinin Dalma Sreci ve Sorunun Yeniden Gndeme Gelmesi...20 C. BAIMSIZLIKTAN 1994 ATEKESNE KADARK DNEMDE SORUNA LKN GELMELER 1. Azerbaycan ve Ermenistan Cumhuriyetlerinin Bamszlklarn Kazanmalar ve Savan Balamas27

2. Byk Devletlerin ve Uluslar aras Kurulularn Sava Durdurma abalar ve Atekesin mzalanmas..31

2.BLM DALIK KARABA SORUNUNUN HUKUK BOYUTU A. SORUNUN HUKUK BOYUTU 1. SSCB Anayasasnda Karaba Meselesi..50 2. Self Determinasyon Hakk ve Toprak Btnl elikisi a. Self Determinasyonun Anlam...60 b. BM ncesi Dnemde Self Determinasyon...66 c. BM Dneminde Self Determinasyon i.BM Andlamasnda Self Determinasyon..68 ii. BM erevesindeki Gelimeler....72 d. BM Dndaki Dier almalar.....78 e. Uluslararas Hukukta Millet(Ethnos) ve Aznlk Kavram....79 f. Halk-Aznlk Tartmas.85 g. Self-determinasyon ve Ayrlma Hakk.88

B. SORUNUN ZMNE LKN PLANLAR VE TARAFLARIN SORUNUN ZMYLE LGL TUTUMLARI 1. Planlar a.Goble Plan90

ii

b. J.Mareska Plan.91 2.Taraflarn Tutumlar a.Azerbaycann Tutumu i. Toprak Btnlnn Salanmas...92 ii.Uti Posidetis uris Prensipi93 iii.Azerbaycann Meru Savunma Hakk ve Kuvvet Kullanma..95 b. Ermenistann Tutumu i. DKCnin Bamszlnn Tannmas....103 ii. Uluslararas Hukuk Asndan Bamsz Dalk Karaba Cumhuriyeti105

3. BLM DALIK KARABA SORUNU VE ULUSLARARASI RGTLERN GRMLER A. BM GVENLK KONSEYNDE DALIK KARABA SORUNU 108 B. AGTN ATEKES ANLAMASINDAN GNMZE SORUNUN ZMNE LKN GRMLER..125 1. zme Ynelik lk Giriimler.....126 2. AGT Lizbon Zirvesi.133 3.Ebakanlardan zm nerisi136 4.AGTin zm Araylar- Arac Devletlerin giriimleri ve kili Grmelerinin Younlamas..139

iii

C. AVRUPA BRL, SLAM KONFERANSI RGT VE AVRUPA KONSEYNN SORUNA LKN GRMLER 1. Avrupa Birliinin Soruna likin Giriimler144 2. slam Konferans rgtnn Dalk Karabala lgili Kararlar146 3. Avrupa Konseyinin Soruna likin Giriimleri151

SONU.157 KAYNAKA...163 ZET....176 ABSTRACT.177

iv

KISALTMALAR

AB: ABD: AGK: AGT: AGTPA: AK: AKKA: AKPM BDT: BM: DKC: DBK: DKB: HK: K: KBP: KPMK: RK(B)P SSC: SSCB: UAD:

Avrupa Birlii Amerika Birleik Devletleri Avrupa Gvenlik ve birlii Konferans Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat Parlamenterler Asamblesi Avrupa Konseyi Avrupa Konvansiyonel Kuvvetler Antlamas Avrupa Konseyi Parlamenterler Meclisi Bamsz Devletler Topluluu Birlemi Milletler Dalk Karaba Cumhuriyeti D leri Bakanlar Konferans Dalk Karaba zerk Blgesi nsan Haklar Komisyonu slam Konferans rgt Komnist Bolevik Partisi Komnist Partisi Merkezi Komitesi Rusya Komnist (Bolevik) Partisi Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii Uluslararas Adalet Divan

GR

Souk Savan bitmesi ve iki kutuplu dnya dzeninin ortadan kalkmasna paralel olarak, dnya genelinde etnik atmalarda art grlmtr. zellikle eski Sovyetler Birlii ve eski Yugoslavya corafyalarnda, ortaya kan etnik sorunlar 1980lerin 2. yarsndan itibaren dnya gndemini megul etmitir. 1990larn ilk yars her iki corafyada etnik sorunlarn kk apl atma ve sava eklinde yaand yllar olmutur. Bu corafyalarda ortaya km olan etnik sorunlar, hem etnik ve dinsel aznlk sorunlarnn, hem de yaylmaclk ve saldrganlk siyasetlerinin niteliklerini tamtr. Sorunlar, ortaya ktklar blgede temel insan haklarnn nemsizlemesine, ekonomik sorunlarn artmasna neden olduu gibi, blgesel ve uluslararas gvenlii ve istikrar da tehdit etmitir. Sovyetler Birliinin miras brakt atmalardan biri de Karaba sorunudur. Yerel atmalardan balayp, uluslararas sistemin gndemini megul eden soruna dnen, Azerbaycan ile Ermenistan arasndaki ilikilerin bozulmasna ve nefrete dayal iki kutbun olumasna neden olan Karaba sorunu, yllardan beri uluslararas rgtlerin ve kresel glerin abalarna ramen zme kavumamtr. Sorun, taraflarca farkl ekilde ele alnmtr. Sorunun taraflar olan Ermenistan ve Azerbaycan bamszlklarn kazandktan sonra uluslararas sistemin yesi olma abas gstermilerdir. Ermenistana gre, eskiden zerklii bulunan ve daha sonra Azerbaycan tarafndan tek tarafl olarak feshedilen Dalk Karaba zerk Blgesinin meskunlar olan etnik Ermeniler, uluslararas hukuka kendilerine tannan self-determinasyon hakkn kullanmlardr. Azerbaycann Karaba

Ermenilerini sorunun zm iin yaplan grmelerde taraf olarak grmek istememesi yznden Ermenistan Cumhuriyeti temsil hakkn kullanmtr. Azerbaycan sorunun taraf olarak Ermenistan grmektedir. nk sava boyunca Karabada savaan taraf Ermenistan Cumhuriyeti ordusu olmutur. Sorun devletleraras bir sorundur. Azerbaycann bu yndeki tutumu net ve yeterince aklaycdr. Uluslararas sistemin g odaklarndan olan ve sayca en fazla uluslararas sistem yesini barndrmas ve tad uluslararas gvenlii salama ykmll nedeniyle, Birlemi Milletler sorun ortaya kt tarihten itibaren zm iin aba sarf etmitir. Taraflar arasnda atekes imzalanana kadarki dnemde, BM soruna ilikin kabul ettii kararlarda Azerbaycann toprak btnln tanm ve zm iin mzakereleri tevik etmitir. Sorunun zmne ilikin olarak AGT tarafndan z konulan Minsk Sistemi, gnmze kadar mzakere srecini destekleyen ve taraflara neriler sunan gl mekanizma olmutur. Avrupa Birlii blgedeki enerji politikasnn bekas iin atma nleme nceliini kullanmaktadr. Avrupa Konseyi genelde taraflar arasnda ibirliini tevik etmee almaktadr. slam Konferans rgtyse slam dayanmasna destek niteliinde soruna ilikin kabul ettii ve hibir yaptrm gc bulunmayan kararlar bulunmaktadr. Bu tezin amac, ncelikle Dalk Karaba sorununun uluslararas rgtlerde ele alnn ve tarihi sreci ortaya koymaktadr. Bu balamda sorunun eitli boyutlarna deinilmekte, ortaya k tarihsel sre ve dnemsel faktrler itibariyle deerlendirilmektedir. Tezin temel varsaym, uluslararas rgtlerin blgede sz sahibi olma abas iinde olan byk glerin politikalar karsnda etkisiz

kalmalardr. En sonda ise sorunun asl mahiyeti ortaya konduktan sonra, sorunun uluslararas nitelik kazanmasnn ardndan zmne ynelik giriimlere

deinilmektedir. Tez almamz Giri ve Sonu blmleri dnda blmden olumaktadr. Birinci blmde, sorunun tarihesi zerinde durulmu, ilk belirtilerinin ortaya kt tarihten gnmze kadar sorunun geliim sreci anlatlmaya allmtr. Bu balamda, zellikle arlk Rusyasnn Gney Kafkasyaya doru gerekletirdii Ermeni gleri sorunun balangc asndan nemli bir noktay tekil etmektedir. Sorunun tarihsel geliim sreci ierisinde dier nemli dnm noktalarn 20.yzyln balarnda blgede tevik edilen etnik atma ve sonrasnda Moskova ynetiminin youn basklaryla Azerbaycan topraklar ierisinde Dalk Karaba zerk Blgesinin kurulmas ve nihayet 20. yzyln sonlarnda Ermenistann blgeye ynelik toprak iddialar zerine balayan atma tekil etmektedir. kinci blmde, sorunun hukuki boyutu ele alnmtr. Sovyetler Birliinin i hukuku, Dalk Karaban oluumunun hukuki temeli, uluslararas hukuka gre self-determinasyon hakk, taraflarn soruna ilikin tutumlar ele alnmtr. nc blmde uluslararas rgtlerin sorunun zmne ynelik giriimleri ele alnmtr. Sorunun zmne ynelik, BM, AK, AB, K, AGTin giriimleri, ortaya atlan zm nerileri ve bu nerilere taraf devletlerin baklar zerinde durulmutur. Sonu ksmnda, almann banda ileri srlen varsaymlar desteklemek zere ortaya konan verilerin ne lde geree uygun olduu, sorunun mahiyeti

itibaryla nerilen zm yollarnn gerek anlamda zm getirme ans anlatlmaya allacaktr.

I BLM DALIK KARABA SORUNUN ORTAYA IKIINDAN ATEKESE KADAR OLAN DNEM
A. DALIK KARABA SORUNUNUN ORTAYA IKIINDA

KARABA TARHNN ETKS

1. Karaba Blgesinin Ksa Tarihi

Karaba blgesi, hem tarihi adan, hem de kltrel adan Azerbaycan devleti iin ok nemli bir yerdedir. Ksaca bu blgenin tarihine gz atalm. Karaba blgesi, dnyadaki en eski insanlarn yaad yerlerden biridir. Buradaki Azh maarasnda bulunan eski insan- Azhontropun yann yaklak olarak 1,2 milyon sene eskiye kadar gtrlebilecei bilim adamlarnca da kantlanmtr1. Bu durumun kantlanmasna ramen 1,2 milyon ya henz genel kabul grmemektedir. Fakat, maara ierisinde bulunan insann ene kemiinin her halkarda en az 300- 500 bin yllk olduu kabul edilmektedir. Yine blgede bulunan Talar maarasnda da bundan 80- 100 bin yl evvelki devre ait zengin kalntlar bulunmaktadr.2 Ara devirlerde Karaba blgesindeki yaama ilikin kantlar yine bulunmaktadr. Milattan nce (M..) drdnc binyldan itibaren ise bu topraklarda yaayanlarn kimliine ilikin bilgiler elde edebilmekteyiz. Bunlar Hrriler diye isimlendirilen Trk kavminden olanlard. Bu Trk kavmi M.. drdnc binylda
Sleyman Eliyarl, Azerbaycan Tarihi, Bak, Azerbaycan Neriyat, 1996, s. 9; Ziya Bnyadov vd. , Azerbaycan Tarihi I cilt, Bak, Azerbaycan Devlet Neriyat, 1994, s. 20. 2 Cemalettin Takran, Gemiten Gnmze Karaba Meselesi, Ankara, Genel Kurmay Basmevi, 1995, s. 31.
1

Kafkasyaya gelerek Karabaa yerlemilerdir.3 M.. ikinci binyla ilikin olarak da Hrrilerin buradaki yaamlarna ilikin kantlara rastlanmaktadr. M.. birinci binyln balarnda blgede Urartular ortaya kmaya balarlar.4 Daha sonra buralara, yine Trk boylarndan olan Sakalar yerlemilerdir. Ermenilere gelince, kendilerini iddia ettikleri gibi ister Yasef evladna dayandrsnlar, isterse de buralara Frigyallarla birlikte geldiklerini iddia etsinler, her halkarda buralarda M.. altnc ve yedinci yzyldan sonra bulunmu oluyorlar.5 M.. 250lerde Karaba blgesinde, Ouzlarn oklar boyundan olan Arsaklar, M.S. birinci yzylda Kafkasya Trk Albanlar, ikinci yzylda Romallar, nc yzylda Sasaniler, altnc yzylda Hun Trkleri ve yedinci yzylda Hazar Trkleri hkmetmilerdir. Yedinci yzyldan itibaren Karaba blgesi dnemin slam kuvvetlerinin ynetimi altna gemitir. 642 ylnda Arap slam ordular, 646 ylnda ise Mslman Ouzlar burada hkmetmeye balamtr. Sekizinci yzylda blgede Mslman idareye kar isyanlar balamtr. Bu isyanlar dokuzuncu yzylda Trk kkenli Babekin liderliinde doruuna ulamtr. 837 ylnda isyan yenilgiye uratlm ve 838 ylnda isyanclarn lideri Babek Samire ehrine gtrlerek burada idam edilmitir.

Mehmet Kengerli, Karaba Azerbaycan Topradr Dnya Durduka da yle Olacaktr, Azerbaycan Trk Kltr Dergisi, say 330, 1999, s. 7. 4 grar Aliyev, Nagorny Karabagh (Dalk Karaba), Bak, Elm, 1989, s. 15. 5 Takran, a.g.e. , s. 35.

892- 930 yllar arasnda Sa Oullar isimli Mslman Trk Beylii blgenin hakimi olmutur.6 XI yzyldan itibaren blge Seluklularn akmna uramtr. 1064 ylnda Grcistan seferinden dnen Alp-Arslan ve 1076ta onun olu ve halefi Melik ah buray batan-baa iskn etmitir. 1256dan itibaren Karaba blgesi lhanllarn (Trk devleti) ynetimi altna gemitir. 1396dan sonraysa, Kpak seferinden dnen Timurun ordular buralar igal etmitir. XV yzyl boyunca blge daha ok Akkoyunlularn ynetimi altnda bulunmutur. XIV yzyln sonlarnda Osmanllar tarafndan alnncaya kadar, blge Safevilerin ynetiminde kalmtr.7 XVIII yzyln balarnda Penah Ali Beyin nderliinde blgede Karaba Hanl kurulmutur. XVIII yzyln sonlarnda artan d saldrlar sonucunda ksa bir sre iin (sadece 1797 ylnda bir sreliine) Karaba blgesi, merkezi Azerbaycann gney (u anki ran) blgelerinde bulunan Gacar Trklerinin ynetimi altna gemise de, genelde bamszln koruyabilmitir.8 1826 ylnda, Karaba Hanl arlk Rusyas tarafndan igal edilmitir. Rusya ile Gacar ynetimi arasndaki savalar sonucunda, 1828de imzalanan Trkmenay Andlamas ile Karaba Hanl Rusyaya balanmtr. 1828- 1829 yllarnda Osmanllarla Rusya arasnda Kafkaslarda yaanan sava da Karaba Hanln bamszln yeniden kazanmasna yardm etmemitir. Bu savalarn ve imzalanan antlamalarn Karaba blgesi asndan bir dier nemi, bu srete Gacar

6 7

Kengerli, a.g.m. , s. 8. M. B. Memmedzade, slam Ansiklopedisi, Karaba Maddesi, Ankara, Trk Diyenet Vakf, 1998, s. 212- 214. 8 Bnyadov vd. , a.g.e. , s. 530541.

ynetimi altndaki topraklardan 1825-1826 yllarnda 18.000, 1828de 50.000 (Trkmenay Anlamasnn 15.maddesi Gacar ynetimi altndaki Ermenilerin bir yl iinde Aras nehrinin kuzeyine, yani Rus ynetimi altndaki topraklara gemesini ngrmekteydi), 1829 Osmanl-Rus Edirne antlamas ile de 84.000 civarnda Ermeninin Karaba blgesine getirilmesi sonucunu dourmas eklinde olmutur9. Dnemin Rus tarihilerine gre bu sre boyunca Kafkasyaya, Anadoludan ve u anki ran topraklarndan en az 1 milyon Ermeni g etmiti veya ettirilmiti.10 Bu gler sonucunda I Nikolay, revan ve Nahvan hanlklarnn topraklarn ieren corafya zerinde Ermeni blgesi de kurmutur.11 Zaten, Rusya blgede bir Ermeni devletinin kurulmasnn planlarn uzun yllardan beri yapmaktayd. 1967 ylnda Ermenistann bakenti Erivanda baslan XVIII yzylda Ermeni-Rus ilikileri isimli kitapta (s. 204-205de) yle denilmektedir: Daha 19 Mays 1783de Knyaz G.A.Potyomkin, II Yekatrinaya frsat bulunca Karaba hemen Ermenilerin kontrolne vermek ve bylece Asyada bir Hristiyan devleti ortaya karmak iin gerekenleri yapacaz, diye yazmt. Bu nedenle bu kadar byk glerin gereklemesinde Rusyann karlar bulunduunu da unutmamak gerekiyor. Bunun yannda buradaki Mslmanlardan da (Trklerden de) nemli bir miktar Gacar ynetimi altndaki topraklara g ettirilmiti. Bunca ge ramen, 1832 ylndaki arlk Rusyas resmi saymlarnda Karaba blgesi nfusunun % 64,8-i Trk (Azerbaycanl), %34,8-i Ermeni olarak

Reid Gyov, Karaban Gemiine Seyahat, Bak, Azerbaycan Devlet Neriyat, 1993. s. 75. N. N. avrov, Novaya Ugroza Russkomu Delu v Zakavkazie (Zakafkasyada Rus ine Yeni Tehlike ), Sankt Petersburg, 1991, s. 59- 61. 11 Tadeusz Swietochowski, Mslman Cemaatten Ulusal Kimlie Rus Azerbaycan (1905- 1920), stanbul, 1998, s. 26.
10

kayda gemitir.12 1887 ylnda Fransada yaynlanan Nouveau Dictionnaire de Geographie Universelle (Yeni Evrensel Corafya Szl) isimli kitabn Karaba maddesinde, 250.000 olarak gsterilen toplam nfusun en az yarsnn Azerbaycan Trklerinden, geri kalannn Ermenilerden ve baz ranl ve Ruslardan olutuu kaydedilmektedir.13 Hatta Ermenistan kaynaklar bile Karaba meselesine ilikin greceli olarak sessizliin yaand dnemlerde, XIX yzyl balarnda Karaba blgesinde Ermeni nfusun aznlkta kaldn ifade etmekteydiler. Nitekim 1972 ylnda Erivanda yaynlanan Bat Ermenistann Rusyaya birletirilmesi isimli bir kitapta (s. 562), bu yllar iin Karabada 12 bin ailenin bulunduu ve bunlarn sadece 2500-nn Ermeni ailesi olduu belirtiliyor. Ermenilerin buraya sonradan geldiinin kendilerince bir baka ifadesi de, 1978 ylnda Karaban Akdere (eski Mardakert) rayonunda, Blgeye Gelilerinin 150 Yl antn dikmeleri olmutur.14 Geri, 1980lerde olaylarn yeniden trmanmasyla bu ant yklmtr. Fakat, onunla ilgili video grntler ve fotoraflar durmaktadr. XIX yzyl sonlarnda ve XX yzyl balarnda eitli isyanlar ba kaldrdysa da, 1918 ylna kadar Karaba blgesi, arlk Rusyasnda Azerbaycann bir blgesi olarak (Gence Guberniyasna bal olarak) yer almaya devam etmitir.

Dursun Yldrm ve Cihat znder, Karaba Dosyas, Ankara, Trk Kltrn Aratrma Enstits, 1991, s.87. 13 Takran, a.g.e. , s. 240. 14 Aliyev, a.g.e. ,`s.7578.

12

2. Karaba Meselesinin Ortaya k

XIX yzyln sonlar ile XX yzyln balarnda Kafkasyada yaayan Ermeniler hzl bir biimde rgtlenmeye balamtr. Bu yaplanmalarn en nemlisi, 1890 ylnda kurulan Tanaksutyun Komitesi olmutur. Komite, daha ok Dou Anadoludaki Osmanl topraklarn kapsayan bir Ermeni devleti kurmay amalamaktayd. Bu dnemde genilemecilik peinde olan Ermeni rgtleri, arlk Rusyas ynetimi altndaki topraklara ilikin iddialarn pek dile getirmemekteydiler. Bunun nedeni, tarihsel srete hep ibirlii yaptklar Ruslarla, ilikiyi bozmama istei olmutur. Genelde iyi olan ilikiler, 1719 ylnda ar I Petronun, Rus Ortodoks Kilisesi mensuplarna tannan haklar lkesinde yaayan tm Ermenilere de vermesi ile daha da pekimiti.15 Bir yandan arlk Rusyasnn halklar kaynatrma isteklerinin Ermeni milliyetilii ile atmas, dier yandan da Rus Ortodoks Kilisesinin Ermeni Gregoryan kilisesini kendisine birletirme abalar bu yakn ilikiyi bir sre iin zayflatmtr. Fakat etnik atmalarn balamas, ilikileri eski seyrine sokmakta ge kalmamtr. Kafkasyadaki milli uyan hareketleri de bu etnik atmalara paralel olarak gelimitir. zellikle 1905 yl tarihe Ermeniler ile Azerbaycan Trkleri arasndaki kanl atmalar yl olarak gemitir. Olaylar bir Mslmann (Azerbaycan Trknn) Tanaklar tarafndan ldrlmesiyle trmanmtr.16

Azerbaycann eitli yerlerinde, zellikle de Karaba ve Gke blgelerinde her iki taraftan karlkl olarak ok sayda insan ldrlmtr. Her iki toplumun baz aydn

15

Ali Arslan, Ruslarn Gney Kafkasyada yaylmalarnda Ermeni Emiyazin Katogigosluunun Rol, Kafkas Aratrmalar II say, s. 21. 16 Swietochowski, a.g.e. , s. 6869.

10

kesimleri, aslnda Ermeniler ile Azerbaycan Trkleri arasnda dmanlk bulunmadn, olaylarn Ruslar tarafndan kkrtldn dile getirmitir. SSCB kurulduktan sonra bu olaylara deinilirken, her zaman bu olaylarn arlk ynetimince dzenlendii ifade ediliyordu. arlk Rusyas yetkililerinin bunu yapmasna neden olarak da, ii hareketlerinin engellenmeye allmas, toplumlarn arla kar mcadeleden yayndrlmas iin bir birlerine kar mcadeleye yneltilmeleri gerektii gsterilmekteydi. 1906 ylnda da devam eden olaylar, bu yln Temmuz ayndan itibaren yerini genel bir sessizlie brakmtr. Tarihsel adan ve arlk Rusyas asndan nemli olaylarn yaand 19061918 yllar aralnda iki toplum arasndaki atmalar durmutur. Hatta bir sra konularda beraber hareket ettikleri de grlmtr. Fakat 19171918 yllarnda gelien olaylar, yeniden iki toplumu kar-karya koymaya balamtr. 1917 Bolevik ihtilalinden sonra Rus Dumas braklm, Dumann Kafkaslardan olan yeleri Transkafkasya Federasyonunu oluturmulard. Bu tarihlerde Rusyada iktidar ele alan Bolevikler Milletlerin Haklar Bildirisi ile her milletin kendi geleceini tayin etmesi ilkesini kabul ettiklerini aklamlar ve bunun sonucunda blgede bir g boluu olumutu. Ayn zamanda, Ermenilerin Osmanl Devletine ynelik toprak taleplerinin ve Dou Anadoluda yaptklarnn (bu konuda arlk Rusyasnn Van ve Erzurumdaki Ba Konsolosu grevini yrtm Mayevskinin hatralarna baklabilir) cevab mahiyetinde, Osmanl ordularnn Douya doru harekat yapmas beklenmekteydi. Bylesine bir beklenti, Ermenileri hzl bir biimde silahlanmaya sevk etmitir. Bu, ayn zamanda mttefiklerin Osmanlya kar Kafkasyada bir g oluturma planlaryla da

11

uyumaktayd. Tanaklar nderliinde silahlanan Ermeniler, Dou Anadoluyla beraber Azerbaycana ait blgelere de saldrmaya balamtr. Bu durum, Rus ordusunda askeri eitim alamayan ve askeri tehizat bulunmayan Azerbaycan Trkleri iin olduka endie verici durum oluturmutur. Nitekim Mart 1918de, dier blgelerle beraber Ermenilerin pek bir younluk oluturmadklar Bakde de toplu Trk katliamlar yaanmtr. Bu srete, Boleviklerin de Milliyeti Ermenilerle ibirliinde olmas olayn ilgin ynlerinden birisini oluturmutur.17 Katliamlarn byk boyutlara ulamas -Bakde ve Azerbaycann baka ehirlerinde 30 bin civarnda Trkn ldrlmesi- zerine nemli sayda Azerbaycan Trk, Baky terk etmek zorunda kalmtr.18 Olaylarn bu ekilde gelimesi Transkafkasya Konfederasyonunun varln phe altnda brakmtr. Mays sonlarnda anlamazlklarn daha da iddetlenmesi yznden Transkafkasya Konfederasyonu dalma srecine girmitir. Karaba blgesi ise, 28 Mays 1918de Azerbaycan bamszln ilan ettikten sonra da onun iinde yer almaya devam etmitir. 12 Ocak 1920da Pariste toplanan Bar Konferans srasnda bamsz Azerbaycan Cumhuriyeti resmi olarak tannrken de, Karaba blgesinin onun bir paras olmas uluslararas kabul grmtr. Zaten 15 Austos 1919da toplanan Karaba Blgesi Ermenileri VII Kurultaynn ald karar zerine sonraki srete Azerbaycan ynetiminin atad geici genel vali Sultanovla anlama yaplmt. Bu anlama ile ortak bir konsey kurulmu ve Karaba blgesinin ynetimi nemli

17 18

Swietochowski, a.g.e. , s. 154159. Yldrm, znder, a.g.e. , s. 16.

12

lde bu konseye havale edilmiti. Bu anlamada ayn zamanda, Paris Bar Konferansnda Karaban Azerbaycan topra olarak kabul grdne de iaret edilmitir.19 Bamsz Azerbaycan Cumhuriyeti 27 Nisan 1920 tarihinde Ruslar tarafndan igal edilinceye kadar, Azerbaycanda Osmanl ve ondan sonra da ngiliz ordular bulunmutur. Her iki g de Karaba blgesini, Azerbaycann bir paras olarak grmeye devam etmitir. Bu sre ierisinde baz Ermeni rgtleri Karaba blgesinde birok kere isyan karmlarsa da baarl olamamlardr. Fakat Ruslarn teviki ve yardm ile 1920 yl Nisannda byk apl bir isyan karlmtr. Azerbaycan ordu birlikleri isyan bastrmak zere blgeye gittii srada, Bolevik Rus ordular (XI. Kzl Ordu) Azerbaycan igal etmitir.

B. SOVYETLER BRL DNEMNDE DALIK KARABA SORUNU 1.Sovyetler Birliinin Kurulmas Srecinde Karaba Meselesi
Ermenilerin Azerbaycann Karaba blgesine ynelik iddialar genellikle, onun hep Ermenistana bal olduu, Sovyet ynetiminin Karaba blgesini zorla alarak Azerbaycana balad eklinde olmutur. Fakat resmi belgeler tam tersini sylemektedir.

19

Takran, a.g.e. , s. 249251.

13

Daha 22 Mays 1919da, Bolevik Ermeni liderlerden A..Mikoyan, Rusya Komnist (bolevik) Partisi Merkez Komitesine ve Vladimir li Lenine kendi grn yazarken Ermeni Tanaklar Karaba Azerbaycandan koparp Ermenistana birletirme abasndalar. Fakat bu, Karaba iin yaam kayna olan Bakden ayrlmak ve hibir ba bulunmayan revana birlemek anlamna geliyor. Ermeni kylleri 5. Kurultaylarnda Azerbaycan tanmay ve onun ynetimi altnda kalmay kararlatrmlardr blge ifadelerini VII kullanmtr.20 Kurultaylarnda Ayrca, da yukarda

deindiimiz

Ermenilerinin,

Azerbaycanla

ballklarna ilikin anlama imzaladklarn belirtmitik. 28 Nisan 1920 tarihinde Azerbaycanda Sovyet Ynetimi ilan edilmitir. O tarihte, Karaba blgesi ve u anda Ermenistan snrlar dhilinde bulunan Zengezur blgesel, ilan edilen Azerbaycan SSCnin snrlar ierisinde bulunmaktayd. Fakat, tarih boyunca amalarna ulamak iin hep Ruslarla ibirlii yapan Ermeniler, Azerbaycanda Rus yanls ynetim kurulmasn bir frsat olarak grm ve Karaba blgesine ilikin iddialarn daha yksek sesle dile getirmeye balamtr. lk balarda, daha Ermenistan Sovyet Rusyaya birlemedii iin, Sovyet Ynetim bu tr meselelerde biraz Azerbaycan yanls tutum taknarak Ermenistana bask yapmaya almaktayd. Bu arada eer Ermenistanda Sovyet Ynetimi kurularsa bunun karlnda Karaba ve Zengezur blgeleriyle ilgili olarak bir takm vaatler de verilmekteydi. Bunun en nemli rneklerinden birisi, Leninin dounun Lenini diye nitelendirdii, bamsz Azerbaycan Halk Cumhuriyetinin milli yneticileri tarafndan her zaman ihanetle sulanan ve sonralar Moskovada zehirlenerek ldrlen, dnemin Azerbaycan Sovyet ynetiminin ba Neriman Nerimanov
20

Yldrm, znder, a.g.e. , s. 85.

14

tarafndan Ermenistan Komnistlerine gnderilen bir telgraf olmutur. 1 Aralk 1920 tarihinde gnderilen bu telgrafta, Ermenistanda Sovyet Ynetimi kurulmas karlnda, Azerbaycann kendi ierisindeki Nahvan, Zengezur ve Karaba blgelerini ona verebilecei ifade edilmekteydi. Burada ama yukarda da ifade edildii zere, Ermenistan Sovyet ynetimine geme konusunda tevik etmek idi. Bu srete Rusya Sovyet ynetiminin gz nnde bulundurmaya alt bir husus da potansiyel etnik karklk merkezlerinin oluturulmas konusu olmutur. Merkeze ynelik tepkileri birbirlerine yneltme amacn gden bu politika, Sovyet Rusyaya arlk rejiminden kalma bir miras idi. Daha 19 Haziran 1920de, Orconikidze, Lenin ve ierine ektii telgrafta, Karaba ve Zengezurun kendilerini Azerbaycann bir paras olarak grdklerini ifade etmekteydi.21 Tartmalar devam ederken, Azerbaycanda Rusa yaynlanan Komnist gazetesinin 2 Aralk 1920 tarihli saysnda Nerimanov adna bir bildiri yaynlanmtr. Bildiride, arazi meseleleri yznden iki komu halkn kannn akmamas gerektii ve Karaba emekilerinin kendi kaderlerini belirleme hakknn bulunduu ifade edilmekteydi. Ermenistanda Sovyet ynetiminin kurulmas dengeleri bir lde deitirmitir. Ermenistan Sovyet ynetiminin liderleri Karaba blgesine ilikin iddialarn hem Moskovaya iletmi, hem de Komnist Bolevik Partisi (Kafkasya (b) P) Kafkas Brosunda dile getirmitir. Bu iddialar zerine, nce 27 Haziran 1921de Azerbaycan KP MK toplanarak Ermenilerin iddialarn ret ve Karaba blgesinin Azerbaycandan koparlamayacan ifade etmitir. 4 Temmuz 1921de toplanan RK(b)P Kafkas Brosu (Kafkas cumhuriyetlerindeki komnist partilerinden olumaktayd ve yedi yesinden sadece bir tanesi Azerbaycanl idi)
21

Aliyev, a.g.e. , s. 80.

15

Karaba blgesinin dalk ksmnn Ermenistana verilmesi gerektii konusunda gr bildirmitir. Fakat Azerbaycan bu konuya sert tepki gstermitir. 5 Temmuz 1921 tarihinde, RK(b)P MKden temsilcilerin de katlmyla RKP Kafkas Brosu yeniden toplanmtr. Bu toplantda, daha sonra Moskova tarafndan Azerbaycan ynetmek zere atanm olan Rus asll Sergey Kirov bile Karaba blgesinin dalk ksmnn da Azerbaycanda kalmas gerektii ynnde gr bildirmitir. Tm deerlendirmeler yapldktan sonra, Orconikidze ve Nazaretyann nerisiyle Mslmanlar ve Ermeniler arasnda milli sulhun gereklilii, Yukar ve Aa Karaba blgelerinin iktisadi alakasnn zaruriliine, onun Azerbaycanla olan daimi balants gibi hususlardan hareketle Dalk Karaban Azerbaycan SSC snrlar iinde kalmasna, blge dahilinde bulunan ua ehrinin idari merkez olmak zere blgeye geni bir zerklik verilmesine karar verilmitir.22 Bylece, Azerbaycann bir yeyle temsil olunduu toplantda Ermenilerin de onayyla, Karaba blgesinin Azerbaycandan koparlamayaca karara balanmtr. Mirzoyan (Ermeni ASPS rgt lideri) bu zmden sonra Aslnda Karaba sorunu diye bir sorun yoktur. Ermeni kylleri Bak ve Adamla balantlar olmadan yaayamayacaklarn sylyorlar, demekteydi.23 Fakat, olayn bir de Karaba blgesinin dalk ksmnda zerk blge oluturulmasna ilikin boyutu bulunmaktayd. Bu konudaki tartmalar yaklak iki yl boyunca srmtr. Bir sonu alnmamas zerine, 2728 Haziran 1923 tarihlerinde toplanan RK (b) P Kafkas Blge Komitesi bir ay ierisinde Karaba blgesinin dalk ksmnda (Ermenilerin daha youn yaadklar corafyada) zerk
22 23

Takran, a.g.e. , s. 136137. Aliyev, a.g.e. , s. 8485.

16

blge oluturulmas gerektii konusunda Azerbaycan son kez uyarmtr. Hatta bu ama iin Azerbaycan ynetiminin ba da deitirilmitir. Kirov, Moskova tarafndan Azerbaycan ynetiminin ba olarak atanmtr. Yaplan grmeler sonucunda, 7 Temmuz 1923de Azerbaycan Merkezi Yrtme Komitesi, belirtilen corafyada Dalk Karaba zerk Blgesi (DKB)nin oluturulmas kararn almtr.24

2. Sovyetler Birliinde Sorunun Durumu

Sovyetler Birliinin kurulmas srecinde atlan admlar meselenin greceli ve geici bir sessiz dnem yaamasn salamtr. Fakat hem bu dnemde, hem de Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birlii (SSCB) kurulduktan sonraki dnemde Moskova ynetiminin izledii stratejiler yukarda da ifade edildii zere Azerbaycan ierisinde sorun potansiyelinin srekli trmanmasna yol amtr. Azerbaycan ierisindeki bir blgenin ierisinde sadece Ermenilerin youn yaad idari snrlar zerinde zerk yapnn oluturulmas, bu corafya ierisinde bile nfusun etnik yapsnn Ermeniler lehinde fark oluacak ekilde deimesine ynelik politikalar izlenmesi bu stratejinin bir paras olmutur. Bu arada ayn dnemlerde SSCB cumhuriyetlerinden birisi olan Ermenistan ierisindeki Azerbaycan Trklerinin daha fazla etnik younlua sahip olmalarna ramen her hangi bir zerk yapnn oluturulmamas Moskova ynetiminin ifte standardnn gstergesi olarak yorumlanmtr.
25

Daha sonraki yllarda SSCB merkez ynetimi ileriki yllarda

doabilecek muhtemel sorunlar nlemek amacyla zellikle kinci Dnya Sava

24 25

Nesib Nesibli, Azerbaycann Jeopolitii ve Petrol, Bak Hazar niversitesi Neriyat, 2000, s. 183. Hatem Cabbarl, Gemiten Gnmze Ermenistanda Azerbaycan Trkleri, Ermeni Aratrmalar, Say 4, Aralk 2001-Ocak, ubat 2002, s. 122.

17

sonrasnda ve 1950li yllarn banda iki g dalgas ile Ermenistan ierisindeki Azerbaycan Trklerinin nemli ksmn zorla Azerbaycana g ettirmitir. Bu konuyla ilgili olarak SSCB Bakanlar Konseyi Azerbaycanda krsal alanlarn kullanm, tarma elverili blgelerin kurulmas ve yurt dnda yaayan Ermenilerin g ettirilerek Ermenistandan g eden Azerbaycan Trklerinin yaadklar blgelere yerletirilmesi amacyla 23 Aralk 1947 tarihli ve 4083 sayl Ermenistan SSCden kyllerin ve baka Azerbaycanl ahalinin Azerbaycan SSCnin Kr ve Aras ovalna g ettirilmesi hakknda ve 10 Mart 1948 tarihli ve 754 sayl G ettirmenin artlar hakknda iki karar almtr.
26

SSCB Bakanlar Konseyinin karar

gereince Azerbaycan Trklerinin aamada 10 bininin 1948de, 40 bininin 1949da, 50 bininin ise 1950de g etmesi gerekiyordu. Toplam 100 bin Azerbaycan Trknn g ettirilmesi planlanmt. Bu karara kar Azerbaycan hkmetinden hi kimse itiraz etmemi, sadece Bakanlar Konseyi Bakan Guliyev Molotova mektup yazarak Ermenistandan g ettirilen Azerbaycan Trklerinin Kur, Aras ovalna deil, corafi bakmdan onlarn yaadklar ortama daha uygun olan Azerbaycann kuzey blgelerine veya Bakye yakn yerlere g etmelerine izin verilmesini istemitir. Ancak Guliyevin bu mektubu cevapsz kalm ve Azerbaycan hkmeti 14 Nisan 1948 tarih ve 455 sayl karar ile SSCB Bakanlar Konseyinin kararlarn uygulamaya koymutur. Ariv belgelerine de yansd kadaryla, sre boyunca kararlarda ngrld ekilde 100 bin kii deil, yaklak 145 kii zorla g ettirilmitir. Ge

Emir Guliyev, Grlme (19481953), Derleyen: Veliyev, Deportasiya, Azerbaycan Ansiklopedisi Yaynevi, s. 210.

26

18

tabi tutulan Azerbaycan Trklerinin yaklak 1/3- g srasnda alk ve hastalk gibi nedenler yznden hayatlarn kaybetmilerdir.
27

Bu dnemlerde baz Ermeni liderlerin DKBni Ermenistana birletirme giriimleri de sregelmitir. nce 1945 ylnda Ermenistan Komnist Partisi Birinci Sekreteri Arutyunov Sovyetler Birlii Komnist Partisi Birinci Sekreteri Staline mektup yazarak Dalk Karaban Ermenistana verilmesini rica etmitir. Stalin, bu konuyla ilgili Azerbaycan Komnist Partisi Genel Sekreteri Barovun da grlerini almay tercih etmitir. Barov, Staline yazd mektupta prensip itibaryla buna kar olmadn, ancak buna kar Ermenistan, Grcistan ve Dastanda Azerbaycan Trklerinin toplu yaadklar blgelerin Azerbaycana verilmesi gerektiini ifade etmitir. Ermeniler bu koullar altnda DKBnin Ermenistana verilmesinin bir anlam olmadn bilerek konuyu kapatmtr.
28

Ermenistan ynetimi DKBnin Ermenistan ile birletirilmesi konusunu 1964de yeniden gndeme getirmitir. Bu dnemde Mikoyan ve Ermenistan Komnist Partisi Birinci Sekreteri, Sovyetler Birlii Komnist Partisi Genel Sekreteri Kuruevle grmesinde Krmn Ukraynaya verildiini rnek gstererek DKBnin de Ermenistana birletirilmesini istemitir. Kuruev ise cevabnda Size Dalk Karabadan Ermenistana tanmanz iin 24 saat ve 12 bin askeri kamyon vermeye hazrm demitir.
29

27 28

Cabbarl, a.g.m. , s. 141. Veliyev, a.g.m. , s. 78. 29 Yurii Pompeev, Krovavy Omut Karabaxa (Karaban Kanl kmaz) , Bak, Azerbaycan Yaynevi, 1992, s.1920.

19

Fakat Sovyetler Birliinin belirli politikalar dorultusunda Ermeni yetkililerin Azerbaycan ve Trkiye kart taleplerine bir lde scak baklmaktayd. rnein, 1965 ylndan balayarak Ermenistanda szde soykrma ilikin anma trenlerine balanlmas ve Azerbaycan Trklerine kar bireysel ve toplu basklara yeniden balanlmas bunun gstergelerinden olmutur.
30

3. Sovyetler Birliinin Dalma Sreci ve Sorunun Yeniden Gndeme Gelmesi

Olaylarn trmand 1980li yllarn ortalarna gelinceye kadar, yukarda da ifade ettiimiz zere Ermeniler eitli yollarla ve eitli dzeylerde DKBnin Azerbaycandan alnarak kendilerine verilmesi gerektiini ifade etmekteydiler. 1985 ylnda SSCBde ynetimin bana Mihail Gorbaovun gemesiyle birlikte lkede yeni bir dnem -perestroyka (yenidenkurma) ve glasnost (aklk) dnemibalamtr. Bir yandan SSCB dndaki Ermeni lobisinin, dier yandan da SSCB iindeki Ermeni aydnlarn Gorbaovla gelitirdii iliki, onlar Azerbaycan ierisindeki DKByi alabilecekleri hususunda umutlandrmaktayd. lerleyen dnemlerde ister Gorbaovun ekonomi danman Aganbekyann Pariste yapt konuma31, isterse de Ermenistanda ve Moskovadaki Ermeni faaliyetleri, Karaba blgesinin dalk ksmnn biran nce Azerbaycandan koparlarak Ermenistana birletirilmesine ynelik almalarn hzlandrldnn gstergelerindendi. Bu arada, blgede yaayan Ermeniler ierisinde de ayrlkln tevik edilerek st dzeye trmanmaya balad da dikkat eken dier noktayd.

30 31

Cabbarl, a.g.e. , s.142. Lhumanite, 18 Kasm 1987.

20

20 ubat 1988de DKB Blge Sovyeti (140 yesinden 110u Ermeniydi) Azerbaycan ve Ermenistan Yksek Sovyetlerine hitaben, Azerbaycandan ayrlarak Ermenistana birleme isteini belirten mracaat kabul etmitir. 21 ubat 1988de toplanan Sovyetler Birlii KP MK bunun gerekleemeyeceine karar vermitir. Azerbaycann DKB iinde yer alan Askeran rayonunda iki Azerbaycanl gencin ldrlmesi, Ermenistan gazetelerinde gya Gorbaovun DKByi Ermenistana birletirecei szn vermesi iddialarnn yaynlanmas ve Ermenistanda (Zengezur, Gyce ve baka blgelerden) yaayan yz binin zerinde Azerbaycan Trknn katliamlara maruz kalmas ve ge zorlanmas (srecin sonunda yaklak 200 bin Azerbaycan Trk Ermenistan terk etmek zorunda kalmtr), bu ge zorlananlarn da genellikle Bak ve Sumgayta yerlemesi sonucu zellikle, bu iki kentte Ermenilerle Azerbaycan Trkleri arasnda atmalar yaanmtr.

Sumgayttaki atmalarda 6s Azerbaycanl, 26s Ermeni olmak zere 32 kii ldrlmtr.32 12 Temmuz 1988de DKB Yerel Meclisi, Azerbaycandan ayrlma kararn almtr. Ertesi gn toplanan Azerbaycan Yksek Sovyeti Bakanlk Divan yerel meclisin kararn geersiz ilan etmitir. Gelimeler zerine 18 Temmuzda toplanan SSCB Yksek Sovyeti Bakanlk Divan, her iki cumhuriyetin kararlarn deerlendirmi ve konuyu karara balamtr. Deerlendirmeler srasnda konuma yapan SSCB KP MK Genel Sekreteri M. Gorbaov zerk blgenin sorunlarnn varln kabul ettiklerini, fakat bu sorunlarn Azerbaycann toprak btnlne dokunulmadan zleceini ifade etmitir.

Araz Aslanl, Tarihten Gnmze Karaba Sorunu, Avrasya Dosyas, Azerbaycan zel, Cilt 7, Say 1, lkbahar 2001, s. 400.

32

21

20 Temmuz 1988 tarihli Kommunist (Bak) gazetesinde yaynlanan kararda, Azerbaycan ve Ermenistann snrlarnn ve anayasayla belirlenen toprak btnlnn deitirilmesinin mmkn olmad, bu kararn SSCB Anayasasnn 78. maddesine (her hangi bir Sovyet cumhuriyetinin snr onun rzas olmadan deitirilemez hkmne) dayand ifade edilmekteydi. Kararda ayrca, Sovyet ynetimi dneminde DKBdeki bir ok sorunun zld, fakat hala zme kavuturulmayan baz sorunlar olduu, Azerbaycan ve Ermenistan ynetimlerinin bu ynde ibirlii iinde almalar gerektii de vurgulanmtr.33 Bu kararlar Ermenilerin tepkisine ve onlarn Azerbaycandan ayrlma ynndeki faaliyetlerini daha da artrmalarna neden olmutur. 7 Aralk 1988de Ermenistanda yaanan deprem felaketi olaylarn ksa bir sre iin durmasna neden olmutur. Deprem felaketi srasnda Ermenistann yardmna ilk koanlar arasnda Azerbaycan da yer almtr. Azerbaycann ilk yardmn tayan uan ilgin ekilde Ermenistan snrlar ierisinde dmesi, uan Ermenilerce drld eklinde sonradan dorulanmayan baz sylentilerin ortaya kmasna da neden olmutur. 12 Ocak 1989da, Sovyetler Birlii Yksek Sovyeti DKBnin ynetimini geici bir sre iin Azerbaycandan alarak Moskovaya bal zel Ynetim Komitesine vermitir. Gorbaovun danmanlarndan olan Arkadi Volski komitenin bana getirilmi ve 5.400 kiilik ileri Bakanl birlii ona balanarak blgeye

33

Yldrm, znder, a.g.e. , s. 62- 64.

22

gnderilmitir.34 1989 yl boyunca atmalar kk apl da olsa ara vermeden devam etmitir. 28 Kasm 1989da, Sovyetler Birlii Yksek Sovyeti blgedeki Ermenilerin haklarnn korunmas iin gerekli yasal dzenlemelerin yaplmas artyla DKB ynetiminin yeniden Azerbaycana braklmasna, fakat gvenlik glerinin orada kalmaya davam etmesine karar vermitir. Karar, DKBnin Azerbaycan topra olduunu bir daha onaylad iin Ermenilerce, kendi i meselesi konusunda Azerbaycana baz dikteler ettii iin de Azerbaycan tarafndan eletirilmitir. Ermenistan daha da ileri giderek 1 Aralk 1989da DKBni kendisine birletirme karar almtr. Bunun zerine, 7 Aralk 1989da, Azerbaycan Yksek Sovyeti Ermenistan Parlamentosunun ald DKB ilhak kararn knam ve blgeyi ynetmek zere, Azerbaycan SSC Egemenlik Yasasna (23 Eyll 1989da kabul edilen bu yasada Karaba zerinde Azerbaycann egemenlii de ayrca vurgulanmt) dayanarak bakanln Azerbaycan KP kinci Sekreteri Viktor Polyanikonun yapt Tekilat Komitesi kurmutur. 2 Ocak 1990da DKBnin merkezi Hankendinde Azerbaycan Trklerini tayan otobs konvoyu Ermenilerin saldrsna uramtr. Gvenlik gleri saldry glkle nledii olaylar srasnda 1 kii lm ve 3 kii yaralanmtr. 9 Ocak 1990da Ermenistan Parlamentosunun 1990 Yl Bte Yasasn onaylarken ekonomik plan kapsamna DKByi de dahil etmesi olaylar rndan karan nemli gelimelerden birisi olmutur. Toprak btnlnn ciddi tehdit altda

Fahrettin ilolu, Rusya Federasyonunda ve Transkafkasyada Etnik atmalar, stanbul, Sinatle, 1998, s. 144- 145.

34

23

kalmas ve blgedeki Azerbaycan vatandalarn can gvenliinin salanamamas nedeniyle Azerbaycan toplumunda hem Moskova ynetimine, hem de Azerbaycan ynetimine kar protesto gsterileri artmtr.35 12 Ocak 1990da Ermenilerin blgedeki iki Trk yerleim birimine saldrmalar sonucu, 12 kii lm, 22 kii esir alnmtr.36 13 Ocak 1990da, Bakde yaayan bir Ermeni etnik atma zemininde iki Azerbaycanlya baltayla saldrmtr. Saldrya urayanlardan birisi lm, dieri ar yaralanmtr. Bu haberin o srada gereklemekte olan byk bir mitinge ulamas zerine kar saldr dzenlenmi ve bu saldr srasnda byk ounluu Ermeni olmak zere toplam 34 kii hayatn kaybetmitir. Olaylarn daha da trajik boyut kazanmasn neden gsteren Moskova ynetimi, Bakde ve Azerbaycann bir ok baka blgesinde (DKB dahil) olaanst hal uygulamas balatmtr. 19 Ocak 1990 tarihinde akam saatlerinde Kzl Ordu birlikleri havadan, karadan ve denizden Azerbaycana kartma yapm, kartmadan ancak birka saat sonra aslnda Bakde olaanst hal ilan edildii duyurusu yaplmtr. Amac daha ok Azerbaycandaki bamszlk yanllarn ezmek olan kartma sonucunda en az 130 kii lm, yzlercesi yaralanmtr.37 23 Austos 1990da Ermenistan egemenliini ilan ederken, uluslararas hukuku hie sayarak, DKByi kendi topra olarak gstermitir.38 Bu arada, 1990 yl boyunca da Ermenistann bu blgeyi kendi topraklarna katma giriimleri ve bu erevede karlkl saldrlar devam etmitir.
35 36

Fahir Armaolu, 20. Yzyl Siyasi Tarihi , II Cilt, s.211. M.Kengerli, Karaba Azerbaycan Topradr, Dnya Durduka Da yle Olacaktr, Azerbaycan Trk Kltr Dergisi, Say 330,1999, s. 14. 37 ilolu, a.g.e. , s. 147- 148. 38 Le Monde, 24 Austos 1990.

24

1991 ylna belirsiz bir ortam iinde girilmitir. Orta apl atmalar, iki tarafn srekli birbirini sulamas ve merkezi Moskova ynetiminin gerekli nlemleri almamas yine devam etmitir. Mart 1991 ortalarnda Gorbaov Tass ajansna yapt aklamada blgedeki atmalardan rahatszln ve Karaban

Azerbaycann ayrlmaz bir paras olduunu ifade etmitir. Bu aklamadan sonra basn toplants dzenleyen Ermenistan babakan Vazgen Manukyan, o gne kadar izledikleri politikann aksine DKB zerinde bir hak iddia etmediklerini, sadece oradaki yerli Ermenilerin mcadelesini desteklediklerini beyan etmitir.39 Austos 1991 ortalarnda Gorbaova kar dzenlenen darbenin baarsz sonulanmas ve bunun sonucunda Sovyet Cumhuriyetlerinin bamszlamas srecinin hzlanmas, Ermenistann Azerbaycan topraklarn kendisine birletirmesi giriimleri sorununa da yeni bir boyut kazandrmtr. 30 Austos 1991de Azerbaycan bamszln ilan etmitir. Bunun ardndan DKB Ermenilerini temsil ettiklerini syleyen bir grup toplanarak Artsak Ermeni Cumhuriyetini ilan etmitir. Azerbaycan parlamentosu bu karara, Azerbaycan Anayasasna (ayn zamanda SSCB Anayasasna) aykr olduu iin sert tepki gstermitir. Austos 1991 Moskova olaylarnn muzafferi Boris Yeltsin yanna, teden beri bu olaylarla yakndan ilgilenen Kazakistan Devlet Bakan Nursultan Nazarbayevi de alarak 20 Eyll 1991de ge saatlerde Bakye gelmitir. Ertesi gn Gence kentine giden liderler, burada yeterli gvenlik nlemleri alndktan sonra DKBnin merkezi Hankendine gemitir. Liderlerin son dura Erivan olmutur. Yeltsin ve Nazarbayev bir bar srecini balatmaya alm ve her iki tarafla yaptklar grmelerde bunun artlarn yaklak olarak belirlemitir. Varlan uzlama zerine, 23 Eyll 1991de
39

Takran, a.g.e. , s. 156- 157.

25

Rusyann gneyindeki Jeleznovodsk kentinde bar grmelerine balanmtr. 24 Eyll 1991de Azerbaycan ve Ermenistan, Yeltsin ve Nazarbayevin garantrlnde anlamaya varmtr. Anlama, taraflar arasnda atekesin salanmasn,

Ermenistann DKBnin Azerbaycana ait olduunu kabul etmesini, blgeye kendisini ynetmesi iin bir takm olanaklar salanmasn n grmekteydi.40 Grmelerin ikinci aya iki taraf yetkililerince, snrdaki cevan rayonuna bal bir kyde gerekletirilmitir. Grme sonrasnda yaynlanan bildiride, cinayet ve intikama dayanan ksr dngnn durdurulmasnn zorunlu olduu vurgulanmtr. Fakat, bu arada karlkl saldrlar da ara vermemitir. Azerbaycan taraf, atekese uyulmadn gstermek zere Rusya ve Kazakistandan blgeye gzlemciler de getirmitir.41 20 Kasm 1991de olumsuz anlamda ok nemli bir olay gereklemitir. Bu tarihte Azerbaycan hkmetinin yelerini, adalet ve gvenlik yetkililerini, iki Rus generali, Kazak ve Rus gzlemcileri, gazetecileri tayan helikopter Ermeniler tarafndan drlmtr. Olayda kurtulan olmamtr. Bu olay Azerbaycan tarafn baz kararlar almak zorunda brakmtr. Ermenistana giden demir yolu kapatlm, ayrca Azerbaycan Yksek Sovyeti 26 Kasm 1991 tarihli toplantsnda DKBnin statsn ortadan kaldrm ve bu tarihe kadar zerk yap ierisinde yer alan rayonlar direk Bakye balamtr.42 Karar, tahmin edilebilecei gibi Ermenilerce pek ho karlanmamtr. Bu sre ayn zamanda Yeltsin ve Nazarbayev tarafndan balatlan bir bar giriiminin sonusuz kalmas anlamn tamaktayd.

40 41

ilolu, a.g.e. , s. 151- 152 ve Takran, a.g.e. , 158159. ilolu, ayn yer . 42 Takran, a.g.e. , s. 161.

26

C. BAIMSIZLIKTAN 1994 ATEKESNE KADARK DNEMDE SORUNA LKN GELMELER 1. Azerbaycan Ve Ermenistan Cumhuriyetlerinin Bamszln Kazanmas ve Savan Balamas
Yukarda ifade edilen son olaylar geliirken artk Azerbaycan bamszlna tam olarak kavumutu. 18 Ekim 1991de Azerbaycan bamszln ilan etmitir. Daha ncesinde ise, 23 Eyll 1989da Egemenlik Yasas, 25 Mays 1991de Ekonomik Bamszlk Yasas, 30 Austos 1991de Bamszlk Bildirisi Azerbaycan Yksek Sovyeti (Azerbaycan parlamentosu) tarafndan onaylanmtr.43 Bu srete Azerbaycan Yksek Sovyeti, 9 Ekim 1991de Ulusal Ordunun kurulmasna ilikin karar kabul etmitir.44 Bu arada Sovyetler Birliinin dalmas srecine paralel olarak Ermenistan da bamszlna kavumutu. 1991in sonlarnda bamsz Ermenistan Cumhuriyeti parlamentosu, eski DKByi Azerbaycann bir paras olarak gsteren hi bir uluslararas anlamay tanmayacan aklamtr. Halen teorik olarak yrrlkte olan bu karar uluslararas alanda temel ilkelerden birisi olan devletlerin toprak btnl ilkesini aka ihlal etmektedir.45 Fakat bu devletlerin uluslararas kurululara yelik sreci baladktan sonra, Ermenistann Azerbaycana ynelik igalci politikasnda taktik deiiklikler grlmeye balanmtr. Yeni taktie gre ncelikle eski DKBnin Azerbaycandan
Tm bu yasalarn tam metni iin baknz: Azerbaycan Cumhuriyeti Yasalar Toplusu I Cilt, Bak: Hukuk Edebiyat, 2001. 44 Edalet Tahirzade, Eli Bey, Bak, Cumhuriyet Gazetesi Yayn, 1999, s. 70. 45 Ercan Kurbanov, Azerbaycann Gvenlik Kayglar: Dalk Karaba zerinde Ermenistanla atma ve Dier lke i Anlamazlklar, Avrasya Etdleri, Cilt 3, Say 4, K 1996/97, s. 20.
43

27

tamamen ve uluslararas kamuoyunda kabul grecek ekilde ayrlmas salanacak, daha sonra artk Azerbaycana bal olmayan blgenin Ermenistana birletirilmesi tamamen gerekletirilecektir. Nitekim, bu tarihlerde Ermenistan artk eski DKBnin Ermenistana birlemesini deil, bamsz bir cumhuriyet olaca tezini savunmaya balamtr. Bu amala, 10 Aralk 1991de artk zerklii olmayan bir blgede eski DKBde yaplan szde referandum sonucu, 6 Ocak 1992de Artsak Ermeni Cumhuriyeti ilan edilmitir.46 1992 ylna gelindiinde, artk iki toplum arasndaki atmalarda lenlerin says bini gemiti. Taraflar arasndaki atmalar giderek iddetlenmekteydi. Azerbaycan taraf nizami bir orduya sahip olmadan, milis gleri ve gnlllerden kurulmu birliklerle, Rusya tarafndan desteklenen Ermenilerle iki cephede savamak zorunda kalmt. nk saldrlar hem Azerbaycan ierisindeki bir blgeden (eski DKB corafyasndan), hem de Ermenistandan yaplmaktayd. 30 Ocak 1992de Pragda yaplan AGK toplantsnda Azerbaycan ve Ermenistann bu kurumun yesi olmasyla birlikte, konu uluslararas bir boyut kazanmtr. Tam bu sralarda Azerbaycanl mltecileri tayan helikopter Ermeni kuvvetlerinin roket atyla drlmtr. Olay sonucunda en az 40 kii lmtr.47 ubat 1992 balarnda rann yapt arabuluculuk nerileri taraflarca kabul grmemitir. ubatn ortalarnda Avrupa Parlamentosu Strazburgda toplanarak blgeye gzlemci gnderilmesini karara balamtr. 20 ubat 1992de Rusya Dileri Bakanlnn giriimi ile Azerbaycan, Ermenistan ve Rusya Dileri Bakanlar Moskovada bir araya gelmi ve yaptklar grme sonrasnda
46

Yuri Babayan, Armenian History; History of Artsakh, http://www.armenianhistory.info/artsakh3.htm, (13/11/2006) ; Marco Polo Magazine, 45/ 98, s. 1. 47 ilolu, a.g.e. , s. 154, Takran, a.g.e. , s. 164.

28

dzenledikleri basn toplantsnda atmalara bir an nce son verilmesi ve yerleim blgeleri zerinde ablukann kaldrlmas konusunda karara vardklarn

duyurmulardr. Ermenistan Dileri Bakan Hovanisyan toplant sonrasnda, Azerbaycan Dileri Bakan Sadkova sorunu ile ilgili grmelerin, eski DKB temsilcisinin katlm olmadan baarsz kalacan ifade ettiini de aklamtr.48 Fakat, en azndan atmalara ara verilmesinin kararlatrlmas bar asndan olumlu bir gelime olarak nitelendirilmitir. 24 ubatta ran Dileri Bakan Ali Ekber Velayeti, taraflar arasnda arabuluculuk yapma amacyla blgeye bir ziyaret gerekletirmitir. Taraflar arasnda atekes iin temel konularda uzlamaya allrken Hocal katliam yaanmtr. Hocal kenti, Ermenistan askeri birliklerinin saldrlar srasnda blgede belki de en kritik durumda olan yerleim birimi olmutur. Blgedeki tek havaalannn bulunduu 7000 nfuslu Hocal, 1991 yaz ve sonbahardaki Ermeni saldrlar sonucu kuatma altna alnmt ve kente ulam sadece helikopterlerle salanmaktayd. Bu kadar zor durumda ve stratejik nemi haiz olmasna ramen, Azerbaycandaki Mtellibov iktidar Hocalnn savunulmas ynnde gerekli abay gstermemitir.49 Sonu olarak 2526 ubat 1992de Ermenistan gleri Hocalya saldr dzenlemilerdir. Saldr 63 ocuk, 106s kadn, 70i yal olmak zere 613den fazla insan kaybna neden olmutur. Ayrca 1275 kii Ermenilerce rehin olarak

Nesip Nesibli, Azerbaycan ve Moskova-Erivan-Tahran ttifaknn Jeopolitik Kuatmas, Stratejik Analiz, cilt 1, say 4, Austos 2000, s. 6172; Takran, a.g.e. s. 165.
49

48

Nazim Cafersoy, Elibey Dnemi Azerbaycan D Politikas, (Haziran 1992- Haziran 1993), Ankara, ASAM Yayn, 2001, s. 41.

29

gtrlm, 500-den fazla kii yaralanm, 150 kiiyle ilgili olarak ise her hangi bir bilgi edinilememitir. Kuatma altndaki insanlarn ou acmasz yntemlerle ldrlm, uluslararas kurulular50 ve dnya medyas51 konuyu insanlk dram olarak nitelendirmitir. Azerbaycan resmi olarak, Hankendideki 366nc Rus Alaynn saldrya katldn aklamtr.52 nk saldrda en gelimi konvansiyonel silahlar kullanlmt. Bunlar deil blgedeki yerel gruplarda, yeni olumaya balayan Azerbaycan ve Ermenistan ordularnda bile mevcut olmamtr.53 Rus taraf her zamanki gibi yine de saldrlarla alakas olmadn aklamtr. Fakat, ismi geen alaydan firar eden 3 Rus askeri 3 Mart 1992de dzenledikleri basn toplantsnda, beyinlerinin ykandn ve Hristiyan Ermeniler yannda Mslman

Azerbaycanllara kar savamaya arldklarn itiraf etmitir.54 Burada ksaca u hususlar zerinde durmakta da yarar grmekteyiz. O dnemde neden Hocalya ynelik bylesine geni apl harekat yaplmtr? lk husus Hocalnn stratejik konumuna ilikin olmutur. Ermeniler iin Hocalnn igal edilmesi Askeran ile Hankendi arasndaki yolun alarak, ua dnda eski DKBnin tamamnn Ermenistan kontrol altna gemesi asndan nemliydi.

Http://Www.Amnesty.Org/Ailib/Aipub/1994/Eur/551294.Eur.Txt (24.03 2006); Http://Www.Unhchr.Ch/Huridocda/Huridoca.Nsf/0/7c3561e40d2d3d07c1256bae00447b7f?Opendocu ment (13.04. 2006). 51 Nowhere To Hide For Azeri Refugees, The Guardian, 2 September 1993; The Face Of A Massacre, Newsweek, 16 March 1992; Massacre By Armenians, The New York Times, Tuesday, March 3, 1992; Thomas Goltz, Armenian Soldiers Massacre Hundreds Of Fleeing Families, The Sunday Times 1 March 1992; Corpses Litter Hills n Karabakh, The Times, 2 March 1992; Jill Smolowe, Massacre n Khojaly, Time, March 16, 1992, Nagorno-Karabagh Victims Buried n Azerbaijani Town, The Washington Post, 28 Febriary 1992; 52 Ermenistan Cumhuriyetinin Azerbaycan Cumhuriyetine Askeri Mdahalesi, Kantlar ve Belgeler, Azerbaycan D leri Bakanl, Strateji Aratrma ve D Politikann Kurulmas Merkezi, 2004, s. 5. 53 Http://President.Gov.Az/Azerbaijan/Khojali/Bge.Htm. (13.02.2006) 54 Hrriyet, 4 Mart 1992.

50

30

Hocalya gerekletirilmesinin

ynelik birka

operasyonlarn nedeni olmutur.

byk Bunlar

katliamlar arasnda

eklinde Ermenilerin

bilinaltna ilenen Trk dmanl, saldrda bulunanlarn ruh hali gibi etkenler bulunmakla beraber, operasyonun bilinli olarak bu ekilde yaplmak suretiyle insanlarn gzn korkutmak ve direnlerini zayflatmak da amalanmtr. Bu stratejiye gre, blgedeki Azerbaycan Trklerinin psikolojik direnci krlrsa ve aileleri katledilmek suretiyle bir lde gzleri korkutulursa ileriki saldrlarda direni daha zayf olacak ve herkes cann ve daha nemlisi ailesini kurtarmaya alacaktr. Nitekim, sonraki igallere baktmzda Ermenilerin bu stratejilerinin bir lde baarl olduu grlmektedir. Hocal katliam, kendi halkn korumak iin yeterli nlem almayan Azerbaycan Devlet Bakan Ayaz Mtellibovun sonunu da hazrlamtr. Olaylarn ardndan, 6 Mart 1992de muhalefet milletvekillerinin basks ile Mtellibov devlet bakanl grevinden istifa etmi ve devlet bakanl yetkileri Meclis Bakan Yagub Memmedova gemitir.

2. Byk Devletlerin ve Uluslararas Kurulularn Sava Durdurma abalar ve Atekesin mzalanmas

Mart ay boyunca karlkl saldrlar devam ederken, 24 Mart 1992de Helsinkide toplanmakta olan AGK Dileri Bakanlar Konseyi, Karabadaki durumu deerlendirdi ve sonu bildirisinin 3.-11. maddelerinde sorunun zm iin Beyaz Rusyann Minsk kentinde konferans arlmasnn kararlatrld ifade edilmitir. 9. maddede konferansn katlmclar olarak Azerbaycan, Almanya, ABD, Ermenistan, Beyaz Rusya, sve, talya, Fransa, Trkiye, ek ve Slovak Federal

31

Cumhuriyetinden oluan 11 lkenin ismi sralanmtr.55 Minsk Konferans iin koordinatrlk grevi talyaya verilmi ve konferansa bakanlk etmek zere talyan temsilci Mario Rafaelli atanmtr. Konferansn Temmuz 1992de Minskte yaplmas ngrlmtr. AGTin bu giriimi BMden de destek grmtr. BM Gvenlik Konseyinin 26 Mart 1992 tarihli toplantsnda, soruna dorudan mdahale etmeme ve AGTin giriimlerini destekleme karar alnmtr.56 1 Nisan 1992de Romada Minsk Konferansnda yer alacak lkelerin temsilcilerinin katlm ile Rafaelli bakanlnda toplant yaplmtr. Ayn gnlerde AGK gzlemci heyeti de Baky ziyaret etmitir.57 Nisan 1992 sonuna doru rann arabuluculuk giriimleri de artm ve 7 Mays 1992de, Tahranda Azerbaycan Devlet Bakan Vekili Yagub Memmedov, Ermenistan Devlet Bakan Levon Ter-Petrosyan ve ran Cumhurbakan Haimi Rafsancani arasnda sorunun zmne ynelik grme gerekletirilmitir. Grme sonucunda Azerbaycan ile Ermenistan arasnda sekiz maddeden oluan bir anlama imzalanmtr. Ama anlama imzalandktan sadece iki gn sonra 9 Mays 1992de Ermenistan ordusu blgenin anahtar konumundaki uay, 17 Mays 1992de ise blgeyi Ermenistana balayan Lan igal etmitir.58 Bu da rann arabuluculuk ve Ermenistann bar konusundaki tutumunun samimiliyi konusunda sorular ortaya karm ve bir bar giriiminin de sonusuz kalmasna neden olmutur.

http://www.osce.org/docs/russian/1990- 1999/mcs/adhels92rhtm (14.03.2006). Manvel Sarkisyan, Politieskie Problem Kavkaza i Armeniya(Politika Armenii v Regione), Kafkaslarn ve Ermenistann Politik Sorunlar (Ermenistann Blge Politikas), s. 59. 57 Aslanl, Trk Dnyasnn Kanayan Yaras: Karaba, Yeni Trkiye, 19. cilt. 58 http://www.president.az/azerbaijan/nk/conf3.htm (24.01.2006).
56

55

32

in ilgin yan olaylarn ayn gnlerde bar grmeleri iin blgeye gelen AGK heyetinin gzleri nnde cereyan etmesidir. Bu arada, 15 Maysta Azerbaycanda Mutellibovun devlet bakanl grevine geri dnme giriimi ters tepmi ve muhalefeti bekledii seimden nce iktidara tamtr.59 Yeni iktidar eski DKB de dahil olmak zere toprak btnl konusunda hi taviz vermeyeceini ilk batan belirtmi ve ilk snavn da 21 Mays 1992 tarihinde Helsinkide gerekleen AGK Kdemli Memurlar Komitesi toplantsnda vermitir. Bu toplantda, ABD temsilcisinin nerdii, Azerbaycann toprak btnln vurgulayan ve blgedeki tm yabanc askeri glerin ekilmesini ngren tasar iin, Ermenistan dndaki 51 lkenin temsilcisi lehte oy kullanmtr. Uzlama salanmad iin tasar karara dnmemitir. Ermenistann, eski DKB Ermenilerinin, taraflar arasnda 29 Haziran7 Temmuz tarihlerinde yaplacak olan Roma grmelerinin 3. turuna ve 15 Temmuz 1992de yaplmas planlanan 4. turuna, daha nce Mays aynda elde ettikleri ilgili taraf statsnden vazgeerek Dalk Karaba Cumhuriyeti ad altnda katlmas konusundaki srar dier katlmclar tarafndan kabul grmemi ve bylece grmelerden sonu alnmasn engellenmitir.60 Ayn tarihte Ermenistan Rusya ile 7. Rus askeri ssnn cumhuriyette kalmas konusunda anlama imzalamtr. Buna bir de Ermenistann BDT yesi olmasn ve 15 Mays 1992de imzalad BDT Ortak Gvenlik Pakt anlamasna

7 Haziran 1992de Azerbaycanda cumhurbakanl seimleri yaplacakt. Fakat yukarda bahsettiimiz giriimin nlenmesiyle birlikte muhalefet-AHC, parlamento bakanln elde etti. Eski Cumhurbakan istifa ettii ve yenisi de henz seilmedii iin yasalara gre meclis bakan cumhurbakanl grevini de yrtyordu. 7 Haziranda yaplan cumhurbakanl seimlerini AHC bakan Eblfez Elibeyin kazanmasyla demokratik muhalefetin iktidar olma sreci tamamlanm oldu. 60 Azadlg Gazetesi, 15 Haziran 1992.

59

33

Azerbaycann katlmadn eklenirse, Rusyann desteini alma bakmndan Ermenistann nemli bir avantaj elde ettii sylenebilir.61 Bundan cesaret alan Ermeniler orta apl saldrlarn srdrmekle beraber, bir de byk apl saldr planladklar sylentileri dolamaya balamtr. Bunun zerine Azerbaycan 12 Haziran 1992da kar saldr balatmtr. Diplomatik grmelerin aksamasn da douran bu saldrlar srasnda daha nce Ermenilerce igal edilen bir ok ky kurtarlmtr. Bu gelimeler sonrasnda Ermenistan temsilcilerinin bar grmelerine eski DKB corafyasnda yaayan Ermenilerin resmi sfatla katlmalarn istemesi ve aksi takdirde toplantlara katlmayacaklarn sylemesi, 29 Haziran7 Temmuz arasnda yaplacak olan Roma grmelerinin 3. turundan ve 15 Temmuzda yaplmas planlanan 4. turundan sonu alnmasn engellemi ve durum Roma grmelerinin katlmclar tarafndan tepkiyle karlanmtr.62 atmalarn iddetlenerek devam etmesi uluslararas gzlemcileri yeniden arabuluculuk yapmaya itmitir. 26 Austos 1992de Kazakistan Devlet Bakan Nazarbayev atekes ilan edilmesi iin giriimde bulunmutur. 27 Austosda ise Minsk Grubu Bakan Mario Rafaelli srasyla Azerbaycan ve Ermenistan ziyaret ederek atekes yaplmas ve Minsk Konferans iin grmelere balanmas arsn yapmtr. lk sonular Azerbaycan, Ermenistan ve Kazakistan Dileri Bakanlar arasnda 27 Austos 1992de Alma-Ata Beyannamesinin imzalanmasyla elde edilmitir.63 Bu beyannamede ngrld zere, 1 Eyll 1992den itibaren atekes salanmtr. 3 Eyll 1992de taraflar Minsk Grubunun da arlarna uyarak bu belgeyi uygulamak iin snrdaki cevan rayonunda protokol imzalamtr. 1415
61 62

Takran, a.g.e. , s. 171- 172. Nazim Cafersoy, AHC Ynetiminin D Politikas (yaynlanmam yksek lisans tezi), s. 79. 63 Azerbaycan Gazetesi, 28 Austos 1992.

34

Eyll 1992 tarihlerinde tarafl alma grubu faaliyete gemitir. Fakat bu defa Ermenistan Alma-Ata Beyannamesini reddetmi ve Kazakistann ikna abalar da sonusuz kalmtr.64 Bir sonraki giriim Rusyadan gelmitir. 19 Eyll 1992de Rusyann arabuluculuuyla Soi kentinde, Azerbaycan, Ermenistan, Rusya ve Grcistan Savunma Bakanlar 25 Eyll 1992den itibaren atekesin salanmas ve bir sra baka konularda anlama imzalamtr. Fakat bir yandan iki tarafn srekli bir-birlerini atekesi ihlal etmekle sulamas, dier yandan Ermenistann Azerbaycan ierisindeki eski DKB Ermenilerinin grmelere resm sfatla katma ynndeki srarlar nedeniyle bu anlamaya da uyulmamtr.65 1992 Ekiminin ortalarndan itibaren arabuluculuk faaliyetlerini younlatran BM Genel Sekreterinin zel elisi Jack Mariscann abalar da ayn nedenlerle sonusuz kalmtr. 1992nin sonlarna doru, 12 Haziranda atmalarn savaa dnmesiyle hep stn durumda olan Azerbaycan, stnln Ermenistana kaptrmaya balamtr.66 3 Ocak 1993te Kremlinde bir araya gelen ABD Bakan George Bush ile Rusya Devlet Bakan Boris Yeltsin, Ermenistann Azerbaycan topraklarn igal giriimlerine ilikin imzaladklar beyannamede Dalk Karaba ve AzerbaycanErmenistan snrndaki atmalardan rahatszlklarn ifade etmekte ve sorunun AGKin temel ilkeleri erevesinde zmlenmesi gerektiini vurgulamaktaydlar.

64 65

Azerbaycan Gazetesi, 28 Austos 1992. Aslanl, a.g.m. , s. 406. 66 Krzolu, a.g.e. , s. 159- 160.

35

Bunun yannda ise atmann her iki taraf sorunun zmlenememesinin nedeni olarak dierinin uzlamasz tutumunu ileri srmekteydi.67 20 ubat 1993de Romada Azerbaycan, ABD, Ermenistan, Rusya, Ermenistan temsilcileri ve Minsk Konferans Bakan Rafaellinin katld Roma grmeleri balamtr. Grmeler sonucunda taraflar atekesin tam olarak salanmas ve Minsk Konferansnn resmen almas iin anlaamasalar da en azndan atekesin salanmas iin blgeye gzlemcilerin gelmesi konusunda uzlamaya varlmtr.68 Fakat 27 Mart 1993de Ermenistan tarafndan, Ermenistanla Azerbaycann eski DKB sini balayan koridorlardan birisi olan Kelbecer rayonuna ynelik saldr balatlmtr. Bu saldrlar 27 Mart3 Nisan 1993 tarihleri arasnda devam etmitir. Azerbaycan Devlet Bakanl 6 Nisan 1993te, 3 Nisan 1993ten itibaren rayonun tamamen Ermeni gleri tarafndan igal edildiini resmi olarak aklamtr. Saldr sonucunda rayon nfusunun bir ksm ldrlm, kalanlarsa mlteci durumuna dmtr. Azerbaycan taraf bu igal srasnda Ermenistan tarafnn Rus askeri birliklerinden yardm grdn iddia etmitir. 6 Nisan 1993te, genelde Ermenileri krmamaya alan ABD de Ermeni saldrlarn knamtr. Bu arada Azerbaycan taraf, grmeler devam ederken topraklarnn Ermenistan tarafndan igal edilmesinin srmesi nedeniyle AGT bar grmelerinden ekildiini aklamtr.69 Olayla ilgili aklama yapan Ermenistan Savunma Bakan Vazgen Manukyan, Kelbecerin igaline Ermenistan ordusunun hi
67 68

Azerbaycan, 8 Ocak 1993. Azerbaycan, 3 Mart 1993. 69 Aslanl, a.g.m. , s. 407.

36

katlmadn, olayn Karaba blgesi Ermenilerince gerekletirildiini iddia etmitir. Azerbaycann Kelbecer rayonunun Ermenistan silahl kuvvetleri tarafndan igali grmelerin yine de sonusuz kalmasna neden olmutur. 8 Nisan 1993te ABye ye lkeler de Azerbaycan topraklarndan ekilmesi ve atmalarn durdurulmas konusunda Dalk Karabada nfuzunu kullanmas iin Ermenistan hkmetine mracaat etmitir. Olayla ilgili aklama yapan Ermenistan Savunma Bakan Vazgen Manukyan, Kelbecerin igaline Ermenistan ordusunun hi katlmadn, olayn Karaba Ermenilerince gerekletirildiini iddiasn tekrarlamtr.70 Bu arada Azerbaycan yetkililerinin igalle ilgili olarak uluslararas dzeyde giriimleri devam etmitir. Hem devlet bakan, hem de dileri bakanl igalin knanmas ve Ermenistana kar gerekli yaptrmlarn uygulanmas iin BM, AGT ve dier uluslararas kurulular nezdinde giriimlerini srdrmtr. Azerbaycann BMdeki temsilcisi Hasan Hasanov, Azerbaycan Devlet Bakan Eblfez Elibeyin ve Dileri Bakan Tofig Gasmovun istekleri dorultusunda BM Gvenlik Konseyi yeleriyle grerek olayla ilgili aklama yaplmasn ve karar alnmasn istemitir. 6 Nisan 1993 tarihinde BM Gvenlik Konseyi Dnem Bakan Pakistanl Jamsheed Marker aklama yaparak, Gvenlik Konseyinin Azerbaycan ve Ermenistan arasndaki durumun ktlemesinden, Ermenilerin (lke ad ifade edilmemekteydi) Kelbeceri igalinden blgedeki bar tehdit eden tm bu trden hareketlerden duyduu rahatszl ifade etmitir. Aklamada ayrca, snrlarn deimezlii ve toprak btnl ilkeleri erevesinde AGKin bar giriimlerinin desteklendii

70

ilolu, a.g.e, s. 163- 164.

37

vurgulanm, BM Genel Sekreterinden konuyla ilgili Gvenlik Konseyine rapor sunmas istenmitir. 14 Nisan 1993te BM Genel Sekreteri tarafndan BM Gvenlik Konseyine sunulan raporda, blgedeki atmalara ve zellikle de Kelbecerin igaline Ermenistann taraf olarak katlp-katlmadnn tam olarak belirlenemedii, fakat saldrlarda tank, ar apl silahlar ve uaklarn kullanlmasnn, olayda yerel Ermeniler dndaki bir gcn bulunduunun gsterdii belirtilmitir. galden hemen sonra Trkiye, Pakistan, ran, ngiltere, K, biraz yumuak dille talya ve Fransa olay knayan aklamalar yapmtr.71 Bu arada Rusyann, blgenin kontroln elinde tutma amac erevesinde bir takm giriimleri de sz konusu olmutur. nce, 8 Nisan 1993te Azerbaycan Babakan Penah Hseynov ile Ermenistan Savunma ve Gvenlik Bakan Vazgen Sarkisyan Rusya Savunma Bakan Pavel Graevin arabuluculuuyla bir araya gelmi, fakat bu grmeden bir sonu elde edilememitir. 23 Nisan 1993te ise Rusya Devlet Bakan B. Yeltsin BM Gvenlik Konseyinde, sorunla ilgili olarak arabuluculuk yapacaklarn ifade etmekteydi. Arkasndan, hem Ermenistan, hem Azerbaycan yetkilileriyle, hem de eski DKB temsilcileriyle grmeler yaplmtr. Kelbecerin igalinin ardndan 26- 29 Nisan 1993 tarihlerinde Pragda AGT Kdemli Memurlar Komitesinin toplants gerekletirilmitir. Azerbaycann istei ve 17 ye lkenin destei ile gerekletirilen toplantda, bar grmelerinin devam iin Ermenistann Kelbecerin boaltlmas ynnde adm atmasnn art olduu vurgulanmtr. Toplant sonucunda blgedeki sava knayan ve igal olunmu Azerbaycan topraklarndaki yabanc kuvvetlerin derhal o topraklardan karlmasn

71

Cafersoy, a.g.e. , s. 85.

38

ngren beyannamesinin kabul edilmesini, Ermenistan veto hakkn kullanarak engellemitir.72 Kararda ayn zamanda igalci kuvvetlerin (lke gsterilmiyor) Kelbecer rayonundan karlmas ve AGT Minsk Konferans erevesinde grmelerin balatlmas istenilmekteydi. Bu arada Azerbaycann youn diplomatik abalar sonucunda 30 Nisan 1993te BM Gvenlik Konseyi de Azerbaycan-Ermenistan atmasn ve Kelbecerin igali konusunu grm ve 15 yenin oybirlii ile 822 sayl karar kabul etmitir. Aslnda, BM Gvenlik Konseyinde, Azerbaycan topraklarnn Ermenistan tarafndan igali meselesini aka yanstan kararn kmas hemen hemen imkanszd. BM Gvenlik Konseyi daimi yelerinden Rusyann ak, Fransa ve ABDnin dolayl destekleri nedeniyle, kacak kararda Ermenistann igalci devlet olmasnn ak ekilde gsterilmesi ihtimali zaten yok gibiydi. Nitekim, alnan kararda, Gvenlik Konseyi Bakannn konuya ilikin daha nce verdii beyanatlara ve sunduu rapora da gnderme yaplm, Azerbaycan ile Ermenistan arasndaki savan endie verici boyutundan, Kelbecerin Ermenilerce (lke ismi olarak gsterilmiyor) igal edilmesinden duyulan rahatszlk dile getirilmi ve uluslararas kabul grm snrlarn ihlal edilemezlii, topraklarn silah zoruyla elde edilmesinin kabul edilmezlii, btn devletlerin bamszl ve toprak btnlne sayg gsterilmesi ilkeleri vurgulanmtr. Kararda Azerbaycan asndan beenilen noktalar olsa bile genel olarak iki lke arasnda denge korunmaya allmt. yle ki, bir yandan Ermenilerin igalinden, Kelbecerin ve dier igal edilen blgelerin terk edilmesi
Elin Ahmedov, Ermenistann Azerbaycana Tecavz ve Beynelhalk Tekilatlar, Bak, Tuna 1998, s. 64.
72

39

gerektiinden bahsediliyorken, Azerbaycann youn taleplerine karn igalci devlet olarak Ermenistann ad aka belirtilmiyordu. Ama taraf olarak Karaba Ermenilerinin deil de, Ermenistann isminin gemesi dolayl da olsa onun atmada taraf olduunun ifadesiydi. 3 Mays 1993te Rusya Devlet Bakan Yeltsinin inisiyatifiyle Rusya, Trkiye ve ABD, AGK sreci erevesinde bir bar giriimi balattklarn aklamtr. Rusyan Ermeni yanls olarak nitelendiren Azerbaycan, durumu dengelemek iin eit gce sahip lke olarak ABDnin srece katlmasn istemitir. Taraflarn, 14 Mays 1993e kadar Ermeni glerinin Kelbeceri boaltmasn, 17 Mays 1993ten itibaren de AGK erevesinde bar grmelerinin devam ettirilmesini ngren teklifleri Azerbaycan tarafndan kabul grse de, Ermenistan buna yanamamtr. 27 Maysta gerekleen Yeltsin Ter Petrosyan grmesinden sonra Ermenistann tutumunda deiiklik ba vermitir. Yani, Ermenistan arabulucularn tm tekliflerini kabul ettiini ifade etmitir. Fakat ok gemeden bu defa da blge Ermenilerinin artlar kabul etmediini ileri srerek sreci tkamtr.73 Bir sra gzlemciler bu olay Ermenistanla Karaba Ermenileri arasnda kan ilk gr ayrl olarak grseler de, bunu byk lde ike olarak yorumlamak mmkndr. nk bu yolla, Ermenistan taviz vermeden zerindeki uluslararas basklar hafifletebilmekteydi. 34 Haziran 1993 tarihlerinde AGTe ye olan 9 lkenin-ABD, Rusya, Fransa, Trkiye, talya, Almanya, ek Cumhuriyeti, sve ve Beyaz Rusya temsilcilerinin Romada gerekletirilen grmesinde Ermenistan-Azerbaycan

73

ilolu, a.g.e. , s.167.

40

atmasnn zlmesi iin yeni bir belge hazrlanmtr.74 BM Gvenlik Konseyinin 822 sayl kararnn uygulanmas ve AGT erevesinde grmelere devam edilmesine ynelik Acil Eylem Plan kabul edilerek taraflara sunulmutur. Acil Eylem Planna gre 15 Haziran 1993den itibaren Ermeni taraf Kelbeceri tamamen boaltmaya balamal, 20 Haziranda boaltlma tamamlanmal ve 1 Temmuzdan itibaren AGTin 50 gzlemcisi blgeye yerletirilmeliydi. Ardndan da 7 Austos 1993ten ge olmayarak Minsk Konferansnda grmelerin yeniden balanmas gerekiyordu. Azerbaycan Dokuzlarn bu barl plann hemen kabul etmi ve imzalamtr. Ermenistan da bu plan kabul etmi, ama igal altndaki blgedeki baz glerin Ermenistan ynetiminin kontrol altnda olmadn ileri srerek Kelbecerin boaltlmas iin bir ay daha sre istemitir.75 AGK Minsk Konferansnn Bakan Mario Rafaellinin 4 Temmuz 1993te balayan Azerbaycan ve Ermenistan ziyareti bir soruna dntrlnce plann uygulanmasnn sanld kadar kolay olmayaca anlalmtr. Rafaellinin blgeyi Bak-revan-Bak-Adam-Hankendi-Bak-Roma grafii zere ziyaret etmek

istemesine Ermenistan taraf itiraz etmitir. Onlar Hankendine Adamdan gidilmesine itiraz etmekteydiler. Azerbaycan taraf uzlamac tavr sergileyerek Bak-Tiflis-revan-Hankendi-revan-Tiflis-Bak grafiini kabul etmi ve Rafaelli bu trafikle ziyaretini tamamlamtr. Fakat, yine de sonu alnamamtr.76 nk uluslararas arabulucularn bar plan aynyd: Ermeniler igal ettikleri yerlerden ekilecek, atekes ilan edilecek, uluslar aras gzlemciler blgeye gelecek ve Minsk

74

Levon Chorbajan, Patrik Donabedian and Claude Mutafian, The Caucasian Knot: the History and Geopolities of Nagorno Karabagh, London: Atlantik Highlands, NJ: Zed BOOKS, 1995, s. 36. 75 Nezavisimaya gazeta, 16 Haziran 1993. 76 Kasmov, a.g.e. , s.105106.

41

grmeleri sonulandrlacak.77 Grmelerden sonu alnamamasnn en nemli nedenlerinden biri, hi kukusuz ki, o srada Azerbaycanda balayan darbe giriimi (daha sonra baaryla sonulanmtr) ve Ermenilerin bundan cesaret almas olmutur. Aslnda, bir yandan da Azerbaycann Ermenistanla uzlama olmamas halinde toparlanp saldrya balama ihtimali vard. Bu nedenle de taraflar bar plann kabul etmek zorunda kalmlard. Hatta bu konuda ABD Devlet Bakan B.Clintonun Azerbaycan Devlet Bakan E.Elibeye 5 Haziranda yazd mektupta da bahsedilmitir.78 Bu arada Azerbaycanda balayan darbe, Elibey iktidarnn sonunu getiren gelimelerden ve genel olarak Azerbaycandaki karklklardan cesaretlenen Ermeniler Kelbeceri boaltmamakla kalmam, tam aksine daha da ileri giderek, Azerbaycan topraklarna ynelik igalci saldrlarn younlatrmtr. Daha ok i karklklarla uramak zorunda kalan Azerbaycan (ordu birliklerinin nemli bir ksmnn Bakye yneldii bir zamanda) Ermenistan saldrlar karsnda fazla tutunamamtr. 1993 sonuna kadar Ermeni igalleri ve bunlar knayan BM kararlar bir-birini izlemitir. 17 Haziran 1993te blgeyi ziyaret eden Rus gzlemciler Adam kentine dzenlenen uak saldrlarnn ahidi olmutur. Ayn durum Rus gzlemcilerin Temmuz sonuna kadar blgeye yaptklar iki ziyaret srasnda daha tekrarlanmtr.79 2628 Haziran tarihlerinde dzenlenen saldrlar sonucu Ermeniler Azerbaycann Adere rayonunu igal etmitir. 2324 Temmuz 1993 tarihleri arasnda Azerbaycann Adam rayonunun byk bir ksm Ermenistan tarafndan igal edilmitir. 29 Temmuzda toplanan BM
77 78

ilolu, a.g.e. s. 170. Tahirzade, a.g.e. , s. 287. 79 http://www.president.az/azerbaijan/nk/conf3.htm. (25.02.2006).

42

GK konuya ilikin 853 sayl karar almtr. Kararda 822 sayl kararn (Kelbecerin igali ile ilgili) uygulanmas gerektii vurgulanarak, snrlarn dokunulmazl ve toprak btnl ilkelerine deinilerek, 14 madde halinde Adamn ve igal edilen dier blgelerin acilen ve artsz olarak boaltlmas, sorunun AGT Minsk Grubu erevesinde zlmesi ve Ermenistann bu konularda gerekli tm admlar atmas gerektii vurgulanmtr.80 Bu arada, 21 Temmuz -12 Austos 1993 arasnda AGK Minsk Grubunun BM Gvenlik Konseyinin 822 ve daha sonra alnan 853 sayl kararlarnn uygulanmas iin yapt almalar sonusuz kalmtr. nk 11 Austostan itibaren Ermenistan glerinin Fuzuli ve Cebrayl rayonlarna saldrlar

younlamtr. 81 Bu arada, 9 Austos 1993te Romada AGT Minsk Grubunun Azerbaycan ve Ermenistan temsilcileriyle grmeleri yeniden balamtr. Grmeler srasnda Ermeni silahl kuvvetlerinin Azerbaycandan karlmasn ngren Acil Eylem Plan grlmtr.82 Eski DKB Ermeni topluluunun temsilcileri Plana ve baka belgelere itirazlarn bildirerek, baz deiiklikler nermitir.83 Bunun zerine Minsk Grubunun yesi olan Dokuzlar tarafndan Plan yeniden hazrlanarak taraflarn mzakeresine gnderilmitir. Azerbaycan, kendi menfaatlerine uymayan ve igali sona erdirmeyi ngrmeyen bu plana keskin itirazn bildirmitir. Plann geerli olmas iin taraflarn ikisinin de rzasnn art olmas nedeniyle bu plan da uygulanamamtr. Plann kabul grmemesiyle, ortam biraz karmtr. Bu

80 81

www.un.org/Docs/scres/1993/853e.paf (27.03.2006). Kasmov, a.g.e., s. 119-122. 82 Halk Gazetesi, 14 Austos 1993. 83 Nezavisimaya gazeta, 20 Austos 1993.

43

karmaadan yararlanan Ermeniler saldrlarn artrmtr. 23 Austos 1993te Ermenistan ordusu Fizuli rayonunu byk lde igal etmitir. Bunu 2526 Austosta Cebrayln, 31 Austosta da Gubatlnn igalleri izlemitir. 2128 Eyll 1993te Pariste AGT Minsk Grubu son gelimeleri de deerlendirmek zere grmeler yapmtr.84 AGT Minsk Grubunun 28 Eyll 1993te Pariste yaplan toplantsnda, yeniden hazrlanm Acil Eylem Plan taraflara sunulmutur. Azerbaycan taraf Plana yine kar km ve Plann bu halinin BM Gvenlik Konseyinin 853 sayl kararna aykr olduunu belirtmitir.85 Plan, Azerbaycann igal olunmu rayonlarndan igalci kuvvetlerin kaytsz artsz karlmasn ngren 853 sayl kararn nc kkn ihlal ederek, bu kuvvetlerin karlmas iin n artlar ngrmekteydi. Ayrca, Planda bu topraklarn nasl boaltlaca da

gsterilmemekteydi. Azerbaycann BM Gvenlik Konseyine yapt mracaatta, belgenin kabul edilmesinin topraklarn g kullanarak ele geirilmesi gereinin takdir edilmesi ve BM ilkelerinin aka ihlal edilmesi anlamna gelecei vurgulanmaktayd. Azerbaycann tm itirazlarna ramen, BM Gvenlik Konseyi, AGT Minsk Grubu tarafndan hazrlanan Plan benimseyerek 14 Ekim 1993te yaplan toplantda Ermenistan-Azerbaycan atmasna ilikin 874 sayl karar kabul etmitir.86 28 Kasm 1993te AGT Minsk Grubunun Viyanada yaplan toplantsnda, 9 lkenin temsilcileri blgedeki son durumu knayan aklamalar yapmtr. Sonu
84 85

http://www.president.az/azerbaijan/nk/conf3.htm. (25.03.2006). Azerbaycan, 13 Ekim 1993. 86 Kasmov, a.g.e. , s. 122.

44

olarak, 9 lkenin ortak isteiyle bir beyanname kabul olunmutur. Beyannamede askeri saldrlarn balatlmas ve yeni blgelerin g kullanarak igali AGT ilkelerinin ihlal edilmesi olarak deerlendirilmitir. Dokuz lke, igalci kuvvetleri Horadiz ve Zengilan rayonlarndan hemen kmaya ve BM Gvenlik Konseyinin kararlarn uygulamaya davet etmitir. Azerbaycan topraklarnn Ermenistan tarafndan igali meselesinin atekes salandktan ve igal olunmu topraklardan silahl kuvvetler karldktan sonra toplanacak Minsk Konferansnda mzakere edilecei ifade edilmitir.87 Beyannamede yanl olan noktalar da bulunmaktayd. yle ki, atekesi ihlal eden, saldrlar devam ettiren, yeni topraklar igal eden tarafn ismi yine zikredilmemekteydi. MG atmada kart taraflar gibi genel kavramlar kullanarak Ermenistan tarafndan igal edilmi Azerbaycan topraklarnda yaayan Ermenilerinin ve Ermenistann adn aka belirtmemekteydi.88 Daha sonra Viyanada AGT Minsk Grubu tarafndan BM Gvenlik Konseyinin 822, 853 ve 874 sayl kararlarnn uygulanmasna ilikin Acil Eylem Plan yeniden taraflarn mzakeresine sunulmutur.89 Aslnda Viyana Plan ile Paris Plan arasnda hibir fark yoktu. Bu Planda da atmada taraf olarak Ermenistan deil, eski DKB Ermenileri gsterilmekteydi. Planda ua ve Landan igalci kuvvetlerin karlmas konusuna deinilmemekteydi. Bu konunun Minsk Konferansnda grlecei sylenmekteydi. Dier igal olunmu topraklarn boaltlmas ise ablukalarn
Ahmedov, a.g.e. s. 23. Ibid, s. 23. 89 Adjusted Timetable of Urgent Steps to mplement, UN Security Council Resolutions 822, 853 and 874, November 12, 1993-Azerbaycan Cumhuriyeti Dileri Bakanl Arivi.
88 87

45

kaldrlmas ile ilikilendirilmekteydi. Tm bu bahsedilenler Azerbaycan iin makbul grlmediinden Azerbaycan taraf Viyana Plann da kabul etmemitir. BM Gvenlik Konseyi de bo durmayarak Horadiz ve Zengilann igali zerine 11 Kasm 1993te etkisiz kararlar serisinden sonuncusunu kabul etmitir. Dierlerinden byk bir fark olmayan 884 sayl kararda 11 madde sralanmtr. Yl sonuna doru atmalar azalarak devam etmitir. 1993 ylndan geriye kalan, Azerbaycann igal edilen topraklar, BM Gvenlik Konseyinin

uygulanmayan kararlar ve AGT Minsk Grubunun sonusuz kalan abalar olmutur. BM Gvenlik Konseyinin kararlarn ksaca yorumlarsak, bu kararlarn bir yn devaml Azerbaycann toprak btnlnn dokunulmazln, Ermenistann sorunda taraf olduunu ve igal edilen topraklarn hemen ve artsz olarak terk edilmesi gerektiini vurgulamas olmutur. Kararlarn dier ynyse, Ermenistann aka saldrgan lke ilan edilmemesi (halbuki, ordusu ve askeri tehizat olmayan blge Ermenilerinin uak, tank ve ar apl silahlarla yaplan saldrlar kendi balarna gerekletirdiklerini iddia etmenin ne kadar mantksz olaca ortadayd. Ayrca, Kelbecerin igali srasnda iki taraftan-Azerbaycann eski DKBden ve Ermenistan snrndan saldrld video grntlerle de tespit edilmitir), Ermenilerin igal ettikleri yerlerden ekilmemeleri durumunda uygulanacak yaptrmlar (Irakn Kveyti igali rneinde olduu gibi) konusunda hibir eyin ortaya konmamas olmutur. Ama sonu, i karklklar yaayan ve yeterli d askeri destek salayamayan Azerbaycann topraklarnn yaklak %20ni kaybetmesi ve toprak btnlnn ciddi biimde tehdit altna alnmas eklinde olmutur.

46

Ayn dnemlerde AGT Minsk Grubunun BM Gvenlik Konseyinin ald kararlar uygulamak iin hazrlad Acil Eylem Planlarnn hibir gce sahip olmadn grmekteyiz. Bunun da balca sebeplerinden birisi AGTin, ilgili kararlar uygulamaktan kanan tarafa ynelik yaptrm mekanizmasnn

olmamasdr. yle ki, Minsk Grubunun kabul ettii kararlar yalnz neri ve tavsiye karakteri tamaktadr. 1994 ylnn Ocak-Mart dnemi kk apl saldrlar, AGT ve Rusyann arabuluculuk giriimleriyle gemitir. Rusya AGT Minsk Grubu yesi olsa da barn salanmas iin kendi planna daha ok stnlk vermekte ve bununla da blgedeki eski nfuzunu salayacan dnmekteydi. Rusyann giriimleri iinde en nemlileri Moskovada 18 Ocak 1994te Rusya Dileri Bakan Kozrevle Azerbaycan Dileri Bakan Hasanov arasndaki ve 20 Ocak 1994te Rusya ve Ermenistan Dileri Bakanlar Kozrev ve Hovanisyan arasndaki grmeler, 4 ubat 1994 tarihinde Macaristanda Minsk Dokuzlusunun AGT Minsk Konferansnn yeni bakan sveli Yana Eliassonla grmesi, 18 ubat 1994te Azerbaycan, Ermenistan ve Rusya Savunma Bakanlar arasnda Moskovada yaplan grme sonrasnda protokol imzalanmas, 28 ubat - 1 Mart 1994 tarihlerinde Rusya Savunma Bakan Yardmcs ve devlet bakannn yetkili temsilcisinin Bak ve Erivan ziyaretleri olmutur.90 31 Mart - 3 Nisan 1994 tarihlerinde BDT Parlamentolararas Kurulu temsilcisi olarak Krgzistan Yksek Meclisi Bakan ve Rusya Devlet Bakan zel Temsilcisi Baky, Erivan ve Azerbaycann Hankendi kentini ziyaret etmitir. 9

90

Aslanl, a.g.m, s. 414.

47

Nisanda Ermenistan gleri Terter rayonuna yaklak bir ay sren ar apl saldr balatmtr.91 15 Nisanda Moskovadaki BDT Devlet Bakanlar zirvesi srasnda Rusya, Azerbaycan ve Ermenistan Devlet Bakanlar bir araya gelerek sorunu grmtr. BDT Devlet Bakanlar Zirvesi srasnda ayrca, Dalk Karaba blgesi ve evresindeki olaylar konusunda ortak bir bildiri yaynlanmtr.92 26 Nisan -2 Mays 1994 tarihlerinde AGT heyeti blgeyi ziyaret etmitir. 4 5 Mays 1994 tarihlerinde, Bikekte BDT Parlamentolararas Kurulu erevesinde Krgzistan Parlamentosu ve Rusya Dileri Bakanl temsilcileri, Ermenistan ve Azerbaycan parlamentolar bakanlarn ve eski DKBnin Trk ve Ermeni nfusunun temsilcilerini bir araya getirmitir. Bu grme srasnda bara ynelik bir adm olarak 5 Mays 1994te Bikek Protokol imzalanmtr.93 Daha sonra imzalanacak atekes anlamasna temel oluturacak bu protokol, Azerbaycann, Ermenistann ve eski DKBnin sadece Ermeni temsilcilerinin (ayrlklarn) imzalamas, Azerbaycan asndan ciddi bir tavizdi. nk, o gne kadar Azerbaycan kar taraf olarak sadece Ermenistan kabul etmekteydi. Fakat, imdi kendi lkesinin bir parasn temsil ettiini iddia edenlerle anlama imzalamt. Protokolde ksaca, eski DKB ve onun evresindeki atmalarn Azerbaycan ve Ermeni halklarna ve blgenin dier halklarna zarar verdii, 14 Nisan 1994 tarihli BDT Devlet Bakanlar zirvesinde silahl atmalarn durmas ve uzlamaya varlmasnn desteklenmesi, Parlamentolararas Kurulun ve BDTnin bu yndeki abas, BM ve AGTin sorunun zm konusunda ald kararlarn (her eyden nce Gvenlik Konseyinin 822, 853, 874 ve 884 sayl kararlarnn) uygulanmas
91 92

http://www.president.az/azerbaijan/nk/conf3.htm (24.02.2006). http://www.cis.minsk.by/russian/cis_peace.htm (24.02. 2006). 93 Halk Gazetesi, 6 Mays 1994.

48

gerektii vurgulanarak, 18 ubat 1994 tarihinde Azerbaycan, Ermenistan ve Rusya Savunma Bakanlar arasnda Moskovada imzalanan protokole deinilerek, 8 Maystan 9 Maysa geen geceden itibaren atein kesilmesi, bir sra baka sorunlarla beraber mltecilerin yerlerine dnnn salanmas konusunda uzlamaya varld ifade edilmekteydi. 9 Mays 1994te Azerbaycan ve Ermenistan Savunma Bakanlar ve eski DKBdeki ayrlk Ermeni liderliinin temsilcileri arasnda atekesle ilgili anlama imzalanmtr. 12 Mays 1994ten itibaren atekes rejimi uygulanmaya balamtr.94 Bu gelimeyle birlikte Ermenistann Azerbaycan topraklarna ynelik igalci saldrlarna ve iki lke arasnda yaanan savaa resmen ara verilmitir.

94

www.cis.minsk.by/russian/cis-peace.htm (27.03.2006).

49

II BLM DALIK KARABA SORUNUNUN HUKUK BOYUTU A. SORUNUN HUKUK BOYUTU 1. SSCB Anayasasnda Karaba Meselesi
SSCBnin dalmasyla birlikte Kafkasyada etnik temele dayanan atmalar yaanmtr ki, phesiz Dalk Karaba jeopolitik ve jeo-stratejik nemi nedeniyle bunlarn banda gelmektedir. Sorunun taraflar olan Ermenistan ve Azerbaycan bu topraklarn kendilerine ait olduunu iddia etmektedirler. Her iki taraf, bu topraklarn kendilerine ait olduu iddialarnn doruluunu kantlayacak belgelere sahip olduklarn ileri srmektedirler. Ama bu topraklara kimin ilk nce geldii Dalk Karaban hukuki statsn deitirmeyecektir. Bu Azerbaycann Dalk Karaban tarihi ile ilgili argmanlarnn zayf olduu anlamna gelmez. Sorunun uluslararas hukuk kurallar erevesinde zlmesinin uygun olduu birok bilim adamlar tarafndan savunulmutur. Bu yzden sorunun uluslararas hukuk bakmndan incelenmesi daha doru olur. Bu sorun genel olarak uluslararas hukukun iki prensibinin atmasdr. Her ey Stalinin SSCB Yksek Sovyetinin* 5 Haziran 1921 ylnda Dalk Karabala ilgili ald karar onaylamasyla balad. 28 bamszln Nisan ve 1920de Azerbaycan katld. Demokratik Azerbaycan Cumhuriyeti

kaybetti

SSCBye

Cumhuriyetinin

bamszln kaybetmesinin hemen ardndan Ermenistan hkmeti Azerbaycana

50

kar toprak iddialarn ileri srmeye balad ve bu konu SSCB Yksek Sovyetine tand. 5 Haziran 1921de SSCB Yksek Sovyetinin kararyla Dalk Karaban Azerbaycana bal kalmas uygun grld, ayn zamanda Dalk Karabaa geni zerk blge stats verilmesi nerildi. Bu kararda yle sylenmektedir: Mslmanlarla Ermenistan arasnda milli barn devam etmesi iin, Yukar ve Aa Karaban ekonomik ballnn nemini gz nnde bulundurarak, Dalk Karaba Azerbaycana bal blge olarak kalsn ve yksek zerk blge stats verilsin.95 Ermenistan ise bu durumla barmak istemeyerek, Stalinin Dalk Karaban Azerbaycana verilmesi kararn yanl adm olarak deerlendirmitir. Bu kararda dikkat edilmesi gereken husus SSCBnin DKBni Azerbaycana verilmesini deil, bal olarak kalmasn nermesidir. Zaten, Dalk Karaba SSCBye katlmadan nce de Azerbaycan Cumhuriyetine bal bir blgeydi. Azerbaycana bal bir blgenin Azerbaycana verilmesi mantksz bir karar olurdu. Bu karar, Dalk Karaban hem SSCBye katlmadan nce, hem de katldktan sonra Azerbaycana bal bir blge olduunu kantlamaktadr. BMnin Genel Sekreterinin temsilcisi F.Deng Dalk Karaba sorununu u ekilde deerlendirmektedir: Hem Azerbaycan, hem de Ermenistan onlarn Karabala ilikilerinin asrlara dayandn sylyorlar. Ama unutmayalm ki, bu sorun XX yzyln

K istorii obrazovaniya Nagorno-Karabaxskoy Avtonomnoy Oblasti Azerbaycanskoy SSR. Dokument i Material (z protokola zasedaniya plenuma Kavbyuro SK RKP (b) )*(Azerbaycan SSC DKBnin Kurulu Tarihi), Bak, 1989, s. 92. *Yksek Sovyet-Millet Meclisi

95

51

balarnda domutur. Ekim ihtilalinden sonra Ermenistan ve Azerbaycan birer bamsz devletler olarak Dalk Karaba urunda mcadele etmeye baladlar. Paris Bar Konferans 1919da Dalk Karaban Azerbaycana bal olduu fikrini desteklemi, Azerbaycan bamszln kaybettikten sonra bile bu desteini ekmemi, hatta glendirmitir. Buna karlk Ermenistana Azerbaycan Nahivanla birletiren Zengezur verilmitir.96 unu da sylemekte yarar var ki, Ermenistann toprak iddialar yalnzca Dalk Karabala bitmiyordu. Siyasi Oyunlarn sonucunda Zengezurun yan sra Azerbaycann Dilican, Gke ve Nahivan, Gedebek ve Kazahn bir ka ilesi de bu oyunlarn kurban olarak Ermenistana verildi.97 Ermenistan hkmeti Dalk Karaba Ermenilerinin haklarnn ellerinden alndn ve Dalk Karabala ilgili btn bu iddialarn buna dayandn ne srmektedir. Halbuki bu konuda Ermenistan hkmetinin hibir dayana bulunmamaktadr. Ermenistann bu tezinin doru veya yanl olduunu renmek iin, Azerbaycan Cumhuriyeti bamszln kaybettikten sonraki dnemde Dalk Karaba Ermenilerinin durumuna gz atalm. SSCB Anayasasnn 86. maddesince zerk blgeler Sovyet Cumhuriyetlerine bal olmaldr. Bu yasa Yksek Sovyet tarafndan zerk blgelerin de temsilcilerinin

Dok. OON E/CN.4 /1999/79/Add. 1./Doklad Predstavitelya Generalnogo Sekretarya OON po Peremeennm Vnutri Stran Liam F.Denga Analiz Praktiki Peremeniya (BM Genel Kurulu Temsilcisinin Raporu) Azerbaycan, s. 10. 97 Tofik Musayev, Provove Aspekt Nagorno-Karabaxskogo Konflikta (Dalk Karaba Sorunun Hukuki Boyutu), Bak, 2001, s.11.

96

52

itirakiyle kabul edilmitir.98 SSCB Anayasasnn 87. maddesince SSCBye bal 8 zerk blge bulunmaktadr. Bu maddede Dalk Karaba Azerbaycana bal olarak gsterilmektedir.99 DKBnin hukuki stats Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinin Anayasasna uygun olarak DKB Hakknda Kanunla belirleniyordu. DKB arazi planlamas zerine zerk idareye sahipti ve bu stat ahalinin zel ihtiyalarn deme imkn veren haklar ieriyordu. SSCB Anayasasnn 110. , Azerbaycan SSCnin Dalk Karaba Hakknda Kanunun 4. maddesine uygun olarak, SSCB Yksek Sovyetinin Milli urasnda DKBni 5 kii, Azerbaycan SSC Yksek Sovyetinde ise Azerbaycan 12 kii temsil ediyordu.100 Bunun yan sra Azerbaycan Anayasasnn 113. , Azerbaycan SSCnin DKB hakknda Kanunun 6. maddesine uygun olarak Azerbaycan SSCin Yksek Sovyetinin Reyaset Heyetinin Bakan Yardmclarndan (Reyaset Heyeti, yasama organnn st dzey kiilerinden oluan bir gruptur) biri DKBden seiliyordu. DKB temsilcisi devletle ilgili konularn tartlmasna katlyor, kendi nerilerini sunuyordu. DKB nfusunun Ermeni ounluklu olduunu gz nnde

Konstitusiya SSSR(SSCB Anayasas)./Glava 11 Avtonomnaya Oblast i Avtonomny Okrug(zerk Blge). Statya 86, Moskva, 1977, s. 13. 99 Konstitusiya SSSR, s.13 100 Dok OON CERD/C/350/Add.1./ Doklad Azerbaycana, Predstavlenny v Sootvetsvii So Statey 9 Mejdunarodny Konvensii o Likvidaii Vsex Forma Rasovoy Diskriminaii(Azerbaycan Cumhuriyetinin Irklkla lgili Raporu ), s. 6.

98

53

bulundurulduundan baz devlet daireleri iini Ermenice yrtmek hakkna sahipti. DKBnde Ermeni dilinde 5 gazete baslmaktayd.101 Ermenistan Azerbaycan sorununun yeniden alevlenmesinin 20 ubat 1988de DKB Konseyinin toplantsnda DKBnin Azerbaycan SSCden ayrlp Ermenistan SSC ye balanmasyla ilgili Azerbaycan ve Ermenistan Yksek Sovyetlerine rica mektubu olduunu syleyebiliriz. SSCB Anayasasnn 78. maddesince Sovyet Cumhuriyetlerinin snrlar onun rzas olmadan deitirilemez. Sovyet Cumhuriyetlerinin snrlar sadece karlkl anlamayla deitirilebilir.102 Bu madde hem Azerbaycan, hem de Ermenistan SSCin Anayasasna yansmtr. DKBin bu kararndan sonra Ermenistan Yksek Sovyeti 15 Haziran 1988de DKBin Azerbaycan SSCden ayrlp Ermenistan SSCye katlmasna izin verilmesi hakknda karar ald. Ayn zamanda Ermenistan Cumhuriyeti bu konuyu incelemek ve zmek zere SSCB Yksek Sovyetine bavurdu.103 Ayn tarihte Azerbaycan Yksek Sovyeti SSCB Anayasasnn 78. ve Azerbaycan SSC Anayasasnn 78. maddelerine uygun olarak byle bir deiikliin kabul edilemez ve hukuka aykr olduunu iddia eden karar ald.104 Aslnda hem SSCB, hem Azerbaycan SSC, hem de Ermenistan SSC Anayasalarn ele alarak bu sorunu o dnemde halletmek mmknd, ama 12 Haziran 1988de DKBn Vilayet urasnn toplantsnda DKBin Azerbaycan SSCden ayrlmas hakknda karar alnd. Bu karar yalnzca SSCB ve Azerbaycan
Musayev, a.g.e. ,s.16. Konstitusiya SSSR(SSCB Anayasas)./Glava 11 Avtonomnaya Oblast i Avtonomny Okrug(zerk Blge), Statya 86, Moskva, 1977, s. 13. 103 Musayev, a.g.e. , s.18. 104 Musayev, ayn yer.
102 101

54

SSC Anayasasna deil, ayn zamanda Azerbaycan SSCnin DKB Hakknda Kanunun 42.maddesine de aykryd. Bu madde aadaki ekildeydi: DKB Millet Vekilleri uras SSCB ve Azerbaycan SSC yarg organlarnn onlara verdii yetkiler erevesinde hareket edebilir. Ayn zamanda bu kanunda DKB Millet Vekilleri urasnn ald kararn Azerbaycan SSC Yksek Sovyeti tarafndan reddedilebilir nitelikte olduu vurgulanmaktayd.105 13 Temmuz 1998de Azerbaycan SSC Yksek Sovyetinin Reyaset Heyeti SSCB Anayasasnn 87. , Azerbaycan SSCin 114. ve Azerbaycan SSCin DKB hakknda Kanunun 42.maddesine uygun olarak DKB Milli urasnda alnan karar kanund olarak ilan etti.106 16 Austos 1989da Dalk Karaba Yetkili Temsilcilerinin

Kurultaynda Dalk Karaban Azerbaycan SSCye bal olmas kesinlikle reddedildi. Bu Kurultay DKBi Bamsz Sovyet Blgesi ilan etti. Bylece Kurultay ne Azerbaycan SSC kanunlarn, ne de SSCB Anayasasn tanmadn ilan etmi oldu. Kurultay DKB Milli urasn kurdu. DKB Halk Cumhuriyeti ilan edildi. Azerbaycan tarafnn cevab ge kalmad. 17Austos 1989da Azerbaycan Ali Sovyeti Reyaset Heyeti Dalk Karaba Ahalisinin Yetkili Temsilcilerinin Kurultaynn ald kararn Azerbaycan SSC Anayasasna aykr olduu hakknda karar ald.107

Zakon Azerbaycanskoy SSR, O Nagorno-Karabaxskoy Avtonomnoy Oblasti. / Glava 2 Sovet narodnx deputatov Nagono-Karabaxskoy Oblasti ,Statya 42 (Azerbaycan SSCnin DKB hakknda Kanunu, madde 42), Baku, 1987, s. 38-39. 106 Musayev, a.g.e. ,s. 20. 107 Musayev, ayn yer.

105

55

Ermenistan da bu konuda Dalk Karaba Ermenilerine destek verecek ekilde birok karar almtr. Onlardan biri 20 ubat 1988 kararndan sonra, 1 Aralk 1989da DKBin Ermenistan SSCye birletirilmesi hakknda Kanunun kabul edilmesi olmutur.108 Ermenistan DKBnin Azerbaycandan ayrlmasn hukuk asndan kabul edilir olduunu savunuyordu, en nemli sebep olarak ise DKBin Azerbaycana verilmesinin kanuna aykr olduunu belirtmesiydi. Bu yzden, 13 ubat 1990da Ermenistan SSC Yksek Sovyeti Rusya Komnist Partisi Merkezi Kurulunun Kafkas Brosunun ald karar, kanuna aykr ilan etti. Hatrlatalm ki, bu karar 5 Haziran 1921de imzalanmt.109 Ermenistann, DKBin Azerbaycan SSCden ayrlp Ermenistan SSCye birletirilmesiyle ilgili ald kararlarlara ramen daha sonraki dnemde askeri operasyonlara katlmasn inkar etmesi artcdr. Azerbaycan ve Ermenistan bamszlklarn kazanmadan nce sorunun zmnde arabuluculuk roln SSCBnin merkez organlar oynamaktayd. SSCBnin en st yasama organ olan Ali Sovyet birok kez durumla ilgili dosyalar incelemi ve karar almtr. SSCB Ali Sovyetinin tm kararlarnda, ayn zamanda 3 ve 10 Mart 1990da ald kararlarda Azerbaycann toprak btnln tandn belirtmitir. Bu kararlarda Ermenistann ald kararlarn ise kanuna aykr olduunu vurgulamtr.

108 109

Musayev, a.g.e. , s. 21. bid, s.22.

56

Ermenistann, DKBni Azerbaycandan bir sonraki koparma istei 2 Eyll 1991ylnda Dalk Karaban Cumhuriyet ilan olunduu gne denk gelmektedir. Ermenistan Devleti, alnm bu kararn Eski SSCBnin Sovyet Cumhuriyetlerinin SSCBden Ayrlmas Kurallarna uygun olduunu savunuyor. Ermenistan Dalk Karaba Cumhuriyetinin kurulmasn uluslararas hukuka tamamen uyduunu iddia ediyordu, nk Azerbaycan Cumhuriyeti bamszln kazandnda Dalk Karaba Cumhuriyeti ona bal bir blge deildi. Azerbaycan SSC Ali Sovyeti tarafndan 30 Austos 1991de alnan Azerbaycan

Cumhuriyetinin Yeniden Kurulmas isimli Bildiri erevesinde bakld zaman burada yeniden kurulma dediimiz zaman 19181920 yllar arasndaki Azerbaycan Cumhuriyetinin yeniden kurulmasna eanlamldr. Burada sz geen yeniden kurmann SSCBden ayrlmakla ilgili ald kararlarla hibir ball yoktu. Bylece Dalk Karaban Cumhuriyet ilan olunmas tamamen kanuna aykrdr. Eski SSCBnin Sovyet Cumhuriyetlerinin SSCBden Ayrlma Hakknda Kanunun 72.maddesince her Sovyet Cumhuriyetinin SSCBden ayrlma hakk vardr. Kanunda ayrca Sovyet Cumhuriyetlerine bal zerk Blgelerin ayrlmas kurallarndan da sz edilmektedir.110 Sovyet Cumhuriyetlerinin SSCBden ayrldklar zaman, zerk Blgeler de ayrlma hukuku elde etmektedir, amma bunu yapmak iin Referandum yaplmas gerekmektedir. Referandum sonucuna bal olarak zerk Blgelerin yeni yaranm devlete bal olma, ya baka bir devlete birleme, ya da bamsz kalma hukuku vardr. Ama SSCB daldktan sonra bu karar hibir hukuki sonuca
110

Dok. OON CCPR/92/Add.2/ Doklad Armenii, Predstavlenny v Sootvetstvii so Statyoy 40 Mejdunarodnogo Pakta o Grajdanskix i Politieskix Pravax (Ermenistan Cumhuriyetinin Vatanda ve Siayasi haklarla lgili Raporu), s. 9.

57

ulaamad, nk ne Azerbaycan, ne de Ermenistan SSCBden ayrlmak iin bu kanundan yararlanmamlard. Eer Azerbaycan SSCBden ayrlmak iin bu kanundan yararlansayd, Dalk Karaban referandum yapmak ve sonucuna bal olarak seim hakkndan birini kullanabilirdi. 3 Nisan 1990da kabul edilen kanunun 3. fkrasnca, bu kanuna aykr her hangi bir karar, hukuki adan balayc deildir.111 Bu kanunun kabul edilme sebebi dikkat edilmesi gereken noktalardan biridir. Aslnda Sovyet

Cumhuriyetlerinin etnik yapsna baktmz zaman, SSCBnin bu kanunu kabul etmekte amacnn Sovyet Cumhuriyetlerine kolaylk salamak deil, onlarn ayrlmasn engellemek olduunu anlamak, ok kolaydr. Azerbaycan da dhil olmak zere birok Sovyet Cumhuriyetine bal zerk blgeler bulunmaktayd. Bu kanun sadece zerk blgelere deil, ayn zamanda hem zerk birleimlere ve etnik oluumlara da ait edilmekteydi. Eer Sovyet Cumhuriyetleri bu kanuna uygun ekilde SSCBden ayrlmak isteselerdi, bu byk kar durmayla sonulanabilirdi ki, zaten SSCBnin de amac buydu. R. Mllersona gre, SSCBnin dalmak tehlikesini kaldrmak iin planlad bu karar amacna ulamad, hatta SSCBnin dalmasn hzlandrd.112 26 Kasm 1991de Azerbaycan Yksek Sovyeti DKBnin zerk blge statsnn kaldrlmas iin karar ald. Bylece, Azerbaycan Merkezi Komitesinin DKB kurulmas hakknda 7 Haziran 1991 ylnda ald karar ve Azerbaycan

111 112

Musayev, a.g.e. , s. 2627. R. Mullerson, Self Determination. Right to Secession or Entitlement to Democracy?, London, 1994, s. 75.

58

SSCnin 16 Haziran 1991 ylnda DKB Hakknda karar geerliliini kaybetti113. Bylece Dalk Karaba, Azerbaycan bamszln kazanmadan nce de, sonra da hep Azerbaycana baml olmutur ve bamlln da srdrmektedir. Ermenistan Cumhuriyeti 8 Temmuz 1992de Dalk Karaba ister uluslararas isterse de devlet belgesi olsun Dalk Karaba Cumhuriyetini Azerbaycana bal gsteren herhangi bir belgeyi kabul etmeyeceini savunan karar ald. nk tm uluslararas belgelerde Dalk Karaba Azerbaycana bal blge olarak gsteriliyordu. Bylece, Dalk Karaban Azerbaycann tutumuna kar de jure tannmas gerek ddr. Aide gre, bir devlette yalnzca devletin ve devlette ounluk oluturan milletin politikasna deil, aznlk politikas da dikkat gerektiren nemli konudur. Baz aznlklar ounlukla kyaslamada daha fazla milliyetidirler. Bu aznlklar, siyasi amalarna ulamak iin ounluu silahl kardurmaya kkrtmak ve darya kendilerini zavall aznlk olarak gstermekten ekinmezler. Dardan onlar destekleyen devlet ayn milletten olan Ana Devlet de olabilir, herhangi bir baka devlet veya rgt de olabilir. Bu politika tehlikeli politikadr.114 Bu fikir Dalk Karaba sorununun ortaya kn ve gelimelerini aklayabilir fikirdir. Bu fikri rehber tutarak yola karsak, Ermenistan Azerbaycan Dalk Karaba sorununda Azerbaycanda Azerilerin ounluk, Ermenilerin ise aznlkta olduunu, Ana Devlet olarak ise Ermenistan dnrsek, aznlk olan Dalk Karaba Ermenilerinin iddialarnn desteksiz kalmadn aka grebiliriz.
113 114

Musayev, a.g.e. ,s. 2829. Doc. UN. E/CN.4/ Sub.2./AC.5/2000/WP.1-C3.

59

1977 yl SSCB Anayasasnn 7. maddesince Sovyetler Birlii 15 Sovyet Cumhuriyetinden olumaktayd. Bu cumhuriyetler zerk cumhuriyetler, zerk blgeler ve milli blgeler olarak e ayrlmaktayd. SSCB Anayasasnn 72. maddesince Yalnz Sovyet Cumhuriyetleri SSCBden ayrlabilirdi.115 SSCB dalmadan nce Dalk Karaba sorunu bir uluslararas sorun deil, bir i sorundu. Anayasann 86. maddesinde Dalk Karaban zerk blge olduu, 87.maddesinin 3. fkrasnda ise Dalk Karaban Azerbaycana bal zerk blge olduu nemle vurgulanmtr.116 Tm bu belgeleri gz nnde bulundurursak, SSCB Anayasasnda ve SSCB Ali Sovyetinin ald tm kararlarda DKB hep Azerbaycana bal bir blge olarak gsterilmitir. Bylece, Ermenistann ve Dalk Karaban bu dorultuda aldklar tm kararlarn hukuka aykr olduunu syleyebiliriz.

2. Self Determinasyon Hakk ve Toprak Btnl elikisi a. Self Determinasyonun Anlam

"Self-determinasyon" ya da "kendi kaderini tayin" konusu, uluslararas ilikileri etkilemeye balad gnden bu yana eitli ekillerde yorumlanm, daima tartma konusu olmutur. Devletler, her zaman bu kavram siyasi amalarna uygun olarak yorumlama eilimi gstermilerdir. Self-determinasyon, zaman zaman g politikasnn arac haline de getirilmitir. Fakat, ayn zamanda, self-determinasyon

115

Konstitusiya SSSR. /Glava 9 Soyuznaya Sovetskaya Soialistiiskaya Respublika. Statya 78. Ukaz.izd.(SSCB Anayasas, Blm 9, Madde 78.), s. 17 116 www.ces-az.org , (08.03.2206).

60

konusundaki tm tartmalarda lke btnl ve uluslararas istikrar kavramlar gozonnde tutulmu ve hakkn uygulanmasnda snrlayc bir rol oynamtr.117 20. yzyln en ok sz edilen kavramlarndan birisi olan self-determinasyon hakknn eitli anlal biimleri, devlet, ulus, etnik grup gibi terimlerin gnmz uluslararas sistemindeki eitli uygulamalar asndan ne anlama geldiklerinin rneklerini oluturmaktadrlar. Self-determinasyon, gnmz dnyasnn siyasi haritasnn belirlenii ve bundan sonra geirmesi muhtemel deiikliklere ilikin olarak ska szkonusu olmaktadr. Kkleri, Aristo'ya kadar gtrlebilmekle beraber kavramn ortaya k, Bat Avrupa'daki toplumsal uyan ile ayn dneme rastlamaktadr. Temelde "halk egemenlii" ilkesine dayanan bu dnce, gelien liberal dnce akm ierisinde nemli bir yere sahip olmutur.118 Bu ynyle tamamen Avrupa kkenlidir, liberal demokrasi dncesi ile yakndan ilikilidir. Bu eski temellere ramen ilke, ancak demokrasinin modern bir ekilde ortaya kt 18. yzyln ikinci yarsndan sonra salam temellere dayanmaya balamtr.119 Dier taraftan kavram, Marksist dnce ierisinde de nemli bir yere sahip olmutur.120 Self-determinasyon hakkn, ilk olarak Bolevik doktrin uluslararas hukuk prensibi olarak yorumlamtr. Stalin, uluslarn egemenlik hakkn ve hatta

Ali L. Karaosmanolu, Kendi Kaderini Tayin, lke Btnl, Uluslararas stikrar ve Demokrasi, Dou-Bat, (Sava ve Bar) Yl: 6, Say: 24, Austos, Eyll, Ekim 2003, s. 147. Max M. Kampelman, Secession and the Right of Self-Determination: An Urgent Need to Harmaonize Principle with Pragmatism, The Washington Quarterly, Vol. 16, No. 3, (Summer 1993), s. 6.
119 118

117

Ali Tuncay, A Post-Cold War Experience in Self-Determination and Secessionism (The Yugoslav Case), Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Bilkent niversitesi, 1993, s. 6.

Faruk Snmezolu, Uluslararas Politika ve D Politika Analizi, Gzden Geirilmi kinci Bask, stanbul, 1995, s. 466.

120

61

onlarn egemenlii altnda yaadklar devletten ayrlma haklarn savunmutur. 1913'te Marksizm ve Milli Mesele adl kitapn yaymlayan Stalin, self determinasyon hakknn, bir ulusa, ana devletten tam ayrlma ya da zerklik hakk verdiini savunmaktadr.121 Ancak Stalin, komnist partinin karlarnn, uluslarn haklarna gre ncelik tayacan belirtmitir.122 Eski bir anlaya gre, self-determinasyon hakk uyarnca, uluslar, artlar ne olursa olsun, "kendi mukadderatlarn bizzat tayin" konusunda yalnz braklmaldr. Bu konuya dardan kesinlikle karlmamaldr. ktidardaki hkmete yardm, bakaldrma ve devrim yapma hakkna, bakaldranlara yardm ise, devletin bamszlna aykr der. Self-determinasyon hakknn gerei olarak, ie karmamal ve taraflar kendi durumlarna brakmaldr. Baka bir ifadeyle, selfdeterminasyon, z bakmndan ve son zmlemede, devletlerin ulusal yetki alanna giren bir sorundur.123 ada uluslararas hukuk bu anlaytan ok uzaklamtr. Bugn artk, selfdeterminasyonun bir uluslararas hukuk sorunu olduu kukusuzdur. Selfdeterminasyon, uluslararas rgtlerin, zellikle Birlemi Milletler ve Afrika Birlii rgtnn, ana amalar arasndadr. Bu rgtler, gerektiinde, i atmalara bu ilkenin uygulanmasn salamak amacyla da karmaktadrlar.124

121

Ove Bring, Halklarn Kendi Kaderini Tayin Etme Hakk, Serbesti, Say 15, (Kasm-Aralk 2003), s. 22.

122

Aye Fsun Arsava, Self-Determination Hakknn Tarihi Geliimine Bir Bak ve Aaland Adalar Sorunu, Seha L. Meraya Armaan, Cilt I, Ankara, 1981, s. 59.
123

Ali L.Karaosmanolu, atmalarn zm ve Uluslararas rgtler, stanbul, 1981, s. 65. Karaosmanolu, a.g.e. , s. 65.

124

62

Uluslararas belgelerde gemesine karn, uluslararas dengeleri ve statkoyu bozabilecei endiesiyle devletlerin ok da scak bakmad self-determinasyon kavramna ok farkl dnemlerde farkl anlamlar yklenmitir. Self-determinasyonun tam bir anlamn vermek hem ok kolay deil, hem de tartmal bir konudur. Konu zerinde ok farkl anlaylar ve glkleri gz nnde bulundurarak, selfdeterminasyonun baz tanmlar verilebilir. Self-determinasyon, bir devletin vatandalarnn kendi hkmetlerini semesidir. Bir baka tanma gre selfdeterminasyon, halkn idaresi altnda yaayacaklar veya yaadklar hkmet eklini seme hakkdr. Bu tanm ierisinde "halk" diye bir kavram vardr ki o da kendi ierisinde belirsizlikler barndrmaktadr. Bir baka tanma gre ise selfdeterminasyon, bir etnik, dil ya da din grubunun ayr bir ulusal egemenlik oluturabilmek amacyla, var olan ulusal snrlar yeniden dzenleme hakk anlamna gelebilir. Yine self-determinasyon, bir federal sistemdeki bir siyasi nitenin federasyondan ayrlp bamsz egemen devlet olmas anlamna gelebilir. Selfdeterminasyon, yalnzca bir egemen devlet ierisinde yaayan etnik, dilsel veya dini grubun, kendi kendilerine egemen bir devlet oluturmakszn daha geni bir otonomi, dil ya da dini haklar elde etme hakk olarak anlalabilir. 125 Self-determinasyon hakknn anlam incelendii zaman, iki yan bulunduu grlmektedir. Birinci yan devletlerin i rgtlenmelerine ilikin olup, belirli ortak zelliklere sahip bir halkn diledii ynetim biimini, herhangi bir d bask olmadan semesi hakk bulunduunu belirtmektedir.126 sel self-determinasyon olarak ifade

125

Mustafa ahin, Avrupa Birliinin Self-Determinasyon Politikas, Ankara, 2000, s. 2425.

126

Michla Pomerance, Self-Determination in Law and Practice, The New Doctrine in the United Nations, The Hague, 1982, s. 1423.

63

edilen bu hakkn en ok siyasal ynetim biimi ile ilgili olduu ve zellikle devlet ve hkmet biimlerinin saptanmasnda halklara serbestlik tannmas olarak

yorumland grlmektedir. Kukusuz isel self-determinasyon bir lke iindeki etnik/ulusal aznlk ya da yerli halk gibi ayr topluluklar iin de bir anlam ifade etmekte, genel olarak demokratik ynetim, kltrel haklar ve/veya zerklik gibi kavramlar erevesinde uygulama alan bulabilmektedir.127 Ancak, bu ynetim biimini seme hakknn giderek ekonomik bir ierik de kazand ve devletlerin doal kaynaklar zerindeki srekli egemenliinin self-determinasyon hakknn bir paras olduunun BM Genel Kurulunca kabul edildii grlmektedir. Bu hak, dsal self-determinasyon'dan farkl olarak bir kez uygulandktan sonra sona eren ya da azalan bir hak deildir. Gnmzde self-determinasyon etrafnda yrtlen tartmalara neden olan konuyu da bu durum oluturmaktadr. Dsal self-determinasyon olarak ifade edilen self-determinasyon hakknn ikinci yan, bir halkn bamsz bir devlet kurmak dahil diledii ynetim biimini seme hakkn belirtmektedir. Burada kastedilen belli bir toprak parasnda yaayan ortak zelliklere sahip bir topluluun yabanc bir gce baml olmadan geleceini, uluslararas statsn belirleyerek, kendi devletine ve egemenlik haklarna sahip olmas yani bamszldr. Bu anlam, zellikle nceden var olan veya var olduuna inanlan bir egemenlik hakkndan domakta ve igal veya smrge altndaki halklarn uluslararas statlerine karar vermelerine, dolaysyla da bamszla kavumalarna iaret etmektedir.128 Ancak, uygulanan uluslararas hukuk halklarn
127

Patrick Thornberry, International Law and the Rights of the Minorities, Clarendon Press, Oxford, 1992, s. 218. Pomerance, a.g.e. , s. 3742.

128

64

bamszlklarn kazanmalar konusunda, dnyann siyasal ve toplumsal gereklerini de gz nnde tutarak, self-determinasyon hakknn bu adan kullanmn birtakm koullara balamaktadr. Bu erevede, uygulanan uluslararas hukukta ok farkl biimlerde anlalan halk ve ulus kavramlarnn deiik anlamlar zerinde fazla durulmadan, bamsz bir devlet kurabilmenin ana koulunun smrge altnda bir halkn varl kabul edilmektedir.129 Burada icra edilen hak, bir defalk bir haktr. Yani bir smrge halk bir kez self-determinasyon hakkn icra ettikten sonra bu hak sona ermektedir. Bylece, bamsz devletlerin kurulmas konusunda uygulamada karlalan yollardan yalnz smrgelikten kurtulma durumunda Self-determinasyon hakkna dayanlmasnn kabul edildii ve bir devletin tam bir parasn oluturan lke zerindeki topluluklarn ayrlmas yoluyla bir devlet kurulmasnda bu hakkn ilemedii grlmektedir. Bu konuda uygulanan uluslararas hukuku deerlendiren eitli yazarlar gr birlii iinde bulunmaktadrlar. Uluslararas Adalet Divan da anlan ilkenin uluslararas hukukta geerliliini yalnzca smrgelerin

bamszlklarn kazanmalar konusunda aka dorulam grlmektedir.130 Ancak 1991 ylnda Sovyetler Birlii'nin, 1992 ylnda da Yugoslavya'nn dalmas ile birlikte Self-determinasyon ilkesinin smrgeler dnda da uygulanmas gndeme gelmitir. Anlan bu iki devletten ayrlarak bamszln kazanan yeni devletler bu ilkeye dayandklarn bildirmilerdir. Bu yeni devletlerin

129

Hseyin Pazarc, Uluslararas Hukuk Dersleri, II. Kitap, 6.Bask, Ankara, 1999, s. 10.

Michael Freeman, Democracy and Dynamite: the Peoples Right to Self-etermination, political Studies, 1996, XLIV, 746761, s. 756.

130

65

nemli bir zellii daha nce federal bir devletin federe kanatlarn oluturup, nceki devletlerin anayasalarnda self-determinasyon hakkna sahip olduklarnn

ngrlm olmasdr. Dolaysyla, bu rneklere bakarak gnmzde uygulanan uluslararas hukukun self-determinasyon hakkn btn topluluklar bakmndan kabul ettiini sylemek mmkn deildir.131

b. BM ncesi Dnemde Self Determinasyon

Getiimiz yzylda dnya gndemindeki nemli konulardan biri olan selfdeterminasyon, insan gruplarnn kendilerinin farkna varmalarna ve farkllklarn iddia ve ispat etmelerine dayanmaktadr. Kavramn ilk kullanm 1581 ylnda Hollanda'nn spanyol krallarnn kendilerine kar zulm yaptklar gerekesiyle spanya'dan bamszln ilan etmesiyle olmusa da 18. yzyln ikinci yarsna yani 1776 tarihli Amerikan Bamszlk Bildirgesi ve 1789 tarihli Fransz nsan ve Vatandalk Haklar Beyannamesine kadar bir gelime gsterememitir.132 1776 tarihli Amerikan Bamszlk Bildirgesi ile Amerikan halk d bir ynetim, yani ngiltere tarafndan idare edilmeye raz olmayacan bildirmilerdir. Bunun sonucu olarak ulusal self-determinasyon talebiyle ortaya kan ilk smrge halk olmulardr.133 Fransz Devrimi ise bu doktrini Fransz ordular tarafndan ele geirilen baz yerlerin Fransa'ya katlmasn merulatrmak zere kullanmtr. Bu nedenle

131

Pazarc, a.g.e. , s. 1011. Daniel P. Moynihan, Pandaemonium; Ethnicity in International Politics, Oxford, 1993, s. 69. ahin, a.g.e. , s. 9.

132

133

66

devrimden hemen sonra ele geirilen Avignon, Savoy ve Nice ehirlerinde, herhangi bir toprak kazanmnn veya egemenlikte herhangi bir deiimin ilgili halkn rzas olmakszn gereklememesi gerektiini dnyaya gstermek zere referandumlar yaplmtr.134 Bu anlamda self determinasyon lkenin devriyle ilgili bir lt olarak ilk defa Fransa'da ortaya konmutur.135 Bu lt halkoylamasyd. Self-determinasyon fikrinin gelimesine 20. yzylda bir taraftan Sovyetler Birliinin kurucusu olan Vladimir I. Lenin, dier taraftan Birleik Devletlerin Birinci Dnya Sava srasnda bakan olan Woodrow Wilson katkda bulunmutur. Lenin eserlerinde "uluslarn Self-determinasyon hakk" kavramn ortaya koymu, bir lkenin veya yerin ilhaknn "bir ulusun Self-determinasyon hakkinin Mali" olacan belirtmitir. Bunun yannda Lenin, self determinasyonun ayrlmay da kapsamakta olduunu belirtmitir.136 Hatta ilkenin uygulanma yntemlerinden birincisi bu yoldu.137 Wilson ise arasnda "self-determinasyon" kelimesi tam olarak gemese de alt tanesi Self-determinasyon ile ilgili 14 ilke ilan etmitir. Konumalarnda savatan yenik kan milletlerin, kk milletlerin ve smrge altndaki halklarn da kaderini tayin hakk olduunu ifade ederek, bundan byle uluslararas sistemin g dengesine deil, etnik kaderini tayin ilkesine dayandrlmas gerektiini vurgulamtr.138 Her ne

Heater A. Wilson, International Law and the Use of Force by National Libaration Movements, Clarendon Press, Oxford, 1988, s. 5556.
135

134

Antonio Cassese, Self-Determination of Peoples, Cambridge University Press, New York, 1995, s. 11. Kampelman, a.g.m. , s. 6. Cassese, a.g.e. , s. 17.

136

137

138

Michla Pomerance, "The United States and Self-Determination: Perspectives on the Wilsonian Conception", AJIL, Vol. 70, 1976, s. 127.

67

kadar Wilson Self-determinasyon'un byk bir destekisi olsa da, Wilson'un bakanlndaki komisyonun oluturduu Milletler Cemiyeti Misak ierisinde aka self-determinasyona yer verilmemitir.139 Milletler Cemiyeti zamannda, self-determinasyonun uygulama alan sadece Avrupa ile snrl kalm ve Orta ve Dou Avrupa'da sadece ekoslovakya, Macaristan ve Polonya bu ilkeyi kullanarak bamszlna kavumutur. Konuyla ilgili olarak Aaland Adalar Davasnda alnan karar, Birlemi Milletler Adlamasnn kabulne kadar hakim olan gr yanstmaktadr. Bu davada raportrler "Halklarn Self-determinasyon ilkesi her ne kadar modern siyasi dncede, zellikle byk savatan beri nemli yer igal etse de, bu ilkenin Milletler Cemiyeti Misaknda herhangi bir ekilde bahsedilmedii konusuna dikkat edilmelidir. Bu prensibin birka uluslararas adlamada kabul edilmesi, onun devletler hukukunun bir paras haline geldiini gstermek iin yeterli deildir." kararn vermilerdir.140

c. BM Dneminde Self Determinasyon i. BM Andlamasnda Self Determinasyon

Self-determinasyonun uluslararas alanda yer alabilmesi, kinci Dnya Sava sonrasnda olmutur. nce daha sava srerken, 14 Austos 1941 tarihinde ngiltere Babakan Churchill ve ABD Bakan Roosevelt tarafndan yaynlanan Atlantik

139

Wilson, a.g.e. , s. 56. bid , s. 57.

140

68

Beyannamesi'nin 2 ve 3. maddelerinde bu ilkeden bahsedilmitir.141 Siyasal bir ilke ya da bir blgeye mnhasr, ksmi bir dzenleme olarak deil de, tm halklar iin ngrlen bir uluslararas hukuk ilkesi olarak "self-determinasyon"dan ilk kez 1945 ylnda kabul edilen Birlemi Milletler Antlamasnda sz edilmitir. Antlama, self-determinasyondan iki maddede aka bahsetmektedir. Bunlar, BM'nin amalar ve ilkelerini dzenleyen ilk blmde 1. maddenin 2. fkras ile IX. Blmn 55. maddesidir. Madde1(2) BM'nin ikinci amacn yle belirtmektedir: "Uluslararasnda eit haklara ve halklarn self-determinasyonu ilkelerine saygya dayanan dostane ilikileri gelitirmek ve evrensel bar glendirmek iin gerekli tedbirleri almak." 55. madde ise: "...hayat standartlarn ykseltmeyi, tam istihdam, kltrel ibirliini ve istikrar ve mutluluk artlarn oluturmak amacyla uluslararasnda dostane ve bara dayanan ilikilerin geliebilmesi iin eit haklar prensibine ve halklarn selfdeterminasyon'una dayanarak gerekleebilecek insan haklarna riayet edilmesi..." eklindedir. BM Antlamasnda yer alan bu iki madde de grlecei gibi, selfdeterminasyon'dan bir hak olarak deil, bir ilke olarak bahsedilmektedir. BM Antlamasnda hak yerine ilke deyiminin tercih edilmi olmas, kukusuz halklarn kendi kaderlerini tayin ilkesinin hukuksal gcn hafifletmektedir.142 Uluslararasnda dosta ilikileri gelitirici bir e olarak yer almas nedeniyle de ilke,
141

bid , s. 58.

Berdal Aral, "Kollektif Bir nsan Hakk Olarak Halklarn Kendi Kaderlerini Tayin Hakk", nsan Haklar Yll, Cilt 2122, 19992000, s. 110.

142

69

uygulanabilir ve etkin deildi.143 Ayrca self-determinasyonun ne anlama geldii, kimlerin bu madde ierisinde saylaca ve kapsad alan bildirilmedii gibi, bu maddelerde self-determinasyonun isnat ettirilecei ve bylelikle dier devletler tarafndan sayg ile karlanacak ak bir "halk" tanmlamasnn da bulunabilmesi imkanszdr. Self determinasyona bavurma halinde bunun yasal sonularnn ne olaca da aka belli deildi.144 BM Andlamasnn 1(2) ve 55. maddeleri her ne kadar aka selfdeterminasyondan sz etse de, Blm XI ve Blm XII vesayet rejimleriyle ilgilidir. Yani bunlar da self-determinasyon ile ilgilidir. Antlamann muhtar olmayan lkelerle ilgili XI. Blmnde ve vesayet altndaki lkelerle ilgili XII. Blmnde, bu lkeler halklarnn kendilerini idare etme yeteneini kazanmalar, bir ama olarak kabul edilmitir. BM Antlamasnn Muhtar Olmayan lkelere ilikin XI. Blm, smrgelerin sorunlarn snrl bir lde de olsa, BM'nin yetki alan iine sokmaktadr. Bu Blmdeki 73. maddeye gre, smrge lkeler zerinde sorumluluk alan BM yeleri, bu "lkeler ahalisinin menfaatlerinin bata gelmesi prensibini tanrlar.. bu ahalinin... refahn imkannn son haddine kadar kolaylatrma mkellefiyetini kutsal bir dev bilirler ve bu amala.. Her lkenin ve ahalisinin ve bunun gelimesindeki muhtelif derecelerin zel artlarna uyar lde, bu ahalinin kendini idare edebilmek kabiliyetini gelitirmeyi; siyasi emellerini gz nnde

143

Pomerance, a.g.e. , s.9.

144

Peter Malanczuk, Modern Introduction to International Law, 7th Revised Ed., The Hague, 1996, s. 326.

70

tutmay ve hr siyasi messeselerinin tedrici gelimesine yardm etmek" sorumluluunu yklenirler. Bu maddedeki "ahalinin kendini idare edebilmek" yeteneinin gelitirilmesi, "her lkenin ve ahalisinin ve bunun gelimesindeki muhtelif derecelerin zel artlarna uyar lde" olmak kouluna bal klnmaktadr. Bu belirsiz hkmden de anlalaca zere, smrgeci devletlerin, ynetimleri altndaki halklara "kendi kendini idare" olanan tanmak konusunda somut ykmllkleri olduunu ileri srmek gtr.145 "Milletleraras Vesayet Rejimi" bal tayan XII. Blmdeki 76. maddeye gre ise, vesayet rejiminin amac, vesayet altndaki "lkeler halknn kendi kendilerini idare kabiliyetine ve bamszla doru tedrici gelimelerini de kolaylatrmaktr. BM Andlamasnn 73. ve 76. maddeleri karlatrlnca, Antlamann "kendi kendini idare" ile "bamszlk" arasnda bir ayrm yapt grlmektedir. Vesayet rejimi ile ilgili olan 76 (b) maddesinde bu iki deyim yan yana kullanlmakta; buna karn, "muhtar olmayan lkeler" ile ilgili olan 73. madde "bamszlk" szcn kullanmamakta, sadece "kendi kendini idareden" sz edilmektedir.146 San Fransisco'da oluan ve BM Andlamasna yansyan anlaya gre, teorik olarak "halklarn zynetimi" anlamna gelen self-determinasyon ilkesi sadece vesayet rejimi altndaki lkeler ve halklar iin ngrlmtr. Nitekim Fas, Tunus ve Cezayir'in bamszlklar BM tarafndan bu ilkeye dayandrlmtr.

145

Karaosmanolu, a.g.e. , s. 66.

Bu sorun San Fransisco Konferans srasnda tartma konusu olmu ve her ne kadar "muhtar olmayan lkeler" ile ilgili XI. Blmde de "bamszlk" szcne yer verilmesi nerilmi ise de, bu neri smrgeci devletler tarafndan kabul grmemitir.

146

71

BM Antlamas geleneksel anlaytan byk lde uzaklamtr. Ancak bu yeni yaklamn dayand kurallarn gerektii kadar aklkla kaleme alnmad da aktr. San Fransisco Konferans, smrgeci devletlerin etkili olmalar nedeniyle bu konuda ak seik kurallar koyamam, birtakm uzlatrc formllerle yetinmek zorunda kalmtr.147 Her ne kadar BM Andlamas, smrgecilie son verilmesini ak bir ykm olarak belirtmemi, Self-determinasyon hakkn tanmlamam ve aklamadan brakm ise de, bu daha sonraki gelimelerin onu ierik bakmndan

zenginletirmesine de yol amtr.148 Bununla beraber, yakn zamanlara kadar, bu hkmlerin, kendiliklerinden uygulanma niteliini haiz olmad; ye devletlere, evresi belirli olan bir ykm yklemedii gr hakim olmutur. "Hangi halklarn neyi kararlatrma hakk" sorusu alm ve ayn biimde cevaplandrlamamtr.149 Yalnz bu konuda kolaylkla sylenebilecek olan self-determinasyon ilkesinin ilk balangta smrge halklar iin geerli olmasnn arzu edildiidir.

ii. BM erevesindeki Gelimeler

BM Adlamasnn bu yeni fakat snrl yaklam temel alnarak, rgt organlarnda self-determinasyon ve smrgeciliin sona erdirilmesi konular srekli tartlm ve Antlama hkmlerine aklk getirilmeye allmtr. rgt, hem Antlama hkmlerini yorumlayan genel nitelikte kararlar alm, hem de bireysel
147 148

Karaosmanolu, a.g.e. , s. 66. ahin, a.g.e. , s. 16.

149

Sevin Toluner, Milletleraras Hukuk Dersleri, Gzden Geirilmi Drdnc Bas, stanbul, 1989, s. 28.

72

olaylar karsnda smrgeciliin sona erdirilmesini aka amalayan bir tutum ve davran benimsemitir. BM'nin uygulamas self-determinasyonun hak ve ykm ngren bir kural olarak tannmas dorultusunda olmutur.150 BM'nin 1950'li yllarn sonundan itibaren dekolonizasyon hareketlerinden sonra Genel Kurul tarafndan alnan yeknesak kararlarla bu ilke bir hak haline dntrlmtr. Bamsz devlet kurma hakkn da ieren self-determinasyon hakknn "smrge halklar"na tannmas 14 Aralk 1960 tarihli BM Genel Kurulu 1514(XV) sayl karar ile gereklemitir.151 "Smrge lkeler ve Halklarn Bamszlklarnn Gvence Altna Alnmasna likin Bildirgesi"nde, "btn halklarn selfdeterminasyon haklar vardr. Bu hak sayesinde siyasi statlerini serbeste belirler ve zgrce kendi ekonomik, toplumsal ve kltrel geliimlerini salamaya alrlar" ifadesi ile self-determinasyon "tm halklar" iin tannm olmakla birlikte, 1. madde, "halklarn yabanc bask, egemenlik ve smrye tabi olmalarnn" temel insan haklarna, BM Andlamas'na ve uluslararas bar ve ibirliine aykrln" vurgulayarak self-determinasyon hakk znesini smrge halklaryla snrlamaktadr. Bildirge'nin 6. maddesinde ise, ulusal birlik ve lke btnln ksmen ya da tamamen bozmaya ynelik her trl giriimin BM Andlamas'na aykr olduu belirlenmitir. Bu erevede, 2. maddeye gre "halklarn siyasi statlerini serbeste belirleme ve ekonomik, sosyal ve kltrel gelimelerini serbeste srdrebilme" hakk olarak tanmlanan self-determinasyon hakknn kullancs smrge lke
150

Karaosmanolu, a.g.e. , s. 6768. Pomerance, a.g.e. , s. 123124.

151

73

halknn tmdr ve smrge lke snrlar, kurulan bamsz devletin de snrlar olacaktr. Genel Kurul, 27 Kasm 1961 tarih ve 1654(XVI) sayl kararnda, 1960 Bildirisi'ndeki ilke ve amalara balln tekrarlam ve Bildiri'nin daha fazla gecikmeden uygulanmas gereini belirterek bu konuda tavsiyelerde bulunmak zere on yedi yeli bir zel komite kurulmasn ngrmtr.152 Self-determinasyon hakknn, smrge halklar kapsam dnda evrensel bir nitelik kazanmas, BM'ce hazrlanarak 1966'da imzaya alan Ekonomik, Sosyal ve Kltrel Haklar Szlemesi ile Medeni ve Siyasi Haklar Szlemesi'yle gereklemitir.39 Bu iki Szlemenin de 1. maddeleri ayndr ve yledir; "1- Btn halklar Self-determinasyon hakkna sahiptir. Bu haktan dolay siyasi sistemlerini zgrce belirlerler ve ekonomik, sosyal ve kltrel gelimelerini serbeste 2-Btn halklar, kendi amalar iin, uluslararas hukuk ve karlkl fayda ilkesine dayal uluslararas ekonomik ibirliinden doan ykmleri sakl kalmak zere, kendi doal zenginlik ve kaynaklarn serbeste kullanabilirler. Bu halk, hibir durumda, kendi geim imkanlarndan mahrum edilemez. 3-Muhtar Olmayan lkelerin ve Vesayet Altndaki lkelerin idaresinden sorumlu olanlar da dahil olmak zere, bu Szlemeye taraf olan devletler, BM Andlamas

152

Karaosmanolu, a.g.e. , s. 69.

74

hkmlerine uygun olarak Self-determinasyon hakknn gerekletirilmesini tevik edecekler ve bu hakka sayg gstereceklerdir." Maddede, BM Andlamasnn ilgili hkmlerinden farkl olarak, "Selfdeterminasyon ilkesinden" deil, "hakkndan" bahsedilmektedir. Bu Szlemeler dzeni altnda, self-determinasyon ilkesinin, hukuki bir ykm yklemedii, yalnz yol gsterici bir ilke olduu artk ileri srlemeyecektir. Fakat, dier taraftan bu hkm hem bu hakka sahip olan halklar, hem bu hakkn kapsam ve hem de bu hakkn gerekletirilmesi yolunda dier devletlere yklenmi olan ykmler konusunda bir aklama getirmemektedir. Bu hususlarda, BM Andlamasna atf yapmakla yetinilmitir.153 Szlemelerin bir baka zellii, self-determinasyon hakknn ekonomik boyutunu tanmlamalardr. Halklarn kendi doal zenginliklerini ve kaynaklarn serbeste kullanmas ve kendi geim kaynaklarndan mahrum edilmemesi olarak ifade edilen ekonomik self-determinasyon hakk, ikinci fkrada dzenlenmitir.154 Bu Szlemelerde bahsedilen self determinasyon hakk isel midir, yoksa dsal mdr? Self determinasyon kavram zannmzca isel anlamdadr. kiz Szlemelerde amalanan, halklarn haklarn etkinletirerek onlarn lkesi iinde zgr bireyler ve topluluklar olmalarn salamaktr. Yoksa her topluluun bamsz devletler kurarak zgr olmalar deildir. Zaten byle bir durum, BM'nin self

153

Toluner, a.g.e. , 29.

154

Naz avuolu, Uluslararas nsan Haklar Hukukunda Aznlk Haklar, kinci Bask, stanbul, 2001, s. 7273.

75

determinasyon geleneine de aykrdr. Zira BM lkesel btnle ve uluslararas istikrara byk nem verir. stelik Medeni ve Siyasi Haklar Szlemesi'nin birok maddesi demokratik toplum kavramn anlatmaktadr.155 BM Genel Kurulu'nun 24 Ekim 1970'de 2625(XXV) sayl karar ile kabul ettii "Devletler Arasnda Dosta likiler ve birlii ile lgili Uluslararas Hukuk lkeleri Bildirgesi", bu hakkn ieriinin anlalmas konusunda nemli katklar salamtr.156 Bildirge ile halklarn eit haklar ve self-determinasyon ilkesi halklar bakmndan bir hak, bu prensibe uyulmas dier devletler bakmndan bir ykmdr. Bununla birlikte, yerleik yaklam erevesinde lke btnlnn korunmas artn vurgulayan Bildirge, self-determinasyon hakknn, rk, inan ya da renk ayrm yapmakszn lkenin tm halkn temsil eden bir ynetime sahip egemen ve bamsz devletlerin lke btnln ya da siyasi birliini ksmen ya da tamamen bozacak ekilde yorumlanamayaca kuraln getirmitir. Bylece bu Bildirge selfdeterminasyonu bir yandan desteklerken, dier yandan da lke btnlnn korunmasn savunmaktadr.157 Self-determinasyon konusu zerindeki bu snrlama istikrarl bir sosyal ve hukuk sistemi oluturmak iin geniletilmi bir arzudur. Ancak lkesel btnlk snrlamas her olayda ileri srlememektedir. Yani temsili olmayan ve rk, inan ya da renk ayrm yapan bir devletin varl olmadka, lke btnl prensibi self-determinasyon prensibinden nce gelecektir. 2625 (XXV) sayl Karar'n bir dier nemli yn de self-determinasyon hakknn gerekletirilmesi ile ilgili eitli uygulama seenekleri sunmasdr. Buna
155

Jean Salmon, Internal Aspects of the Right to Self-Determination: Towards A Democratic Legitimacy Principle, Ed. Christian Tomuschat, Martinus Nijhoff Publishers, London, 1993, s. 267.
156 157

Wilson, a.g.e. , s. 126128. ahin, a.g.e. , s. 2223.

76

gre self-determinasyon hakk, "egemen ve bamsz bir devlet kurmakla, bir bamsz devletle zgrce bir birlik veya entegrasyona girmekle veya halk'n zgr iradesi ile belirlenmi dier bir siyasi stat oluturma" yollar ile

kullanlabilecektir.158 Bildirinin, "Eit Haklar lkesi ve Halklarn Self-determinasyon"u baln tayan blmde u nemli noktalar yer almaktadr:159 Tm halklarn, dardan herhangi bir karmaya maruz kalmakszn, kendi siyasal statsn saptamaya ve kendi ekonomik, toplumsal ve kltrel gelimesini srdrmeye hakk vardr... Her devletin bu hakka sayg gstermek grevidir. Smrgecilie sratle son vermek amacyla, tm devletler, selfdeterminasyonun gereklemesi iin alacaklar ve Birlemi Milletlerde yardmc olacaklardr. Smrgecilie kar mcadele yasaldr. Self-determinasyon hakkn kullanmak iin giritikleri mcadelede halklar dardan yardm alabilirler. Self-determinasyon snrlamalar olmayan mutlak bir hak deildir. 2625 sayl Devletler Arasnda Dosta likiler Bildirisi uluslararas hukukun eit haklar ve halklarn self-determinasyon ilkesi dnda alt ilkeyi daha belirtmektedir. Bu ilkeler arasnda uluslararas ilikilerde g kullanma yasa, dier devletlerin iilerine karmama, uyumazlklarn barl yollarla zlmesi, devletlerin egemen eitlii,

158 159

ahin, a.g.e. , s. 24. Karaosmanolu, a.g.m. , s. 150151.

77

devletlerin ykmllklerini iyi niyetle yerine getirmesi ve dier devletlerle ibirlii yapma ilkeleri yer almaktadr. Anlan Bildiri'nin 2. maddesi yukardaki ilkelerin uygulanma ve yorumlanmasnn birbirleri ile ilikili olduunu ve her ilkenin dier ilkelerin balamnda yorumlanmas gerektiini belirtmektedir. Bir baka ifadeyle self-determinasyon hakk yorumlanrken dier ilkeleri de dikkate alma gereksinimi vardr. Zira bu ilkeler BM'nin uluslararas bar ve gvenlii koruma amacn ortaya koymakta olup self-determinasyon hakk zerinde genel bir snrlama

oluturmaktadr.

d. BM Dndaki Dier almalar

Afrika Birlii rgt Andlamasnn ve rgtnn uygulamasnn, selfdeterminasyonun hak ve ykm douran bir hukuk kural olarak belirginlemesine nemli katks olmutur. rgtn erevesi iinde self-determinasyon, rgtn en nde gelen amac olarak belirmitir. rgt yelerinin anlayna gre, halklarn kendi kaderlerini kendilerinin saptayabilmeleri, her yerde ve her zaman geerli, istisna tanmayan bir haktr ve kuvvet kullanmann yasaklanmas, barl yollarla zm ve iilerine karmama ilkelerine oranla ncelie sahiptir.160 Halklarn self-determinasyon hakk AGK srecinde ise, bu srecin ilk belgesi olan 1975 Helsinki Nihai Senedi'nden itibaren yer alr. Helsinki Nihai Senedi, katlmc devletler arasndaki ilikilere ilikin "lkeler Bildirgesi" bal altnda, VIII. lke 2. paragrafnda; "Halklarn hak eitlii ve self-determinasyon ilkesinden dolay, tm halklarn her zaman tam bir zgrlk iinde, dtan bir siyasi mdahale olmakszn, ne zaman ve nasl isterlerse, i ve d siyasi statlerini
160

Karaosmanolu, a.g.e. , s. 7172.

78

belirleme ve siyasi, ekonomik, sosyal ve kltrel gelimelerini diledikleri gibi srdrme hakk"n tanmaktadr. lkenin 1. paragrafnda ise; katlmc devletlerin, halklarn hak eitlii ve self-determinasyon hakkna, "BM Andlamas'nn ama ve ilkeleriyle, devletlerin toprak btnlne ilikin olanlar dahil, ilgili uluslararas hukuk kurallarna uygun" davranarak, sayg gsterecekleri ifade edilmitir.161 Toprak btnlnn korunmas kaydyla, halklarn Self-determinasyon hakkna 1989 Viyana Belgesi, 1990 "Yeni Bir Avrupa iin Paris art", 1991 Moskova Belgesi de yer vermektedir.162 AGK belgelerindeki ve uygulamasndaki self-determinasyon hakkn anlamak iin onu oluturan souk sava yllarn ve on temel ilkeyi oluturan dier ilkeleri de (zellikle devletlerin toprak btnl, devletlerin iilerine karmama, snrlarn deimezlii ve egemen devletlerin eitlii gibi) anlamamz gerekmektedir.

e. Uluslararas Hukukta Millet(Ethnos) ve Aznlk Kavram

BM art ve eitli dnemlerden ald kararlardan yola karsak, selfdeterminasyon hakkna hangi topluluklarn sahip olduunu belirleyebiliriz. ncelikle, bu haktan yararlanacak topluluun halk olmas gerekir ayrca ulus olma art aranmamtr. Hukuki olarak zerinde uzlalm bir tanm olmasa da halk kavram u ekilde tanmlanabilir; aralarnda kltrel ve tarihi bir ba olan insan topluluudur. 163

161 162

avuolu, a.g.e. , s. 74. bid, s. 75. Pomerance, a.g.e. , s. 1423.

163

79

nce uluslararas hukuk asndan millet ve aznlk kavramlarn incelemekte yarar vardr. "Ethnik" kavram Yunanca "ethnos" (millet) kelimesinden tremi olup, belli bir "kavme" aidiyeti/mensubiyeti ifade etmektedir.164 "Etnisite" olarak da karmza kan ve yukardaki kavramla rten; bir toplum varl olarak "toplumsal ve kltrel kimlik biimlerinin tanmlanmasnda da kullanlan etnik kavram, 1950'de Birlemi Milletler alt-komisyonunda "rk" kelimesinin yerine kullanlmak zere benimsenmi ve konu bylece karara balanmtr.165 Bugn bize ok doalm gibi gelen aznlk kavram nispeten yenidir ve ancak 16. yzylda Reform hareketinden bu yana kullanlmaktadr.166 nceleri sadece oylamalarda say olarak aada kalan, kaybeden grubu ifade etmek iin kullanlan167 aznlk kavram Latince minor kk, az kelimesinden tekil edilmitir. Almancann kullanld alanda aznlk kavram ilk kez 1809da Franszcadan la minorite olarak tercme edilerek kullanlmaya balanlmtr. Aznlklarn himayesine ilikin anlamalarda bu dnemde aznlk kavram kullanlmam; 1773 tarihli Vaova anlamasnn 8. maddesinde Katolikler iin olduu gibi himaye edilen kiiler veya gruplar aka belirtilmitir). Bir aznln olumas demokrasi prensibinin sonucudur.168 Aznlk kavram tanm ilk olarak Uluslararas Daimi Adalet divan tarafndan ve Birinci Dnya Sava'ndan sonra belirli devletlerde kalan, ounluktan

Fsun, Arsava, Aznlk Kavram ve Aznlk Haklarnn Uluslararas Belgeler ve zellikle Medeni ve Siyasi Haklar Szlemesinin 27. Maddesi Inda ncelenmesi, Ankara, 1993, s. 54. 165 Emre zkan, Avrupa Birliine yelik Srecinde Baltk lkelerindeki Rus Aznlklar, http://www.saemk.org/yayin_detay.asp?sbj=icerikdetay&id=2&dba=009&dil=tr , (29.05.2006). 166 Baskn Oran, Trkiyede Aznlklar: Kavramlar, Lozan, mevzuat, tihat, Uygulama, stanbul, TESEV Yaynlar, 2004, s. 17. 167 Hans Wilhelm Haefs, Minderheitenfrage/ Vlkerrecht/ Europa: Grundsaetsliche Minderheitenvragen und Minderheitenvragen in Europa, Dokumentarische Berichte und Chronik fr Unterricht und Studium,1997, s. 85. 168 Arsava, a.g.e. , s. 41.

164

80

ayr rk, dil ve dine sahip olan toplumsal gruplarn korunmasn dzenleyen andlamalarn yorumu erevesinde yaplmtr. Buna gre "aznlk, bir devlette yerlemi bulunan (incorpors.) ve nfusu ayr rk, dil ya da dinden oluan toplumsal gruplar" olarak tanmlanmtr.169 Ayrca, doktrinde kabul grmekle beraber siyasal endielerle genel geer bir uygulama ve benimseme grmeyen; fakat bu almadaki almlar bakmndan nemli olan bir tanma gre aznlk " saysal olarak bir devletin nfusunun geri kalanna gre az olan, egemen olmayan konumunda bulunan, o devletin vatandalar olan, yeleri etnik dinsel ve/veya dilsel adan nfusun geri kalanndan farkl zellikler tayan ve kltrlerini, geleneklerini dinlerini ve/veya dillerini korumak amacyla st rtl bir dayanma duygusu gsteren gruptur"170 eklinde tanmlanmaktadr. Uluslararas alanda en ok kabul gren tanm BM nsan Haklar Komitesinin Ayrmcln nlenmesi ve Aznlklarn Korunmas Alt-Komisyon raportr F. Capatortinin nerdiiydi171:Baat olmayan bir durumda olup, bir devletin geri kalan nfusundan saysal olarak daha az olan, bu devletin uyruu olan yeleri etnik, dinsel ve dilsel nitelikler bakmndan nfusun geri kalan blmnden farkllk gsteren ve ak olarak olmasa bile kendi kltrn, geleneklerini ve dilini korumaya ynelik bir dayanma duygusunu tayan grup. Capatortinin yapt tanm hukuksal adan aznlk haklarn tanmlar niteliktedir.

169 170

Pazarc, a.g.e. , s. 163. bid. , s. 63. 171 Baskn Oran, Kreselleme ve Aznlklar, Ankara, maj Yaynevi, 2001, s. 67.

81

a)

ounluktan eitli bakmlardan farkl olmak. Bu farklar gnmzde etnik, dinsel, dilsel olarak ifade edilmekte.

b)

lke genelinde sayca aznlk olmak. Bu aznln lkenin belli bir blgesinde ounluk olmas bir ey fark ettirmez.

c)

Baat ( Dominant ) olmamak. nk yle baat aznlklar vardr ki, ounluu ezer. r. Apartheid dneminde Gney Afrika

Cumhuriyetindeki Beyazlar. d) Yurtta olmak. nk yurtta deilse, ok farkl bir kategori olan yabancdr. Yurtta olmayanlar rnein yeni aznlklar diye anlan gmenleri ve mltecileri aznlk sayma yolunda yeni bir eilim varsa, bunlar aznlk saymadklar halde, korumasz kalmamamlar iin aznlk haklarn yararlandrlmalar istenen dezavantajl gruplardan saymak daha dorudur. e) Yukardaki drt unsur, aznlk olmann nesnel koullarn oluturur. Bir de znel koul vardr: Aznlk bilincinin varl. Nasl ki snf bilinci olmadan snf olmaz, farkl olduunun bilincine varmayan ve bu farkll kimliinim vazgeilmez koulu saymayan birey veya grup da aznlk oluturmaz. Bu, aznlk kavramnn znel kouludur ve ok nemlidir. rnein, ounlua gnll olarak asimile olmak ( ounluk iinde erimek) isteyen kii veya grup, aznlk saylmaz. 172 Bir baka yerde etnik aznlk kavramndan yle bahsedilmektedir: "kendi kimliine sahip olan, mensuplar ayn kkten gelen, eitli ortak/kolektif kltrel zellikler gsteren (ayn dili konuan), ortak bir soy miti bulunan ve mensuplar
172

Oran, a.g.e. , s. 26.

82

arasnda nemli kesimlerin dayanma/sosyal ilikiler organizasyonu iinde bulunduu" ve baat kitleden farkllklar gsteren topluluklar iin

kullanlmaktadr.173 Etnik Grup olarak da nitelenen bu unsurlara "din ve/veya dil aznlklar da dahil edilmekte olup, bunlar genellikle ortak bir tarihe de sahip "kader topluluklar"dr.174 Milli aznlk kavram Birinci Dnya Sava'ndan sonra "aznlk himayesi" erevesinde yaplan dzenlemelerle Devletler Hukuku terminolojisine girmitir. Bilindii gibi, XIX. Yzylda "milletler" prensibinin geerlilik kazanmad yerlerde (her milletin bir devlete sahip olmas ve/veya her devletin bir millet iermesi gibi), farkl glere sahip olan eitli milletlerin ayn lkede yaamak zorunda kalmalar sonucunda "milli aznlklar" ortaya kmtr. "Milli Aznlk" kavramnda yer alan "milli" szc, "halk" ayn kkten gelen topluluk [cemaat] anlamnda kullanlmaktadr.175 Bunlardan baka bir aznlk grubunun varlndan sz edebilmek iin gerekli olan baz temel nesnel kriterlerin de bulunmas ngrlmekte176 buna gre 7 unsur gz nne alnmaktadr: 1- Toplumun ounluunu oluturanlardan farkl olan ve onlardan rk, din ve dil gibi noktalarda ayrlan bir grubun varl sz konusu olmaldr. Burada, "rk"

Arsava, a.g.e. , s.54. bid. , s.55. 175 J.A. Andrews and W.D. Hines, nternational Protection of Human Rights, London 1987, s. 10. 176 Baskn Oran, Trk - Yunan likilerinde Bat Trakya Sorunu, Ankara 1991 (Gncelletirilmi kinci Basm), s. 40.
174

173

83

kavramnn bilimsel olarak ele alnmasnn zorluundan dolay, metinlerde pek rastlanmayan "tarihsel aznlk" (aznlklar) kavram da kullanlabilmektedir.177 2- Saysal boyut nemlidir; rk, din, dil gibi unsurlarla birbirine bal bulunan ve ounluktan farkl olan aznlk gruplarnn saysnn gelenek grenek merakls bir avu insanla snrl olmamas, aznlk grubunun gelenek ve zelliklerini bal bana koruyabilecek bir sayya sahip olmas gerekmektedir. 3- Ad geen aznlk grubunun o lkede baat olmamas gerekir. 4- Sz konusu devletin (lkenin) vatanda olunmas arttr. 5- Ad geen aznlk mensuplarnn yaadklar lkeye sadk vatandalar olmalar ve -sz gelii- ayrlklk yapmamalar veya o devleti paralayacak giriimlerde/eylemlerde bulunmamalar, bundan kanmalar gerekmektedir. 6- Bu nesnel kriterlere ek olarak "znel" bir boyut da rol oynamakta ve "aznlk bilinci" devreye girerek "ortak farkl zellikleri olan ve sayca aznlkta bulunan bir grup, ancak bu zelliklerini ve niteliklerini korumak ve srdrmek isteine sahip ise, aznlk olarak anlabilir" gr sz konusu olmaktadr. 7- Nihayet ounluun da bu unsuru aznlk olarak alglamas buna uygun davranmas, yani "dlama/bask uygulama" gibi eylemlerde bulunmas

gerekmektedir.178

177 178

bid. , s. 41. bid. , s.41.

84

Bunlara ek olarak, ister "etnik grup-aznlk" isterse "milli aznlk" yapsnda olsun, yukarda anlan zelliklerin bir ouna sahip bulunan bu unsurlar, yaadklar devlete/lkeye gre, o devletin vatanda olmalarnn yan sra, yakn veya uzak konumdaki baka bir milletin soyda durumunda olabilirler. "Etnik gruplarn" ana kitleye eklemleme (asimilasyon dahil) yzdeleri yksek olup bunlar

dlamaya/ayrmcla kar bir tr savunma mekanizmas gelitirebilmekte ve zbilin korunmakla beraber, baat kitlenin kltr/dil yapsna uyum salama yoluna da gidilebilmektedir.

f. Halk-Aznlk Tartmas

Self-determinasyonla ilgili en nemli sorun bu hakkn tm halklara uygulanmak iin kabul edilmi olmasdr. Aznlklarn ise bu hukuktan yararlanp yararlanamayaca bu gn de zlmemi bir sorun olarak kalmaktadr. Eer aznlklar halk olarak kabul edilirse bu self-determinasyona yeni bir anlam getirecekti. Ama bu konuyla ilgili herhangi bir uluslararas szleme veya zel bir raportr bulunmad srece de bu soru mevcudiyetini koruyacaktr.179 Temsili ynetim teorisine gre halk bir devletin etnik, dini, kltrel ve rki olarak farkllklar balamnda vatandalardr. Bu durumda self-determinasyon hakk sadece belirli bir devlet ierisindeki tm nfusun egemenlii anlamndadr. Self-determinasyon prensibinin bu versiyonu liberal demokratik anlay

D. McGoldrick, The Human Rights Committee Practice and Procedures of Law Making at the UN, Oxford, 1991, s. 9.

179

85

desteklemektedir. Devletin grevi egemenlii temin etmesidir ki bu da temsili ynetimde gerekleir.180 Jennings Wilsonun self-determinasyon doktrinini yle eletirmektedir: Cumhurbakan Wilson hem gln, hem de mantkl bir doktrin sunmutur. Grne baklrsa bu makul bir doktrindir, ama iin gln taraf ise udur ki, halklarn kim olduuna birileri karar vermedii srece hangi halklarn bu hakka sahip olduu belirsizliini srdrecektir.181 Self-determinasyon hakkna aznlklarn m, yoksa halklarn m daha ok bavurduklarna baklrsa, halklarn self-determinasyon hakknn olmas daha ok bavurulan ve zerinde durulan bir meseledir. Bunu Thornberry u ekilde ifade etmektedir: Self-determinasyon genel olarak halklarn hakk olarak tanmlanmtr, aznlklarn deil. Ama self-determinasyon ve aznlk haklar bir biriyle yakn varsaymlarda bulunan kavramlar olmulardr. Bugn self-determinasyon,

uluslararas hukukun kabul grd, aznlklar iin ise kstlanm bir prensiptir. 182 nsan Haklar Szlemesinin I maddesine gre aznlklar halk olarak tanmlanamazlar. rnek olarak nsan Haklar Komisyonunda incelenen Mikmaq Kabile Toplumunu gsterebiliriz. HK bu dosyay inceledii zaman aznlklarn halk olmadn belirtmi ve Mikmaqn iddialarn geri evirmiti.183 Bir baka rnek ise 1987 ylnda Irak Krtlerinden ald mesaj zerine nsan Haklarn Szlemesinin 1. maddesiyle ilgili soru yneltmesidir. Irak hkmeti ise

Uluslararasi Hukuk Ve Self-Determinasyon Hakki, http://sancak.ihh.org.tr/otonomi/hukuk/hukuk.html (18.09.2006). 181 Joshua Castellino, Order and Justice: Minorities and the Right to Secession, nternational Journal on Minority and Group Rights 6, Kluver Law nternational , Printed in the Netherlands, 1999, s. 392. Patrick Thornberry, ternational Law and the Rights of Minorities, Oxford, Oxford University, 1991, s. 14. 183 UNDOC A/39/40 (1984) 200 at 203, Comunication No. 78/1980.
182

180

86

bu soruyu yle yantlamtr: Irak Anayasas Krt halknn milli haklarn ve aznlklarn meru hakkn tanmaktadr. Krtler Irak toplumunun bir parasdr.184 Eer bu tanmlar gz nnde bulundurarak Dalk Karaba Ermenilerinin aznlk veya halk olduunu deerlendirecek olursak, onlarn (Dalk Karaba Ermenilerinin) aznlk kriterlerine uyduunu kolayca anlayabiliriz. Capatortinin de tanmlad gibi bir milletin herhangi bir lkenin belli bir blgesinde ounlukta olmas o milletin aznlk olmasn engellemez. Ermenilerin de Azerbaycan Cumhuriyetinin Dalk Karaba bilgesinde ounlukta olmas onlarn halk olmasn gerektirmiyor, tam tersi aznlk olduunu ispatlyordur. Baka nemli husus Ermenilerin hem dil, hem de din asndan milli aznlk olmalar, ayn zamanda da Azerbaycan vatanda olmalardr ki bu da aznln tanmyla uzlamaktadr. SSCB daldktan sonra Dalk Karaban Ermeni halk, Azerbaycandan ayrlarak, Ermenistana balanma fikrinin gerekletiremeyince, bamsz olmaya karar verdiler. Onlar bunu self determinasyon hakkn kullanarak gerekletirmeyi amalyordu. nceki blmde de aktardmz gibi, tm uluslararas hukuk belgelerinde self determinasyon hukuku halklara verilmitir. Halksa herhangi bir devlette ounluk oluturan etnik gruptur. Dalk Karaba Ermenileri de Azerbaycan topraklarnda yaayan dier milletler gibi milli aznlklardr. Ermeniler de dier aznlklar gibi politik zgrle sahiptirler ve Azerbaycan vatanda olarak tm haklardan yararlanabilirler. 1992 ylnda kabul edilmi BM kararnda aznlklarn hakkndan yle bahsedilmektedir. Kararn 8. maddesinin 4. fkrasnda yle yazyordu:

184

UNDOC A/42/40 paras.352, 353, 385, 386.

87

BM karar ve prensiplerine ki, bu prensiplere devletlerin hukuk beraberlii, toprak btnl ve devletleri siyasal zgrl de dhildir, kar olan hibir ey kabul edilemez.185 Yine ayn maddede gre: Aznlklarn self-determinasyon hukukundan yararlanmalar devletlerin toprak btnlne zarar verecek ekilde olmamaldr.186 Dolaysyla, hem aznlk olduklar iin, hem de self-determinasyondan yararlanmalar sonucunda Azerbaycan Devletinin toprak btnlne zarar gelecei iin Dalk Karaba Ermenileri selfdeterminasyon hukukundan yararlanamazlar. Ermeni halk 1991 senesinde kendi kaderinin tayin hakkn kullanmtr. Bir devletin ayn hakk iki kere kulland uluslararas hukuk pratiinde bulunmamaktadr.

g. Self-determinasyon ve Ayrlma Hakk

Her ne kadar self-determinasyon uluslararas hukuk tarafndan kabul grm bir prensip olsa da bu hakka kar kanlar da yok deildir. Self-determinasyona kar genel tartma yledir ki, self determinasyon devletlerin i ahengi ve uluslararas dzen iin bir tehlikedir. Bunu anarik bir yaklam olarak deerlendirebiliriz. Bir birine bal olan self determinasyon ile smrgeden kurtulma sreci self determinasyon ve ayrlma gibi bir sorun ortaya kard. Ayrlma hakk genel olarak kabul edilmiyordu, nk bu devletlerin saynn oalmasna neden olacakt. Devlet
Sbornik Mejdunorodnx Dogovorov po Pravam eloveka/Universalne Dogovor. TOM 1/ast Pervaya(nsan Haklarna Ait Uluslararas Antlamalar Toplusu)/.OON,1994, s. 161 186 Doc. UN. E/CN.4/Sub.2/AC.5/2000/WP.1.s. 3
185

88

saynn ok olmas ise, sorunlarn ok olmas anlamna gelmekteydi. Buchhietn self determinasyona kar kmasnn nedeni, self determinasyonun belirsiz ayrlmay merulatraca korkusuydu, nk bu en kk ulusal varlklarn bile devletten ayrlma isteine yol aacakt.187 Buchanana gre milli self determinasyon hakkyla ilgili grleri u ekildedir: Self-determinasyonu her milletin kendi devleti olmas olarak

deerlendirecek olursak bu anariye yol aacak bir zm olurdu. Bu nedenle de kabuledilemez.188 Anari korkusuyla baz yazarlar yeni yaranan devletlerin kendini

ynetebilecek ve bamszln srdrebilecek durumunda olmasn tercih ediyorlard. rnein Shehadi yeni yaranm devletlerin snrlar istikrarl olurlarsa kabul edilebileceini savunuyor.189 Yazarlar arasnda self-determinasyonun liberalletirilmesi, ayrlma hakknn ise kstlanmasyla ilgili ortak noktaya varlmtr. Birok yazar keskin bir biimde hakszlk olmad srece ayrlmaya kar olduklarn belirtmilerdir.190 Ayrlmaya kar bir fikre gre, ayrlma hakk sosyal anlama iin tehlike oluturmaktadr. Buchheit ayrlma hakkna kar karak, toplumun bir birini iyi veya kt anlayan kopmak bir grup oluturduunu ve eer ayrlma hakk olursa toplumlar arasndaki bu ban kopacan savunuyordu.191

L.C. Buchheit. , Secession : The Legitimacy of Self-deteremination, New Haven, Yale University, 1978, s. 19-20. 188 A. Buchanan, Secession, Boulder, Westview, 1991, s. 102103. 189 K. S. Shehadi, Ethnic Self-determination and the Break-Up of States, London, 1993, s.76. 190 Michael Freeman, Democracy and Dynamite: the Peoples Right to Self-Determination, Political Studies, 1996, XLIV, 746761, s. 753. 191 Buchheit, a.g.e. , s. 2122, 57.

187

89

B. SORUNUN ZMNE LKN PLANLAR VE TARAFLARIN SORUNUN ZMYLE LGL TUTUMLARI

1. Planlar a. Goble Plan

lk kez Goble Plan Azerbaycan ve Ermenistan Devlet bakanlarnn Key West Grmesi zaman konuulmutur. Bu plan Azerbaycanla Ermenistan arasnda toprak deiimini ngren bir pland. Daha 1992 ylnda ABD D leri Bakanlnn eski grevlilerinden Pole Goble bu plan taraflara bir zm ilkesi olarak sunmutu. Bu model Ermenistanla Dalk Karaban corafi bakmdan birlemesi, Ayn zamanda Azerbaycann da Nahivana birlemesini ngren bir pland. Gobleun hazrlad plana gre, Azerbaycan Dalk Karaba Ermenistana verecek, karlnda ise Zengezur blgesini alacakt. Sonuta Ermenistan ranla olan kara snrndan mahrum kalacak, ayn zamanda Azerbaycan Trkiyeyle daha geni kara snrna sahip olacakt. Bu konu ne Azerbaycan, ne de Ermenistan tarafndan onaylanmad.192

192

http://bhhrg.org/CountryReport.asp?ChapterID=81&CountryID=2&ReportID=13&keyword= (23.03.2006).

90

b. J.Mareska Plan
ABDnin Dalk Karabala ilgili mzakerelerde zel temsilcisi J.Mareska, 1 Temmuz 1991de sorunun zmne ilikin bir plan sundu. J.Mareskann nerisi 8 blmden olumaktadr: 1. Dalk Karaba, Dalk Karaba Cumhuriyeti olarak isimlenmeli ve Azerbaycana bal, kendisini yneten hukuki bir rgt olacak. 2. DKC Azerbaycana bal olacaktr. 3. Hankendide ve Bakde temsilci ofisler alacak, Dalk Karaban

Moskova ve Erivan gibi onun iin nem tayan ehirlerde temsilciliinin bulundurmas ve ayn ehirlerin de temsilciliinin Dalk Karabada bulundurmas yetkisine sahip olacak, ama Dalk Karaba egemen, bamsz devlet olarak tannmayacak. 4. Dalk Karaba Cumhuriyetinin askeri gleri zamanla kstlanmaldr. Dalk Karaba Cumhuriyeti blgesel gvenlik gleri, ayn zamanda savunma gleri barndrma hakkna sahip olmal, ama hcum iin askeri g

bulundurmamaldr. 5. Azerbaycan Cumhuriyeti Dalk Karaba Cumhuriyetinde gvenlik glerini yerletirmek yetkisine sahip olacak, ama bu hakkn Dalk Karaba Cumhuriyetinde hcum iin askeri g bulundurmamaldr.

91

6. Ermenistan Cumhuriyeti Lain Koridorunu kullanarak Dalk Karaba Cumhuriyetiyle transit ilikisini korumak, Azerbaycan Cumhuriyeti ise Nahivanla transit ilikisini korumak iin Ermenistan topraklarn kullanacakt. 7. Mlteciler kendi topraklarna geri dnecek. 8. Ermenistan, Azerbaycan, Dalk Karaba Cumhuriyeti ve Nahivan bamsz ticari blgeye dnecek. 9. AGT ve BM Gvenlik Konseyi bu plann uygulanmasnn garantr olacaklar.193

2.TARAFLARIN TUTUMLARI a. Azerbaycann Tutumu i.Azerbaycann Toprak Btnl

Azerbaycan iin 1988de balayan sorun, Ermenistann Azerbaycann Dalk Karaba Blgesini almak amacyla yapt askeri mdahale ile

sonulanmtr. Sonuta, DKB de dhil olmak zere bu blgeye ait olmayan Azerbaycann yedi rayonu daha igal edilmi, yz binlerce insan mlteci durumuna dmtr. lk olarak Azerbaycan, Ermenistan ordusunun Azerbaycann igal edilmi topraklarndan karlmasn, gmenlerin kendi topraklarna dnmelerinin salanmasn talep etmitir. Azerbaycan, Dalk Karabaa Azerbaycana bal olmak suretiyle en yksek stat sunmaya hazr olduunu belirtmitir. Azerbaycan iin nemli olan Azerbaycann toprak btnlnn, Azerbaycan SSC snrlar
http://www.azer.com/aiweb/categories/magazine/41_folder/41_articles/41_maresca.html , (23.03.2006).
193

92

erevesinde yeniden salanmasdr. Azerbaycan Dalk Karaban bamszln kesinlikle kabul etmeyeceini belirtmitir.194

ii. Uti Posidetis uris Prensibi

Uluslararas hukukta Uti Posidetis uris bir devletin topraklar ve mlk karlkl anlama olmad srece snrlarn deitirilmesini yasaklayan bir prensiptir. lk olarak Roma Hukukunda kullanlan Uti Posidetis uris prensibi, bir lkenin baka bir lkenin topraklarn kuvvet kullanarak igal etmesini ve bu topraklar kendi topra olarak ilan etmesini kabul etmeyen bir prensipti.195 Uti Posidetis uris prensibi yeni kurulmu devletlerin blgesel snrlar gibi spanyol nfuzun snrlarn saptamak iin 1810da yeni uluslar iin kabul edilmi bir bir doktrine dnmtr.196 Yugoslavya dald zaman Avrupa Birlii Adalet Divan Uti Posidetis Iuris Prensibine uygun ekilde gerekletirilmitir. Bu prensip bamszln yeni kazanm devletlerin snrlarn belirlemek amacyla hazrlanmtr. Bu prensipte, kendini ynetme hukuku olmayan devletlerin snrlar deimemi kalmaktadr.197 Bu prensip ilk olarak smrge devletleri iin hazrlanmasna ramen AB Adalet Divannn da bildirdii gibi, bu prensip bu amacndan ok daha uzaa giderek genel bir prensibe dnmtr.

194 195

http://mfa.gov.az/eng/armenian_aggresion/legal/index.shtml(29.05.2006). http://en.wikipedia.org/wiki/Uti_possidetis (17.09.2006). 196 http://en.wikipedia.org/wiki/Uti_possidetis (17.09.2006). 197 http://www.ca-c.org/dataeng/karabakh.eng/e03.var.eng.shtml(23.03.2006).

93

Burkino Faso ve Mali arasndaki snr sorunu da Uti Posidetis Iuris Prensibi ile zm bulmutur. 198 Bu prensip uluslararas hukukun sadece bir sistemine uygulanmak iin kabul edilmi bir prensip deildir. Bu prensip nerde olursa olsun, bamszlk kazanma fenomeni ile badaan bir prensiptir. Bu prensibin en nemli amac, komu devletlerin kar durma tehlikesinin nlenmesi, devletlerin bamszlnn korunmas ve blgede barn salanmasdr., SSCB Daldktan sonra uti posidetis iuris doktrini nce de belirttiimiz gibi bamszln yeni kazanm devletlerin snrlarn uluslararas, blgesel ve milli adan merulatrlmalarnn temelini oluturdu. Uti Posidetis uris doktrini uyarnca, Azerbaycan Cumhuriyeti bamszln kazand andan itibaren kendi snrlarna DKBnin de dahil olduu eski Azerbaycan SSCnin snrlar, uluslararas snr olarak kabul edilmekte ve uluslararas hukuk tarafndan korunmaktadr. Bu prensip BM Gvenlik Konseyinin Dalk Karaba sorununa ilikin kabul ettii belli kararlarda da bulunmaktadr. 199 Kesinlikle sylenebilir ki, eer Dalk Karaba sorunu uluslararas mahkemeye sevk edilseydi, Azerbaycan bu davadan kazanan taraf olarak kacakt, nk Uti Posidetis Iuris prensibi bu sorunun zmnde balca prensip olarak alnacakt. Ne Azerbaycan, ne de Ermenistan UADnin yrrlk normunun 36. maddesinin 1. fkrasnn ngrd zorunlu yarglama ilkesinin kabul etmemi

Case Concerning the Frontier Dispute (Burkino Faso/Republic of Mali), Judgement, ICJ Reports1986, s. 554565. 199 www.un.org/Docs/scres/1993/scres93.html , (17.09.2006).

198

94

bulunuyorlar. Taraflarn ikisi de sorunun zm iin UADne bavururlarsa, UADin ald karar uygulanmas zorunlu nitelikte bir karar olurdu.

iii. Kuvvet Kullanma Sonuncu zm lkesi olarak

Azerbaycan Cumhuriyeti Dalk Karaba Sorununun zm iin mmkn yollar aramaya devam etmektedir. 28 Mays lk AC 88. Kurulu Yldnmnde Azerbaycan Cumhurbakan Dalk Karabala ilgili d politikasn bu cmleyle ifade etmitir: Ermenistan taraf bar isteini gstermez veya barn salanmasnda pasif itirakini devam ettirdii srece Azerbaycan taraf bu sorunu zmek iin her alternatifi, ayn zamanda savala zme alternatifini gndemde tutacaktr.200 Azerbaycan bu sorunu zmek iin kuvvet kullanma hakkndan yararlanabilir mi? Azerbaycan ile Ermenistan arasndaki sava, olaya hangi boyuttan baktnza gre, farkl ekilde deerlendirmek mmkndr. Ermenistann uygulad yaylmaclk politikas komular iin tehdit oluturuyor. Ermenistan ister Azerbaycana, ister rana, ister Grcistana, isterse de Trkiyeye ve hatta snr komusu olmayan Rusyaya ynelik toprak talepleri ierisinde bulunmaktadr. Fakat Azerbaycan-Ermenistan savanda tm bunlarn tesinde bir de fiiliyat, yani, tehdit oluturmann tesinde bir igal sz konusudur. Bu durum genelde Ermenistan yetkililerince reddedilmekte, blgede bir igalin sz konusu olmad, eski Dalk Karaba zerk Blgesi Ermenilerinin bamszlk giriimlerinin bulunduu ifade edilmektedir. Fakat baz durumlarda, Ermenistan devlet yetkililerinin de igali kabul ettikleri grlmtr. Bunun bir rnei 17 Mays 2001

200

Cumhuriyet Gazetesi, 29 Mays 2006.

95

ortalarnda

yaanmtr.

Bu

tarihte,

Ermenistan

Parlamentosunda

yaplan

grmelerde nce Ermenistan Savunma Bakan Serj Sarkisyan, yapt konumada u ifadelere yer vermitir: gal ettiimiz topraklar var. Bunda utanlacak bir ey yok. Gvenliimiz gerei bu topraklar igal ettik. Biz bunu 1992 yl ve ncesinde de sylyorduk, imdi de sylyoruz. Belki slubum diplomatik deil, ancak gerek bu. Ardndan, bu konumaya gelen ilk tepkiler zerine aklama yapan Ermenistan Dileri Bakan Vartan Oskanyan da konumasnda igalden sz etmi, ancak Tanak Partisi'nin kendisinden bu szlerle ilgili bir izah istemesi zerine daha sonra geri adm atmtr.201 Austos 2002de Azerbaycan Devlet Bakan Haydar Aliyev ile Ermenistan Devlet Bakan Robert Koaryan arasnda iki lke snrndaki Sederekte grme gerekletirildii srada aklama yapan, Ermenistan Savunma Bakan Serj Sarkisyan, igal blgesinde Ermenistan askerlerinin bulunduunu resmen ifade etmi ve bunun normal olduunu eklemitir.202 Ayn aklamasnda Sarkisyan, eski DKB topraklarn hibir zaman Azerbaycan topra olarak grmediklerini de vurgulamtr. unu belirtelim ki, eer BM Antlamas ncesi durum sz konusu olsayd, Azerbaycan, Ermenistan kuvvetlerini igal ettikleri Azerbaycan topraklarndan karma, hatta bunun tesinde yaylmaclk politikalaryla tehdit kayna oluturmas nedeniyle, gnmzde rneklerine de rastlanld zere, Ermenistann iine de mdahale edebilirdi. Fakat BM Antlamas ile birlikte uluslararas ilikilerde kuvvet kullanlmas yukarda zerinde durduumuz erevede snrlandrld iin,

201 202

http://www.diplomatikgozlem.com/turkish/kafkasya/20.020.927_01.html , (23.03.2006). Hrriyet Gazetesi ,14 Austos 2002.

96

Azerbaycan kendisi, sadece meru mdafaa hakk dorultusunda kuvvet kullanma yoluna bavurabilir. Peki, bunun dayanaklar nedir ve erevesi ne olmaldr? ncelikle, meru mdafaa iin art olan saldrya urama fiili zerinde duralm. Gnmzde Azerbaycan topraklarnn igal edilmi olmas, kimse tarafndan reddedilmeyen bir husustur. Yukarda, zerinde eitli rneklerle de durduumuz zere, hem BM Gvenlik Konseyi kararlarnda, hem dier birok uluslararas hukuki metinlerde bu husus artk kesinliini korumaktadr. Burada, tartlmas gerektii iddia edilebilecek husus, Azerbaycan topraklarnn Ermenistan tarafndan igal edilmi olup olmad hususudur. nk BM Gvenlik Konseyi kararlarnda, saldrgan tarafn Ermenistan olmas hususu aka gsterilmemektedir. Fakat tm bu kararlarda, sorunun Ermenistan ile Azerbaycan arasnda olduunun vurgulanmas, baz uluslararas belgelerde ve baz devletlerin aklamalarnda igalci devletin Ermenistan olduunun aka belirtilmesi, Ermenistan yetkililerinin de eitli vesilelerle igali ve Azerbaycan topraklarnda halen asker bulundurduklarn kabul etmeleri, Azerbaycann Ermenistan tarafndan silahl saldrya uram olduunun, yani Ermenistann BM Antlamas 2(4) maddesini ihlal ettiinin gstergeleri olarak kabul edilmelidir. BM Gvenlik Konseyi belgelerinde, Ermenistann isminin aka saldrgan lke olarak gsterilmemesi, daha nce de ifade edildii zere, Konsey yelerinin politik yaklamlarndan kaynaklanan somut bir durumdur. Bu arada, Ermenistan Parlamentosunun 1 Aralk 1989 tarihli, Azerbaycann Karaba blgesini kendisine birletirmek dorultusunda ald karar halen yrrlkten kaldrmadn da tekrar vurgulayalm.

97

Bunun yannda, Ermenistan, BM Genel Kurulu 2625 sayl kararn da aka ihlal etmitir. BM Genel Kurulu'nun 24 Ekim 1970'de 2625(XXV) sayl karar ile kabul ettii "Devletler Arasnda Dosta likiler ve birlii ile lgili Uluslararas Hukuk lkeleri Bildirgesi", bu hakkin ieriinin anlalmas konusunda nemli katklar salamtr. 2625 sayl Devletlerarasnda Dosta likiler Bildirisi uluslararas hukukun eit haklar ve halklarn self-determinasyon ilkesi dnda alt ilkeyi daha belirtmektedir. Bu ilkeler arasnda uluslararas ilikilerde g kullanma yasa, dier devletlerin iilerine karmama, uyumazlklarn barl yollarla zlmesi, devletlerin egemen eitlii, devletlerin ykmllklerini iyi niyetle yerine getirmesi ve dier devletlerle ibirlii yapma ilkeleri yer almaktadr. Ermenistan, bir dnem, politika deiikliine giderek, Azerbaycann Karaba blgesini kendisine

birletirmek istemediini, sadece blgenin szde bamszlk mcadelesini desteklediini ifade etmitir. rnein, Ermenistan Savunma Bakan Serj Sarkisyan, 11 Ekim 2001de igal altnda tuttuklar Azerbaycan topraklar ve Erivanda temaslarda bulunan Azerbaycanl gazetecilerle yapt grmede eski Dalk Karaba zerk Blgesini savunmak amacyla szde cumhuriyetin ordusunda grev almak isteyen Ermenistan vatandalarn destekleyeceklerini sylemitir. Sarkisyan, igal edilmi blgedeki Ermenistan vatandalarnn saysn bilemediini belirterek, Ancak oradaki Ermenistan vatandalarnn says, Dalk Karaban gvenliini salayacak dzeydedir. Ermenistan, Dalk Karaban garantrdr demitir.203 Bu demecin yan sra ve Ermenistan yetkililerinin, Azerbaycann meru mdafaa hakkn kullanmaya kalkmas halinde, savan Bakde bitecei eklindeki

203

Zaman Gazetesi ,12 Ekim 2001.

98

aklamalar, dier birok uluslararas hukuk metni ile beraber 2625 sayl karara da aka aykrlk tekil etmektedir. Ermenistandaki son devlet bakanl seimleri srasnda, konumuza ilikin aydnlatc baz gelimeler de yaanmtr. ncelikle, u anki devlet bakan Robert Koaryann adaylnn geerli olup olmad tartmas yaanmtr. Koaryann muhalifleri, onun adaylk iin gerekli olan, en az 10 yl nceden itibaren Ermenistan vatanda olma artn yerine getirmedii gerekesiyle aday olamayacan ileri srmlerdi. ddiaya gre, Ermenistan ileri Bakanl yukarda deinilen Ermenistan Parlamentosunun 1 Aralk 1989 tarihli kararna dayanarak, Koaryana vatandalk artna ilikin gerekli belgeyi vermi ve bylece sorun ortadan kalkmtr.204 Seimler srasnda yaanan bir dier gelime ise, Koaryan ynetiminin Erivanda kendisine kar giriilen hareketleri nlemek zere igal altnda tuttuklar Azerbaycan topraklarndan Erivana askeri g kaydrmasyd. Her iki gelime Ermenistan ynetiminin, Azerbaycan topraklarna ynelik fiili hareketlerinin ak gstergesi saylmaldr. Ermenistann kendi kabul ettii lde Azerbaycana kar gerekletirdii fiiller, BM Genel Kurulu 3314 sayl kararna da uygun deildir. 3314 sayl kararn 3. maddesinde saylanlar, Ermenistan aka saldrgan devlet durumuna drmtr. Ermenistan bazen bunlardan a) ve b) klarnda ngrlen hususlar kabul etmese bile, g) kknda tanmlanan fiilleri gerekletirdiini her zaman kabul etmitir. AGT Bakannn zel Temsilcisi Anjey Kasprshik de blgeyi ziyareti srasnda yapt aklamada igal altndaki Azerbaycan topraklarnda Ermenistan
Hatem Cabbarl, 5 ubat 2003 Devlet Bakanl Seimlerinde Koaryann Pirhos Zaferi, Stratejik Analiz, Mays 2003, Cilt 4, Say 37, s. 15.
204

99

Savunma Bakanlna bal birliklerin bulunduunu, bunu Ermenistan Savunma Bakan Serj Sarkisyann da kabul ettiini ifade etmitir.205 Azerbaycan, meru mdafaa hakkn gerekletirmek iin, BM Gvenlik Konseyine bilgi vermelidir. Geri, daha nce BM Gvenlik Konseyinin konuya ilikin kararlar alm olduu ve bu nedenle de Azerbaycann meru mdafaa hakknn artk ortadan kalm olduu ileri srlebilir. Fakat BM Antlamasnn 51. maddesine gre, Azerbaycann meru mdafaa hakk, Gvenlik Konseyi uluslararas bar ve gvenliin korunmas iin gerekli nlemleri alncaya dek geerli olmaktadr. Yani, meru mdafaa hakkna son verecek nlemlerin, bu hakkn amalarn etkili olarak gerekletirecek kapasitede olmas gerekmektedir. Soruna ilikin mevcut durum asndan da byle bir eyin sz konusu olmad grlmektedir. Azerbaycan topraklar halen Ermenistann igali altndadr. galin sona erdirilmesi iin belirli bir plan sz konusu deildir ve zaman Azerbaycann aleyhine ilemektedir. Dolaysyla, Azerbaycan, BM Gvenli Konseyine bilgi vermek suretiyle meru mdafaa hakk dorultusunda, topraklarn igalden kurtarmak iin kuvvet kullanma yoluna gidebilir. Azerbaycan, meru mdafaa hakk dorultusunda kuvvet kullanma yoluna bavururken, orantllk ilkesine dikkat etmek zorundadr. Azerbaycann meru mdafaa hakk, Ermenistann haksz fiiline dayandna gre, Azerbaycann kuvvet kullanmadaki amac, sadece igal altndaki topraklarn kurtarmak olmaldr. Eer, Azerbaycan gnmz Ermenistan Cumhuriyeti topraklarnn kendi tarihi topraklar

205

525-ci Qazete ,12 Nisan 2003.

100

olduunu ileri srerek, Ermenistann topraklarna ynelik kuvvet kullanma yoluna giderse, gnmzde Ermenistann konumuna dm olur. Azerbaycann meru mdafaa hakkna sahip olup olmamas bakmndan sorgulanacak bir dier nokta, saldr ile meru mdafaa hakk arasndaki zaman balantsdr. Her ne kadar bu konuda BM Antlamasnda bir zorlayc hkm bulunmasa da, baz hususlara aklk getirmekte fayda vardr. Gerekten de, Ermenistann saldrlara balamasndan 14 yl akn sre gemitir ve uzun sredir iki lke arasnda atekes hali szkonusudur. Bu nedenle de, zaman balants faktrnn bu konuda Azerbaycann aleyhine olduu dnlebilir. Fakat burada nemli olan, saldrya uram olan devletin ilk tutumu olmas gerekir. Azerbaycan, Ermenistann ilk saldrlar karsnda hemen meru mdafaa hakkn kullanmaya alm ve bir lde de baarl olmutur. Ama Ermenistann younlaan

saldrlarn nleyememi ve topraklarnn bir ksm, resmi uluslararas belgelere de yansd zere igal edilmitir. galin younlamas ve tek bana bunu nleyememesi zerine, Azerbaycann atekes anlamas (bar anlamas deil) yapmaktan baka yolu kalmamtr. Fakat, geen sre ierisinde, Azerbaycan, topraklarnn igal altnda kalmasn kabul etmeyeceini, kuvvet kullanma yoluna bavurma dhil, topraklarn igalden kurtarmak iin tm haklarn sakl tuttuunu birok kere ifade etmitir. Azerbaycann ilk saldr srasnda kendisi savunmak iin yeterli gce sahip olamamas ve atekese yanamak zorunda kalmas, igali kabul etmemesi ve topraklarn igalden kurtarmak iin kuvvet kullanma yoluna bavurma dahil, tm haklarn sakl tuttuunu birok kere ifade etmi olmas, yani bu dorultudaki iradesini srdrmesi nedeniyle, meru mdafaa hakknda zaman balants asndan bir sorunun sz konusu olamayacan gstermektedir.

101

Tm bunlarn yannda, Ermenistann her dzeydeki yetkilileri Azerbaycann toprak btnln tanmadklarn aka ifade etmekte, igal altnda tuttuklar topraklarn (onlar bunu genel ifade ile Dalk Karaba olarak

isimlendirmektedirler) hibir zaman Azerbaycana braklmasnn sz konusu olamayacan bildirmektedirler.206 Sadece bu bile, devletin varlna ve btnlne ynelmi saldrlarn meru savunmaya hak kazandrdna ynelik tezler nda207, Azerbaycana meru mdafaa hakk vermektedir. Sonu olarak, Azerbaycan BM Gvenlik Konseyine bilgi vermek suretiyle ve sadece Ermenistan igali altnda bulunan topraklarn kurtarmak amacyla (yani Ermenistann ierisine ynelik olarak bunu devam ettirmemek kaydyla) kuvvet kullanma yoluna bavurabilme hakkna sahiptir. Fakat igal durumuna bu kadar uzun sre gz yummann uluslararas bar ve gvenlik adna, dolaysyla insanlk ve uygarlk adna daha tehlikeli sonular dourabilecei de itiraz edilemeyecek hususlar olsa gerekir. Azerbaycan ile Ermenistan arasndaki mevcut igal durumunun blgesel ve kresel bar ve gvenlii tehdit ettii, kalknmay ve ibirliini engelledii herkese bilinmektedir. Bunlarn yan sra yaylmacln, en az gz yumulmak suretiyle de olsa, tevik edilmesinin blge ve dnya genelinde douraca sonular da rahatlkla tahmin edilebilir. Tm bunlar gz nnde bulundurulduunda, Azerbaycann toprak btnlnn ve Ermenistann Azerbaycan topraklarn igal etmesinden zarar grmekte olan etnik kkeni fark edilmeksizin tm Azerbaycan vatandalarnn normal yaama dnmeleri bir an nce salanmas gerekmektedir. Bunun iin
http://www.panarmenian.net/news/eng/headlines/?task=search&keyword=Kocharian&id=6831). (23.03.2006). 207 Berdal Aral, Uluslararas Hukukta Meru Mdafaa Hakk, Ankara, Siyasal Kitabevi, 1999, s. 62.
206

102

Azerbaycan, nceden, 6 ay ya da 1 yl gibi belirli bir sre vererek, Ermenistann, igal ettii Azerbaycan topraklarn artsz olarak terk etmesini isteyebilir. Bu konuda, BM Gvenlik Konseyi tarafndan 1990-1991deki Irak-Kuveyt olaynda olduu gibi kesin tarih ve program da belirlenebilir. Bu durumda Azerbaycann, belirlenmi programn ramen sonularn igal beklemesi gerekir. Fakat bu yollara BM

bavurulmasna

durumu

giderilemezse,

Azerbaycan,

Antlamasnn 51. maddesi ile sakl kalan meru mdafaa hakkn kullanmak iin kuvvet kullanma yoluna bavurabilir. Blm balnda belirttiimiz gibi Azerbaycan Cumhuriyeti bu ihtimalin gereklememesini ve sorunun barl yolla zlmesin, umut etmektedir. Ama toprak btnlnn salanmas iin, zm ilkesi olarak meru mdafaa ve kuvvet kullanma alternatiflerinin de, sorun zm bulana kadar gndemde bulundurmas Azerbaycann Dalk Karaba sorununun zmyle ilgili d politika izgisidir.

b. Ermenistann Tutumu i. DKCnin Bamszlnn Tannmas

Ermenistan Dalk Karaba sorununun zmyle ilgili Dalk Karaba iin uygun olan her karar desteklediini belirtmitir. Dalk Karaba hkmeti stat konusunun en nemli konu olduunu ve uluslararas hukuk erevesinde Dalk Karabaa bamszlk verilmesi gerektiini iddia etmitir.

103

Sonu Olarak Ermenistan: Dalk Karaban Azerbaycana bal kalmas iin, (Kafkas Brosunun Bolevik Partisinin 1921de alnm karar hari) hibir sebep bulunmadn, Sovyet Anayasasna bakldnda Eyll 1991de DKCin ilan edilmesi de hukuk asndan mkemmeldir. DKCnin ilan SSCBnin 3 Nisan 1990da Birlik Cumhuriyetlerinin SSCBden kma Kurallar isimli kanununa tam uygun olduunu, Dalk Karaba statkonun deitirilmesine tamamen kar olduunu, Dalk Karaba hkmetinin savata kazandn ve Azerbaycann kaybettiini ve bu durumun Stat konusunda deerlendirilmesi gerektiini(nk tarihte kazanann kaybedene boyun emesi gerei bulunmamaktadr.), Karaba ordusunun DKCin en nemli garantr olduunu, DKCin bamsz bir Cumhuriyet olarak Azerbaycan Cumhuriyetine birlemek gibi bir sorununun olmadn belirtmektedir. Dalk Karaba son hedefin Ermenistan Cumhuriyetine birlemek olduunu gizlememitir. (hatta Dalk Karaba lideri Arkadi Gukasyan 2002 yl Mart aynda bu konudaki grn aklamtr.) Ermenistan ise Dalk

Karabadan Ermenistana birlemesini ne talep, ne de srar etmediini belirtmektedir. Ermenistan Dalk Karaban bamszln resmi olarak

tanmamaktadr. Bunu, mevcut durumu daha da zorlatrmamak ve mzakereler srecinde siyasi manevra yapabilmek iin kendisine ak kap brakmak amacyla yapmaktadr.208

208

http://mfa.gov.az/eng/armenian_aggresion/legal/index.shtml , (24.08.2006)

104

ii. Uluslararas Hukuk Asndan Bamsz Dalk Karaba Cumhuriyeti

Ermenistan Cumhuriyeti bu tutumunun ulusal ve uluslararas hukuk normlarna uygunluunu belirtmektedir. Ezamanl olarak bu hukuki srete Dalk Karaba bamszlk iin gerekli olan yapy baaryla oluturmutur. 14 yldr bamsz olan Dalk Karaba dardan yardm almakszn milli gvenliini korumu, ekonomisini gelitirmi, uluslararas topluma uyum salayacak kapasitede olduunu kantlamtr.209 Uluslararas Hukukun prensiplerine gre, bamsz devlet olmak iin aadakilere sahip olunmas zorunludur:210 Tanmlanm Arazi ( Toprak Btn) Daimi Nfus Ortak Siyasi Kurumlarn ve Adliyenin kontrol altnda olan ve tm halkna hitap eden srekli ynetim Yabanc lkelerle mzakerelerde bulunabilen Hkmet Uluslararas Hukukun baz kaynaklar devletin tannmasn devletin bamszl iin zorunlu olduunu grndedirler. Ama bu zorunlu norm deil. nk Devlet kendi bamszln ilan ettikten sonra uluslararas topluma uyum salayabilir ve bu yolla uluslararas hukuk normlarna uyar.211 Tanmlanm Arazi: Dalk Karaba tanmlanm arazidir. Tanmlanm arazide snrsz adalet art altnda belirli ierisinde gvenlii salanan ve halknn normal
http://www.nkrusa.org/nk_conflict/brief_history.shtml, (12.09.2006). Shahen Avakian, Nagorno-Karabagh; Legal Aspects, French University of Armenia, 2005, s. 1720. 211 bid, s.1720
210 209

105

hayat artlar temin edilmitir. Bu ise Dalk Karaban blgenin bamsz kurumu olduunun gstergesiydi. Daimi Nfus: Halknn muazzam byklkteki blmnn bu topraklara tarihi ba bulunmaktadr. Dalk Karaban 144,333 kiilik nfusa sahiptir ki bunun da 95%ni Ermeniler, geride kalannn dier etnikler oluturmaktadr. 18 Kasm 1995te Dalk Karaba Vatandalnn Temel Prensipleri yasas yrrle girdi. Ortak Siyasi Kurumlarn ve Adliyenin kontrol altnda olan ve tm halkna hitap eden srekli ynetim: 9 Eyll 1996da Dalk Karaba Milli Meclisi Anayasann oluturulmas iin Komisyon kurdu. Dalk Karaba Cumhurbakanl sisteminde ynetilmektedir. Bu sistem 24 Kasm 1996dan ileyitedir. 24 Kasm 1996da

yaplan cumhurbakanl seimleri lkenin ilk demokratik seimi olarak tarihe geti. Bundan sonra da cumhurbakanl seimleri yaplmtr. Dalk Karaba Millet Meclisi yasama organdr. 1995de yrrle giren kanuna gre 33 farkl blgeden parlamentoya 81 Milletvekili girmektedir. 22 Aralk 1994de kabul edilen Dalk Karaba Parlamentosu yasas kurumun g dalmn ayarlamaktadr.

Parlamentoda 6 Komisyon bulunmaktadr. 24 Aralk 1996 ve 29 Ekim 1997 kararlaryla Babakan ve 10 Bakandan oluan Hkmet oluturulmutur. Hkmetin yetkileri Dalk Karaba Hkmeti yasasnda belirtilmitir. 1994 Atekesinden itibaren Dalk Karaban ekonomisi gelimektedir. Ekonomisi tarma dayaldr. lkenin btesi ve para birimi vardr. Yabanc lkelerle mzakerelerde bulunabilen Hkmet: 20 Eyll 1992de Dalk Karaba Birlemi Milletler, Bamsz Devletler Topluluu ve bir sra lkeye tannma iin bavuruda bulundu. Daha fazlas Dalk Karaba yabanc lkelerle

106

mzakerelerde bulunmu ve AGTin arabuluculuunda uluslararas bar salama giriimlerinin yapc katlmcs olmutur.212 Uluslararas Toplumun giriimlerinde Dalk Karaba olumlu tavr taknm ama Azerbaycan Dalk Karaba mzakerelerde taraf olarak kabul

etmemitir.1992de Helsinkide AGK Konferansnda Minsk ileminin temeli koyuldu ki, taraflara Dalk Karaba taraf olarak mzakerelerde itirakini tavsiyede bulunuldu. 1994 Budapete Zirve Toplantsnda Dalk Karaban mzakerelere taraf olmas tavsiyesinde bulunuldu. Dalk Karaban Fransa, ABD, Lbnan, Ermenistan, Rusya ve Avustralyada temsilcilikleri bulunmaktadr.213 Ermenistann bu tutumunu deerlendirdiimiz zaman, unu belitmemiz lazm ki, en nemlisi DKCni Ermenistann dnda hibir devlet de facto tanmamtr. Her ne kadar DKCnn tanmlanm toprak btn, kendi bayra, daimi nfusu, para birimi olsa da, Dalk Karaba uluslar aras hukuk asndan Azerbaycann toprak paras olarak tannmtr ve bu sorun zm bulana kadarda deimeyecektir.

212

213

Avakian, a.g.m. , s. 1720. http://www.nkrusa.org/nk_conflict/legal_folder.html, (12.09.2006)

107

3. BLM DALIK KARABA SORUNU VE ULUSLARARASI RGTLERN GRMLER A. BM GVENLK KONSEYNDE DALIK KARABA SORUNU
Azerbaycan Cumhuriyeti bamszln kazandktan sonra 2 Mart 1992de BMye ye olarak kabul edildi. 6 Mart 1992 ylnda New Yorkta Azerbaycann BMde temsilcilii kuruldu. Ayn yln Kasm ayndan itibaren ise BMnin Azerbaycanda daimi temsilcilii bulunmaktadr. BM Antlamasnda BMnin esas grevlerinden biri Antlamann 1. Blmnn 1.maddesinde aadaki ekilde tarif edilmektedir: Uluslararas bar ve gvenlii korumak ve bu amala: barn urayaca tehditleri nlemek ve bunlar boa karmak, saldr ya da barn baka yollarla bozulmas eylemlerini bastrmak zere etkin ortak nlemler almak ve barn bozulmasna yol aabilecek nitelikteki uluslararas uyumazlk veya durumlarn dzeltilmesini ya da zmlenmesini bar yollarla, adalet ve uluslararas hukuk ilkelerineuygun olarak gerekletirmek; BM Gvenlik Konseyi ancak aadaki durumlarda sorunlar

aratrabilmektedir: Sorunlu devletlerin kendileri veya baka devletler sorunun zlmesi iin mracaat ettiinde, Genel Kurulun tavsiyesiyle, Konseyin kendi kararyla ve BM Genel Sekreterinin mracaatyla.

108

Gvenlik Konseyi, taraflardan sorunu kendilerinin barl yollarla zmeleri iin talepte bulunabilir(33.madde). Bunun dnda Konsey, uluslararas bar ve gvenlii tehdit eden konularla ilgili bamsz olarak aratrma yapma hakkna sahiptir (34. madde). Sorun, zlmesi iin BM Gvenlik Konseyine sunulduktan sonra taraflar kendileri bu sorunu zebilirlerse Konsey, sorunla ilgili dosyay kapatyor. BM Anayasasnn 39. maddesince Gvenlik Konseyi, barn tehdit edildiini, bozulduunu ya da bir saldr eylemi olduunu saptar ve uluslararas bar ve gvenliin korunmas ya da yeniden kurulmas iin tavsiyelerde bulunur veya 41. ve 42. maddeler uyarnca hangi nlemler alnacan kararlatrr. Uluslararas bar tehlikeye drebilecek atmaya taraf olan devletlere Gvenlik Konseyi, tavsiyede bulunabilir, ama devletlerin sorunun zm iin BMye bavurmas halinde, gereken tedbirler uygulanabilir. Taraflar Gvenlik Konseyinin tavsiyelerine ramen kendi sorunlarn zemiyorlarsa ve bunun sonucunda uluslararas bar ve gvenlik iin tehlike sz konusuysa, zorunlu tedbirler de alnabilir. BM artna uygun olarak Gvenlik Konseyi sorunlar barl yollarla zmek iin geni imknlara sahiptir. Bu balamda Azerbaycan, Ermenistann aka Azerbaycan topraklarn igalini devam ettirmesini gz nnde bulundurarak, BM Genel Sekreterine ve Gvenlik Konseyi Bakanlna mracaat ederek Ermenistann Azerbaycana kar ak tecavznn durdurulmas, uluslararas hukuk kurallarnn ve BM

Anayasasnn ilgili maddelerinin aka ihlalinin nlenmesi, sorunun bar yoluyla

109

zlmesi iin yardm etme arsnda bulundu.214 BM Genel Sekreteri, blgede durumu kontrol etmek iin gzlemci grup gnderme karar ald.215 Bu amala Mart 1992de BM Genel Sekreterinin zel temsilcisi Cyrus Vancein bakanlnda temsilci heyet Bakde, Dalk Karabada ve Erivanda ziyarette bulundu ve bu ziyaretin sonularyla ilgili BM Gvenlik Konseyine bilgi verdi.216 Tm barl abalara ramen, Ermenistan, igalci eylemlerini durdurmak yerine bu eylemleri daha da hzlandrd. yle ki, 8 Mays 1992de Tahranda Azerbaycan ve Ermenistan Cumhurbakanlar arasnda Azerbaycan-Ermenistan snr boyu ve Karaban Dalk blgesinde atekesle ilgili tarafl anlama imzaland srada Ermenistan silahl birlikleri anlamay ihlal ederek, nfusunun ounluu Azerilerden oluan ua ehrini igal ettiler. Bylece Ermenistan Ordusu tm Dalk Karaba igal etmi oldu. Bu olay, srekli BM Anayasasn ve AGT prensiplerini ihlal ederek Azerbaycann toprak btnln bozan Ermenistan Cumhuriyetinin uluslararas hukuk normlar ile badamayan igalci politikasnn ok ak bir gstergesiydi. uann igalinin hemen sonrasnda Azerbaycan, BM Gvenlik Konseyi Bakanna ve dnya devletlerine mracaat ederek Ermenistann Azerbaycana kar igalinin durdurulmas iin yardm istedi.217 9 Mays 1992de Trkiye, Karabada durumun deimesiyle ilgili BM Gvenlik Konseyinin acil toplanmas arsnda bulundu.218

214 215

Hayat Gazetesi, 28 Mart 1992. Halk Gazetesi, 14 Mays 1992. 216 Armenia-Azerbaijan conflict.GRS. Issue Brief. September 24, 1997, p.4. 217 Halk Gazetesi, 14 Mays 1992. 218 Hayat Gazetesi,12 Mays 1992.

110

Azerbaycann BMde daimi temsilciliinin nerisiyle BM Gvenlik Konseyi Karabadaki durumla ilgili mzakerelerde bulundu. 12 Mays 1992de Gvenlik Konseyinin 3072. toplantsnda Dalk Karabada durum mzakere edildi ve Konseyin bakan Peter Hoenfellner (Avusturya) bildiri hazrlad. Bu bildiride iki konu yer almaktayd: Son olaylarn ortaya kt blgeye BM zel temsilcilerinin acil olarak gnderilmeleri ve mltecilere insancl yardm yaplmas.219 20 Austos 1992de Ermenistan, Dalk Karaba sorununu mzakere etmek zere BM Gvenlik Konseyinden toplant dzenlemesini talep etti. Gvenlik Konseyi toplantsnda yaplan mzakerelerin sonucunda Konsey Bakan Lee Daoyuy blgede durumun olumsuz ynde gelimesiyle ilgili grlerini aklad ve 26 Austosta bildiri yaynlad.220 1992de BM Gvenlik Konseyinin yapt mzakerelerde ve kabul ettii bildirilerde sorunun Dalk Karaba olarak gemesi Ermenistann igalci politikasn gizlemek amalyd. Bildirilerde sorunlu taraflarn isimleri

aklanmyordu. BM Anayasasnn 1. maddesinin 1. fkrasnda tekilatn balca amac olarak: Uluslararas bar korumak ve bu amala igal eylemlerine veya barn bozulmasna ynelik ihlallere kar kolektif tedbirler gerekletirmek gsterilmitir. Anayasann 2. maddesinin 2. fkras yalnzca igali deil, ayn zamanda devletleraras ilikilerde tehdit etmeyi de kesinlikle yasaklamtr. Anayasann 2. maddesinin 3. fkrasnda ye devletlerden devletler arasndaki tm sorunlar sadece bar yoluyla halletmeleri talep edilmekteydi.

219 220

Hayat Gazetesi, 14 Mays 1992, http://documents.un.org/results.asp(03.09.2006). Hayat Gazetesi, 28 Austos 1992, http://documents.un.org/results.asp(03.09.2006).

111

14 Aralk 1974te BM Genel Kurul XXIX oturumunun 3314 sayl kararnda ilk kez saldrnn tanmna ilikin karar alnd.221 8 maddeden oluan kararda saldrnn ierii belirlendi. Kararn 1. ve 3. maddesinde saldrnn tanmna ilikin hkmlere yer verilmi, 2. ve 4. maddelerde ise BM Gvenlik Konseyine baka fiilleri de saldr kapsamnda tanmlayabilme ve sonular itibariyle baz fiillerin tam olarak saldr eyleminin gereklemi olmasna kanaat getirmeyecek fiiller olduunu tanmlama yetkisi tannmtr. Kararn 1. maddesinde saldrnn BM Anlamas 51. maddesindeki ifadelerin baka bir ekilde yansmas olarak genel tanm yaplmtr. Kararn 3. maddesinde ise, saldr eylemi oluturacak fiiller maddeler halinde sralanmtr: a) Bir devletin askeri gleri tarafndan baka bir devletin topraklarna

saldr ya da bu topraklarn igal edilmesi veya geici de olsa byle bir saldr ya da igalden doan her trl askeri harekat veya baka bir devlet topraklarnn ya da parasnn kuvvet kullanlarak ilhak edilmesi; b) Bir devletin askeri gleri tarafndan baka bir devletin topraklarnn

bombardman edilmesi veya baka herhangi bir silah kullanlmas; g) Bir devlet tarafndan ya da onun adna baka bir devlete kar yukarda

saylan eylemlere bulaacak lde silahl g kullanma eylemleri gerekletiren silahl kollar, gruplar, dzensiz birlikler ya da lejyonerler gnderilmesi veya devletin bu ynden nemli lde karm olmas.

221

The Work of the nternational Law Comission United Nations, New York, 1996, s.38.

112

BM Genel Kurulunun, BM Gvenlik Konseyinin ve dier uluslararas kurulularn bahsettiklerimiz dnda da konuya ilikin hususlar ieren karar veya bildirileri bulunmaktadr. Bu karar ve bildirilerde, uluslararas bar ve gvenliin korunmas veya yeniden oluturulmas, devletlerin toprak btnlne ve siyasi bamszlna mdahale edememe, snrlarn zor kullanma yoluyla

deitirilememesi, lkelerin i ilerine mdahale edilememesi ana kural olarak benimsenmektedir. Cezasz kalan Ermenistan, yalnzca Karaban dalk blgesinin igaliyle yetinmeyerek 27 Mart3 Nisan 1993 tarihleri arasnda Azerbaycann Kelbecer rayonunu igal etti.222 Ermenistan Hkmeti Azerbaycan topraklarnn igalini yalnzca Dalk Karaba Ermenilerinin gerekletirdiini belirtti. Kelbecer rayonuna Ermenistann saldrsnn hemen ardndan Azerbaycan, blgedeki durumla ilgili BM Genel Sekreterine ve Gvenlik Konseyi Bakanna bilgi aktard.223 Azerbaycan Gvenlik Konseyinden acil toplant yapmasn ve Ermenistann Azerbaycana kar yapt saldrnn knanmasn talep etti. Azerbaycann bu talebi Trkiye tarafndan da desteklendi.224 6 Nisan 1993te yaplan mzakerelerden sonra Gvenlik Konseyinin 3194. toplantsnda Gvenlik Konseyi Bakannn bildirisi kabul edildi.225 Bu bildiride Kelbecere saldrda bulunduu onaylanyor ve askeri birliklerin hemen igal edilmi

222

Azerbaijan Seven Years of Conflict n Nagorno-Karabakh. Human Rights Watch/Helsinki, New York, 1994, s. 812 223 Armenia-Azerbaijan conflict. GRS. Issue Brief. September 24, 1997, s. 2. 224 Azerbaycan Gazetesi, 8 Nisan 1993. 225 Azerbaycan Gazetesi, 8 Nisan 1993.

113

topraktan kmas talep ediliyordu. Bildiride, BM Gvenlik Konseyi blgenin btn devletlerinin egemenliini, toprak btnln ve snr dokunulmazln onaylad gsterilmekteydi. Gvenlik Konseyi Bakannn bildirisinde birtakm kusurlar da vard. Bildiride Ermenistan Cumhuriyeti ile Azerbaycan Cumhuriyeti arasndaki ilikilerin gerginlemesinden ve Dalk Karaba sorununda dmanln artmas, zellikle de yerli Ermeni birliklerinin Azerbaycann Kelbecer rayonuna saldrs ile ilgili ciddi endie duyduu ifade edilmekteydi. Bylece Ermenistan-Azerbaycan sorununun asl ihmal ediliyor, Ermenistan ordusunun saldrgan eylemleri Yerel Ermeni birliklerinin mdahalesi olarak deerlendiriliyordu. Bildiride Ermenistan silahl kuvvetlerinin igal ettikleri topraklardaki saldrgan tavrlarnn, Dalk Karaba sorununda dmanca hareketlerin artmas gibi szlerle deerlendirilmesi znt douracak niteliktedir. BM Genel Sekreterinin 14 Nisan tarihli raporunda Azerbaycan ve Ermenistan hkmetlerinin tutumu u ekilde aklanmaktayd: Azerbaycan Hkmeti, Kelbecer rayonunun igalinin Ermenistan Cumhuriyeti ve Dalk Karaba Ermenileri tarafndan gerekletirildiini, Ermenistan hkmeti ise Ermenistann hibir silahl birliinin Kelbecer rayonunda askeri olaylara katlmadn iddia etmekteydi.226 Gvenlik Konseyinin istei zerine Genel Sekreter, BM

temsilcilerini kant toplamak amacyla Bak, Erivan ve askeri operasyonlarn olduu blgelere gnderdi.

226

Azerbaycan Gazetesi, 16 Haziran 1993.

114

30 Nisan 1993te Gvenlik Konseyinin 3205. toplantsnda ErmenistanAzerbaycan sorunuyla ilgili 822 sayl karar alnd.227 Bu karar Gvenlik Konseyi Bakannn 1993 yl, 29 Ocak ve 6 Nisan tarihli bildirilerine ve Genel Sekreterin 14 Nisan tarihli raporundaki kantlara dayanyordu. Gvenlik Konseyi Bakannn 6 Nisan tarihli bildirisinde olduu gibi, bu bildiride de Ermenistan ile Azerbaycan arasnda ilikilerin gerginlemesiyle ilgili Gvenlik Konseyinin ciddi endie duyduu belirtilmekteydi ve bu Ermenistan Cumhuriyetinin savaa direkt veya dolaysyla katldn kantlyordu. Bildiride, blge devletlerinin egemenliine ve toprak btnlne sayg, ayn zamanda snr dokunulmazl ve toprak elde etmek iin kuvvet kullanmaya izin verilmeyecei bir daha kantlanyordu. Tm artlaryla beraber bu belgenin eksik yanlarn da sylemekte yarar vardr. lk nce, Gvenlik Konseyi bakannn 6 Nisan tarihli bildirisinde olduu gibi, 822 sayl karar da, silahl askeri operasyonlarn hz kazand, zellikle de Azerbaycann Kelbecer rayonuna yerel Ermeni birliklerinin mdahalesi gibi vurgulanyordu. Bu da Ermenistann soruna katlmn gizlemek, Dalk Karaban Ermeni nfusunu bir siyasi kurum olarak kabul ettirmek amacn tamaktayd. Kayg verici noktalardan biri de bildiride belirsiz ekilde u anda igal edilmi topraklardan igalci birliklerin karlmas talep edilmekteydi. Bildiride igal edilmi topraklarn isimleri kesin olarak aklanmyor, Azerbaycan topraklarnn kim tarafndan igal edildii belirtilmiyordu. ncs, igal edilmi topraklardan silahl birliklerin kartlmasnn kesin tarihi de kararda gsterilmiyordu. Drdncs,
227

Halk Gazetesi, 4 Mays 1993.

115

kararn uygulanmasnda sorun yaratan devlete kar ne tr yaptrm uygulanaca da aka gsterilmemekteydi. BM Gvenlik Konseyinin daimi yeleri olan byk devletler Ermenistan-Azerbaycan sorunun zlmesinde duyarsz davrandlar. BM Gvenlik Konseyinin 822 sayl karar kabul ederken Ermenistann aslsz taleplerini savunan devletlerden biri de Fransayd. Bu kararda Ermenistan isminin gememesi, igalciler olarak yerel Ermeniler ifadesinin kullanlmas, Fransann sraryla belgeye konulmutur. Ermenistann karlarn savunan devletler, bata Rusya ve Fransa olmak zere, vermediler. BM Gvenlik Konseyinin Ermenistan-Azerbaycan sorununa ilikin 822 sayl karar kabul edildikten sonra, 3 Maysta ABD, Rusya ve Trkiye bar salamak adna bar plan dzenleyip hazrladlar. 228 ABD, Rusya ve Trkiyenin Ermenistan-Azerbaycan sorunuyla ilgili tarafl Ertelenemez Tedbirlerin Nihai Cetveli Bak ve Erivann mzakeresine gnderildi. Bunun iin taraflara 14 Maysa kadar sre tannd. Belgede Ermeni birliklerinin Kelbecerden kartlmas ve askeri operasyonlarn durdurulmas ngrlmekteydi. ABD, Rusya ve Trkiyenin bununla ilgili aldklar kararda ErmenistanAzerbaycan snrndaki kuvvetler 1993 yl 27 Marttaki haline getirilmeli, yani Ermeni kuvvetlerinin 27 Mart tarihinden sonra igal ettikleri Azerbaycan topraklarndan karlmalar talep edilmekteydi. 1415 Maysta Moskovada Rusya, ABD ve Trkiye temsilcileri Ertelenemez Tedbirlerin Nihai Cetveli ile ilgili Ermenistann tutumunu aratrmak
228

onun saldrgan devlet olarak tannmasna izin

U.S. Hopes for Acceptance of Nagorno Karbakh Plan, State Department Report. 3 Mays, 1993.

116

iin grm ve 18 Maysta ayn plan her iki tarafa tekrar sunulmutur.229 lk belgeyle ikinci belge arasnda aslnda nemli bir fark bulunmamakta, yalnzca ikinci belgede Ermenistann sraryla baz maddelere yorumlar ilave edilmiti. 23 Temmuz 1993te Azerbaycann Adam rayonu Ermenistan silahl birliklerince igal edildi. Bunun zerine mevcut durumla ilgili, Azerbaycan BM Genel Sekreterine ve Gvenlik Konseyi Bakanna mracaat etti.230 Adamn igalinden sonra BM Gvenlik Konseyinin 29 Temmuz toplant gndemini megul eden bir mesele vard: Dalk Karabadaki Durum. Toplantnn banda, Gvenlik Konseyinin Bakan David Hannay Konsey yelerine bilgi vererek, toplantnn, BMdeki Azerbaycan temsilciliinin Gvenlik Konseyine yazd mektup zerine hazrlandn belirtmitir. Bu toplantda BM Gvenlik Konseyi, Azerbaycann Adam rayonunun igaliyle ilgili 853 sayl karar ald.231 Kararda Gvenlik Konseyi acil olarak askeri operasyonlarn durdurulmasn, artsz ve tam ekilde savaa katlan igalci kuvvetlerin Adam ve tm dier igal edilmi topraklardan karlmasn talep etmekteydi. Bu kararn Azerbaycan taraf iin hem artlar, hem de eksileri vardr. lk nce BM Gvenlik Konseyi Adam rayonunun igaline Kelbecer rayonu ile kyaslandnda daha abuk tepki gsterdi.

229 230

Ayna Gazetesi, 19 Mays 1993. Azerbaijan nternational, California, September, 1993, s. 2225 231 Halk Gazetesi, 31 Temmuz 1993.

117

kincisi, bu kararda da Ermenistan Cumhuriyeti ile Azerbaycan Cumhuriyeti arasnda bir gerginliin olduu vurgulanmaktayd ki, bu da dolaysyla da olsa Ermenistann bu mnakaada bulunduunu ispatlamaktadr. ncs, uluslararas snrlarn dokunulmazl ve topraklarn zor kullanarak ele geirilmesinin kabul edilemez olduu bu kararda bir daha onaylanmaktayd. Drdncs, blgede gelecekte dmanlk eylemleri, ayn zamanda insanlarn yaadklar yerlerin bombalanmas kesin olarak knanmaktayd. Beincisi, askeri operasyonlarn ertelenmeksizin durdurulmas ve sorun yaratanlarn Azerbaycan Cumhuriyetinin Adam ve igal edilmi dier rayonlardan karlmas talep edilmekteydi. Altncs, kararda BM Genel Sekreterinden zarara urayan sivil halka acil insancl yardm gsterilmesi ve kendi topraklarn terk etmek zorunda kalan insanlarn kendi evlerine geri dnmelerini salamak iin yardm etme mracaatnda bulundu. 853 sayl kararn artlarnn yan sra baz eksileri de vard. lk nce, 822 sayl kararda olduu gibi Ermenistan ile Azerbaycan arasnda ilikilerin ktlemesiyle onlar arasnda gerginliin olduu bildirilse de, bunun sebepleri aklanmyordu. kincisi, 822 sayl kararn uygulanmasyla ilgili Ertelenemez Tedbirlerin Nihai Cetveli alklanmakta, ama bu plann Ermenistan tarafndan defalarca ihlal edildii yer almamaktayd. ncs, Azerbaycann Adam ve dier rayonlarnn igali knansa da, bu topraklar kimin igal ettii yine de gsterilmemekteydi. Drdncs, Gvenlik Konseyi, taraflar atein durdurulmasyla ilgili anlama yapmaya ve bunu uygulamaya davet ediyordu. Ama Azerbaycan tarafnn birok kez bu anlamaya uygun olarak atei durdurmasna ramen, Ermenistan taraf defalarca bu anlamay bozmu ve Azerbaycan topraklarn igalini srdrmtr. Bunun iin de bu kararda sadece itiraki taraflar deil, Ermenistan

118

tarafnn anlamaya uymas talep edilmeliydi. Beincisi, Gvenlik Konseyi, kararn 9. fkrasnda Ermenistan hkmetini Azerbaycan Cumhuriyeti Dalk Karaba blgesi Ermenilerinin 822 sayl kararn ve 853 sayl kararn maddelerine uymas ve AGT Minsk Grubunun tekliflerini ayn tarafn kabul etmesi amacyla kendi etkisini gstermekte devam ettirmesine srarla davet ediyordu. Buysa, Ermenistan ve Dalk Karaba Ermenilerinin ayrca taraf olarak deerlendirilmesi anlamna gelmekteydi. Bu karardan Gvenlik Konseyinin Ermenistana tarafsz olarak mracaat etmesi anlalmaktadr ki, bu da Ermenistann sorunda asl roln yok sayyordu. Aslnda sorun baladktan bu yana Ermenistan birok mzakerelere katlm ve belgeler imzalamt ki, bu da Ermenistann sorunun itirakisi olduunu gstermektedir. Altncs, Gvenlik Konseyi devletleri, sorunun bymesine veya toprak igalinin devam etmesine neden olabilecek silah yardmndan kanmaya davet ediyordu. Kararn banda da gsterildii gibi Azerbaycann igale maruz kalan devlet olarak kendini savunma haklar vardr. Bu yzden Gvenlik Konseyi, direkt Ermenistan Cumhuriyetine bu yardmn yaplmasn yasaklamalyd. Genel olarak baktmzda ilk kararda da olduu gibi ikinci kararda da Azerbaycan topraklarnn kim tarafndan igal edildii aklanmyordu. Austos 1993te Ermenistan silahl kuvvetlerinin Azerbaycann Fuzuli rayonuna hcumuyla ilgili Azerbaycan Devleti, BM Gvenlik Konseyi Bakanndan acil olarak Konseyin toplanmas ve Ermenistann Azerbaycana saldrsn durdurulmasyla ilgili mracaatta bulundu.232

232

Azerbaycan Gazetesi, 11Austos 1993.

119

18 Austos 1993te BM Gvenlik Konseyi adndan ABDnin BMdeki temsilcisi Madeleine Allbright bildiri hazrlad.233 Bildiride Gvenlik Konseyi, iki devlet arasnda ilikilerin gerginlemesinden, Fuzuli rayonunda askeri operasyonlarn hz kazanmasndan endie duyduu, Kelbecer ve Adam rayonlarnn igali de dahil, Fuzuli rayonuna da yaplan mdahalenin iddetle knand belirtilmekteydi. Bildiride Azerbaycann egemenlii, toprak btnl ve snr dokunulmazl, Dalk Karaban Azerbaycan topra olduu onaylanmaktayd. Ermenistann Azerbaycana kar aka saldrsnn srd bir zamanda uluslararas rgtler ve byk devletler duyarszlklaryla iz braktlar. Daha 853 sayl karar kabul edilmezden nce Adamn igaliyle ilgili Gvenlik Konseyinin mzakerelerinde Konseyin daimi yeleri olan ABD, Fransa ve Rusya sorunu Azerbaycanla Dalk Karaba arasnda sorun olarak deerlendirmilerdi. Bu devletler 853 sayl karar kabul ettii bir zamanda Adam ve dier igal edilmi Azerbaycan topraklarnn Ermenistan Cumhuriyeti tarafndan deil, Dalk Karaba Ermenileri tarafndan gerekletiini savunuyorlard. Bu devletlerin destei Ermenistan cesaretlendiriyor olsa gerek ki, Austos sonlarnda Azerbaycann Fzuli ve Cebrayl rayonlar Ermenistan Cumhuriyeti tarafndan igal edildi. 31 Austos 1993de geici olarak atekesin imzalanmasna ramen, anlamann imzalanmasnn hemen ardndan Azerbaycann Gubadl rayonu da igal edildi.

233

Azerbaycan Gazetesi, 20 Austos 1993.

120

14 Ekim 1993te dzenlenen BM Gvenlik Konseyinin 3292. toplantsnda Ermenistan-Azerbaycan sorununa ilikin 874 sayl karar alnd.234 Bu kararda 28 Eyllde AGKin Paris Konferansnda hazrlanan ve Azerbaycan tarafndan kabul edilmeyen Ertelenemez Tedbirlerin Yenilenmi Cetvelinin beenildii ve ona taraftar kld aklanmaktayd. Bu kararn da artlar ve eksileri vard. Bu kararda Gvenlik Konseyi, Dalk Karaban Azerbaycan topra olduunu onaylyordu. lk iki kararda da olduu gibi Ermenistan Cumhuriyeti ile Azerbaycan Cumhuriyeti arasnda bir gerginliin olduu vurgulanmaktayd ki, bu da dolaysyla da olsa Ermenistann bu sorunda itirakini gstermektedir. kincisi, kararda devletlerin egemenlii, toprak btnl, uluslararas snrlarn dokunulmazl ve toprak elde etmek iin g kullanmaya izin verilmeyecei bir daha onaylanyordu. Bu kararn eksileri nceki kararlardan daha oktu. lk nce, nceki kararlarda da olduu gibi Ermenistann Azerbaycana kar saldrs Dalk Karaba Blgesinde Kriz gibi deerlendirildi. Buysa, yine de Ermenistann sorunda itirakini ve saldrgan tavrlarn gizliyordu. Ermenistan Cumhuriyeti ile Azerbaycan Cumhuriyeti arasnda ilikilerin ktye gitmesiyle onlar arasnda gerginliin olduu bildirilse de, bunun sebepleri aklanmyordu. kincisi, kararda 8 Ekimde Moskovada st dzeyde yaplan gr ayrca vurgulanyor, ilgili taraflar AGK Minsk Grubuna destek olarak Rusya Federasyonunun desteiyle atekesin srdrlmesi gsterilmekteydi. Bylece, BMnin bu sorunun zmn sanki Rusyaya brakt anlalmaktayd. ncs, Gvenlik Konseyi, 28 Eyll 1993te

234

Halk Gazetesi, 20 Ekim 1993.

121

AGK Minsk Grubunun mzakereleri zaman hazrlanm olan Ertelenemez Tedbirlerin Yenilenmi Cetvelini onaylyor ve taraflarn buna dikkatli yaklamasn ve kabul etmesini tavsiye ediyordu. Ama daha karar kabul edilmeden nce Azerbaycan bu cetveli uygun grmedii iin kabul etmemiti. Drdncs, kararda igal edilmi topraklarn isimleri yazlmyor, onlar sadece yakn zamanlarda igal edilmi topraklar olarak geiyordu. lk iki kararda en azndan Kelbecer ve Adam rayonlarnn igali hi olmazsa knanyorduysa da, bu kararda igal edilmi Fuzuli, Cebrayl ve Gubadl rayonlarnn isimleri bile gemiyordu ve Ermeni silahl birliklerinin Azerbaycandan

karlmalarnn kesin tarihi gsterilmiyordu. Gvenlik Konseyinin bu kararlar uygulanmad halde, uygulamayan tarafa herhangi bir cezann kesilecei de gsterilmiyordu. Genel olarak baktmzda bu karar ilk iki karardan daha zayf bir karard. Bu Azerbaycan topraklarn kimin igal ettiini gstermeyen nc karard. Gvenlik Konseyinin daimi yeleri Ermenilerin igal ettikleri Azerbaycan topraklarndan hemen kmasna deil, atekes ve mzakereler yoluyla zlmesi taraftar olduklarn aklyorlard. 23 Ekim 1993te Ermenistan Cumhuriyetinin silahl birlikleri Gvenlik Konseyi 822, 853, 874 sayl kararlarn hie sayarak atein durdurulmasyla ilgili anlaman bozarak Azerbaycan Cumhuriyetinin gney-bat rayonlarna

saldrdlar.235 Ermenistan silahl kuvvetlerinin en nemli darbesi Azerbaycann

235

Azerbaycan Gazetesi, 29 Ekim 1993.

122

Dalk Karaba blgesinden on kilometrelerle uzakta, ranla snrdaki Zengilan rayonuna ynelmiti. Ermenistan-Azerbaycan Dalk Karaba sorununun bymesi ve Ermenistan silahl kuvvetlerince Azerbaycann Zengilan rayonunun igaliyle ilgili, Azerbaycan Devletinin BM Gvenlik Konseyine mracaatn gz nnde bulundurarak, Gvenlik Konseyi, durumu deerlendirdi ve 11 Kasm 1993te 884 sayl karar ald.236 BM Gvenlik Konseyi, bu kararda Azerbaycann Horadiz kasabasnn ve Zengilan rayonunun igaliyle ilgili endie duyduunu bildirerek, bu topraklardan ve Azerbaycann zaptedilmi dier topraklarndan igalci kuvvetlerin kartlmasn talep ettiini belirtti. 884 sayl karar nceki, yani 822, 853, 874 sayl kararlarn ieriini bir daha onaylad. Ayn zamanda nceki kararlardaki artlar ve eksiler de aynyd. Genel olarak, 1993 yl srecinde Azerbaycana kar Ermeni saldrsnn artmas ile ilgili BM Gvenlik Konseyinin ve dnyann byk devletlerinin kabul ettikleri tm belgelerde Azerbaycann toprak btnl, egemenlii ve snr dokunulmazlnn nemi vurgulanmaktayd. Ama Gvenlik Konseyinin daimi yeleri olan byk devletler Ermenistann saldrgan devlet olarak tannmasna izin vermediler. Onlar Ermeni silahl kuvvetlerinin igal ettikleri Azerbaycan topraklarndan hemen kmasn deil, sorunun atekes ve mzakereler yoluyla zmne taraftar ktlar.

236

Armenia-Azerbaijan Conflict GRS. Issue Brief. September 24, 1997, s. 4

123

Kendisinin cezasz kaldn hisseden Ermenistan Cumhuriyeti, BM yesi olan Azerbaycana kar aka saldrarak, Azerbaycan topraklarnn yaklak %20sini igal etti. Azerbaycann igal edilmi topraklarndaki bir milyondan fazla insan mlteci durumuna dmtr. Ermenistan kendisinin mini programn tamamladktan, yani Dalk Karaba btnlkle igal ettikten sonra, igal edilmi Dalk Karaban snrlar boyunca baraj blgesi yaratmaya balad. Ermenistan-Azerbaycan arasndaki Dalk Karaba sorununun bar yoluyla zlmesinde BM ve dnya birliinin gsterdii abalar, Ermenistan

Cumhuriyetinin ak igalcilik politikas yznden yeterli sonu dourmad. BMnin blgede barl faaliyetlerinin baarsz olmasnn en nemli nedeni, Ermenistan Cumhuriyetinin Azerbaycan topraklarna saldrsnn itiraf olunmamasdr.

Ermenistan Cumhuriyetinin BM Anayasasnn 1. ve 2. maddelerinde ve AGT Nihai Senedinde yer alan uluslararas hukukun prensiplerini aka ihlal etmesine ramen, hem BM hem de AGTin durumu inceledikleri zaman Ermenistan Cumhuriyetinin silahl kuvvetlerinin sorunda dolaysyla itirakinin itiraf etmenin zor olduunu belirtiyorlard. Aslnda, BM Gvenlik Konseyinin kararlarnda ve Gvenlik Konseyi bakannn bildirilerinde Ermenistan Cumhuriyetinin sorunda dolaysyla da olsa itiraki itiraf olunuyordu. Buysa, Ermenistan Cumhuriyetinin sorunda tarafsz olmad, dolaysyla da olsa askeri saldrya onay verdiinin bir gstergesiydi. 1974 tarihli 2319. oturumunda kabul ettii 3314 (XXIX) sayl Saldr Tanmnn (Definiton of Aggression) 1.maddesinde[6] saldr, bir devletin baka bir devletin

124

Egemenliine, toprak btnlne ya da siyasi bamszlna kar ya da herhangi bir biimde BM Anlamasna aykr olarak silahl kuvvet kullanmdr.237

B. AGTN ATEKES ANLAMASINDAN GNMZE SORUNUN ZMNE LKN GRMLER

Atekes anlamasnn imzalanmas ve yrrle girmesinden sonra sorunun zmne ilikin almalar younluk kazanmtr. zme ynelik almalar genel olarak u balklar altnda sralanabilir: a) yoluyla; b) eitli devletlerin eitli dzeydeki yetkililerinin kendi Azerbaycan ve Ermenistan yetkilileri arasndaki temaslar

aralarndaki grmelerde soruna ilikin deerlendirmeler yapmalar yoluyla; c) Uluslararas kurulularn kendi toplantlarnda soruna ilikin

deerlendirmeler yapmalar yoluyla; d) Yabanc devlet yetkililerinin ve uluslararas kurulularn

arabuluculuk almalar yoluyla; e) Azerbaycan ve Ermenistann sivil toplum kurulular

arasndaki grmeler yoluyla; f) Resmi kurulular ve sivil toplum kurulular tarafndan

gerekletirilen konferans ve benzeri organizasyonlar yoluyla.

A Resolution 3314 (XXIX). Kararn Trke evirisi iin bak: Aslan Gndz, Milletleraras Hukuk ve Milletleraras Tekilatlar Hakknda Temel Metinler, Gzden Geirilmi 2. Bask, stanbul, Beta, 1994, s. 6264.

237

125

Fakat, bu almalar ou zaman i ie getii iin biz bu almada bara ynelik giriimleri konu bal ile ele almaktan ziyade, kronolojik olarak incelemeye alacaz.

1. zme Ynelik lk Giriimler

Atekes imzalandktan sonra Rusyann Minsk Grubundaki temsilcisi Vladimir Kazimirov, Haziran ve Temmuz 1994te Baky, Erivan ve Hankendiyi sk sk ziyaret ederek grmeler gerekletirmitir.238 Kazimirov, yapt grmelerin amacnn atekesin glendirilmesi ve Byk Siyasi Anlamann hazrlanmas olduunu239 ifade etmitir. Rusya, Byk Siyasi Anlamann imzalanmasyla, atma blgesine Rus ordusunun gnderilmesi ve gelecekte bu sorunun zmn kendi kontrolnde tutarak Kafkasyann tamamnda konumunu yeniden glendirmeyi amalamaktayd. Ama, Batl devletler Rusyann

Kafkasyada etkisini yeniden artrma giriimlerine kar kmaktaydlar. Bu konuda zellikle ABD itirazlarn ak ekilde dile getirmekteydi. Bu yzden de Rusyann kendi askeri glerine, BM Bar Gc stats verilmesi talebine kesin ekilde itiraz edilmitir. Batnn bu konudaki sert tutumu ABD, ngiltere, Almanya ve Trkiye devlet temsilcilerinin resmi aklamalarnda da grlmekteydi. ABDnin BDT temsilcisi James Collins atma blgesine herhangi bir devletin silahl glerinin tek bana getirilmesine izin vermeyeceklerini ve sorunun zmnn yalnz AGT

V. Mitayev Rossiya i Zapad v Karabakskom Konflikte (Karaba Sorununda Rusya ve Bat), www.zakafkazya.org (01.05.2006). 239 Tomas De Vaal, Black Garden, Armenia and Azerbaijan Through Peace And War, New York University Press, 2003, s. 306-307.

238

126

erevesinde aranmasna stnlk verdiklerini aklamt. Sorunun zm iin Rusyann hazrlad Byk Siyasi Anlama plannn uygulanmasnda, AGT ile Rusya arasnda yaanan gerginliin sebebi, AGTin sorunun zmnde tek arabulucunun olmas (Rusya tek arabuluculuk modelini, dolaysyla sorunu kendi kontrolnde tek bana tutma niyetini gerekletirmeye almaktayd) grn kabul etmemesi olmutur.240 Azerbaycan da bar plan erevesinde sadece Rus askerlerinin bar gc olarak blgeye yerletirilmesine kar kmtr. Temmuz 1994te bir aklama yapan Azerbaycan Devlet Bakan Haydar Aliyev, Rus askerlerinin blgeye AGT Bar Gc iinde ve ok uluslu bar kuvvetleri ile girmesini kabul edebileceklerini ifade etmitir. Austos-Eyll 1994 tarihlerinde Rusyann arabuluculuu ile Moskovada gerekletirilen Byk Siyasi Anlamaya ilikin grmelerden bir sonu kmamas, ayn zamanda Rusyann tek bana arabuluculuk yapma giriimlerinin baarszla uramas anlamna gelmitir. Rusyann sorunun zmndeki inisiyatifini ve tek bana bar gc gndermesini nlemek iin AGT Kdemli Memurlar Komitesi 16 Eyll 1994te sorun blgesine gnderilecek bar gcnn ok uluslu olmas gerektii konusunda karar almtr.241 24 Ekim 1994te AGTin zel toplantsnda, AGT Dnem Bakan, talya Dileri Bakan Yardmcs A. Martininin bar gcnn nasl oluturulaca konusundaki nerisi kabul edilmitir. Kabul edilmi bu plan erevesinde blgeye 3000e kadar asker ve askeri malzeme

Ayna Gazetesi, 10 Eyll 1994. Arsen Gasparyan, Dinamika Karabakskovo Konflikta; Rol Rossiskoy Federasii v.Evo Uregulirovanii (Dalk Karaba Sorununun Dinamii ve Rusya Federasyonunun Sorunun zmndeki Rol), www.coc.org/journal/cac06-1999 (01.05.2006).
241

240

127

gnderilmesi ngrlmekteydi. Planda, blgeye gidecek bar gcnde bir devletin en fazla %30 orannda askeri g bulundurabilecei belirtilmekteydi. Plan, bar grmelerinin yrtlmesindeki ve blgeye bar gcnn gnderilmesindeki tm sorumluluun MG tarafndan stlenilecei hususunu da belirlemiti. AGT Bar Gcnn blgeye gnderilmesi dncesine ilk tepki Rusyadan gelmitir.242 nk AGT glerinin blgeye gelii, sorunun zmnn Rusyann kontrolnden ciddi biimde kmasna hatta belki Rusyann konuya ilikin olarak saf d braklmasna yol aabilirdi. O sralarda AGT Minsk Grubunun Bakanln yapmakta olan Andres Byurner bar gcnn yerletirilmesi biimini grmek iin Bak ve Erivan ziyaret etmitir. Fakat, Azerbaycann kabul ettii bu plan, Ermenistan reddetmitir. Aralk 1994te gerekletirilen AGT Budapete Zirve toplantsnda o zamana kadar Minsk Grubunun yapsnda deiiklik yaplm ve tek bakanl sistem yerine ebakanlk sistemi oluturulmutur. Bu toplantda Rusyaya Minsk Grubu iinde daimi ebakanlk stats verilirken, NATO ve Rusyann ortak bar gc oluturmas ve bu kuvvetlerin ilk olarak Ermenistan ile Azerbaycan arasndaki atma blgesine (aslnda Ermenistan tarafndan igal edilmi Azerbaycan topraklarna) yerletirilebilecei hususu da karara balanmtr.243 AGT bu kararyla, Rusyaya Minsk Grubunda daimi ebakanlk grevini vererek onun tepkilerini azaltm ve buna paralel olarak, sorunun zmnn AGT erevesinden kmasn ve Rusyann tekeline gemesini nlemeye almtr.

Segodnya, 14 Ekim 1994. Manvel Sarkisyan, Politieskiye Problemi Kavkaza: Armeniya, Politika Armenii v Regione,(Kafkasyann Politik Sorunlar: Ermenistan, Ermenistann Blge Politikas) Erivan, The Armenian Center for National and nternational Studies, 1995, s. 55.
243

242

128

611 ubat 1995te Moskovada Azerbaycan, Ermenistan ve eski DKB Ermenileri arasnda grmeler balamtr.244 Ermenistan taraf, grmelere eski DKB Ermeni taraf temsilcilerinin, Azerbaycann ve Ermenistann katlmasn istemekteydi. Grmelerde eski DKB Ermenilerinin taraf olarak tannmas iin Azerbaycana dier gler tarafndan da byk bask yaplmaktayd. Azerbaycan tarafysa, atan taraflarn Azerbaycan ile Ermenistan olduunu, eski DKB Ermeni ve Trk topluluklarnn sadece ilgili taraf olduunu savunmaktayd. Ayrca, Ermeni taraf bar gcnn blgeye, bar anlamas imzalanmadan nce gnderilmesini istemekteydi. Ermenistan, blgeye gelecek kuvvetlerin ierisinde Trk askerlerinin olmamas gerektiini de vurgulamaktayd.245 Bar grmelerini tkayan baka bir konu ise ua ve Lann boaltlmas ve eski DKBnin yeni statsnn nasl dzenlenecei konusu idi. Ermenistan ua ve Lann gelecei konusunun eski DKBnin statsnn belirlenmesinden sonra mzakere edilmesi gerektiini savunmaktayd. Ermenistan ayrca, Lan koridorunun kendi kontrolnde kalmas gerektiini de ileri srmekteydi. Hi kukusuz Azerbaycan taraf bu nerilere yanamamtr. Azerbaycan, Lan koridorunun barn salanmas srecinde uluslararas kuvvetlerin denetimi altnda olmasna rza gsterse de, eski DKBnin stats konusunu yalnz ua ve Landan igalci kuvvetler ktktan sonra greceini belirtmitir. Ama Ermeni taraf bunlara yanamam, Azerbaycan taraf da nerileri mevcut haliyle kabul etmemitir. Sonuta Moskova grmeleri de baarsz olmutur.

244 245

Azerbaycan Gazetesi, 10 Mays 1995. Sabah,Gazetesi, 20 Ekim 1994.

129

20 Eyll 1994te Azerbaycan ve Batl byk petrol irketleri arasnda Asrn Anlamas olarak nitelendirilen petrol anlamasnn imzalanmas, ayn zamanda Batnn Azerbaycanda konumunu glendirmesi anlamna gelmitir.246 30 yllna yaplan bu anlama nedeniyle, Batl devletler tabii ki, blgedeki sorunlarn bir an nce zlmesini ve blgede barn salanmasn istemekteydiler. lk olarak blgenin yeniden Rusyann etki alanna girmesinin nlenmesi gerekmekteydi. ABDnin AGT temsilcisi Jozef Pressel ak ekilde Rusyann blgeyi kontrol altnda tutmas ihtimalinden byk rahatszlk duyduklarn belirtmekteydi.247 Batl devletlerin blgeye olan ilgisinin arttn gren Rusya, 16 Mart 1995te Ermenistanla 25 yllk sre iin geerli olacak bir askeri anlama yapmtr. Anlama Rusyann Ermenistanda askeri s bulundurmas konusunu

resmiletirmitir.248 Mart 1995 sonlarnda AGT Minsk Grubu Ebakanlar atma blgesini ziyaret etmitir. 67 Nisan 1995de de Stokholmda AGT Minsk Grubunun Azerbaycan topraklarnn Ermenistan tarafndan igali durumu ile ilgili yeni grmeleri gerekletirilmitir. Her iki giriimin de sonusuz kalmasna Ermeni tarafnn ilk nce blgenin statsnn belirlenmesini, Azerbaycan tarafnn ise nce ua ve Lann boaltlmasn istemesi neden olmutur. Mays 1995te Moskovada yaplan grmelerde Ermenistan ani bir kararla Minsk Konferans grmelerine katlmayacan bildirmitir. Bylece,

Ermenistann izledii taktikler nedeniyle hem Moskova, hem de Haziran-Temmuz

246 247

Nezavisimaya Gazeta, 12 Austos 1996. Azerbaycan Gazetesi, 1 Mart 1995. 248 Azerbaycan Gazetesi, 10 Mays 1995.

130

1995 tarihlerinde yaplmas planlanan Helsinki (Finlandiya) ve Baden (Avusturya) grmeleri de sonusuz kalmtr. 1995 ylnda yaplan AGT Minsk Grubu grmelerinde, genellikle Ermenistan tarafnn igalci tavrlar konusunda herhangi bir taviz vermekten kand ve buna bal olarak da herhangi bir sonuca varlamad gzlenmitir. Azerbaycan tarafnn 1995 ylnda politik baar saylabilecek tek bir kazanc olmutur. Bu, 39 Eyll 1995 tarihlerinde Moskovada yaplan Minsk Grubu grmelerinde, Minsk Konferans Ebakanlar V. Lozinski ve H. Talvityenin nerileriyle Ermenistan tarafndan igal olunmu Azerbaycan topraklarnn boaltlmasyla ilgili plann ilk aamasna Lann da ilave edilmesi olmutur.249 ubat 1996 sonlarnda AGT Dnem Bakan Flavio Kotti, AGT Minsk Konferans Ebakanlar V. Lozinski ve H. Talvitye, Minsk Grubu Ebakanlar V. Kazimirov ve R. Niberg blgeyi ziyaret etmitir.250 Ziyaret srasnda AGT Dnem Bakan Flavio Kotti Azerbaycan snrlar ierisinde eski DKB erevesinde zerk yap oluturulmasna ilikin Azerbaycann nerisini desteklediini ve atmann zmlenmesi iin her trl yardmn yaplacan bildirmitir.251 F. Kotti, bu trden atmalarn zm konusunda AGT gibi uluslararas rgtn bile zorlandn, bunun iin de atmadaki taraflarn bar salamak iin bir araya gelmeleri gerektiinin de altn izmitir.252 AGT temsilcilerinden sonra blgeyi ziyaret etmi olan ABD Dileri Bakannn Yeni Bamsz Devletlerle lgili Yardmcs Strobe Talbott da Azerbaycan ve Ermenistan yetkilileri arasnda direkt grmelerinin

249 250

Azadlg Gazetesi, 5 Aralk 1995. Halk Gazetesi, 1 Mart 1996 251 Azerbaycan Gazetesi, 1 Mart 1996. 252 Panorama, 6 Mart 1996.

131

yaplmasnn art olduunu ileri srmtr. AGT Minsk Grubunun Rusyal Ebakan Kazimirov ABDli yetkilinin dncelerini onaylasa da AzerbaycanErmenistan arasndaki grmelerinden olumlu sonu kacana pek inanmadn belirtmitir. Rusya ile ABD arasnda Azerbaycan topraklarnn Ermenistan tarafndan igali meselesinin zme kavuturulmas srecinde gizli rekabet olmasna ramen, her iki tarafn da sorunun zmndeki tutumu aynyd. Konuya ilikin deerlendirme yapan AGT Minsk Grubu ABD temsilcisi C. Mareska, atmadaki en nemli sorunun zerklik konusu olmadn, nk btn taraflarn zerkliin varln itiraf ettiklerini belirtmekteydi. C. Mareska, soruna ilikin balca meselenin ise halen zmlenemeyen ua ve Lann boaltlmas ve gvenliinin salanmas konusu olduu vurgulamaktayd.253 Nitekim, Nisan 1996 ortalarnda yaplacak olan Rusya-ABD zirvesinde ABD, Rusya, Azerbaycan ve Ermenistan arasnda drt tarafl grme gereklemesi ve ABD-Rusya ortak plannn imzalanmas ngrlmekteydi. Ama Ermenistann, igal edilmi Azerbaycan topraklarndaki Ermenilerin katlm olmadan imzalanacak herhangi bir anlamann nemi olmayacan aklamas ve Azerbaycann da nceki gibi blge Ermenilerini atmada taraf olarak tanmayacan ifade etmesi zerine Moskova grmelerinin de sonusuz kalmasna neden olmutur. 1518 Haziran 1996 tarihlerinde Moskovada AGT Minsk Grubunun Azerbaycan topraklarnn Ermenistan tarafndan igali sorunuyla ilgili yeni bir

253

Panorama, 25 Ocak 1996.

132

toplants gerekletirilmitir.254 Grmelerde yine ua ve Lann boaltlmas ve taraflarn gvenliinin salanmas zerinde durulmutur. Grme srasnda Ermenistan taraf, Azerbaycann askeri adan ok gelitiini ve bunun her zaman Ermenistan iin bir tehdit oluturacandan duyduklar rahatszl gereke gstererek ua ve Lann boaltmalarnn mmkn olmadn belirtmitir. 15 Temmuz 1996 tarihlerinde Stokholmda yaplan grme de bir nevi Moskova grmelerinin devam olarak deerlendirilmitir. Moskova ve Stockholm

grmelerinde Minsk Grubu Ebakanlarnn tutumu Ermeni tarafnn isteklerine daha yakn olduundan, sunulan hibir neri Azerbaycan tarafndan kabul edilmemitir.255 23 Aralk 1996 tarihlerinde Lizbonda yaplan AGT Devlet ve Hkmet Bakanlarnn Zirve Toplantsna kadar ki Minsk Grubu grmelerinde ve Frankfurtta (Almanya) ve Amsterdamda (Hollanda) arabulucularnn katlm olmadan yaplan ikili grmelerde de hibir neri kabul grmemitir.256

2. AGT Lizbon Zirvesi

Lizbon Zirve Toplants 52 Avrupa devletinin, ABD ve Kanadann, ayrca gzlemci statsyle 10 Asya ve Afrika devlet bakanlarnn katlm ile gerekletirilmitir.257 AGT Lizbon Zirve Toplantsnn en nemli gndem konularndan birisi de Ermenistan-Azerbaycan sorunu olmutur. Toplant srasnda Azerbaycan, AGT ilkeleri erevesinde kendi toprak btnln korumak artyla, Azerbaycan snrlar iinde eski DKB erevesinde en st seviyede bir zerk yap kurulmasna rza gstereceini belirtmitir. Azerbaycann bu nerisi Ermenistan

254 255

Nezavisimaya Gazeta, 2 Temmuz 1996. Nezavisimaya Gazeta, 13 Temmuz 1996. 256 Nezavisimaya Gazeta, 1 Kasm 1996. 257 Ali Hasanov, Azerbaycan ve AGK. Ermenistan-Azerbaycan atmas ve Dalk Karaba Problemi Umumi Avrupa Tehlkesizliyi Fonunda, Bak, 1997, s. 96.

133

dnda AGT Minsk Grubunun tm yeleri tarafndan da desteklenmitir.258 Ama gsterdii tm abalara ramen Azerbaycan Lizbon Zirve Toplantsnn Sonu Bildirisinden nerdii maddenin karlmasna, baka bir maddenin konulmasna mani olamamtr. Azerbaycann nerdii maddeye Ermenistann veto

uygulamas ve zirveden sonu bildirisi kmasn engellemesi nedeniyle nc lkeler Azerbaycan tarafndan, kendi nerisinden vazgemesini istemi ve Azerbaycan ilgin ekilde bu istei kabul etmitir. Sonu Bildirisinin 20. maddesi konusunda da tartma yaanmtr. Azerbaycan temsilcilerinin abalar ve srar zerine Lizbon Zirvesi Sonu Bildirisinin 20. maddesinde Azerbaycann isteklerini ieren hususlar yer almt. Bu madde Azerbaycann toprak btnln vurgulayan hususlar iermekteydi. Ama Ermenistan temsilcileri Sonu Bildirisinin 20. maddesine veto koymutur. Azerbaycan taraf da buna karlk, alnan kararlarn tamamn imzalamayarak veto hakkn kullanmtr.259 Zirvenin Sonu

Bildirisinde Azerbaycann itiraz ettii baka hususlar da yer almaktayd. Sorunun zmnde toprak btnl ilkesini vurgulayan hibir ifadenin yer almamasna karlk, kendi kaderini belirleme hakkna ilikin ifadelere vurgu yaplmt. Zirvede Sonu Bildirisinin kmamas ihtimali zerine, zellikle Trkiye ve Fransa tarafnn arabuluculuuyla orta yol bulunmutur. Buna gre, Azerbaycan veto hakkn kullanmaktan vazgemi ve Sonu Bildirisinin 20. maddesi de dahil olmakla bildirge Azerbaycann nerileri yer almadan ve genel olarak Ermenistann isteklerine yer verilerek kabul edilmitir. Buna karlk, AGT Dnem Bakan F. Kotti Azerbaycann isteklerini ieren zel bir bildiri yaynlamtr. Bildiride 3 temel ilke vurgulanmaktayd. Bunlar, Ermenistan ve Azerbaycann toprak btnl;
258 259

Hasanov, a.g.e. , s. 48. Ibid, s. 53.

134

Azerbaycan ierisinde eski DKB erevesinde en yksek stat ile zerk yap oluturulmas; bu zerk yapnn tm nfusunun gvenliinin garanti altna alnmas ekilde ifade edilmitir. Grld zere, Ermenistann vetosunda sonuna kadar diretmesi zerine Azerbaycann toprak btnln vurgulayan 20. madde zirvenin Sonu Bildirisinden karlm, bu tutum Azerbaycan tarafna ve kamuoyuna adeta bir zorunluluk olarak gsterilmitir. Yani eer vetolar yznden Sonu Bildirisinin kmamas ihtimali varsa, taraflardan birisinin taviz vermesi gerekmektedir ve Azerbaycan topraklarn igal altnda tutan Ermenistan taviz vermek istemediine gre, topraklar igal altnda kalan Azerbaycann taviz vermesi art olmutur. Ama aslnda atmalarn barl yollarla zmlenmesi konusundaki bildiriler iin herkesin lehte oy kullanmas art deildir. AGT Bakanlar Kurulunun 1992 tarihli kararna gre, bir devlet AGTin temel ilkelerini aka ihlal ediyorsa, onun onay olmadan da kararlar kabul edilebilir. Nitekim Yugoslavya konusunda iki kere Yugoslavyaya ramen karar alnmtr.260 Bu zirvede de AGT yetkililerinin Ermenistana ramen Azerbaycann toprak btnln vurgulayan maddenin sonu bildirisinde yer almasn salayabilmeleri olanaklyd. Ama bunun yaplmamas, AGT gibi nemli bir kuruluun Azerbaycan-Ermenistan atmasna yaklamndaki ifte standardn gstergesi olmutur. Bu, ayn zamanda Azerbaycan tarafnn ciddi bir tavizi olarak da deerlendirilebilir. Lizbon Zirvesi sonrasnda AGT Minsk Grubunda Ebakanlk asndan baz deiiklikler yaplmtr. nce Ocak 1997 balarnda Minsk Grubuna Fransay

260

Ahmedov, a.g.e. , s. 49.

135

temsil eden bir Ebakan atanmtr.261 Ardndan Rus ve Fransz Ebakanlarn yanna, bir de ABDli Ebakan atanmtr. AGTin Danimarkal Dnem Bakan 14 ubat 1997de, AGTin Minsk Grubunun yeni Ebakanlarn onaylamtr.262 Bylece AGT Minsk Grubu iin l Ebakanlk sistemi balam ve gnmze kadar bu durum devam etmektedir. Lizbon Zirvesi sonrasnda sorunun zmne ilikin gelimeler devam etmitir. Bu gelimeler ierisinde zellikle nemli olanlar, Minsk Grubu Ebakanlar tarafndan ileri srlen zm nerileri ve Azerbaycan ve Ermenistan devlet bakanlar arasndaki direkt grmelerin balamas olmutur.

2. Ebakanlardan zm nerisi
Ebakanlar tarafndan imdiye kadar 3 zm nerisi (bar anlamas tasla) ortaya konmu, fakat bunlardan birisi Azerbaycan, dier ikisi Ermenistan tarafndan kabul edilmedii iin konuya ilikin uzlama salanamamtr. Bu taslaklar srasyla Paket zm, Aamal zm ve Ortak Devlet eklinde isimlendirilmektedir. Taslaklar genelde ayn maddeleri iermekle beraber, nemli farkllklar da tamaktadrlar. Taslaklarn her nde ekonomik unsurlar n plana karlarak, blgenin kalknmas, yaam standartlarnn ykselmesi, blgeye yabanc yatrmn gelmesi iin barn art olduu ifade edilmitir. mzalanacak anlamann blgenin geleceine ilikin olumlu beklentileri artraca, blge halklar arasndaki ibirliini artrarak refaha katkda bulunaca vurgulanmtr. Taslaklar, Azerbaycan ile onun Dalk Karaba blgesi arasnda kabilecek sorunlarn
261 262

Azadlg Gazetesi, 15 Ocak 1997. Azadlg Gazetesi, 9 Nisan 1997.

136

zm iin Srekli Karma Komisyon ve Azerbaycan ile Ermenistan arasndaki ilikilerin gelitirilmesi iin Azerbaycan-Ermenistan ki Tarafl (veya Hkmetler aras) Komisyonunun kurulmasn ngrmektedir. Ayrca, her taslakta Ermenistan silahl glerinin, Ermenistan snrlar iine dnmesi gerektii vurgulanmakta, bununla beraber Azerbaycan gvenlik ve emniyet kuvvetlerinin Dalk Karaba ynetiminin rzas olmadan onun snrlar iine girememesi gerektii de belirtilmektedir. 18 Temmuz 1997de ortaya konan ilk taslak olan Paket zm (resmi ismi Dalk Karaba Sorununun zme Kavuturulmasna likin ok Boyutlu Szleme), sorunun zmne ilikin tm nemli noktalar ieren bir anlama srecini ngrmekte idi.263 Szlemenin giri ksmnda taraflarn BM

Antlamasna, AGTin temel ilkelerine, uluslararas hukukun genel kurallarna bal kalmalar ve BM Gvenlik Konseyinin 822, 853, 874 ve 884 sayl kararlarna uymalar gerektii vurgulanmtr. Paket zm taslana gre taraflar soruna ilikin iki anlama imzalamak, bunlardan birisi barn artlarn, dieri ise Dalk Karaban statsn belirlemeliydi. lk anlamada, taraflarn sorunun zmne ilikin olarak silahsz zm srecine tamamen uyacaklarn taahht edeceklerdi. Taslak Ermenistan ordusunun Ermenistan snrlar ierisine ekilmesini de ngrmekteydi.264 Bu madde, Azerbaycan topraklar ierisinde Ermenistan ordusunun bulunmasnn AGT tarafndan itiraf edilmesi anlamna da gelmekteydi. kinci anlamaya ilikin ksmda tm atan taraflarn Azerbaycann ve Ermenistann toprak btnln kabul etmeleri ve Azerbaycan ierisinde Dalk

263 264

Azerbaycan Gazetesi, 23 Temmuz 1997. Azerbaycan Gazetesi, 23 Temmuz 1997.

137

Karaba isimli devlet kurumunun oluturulmas ngrlmtr. Bu ksmda, Dalk Karaba corafyasnda ncelikle oluturulacak devlet yapsnn

Anayasasnn ve yasalarnn geerli olaca ve bu yapnn polis gleri ile beraber orduya sahip olabilecei de belirtilmekte idi.265 2 Aralk 1997de sunulan Aamal zm (resmi ismi Dalk Karaba Silahl atmasnn Durdurulmasna likin Szleme), ncelikle barn tam olarak yerlemesini, mltecilerin geriye dnmelerinin artlarnn hazrlanmasn

vurgulamakta, blgede kurulacak zerk yapnn statsyle, Lan, ua ve eski aumyan ilelerinin durumuyla ilgili grmelerin daha sonra yaplmas konusunda anlalmasn ngrmekte idi.266 Bu taslakta, ilk admlar atldktan sonra blgeye, AGT 1994 Budapete Zirvesinin Sonu Bildirisinde de ngrld zere, Bar Salama Birliklerinin gelmesi ngrlmtr. 7 Kasm 1998de sunulan ve Ortak Devlet (resmi ismi Dalk Karaba Silahl atmasnn ok Ynl zmnn lkelerine likin) olarak isimlendirilen son taslak, Dalk Karaba Cumhuriyeti kurulmasn ve bu cumhuriyetin Azerbaycan snrlar iinde, onunla ortak devlet oluturmasn ngrmekteydi.267 Taslakta, ortak devleti ynetmek iin Azerbaycann ve Dalk Karaban devlet bakanlarnn, babakanlarnn ve parlamento bakanlarnn temsilcilerinden oluan ortak komitenin kurulmas gerektii ifade edilmekteydi. Ortak Devlet taslanda dier taslaklardakine ek olarak, Dalk Karaban resmi dili olarak Ermenice gstermekte, Dalk Karaban isterse kendi parasn basabilecei hususuna da yer verilmekte idi. Taslan ilerleyen ksmlarnda, Lan koridorunun, ua ve eski
265 266

Ayna Gazetesi, 23 Temmuz 1997. Azerbaycan Gazetesi, 5 Aralk 1997. 267 Azerbaycan Gazetesi, 14 Kasm 1998.

138

aumyan rayonunun durumlar, bar anlamasnn ierii ve gvencesi ile ilgili maddelere yer verilmekte idi. Taslan son ksmnda, atan taraflar arasnda imzalanacak anlamalarn gvence altna alnmas iin Rusya, ABD ve Fransa devlet bakanlarnn ortak almalar yapaca vurgulanmaktayd.268 lk iki tasar Azerbaycan tarafndan kabul edilmesine ramen Ermenistan tarafndan reddedildii iin, AGT Minsk Grubu Ebakanlar nc tasary ortaya koyma gerei duymular. zellikle Rusyal Ebakann etkinlii ile hazrlanan ve Azerbaycann toprak btnln bozan nc neri ise Azerbaycan tarafndan kabul edilmedii iin uygulanamamtr. Buna ramen daha sonraki dnemlerde, yeni planlarn hazrlanmas konusu gndeme geldiinde, bu tasarlarn dayanak olarak kullanlaca eitli vesilelerle ifade edilmitir. Bu abalara ileriki sayfalarda deinilmitir.

4. AGTin zm Araylar- Arac Devletlerin Giriimleri ve kili Grmelerinin Younlamas

Azerbaycan ile Ermenistan arasndaki sorunun zme kavuturulmas konusundaki giriimler arac blge ve blge d devletlerin bireysel abalar kapsamnda da devam etmitir. Bu erevede blge devletleri Rusya, Trkiye, ran ve Grcistan arabuluculuk yapma nerisinde bulunmulardr. Bunlardan Rusya ve rann arabuluculuklar kabul edilmi, Trkiyenin teklifleri srekli Ermenistan tarafndan geri evrilmi, Grcistannkiler ise pek ciddiye alnmamtr.

268

Halk Gazetesi, 17 Kasm 1998.

139

1992 ylnn ilk yarsnda iki defa rann arabuluculuuyla grmeler gerekletirilmi, birincisi yaplrken Ermeniler Hocal soykrmn gerekletirmi, ikincisi yaplrken ise Ermenistan Azerbaycann ua kentini igal etmitir. Bu gelimelerin Azerbaycan zerinde brakt olumsuz etki sonraki dnemlerde ran yetkilileri tarafndan ortaya atlan arabuluculuk nerilerinin l domasna neden olmutur. rann 1994 atekesi sonrasndaki teklifleri bu defa Azerbaycan tarafndan sert tepkilerle geri evrilmitir. Rusyann giriimleri Sovyetler Birlii dalmadan nce balamtr. Ermenistann Azerbaycana saldrlar devam ederken ve atekes anlamas sonrasnda Rusya giriimlerini hem Ermenistan ve Azerbaycan ile gerekletirilen karlkl ziyaretler, hem de AGT erevesinde srdrmtr. Hatta konuya verdii nemi gsterirmiesine, AGT Minsk Grubu erevesindeki tm grmelere kendisini temsil eden Ebakann yan sra, Dileri Bakan Yardmcs ile de katlmtr.269 Bu erevede Fransa ve ABD, atekes sonrasnda bar iin giriimlerini en youn srdren devlet olmutur. Hatta, 1997 ylnda Fransa Cumhurbakan Jaque Chiracn giriimleri neredeyse bar anlamasn getirmek zereydi. Fakat, Ermenistanda L. Ter-Petrosyann devrilerek yerine R. Koaryann gelmesi bu sreci engellemitir. Koaryann Ermenistan Devlet Bakan seilmesinin ardndan kmaza giren bar srecinde nemli bir rol de iki devlet bakann kendi aralarnda grmeye tevik etmek suretiyle ABDnin oynadn belirtmek gerekir. NATOnun 50. Yl trenleri srasnda ABD tarafndan ortaya atlan bu teklif, hem Rusya, hem

269

Aslanl, a.g.m., s. 418-419.

140

de Fransa tarafndan olumlu karlanmtr. 1998deki BM Zirvesi srasnda bir araya gelen iki lider, daha sonra, 16 Temmuz 1999de Fransadaki Leman gl yaknlarndaki Le Grand Saugy atosunda yaklak 2,5 saat sren grme gerekletirmitir.270 Aliyev ile Koaryan arasndaki bir sonraki nemli grme 18 Kasm 1999da AGTin stanbul zirvesi srasnda ABD Bakan Clintonun arabuluculuuyla gereklemitir. Bu grmede de ciddi bir sonu elde edilememitir.271 Ocak 2001de Avrupa Konseyine yelik dolaysyla Strasburgda, ardndan ise 45 Mart 2001de Pariste Chiracn arabuluculuuyla gerekletirilen grme ile iki devlet bakan arasndaki ikili grmelerin says 15e ulamtr272. Fakat bu grmelerde basnda yer alan ok sayda iddiaya karn kesin bir zme ulalmamtr. Yine de Chirac grmelerin ho bir ortam iinde getiini, olumlu gelimeler kaydedildiini, iinde bulunduumuz yl iinde bar anlamasnn imzalanacan umduunu ifade etmitir.273 eitli vesilelerle arabuluculuunu srdren ABDnin bu konudaki en nemli adm Nisan 2001 balarnda gerekletirilen Key-West grmeleri olmutur. 37 Nisan 2001 tarihlerinde gerekletirilen bu toplant, baz zellikleri nedeniyle Azerbaycan topraklarnn Ermenistan tarafndan igali sorununu zme kavuturma abalar asndan bir ilki oluturmutur. Grmeler ncesinde ABDnin yaynlad resmi Karaba sorununun gemiine dair raporda ilk defa, Ermenistan ordusunun
Trkiye, 17 Temmuz 1999. Trkiye, 19 Kasm 1999. 272 Araz Aslanl, Kresel ve Blgesel Aktrlerin Son Giriimleri Inda Karaba Sorunu: zme Doru mu?, Stratejik Analiz, Nisan 2001, s. 56. 273 Ermenistan Devlet Bakanl Web Sitesi: http://www.president.am/eng/?folder=president&sub=press , (23.03.2006).
271 270

141

Azerbaycan topraklarn igal altnda bulundurduuna ilikin ifadelere yer verilmitir. ABD Dileri Bakan Powellin arabuluculuuyla gerekletirilen grmelere Azerbaycan ve Ermenistan Devlet Bakanlar, AGT Minsk Grubunun her Ebakan ve ok sayda uzman katlmtr. Grme sonrasnda, genelde olumlu aklamalar yaplsa da, kesin bir zme ulalmad ifade edilmitir.274 Grmeler sonrasnda Ebakanlarca, 15 Haziran 2001de Cenevre grmesinin gerekletirilecei aklansa da, Cenevre grmesi gerekletirilememitir. Taraflar buna neden olarak, konuyla ilgili herhangi bir ilerleme salanmadn, bu nedenle grme gerekletirmenin anlamsz olacan gstermilerdir. 2002 ylnda Viyanada toplanan AGT Minsk Grubunun Ermenistan ile Azerbaycan arasndaki problemlerin zm iin liderler ve Minsk grubu yeleri dnda iki lkenin iileri bakan yardmclar bakanlnda oluturulacak heyetler aras grmelerle devam edilmesi ve Minsk Grubu Ebakanlar ile 23 ayda bir liderlerin temsilcileri ile bir araya gelerek Karaba meselesi zerine grmeler yaplmas nerileri kabul edilmise de sonraki srete uygulama

gereklememitir.275 2003te Azerbaycan ve Ermenistandaki devlet bakanlklar seimleri gerekesiyle AGT Minsk Grubu almalar askya alnm, 2003 ylnn Aralk aynn ilk haftasnda AGT Minsk Grubu Ebakanlar Amerikal Rudolf Perina, Fransz Henry Racoulen, Rus Yuri Merzlakovu kabul eden Azerbaycan Savunma Bakan Sefer Abiyev, BMnin Ermenistann igali ile ilgili alm olduu kararlarn

274 275

Aslanl, Tarihten Gnmze..., s. 425426. http://www.zaman.com.tr/2002/03/17/dis/h6.htm, (28.03.2006).

142

uygulanmamas ve Ermenistandan uluslararas hukuk kurallarna uymasnn istenmemesi halinde bir sonu beklemenin anlamsz olduunu sylemitir.276 2004 ylnda, Polonyann Varova kentinde dzenlenen Avrupa Ekonomik zirvesine katlan Gney Kafkas lkelerinin liderleri 28 Nisan 2004te ikili ve l dzeyde grmeler gerekletirmi zellikle Azerbaycan Devlet Bakan lham Aliyev ve Ermenistan Devlet Bakan Robert Koaryan arasndaki ikili grmeye AGT Minsk Grubu ABD, Fransa ve Rusya Ebakanlar da katlmlar ancak sz konusu bu grmelerden de herhangi olumlu bir netice elde edilememitir.277 Azerbaycan Cumhurbakan lham Aliyevle Ermenistan Cumhurbakan Robert Koaryan arasnda Dalk Karaba sorununa ilikin son grme 10 ubat 2006'da Paris'e yaklak 40 kilometre uzaklktaki tarihi atoda gereklemitir. nce her iki devlet bakan Chirac ile birebir grme yapt. 11 ubat 2006'da ise grmelerin Rambouillet turu balad. Gerekletirilen bulumadan herhangi somut bir gelime ortaya kmazken, Koaryan, Fransa ve ABD'nin zme ynelik basklarna dayanamayp, Ermenistan Milli Savunma Bakan Serj Sarkisyan'n kaynpederinin lm haberi bahanesiyle grmeleri yarm brakarak grmeyi terk etmitir. Grmeler srasnda Minsk Grubu: 'Ermeni askerleri Yukar Karaba'dan ekilecek, Azerbaycan da bu blgede bir referandum yaplmasna raz olacak. 15 yl kadar srebilecek bir dnemde ise, blge AGT'in denetiminde kalacak' eklinde bir teklifte bulunmu ancak, bu teklif taraflarca kabul edilmemitir.
276

http://www.yenimesaj.com.tr/index.php?sayfa=guncel&haberno=5748&tarih=2004-08-02 (23.03.2006). 277 http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?kat1=3&yazi=216 (27.04.2006).

143

Ermenistan

leri

Bakan

Oskanyan

"2005'te

baz

ilerlemeler

kaydetmitik ve bu sre devam etmektedir" ve Azerbaycan D leri Bakan Memmedyarov "grtmz dokuz konunun yedisinde mutabakata vardk, iki konuyu hala gryoruz" eklinde aklamalar yapmlar.278 Bununla birlikte iki lider ileri bir tarihte tekrar konuyu grmek zere bir araya gelme isteklerini belirttiler.

C. AVRUPA BRL, SLAM KONFERANSI RGT VE AVRUPA KONSEYNN SORUNA LKN GRMLER

1. Avrupa Birliinin Soruna likin Giriimleri

Azerbaycan Cumhuriyetinin ibirlii yapt rgtlerden biri de Avrupa Birliidir. Azerbaycanla AB arasndaki ilikiler 1993 yl 27 ubat tarihine dayanmaktadr.279 AB de Dalk Karabala ilgili tutumunu 7 Nisan 1993 tarihli bildirisiyle belirlemitir.280 Bildiride AB ve ye devletlerin Azerbaycan ve Ermenistan Cumhuriyetleri arasnda Dalk Karaba sorunuyla ilgili olarak ilikilerin ktye gitmesinden dolay endie duyduklarn, Kelbecer ve Fzuli rayonlarnda askeri operasyonlarn bymesinden dolay zntlerini dile

getiriyorlard. Bildirinin eksileri de vard. Belgede iki lke arasnda ilikilerin neden ktye gittii belirtilmiyor, Ermenistann Azerbaycana saldrs itiraf edilmiyordu. Hlbuki, bildiri imzaland zaman Azerbaycann Kelbecer rayonu tamamen igal

278 279

http://www.tusam.net/makaleler.asp?id=448&sayfa=11(23.03.2006). Musa Gasmov, Azerbaycan D Politikas, Bak, 1997, s. 88. 280 Azerbaycan Gazetesi, 9 Nisan 1993.

144

edilmi durumdayd. AB ye devletleri hem Azerbaycan, hem de Ermenistana AGK Minsk Grubu erevesinde mzakereleri devam ettirme arsnda bulundular. Bunun hemen sonrasnda 3 Eyll 1993te AB, Dalk Karabala ilgili bir baka bildiri daha imzalad.281 Bildiride AB ye devletleri, yerel Ermeni kuvvetlerinin hcumlarn iddetle knyor ve BM Gvenlik Konseyinin 822 ve 853 sayl kararlarnn uygulanacan umduklarn belirtiyorlard. Bildiride, AB ve ye devletler, blgede devletlerin toprak btnl ve egemenlii prensiplerini onaylyorlard. Bildiride ye devletlerin atein geici olarak durdurulmas almalarnn AGK Minsk Grubu erevesinde devam ettirilmesinin

desteklediklerini belirtiyorlard. Bildirinin eksilerinden bahsedecek olursak, ilk nce belgede Ermenistann Azerbaycana saldrs BM Gvenlik Konseyi kararlarnda olduu gibi Dalk Karaba Ermeni kuvvetlerinin hcumu gibi deerlendirilmekteydi. kincisi, Birlik ve ye devletler, Ermenistan Hkmetini Dalk Karaba Ermenilerine bask uygulamakla, onlar BM Gvenlik Konseyinin 822 ve 853 sayl kararlarn ve AGK Minsk Grubu tekliflerine uymaya aryordu. Buradan Birlik ve ye devletlerin Ermenistana tarafsz devlet olarak mracaat ettii

anlalmaktadr. ABnin Dalk Karabala ilgili 9 Kasm 1993 tarihli bildirisi nceki bildirilerle kyaslamada o kadar da farkl deildi. Bildiride, ABnin AGK prensiplerine uygun ekilde Azerbaycan Cumhuriyetinin toprak btnlne ve egemenliine nem verdiini onaylyor ve Dalk Karaba sorunun politik yolla

281

Azerbaycan Gazetesi, 14 Eyll 1993.

145

halletmek iin AGK Minsk Grubunun gsterdii abalar desteklediini belirtiliyordu.282 ABnin Dalk Karabala ilgili bildirilerini genel olarak deerlendirecek olursak, imzalanan belgelerde sorunun nedenleri aklanmyor, saldrgann kim

olduu, zellikle de Ermenistann saldrgan tavrlar kesinlikle gz ard ediliyordu. ABnin Dalk Karaba sorunuyla ilgili genel tutumunu incelediimiz zaman ABnin Azerbaycan Cumhuriyetinin toprak btnln desteklediini

onayladn, Dalk Karaban bamszlnn kabul edilmezliini belirttiini grmekteyiz.

2. slam Konferans rgt nn Dalk Karabala lgili Ald Kararlar

slam Konferans rgt, Eyll 1969 da Rabatta (Fas) dzenlenen slam lkelerinin Devlet ve Hkmet Bakanlarnn Konferansnda kurulmutur.283 K nn politik organ D leri Bakanlar Konferans(DBK)dr. K Anayasasna uygun olarak bu konferans ylda bir kere ve acil durumlarda rgte ye devletlerden birinde toplanyor. DBK devlet ve hkmet bakanlarnn Zirve Konferansnn toplanmas teklifini verebilir.284

282 283

Azerbaycan Gazetesi, 20 Kasm 1993. Political Handbook of the World: 19951996, s. 1175. 284 bid. , s. 1175.

146

Azerbaycan Cumhuriyeti bu rgte 8 Aralk 1991 tarihinde ye olmutur. rgte ye olduktan sonra Ermenistann Azerbaycana kar devam eden saldrlar Knn devaml olarak yaplan konferanslarnda mzakere mevzusu olmutur. 1992 ylnn Haziran aynda stanbulda yaplan K D leri Bakanlarnn 5. Olaanst Konferans, Ermenistann Azerbaycana kar son saldrlar ve Azerbaycan topraklarnn igalini iddetle knayarak BM Genel Sekreterinden ve Gvenlik Konseyi bakanndan Azerbaycann igal edilmi btn topraklarn Ermeni birliklerinin terk etmesini talep eden karar almasn arz etti.285 Mart 1993te Azerbaycann Kelbecer rayonu Ermeni silahl kuvvetleri tarafndan igal edildi. Bununla ilgili BM Gvenlik Konseyinin dikkatini bu olaya ekmek, Ermenistann saldrgan devlet olarak tannmas ve uygun kararn alnmas iin Knn BM yanndaki grubu, zellikle aba gstererek Azerbaycann tutumunu savundu. BM Gvenlik Konseyi, Kelbecerin igaliyle ilgili 6 Nisan 1993 ylnda bildiri yaynladktan sonra Knn BM yanndaki grubu da kendi tutumunu belirterek zel bildiri sundu. Bildiride K yeleri Ermenistann Kelbecere saldrlarn knayarak BM Genel Sekreterinin Gvenlik Konseyine sunduu raporu dinledikten sonra, saldrgan devlete kar gereinin yaplmas iin tedbirler grmeye davet ediyorlar.286 2529 Nisan 1992 tarihleri arasnda Pakistan slam Cumhuriyetinin Kerai ehrinde, K D leri Bakanlarnn XXI konferansnda Ermenistan-Azerbaycan sorunuyla ilgili karar alnd.287 Alnm kararda K, Ermenistanla Azerbaycan
285 286

Hayat Gazetesi, 20 Haziran 1992. Azerbaycan Gazetesi, 10 Nisan 1992. 287 Halk Gazetesi, 7 Mays 1993.

147

arasnda sorunun bymesinden dolay endie duyduunu ve Ermenistann Azerbaycana kar son saldrsn ve Azerbaycan topraklarnn igalini iddetle knad belirtmitir. Ayrca, Ermenilerin son saldrsnn uluslararas bar ve gvenlik iin tehlike yarattn ve bu yeni saldrnn AGK Minsk Grubu erevesinde yaplan bar srecini olumsuz etkileyebileceini kabul ediyordu. Bu kararda ilk kez Ermenistan Cumhuriyetinin Azerbaycan Cumhuriyetine kar saldrs knanyor, Ermeni silahl birliklerinin Azerbaycan topraklarn terk etmesi, Azerbaycann egemenliine ve toprak btnlne sayg duyulmas, Ermenistan Cumhuriyetinden talep edilmekteydi. K, Azerbaycan hkmetinin ve halknn kendi lkesini savunma amal abalarn tamamen katldn bir daha onaylyor, yaad yerlerden kamaya mecbur olan insanlarn gvenli bir ekilde kendi topraklarna dnmeleri iin kolaylk salanmasn talep ediyordu. nemli olan bir baka husus ise, K ye devletlerinin slam Gelime Bankasndan ve dier slam tesisatlarndan Azerbaycan Cumhuriyetine finansal yardm yapmalar iin mracaat etmeleriydi. Bunun yan sra, BM Genel Sekreterinden ve Gvenlik Konseyi Bakanndan Gvenlik Konseyinde Ermenistann saldrsn knayan ve

Azerbaycann igal edilmi topraklarn Ermeni birliklerinin terk etmesini talep eden karar almasn arz etti. Kararda genel olarak Azerbaycann egemenliinin toprak btnlnn salanmas talep ediliyor, Ermenistann Azerbaycana kar tecavz ilk kez uluslararas dzeyde knanyor, saldrgann igal ettii Azerbaycan topraklarn hemen terk etmesi talep edilmekteydi.

148

79 Eyll 1994te Pakistan slam Cumhuriyetinin slamabat ehrinde K nn olaanst toplants dzenlendi.288 Toplantda Ermenistan-Azerbaycan

sorunuyla ilgili karar alnd. Kararda Ermenistann Azerbaycana saldrs ve Azerbaycan topraklarnn %20sinin igali iddetle knanyordu. Ayni zamanda Ermenistan Cumhuriyetinden BM Anayasasnn ve Gvenlik Konseyi'nin sorunla ilgili alnm kararlarnn uygulanmasn, Ermenistan silahl birliklerinin igal edilmi Azerbaycan topraklarn terk etmesi talep ediliyordu. Bylece, K D leri Bakanlarnn XXI konferansnn karar bu konferansta da bir daha onaylanyordu. Kasm 1994te K Genel Sekreteri Hamit el-Gabid Azerbaycan ziyaret etti. Ziyaret zaman o, Azerbaycann K ile ilikileri ve bu rgtteki yeri hakknda mzakereler yapt. Hamit el-Gabid, Knn Ermenistann Azerbaycana saldrsn knadn ve sorunun barl yollarla zmne taraftar olduunu belirtti.289 Aralk 1994te Fasn Kasablanka ehrinde dzenlenen toplant da Azerbaycann K ile ilikilerinde yeni bir aama oldu. K lkelerinin devlet ve hkumet bakanlarnn 1314 Aralk tarihleri arasnda dzenlenen VII Zirve konferans Ermenistan-Azerbaycan sorunuyla ilgili karar ald.290 K nn daha nce de ald kararlarda olduu gibi bu kararda da Azerbaycann tutumu savunuluyordu. Bu karar da daha nce alnm kararlarla e anlamldr. 913 Aralk 1996 tarihleri arasnda Endonezyann Cakarta ehrinde dzenlenen D leri Bakanlarnn 24. konferansnda, Kasablankada yaplan VII
Zayavleniya i Soobeniya MD Azerbaycanskoy Respubliki (Azerbaycan Cumhuriyeti D leri Bakanlnn Bildirgesi(Eyll 1993-Aralk 1996) (sentyabr 1993 g.-dekabr 1996 g.), Bak, 1997, s. 6061. 289 Azerbaycan Gazetesi, 26 Kasm 1994. 290 Zayavleniya i Soobeniya MD Azerbaycanskoy Respubliki (Sentyabr 1993 g.-Dekabr 1996 g.).Bak, 1997, s. 3941.
288

149

Zirve

konferansnn

kararna

vurgu

yaparak

Ermenistan

Cumhuriyetinin

Azerbaycana saldrs hakknda karar alnd.291 Burada da ilk nce Ermenistann Azerbaycana saldrs iddetle knanyordu. Bu kararda da dier kararlarda olduu gibi Ermeni silahl birliklerinin igal edilmi topraklar terk etmesi talep edilmekteydi. Bu konferansta bu kararn dnda Azerbaycan Cumhuriyetine ekonomik yardm gsterilmesi hakknda baka bir karar daha alnd. Konferansn nihai senedinde ise K Ermenistan-Azerbaycan sorununun zm prensipleri; Azerbaycann toprak btnl, Azerbaycan Cumhuriyetine bal olarak Dalk Karabaa zerk blge statsnn verilmesi ve Dalk Karaban tm nfusunun gvenliinin salanmas prensipleriyle ilgili Lissabon Sammitinde kabul edilmi AGT Bakannn bildirisinin oybirliiyle savunulmas hakknda madde

bulunuyordu. 811 Aralk 1997 tarihleri arasnda yaplan K nn Devlet ve Hkmet Bakanlarnn ran slam Cumhuriyetinin bakenti Tahranda dzenlenen VIII. Zirve Konferans nceki kararlara vurguda bulunarak daha bir karar ald ki, bu karar da daha nceki kararlar gibi Ermenistann Azerbaycana tecavzn iddetle knamaktayd.292 Tahran Zirve Toplantsnn Nihai Bildirisinin 56. maddesinde, konferansn Ermenistan ve Azerbaycan arasnda sorunun zmyle ilgili AGT Bakannn

Zayavleniya i soobeniya MD Azerbaycanskoy Respubliki (sentyabr 1993 g.-dekabr 1996 g.).Baku, 1997,s.102105. 292 Azerbaycan Gazetesi, 16 Aralk 1997.

291

150

1996 Lizbon Zirvesi srasnda kabul edilmi bildirinin 3 Prensipine taraftar olduu belirtilmekteydi.293 Ermenistann Azerbaycana tecavz hakknda karar, hemen hemen hi deiiklik yaplmakszn K D leri Bakanlarnn 1998 ylnda Dohada dzenlenen XXV. toplantsnda (karar 13/25 p), K D leri Bakanlarnn 1999 ylnda Uagaduguda dzenlenen XXVI toplantsnda (karar 14/26-p), K D leri Bakanlarnn 2000 ylnda Kuala Lumpurda dzenlenen XXVII. Toplantsnda (karar17/27-p), K Devlet ve Hkmet Bakanlarnn 2000 ylnda Dohada dznlenen IX. Zirve konferansnda (karar 21/28-p(IS)), K D leri Bakanlarnn 2001 ylnda Bamakoda dzenlenen XXVIII. Toplantsnda (karar 21/28-p), K D leri Bakanlarnn 2002 ylnda Hartumda dzenlenen XXIX. toplantsnda (karar 20/29-p), K D leri Bakanlarnn 2003 ylnda Tahranda dzenlenen XXX. Toplantsnda (karar 13/30-p) yer almaktayd. Genel olarak K nn Ermenistan-Azerbaycan Dalk Karaba sorunundaki giriimlerini deerlendirecek olursak, bu tekilatn Ermenistan ak ekilde tecavzkar devlet olarak tanyan ilk ve tek uluslararas rgttr.

3. Avrupa Konseyinin Soruna likin Giriimleri

Azerbaycan Cumhuriyeti Ocak 1992de zel Davetiyeli Misafir stats verilmesi iin AKne resmi mracaatta bulundu294. Mracaat bu nemli rgte ye

293

Azerbaycan Gazetesi. , 16 Aralk 1997.

151

olmann yan sra, hem de Avrupa lkeleriyle politik, ekonomik, kltrel ve insancl alanlarda ibirliine dayal ilikilerin daha da gelitirilmesi amacn tayordu. AKyle ilikiler kurulduktan sonra bu rgt, Azerbaycanda gelien olaylar, ayn zamanda Dalk Karaba sorununa ilikin tutumunu belirtmitir. AKPA 5 ubat 1992de Dalk Karabala ilgili bildiri hazrlad. Bildiride, Kurul blgede ktye giden durumla ilgili atein durdurulmas amacyla Ermenistan ve Azerbaycan taraflarna mracaat ederek sorunu barl yollarla zme arsnda bulundu. Belgede Ermenistann talebiyle Azerbaycann karlarna zt olarak BM Gvenlik Konseyinden Dalk Karabaa BM birliklerinin yerletirilmesi arz ediliyordu. Daha sonraki belgelerde Konseyin tutumunda karlarn uzlatrlmas ynnde deiimler hissedilmeye balad. yle ki, 12 Mart 1992de AK Bakanlar Kurulunun imzalad bildiri tarafsz yapdayd.295 Bildiride Kurul, Dalk Karaba olaylaryla ilgili endie duyduu belirtiyordu. Belgede ayn zamanda Dalk Karaba sorununun g kullanlarak zlmesi uluslararas birlikler tarafndan kabul edilemez olduu ve snrlarn dokunulmazl prensiplerinin gzlenilmesi uyulmas gereken kurallar arasndadr. Bunun yan sra, snrlarn yalnzca barl yollarla ve karlkl anlamayla deitirilebilecei belirtilmekteydi. 16 Nisan 1993 ylnda AK Bakanlar Kurulu, Dalk Karaba sorununun bymesiyle ilgili bildiri imzalad.296 Belgede, AK Bakanlar Kurulu BM Gvenlik Konseyi Bakannn sava operasyonlarnn durdurulmas arsna taraftar olduunu
294 295

Kasmov, a.g.e. , s. 93. Hayat Gazetesi, 14 Mart 1992. 296 Azerbaycan Gazetesi, 20 Nisan 1993.

152

belirtmesinin yan sra, blgede bar ve gvenlik iin tehlike oluturan birliklerin bertaraf edilmesini talep etmekteydi. Bildiride, Azerbaycann Kelbecer rayonunda askeri operasyonlarn hz kazanmasndan dolay endie duyulduu belirtilse de, bunun sebepleri gsterilmemekte ve Kelbecer rayonunun igali hakknda sz edilmemekteydi. Bunun yan sra, belgede bar iin tehlike oluturan silahl birliklerin blgeyi terk etmesi gsterilse de, bu birliklerin kime ait olduu aklanmamaktayd. Bildiride saldrgan devletin ismi aklanmyor, Ermenistann ismi ise hi kullanlmyordu. 1994 yl 2428 Ocak tarihleri arasnda AKnin katksyla ErmenistanAzerbaycan sorununa ilikin gr dzenlenmitir. Strasbourgda yaplan bu grmeye Dalk Karabagn Ermeni nfusu sorun itirakisi olarak davet edilmilerdi. Bu yzden Azerbaycann ve Dalk Karaban Azerbaycanl nfusunun temsilcileri bu gr protesto ettiler ve katlmadlar. AKPM ibirlii amacyla 1994 yl 411 Temmuz tarihleri arasnda Strasbourgda Dalk Karabala ilgili dzenlenen toplantda Azerbaycan temsilci heyeti de katld.297 Temsilci heyet grmelerde Ermenistann Azerbaycana aslsz toprak iddialaryla ilgili askeri saldrsn, onun sonularn ve bu sorunda Azerbaycann tutumunu savundu. Bunun ardndan 1417 Kasm 1994 tarihleri arasnda AKPM rgte ye Olmayan Avrupa lkeleriyle lgili Kurulun Bakan David Atkinson Azerbaycan ziyaret ettiler.298 Ziyaret zaman bu rgtn Azerbaycanla ibirlii ve Ermenistann saldrlarnn durdurulmas gndem konusuydu. Ama ziyaret zaman, yani 10 Kasmda AKPM Dalk Karaba
Musa Kasmov, Azerbaycan Beynelxalg Mnasibetler Sisteminde,(Azerbaycan Uluslarars likiler Sisteminde ) (19911995), Bak, 1996, s. 101102. 298 Azerbaycan Gazetesi, 20 Kasm 1994.
297

153

Sorununa likin ald 1047 sayl kararda Azerbaycann karlarna zt olan bir ka madde vardr.299 lk nce, bu sorunun 1988den balayarak 20.000 insann hayatna mal olduu ve 1.000.000-dan fazla insann mlteci durumuna dmesiyle sonuland vurgulanmaktayd. nemli olan ise bu kayplarn kime ait olduunun

vurgulanmamasyd. kincisi, Parlamenter Meclis sorunda itirak eden taraflardan mltecilerin kendi topraklarna dnmeleri iin yardm etme arsnda bulunuyordu. Bu kararda Azerbaycan topraklarn kimin igal ettii gsterilmiyor, Ermenistann Azerbaycana ak saldrs ise gz ard ediliyordu. 1996 yl 2628 Haziran tarihleri arasnda Azerbaycan Cumhuriyetine AK ne zel Davetiyeli Misafir stats verildi.300 Bundan sonra, 22 Nisan 1997de AKPM Zakafkasyada sorunlarla ilgili 1119 sayl karar ald.301 Kararn Dalk Karabala ilgili ksmnda Parlamenter Meclis sorunu barl yollarla zmeye, igal edilmi topraklarn serbest kalmasna ve mltecilerin kendi topraklarna dnmelerine yardm etmeye aryordu. Belgede, Dalk Karaba iin kabul edilir stat bulunmas iin tm taraflar, ayn zamanda Dalk Karaba da mzakerelerde itirak etmeliydi. Ama Azerbaycan taraf Dalk Karabala direk mzakerelerin yalnz igal edilmi topraklar boaltldktan sonra mmkn olacan aka belirtmiti.

Resolution 1047 (1994) on the conflict of Nagorno-Karabakh Parliamentary Assembly of the Council of Europe, 10 Kasm, 1994- Azerbaycan Cumhuriyeti DB Arivi. 300 Kasmov, a.g.e. , s.93. 301 Azerbaycan Gazetesi, 29 Nisan 1997.

299

154

AKPM 25 Ocak 2005 tarihli k oturumunda David Atkinson tarafndan Dalk Karaba raporu sunulmutur.302 Raporda sorunun tarihine ksaca deinilmi, son gelimeler ve bar grmeleri hakknda bilgi verilmitir. Rapor dinlenildikten sonra AKPM tarafndan karar kabul edilmitir. Bu karar metninde; Ermenistan ve Dalk Karaba igalci taraflar olarak tanmlanm, Dalk Karaba'n Azerbaycan toplumu ifadesi yer almtr. AKPM Dalk Karaba konusunda birok aklama yapm ve raporlar hazrlamtr. Ancak bu belgelerin hi birinde sorunun zne ilikin bu kadar net ifadeler kullanlmam, Ermenistan bu ekilde aka sulanmamtr. Atkinson'un raporu Azerbaycan tarafndan olumlu bir gelime olarak deerlendirilirken, Ermenistan olduka rahatsz olmu, Ermeni basn ve muhalefet bu gelimeleri Ermenistann baarszl gibi deerlendirmitir. AKPMnin ald kararlarn uygulanmas zorunluluu olmamasna ramen, konunun tartlmaya almas ve Azerbaycan lehinde karar alnmas Avrupa kamuoyunun dalk Karaba sorunu ile gerekleri bilmesi asndan Azerbaycan asndan zel bir neme sahiptir. Atkinsonun raporunu aklamasndan sonra raporla ilgili blge ve uluslararas basnda zerinde ciddi tartmalar yaplmtr. Konu ile ilgili BBCye deme veren Atkinson, ulusun kendi kaderlerini tayin hakk ilkesinin Karaba sorununda uygulanamayacan bildirerek grlerini 'Eer taraflar ek Cumhuriyeti
302

http://assembly.coe.int/Main.asp?link=http://assembly.coe.int/Documents/AdoptedText/ta05/ERES 1416.htm ,(23.03.2006).

155

ve Slovakya rneinde olduu gibi, var olan snrlarn deimesi karar alr ve eer Azerbaycan Hkmeti Karaba halknn bamszlk talebini kabul ederse, biz bunu kabul ederiz. Ancak Azerbaycan Hkmetinin Karaba'n bu talebini hibir zaman kabul etmeyecei aikrdr. AKPMve dier uluslararas kurulular Dalk Karaba'n bamszln kabul edemezler. Bu sebeple, ulusun kendi kaderlerini tayin hakk ilkesi burada kullanlamaz eklinde ifade etmitir.303 Atkinsonun raporu ve AKPMnn karar ile grlerini aklayan Ermenistan Dileri Bakanl Basn Szcs Hamlet Gasparyan, AKnin giriimlerini pozitif deerlendirdiklerini, ancak raporun konuyu derinlemesine incelemediini ve sorunun nedenleri zerinde durulmadn bildirmitir. Ermenistan Parlamentosunun AKPM temsilcisi avar Koaryan ise AKPMdaki btn giriimlerine ramen, kararn kabul edildiini bildirmi ve bu durumu Ermenistan'n baarszl olarak deerlendirmitir.

303

http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?yazi=136&kat=7(23.03.2006).

156

SONU Dalk Karaba meselesi, gnmzde halen, Kafkasyann ve bir lde de dnyann nemli meselelerinden birisi olmay srdrmektedir. Meseleye ilikin zm giriimleri AGT Minsk Grubu erevesinde ve dier kulvarlarda devam etmektedir. Meseleye ilikin zm giriimlerinin baarl olmas ve meseleye kalc zm bulunabilmesi iin, sorunun tarihesinin, soruna ynelik gnmze kadarki zm giriimlerinin ayrntl bilinmesi, sorunun asl mahiyetinin ortaya konmas gerekmektedir. Sorunun tarihesine baktmzda, ilk temellerinin byk glerin blgeye ilikin politikalarna, bu erevede blgedeki etnik glere dayandn grmekteyiz. Blgede eski dnemlerde mevcut olan devlet yaplanmalar ierisinde Ermeni ve Azerbaycanl (Azerbaycan Trkleri ya da Mslman kimliiyle de ifade edilmitir) nfus bulunmu ve etnik meneli savalar sz konusu olmamtr. zellikle, Rusyann 18. yzyldan itibaren giderek glenmesi, blgesel hkimiyetini genilendirmeye ve gneye doru genilenmeye almas, bu erevede

Kafkasyada s olarak kullanabilecei devlet yaplanmasna ihtiya duymas, bu lkenin blgeye ilikin etnik hareketlilikler gerekletirmesine neden olmutur. Rusyann XIX. yzyln ilk yarsnda Osmanlyla ve ranla yapt savalar sonucunda imzalad anlamalar blgenin etnik yapsnn deitirilmesi konusunda nemli aamalar oluturmutur. Rusya ile ran arasnda imzalanan 1828 Trkmenay Anlamas, ran topraklarnda yaayan yz binlerce Ermeninin bu anlama ile Rusyann kontrol altnda kalacak olan Karaba blgesine ve gnmzdeki Ermenistan topraklarna g ettirilmesini ngrmtr. Osmanl ile

157

Rusya arasnda imzalanan 1829 Edirne antlamas ile de 84.000 civarnda Ermeni Karaba blgesine getirilmitir. Gnmzde o dnemlere ilikin en gvenilir kaynaklar olarak kabul edilen nerinin Rus tarihilerine gre bu sreler sonunda l800lerin ortalarna kadar toplam bir milyon civarnda Ermeni, gnmzdeki Ermenistan topraklarna ve Karaba blgesine yerletirilmitir. Kafkasyada Ermenilerin youn yaad blgeler oluturulduktan sonra ikinci aama olarak 1900lerin banda bir Ermeni devleti kurulmutur. 1990lerin balar konumuz asndan iki zellii ile dikkat ekmitir. lkin olarak, bu dnemde Trkiyenin dousunda ve genel olarak Kafkasyada Ermeni hareketleri yabanc glerce desteklenmitir. Bunun yannda dikkat eken dier husus, Rusyann zellikle Kafkasyada merkez ynetime kar glenen milli hareketleri birbirleriyle attrlmak suretiyle zayflatlmak giriimi olmutur. Azerbaycanllar (Azerbaycan Trkleri, Mslmanlar) ile Ermeniler arasnda XX. yzyln balarnda yaanan atmalar byk lde bu erevede gelimi ve her iki toplumun aydnlar olay bu erevede deerlendirme bilincini gstermilerdir. Nitekim ileriki dnemlerde blgenin Sovyetler Birlii ierisinde yer almasyla sorun dindirilirken

(dondurulurken), gemie ynelik deerlendirmelerde, srekli olarak, arlk ynetiminin kendisini korumak iin etnik atmalar alevlendirdii vurgulanmtr. Fakat ne gariptir ki, ayn Sovyetler Birliinin yneticileri, Sovyetler Birliinin dalma srecinde arlk Rusyasnn taktiklerine bavurmaktan geri kalmamtr. Bunlarn yan sra Sovyetler Birliinin kuruluundan yklna kadarki dnemde Azerbaycan ierisinde Dalk Karaba zerk Blgesi isimli yapnn oluturulmas, bu yap ierisinde Ermenilerin etnik younluunun salanmas,

158

DKBnin Ermenistana birletirilmesi iin kapsaml hazrlklarn Sovyetler Birlii ierisinde ve dnda srdrlmesi, Sovyetler Birliinin dalmas srecinde blgede atmalarn alevlenmesine neden olmutur. lk balarda karlkl etnik nefret artm, Azerbaycan-Ermenistan snrnda ve Azerbaycan ierisindeki eski DKB

corafyasnda kk apl atmalar ba gstermi, Haziran 1992 den itibaren bu atmalar savaa dnmtr. Bu dneme kadar Ermenistann milli orduya sahip olmasna karn Azerbaycan da mevcut olan ynetimlerin milli ordu kurulmas konusuna scak bakmamas nedeniyle, Ermenistan birlikleri Azerbaycan

topraklarnn yaklak %5ini igal altna almtr. Bu srete 2526 ubat 1992 tarihinde, Ermeni kuvvetlerinin, blgedeki 366 sayl Rus askeri birliinin desteiyle, Azerbaycann Hocal rayonunda gerekletirdikleri katliam ok sayda yabanc devletin ve uluslararas kuruluun da sert tepkisine neden olmu, fakat bu katliam gerekletirenler hakknda herhangi bir ilem yaplmamtr. Haziran 1992 - Kasm 1992 arasndaki atmalarda Azerbaycan birlikleri Ermenistan igali altndaki topraklarnn byk bir ksmn igalden kurtarabilmitir. Fakat 1992 sonlarndan itibaren Ermenistan, sava kendi lehine evirebilmi, Azerbaycan topraklar zerinde igallerini artrmtr. Ermenistan ordusunun 27 Mart3 Nisan 1993 tarihleri arasnda devam eden saldrlar sonucunda Azerbaycann Kelbecer reyonu Ermenistan tarafndan igal edilmitir. BM Gvenlik Konseyinin soruna ilikin ilk karar bu igal sonrasnda alnmtr. 822 sayl bu karar, igal edilmi Kelbecer rayonunun biran nce ve artsz olarak terk edilmesi gerektiini vurgulamtr. Fakat Ermenistann oyalayc politikalarnn uluslararas kurulular tarafndan ho grlmesinin de etkisiyle bu

159

karar uygulanamamtr. Bunun sonucu olarak, 1993 yl sonuna kadar Ermenistan, Azerbaycan topraklarn igal etmeyi, BM Gvenlik Konseyi de bu igallere son verilmesini isteyen kararlar almay srdrmtr. Bu arada, eitli uluslararas kurulular dzeyinde sorunun zmne ynelik giriimler sregelmitir. Bu konuda en yetkili yap olarak AGT Minsk Grubu oluturulmutur. Minsk Grubunun ve Rusyann zel giriimleri sonucunda Mays 1994te Azerbaycan ile Ermenistan arasnda atein durdurulmasn ngren bir dizi anlama imzalanmtr. Mays 1994ten gnmze kadar, ara sra ihlal edilmekle birlikte bu atekes durumu srdrlmtr. Atekes dneminde sorunun zmne ynelik giriimler Minsk Grubu bata olmakla, eitli uluslar aras kurulular ve eitli devletleraraclyla srdrle gelmitir. Bu abalar ierisinde en nemlileri AGT Minsk Grubunun taraflara sunduu bar plan nerisi olmutur. Bu planlardan ilk ikisi Ermenistan, ncs ise Azerbaycan tarafndan kabul edilmedii iin uygulanma ans bulmamtr. Kabul edilmemesine ramen uzun sre gizli tutulan planlarn 21 ubat 2001de Azerbaycann resmi gazetesinde yaynlanmas tartmaya neden olmutur. Her planda da kesin bir bar anlamasnn imzalanmas, Ermenistan birliklerinin Azerbaycan dna kmas, Lan hari eski DKB snrlar dndaki Azerbaycan topraklarnn tamamen terk edilmesi, Azerbaycanl mltecilerin geri dnlerinin salanmas ve Azerbaycan ierisinde eski DKB erevesinde bir yap kurulmas ngrlmtr. Planlar arasndaki farkllklar sadece bu srecin hangi aamalarla gerekletirileceine ve kurulacak yapnn statsnn ne ekilde dzenleneceine ilikin olmutur.

160

Sorunun zmne ilikin gnmze kadarki giriimlerin ciddi bir sonu vermedii ortadadr. Sadece 1997 yl sonlarna doru bara ilikin umutlar yeermise de bar planna scak bakan Ermenistan Devlet Bakan Ter-Petrosyann Ermenistan da yaanan i siyasal sre sonrasnda grevinden ayrlmak zorunda kalmas ve yerine sava yanls Koaryann gelmesi bu umutlarn sona ermesine neden olmutur. Gnmzde Azerbaycan ve Ermenistan kamuoylarnn soruna bak alarnn tamamen ters noktalarda olduu da gz nnde bulundurulunca konuya ilikin zm bulunmasnn zorluu daha rahat anlalmaktadr. Uluslararas rgtlerin sorunun zmne ilikin giriimlerine baktmz zaman karmza, dnya dzenini uluslararas hukuk kurallar erevesinde yaplandrmaya alan, ama aslnda bamsz karar veremeyen, byk devletlerin ilerini yrten, byk devletlerin karlar dorultusunda hareket eden birer tekilat manzaras kmaktadr. Uluslararas rgtler ierisinde tm kararlarnda Ermenistan Cumhuriyetini artsz saldrgan devlet olarak tanyan ve ayn kararlarda Azerbaycann toprak btnln savunan tek rgt Kdr. Ama Knn bu kararlar uygulamak iin herhangi bir yetkisi olmad iin sadece Azerbaycana siyasal ve parasal destekle yetinmitir. BM Gvenlik Konseyinin ald 822, 853, 874, 884 sayl kararlar sorunun zmnde anahtar olarak kullanlabilecek nitelikte kararlard. Bu kararlarda her ne kadar, Dalk Karabaa Ermenistann girdiini belirten cmleler yer almasa da, Azerbaycann toprak btnl tannyor ve Dalk Karaba igal eden askeri birliklerin bu topraklar terk etmeleri talep ediliyordu. Bu kararlarn uygulanmas iin

161

yeterince yaptrm gc olmasna ramen BM Gvenlik Konseyi, Ermenistann bu kararlar uygulamamsna ramen sessiz kald. Dalk Karaba sorununun zmne ulamas iin birok zm planna imza atmasna ramen baarszln srdren AGT de, nceleri her ne kadar umut verici iler yapsa da sonu olarak sadece baarszlklaryla akllarda kald ve bu baarszln srdrmektedir. AGT Minsk Grubunun hazrlayp taraflara sunduu kararlardan ikisi Ermenistan biri ise Azerbaycan tarafndan kabul edilmemitir. Tm faaliyetini kabul edilmeyen planlar hazrlamak ve sonusuz grler dzenlemek olduunu gz nnde bulundurursak, yakn birka sene ierisinde bu sorunun zmn AGTe balamak aresizce baarsz sonu beklemek olsa gerek. Girite de belirttiimiz gibi Dalk Karaba sorunun zm sadece byk devletlerin istei dorultusunda gerekleebilir. Uluslararas rgtler blgede sz sahibi olma abas iinde olan byk glerin politikalar karsnda etkisiz kalmaktadr.

162

KAYNAKA Kitap ve Makaleler

A Resolution 3314 (XXIX). Kararn Trke evirisi iin bak: Aslan Gndz, Milletleraras Hukuk ve Milletleraras Tekilatlar Hakknda Temel Metinler, Gzden Geirilmi 2. Bask, stanbul, Beta, 1994. Adjusted Timetable of Urgent Steps to mplement, UN Security Council Resolutions 822, 853 and 874, November 12, 1993-Azerbaycan Cumhuriyeti Dileri Bakanl Arivi. Ahmedov, Elin, Ermenistann Azerbaycana Tecavz ve Beynelxalg Tekilatlar, Bak, Tuna, 1998. Aliyev, lgar, Dalg Karaba, Bak, Elm, 1989. Andrews, J.A. and Hines, W.D. , nternational Protection of Human Rights, London, 1987. Aral, Berdal, Uluslararas Hukukta Meru Mdafaa Hakk, Ankara, Siyasal Kitabevi, 1999. Aral, Berdal, Kollektif Bir nsan Hakk Olarak Halklarn Kendi Kaderlerini Tayin Hakk, nsan Haklar Yll, Cilt 2122, 19992000. Armaolu, Fahir, 20. Yzyl Siyasi Tarihi, II Cilt, Ankara, Trkiye Bankas, 1991. Armenia-Azerbaijan Conflict, GRS, Issue Brief. September 24, 1997

163

Arsava, Fsun, Aznlk Kavram ve Aznlk Haklarnn Uluslararas Belgeler ve zellikle Medeni ve Siyasi Haklar Szlemesinin 27. Maddesi Inda ncelenmesi, Ankara, 1993. Arsava, Aye Fsun, Self-Determination Hakknn Tarihi Geliimine Bir Bak ve Aaland Adalar Sorunu, Seha L. Meraya Armaan, Cilt I, Ankara, 1981. Arslan, Ali, Ruslarn Gney Kafkasyada Yaylmalarnda Ermeni Emiyazin Katagigosluunun Rol, Kafkas Aratrmalar, Say 2, 1996. Aslanl, Araz, Kresel ve Blgesel Aktrlerin Son Giriimleri Inda Dalk Karaba Sorunu: zme Doru mu? , Stratejik Analiz, Nisan 2001. Aslanl, Araz, Trk dnyasnn Kanayan Yaras: Karaba, Yeni Trkiye, Trkler zel Says, 19. Cilt. Avakian, Shahen, Nagorno-Karabagh; Legal Aspects, French University of Armenia, 2005. Azerbaijan nternational, California, September, 1993. Azerbaijan Seven Years of Conflict n Nagorno-Karabakh, Human Rights Watch/Helsinki, New York, 1994. Azerbaycan Respublikas Kanunlar toplusu, I Cilt, Bak: Hukuk Edebiyat, 2001. Bring, Ove, Halklarn Kendi Kaderini Tayin Etme Hakk, Serbesti, Say 15, (Kasm-Aralk 2003). Buchheit, L.C. , Secession : The Legitimacy of Self-deteremination, New Haven, Yale University, 1978.

164

Buchanan, A. , Secession, Boulder, Westview, 1991. Bnyadov, Ziya, vd. , Azerbaycan Tarihi I cilt, Bak, Azerbaycan Devlet

Neriyat, 1994. Cabbarl, Hatem, Gemiten Gnmze Ermenistanda Azerbaycan Trkleri, Ermeni Aratrmalar, Say 4, Aralk 2001-Ocak- ubat 2002. Cabbarl, Hatem, 5 ubat 2003 Devlet Bakanl Seimlerinde Koaryann Pirhos Zaferi, Stratejik Analiz, Mays 2003, Cilt 4, Say 37 Cabbarl, Hatem, 5 ubat 2003 Devlet Bakanl Seimlerinde Koaryann Pirhos Zaferi, Stratejik Analiz, Mays 2003, Cilt 4, Say 37. Cafersoy, Nazim, AHC Ynetiminin D Politikas (yaynlanmam yksek lisans tezi). Cafersoy, Nazim, Elibey Dnemi Azerbaycan D Politikas (Haziran 1992- Haziran 1993), Ankara, ASAM Yayn, 2001 Case Concerning the Frontier Dispute (Burkino Faso/Republic of Mali), Judgement , ICJ Reports1986 Cassese, Antonio, Self-Determination of Peoples, Cambridge University Press, New York, 1995. Castellino, Joshua, Order and Justice: Minorities and the Right to Secession, nternational Journal on Minority and Group Rights 6, Kluver Law nternational , Printed in the Netherlands, 1999.

165

Charter of the United Nations and Statue of the nternational Court of Justice. United Nations. New York, 1994. Chorbajan, Levon, Donabedian, Patrik and Mutafian, Claude, The Caucasian Knot:The History and Geopolities of Nagorno Karabagh, London, Zed Boks, 1995. avuolu, Naz, Uluslararas nsan Haklar Hukukunda Aznlk Haklar, kinci Bask, stanbul, 2001. ilolu Fahrettin, Rusya Federasyonunda ve Transkafkasyada Etnik

atmalar, stanbul, Sinatle 1998. De Vaal, Tomas, Black Garden, Armenia and Azerbaijan Through Peace And War, New York University Press, 2003. Doc.UN.E/CN.4/ Sub.2./AC.5/2000/WP.1. Dok OON A/CONF.157/23./ Venskaya deklaraiya i Programma Deystviy/2000. Dok OON CERD/C/350/Add.1./ Doklad Azerbaycana, Predstavlenny v Sootvetsvii so Statey 9 Mejdunarodny Konvensii o Likvidaii Vsex Form Rasovoy Diskriminaii Dok. OON CCPR/92/Add.2/ Doklad Armenii, Predstavlenny v Sootvetstvii so

statyoy 40 Mejdunarodnogo Pakta o Grajdanskix i Politieskix Pravax./ Dok. OON E/CN.4/1999/79/Add. 1./Doklad predstavitelya Generalnogo Sekretarya OON po Peremeennm vnutri stran liam F.Denga Analiz Praktiki Peremeniya Azerbaycan. Eliyarl, Sleyman, Azerbaycan Tarihi, Bak, Azerbaycan Neriyat, 1996.

166

Ermenistan Cumhuriyetinin Azerbaycan Cumhuriyetine Askeri Mdahalesi, Kantlar ve Belgeler, Azerbaycan D leri Bakanl, Strateji Aratrma ve D Politikann Kurulmas Merkezi, 2004, s. 5. Freeman, Michael, Democracy and Dynamite: the Peoples Right to Selfetermination, political Studies, 1996, XLIV, 746761. Gasmov, Musa, Azerbaycan Beynelxalg Mnasibetler Sisteminde,(Azerbaycan Uluslarars likiler Sisteminde ) (19911995). Bak, 1996. Gyov, Reid, Garaban Kemiine Seyahet, Bak, Azerbaycan Devlet Neriyat, 1993. Guliyev, Emir, Grlme (1948- 1953), Derleyen: Veliyev, Deportasiya, Azerbaycan Ansiklopedisi Yaynevi. Pompeev, Yuriy, Krovavy Omut Karabaxa (Karaban Kanl kmaz), Bak, Azerbaycan yaynevi, 1992. Haefs, Hans Wilhelm, Minderheitenfrage/ Vlkerrecht/ Europa: Grundsaetsliche Minderheitenvragen und Minderheitenvragen in Europa, Dokumentarische Berichte und Chronik fr Unterricht und Studium,1997. Hasanov, Ali, Azerbaycan ve ATET: Ermenistan Azerbaycan Mnagiesi ve Dalk Karba Problemi mumi Avropa Tehlkesizliyi Fonunda, Bak, 1997. Karaosmanolu, Ali L. , Kendi Kaderini Tayin, lke Btnl, Uluslararas stikrar ve Demokrasi, Dou-Bat, (Sava ve Bar) Yl: 6, Say: 24, Austos, Eyll, Ekim 2003. Karaosmanolu, Ali L., atmalarn zm ve Uluslararas rgtler, stanbul, 1981.

167

K istorii obrazovaniya Nagorno-Karabaxsoyavtonomnoy oblasti Azerbaycanskoy SSR. Dokument i Material (z protokola zasedaniya plenuma Kavbyuro SK RKP (b)).B.1989. Kampelman, Max M., Secession and the Right of Self-Determination: An Urgent Need to Harmaonize Principle with Pragmatism, The Washington Quarterly, Vol. 16, No. 3, (Summer 1993). Kasmov Musa, Azerbaycan D Politikas, Bak, 1997. Kengerli, Mehmet, Karaba Azerbaycan Topradr ve Dnya Durduka da yle Olacaktr, Azerbaycan Trk Kltr Dergisi, Say 330,1999. Konstitusiya SSSR, Moskva ( SSCB Anayasas) , 1977. Kurbanov, Ercan, Azerbaycann Gvenlik Kayglar. Dalk Karaba zerinde Ermenistanla atma ve Dier lke i Anlamazlklar 1, Avrasya Etdleri, Cilt 3, Say 4, K 1996- 97. Malanczuk, Peter, Modern Introduction to International Law, 7th Revised Edi. , The Hague, 1996. McGoldrick, D., The Human Rights Committee Practice and Procedures of Law Making at the UN, Oxford, 1991. Memmedzade, Mirze Bala, Karaba Maddesi, slam Ansiklopedisi, Ankara, Trk Diyenet Vakf, 1998. Moynihan, Daniel P., Pandaemonium; Ethnicity in International Politics, Oxford, 1993.

168

Mullerson. R. , Self Determination. Right to Secession or Entitlement to Democracy?, London and New York, 1994 Musayev, Tofik, Provove Aspekt Nagorno-Karabaxskogo Konflikta, Baku, 2001.

Nesibli, Nesip, Azerbaycann Jeopolitii ve Petrol, Bak, Hazar niversitesi, Neriyat, 2000. Nesibli, Nesip, Azerbaycan ve Moskova-Erivan-Tahran ttifaknn Jeopolitik Kuatmas, Stratejik Analiz, cilt 1, say 4, Austos 2000. Oran, Baskn, Kreselleme ve Aznlklar, Ankara, maj Yaynevi, 2001. Oran, Baskn, Trk - Yunan likilerinde Bat Trakya Sorunu, Ankara, 1991, (gncelletirilmi ikinci basm). Oran, Baskn, Trkiyede Aznlklar: Kavramlar, Lozan, mevzuat, tihat, Uygulama, stanbul, TESEV Yaynlar, 2004. Pazarc, Hseyin, Uluslararas Hukuk Dersleri, II. Kitap. Ankara 1996 (4. Bask). Political Handbook of the World: 19951996. Pomerance, Michla, The United States and Self-Determination: Perspectives on the Wilsonian Conception, AJIL, Vol. 70, 1976. Pomerance, Michla, Self-Determination in Law and Practice, The New Doctrine in the United Nations, The Hague, 1982. Pompeev, Yuriy, Krovavy Omut Karabaxa, Bak, Azerbaycan Yaynevi, 1992.

169

Report of nternational Comission of Jurists(1920)LNOJ Spec.3; The Aland slands Questions: Reports Submitted to the Council of The League of Nations by the Comission of Rappoteurs (1921) League Doc.137.21/68/106.27. Reetov Y.A., Pravo Na Samoopredelenieye i Otdelenie, Moskovskiy jurnal Mejdunarodnogo Prava . M, 1994. Resolution 1047 (1994) on the conflict of Nagorno-Karabakh Parliamentary Assembly of the Council of Europe, 10 Kasm, 1994- Azerbaycan Cumhuriyeti DB Arivi. Rezolyuii, Prinyatyi Generalnoy Assambleyey na Dvadat Pyatoy Sessii./ Dopolnenie No. 28 (A/8028). Salmon, Jean, Internal Aspects of the Right to Self-Determination: Towards A Democratic Legitimacy Principle, Ed. Christian Tomuschat, Martinus Nijhoff Publishers, London , 1993. Sarkisyan, Manvel, Politieskie Problem Kavkaza i Armeniya. Politika Armenii v Regione (Kagkaslarn Politik Sorunlar ve Ermenistan. Ermenistann Blge Politikas ), Erivan, Armynaskiy Tsentr Strategieskix i Natsionalnx ssledovaniy, 1998. Sbornik Mejdunorodnx Dogovorov po Pravam eloveka/Universalne Dogovor. TOM 1/ast Pervaya/.OON.1994. Shehadi, K.S., Ethnic Self-determination and the Break-up of States, London, 1993. Snmezolu, Faruk, Uluslararas Politika ve D Politika Analizi, Gzden Geirilmi kinci Bask, stanbul, 1995. Swietochowski, Tadeusz, Mslman Cemaatten Ulusal Kimlie Rus

Azerbaycan, 1905- 1920, stanbul, 1998.

170

ahin, Mustafa, Avrupa Birliinin Self-Determinasyon Politikas, Ankara, 2000. avrov, N. N. , Novaya Ugroza Russkomu Delu v Zakavkazie(Zakafkasyada Rus ine Yeni Tehlike ), Sankt Petersburg, 1991. Tahirzade, Adalet, Meydan:4 il 4 ay, Bak Ay-Yldz, 1997. Tahirzade Adalet, Eli Bey, Bak, Cumhuriyet Gazetesi Yayn, 1999. Takran, Cemalettin, Gemiten Gnmze Karaba Meselesi, Ankara, Genel Kurmay Basmevi, 1995. Toluner, Sevin, Milletleraras Hukuk Dersleri, Gzden Geirilmi Drdnc Bas, stanbul, 1989. The Work of the nternational Law Comission. United Nations, New York, 1996. Thornberry, Patrick, International Law and the Rights of the Minorities, Clarendon Press, Oxford, 1992. Tuncay, Ali, A Post-Cold War Experience in Self-Determination and Secessionism (The Yugoslav Case), Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Bilken niversitesi, 1993. United Naitions Peace-Keeping. , United Nations. New York, 1993. UNDOC A/39/40 (1984) 200 at 203, Comunication No. 78/1980. UNDOC A/42/40 paras.352, 353, 385, 386.

171

U.S. Hopes for Acceptance of Nagorno Karbakh Plan. State Department Report. 3 May, 1993. Veliyev, . , Muhtarov, K. , Huseynov, F. Ansiklopedisi Yaynevi, 1998. Wilson, Heater A., International Law and the Use of Force by National Libaration Movements, Clarendon Press, Oxford, 1988. Yldrm, Dursun, znder, Cihat, Karaba Dosyas, Ankara, Trk Kltrn Aratrma Enstits, 1991. Zakon Azerbaycanskoy SSR O Nagorno-Karabaxskoy Avtonomnoy Oblasti (Azerbaycan SSCnin Dalk Karaba zerk Blgesiyle ilgili Kanunu), Bak,1987. Zayavleniya i Soobeniya MD Azerbaycanskoy Respubliki(Azerbaycan Deportasiya, Bak, Azerbaycan

Cumhuriyeti DBnn Raporu), (sentyabr 1993 -dekabr 1996 .) Baku, 1997.

172

Gazete Kaynaklar

525ci Gazete Ayna Gazetesi Azadlg Gazetesi Azerbaycan Gazetesi Cumhuriyet gazetesi Halk Gazetesi Hayat gazetesi Hrriyet Gazetesi Lhumanite Le Monde Marco Polo Magazine Newsweek Nezavisimaya Gazeta Segodnya The Guardian The New York Times The Sunday Times The Times Time Trkiye Gazetesi Zaman Gazetesi

173

nternet Kaynaklar
Yuri Babayan, Armenian History; History of Artsakh, http://www.armenianhistory.info/artsakh3.htm, (13/11/2006). Http://Www.Amnesty.Org/Ailib/Aipub/1994/Eur/551294.Eur.Txt (24.03 2006). Http://Www.Unhchr.Ch/Huridocda/Huridoca.Nsf/0/7c3561e40d2d3d07c1256bae004 47b7f?Opendocument (13.04. 2006). Http://President.Gov.Az/Azerbaijan/Khojali/Bge.Htm. (13.02.2006). http://www.osce.org/docs/russian/1990- 1999/mcs/adhels92rhtm (14.03.2006). http://www.president.az/azerbaijan/nk/conf3.htm. (25.02.2006). www.un.org/Docs/scres/1993/853e.paf (27.03.2006). http://www.cis.minsk.by/russian/cis_peace.htm (24.02. 2006). www.ces-az.org http://www.saemk.org/yayin_detay.asp?sbj=icerikdetay&id=2&dba=009&dil=tr(29. 05.2006). Uluslararasi Hukuk Ve Self-Determinasyon Hakki, http://sancak.ihh.org.tr/otonomi/hukuk/hukuk.html, (18.09.2006). http://bhhrg.org/CountryReport.asp?ChapterID=81&CountryID=2&ReportID=13&k eyword=, (23.03.2006). http://www.azer.com/aiweb/categories/magazine/41_folder/41_articles/41_maresca.h tml (23.03.2006). http://mfa.gov.az/eng/armenian_aggresion/legal/index.shtml(29.05.2006). http://en.wikipedia.org/wiki/Uti_possidetis (17.09.2006). http://www.ca-c.org/dataeng/karabakh.eng/e03.var.eng.shtml(23.03.2006). www.un.org/Docs/scres/1993/scres93.html , (17.09.2006).

174

http://www.diplomatikgozlem.com/turkish/kafkasya/20.020.927_01.html (23.03.2006). http://www.panarmenian.net/news/eng/headlines/?task=search&keyword=Kocharian &i=6831), (23.03.2006). http://mfa.gov.az/eng/armenian_aggresion/legal/index.shtml , (24.08.2006) http://www.nkrusa.org/nk_conflict/brief_history.shtml, (12.09.2006). http://www.nkrusa.org/nk_conflict/legal_folder.html, (12.09.2006). http://documents.un.org/results.asp(03.09.2006). V. Mitayev Rossiya i Zapad v Karabakskom Konflikte (Karaba Sorununda Rusya ve Bat), www.zakafkazya.org (01.05.2006). Arsen Gasparyan, Dinamika Karabakskovo Konflikta; Rol Rossiskoy Federasii v.Evo Uregulirovanii (Dalk Karaba Sorununun Dinamii ve Rusya Federasyonunun sorunun zmndeki rol), www.coc.org/journal/cac06-1999 (01.05.2006). http://www.president.am/eng/?folder=president&sub=press , (23.03.2006). http://www.zaman.com.tr/2002/03/17/dis/h6.htm, (28.03.2006). http://www.yenimesaj.com.tr/index.php?sayfa=guncel&haberno=5748&tarih=200408-02, (23.03.2006). http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?kat1=3&yazi=216 (27.04.2006). http://www.tusam.net/makaleler.asp?id=448&sayfa=11(23.03.2006). http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?yazi=136&kat=7(23.03.2006). http://assembly.coe.int/Main.asp?link=http://assembly.coe.int/Documents/AdoptedT ext/ta05/ERES1416.htm(23.03.2006).

175

ZET Dalk Karaba ve Uluslararas rgtler isimli almada nce tarih boyu Azerbaycana bal olan Karaban tarihi ksa ekilde aratrlmtr. Daha sonra sorunun ortaya k, savan balamas ve atekes imzalanmasna kadar olan dnem incelenmitir. Karaba Sorunu 1991 senesinde, Sovyetler Birliinin kmesinin ardndan Azerbaycan ve Ermenistan bamszlklarn kazanmasyla gndeme gelmitir. Ermenistan, bamszln kazanmasnn hemen ardndan Azerbaycana bal Dalk Karaba zerk Blgesine saldrd. Sonu olarak Azerbaycann Dalk Karaba blgesi ve bu blgeyle snrl daha 7 rayon igal edilmi oldu. Ermenistann Azerbaycan topraklarn igali zaman Uluslararas rgtler bir sra giriimlerde bulundular. Bu konuda Azerbaycan destekleyen ve Ermenistan saldrgan devlet olarak knayan tek uluslararas rgt slam Konferans rgtdr. BM Gvenlik Konseyi, Dalk Karabala ilgili 822, 853, 874 ve 884 sayl kararlar alsa da bu kararlarn uygulanmasnda sessiz kald. Dalk Karaba sorunun inceleyen ve zm bulmaya alan bir baka rgt ise AGTtir. 1992 senesinde kurulan AGT Minsk Grubu, yaklak 14 senedir bu sorunu barl yolla zme abas ierisindedir. Tm bu abalara ramen Dalk Karaba Sorunu zlm deil ve aslna baklrsa yakn birka yl ierisinde de zlecei sylenemez. Uluslararas rgtler blgede sz sahibi olma abas iinde olan byk glerin politikalar karsnda etkisiz kalmaktadr. Bu sorun yalnzca byk devletlerin istei dorultusunda zlebilir.

176

ABSTRACT

In the study titled Nagorno Karabagh and the International Organizations firstly the history of Karabagh in Azerbaijan has been briefly searched within the history. After that, the occurrence of the problem, start of the war and the period until signing the armistice agreement were examined. Karabakh problem was put on the agenda when Azerbaijan and Armenia won their independences following the collapse of the Soviets Union in the year 1991. Just after Armenia won its independence, it attacked Nagorno Karabagh Autonomous Region of Azerbaijan. As a result, Nagorno Karabagh region of Azerbaijan and 7 units of administration (provinces or districts) limited with this region were then occupied by Armenia. International organizations made some initiative at the time of occupying the lands of Azerbaijan by Armenia. The only international organization which supported Azerbaijan and condemned Armenia as an assailant state was Islamic Conference Organization. Although the United Nations (UN) took decisions numbered 822, 853, 874 and 884 relating to Nagorno Karabah region, it remained silent at the point of implementation of such decisions. Another organization which examined the problem of Nagorno Karabah and tried to find out a solution for this problem is OSCE. OSCE Minsk Group, which was established in the year 1992, is in the efforts of solving the problem peacefully for about 14 years period of time. In spite of all of these efforts, the problem of Nagorno Karabagh was not solved yet, and as a matter of fact, it could not be said that problem will be solved in the next several years period. The international organizations remain ineffective

177

against the policies of the great powers which are in the efforts of having power in the mentioned region. This problem could be solved in accordance with the request of the big states only.

178