БичÑ​Ñ​н: Administrator Monday, 27 August 2007

HvvдÑ​лчдийн vvÑ… Ñ‚vvÑ… гол тєлєв аман

Ñ…Ñ​лбÑ​Ñ€Ñ​Ñ​Ñ€ хадгалагддаг. VvнÑ​Ñ​ тогÑ
‚ооход амраар нь шvлÑ​глÑ​Ñ​Ñ​н Ñ…Ñ​лÐ
±Ñ​Ñ€Ñ​Ñ​Ñ€ vлдÑ​Ñ​нÑ​. Тvvхийн Ñ​вцад Ñ​нз бvÑ
€Ð¸Ð¹Ð½ уран Ñ​айхантай холилдÑ​оор
домог Ñ…Ñ​лбÑ​рийг олно. Гаднын
єєр vлгÑ​Ñ€ домгоор ч баÑ​жина. БуÑ
€Ð¸Ð°Ð´ монголчууд єєрийн утга зох
иолын Ñ​хийг ГÑ​Ñ​Ñ​Ñ€, халимаг
монголчууд болохоор Жангар
гÑ​ж єдгєє нÑ​рлÑ​дÑ​г боловч уг Ñ​згууÑ
€ нь ÐнÑ​Ñ‚Ñ…Ñ​г, ТєвдєєÑ​ гаралтай Ñ
‚уульÑ​ билÑ​Ñ​. Монголын утга зох
иолын их єв Ð​ууц товчоо ч Ñ…Ñ​дÑ​н
зуунаар Ñ…Ñ​лÑ​гддÑ​г байÑ​ан аман Ð
´Ð¾Ð¼Ð³Ð¸Ð¹Ð³ бичгийн Ñ…Ñ​лбÑ​рт буулгаÑ​Ð
°Ð½ нь илт. Харин ЧингиÑ​ хаанааÑ​ Ñ…
ойш хориодхон жилийн дараа Ð
±Ð¸Ñ‡Ð³Ñ​Ñ​Ñ€ бууÑ​ан болохоор ойÑ
€Ð¼Ð¾Ð³Ñ…он vйл Ñ​вдлууд тєдийлєн их
Ñ…Ñ​мжÑ​Ñ​гÑ​Ñ​Ñ€ домогжин vлгÑ​ржиж Ð
°Ð¼Ð¶Ð°Ð°Ð³vй байÑ​ан болов уу.
Ийм уламжлалт Ñ​Ñ​тгÑ​лгÑ​Ñ​ vйл Ñ​вдлыг
Ñ…Ñ​рхÑ​н уран Ñ​айханжуулж, Ð
´Ð¾Ð¼Ð¾Ð³Ð¶ÑƒÑƒÐ»Ð¶, vлгÑ​ржvvлж чаддагийн
Ñ​онгодог жишÑ​Ñ​ бол Ð​авааннÐ
°Ð¼Ð¶Ð¸Ð»Ð¸Ð¹Ð½ 1940-єєд оны vед туурвиÑ​ан
ЧойбалÑ​ангийн намтар юм. ЗÑ​рлÑ​г
барууны ковбойн адалт Ñ​вдал Ñ​анÐ
°Ð³Ð´ÑƒÑƒÐ»Ð°Ð¼, Ñ​vпÑ​рмÑ​н, ЖÑ​ймÑ​ Бонд, Ð Ñ​мÐ
±Ð¾ нарын хувилбар Ñ​нÑ​Ñ…vv “баримÑ
‚ат тууж” нь Ñ‚Ñ​Ñ€ vеийн монгол Ñ…vvÑ…
дийн заавал унших Ñ​урах бичиг
нь байлаа.

Сталинизмын тахин шvтлÑ​г, vзÑ​л Ñ​урÑ

‚ал нєлєєлÑ​єн л биз, гÑ​хдÑ​Ñ​ л Ð
±Ð¾Ð»Ñ​он vйл Ñ​вдлыг зохиомжлон Ñ​vÑ€
оруулж танигдахгvйгÑ​Ñ​Ñ€ vл барам Ð
°Ð½Ñ‚ифакт болгож чаддаг
монголчуудын бишрÑ​м авъÑ​аÑ​ нÑ​вт
шингÑ​Ñ​Ñ​Ñ‚Ñ​й. Бичиг vÑ​Ñ​гтÑ​й боловÑ​ролÑ
‚ой болох туÑ​маа баримт цааÑ​ан Ð
´Ñ​Ñ​Ñ€ Ñ​уух боловч нєгєє талааÑ​ улÐ
°Ð¼ боловÑ​ронгуй домог зохиоÐ
´Ð³Ð¸Ð¹Ð½ нÑ​г жишÑ​Ñ​ бол 1955 онд зохиогÐ
´Ñ​он БÐ​ÐœÐ​У-ын Ñ‚vvÑ…, 1956 онд зохиогÐ
´Ñ​он ÐœÐ​Ð¥Ð​- ын Ñ‚vvÑ… юм. ХаанааÑ​аа юун
Сvхбаатар гарч ирÑ​Ñ​д Ñ​мар Ñ…
увьÑ​галыг толгойлоод Ñ…Ñ​н Ñ…Ñ​нтÑ​й
Ñ‚Ñ​мцÑ​Ñ​д унав аа?! “Солиорол Ñ…vртÑ​л
дÑ​Ñ​ дараалалтай” гÑ​ж ШекÑ​пир
єгvvлÑ​Ñ​нчлÑ​н Монголын Ñ‚vvÑ… удах Ñ
‚уÑ​маа улам “чанÑ​аажин” буурь
Ñ​ууж, улам “боловÑ​ронгуйжин”
єнгє орж байлаа.

ГÑ​Ñ‚Ñ​л Монголын бvхий л Ñ‚vvÑ…Ñ​нд Ñ

‚охиоÑ​он нÑ​гÑ​н чухал цÑ​дÑ​г vргÑ​лж
нууц байÑ​аар єдий Ñ…vрлÑ​Ñ​.
Монголын Ñ‚vvÑ…Ñ​нд тохиоÑ​он магÐ
°Ð´Ð³vй хамгийн гÑ​Ñ€Ñ​л гÑ​гÑ​Ñ​Ñ‚Ñ​й, Ñ…Ð
°Ð¼Ð³Ð¸Ð¹Ð½ ололттой, хамгийн vÑ€ дvнÑ
‚Ñ​й, хамгийн Ñ​айхан Ñ‚vvÑ…Ñ​н Ñ…Ñ​Ñ​Ñ​г нь
ÐœÐ​Ð¥Ð​- ын єч тєчнєєн олон Ñ​урах Ð
±Ð¾Ð»Ð¾Ð¾Ð´ Монголын Ñ‚vvхийн нÑ​г, гуÑ
€Ð°Ð², таван ботид ч тун бvдÑ​г дурдагÐ
´Ð°Ð°Ð´ єнгєрдєг. Ð​лбан буÑ​аар 1950-иад
онооÑ​ 1970-аад он Ñ…vртÑ​л, албан
Ñ‘Ñ​оор 1959 онооÑ​ 1965 он Ñ…vртÑ​л vÑ
€Ð³Ñ​лжилÑ​Ñ​н Ñ​оёлын их хувьÑ​гал юм.
ÐнÑ​ богино хугацаанд
монголчууд бичиг vÑ​Ñ​г тайлагдаж,
Ñ​Ñ€vvл Ñ​аруул болж, боловÑ​он Ñ‘Ñ​онд
Ñ​уралцÑ​ан билÑ​Ñ​. Дундад зууны
монголчууд Ñ​нÑ​ Ñ…Ñ​дÑ​н жилд ХХ
зууны дÑ​лхийн иргÑ​д болон хувиÑ
€Ñ​ан юм.

БvÑ… Ñ​айхан юм 1921 оны 7-Ñ€ Ñ​арын 11-Ñ​Ñ​Ñ​

Ñ​Ñ…Ñ​лÑ​Ñ​н гÑ​дÑ​г худлаа л даа.
БоловÑ​орч Ñ​оёлжиж иргÑ​нших Ñ…Ñ”Ð
´Ñ”лгєєн 1911 оны Ñ​цÑ​Ñ​Ñ​Ñ​ Ñ​Ñ…Ñ​лÑ​Ñ​н юм. ГÑ​Ñ…
дÑ​Ñ​ дÑ​лхийн II дайн дууÑ​тал овойж
оцойхоор амжилт олоогvй л Ñ​вÑ​ан
Ñ…Ñ​Ñ€Ñ​г. Єєрєєр Ñ…Ñ​лбÑ​л монголчууÐ
´ мÑ​нган жилийн ємнє Ñ​аж амьдарч
байÑ​ан бараг Ñ‚Ñ​Ñ€ Ñ…Ñ​вÑ​Ñ​Ñ€Ñ​Ñ​ л байлаа.
ТÑ​нгÑ​рт онгоц ниÑ​Ñ​хийг харÑ​ан, гÐ
°Ð½Ñ† нÑ​г удаа машин vзÑ​Ñ​н єєрчлєлт
гарÑ​аан. ТÑ​глÑ​Ñ​ гÑ​Ñ​д л улÑ​ын нийÑ​лÑ​л
Улаанбаатар нь vнÑ​ндÑ​Ñ​ замбараÐ
°Ð³vй томхон тоÑ​гон л байлаа. Ð¥vн Ð
°Ð¼Ñ‹Ð½ дийлÑ​нхи нь бичиг vÑ​Ñ​ггvй, баÑ
€Ð°Ð³ гучин хувь нь арьÑ​ єнгєний
євчинд нÑ​рвÑ​гдÑ​Ñ​н, Ñ​дуу зvдvv гÑ​ж Ñ
‚оймгvй, ахуйн наад захын Ñ​оёл
Ñ​уугаагvй ард Ñ‚vмÑ​н байÑ​ан юм.
БоловÑ​он Ñ​мнÑ​лÑ​г, Ñ​ургууль Ð
´Ñ”нгєж Ñ​хлÑ​лийн шинжтÑ​й. Хот Ñ​ууÑ
€Ð¸Ð½ огт vvÑ​Ñ​Ñ​гvй Ñ​нÑ​ орны Ñ…vн амын бÐ
°Ñ€Ð°Ð³ дєрєвний гурав нь нvvдлийн
мал аж ахуй Ñ​рхÑ​лдÑ​г байлаа.

Дундад зууны хоцрогдÑ​он Ñ​нÑ​ оÑ

€Ð¾Ð½ 20-30 жилийн дотор vнÑ​мшимгvй их
амжилт олж олон орны Ñ…Ñ​дÑ​н арвÐ
°Ð°Ñ​ зуун жилÑ​Ñ​Ñ€ зvтгÑ​ж буй болгоÑ​он
зÑ​Ñ€Ñ​глÑ​лд орж ирлÑ​Ñ​. Ð​лив vндÑ​Ñ​тний
жинхÑ​нÑ​ баÑ​лаг бол Ñ…vн. Ð¥vний Ñ…
єгжлийн индекÑ​ гÑ​ж Ñ​vvлийн vед нÑ​Ñ
€Ð»Ñ​Ñ… болжÑ​Ñ​. Тухайн орны дундаж
иргÑ​н боловÑ​рол Ñ​Ñ€vvл мÑ​нддÑ​Ñ​ аль
зÑ​Ñ€Ñ​г хєрєнгє оруулалт авÑ​ан,
жÑ​ндÑ​рийн Ñ‚Ñ​нцвÑ​Ñ€, 10 мÑ​нган Ñ…vнд
ноогдох Ñ​мч, оюутан, Ñ​рдÑ​мтÑ​н,
Ñ​мнÑ​лÑ​гийн ор болон ДÐ​Б, ой Ñ…vÑ
€Ñ​Ñ​гvй Ñ…vvхдийн vÑ…Ñ​л, дундаж наÑ​лÐ
°Ð»Ñ‚, хоол Ñ…vнÑ​ний ноогдох дундÐ
°Ð¶ илчлÑ​г гÑ​Ñ… мÑ​Ñ‚Ñ​Ñ​Ñ€ Ñ​нÑ​Ñ…vv инÐ
´ÐµÐºÑ​ийн чанарыг Ñ…Ñ​мжинÑ​. Ð¥vний Ñ…
єгжилд хийж буй хєрєнгє оруулÐ
°Ð»Ñ‚ vÑ€ дvн нь их л хожим гардаг, Ñ​Ñ
€Ð³Ñ​лт удаантай Ñ​д боловч Ñ​цÑ​ийн vÑ€ Ð
´vн нь тухайн vндÑ​Ñ​тний ирÑ​Ñ​дvйг Ñ
‚одорхойлох ганц найдвартай
зvйл нь. ÐнÑ​ хєрєнгє оруулалтанÐ
´ анхаардаггvй, Ñ​Ñ​бєгєєÑ​ анхаараÐ
°Ð´ ч хєрєнгє Ñ…vрдÑ​ггvйгÑ​Ñ​Ñ​ болоод
Ð​фрик, Латин Ð​мерикийн олон оÑ
€Ð¾Ð½ хєгжлийн гарцаа олж чадах
гvй Ñ​дуу зvдvv Ñ​вÑ​аар ажгуу. ГÑ​Ñ‚Ñ​л
Монгол нь Ñ​нÑ​ богино хугацаанд
дÑ​лхийд зарим тоон vзvvлÑ​лтÑ​Ñ​Ñ€ Ñ‚Ñ​Ñ
€Ð³vvн Ñ​гнÑ​Ñ​нд Ñ…vрч чаджÑ​Ñ​. Ð​Ñ​гÑ​нт Ñ​Ñ
€vvл, боловÑ​ролтой иргÑ​дтÑ​й болж
чадÑ​ан алив орны хандах зvг хар
аÑ​ндаа тогтоно.

Яаж ийм хурдан амжилтанд Ñ…vÑ€Ñ​в

Ñ​Ñ​ ? Яагаад Ñ​нÑ​ бахархам амжилтаа
нуугаад байдаг байÑ​ан юм бÑ​? Єдий Ð
±Ð¾Ð»Ñ‚ол Ñ​нÑ​ талаар хийÑ​Ñ​н дорвиÑ
‚ой байтугай дорвигvй ч Ñ​удлагаа бÐ
°Ð¹Ñ…гvй байлаа. ÐœÑ​дÑ​Ñ​ж Ñ​нÑ​ кампанит Ð
°Ð¶Ð¸Ð» vзÑ​л Ñ​уртлийн Ñ…vчирхийлÑ​л, зÐ
°Ñ…иргаадал, нугалаа завхралтай
холилдож байж бvÑ‚Ñ​Ñ​н. Ð¥vний халдÐ
°ÑˆÐ³vй Ñ​рхийг Ñ…vлÑ​Ñ​н зєвшєєрдєг газÐ
°Ñ€ ийм богино хугацаанд Ñ​нÑ​ зÑ​Ñ
€Ð³Ð¸Ð¹Ð½ Ñ​нтÑ​й алхам хийж чадахгvй Ð
±Ð°Ð¹Ñ​ан. ГÑ​хдÑ​Ñ​ л Ñ​цÑ​ийн дvн нь бахаÑ
€Ñ…ам vзvvлÑ​лт.

ÐнÑ​Ñ…vv ичиж нÑ​Ñ€Ñ​лхÑ​Ñ​д ч юм уу таÑ​

нуугаад байÑ​ан гайхамшигт Ñ‚vvÑ…
ийг Б.ЦÑ​нддоо Соёлын довтолгоо:
Ð​нхны Ñ…Ñ​Ñ‚ гvрнÑ​Ñ​Ñ​ Ñ​vvлчийн нvvÐ
´Ñ​лчин бvÑ‚Ñ​Ñ​лдÑ​Ñ​ “онгойлголоо”. ÐÑ€Ð
´Ñ​м шинжилгÑ​Ñ​ Ñ​удалгааны чиглÑ​лÑ​Ñ​Ñ€
7-8 жилийн ємнєєÑ​ барьж авÑ​ан ажил
нь улам гvнзгий, улам Ñ​онирхолÑ
‚ой, улам єргєн Ñ…vÑ€Ñ​Ñ​г хамарÑ​аар
Ñ​вж Ñ​вж ийм нÑ​ртÑ​й хоёр боть ном Ð
±Ð¾Ð»Ñ​он байна.

Ð​ом Ñ​онин уншдаг єнєєгийн Ñ…Ñ​н Ð

±Ð¾Ð»Ð¾Ð²Ñ‡ ЦÑ​нддоог мÑ​днÑ​ дÑ​Ñ​! ФельеÑ
‚он, памфлет, Ñ​лÑ​глÑ​л, хошигнолын
мÑ​ргÑ​жилтÑ​н. Харин Ñ​нÑ​Ñ…vv Ñ​удлагаÐ
°Ð½Ñ‹ шинжтÑ​й, Ñ‚vvÑ…Ñ​н баримттай бvÑ
‚Ñ​Ñ​лийг памфлет Ñ​лÑ​глÑ​лтÑ​йгÑ​Ñ​Ñ€ Ð
±Ð¸Ñ‡Ð¸Ð¶ чадÑ​ан нь баримт бичлÑ​г дÑ​Ñ…
нÑ​гÑ​н шинÑ​ нÑ​Ñ​лт болжÑ​Ñ​. ТvvÑ… бичлÑ​г
манай Ñ‚vvÑ…Ñ​нд гунигт Ñ‚vvÑ… байлаа.
Ð​Ñ​г талааÑ​ гуйвуулж улайм цайм хуÐ
´Ð»Ð°Ð° наагаад дургvй Ñ…vргÑ​нÑ​, нєгєє
талааÑ​ авах юм байхгvй уйтгартай.
ТvvÑ… Ñ​удлал Ñ…vнийг Ñ‚vvÑ…Ñ​Ñ​Ñ€ залхааÐ
´Ð°Ð³ байÑ​ан Ñ…Ñ​Ñ€Ñ​г. ТиймдÑ​Ñ​ ч аль Ñ​уÑ
€Ð»Ð°Ð³Ð° тааруутай хуваарь олох
найдваргvй болÑ​он нÑ​г нь “аргÐ
°Ð³vйн Ñ​рхÑ​нд” Ñ‚vvхч болдог байв шvv. Ð
¥Ð°Ñ€Ð¸Ð½ Ñ​нÑ​ ном нÑ​г талааÑ​ хєдлєх Ð
°Ñ€Ð³Ð°Ð³vй баримтжÑ​ан, нєгєє талааÑ​
Ñ​лгÑ​Ñ​ хаттал хєхєрч магнайгаа Ñ…
агартал мааÑ​айж байж шинжлÑ​Ñ… ухÐ
°Ð°Ð½ Ñ​удалгааны бvÑ‚Ñ​Ñ​лтÑ​й танилцах
боломж олгож байна. Хvvхдийг
шинжлÑ​Ñ… ухаанд дурлуулах гÑ​ж Ð
±Ð¸Ñ‡Ñ​Ñ​н “Зугаатай математик”, “ЗугаÐ
°Ñ‚ай хими” зÑ​Ñ€Ñ​г ном байдгийг
Ñ​онÑ​оо биз. ТÑ​гвÑ​л май, ємнє чинь
“зугаатай Ñ‚vvÑ…” байна!

Ð​єгєє талааÑ​ манай нÑ​н шинÑ​ Ñ‚vvÑ…

ийн Ñ​агаад ч юм цагаан хуудаÑ​ Ð
±Ð¾Ð»Ð¶ далдлагдÑ​ан Ñ​нÑ​ Ñ…Ñ​Ñ​гийг анх
удаа олны ємнє ил болголоо. ÐÑ…
материал, Ñ​урвалжууд нь албан
Ñ‘Ñ​ны архивт ихÑ​нх нь vгvй, аль нÑ​г
холбогдох албан газрын шуÑ
€Ð³ÑƒÑƒÐ»Ð³Ð°, vйл Ñ​вдлын гÑ​рч болÑ​он Ñ…
увь Ñ…vмvvÑ​ийн гÑ​рт хадгалаатай бÐ
°Ð¹Ñ​ан Ñ…Ñ​Ñ€Ñ​г шvv дÑ​Ñ​. Зохиогч Ñ​нÑ​ Ð
±Ð¾Ð»Ð³Ð¾Ð½Ñ‹Ð³ олж авах гÑ​ж чамгvй Ñ…Ñ​Ð
´Ñ​н жилийн хєдєлмєрєє зарцуулÑ​Ð
°Ð½ юм. ТvvнÑ​Ñ​Ñ​ гадна Ñ‚vvхийн амьд гÑ​Ñ
€Ñ‡ нь дÑ​ндvv олон учир нÑ​г талааÑ​ Ð
±Ð°Ñ€Ð¸Ð¼Ñ‚ цуглуулахад харьцангуй
Ñ…Ñ​лбар байÑ​ан боловч нєгєє талÐ
°Ð°Ñ​ худлаа Ñ…Ñ​лбÑ​л ганц алхахгvй Ð
±Ð°Ñ€Ð¸Ð³Ð´Ð°Ñ… учир нÑ​гт нÑ​мбай ажиллÐ
°Ð³Ð°Ð° шаардÑ​ан юм.

ЦÑ​дÑ​нбал єєрєєÑ​єє ємнєх vеийх

ний хамгийн том бvÑ‚Ñ​Ñ​лийг “Ð​рдын
хувьÑ​гал”, єєрийнх нь хамгийн Ñ
‚ом ололтыг “нÑ​гдÑ​лжvvлÑ​лт” гÑ​ж vздÑ​г
байлаа. Харин Ñ‚vvнÑ​Ñ​Ñ​ олон жилийн Ð
´Ð°Ñ€Ð°Ð°Ñ…и Ñ‚vvхийн єндєрлєгєєÑ​ ЦÑ​ндÐ
´Ð¾Ð¾ аÑ​уудлыг єєрєєр харан цÑ​гнÑ​ж
байна. ЦÑ​дÑ​нбалааÑ​ ємнєх vеийх
ний хийÑ​Ñ​н хамгийн том амжилт Ð
±Ð¾Ð» туÑ​гаар тогтнол, ЦÑ​дÑ​нбалын
vеийхний хийÑ​Ñ​н хамгийн том бvÑ
‚Ñ​Ñ​л бол Соёлын хувьÑ​гал! ЕрєєÑ​єє
ч Монгол орны ХХ зууны Ñ‚vvÑ… бол Ñ
‚уÑ​гаар тогтнол, иргÑ​ншил боловÑ​Ñ
€Ð¾Ð»Ñ‹Ð½ Ñ‚vvÑ… юмаа. БуÑ​ад бvхий л хар Ð
±Ð°Ñ€Ð°Ð°Ð½ намтрыг чухамдаа туÑ​гааÑ
€ тогтнол, иргÑ​ншил гÑ​Ñ​Ñ​н ариун
vйлÑ​ийн тєлєєх тєлбєр гÑ​ж ойлгож
болом. Ð​Ñ​Ñ​Ñ€Ñ​н ингÑ​ж ч баÑ​ тайлбаÑ
€Ð»Ð°Ð¶ болох юм байна шvv.

/БÐ​Ð​БÐ​Ð /