ANKARA UN VERS TES

LAHiYAT FAKLTES YAYINLARINDAN

XX

islmdan nce Arap Tarihi ve

Cahiliye a

Dr. NE'ET A ATAY

A. . lhiyat Fakltesi slm Tarihi Doenti

MARS T. ve S. A. S. Matbaasi Ankara-1957

fr)
ANKARA UN VERS TES XX

ek 24

LA' H YAT FAKLTES YAY NLAR NDAN

slmdan nce Arap Tarihi

ve Cahiliye
a

Dr. NE 'ET A ATAY

A. . il'alliyat Fakltesi sl.m Tarihi Doeenti

MARS T. ve S. A. . Matbaas Ankara-1957

 NDEK LER
Sayfa

BRNC BLM .......................................

Samiler - Araplar ve Gney Arabistan Devletleri Samilerin Anayurdu ve yay lmalar lk Smi Devletler - Akad Imparatorlu u , - Birinci Babil Imparatorlu u - - kinci Babil Imparatorlu u - -

1 1 2 3 3 4 5 7 10

Main. (Mina) Devleti Seballar Devleti Hmyerliler Devleti Yemendeki kk Beylikler -

13 20 22 23 25 28 28 29 30

Eski Yemen Medeni .yeti Hkmet ve itimal durum -

Gney Arabistan'da Din

31

KNC

BLM -

33

Islamdan nce Kuzey Arabistan'daki Arap Devletleri Nabatl lar Devleti 33 37 Palmirlilerde Dil ve Yaz Palmir Takvimi Palmirlilerde Din Ticaret Yollar ve Palmir Ticareti - Gassaniler Devleti Hireliler Devleti Hire hkilmlairlar ve tahta k y llar ........ ... ....

46 46 47 48 51 54 60

Sayfa Hirelilerde topluluk hayat , din ve uygarl k - 61

70

H CAZ BLGESI

A Mekke Blgesi

70 83 86

B Yesrib (Medine) ehri

A Cahiliye a nda idari ve Siyasi Durum - B e Cahiliye a nda Dini nan

87 90 90 95 95 95

1 Tanr inanc ve Puta Tapma -

2 Araplar n Kbeden ba ka Tap naklar

Zlhalasa Tap na Fels Tap na

96 96 97

- -

Zlkabat Tap na 3 e Araplar n Putlara Kar Sayg s zl klar - 4 Kbe ve Kbeye sayg ile ilgili grevler C Kbe ve Mekke idaresiyle ilgili baz grevler

97 98 100 105 105 106 107 108 108 109 109 110 110

Mescid-i Haram ve nemli Yerleri a) b) Mescid-i Haram Hacer-i Esved -

111 112 113 114 114 115

c) Makam- brahim

f)

Ahsef, Mi'cen -

115 115 116

g) Zemzem Kuyusu -

E Cahiliye anda ktimai Durum

Sayfa

1)

Cahiliye a Araplar nda Aile

116 118 119 119 120 121 125 125 125 126

2) Cahiliye a nda Sosyal S nflar

3) Cahiliye anda Kad nn Durumu ..... 4) Hamse ve Semiye a) Araplarda l gmme deti

F Araplarda det ve gelenekler ve bat l inanlar

c) Bahire, S'aibe ve Hani adetleri G Cahiliye anda Arap Kltr 1) 2) ilm-i Ncum (Astroloji) 3) 4) 5) 6) 7) 8) Cahiliye a nda Tb Cahiliye anda iir Cahiliye anda San'at H Cahiliye a nda Hicaz Ticareti

126 127 127 128

d) Araplarda Kumar Oyunlar

129 130 130

Kehanet ve Arafet ................................. .

1 30 132 132 135 137 139

DRDNC BLM

145

Hicaz'da slamda/1 nce Tek Tanr inanc Cah olu Ubeydullah Huveyris olu Osman -

145 146 147 148 149 151

Ebu's-Salt olu meyye GENEL GENEL INDEKS

153 156 159

BIBLIYO RAFYA

N SZ
Ankara niversitesi ilahiyat Fakltesinde slam Tarihi dersini vermee balad n zamandan beri al malarm , rencilerinin; ve bu konuya ilgi duyan yurdda,larmn isteklerine cevap verecek ekilde bir islam tarihinin meydana getirilmesine yneltmi bulunuyorum. Bunun iin, iin nemini ve gln bilerek, gcmn yetti i lde konuyu, halangllarnda.n ele alarak inceleme e koyuldum. rencilerim, ilk yllarda verdi im ve ikiyz elli sayfa kadar tutan ders notlarn derleyip toplyarak teksir makinesiyle o altmlardi; bir yandan bu notlar geniletip derinletirmee alrken te yandan, Fakltede verdi im islam tarihi derslerin& nemle ve hassasiyetle zerinde durduum islamn dousundan balyarak drt halife devrinin sonuna kadar sren, islamn dou ve gelime an, daha sonra kurulan islam devletleri yani, yedinci yzy ldan sonraki dou milletleri tarihi ve messeseleri arasndaki kltr ve sanat ba lantlarn karlatirmaa yaryacak ve genel bir fikir verecek k sa ve toplu bir eserin gerekli ine inanarak, bu mahiyeti dolaysiyle btn dou ve bat dillerine evrilmi olan, Brockelmann'n "slam Milletleri ve Devletleri Tarihi" ni dilimize evirdim. Sra, ilk yllarda vermi olduum ders notlarm n bir plan dairesinde geniletilerek para para yay nlanmas na geldi. Bu cmleden olarak, islmiyetin aralar nda doup yay ld Arap Yarmadas halkn n yani Arap milletherinin islamdan nceki tarihlerini ve onlarn, islmiyetin douu srasndaki genel durumlarn iine alan ilk blm, yukarda akladm dncelerden baka bir iddias bulunmyan u kk kitapla okuyucularma sunuyorum. slam dininin ve onun be eriyete getirdi i yeni dzenin yceli i iyi anlalabilmesi iin i e, Araplarn tarih sahnesine klarndan balaman n daha doru olduuna kaani bulunduumuzdan burada, nce sami topluluklarn durumuna k saca temas ettikten sonra, kurulu ve eskilik srasiyle gney Arabistan'da yerle mi olan Arap devletlerini ba a aldk ; ondan sonra kuzey Arabistan'da yerle mi olanlar , daha sonra da Mekke ve dolaylarndaki Arap topluluklar nn tarihlerini inceledik.

Son zamanlara kadar btn bu blgelerde ya am ve gelikin bir medeniyet kurmu olan Arap topluluklar hakk ndaki bilgilerimiz, azdan aza aktarla aktarla gerekliini kaybetmi , anm sylentilerden ibaret olup nailttan bir ka yzyl teye gemiyordu. Yetmi seksen yl nceden bu yana, bu blgelerde arkeolojik incelemelerde ve kazlarda bulunmu olan batl bilginler, ok eski Balara ait binlerce yazt ve bir ok eski ehir renleri ortaya kararak son derece nemli bilgiler edinmemize yardm ettiler. Bu eski Arap devletleriyle ayn alarda yaam olan Msr, Fenike, Roma ve eski Yunan devletleri hakk nda eserler yanm olan Roma ve Yunan tarihilerinin verdikleri bilgiler bu son arkeolojik buluntularla kar latrlnca o devirlerin igtimai, iktisadi ve dini hayatlar hakknda daha doru bir bilgi edinmek mmkn olabiliyor. Gene bu yeni buluntularn yla, kaynaklarn Smer medeniyetinden ve kltrnden alan bir ok eski do u milletlerinin kltrlerinin izlerini ve kar lkl olarak birbirlerine yapt klar etkileri takip edebiliyoruz. Bu gerek belgeler bize, islmdan nceki Arap topluluklarm n, deve style, peynirle geinen, kertenkele ve ekirge yiyen yar yaban gebeler halinde yaayan insanlardan meydana geldi ini sarmann ok yanl olduunu aka gstermi tir. Onlar, bilhassa gney Arabistan'da devlet kurmu olanlar , uzun yzyllar boyunca M srllarla, Asurlularla, Fenikelilerle, ranllarla, Yunanl larla ve Hind, in gibi dou milletleriyle temasta idiler. Yemen'in yerli rnleri ve mabetlerde tts olarak kullan lan gnlkleri ve Hind ticareti vastasiyle zengin olmular, Yunan - Roma'nn, uzun sren savalar sonunda ilerleme hzlarn kaybetmesinden sonra bu eski ve geli kin dou ticaretini ellerine alm lard . Araplar, Hicaz blgesinde de ilse bile Yemen'de byk ehirler, muhteem saraylar kurmulard . Kuzeyde kurulmu olan Arap devletlerinden Palmirlilerin ba kan Odenat, Roma imparatorlanna mahsus olan "avgust" 'nvan n bile almt . Biz burada, Trkede bu alanda yaz lm bir eser olmadndan, bu eski Arap devletlerinin siyasi, itimai, dini ve iktisadi tarihlerine olduka geni bir yer verdik. Daha ziyade islmiyetin do usundan nceki Hicaz blgesinin genel durumunu ifade eden cahiliye a zerinde de fazlaca durduk; nk ancak bu devirdeki halk n yaay btn nesseseleriyle iyice kavramrsa islm tarihinin bir ok konular daha kolay anlalabilir. Mekke ve Taif ehirleri halknn, ticari alanda yar madann dier blgeleri zerinde kurduklar byk stnlk ve bu stnlge dayanan imtiyazh durumlar iyice belir-

tilmeden, islarniyetin yerle mesine ve yay lmasna kar gsterdikleri diren ve engel olma abalar nn mnas anla larnaz. Onlar, islmiyet tutunup geli irse, btn yarmada Araplar = katld yerli panay rlarla desteklenen ticaret stnliiklerinin, elden kacan , uzun zamandr kendi balarna buyruk, hi bir siyasi ve idari otorite tan madan srdrp gittikleri babo y.asayn, katlanlmas zor bir mkellefiyetler zinciri alt na gireceini samyorlard . Btn bunlarla birlikte, bu kitab n drdnc blmnde ka,ydetti imiz tek Tanr inanc mn mmessillerini ve bu nl kimseler d nda kalp ayn fikirde bulunduklarn tahmin etti imiz bir ksm halk tatmin etmiyen puta tap cln zevali art k yaklamt . Peygamberimiz Hz. Muhammed'in, insanl bu aa durumdaki yaaytan kurtaracak olan bir devle grevlendirilmesi, bir sr ahsi menfaat zincirleriyle birbirine kenetlenmi sapk n gilruhun direnmelerini uzun srdrmedi. Sonunda bu gibi kimselerin, islam diniin yerle mesine ve yay lmasna kar gsterdikleri mukavemet k rld ve bylece bu kutsal dinin getirdii yeni dzenin nurlu ldariyle aydnlanan, beeriyeti saadete ula , tracak geni ve parlak yol a ld ; Tanrnn, doru yola ynelme i nasib ettii kimseler veya topluluklar kurtulu a ula t . slmiyetten nceki Arap tarihini bu ekilde, kaynaklarn msaadesi nisbetinde inceledikten, sonra, islam tarihini ele ald k. Bunun, yakn bir zamanda bastrabileceimizi umdu umuz birinci cildi, Hz. Muhammed'in do umu.ndan, drt halife devrinin .sonuna yani Muaviye b. Ebu Sfyan' n halifelie gemesiyle bal yan EmeviLer a na kadarki olaylar iine alacaktr. B1 uurda yurddalar ma ufak bir faydam dokunabilirse ne mutlu bana. Ne'et A ATAY

BIRINCI BLM

SAMLER - ARAPLAR VE G eNEY ARABISTAN DEVLETLERI

Geen Yzyln sonlann,a doru Yemen'de Ma'rib blgesinde yaplan arkeolojik ara trmalar, bu blgenin, Milddan 10 - 15 yzy l nceye kan eski ve parlak bir medeniyete sahip oldu unu gstermektedir. Eski Arap tarihileri ve eski Arap rivayetleri buray yani Gney Arabistan' n bilhassa Yemen dolaylarn, Arap milletinin en eski ana yurdu olarak gstermektedirler ki a ada grlecei zere bu fikir ve sylentiler yeni zamanlarda yap lan jeolojik ve arkeolojik incelemelere uygun d mektedir. T e v r at rivayetlerine dayanan soy kt baglantsnda K a h t ani ler ' den say lan bu gneylilerin uygarl k alannda elde ettikleri baarl:arn ve incelemelerin, A d n aniler diye an lan, Hicaz blgesine yerle mi smail oullar zerinde nemli etkiler yapt klar bugn artk phe gtrmez bir gerektir. Kalk ki kendileri, aralarnda byk ayrlklar grmelerine ra men bir topluluk ve bir ulus olarak da, gneyli Araplarla kuzeyli Araplar kesin olarak birbirlerinden ay rdetmek zor dur. Eski tarihilerin birbirinden ok de iik olan sylentilerine gre Yemen'de say lar pek ok olan bvetler (barajlar)'den baz larnn, Mildm nc yzyl balarnda veya biraz daha evvel y klmas zerine bir sr Arap kabileleri kuzeye do ru g etmiler, bunlardan bir k sm Gassanil er, H'i reliler, Kindeliler devletlerini kurduklar gibi, Huzae boyu Mekke'de, E v s ve Ha z r e boylar Yesrib (Medine) de yerle ip, islmiyetin yay lp gelimesindeki olaylara kan mlardr. Gney Arabistan tarihi, eski Smer medeniyetinin ve Smerlerden al p devam ettirmi olan B b i 1, A s u r vesaire gibi Mezopotamya'da yaam yar saml ve sanal uluslarn medeniyetlerinin izlerini takip etmek ve bu medeniyetin ne gibi de iikliklere uradm , kimlerden kimlere aktarldn takip etmek bak mndan ok nemlidir. Ayrca islmiyeslmdan nce Arab Tarihi F: 1 1

tin ortaya kna kadar devaml ve geli kin bir ticari al - veri srdren Mekke'nin bu ticaret yoluyla her trl fikir mahsulleri ta ycln yapt da sz gtrmez bir olaydr. Bu itibarla Gney Arabistan tarihi, Kuzey Arabistan tarihi gibi islm tarihi ile blnmez bir btn te kil eder. Bunun iin imdi burada samiler'in ana yurdunu ve yay llann, ilk sami topluluklar gzden geircUkten sonra, islmiyetten nce Gney Arabistan'da kurulmu olan devletleri ineeliyeeeiz.

SAMiLERN ANA YURDU VE YAYILMALARI

Tevrat hikyelerine dayanan eski kitaplarda, ikinci Adem diye de anlan N u h peygamberin (1) o lu S a m soyundan redikleri bildirilen fakat genel olarak konu tuklar dilin temellerinin, hepsinde bir olmasndan veya birbirine ok benzemesinden dolay sami uluslar ad veriler, topluluklarn ba tipini Araplar te kil eder. Bu sami topluluklar n ilk defa nereden kp nerelere yay ldklar hakknda bir ok gr ler ortaya atlmtr. Bugn genel olarak kabul edilen fikre gre, Mezopotamya, Suriye ve Filistin'e sami bir lke ehresi veren 'yaylmalar, Arabistan'dan kuzeye km sami kavimler tarafndan yaplmtr. Jeoloji bilginlerinin, buzullar devrinden hemen sonra, Arabistan'n bugnk kum lleri ve kurak blgeleri yerinde s k ve geni ormanlarn, byk rmaklarn bulunduu, iklim artlarnn insanlarn reyip oalmasna elveri li olduu, fakat buzullar n kuzey snr daha yukarya gidince, Orta - Asya ve Byk Sahra'da olduu gibi Arabistan'da da yava yava kendini duyuran bir kurakl k balad yolundaki mtalalan bu gr desteklemektedir. Esenlik iinde ya amaa ve reme e elveri li bir iklimin, hkm srd ada Arap Yarmadas 'nn gney ve orta kesimlerinde gittike oalan samiler, kurakl k baladktan ve ya ama artlar zorla tiktan sonra, yava yava lleem Arabistan'n, eski alarda alabildiine oalm olan insan ynlarm besleyebilme kabiliyetini kaybetmesi 'zerine, Milddan nce nc bin'in ba larndan itibaren, y,ar madann ortasndan dna doru, Afrika'ya (Habeistan ve Msr'a), Mezopotamya'ya ve Suriye'ye akmaa b,a lamlard r ki bu g yryleri, tarihde derin izler b rakacak kadar byk topluluklar halinde ve srekli olmu tur. nce kuzeye kan, askeri ve siyaysi birlikten mahrum bulunan bu
(1) Nuh Peygambere, tufanda (Nuh Tufan') mahv olan insan soyunun, onun ocuklarndan tredii kabul edildiinden "kinci Adem" denir.

gmen topluluklanndan bir k sm , S ii m e r 1 e r' in muntazam ve dzenli kuvvetleri ve ok daha geli kin sava aralar karsnda, snrlar zorlyarak geemediler, F rat nehri boylar nda gebe bir halde epey bir zaman dolamak zorunda kaldlar. Smer sitelerine ancak zamanla, ii veya cretli askerler olarak girebildiler. Sonralar , yzyllar getike oalddar, S u m e r 1 er' in uygarl k ve sava yntemlerini rendiler ve, uygarlk, rahatl k ve bunlarn meydana getirdii geveklik sonunda savalk kabiliyetlerini elden karan efendilerine kar koyacak kadar kuvvetlendiler; yer yer ve zaman zaman :ayaklanma a ba ladlar. Ard arkas keilmeden boyuna gelen soydalar ile kuvvetlenen bu sonradan gelme uyruklar, sonunda aa Mezopotamya'n n yukar kesimini yani sonradan Akadlar Memleketi ad n alan blgeyi Smer ler ' in elinden koparp aldlar ve bu baarlar aa yukar Miladdan, nce 2725 yillarind a Sinear'a hakim olmalariyle sonuland (2). Bu zamandan ba layarak Akad blgesi, gneyden ak p gelen sami dalgalariyle dolmaa balad . Miladdan nce 2050 yllarna doru, Elaml lar' n Kaldeyi istil etmeleri, burada younluk peyda eden sami kabilelerden bir bl nn kuzeye doru ekilmelerini ve Subartu denilen yukar Mezepoamya'ya yaylmalan sonucunu dourdu. Buralarda Orta Asya'll S u b a r i boylariyle karlatlar. Ve bunlara ait Asur, Ninova gibi sitelere yerle mee baladlar. S u b a r i l e r 'le bu samilerin kar masndan n- Asurlu1 a r denen melez kavim ortaya kt ki bunlar Miladdan nce 2000 y llarna doru, yukar Dicle ve Zab nehirleri dolaylar na kadar uzanm bulunuyorlard .

LK SAM DEVLETLER
AKAD IMPARATORLU U Hakikatte halis sami bir kavim taraf ndan kurulmu olmamakla beraber, teden beri sami say lan bu imparatorluk, Sinear' n ilk sakinleri olan S u m e r 1 e r' le, sonralar buralara geldiklerini grd mz samilerin karmas ndan domu melez bir kavim taraf ndan Mil:addan nce 2725 yllar nda, eski alar tarihinin byk ahsiyetlerinden S a r g o n ( ar(2) Bu durum Tevratta (say lar) bahsinin XXIV. bab nn 20. yetinde "kavinlerin ilki" diye say lan Amalek kavminin bulunu u, M.. 3000-2500 yllar ara Snda Arabistan d nda yaz lm yaz tlarda belirtilmi bulunuyor. Msr' istil eden ve burada XV -XVIL slleyi kuran aso (Hiksos)larn bu Amalika kavminden olduklar tahmin ediliyor. Samilerin ana yurdu konusunu Dr. Ali Cevat gayet iyi incelemi tir; bak. Tarih l-Arab kabl Ba dad, 1951, I, 150 vdd.

sukin) (3) taraf ndan kurulmutur. Sumer ler' in hkim olduklar blgeleri ele geiren sami kavimlerin kurdu u ilk siyasi birlik saylan bu devlet Milddan, nce XXVI. yzy l ortalarnda drdnc Uruk ehri hkimi Ur-Nig taraf ndan ortadan kald rlmtr.
BRNC BABL IMPARATORLU U

MezopOtamya'da Sumu-Abum idaresinde Bbil baehir olmak zere Milddan nce 2225 y lnda kurulan bu sami devletin me hur hkmdar , kendi adiyle anlan kanunu (Hamurabi Kanunu) dzenliyen Hamur abi dir. Bu hkmdar Milddan nce 2003 - 1.931 y llar arasnda hkm srm tr. Hamurabi, Mari sitesi dolaylariyle Asur ili de dahil olmak zere btn Subari'yi, Elam', Amurru'ya kadar olan btn lkeleri ele geirerek byk Akad Imparat orlu unu diriltmitir. Bu ba ar s kendine, Sumer - Akad k ral , drt iklim hkilmdar , acun imparatoru gibi nvanlar kazand rmtr. Hamurabi, Tevrat'ta Hz. brahim'in Ur ehrin. den k srasnda hkamdar bulunan Sincar k ral veya Babil N emrudu A m r af el diye zikredilmektedir ki bu halde islm an'anesine gre brahim peygamberi atese att ran Nemrud' un, Hamurabi olmas gerektii sylenebilir. Eski sylentilere dayamlarak yap lan hesaplara gre Hz. brahim'in(4) Nuh Tufan'ndan 1263 sene, sonra doduu, Nuh Tufan hikyesine Milddan nce drdnc binin sonlar na ait olaylar anlatan Sumer tabletlerinde (Gilgame Destan eklinde) raslandna ve ibraniler'in Hz. brahim idaresinde Msr'a gidileri de XXII. Fir'avun sllesi devrinde M. . 2000 _ 1970 y llar arasnda vuku
(3) arrukin'in hayat hakk ndaki efsane, Hz. Musa'n n (hayat aa yukar

g.. XIII. yzyl) hayatna ok benzer: Agade ehrinde do mu olan arrukin

(Sargon) fakir ve kimsesiz olan annesi taraf ndan bir sepet iine konarak F rat nehrine braklmtr. Ayn ehirde oturan bir bah van, sepeti nehirde grp alm ve onu evlat edinip bytm tr. arrukin bah van n yan nda cesur, gz pek, azimli, yak kl ve kuvvetli bir gen olarak yeti ince Agade tanr as Ammunit kendisine ak olmu sevgi ve korumasiyle onu Sumerlilerin, sa ve sakallar n uzatt klar iin "Kara ba lar" lkab n verdikleri Samiler hkmdarl na ykseltmitir. (4) brahim Peygamberin babas Azer (veya Tareh), anas Ua'd r. O, karde inin olu olan ve Sodom (Lfit gl k y snda) blgesine peygamber olarak yollanan Lt peygamberle a dat r. Babasiyle birlikte Keld,niler lkesinden kp Harran'a geldiler. Babas burada lnce kendisi Kenan eline geldi yerle ti. Ora halkn n ruhani ve dnyevi reisli ini eline ald. Bir kurakl k ylnda Msr'a gidip geldi. Ziraat lk alan nda ok bilgisi vard ; hesap ve kozmo rafya bilgisi de fazla idi. Bak. Abbas usteri Mehrin Hatem n-nebiyyin, Teheran 1324(H. .), ss. 22 vdd,

bulduu kabul edildiine gre Ham u r a b i ile Ibrahim peygamberin, a da bulunmalan i i tarihi olaylara uyar grnmektedir. Birinci Bbil imparatorlu u M. . 1806 yl na kadar parlak devrini yaadktan sonra son hkmdar am su d i t a n a zaman nda Do uAnadolu'dan inen Etiler taraf ndan yklmtr.
KINCI BABIL MPARATORLU U

Gene Bbil ba-ehir olmak zere M. . 626 y lnda Nabu-Polassar taraf ndan kurulmu ve parlak devrini, bu hkmdar n olu nl Nabu-Kodonosor (B htunnasar) devrinde ya amtr. dareyi, olu B el-Sar-Utsur (Baltazar)' n eline brakan beceriksiz son Bbil hkmdar Nabonid' den (saltanat : M. . 556 538) memnun olmyan halk, Medler'den, sonra idareyi ele alm olan Anzanl Ak a m a n i ler sllesinin nl hkmdar Kurus'u (saltanat : M. . 559 - 529) bir kurtar c olarak bekliyorlard. Kur u s, Bat-Anadolu'daki Lidya hkmdar Krezs' (saltanat : M. . 580 - 545) yenip devletini sona erdirmi ti. Kuru s M. . 538 ylnda Bbil'i ial edip devleti ortadan kald rd ve Ikinci Bbil Devleti' nin nl hkmdar Nabu-Kodonosor (saltanat : M. . 604 _ 562) (5), M. 5. 586 y lnda Kuds' feth, hkmdar S e d e k i ya' y ldrerek Yahudileri, tutsak etmesiyle o zamandanberi Bbil'de tutsak bulunan srail O ullar ' n serbest b rakt ki bylece, Yahudilerce uursuz bir tarih hadisesi say lan Bbil tutsakl sona ermi oldu.
ASUR KIRALLI I

Ne zaman kurulduklar tam bir kesinlikle bilinmemekle beraber M. . 1280 - 1260 yllar aras nda hkm sren birinci S a 1 m a n a s a r zamanda byk bir varl k gsterdiler. Asurlular ikinci Adadnarari (saltanat : M. . 911 - 891) zaman nda Babilorlya zerindeki hkimiyetini kabul ettirdi. kinci A s s u r b ani p al (saltanat : M. . 884 - 859) ise Akdeniz'e ula t ve Fenike ehirlerini himayesi alt na ald. Bu devletin bundan sonraki byk ahsiyeti ikinci Sar gon' dur. Btn n - Asya'ya sahip olan ikinci Sargon (saltanat : M. . 722 - 705) imparatorlu u dzene koydu. Korkutma ve y ldrma usul devletin bir prensibi gibi devam ettirildi. O, M.. 722 y lnda ba-ehirleri Kuds olan Y a h u d a Devleti 'yle ba - ehirleri Kuds gibi bir kara ticareti merkezi haline gelmi Sameriye (Samarie) ehri olan s r a i 1 i y e Devleti aras ndaki kanl boumalardan faydalanm tr. Bunlardan
(5) Bu Nabukodonosor, M sr firavunu Nehao'yu (Saltanat : M.. 609-594) M.. 605 ylnda, daha babas Nabupolassar' n veliandi iken Kade meydan savanda yenmi ti.

 srailiye hkmeti, Yahuda Devletini s ktrp kt duruma d rdnden, aresiz kalan Yahuda hkmdar , Asur kral ikinci S a r g o n 'dan yard m istemi , S argon, Asur ordulariyle Suriye'yi geerek Sameriye stne gitmi ehri kuatp Msr fir'avunu ile ibirliine al an hkmdar esir ve ehri harap etmi ti; halkm kaldrp baka yere srerek yerlerine Bbilliler, Araplar ve Hititler yerle tirdi. Bu ekilde bir yerin halk n srp yerlerine ba kalarn getirme i i yenilmi milletin direncini k rmak iin metodlu bir ekilde tatbik edilen bir detti. Direnmeksizin hemen tbi olan yerli k rallar Ninova'nn uyruu oldular; ldrlen dier krallar yerine de Asurlu valiler tayin edildi ve Asur lkesine katldlar. Frat nehrinin kilid noktas olan Karkemi 'ten srlen yerli halkn yerine Asurlular yerle tirildi. K br s K r al Asur'a bal bir kwall k oldu. Sur hari btn Suriye k ylar Sayda kralmn idaresinde bir uyruk krallik halinde birle tirildi. S a r g o n Babilonya kral unvann ald. n-Asya'ya nem verildi. Ylda bir ka mahsul veren bir ziraat yapmak iin kanallar, su depolar yapld . Memleket iinde ticari dei - toku u art rmak iin pazarlar dzene kondu. Fenikeliler ve K brsllar taraf ndan yaplp organize edilmi bir armadann hizmete sokulduu Basra Krfezi'ndeki deniz ticareti canland rld . Btn imparatorlukta byk ilere giri ildi. Ninova, hayvanat ve nebatat baheleri kurulmak suretiyle byk bir ba -ehir oldu. Muazzam bir ktphane, Sargon' un aratt btn Babilonya kitaplarn kendinde toplad . Krallk saray Babilonya biimine gre yap ld . Devlet idaresi Babilonyal ktiplere verildi. Sargo n Babilonyada, takvimi, tart ve ly, bilim ve hukuku dzenledi. Bylece yz yl iinde yep-yeni bir anlay ta muazzam bir kara imparatorlu u kurulmu oldu. S .a rgon imparatorlu u, Mezopotamya - Basra Krfezi - Suriye mihver olmak zere bir iktisadi birlik haline getirmee alt . Fakat bu ekonomi dzeni ayakta duramad ; zira bu iktisadi dzenin ayakta durabilmesi, Hind ve bat dnyas ile ilgili milletler aras bir mal dei - toku una dayanyordu ki, bu iki faktr Ninova k rall daima kendi elinde tutam yordu. Gittike zay flayan devlet M. . 612' - 609 yllar arasnda yap lan savalarda iyioe kuvvetten derek son, Asur kral Asur-Ballit devrinde Med k ral K e yaksar ile ikinci Babil devleti hkmdar Nabu-Polassar bLrleip, Asurlularn ba-ehri olan Ninova'ya yapt klar saldr sonunda ortadan kalkm t r ki, iki mttefik devlet ortak zaferlerinden sonra aralarnda anla p Medl e r, asl Asur ili'ni, Babilliler de Sinear'n geri kalan parasiyle Suriye'yi lkelerine katt lar (6).
(6) Jacques Pirenne, Les Grands Courants de L'histoire Universelle, Neuchatel, 4. ba , 1947, I, 91 vdd. M. . Gnaltay, Yak n ark, Ankara, 1937, ss. 552 vdd,

Buraya kadar saydmz devletler, Arap Yarmadas'ndan kuzeye kan kavimlerle Mezopotamya'n n mali olmyayn ilk sakinlerinin yzy llarca sren ortak ya ay ve nesil karmalar sonunda e itli yerlerde ve zamanla treyen sanal' kavimlerdir. Arap, Yahudi, Armi, Sryni, Fenike ve Habe dillerini konuan halkn da dahil bulunduu bu sami topluluklar (7) bu ilk devirlerden hemen sonra ayr ayr milletler halinde da ldlar yurt tuttular. imdi burada samilerin ba tipi say lan ve islmiyetin aralarnda ortaya kp yay ld Araplar n (8) islmiyetten p.ceki siyasal ve toplumsal hayatlar ndan ksaca bahsedece iz. Arap soyundan olan en eski devletler, yarmadann hemen hemen en verimli ve en gzel iklimine sahip yerlerinden biri olan Yemen blgesinde kuruknu lardr. imdi burada, Yemen'de kurulmu olan bu eski Arap devletlerini gzden geirece iz.
MAN (MNA) DEVLETI (AAI YIJKARI M. . 1400 - 700)

Arap soy bilginleri en eski Arap halk nn A d, S e m u d ve mlik yani Am al i k a (9) olmak zere bugn ortadan kalkm topluluklar olduunu kabul ederler; bu itibarla bunlara as l Araplar manas na arab al-arba derler. phesiz bu bilginlerin bu konudaki bilgilerinin byk bir k sm Tevrat hikyelerine dayan r. Am a l i k a' nn, Msr'da 15-17. sillleyi te kil eden a s o 1 a r' n yani H i k soslar' in cedleri oldu u da sanlmaktadr. Gene bu bilginlere gre, gneye inmi olan N u h ' un torunlarndan K a, h t an (veya Yaktan)'dan (10) tremi topluluklarn arab al-arba'larla karmalarndan, arab al-musta'ribe denen ve Yemen'de hkm srm eski Main (veya Mina), S e b a', H my er Hah. gibi
(7) Samiyat bilginleri sami dilleri gurubunu drt k sma ayrrlar: I Dou sami dilleri: Babil ve Asur dilleri. IIKuzey Sami dilleri: Amurru ve Aram dilleri. III Bat sami dilleri: Ken'anca, branca, Moabca ve Fenike dilleri. IV Gney sami dilleri: Main, Seba, Habe , Arab ve Muhre dilleri. Bak. A. Cevat, Tarih l-Arab Kabl el7isln, Badad, 1951, I, 150. (8) Arab kelimesi tarihte ilk defa Babillilerin Amurru (Bat halk = Frat nehrinin batsnda olduklarndan) dedikleri mntakada oturanlara Aribi (bat l ) eklinde verilen bir addr ki Sami dilindeki badiye kelimesine tekabl eder. M srllar ise l halk anlamna olarak aso, braniler do u halk derlerdi. Bundan nce ad geen eser, I, 169 - 185. Muhammed, Mebruk Nafi', Asr ma Kabl Msr ikinci bask, 1952 ss. 15 vdd. ve C. Zeydan, el-Arab Kabl el- slam, Kahire, 3. bas, 1939, ss. 34 veld, (9) Son yllarda yaplan incelemelerle milttan 3000-2500 y l nce Sumerler'in, kendilerinden tap naklar iin ta , maden ve kereste aldklar Meluh kavminin ve Tevratta saylar XXII, 20 de ad geen Amalek kavminin de bu Amalika oldu u Sumer tabletlerinin ifadesiyle a klanmtr. C. Zeydan, bundan evvelki notta ad geen eseri, ss 50_57, ayr ca, Ali Cevad, Tarih l-Arab Kabl el- slam, I, 263. (10) Kahtan b. .bir b. alih b. Erfahad b. Sam b. Nuh,

devletler meydana gelmi tir. Bu yzden bu gneyli devletlere Kahtanl lar denir. Hicaz blgesi araplarnn, da Ibrahim Peygamber o lu s mail Peygamberin torunlar ndan Adnan' in soyundan redikleri kabul edilir. Bu yzden bunlara da Adnanl lar, veya ayn soydan olan Maad'a veya Ni zar'a nisbetle Maadl lar veya Nizarl lar denir Araplarn gney araplar veya kuzey araplar diyey ikiye blnm olmalar kesin bir olayd r. Ancak Hz. M u h a m n e d ' den ok evvel kuzey taraflar nda oktan yerle mi Yemenli araplar bulundu u gibi gneye yerle mi Adnanl araplar da vard . Yemenliier'in kuzeye kp yerlemeleri yemendeki sedlerden baz larnn yklmas zerinedir. M s r, Bbil, Asur, Ibrani, Yun an, Roma yazl eserlerinden faydalan lmad alarda eser yazm olan eski arap tarihileri Maan (sonralar Main eklinde telffuz edilmi tir) kbrall, yahut baka bir deyimle M i n a devleti hakk nda tek bir kelime dahi bahsetmemektedirler. Hem danr nin "Kitab l-klil" adl eserinde Yemen'de sadece Main ve Brak adlariyle kaydetti i iki mahfed'den bahsetmi tir (11). Zamanmzda oriyantalistlerin ke ifleriyle tarihleri iyice aydnlanan ve ba -ehirleri Karnus olan bu devlete dair eski Yunan tarihilerinden Strabon, Plinius, Dionisyos ve Batlamyos pek ok bilgi vermi ler fakat buna ra men tarihiler Main'in neresi olduunu bir trl kestirememi bu devlete ait hi bir eser ve ren bulamamlar hatt bazlar yunanllarn Minaei szyle Mekke yak nndaki Mina'da oturan halk kastettikleri zann nda bulunmulard ; fakat nl oriyantalist J o s e p h Halevy 1869 y lnda Sanednn dousunda (Cof gneyinde) Main ehri renini bulduktan sonra btn pheler ortadan kalkmtr. Daha sonra Edward Glaser ve ba kalar tarafndan yaplan inceleme ve kazlarda yzlerce yaz t bulunmu ve bunlar sayesinde eski yunan yazarlar nn bahsetmedikleri Mainliler hkmdarlarnn ve tanrlarmn adlar , halkn detleri ve ya ama durumlar tesbit edilebilmitir. Milddan 2000 y l evvel eski Bbil yaz tlarnda Magan veya dou Arabistan'da Mani" adli bir kraln adi geer. Magan kelimesi Arapadaki Maan'n Sumercedeki ekli gibi grnyor. Yaz tlarda Maan ile birlikte, , Meluh d yarndan bahsedilmektedir ki bu blgenin, orta ve dahtebir kuzey-bat Arabistan' iine alm olmas dnlebilir. Smerler, gerek
(11) Hemdari, man Ahbar el-Yemen ve Ensab- Hmyer, Muhibbddin el-Hatib ne ri, Kahire, 1368, ss. 61, 91. Ayn yazarn 1931 de Ba clad'da bas lan ayn addaki eserinin 8. cznde, ss. 46, 124-128.

Maan'dan gerek se Meluh'tan, tapnaklarnn yap m iin kereste, ta , maden gibi eyler al yorlard . Mainliler'in dini, siyaysi ve itimai hayatlar na, hkmdar ve tannlanaln adlarna dair yaz tlardan karlan bilgiye gre bunlar , Irak Amalikasndan yani l Araml lar 'ndan saymak ihtimali daha kuvvetli :%rillyor; nk l Araml lar birinci Bbil devletinin ortaya kndan nce Arap Yammadast'mn yukan taraflar nda oturuyorlard . Bunlardan bir bl sonra Bbil blgesine yay lp Birinci Bbil Devleti' ni tekil etti. Son ihtimale gre Mainliler'in dip dedelerini de bu i te ortakl olan kabileler aras nda sayabiliriz. Bu takdirde Mezopotamya blgesinde Birinci Babil Devleti y kldktan sonra (M. . XIX. yzy l sonlar ) Mainliler'in dip dedeleri oralardan cekilerek kendi medeni llerine uygun bir ya ama yeri bulmak zere Arabistan'n gneyine inmi yerle mi olabilirler ki bu yeni yurtlar nda yerletikten sonra Mezopotamya'da oldu u gibi saraylar, mahfedler te kil etmilerdir ve evrenin gereklili ine uyarak ticarete ba lamlardr. Ticari hesaplarn veya siyasal bams zlklarn derleyip dzenlemek iin al - veri bakmndan kendileriyle tan s klk peyda ettikleri Fenikeliler'in ebced harflerini kullanmaa balamlardr. Bunlarn, ivi yazsn brakp Fenike yazsn kullanmaa ba lamalar nn sebebi Fenike yazsn n daha kolay ve ticaret i lerinde yaygn bir durumda oluu idi. Fenike yazs Mainliler elinde geli mi ve bu gelimeden H m y e r 1 i yaz s ortaya kmtr. Seba yazsiyle Habe yaz s da sonradan Mainlil e r' in bu yazsndan alnmtr. R. D u s ,s a u d ' ya gre Main yaz tlarm n yazl tarihleri M. . 800 yllarn pek gememekle beraber H o m m e 1, Otto Veber, W i n c 1 e r gibi bilginler Mainliler'in Milddan (1400) y l evvel, Yemen'de medeniyet .kurmu bir devlet olarak kabul edilebilece i fikrindedirler. Bunlar, ileride syleyece imiz zere Fenikelil e r gibi almalarn ticarete dayayan bir devlet idiler. Bu maksatla t kuzeye Aka-' be krfezi dolaylarna kadar kmlar ve Medyen (Midien)'i koloni yapmlardr. Gene bunlar n, Mehre ad verilen gneydeki gnlk sahillerinden aldklar Arabistan rnlerini ve Hindistan ile in'den, gelen ticaret mallarn Suriye Filistin (Ebir-Nari)'e, M sr'a, Asur lkelerine gtrp sattklarn biliyoruz. Bunlar n ilk ba-ehirleri Main idi. Daha sonra bu ba-ehir Strabon'un bildirdiklerine bak lrsa Karna'ya evrilmi tir (12).
(12) Main devletinin Main ehrinden sonra ba ehri olan Karnavu ve Yasil, gney Arabistandaki Cofta San'a'n n kuzey dousunda ve Ma'rib'in kuzey bat snda bulunmu olmal .

Hemen imdi inceleyece imiz gibi Yemen'de bu devletten sonra. Sabahlar devleti kurulmu tu:. Seballar' n dvam n da H m y er l i l e r te kil etmilerdir. Yukarlarda sz at mz buralarda yap lan son arkeolojik ara trmalarda ele yeen yazl ta lardan anla ldna gre bu devletler ayn halk topluluunun vcuda getirmi olduu devletler olup, devlet ad nn, deimesi sadece saltanat sren hkmdar soyu de iiminden ibarettir. Main devletinde k rallk babadan o ula geiyordu. Bu devlet, daha do ru bir deyimle bu hkmdar sllesi siyasal erkini ne zamana kadar devam ettirdi? Bu soruya kesin ve a k bir cevap vermek ok .g grnyor. Fakat herhalde M. . VII. yzy ln bandan 'evvel ortadan, kalkmam lard ; esasen Mainlile:'in son a lariyle Seballar'n ilk a birbiriyle kar m durumdadr. Bu devirlere ait yaz tlarn incelenmesi M a i nliler' in Milddan nce 750 - 650 y llar arasnda sona ermi olduunu gstermektedir.
SEBALILAR DEVLET/ (M. . 700 - 115) (13)

Eserlerinde do ru olsun sylenti halinde olsun M a i n 1 i 1 e r hakknda tek kelime ile dahi bilgi vermiyen Arap yazarlar Seballar'dan rtl bir ekilde bahsetmi lerdir. Eski Yunan tarihileri Yemen dolaylanndaki Mainliler, Sebal lar, Katabanl lar, Hadramavtl lar , K a ri 1 i 1 e r 'den bahsetmekle beraber, hkmdarlar = adlar hakknda bir ey demend lerdir. Yalnz Strabon, Sebahlar' n sosyal ve ekonomik durimlanna dair bilgi vermi , ba-ehirlerinin Maryaba, yani Meerib ehri olduunu sylemitin. Sebal lar' n asllar da Mainliler'inki gibi kesin surette halledilemenr s tir. Arap yazarlar Seballar'n, Tevratta N u h ' un olu ,S3,111 torunlarndan Y aktan ile ayn ahin olduunu kabul ettikleri K a h t an' dan indiklerini iddia ve bunlara arab- mutaariribe adn verirler (14). Arap tarihilerine gre fKahtan, Yemen halknn dip dedesidir. M. S. XIX. yzy ln sonlar na doru Yemen'de yaplan ara trmalarda ortaya kan Main yaztlarnda Seballar, Havlan adl ba ka bir kabile yannda, daha Yemen kuzeyinde dola an ve Necran'da Akabe krfezi dolaylarnda bulunan Petra yak nndaki Maan ehrine (bugnk ra-dn, k (13) C. Zeydan bu devleti M.. 850-115 y llar aras nda yaam kabul ediyor, el-Arab Kabl el- slm, ss. 111. (14) bn-i Hi am s ralad soy ktnde Sebal lar ve onlarn devam olan Himyerlileri "Kahtan o lu Ya'rub olu Yecub olu Sebe' olu. Himyar kabilesi" eklinde kayd ediyor ve "buradaki Seba'n n ad Abd ems idi. Arablarda ilk Sebi yani yama, Abd ems taraf ndan yapld iin kendisine Sebe' lkab verilmitir" diyor. Sire, Kahire, 1936, I, 11. Burada ad geen Himyer'in bir ad nn da Arencec oldu unu kaydediyor. Ayn eser, I, 20.

10

rall gney snrlarnda) giden yol stnde, bask nlar yaparak ticaret kervanlann rahats z eden gebe bir a iret gibi gsterilmektedir. Asur Krall ana ait yaztlarda da M. . 700 yllarna doru Yis'i-amara adl bir Seba k r al 'ndan bahsediliyor. Bu belki eski Seba devrinde de raslad mz rahip-k rallardan biridir. Asur kran ikinci S a r g o n (saltanat : 822 - 705) devrine ait olan bu yaz tta kral S a r gon'a cizye veren uluslardan sz ederken bu Seba kiral Yis'i- am ara da say lyor. Bu kay t ikinci S argon' un Yemen'i ele geirdi ini isbat etmez. Byle oldu una yani Yemen'i ele geirdiine dair hi bir belge yoktur. Seba Devleti, F enikeliler gibi ticari bir hldmetti. Kuzey Arabistan ticareti bunlar n elleride idi. Yemen'den kalkan ticaret kervanlar nn kuzey Arabistan yoluyla Akdeniz k ylarna geebilmeleri ve bilhassa o zaman ok nemli bir ticaret mahreci olan Gazze'ye geebilmeleri iin btn o blgelere hakim olan ikinci S a r g on' dan izin almalar veya para demeleri gerekiyordu ki ad geen ve cizye veren devletleri sayan belgenin mahiyeti bu olmal . Bu Seba k ral o zaman herhalde orta Arabistan'da oturuyordu. te yandan sylentilerin srail kran. Sleyman' la (saltanat : M. . '973 - 933) ada gsterdi i Seba melikesi hikayesi tarihi olaylara pek uygun d memektedir; yahut da bu Belki s, Seba melikesi deil belki Asur yaztlannda adlar geen ve kuzey Arabistan'da yaam olmalar muhtemel bulunan Aribi kralielerinden biridir. Yemen'de Belkis adl kralkeye H i m yerliler devrinde Belkis binti Hedhad ad altnda ve Miladi 330 - 345 y llar arasnda hkm srm olarak gryoruz ki h ristiyanl a yeni girmi olan Habelilerin Yemen'e saldnlan bunun zamannda vuku bulmutur. Bu kadnla bundan 13 - 14 yzy l nce ya am olan. Israil k ral Sleyman aras nda bir ilgi olamaz; Yemen'deki Seba devleti en erken M. . VIII. yzy lda kurulduuna gre a k hikayeleri dillere destan olan Belkis'in Seba melikesi olmas bile uzaktr (15). Yemen'de ortaya karlan yaztlardan bir ok Seba hkmdar ad renilmi tir. Bu ad ve lakaplann kar latrlmasndan, Sebablar' n, evvela. bir beylik veya dini ba kanlk tekil ederek daha sonra bu ekirdekten byk bir hkmet te kil ettikleri sanlmaktadr. S ebal lar' n bu
(15) Bu, belki de bir Main k raliesi idi? Hondmir, mehur eserinde Sleyman' n Yemen'e gitti ini, o srada Belkis'in Seba'da k ralie bulundu unu ve ikisi aras nda ailtar e maceralar cereyan ettikten sonra evlendiklerini uzun uzun anlat r: Habib s-Siyer, Tahran, 1333 H. . I, 123 vdd. Tarihi olaylar ve kronolojik ba larla hi bir uygunluk gstermeyen bu efsanevi hikayeyi, J. Starcky de incelemeden ve karlatrmadan naklediyor, bak. Palmyr, Paris, 1952, sS. 30.

11

genilemeleri, eski saldrgan uluslar n yaptklar gibi saldrma yoluyla deil ticari geli me ile olmutur. Seba hkmdarlar nn yaztlarnda dier eski alar hkmdarlar na ait yaztlarda olduu gibi saldrdm, stn ktm, cizyeye ba ladm, apul ettim gibi szler grlmez; tersine olarak yap yaptm, vakfettim, onard m gibi kelimeler vard r. Bunlar Seba'da oturan bir beylik iken, sonra Sarvah' ele geirip ba- ehir yapm lar, daha sonra da Ma'rib ehri bu devi zerine alm tr. Yaztlarda geen hkmdar lkap ve nvanlar na gre Sebal lar' n balca iki devir geirdikleri anlalyor: Birinci devirde hkmdarlara "mekrup" veya `mukarrib" yahut "mukarreb" deniyordu. Bunlar ilk devirlere ait rahip-hkmdarlardrlar. Bu birinci devir M. . 700 - 500 y llar arasna rastlar. kinci devirde yani Sebal lar'n H i m y er 1 il er devleti ekline gelmesine kadar sren M. . 500 - 115 y lna kadar Ma'rib hkmdarlar resmen Seba krallar adna ta rlar. imdiye kadar ele geen yaz tlardan 27 kadar Seba hkmdarlarnn ad renilebilmi tir. Bunlardan 15 i ilk devre yani mukarrib nvaniyle tan nan rahip-hkmdarlar devrine, 12 si ikinci yani Seba hkmdarlar devrine aittir. Seba devleti daha sonra Zofar ad n alan ve o zaman Yemen'in en byk eyaletlerinden birini te kil eden Reydan' lkelerine katmlardr. Krallk taht Main devletinde oldu u gibi bunlarda da babadan o ula geerdi. Main devletinin ortadan kalkmas ndan sonra (M. . 750 ile 650 aras nda) bunlara ait bulunan Midian (Midyen) snrgesinin Sebal lar taraf ndan devir al nm olmas tahmin ediliyor. Tevrat n baz bendleri bu tahmini dorular grnmektedir (16). Seba devleti zaman nda yap lm en nemli ilerden biri Ma'rib seddi de denilen Arim Seddi'dir. Bu sed Serat s ra dalarnn bir uzants arasnda yaplmt . Arim, Hmyer lehcesine gre sed demektir. Arim seddi Ma'rib yaknnda olduundan Marib seddi diye amili-. Ma'rib'in bir ad da Seba'dr, bu itibarla buna Seba seddi de denir. Bu seddin hangi Seba k ral zamannda yapld veya yap lmaa ba land her ne kadar ele geen yaz tlarda baz aydnlatc kaytlara rastlanm sa da kesin olarak bilinmiyor. Bu sed mildi alt nc yzylda onanld anlalmakta ise de ondan sonra bir daha onanlamam , islmiyetin ortaya kmasndan biraz nce y k lmtr. Seba d e v l e t i hkmdarlann n da, kendilerinden evvelki Main
(16) Tevrat,Eremya bab VI, 20 (M.. 620 ye do ru); Hezekiyal, bab XXVII. 22 ve bab XXVIII. 13 (M.. 580 y lna dogru) ve Ye ua, bab, LX. 6 (M.. 500 yl na doru)

12

devletininkilerde oldu u gibi ve onlar nkinden farkl lkab ve nvanlar vard ; bu iinvanlar, ulu anlam na gelen (Vitar), mmtaz anlam na gelen (beyyin), erif anlamna gelen' (Zurah), gzel anlam na gelen (yuhen'am) ve sami anlam na gelen, (yenuf) tur (17). Yukarda bahis konusu ettiimiz zere eski do u devletlerinin ounda grdmz gibi bu devlette de saltanat n kadnlara da geti ini anlyoruz. Bu Seba devletinin bir k raligesinin ( B e 1 k i s' in ) srail Kral Sle y man ile mnasebet peyda etmi olmas tarihi geree uymad halde btn eski tarihiler bundan bahsaderler. Mesel Hondmir de nl eserinde ad geen srail kral S 1 e y m a n., ' 'n (Sleyman peygamber) Yemen'e gitti ini, o srada B e 1, k i s ' in Seba k raliesi olduunu ve ikisi arasnda uzun a k maceralar getikten sonra evlendiklerini uzun uzun anlatr (18).
HIMYERLLER DEVLETI: M. . 115 M. S. 525

Milddan nce 115 ylnda Yemen'de, Kahtaniler'den olan Mainliler, Seballar gibi, Hmyerliler ad n tayan bir hkmdar sllesi daha ortaya kt . Bu hkmdar sllesinin evvel Reydan ehrine hkim olduklar , bu itibarla (Zu Reydan) ramiyle an ldklar anla lyor. Daha yukarda da iaret etti imiz gibi Reydan, bugnk Zofar'n eski addr. H m y er li 1 er evvel Kataban' ele geirip, Seba hkmdar sllesi zay flaynca M. . 115 ylnda Seb,a'y yama, Ma'rib ehrini de ele geirerek resmen Seba ve Zu Reydan hkmdarlar nvann aldlar (19). Hmyer kelimesi Habe e olup koyu renkli demektir. Milttan 300 y l kadar sonra Hadramavt eemenliini kaybettikten sonra, bu "Seba ve Zu Reydan k ral" nvan bundan sonra uzat larak "Seba ve Zu Reydan ve Hadramavt ve Yemenat k ral" ekline sokuldu. Biraz sonra da "Seba ve Zu Reydan ve Hadramavt ve Yemenat ve bunlar n da ve Tihanw'deki Araplar kral " olmak zere up-uzun bir nvan halini ald . Mildi IV. yzyl ortalarnda, k sa sren, bir Habe istilsndan sonra bu uzun nvanl krallar 375 ylndan 525 y lna kadar elli y l aral ksz olarak saltanat srdler. 525 ylnda Habeli Aksumlular bunlar n yerine getiler. Habe liler de sami toplulu una, dahil bir millettir; fakat bugn Habeistan denen blgeye sami gnn ne zaman ba lad doru ve kesin olarak bilinmiyor. Herhalde M. . V. yzy ldan daha sonra olamaz. Habe liler'in ulusal geleekleri k rallklar nn baslangcm, aa yukar M. O. X. yzyla kar yor; bununla beraber hkmdarlar olarak gsterdikleri M e n i 1 e k
(17) C. Zeydan, el-Arab Kabl ss. 111.

(18) Hondmir, Habib s-Siyer, Tahran, 133 Hs. I, 123 vdd. (19) gn. Guidi, L'Arabie AntAislainique, Paris, 1921, ss. 65.

13

(Menelik) den sonra (nekadar sonra oldu u belli deil) Z o s k al es adndaki bir k raln hkimiyet sahas n geniletti ini biliyoruz. Bunlar orada sonra K a u u (Kaouschou veya Kouchite) rkyla kartlar. Habeliler siyasi ilgilerini kesmeden devam ettirdikleri eski yurtlar na yani Yemen'e trl f rsatlarla geri gelmi lerdir ; bu defa ise Kau u' lar rkyla karp esasl bir deiiklie uradktan sonra geliyorlard (20). H myerliler, Mainliler ve Sebal lai.- gibi srf ticaretle u ra an, bar iinde yaama n planda, kabul eden bir soy deildi. Bunlar sava idiler, bu soydan inen hkmdarlar aras nda Arabistan'da bir ok yerler ele geiren ra:nllar ve Habeliler ile sava lar yapan krallar vard . Hmyer krallarndan bazlar Tubba lakabiyle an lrlar. Bu kelime de Habe e olup "kuvvetli, kudretli" manalarma gelir. Ibn-i Hi am "Sil-e" adl eserinde tarih sylemeden ve daha ziyade eskiden beri devam edip gelen sylentileri do ru kabul ederek Hmyerliler tarihi hakknda ok uzun bilgi vermekte, bilhassa Yemen'e yap lan Habe saldrn ve bunlarn Kuzeye Kbe zerine, peygamber Hz. Muhammed'in dedesi e y b e (Abdlmuttalib) zaman nda yapt klar yrye dair geni bilgi vermektedir. Ibn-i Hi a m, Hmyerliler'in son hkmdarlar nn zalimliklerini, Yemen'e yahudiliin ve h ristiyanln sokulu unu, L a h n i a Z u e n a t r adyla anlan ve hkmdar sllesinden olm yan bir zorbann hkiimdarl ele geirip ahlaks zea i lere giri tiini bu L ahnia' nn ktlklerini ortadan kald rn kendisini yokeden kahraman Zur'a' n n yani Zu Nvas' n Yahudi dinini benimseyip Yemen lkesine yay n bu dini kabul etmiyenleri uhdud ad verilen ii ate le dolu hendeklere attrdn uzun uzadya anlat r ve bundan sonra Habe saldrnn baladn syler ki (21) yazar n verdii bu bilgi sonradan ele geen yaz tlara uygun d mektedir. Hakikaten bu son kay tlara gre M. 525 y lnda Yemen'e hakim olan Habe liler'in (22) Ma'rib seddini onarttklar anla lyor. Gene bu yaz tlara gre Ma'rib seddi M. 542 - 3 y llarnda yklnstr. Yemen'e Habe saldrs hexhalde daha Sebal lar soyunun glerini, nfuz kudretlerini elden karma durumuna d tkleri son devirlerde ba (20) Ayn eser, ss. 69 vdd. (21) gn. Guidi, Zu Nvas' n M. 500 yllar nda hkimiyeti ele geirdi ini yazyor. Bundan evvelki notta ad geen eseri, ss. 73. Uhdud olay ve Zu Nvas hakknda bak. bn-i Hiam, Sire, I, 30. vdd. Ayn olaylar hakk nda bak. Taberi, Milletler ve Hkmdarlar Tarihi, Ankara, 1955, I, 1148. (22) O zamanlar ba ehirleri Aksum olduundan Habe lilere Aksumlular deniyordu. Habe kral yerine Aksum k ral tabiri kullanlyordu. bak. slam Ansiklopedisi, Arabistan maddesi.

14

lam bulunuyordu. Zeyla' (Adulis) da ele geen bir yaz tta necainin (23) Mildm ikinci yzyl balarnda Yemen k ylarna saldrd syleniyor. Habeliler Mildn nc yzyl sonlarnda yeniden Yemen'e saldrdlar. Yemen ve Tihamdnin baz yerlerini ele geirerek Habe istan'la Arap yarmadas arasndaki ticareti kolayla trdlar. Bundan elli yl sonra Habeliler Yemen'e tekrar sald rp btn Yemen'i ele geirmi lerdir. A k s u m ln 1 a r ' n, Mildrt 345. ylnda Yemen'e yaptklar saldr, meydana getirdikleri etki bak mndan ok nemlidir. Habeliler bu tarihten, az nce F r u m e n c e (Fromantos) adl bir rahibin gayretiyle h ristiyan dinine girmilerdi (24). Habe liler, Hristiyanl Arap yarm adasnda yayp yerletirmek hususunda Roma imparatoru byk K o s t a n t i (lm: M. 337) 'in teviki zerine bu saldra gemiler ve burada, hkimiyetin tekrar yerli hkmdarlara geti i M. 375 ylna kadar kalm grnyorlar. Daha nceki durumlar bilmiyoruz amma hi olmazsa bu devirdeki Hunyerliler hkmdarlar , Aksumlular' n, uyruklar idiler. Habelik ,,r'in bu seferki Yemen istillarm n sebebi sadece K o s tantin' in h ristiyanln etrafa yay lmasn ve kklemesini kutsal bir dev bilmesi deil ayn zamanda Yahudilerin Yemen'de yeni yay lmaa, balam olan hristiyanla ve hristiyan halka kar takndklar kt dunundur. Hele Roma ikiye blndkten sonra (M. 395) Do u Roma (Bizans) imparatorlar nfuz ve ticaretlerini geni letmek yolunda bir ara olarak kullandklar hristiyanl Arap yarmadasnda da yaymak ve genelletirmek iin byk emek sarfetmi ler bilhassa Necran'da ok al mlard . Necran ve Aden taraflarna papasiar yollam lar ve Necran'da bir manastr yaptrmlard . Necran Kbesi diye tan nan bu ziyaretghta papaslar ve din adamlar otururdu (25). '
(23) Necai Habe dilindeki Necs (bugnNegs de deniyor) kelimesinin arabcalam eklidir. Necs, Habe dilinde kral demektir. Arab yazarlar Iran ahlarma kisra, Roma ve Bizans k rallarma da kayser derlerdi, (24) Habeistan' n bu kadar erken h ristiyan dinine girmesi dikkate de er bir olaydr; zira h ristiyan dini yzlerce y l Roma hkmdarlar tarafndan takip edildikten sonra ancak M. 306 Roma'n n Galya eyaletinin merkezi olan Eboracum (bugnk York ehri) da Roma lejyonu taraf ndan Avgust ilan edilip M. 337 yl nda len byk Kostantin zaman nda, M. 313 ylnda mehur Milan fermaniyle resmiyeti tan nmtr ki bu tarihten 20-30 y l sonra Habeistan'da da resmi din olarak tannmas sebebleri hakikaten zerinde durulma a deer nemli bir i tir. gn. Guidi, Necran ve Arabistan' n sair yerlerindeki h ristiyanlarn monofizit mezhebinde olu larm bunlarn, Suriyeli monofizit misyonerler vas tasiyle h ristiyanla sokulmu olmalarndan ileri geldiini kaydediyor. Bak. l'Arabie Ant6slamique, p. 73. (25) C. Zeydan, el-Arab Kabl el- sld,m, ss. 120.
,

15

M. 525 yllarnda, Yunanllar' n D e n y a n, o s dedikleri son H myerli hkmdar Z u N v as' 1, Habe kumandan Ebrehe yenerek tahtndan indirdi. Hatt. E b r e h e daha sonra me hur fili ile Mekke'ye kadar yrd. Bu sald rn sebebi Yahudilikte ok ileri olan Z u N v a s' m Necran'a sokillan hristiyanl ortadan kald rp Arabistan' kurtarmak istemesidir. Z u N v as bu i iin 523 ylnda Necran'a yrm , Neeranl lan, hristiyanlk' brakarak Yahudi dinini kabul etmee zorlamt. Necranl lar bu teklifi kabul etmeyince Z u N v as ba kanlarn ldrd mallar n yama etti. leri ate dolu hendekler hazrlatarak h ristiyanl ktan dnmek istemiyenleri bu ukurlara att rd, Incillerij yaktrd, kiliselerini yktrd . b n_i H i am' n T bn-i I s h ak 'tan naklen bildirdi ine gre bu insan k rmnda ldrlenlerin shak' n anlattna says yirmi bini bulmu (26). Gene I b n gre hristiyanlardan D e v s Z u S a '1 e b an ad nda biri atm drt saha srp uzakla arak lmden kurtulmu ve l yolunu tutup arkas ndan gelenlerin gzlerinden kaybolmu ve Bizans imparatorunun saray na gidip huzura km (27) Z u N v as' n hristiyanlara yaptklarn anlatp onun bu zulmnden kurtulmak iin sava yapmak zere yardm istemiti. Kayser "memleketin buraya ok uzakt r, fakat h ristiyan olan Habe kralna, sana yardm etmesini yazacam; o sizin memleketinize daha yakndr" cevabm verdi ve Habe hkmdarna, ona yardm etmesi ve cn almas hususunda bir mektup yazd . D e v s, Kayserin mektubunu alp Habeistan'a vard, necainin katna kt. Necasi, De vs ' le birlikte yetmi bin Habe liden miite ekkil bir ordu yollad . Ordunun bana, Ha(26) bn-i Hiam, Sire, I, 37. Taberi ise bu ekilde ikence yap larak ldrlen Necranhlar n saysn onbin olarak kaydediyor. Tarih-i Taberi, Tahran, Kitaphane-i Milli, numaram yazma, varak 210 A. (27) Bu srada Bizans tahtnda birinci Jsten (saltanat : M. 518 - 527) bulunuyordu. Bu, Bizansta kar klklar hakim oldu u bir srada, muhafz ktas komutan iken tahta geirilmi 70 yalarnda bir adamd. Aslen Makedonyal olan Jstinyen'in idare ile ilgisi olmay p Bizans devletini kendi nanuna erkek karde inin o lu ve kendi yerine tahta geecek olan me hur Jstinyen (saltanat : 527 565) idare ediyordu. Jstinyen bat Roma'y, bilhassa Papay memnun etmek iin daha amcas zamannda yl (M. 518-521) Aryus taraftar monofizit dou hristiyanlar na kar sert tav r taknmt. Gene monofizit tarikat nda olan Habe kilisesi ile temas muhafaza etmesi, tahta getikten biraz sonra kendini a ktan aa "imparator ve papas" ilan eden- bu dindar hkmdar n (diktatrn) hem siyasi hem de dini nfuzu elinde bulundurmak isteyi inden ileri geliyor; zira douda siyasi ve manevi' birli i diriltmek iin Msr'da, Suriye'de, Mezopotamya'da ve Ermenistan'da ok kuvvetli olan monofizitlerle iyi geinme e ok dikkat ediyordu.

16

belilerden E r y a t' komutan tayin etti. Bu orduda E b r eh e el E r em de bulunuyordu. Er y a t, yan nda Z u S a' 1 e b an da bulunduu halde denizi a arak Yemen k ylarna ayak bast . Z u N v a s, Hmyerlileri ve kendisine uyruk olan Yemen kabilelerini alarak Z a t l-Aber denen yerde Er yat ' n kar sna kt (28). Z u N v as yenildi, ordusu peri an oldu; bu felketi grnce at n denize srp yitti gitti. Bundan sonra Z u N v as' tan hi bir haber alnamad . Eryat ise Yemen'e girip istil ederek h'alirn oldu (29). C. Z e y d a n Habe sald rnn sebebini Arap kaynaklar nn bildirdiklerinden ba ka olarak yle yazyor: Bizansl lar Hristiyan dininin yaylmas yoluyla douda szlerini geirir duruma geldiklerinden Bizans tccarlarnn dou mallarn Basra krfezinden al p Kzl Deniz yoluyla Msr'a ve kendi lkelerine, Avrupa'ya ta mak iin Hmyerliler lkesinden gemek kolayla mt ; nk Hmyerliler eski kuvvetlerini kaybettiklerinden Bizans tccarlar nn bu gei ine engel olamyorlar, onlar da Basra, Krfezi'nden aldklar Asya ilerinden gelme dou eyalarn Yemen ve Kzl Deniz yoluyla Habe istan'a ve oradan da Msr'a ve daha telere ta yorlard . Bu durum, teden beri Bizans' n ba rakibi olan ranllar tarafndan nlenmek zere Basra krfezine ordu gnderildi. Bizans k rallar Habeliler ve Hmyerliler eliyle bu stnlklerini elde tutmak istedilerse de ran'a dayanan ve gvenen H myerliler bu Bizansl tccarlara sald rmaa baladlar ve dou ticaretine engel oldular. Teofanes'in (Bizans tarihisi: M. 750 - 817) bildirdiine gre Habe liler ticaret yolunu emniyet alt na almak iin Kzl Denizi geip Hmyerliler'e saldrdlar, Yemen hkmdan Z u N v as'i ldrp Yemen'e yayldlar (30). Bu baardan sonra Aksumlulara yard m etmeleri artiyle Bizans imparatoru J s t in y en (saltanat : M. 527 - 565) ile anla may yenilediler. iskenderiye'ye bir eli kurulu yollay p vaftiz yapmak. ve dini bilgileri retmek zere bir din adam istediler. Kendilerine Y o ha n n a adnda bir papas yolland ki bu adam sonra Aksum ehrinde piskopos oldu. Habe liler bu teebbslerinde ba ar kazanp ticaret yolunu at ktan sonra geri dndler. Sald rclar geri dner dnmez H myerliler bu ticaret
(28) Ibmi Hiam, Sire, I, 41. (29) Ayn eser, I, 38-39. (30) C. Zeydan, Zu-Nvas' n yenilmesinden sonra Zu-Ceden el-Hemdanl lakabini tayan birinin Yemen'de idareyi ele al p etrafa da lan halk toplay p Ha.. belilere kar direnmeyi denedi ini fakat bunun da yenildi ini sylyor. C. Zeydan; el-Arab Kabl el-slam, 3. bask. Kahire, 1939. ss. 120. bn-i Hiam, Zu-Ceden lakabl bir ahstan sz amakta ise de bunu komutan olarak de il, bir air ola, rakgsteiyo,S I, 39.

islmdan nce Arab Tarihi F: 2

17

yolumu gene kapadlar. Habe liler Yemen'e ikinci defa sald rdlar ve bu sefer Esim af y o s adl bir hristiyan, Yemen genel valisi oldu. u son yllarda H sn- Gurab adl yerde bulunan yaz tta okunan yaz lar bu bilgiyi kuvvetlendirir mahiyettedir (31). Yukarda dediimiz gibi Z u N v a s at n denize srp kaYbolduktan sonra E r y a t, Yemen'i istil etti ve yerle ti. Biraz sonra yannda bulunan komutanlardan Ebrehe ile aras ald. Eryat Yemenlilere zulmettiinden yerli halk da Ebrehe ile birlik oldu. Ebrehe ile Eryat arasnda kan sava ta E r y a t Ebrehe'nin, duda n yardndan Ebrehe'ye el-E rem (= duda yar k) lakab verilmi tir. ki komutan aras ndaki sava sonunda E b r e h e, Eryat' ldrp Yemen'in tek valisi oldu. Bundan sonra Ebrehe Scm'a'da (32) el-Kulleys ad verilen tap na yaptrd (33). O, bunun her bak mdan gzel olmas na o kadar nem verdi ki bn-i Hiam' n nakletti ine gre bu tap nak o zamanlar yer yznde hi bir yerde e i grlmemi bir kilise oldu. phesiz bu ifadede byk bir mbala, var amma kilisenin yap lmas hususunda ne kadar fazla ihtimam edilmi oldu unu gsterir. E b r e h e bundan sonra btn Araplar n, tavaf iin, Mekke'deki Kbeye deil buraya gelmelerini temine al t . Mudarllardan K i n a n e olu Malik olu Haris olu Sa'lebe o lu Amir olu A d i y olu F u k a y m o ullar/1d= bir adam bu te ebbse kazarak gidip Yemen'de el-Kulleys tapna na girdi ve pisledi. Bunun zerine Ebrehe sinirlendi ve gidip Mekke'deki kutsal evi y kmaa and iti; ordusunu al p Mekke'ye do ru yola d t. Yan nda Mahmud adl mehur fili de vard . Evvela Yemen e rafndan Z u N e f r adl biri Ebrehe'nin karsna k p sava t , fakat yenildi tutsak oldu. Ebrehe ikinci olarak
(31) C. Zeydan, el-Arab Kab ' el- slm, es. 120-122. (32) Habe liler Yemen'i istil ettikten sonra idarelerine ba - ehir olarak San'a'y setiler; burada 425-455 y llar aras nda hkm srm olan Himyerliler hkmdarlar ndan " urahbil Ya'fur b. Es'ad" taraf ndan veya bu hkmdar n halefi olup 455-470 de saltanat sren " urahbil Yenuf" taraf ndan yapt rld sylenen "Gu nclari Saray "nda oturdular. Arab yazarlar bu saray n yedi kat ve son ,derecede muhte em olduunu ve nc halife Osman b. Affan zaman na kadar sa lam kald n ve bu halife taraf ndan ykt r ldn kaydederler. Himyerliler taht bu defa, ran'a bal bir vali s fatile altnc yzyln sonlar nda Seyf b. Zi-Yezen'e geti inde Seyf'de gene bu Gumdan saray nda oturrnu tu. M. Es'ad, Tarih_i slm, I, Medhal, Der-i Saadet, 1327-29, ss. 157 vdd. (33) Taberi, Milletler ve Hkmdarlar Tarihi, I, ss. 1160. C. Zeydan' n iaret ettii gibi bu "el-Kulleys" kelimesi galiba kilise kelimesinin arabala t rlm b r ekli olacak. C. Zeydan, el-Arab, ss. 122.

18

karsna kan Has'am kabilesini de yenip Taif ehri dolaylar nda bulunan Sakifliler'e ula t . Sakifliler kendi tap naklar el-Lt' ykmamas iin ona yalvardlar o da ba lad ; Ebrehe'nin ordusunu Kbe'nin bulundu u yere gtrmek zere kendisine Ebu R i g a l, ad nda birini k lavuz verdiler. Ordu el-Mugaminis adl yere vard nda Ebu Rig al ld. O gndenberi hala Araplar bu Ebu R i g al ' in mezar n talarlar. Ebrehe yolda, oralarda buldu u Hz. Muhammed'in de desi ey be (Abdlmuttalib) nin iki yz devesini birlikte al p gi-,rd; sonra eybe'nin, develerini geri vermesi hususunda yapt rica zerine verdi ve Habe ordusu Kbe'ye sald rdysa da Kur'an- Kerimde CVIII. srede (Fil sresi) temas edildi i gibi hi bir ey yapamadan, bozguna uram bir durumda Yemen'e dnd gitti (34). Bu olay M. 570 y l sonlarnda oldu ki bunun zerinden k sa bir mddet getikten sonra Hz. Mu h a m m e d domutur. Ebrehe'nin lmnde yerine, o lu Y e k s u in, daha sonra teki o lu M e s u k (35) geti ki Yemen'de son Habe valisi budur. Habe liler Yemen ahalisine ok eziyet ederlerdi; hele Yeksum zamannda durum ok daha fena idi; Yemenli erkekler ldrld, kar larn Habeli askerler ald , ocuklar perian oldu. Sonunda Yemenliler, H myerliler hkmdar soyundan S ey f b.Zi Y e z en (36) ile birle ip Habelileri yurtlarndan karp atmaa karar verdiler ve Seyf bu i iin Istanbul'a (Constantinople) Bizans imparatoruna yard m isteme e gitti, Hebelilerin zulmnden b k p usand klar m anlatt . Imparator onun bu arzusunu "Habe liler Yahudi midirler ki zerlerine sald raym" diyerek reddetti. S ey f bundan sonra Iran'da hkm srmekte bulunan Sasaniler hkmdar o v an- A. d i 1 lkabiyle. anlan birinci H u s rey 'e (saltanat : M. 531 - 579) basvurdu. Kisra, Yemen'in uzakl ndan ve ele geirilse dahi gelirinin azl sebebiyle bir fayda sa lamyaca mdan bahisle bu yard ma pek yana mak istemediyse de sonunda S e y f ' in
(34) Hiam, Sire, I, 43. (35) Taberi, Mesruk'un, Ebrehe mstakil Yemen valisi olduktan sonra Ebu Murre Zu-Yezen'in kar s olup zorla kendisiyle evlendi i Reyhane adl Yemenli kadndan doma olduunu kaydediyor Milletler ve Hkmdarlar Tarihi, I. ss. 1160. Fakat Taberi'nin bu mtalSs yanl olmak gerekir; zira Ebrehe, Habe kumandan Eryat' n idaresinde M. 525 yllar nda Yemen'e sald ran ordu iinde olup bu ordu Zu-Niivas'la, savast ; Ebu Murre Zu-Yezen ise ranl larn M. 576 yllarnda Habe lilerle yaptklar sava ta bulunmu tur. Bak. bn-i Hi am, Sire, I, 38, vdd. (36) Taban i bu ahsn ad n Sefyan veya Seyf b. Mdikerib eklinde kaydediyor. Milletler ve Hkmdarlar Tarihi, I, 1199.

19

devaml srawlar neticesinde raz oldu (takriben M 576 y lnda). Yedi sekiz bin kiilik bir kuvveti V a h r iz ad ndaki bir komutann idaresine vererek Seyf'le Yemen'e yollad (37). S e y f Iran askerleriyle Yemen'in ierilerie doru ilerledike Yemenliler blk blk etraf na toplandlar. Karlarna kan byk bir Habe ordusunu yendiler ve bu sava larda Habe valisi Mesruk ld. Bylece Yemen, Habe istils ndan kurtulmusa da bu defa Iran nfuzu alt na gemi oldu. Iran kisras , her yl belirli bir miktarda vergi vermek artiyle Yemen valili ini Seyfe verdi. Bir mddet sonra S e y f Habelilerden bazlariyle dost oldu ve bunlar taraf ndan ldrld. Seyfin ldrlmesinden sonra Sasa/111er V a h r iz ad ndaki eski komutann idaresinde tekrar bir miktar asker gnderdiler. Vahriz ba ar ile duruma hkim olarak Iran valisi s fatiyle b raklm bylece Yemen'deki Iranl valiler dizisinin, ilki olmutur. Baz kaynaklarn bildirdiine gre Yemen'deki bu Iran valileri yaln z Yemen lkeleriyle yetinmiyerek zamanla Hadramavt, Umman ve Bahreyn taraflarn da ele geirdiler. Bu ekilde Yemenlilerin Iran'dan yard m istemeleri kendileri yarar na ellerine fazla bir ey geirmedi; nce Habe lilerin uyruu iken imdi de Iran' n uyruu oldular. Aradaki fark sadece iranl larn din ve ibadet hususunda Yemenlilere karmamalar ve zor kullanmamalar nda idi. ran' n Yemen'deki eemenli i islmiyetin ortaya kmasna kadar srm, Milcli 629 (7. Hicret yl ) ylnda ran merzban yani valisi bulunan Baz an islmiyeti kabul etmekle Yemen islm uyru una gemi ve bylece Bazan Yemen'deki ran valilerinin sonuncusu olmu tur (38).

YEMEN'DEK K7VK BEYLKLER

Yukarda kaydettiimiz Yemen'in byk devletlerinden ba ka gene onlarla ada bir takm kk beylikler de vard . Bunlar kk bir kasabaya veya bir ka kasabaya, yahut da daha geni e bir blgeye sahip olu larna gre Z u (cem'i ezva') veya Kayl (cem'i ekyal) nvanlar (37) Baz eserler Kisra'n n, ran askerlerini byle sonucu belli olmayan bir i uruna kolay kolay feda etmek istemedi ini, bunun iin ran hapishanelerindeki mahkmlardan mrekkep 7-8 bin ki iyi 8 gemiye bindirip yollad n , yolda bu kayklardan ikisinin batp altsnn Yemen'e vardn yaz yorlar. Mesela bak. Taheri Tarihinin ok eski farsca bir nshas , Tahran, Kitabhane-i Meclis-i tray- Milli, No. 231, varak 250 A. vdd. (38) Mneccim ba tarihi, I, 197. Baz tarihciler de Iranl askerlerle yerli Yemenli halkn nesil kar mndan meydana gelmi ve "ebna" adiyle an lan bu blge halk nn islam olularn onuncu hicret y lnda (M. 632) gsteriyor. Ali Ekber Feyyaz, Tarih-i Islam, Tahran, 1327 . ss. 105.

20

n tayorlard . Bunlar hakk ndaki bilgilerimiz, Main, 'Seba ve Htmyer gibi bu blgenin byk devletleri hakk nda bile son arkeolojik buluntulara kadar pek fazla olmad na gre hi denecek kadar az idi. Be inci yzy l yazarlarndan Nev an b. Said el -H m yeri' nin "Kasidei Hmyeriye" diye nlenmi olan eseri olmasayd , Yemen'deki bu beyliklere dair bilgimiz ok 'az olacakt . Bu kaside yard miyle bunlardan byk bir ksmnn takriben elli kadar nn, adlarn renmi oluyoruz. Bunlardan bazlar kuvvetlenerek, kom ularndan bir k smn kendi lkelerine katmtr. Zu'larn en nlleri: Z u M er as d, Z u Gumd a , Z u Y e z e n, Z u T ub b a, Zu Ce d en' dirler. Zu nvan n tayanlardan daha geni bir blgeye hkim olanlar demek olan "Kayl" lerin nlleri bilhassa Hadramettt'ta bulunuyordu ki bu blge meliklerinden Beni Ecmad, Beni ebip, Beni Huzeyl'ler bunlardand rlar. Anlaldna gre Yemen'deki Arap eyhler gibi Zu'lar ve Kayl'ier de i ilerinde egemen olmakla beraber Yemen'deki hkmdarlann baz hususlardaki reisliklerini tamyorlard . Bu beyliklerde.n bazlar , varl klarn islm devrinde bile birka yzy l elden karmamlardr (39).

Yemen dolaylarnda bunlardan ba ka C e b an il e r (veya Ceballer), Katabanl lar, Karililer, Hadramavtl lar adlarndaki kk beyliklerin mevcudiyetini eski Yunan yazarlar bildiriyor. Bunlardan, ele geen yaz tlarda 'Cebaniler ile Mainliler'in, birlikte an lmas , bunlar n Mainlilerle ticaret ortakl klar olduunu gsterir. Katabanl lar ise Sebal lardan bir kol idiler. S p r e n g e r, bunlar n, Araplar n K u d a e o ullar dedikleri topluluk oldu unu iddia ediyorsa da bu konuya dair derin incelemelerde bulunan M u l 1 er ve E d w a r d G1 as e r bu fikirde de ildirler. Mller, bunlar n Seballardan ayr bir kol olduklarn sylyor. Bunlar yani Katabanl lar M. . ikinci yzy la doru Ukayl'de oturuyorlard ve M. 30. yla kadar ba ms z yaadklar anlalyor (40).
Karililer ve Hadramavtl lar'a gelince: eski Yunan yazarlar ndan St r ab o n bunlar hakknda nemli bilgi veriyor, zengin olduklar n , gzel evlerde oturduklarn , ticaretle u rap Hindistan'dan getirdikleri ticaret mallar n , Yemen'den veya keleklerle Fwat, Dicle nehirleri zerinden Mezopotamya'ya ve Suriye'ye ula trdklarn kaydediyor. Bunlar vas tasiyle do u mallar t Azerbaycan'a kadar ula yordu. Baz Arap tarihilerine gre Ka(39) M. emseddin (Gnaltay), slm Tarihi, stanbul, 1338-1341, ss. 234 vdd. (40) Ayn eser', ayni yerler ve Cl. Zeydan, el-Arab Kabl el- slm, ss. 120 vdd.

21

rililer, Basra krfezi bat sndaki Bahreyn dolaylarnda oturuyorlard ; ba-ehirleri olan Kerra da burada idi. Fakat bunlar n, Bahreyn ile Mekke arasnda bulunan Yemame blgesinde oturmu olmalar daha doru olmal ; nk Kariyun, karye halk demektir; karye ise Yemame'nin eski ad dr. Y emame blgesinin, ok eski zamanlarda bar nlan ve bayndr bir yer olmas bu ihtimali kuvvetlendirir. Eskiden bu blgede oturanlar T asm' lard . Buna bakarak da eski Yunan yazarlar nn Kariyun dedikleri topluluun bunlar olmas da akla gelebilir. Ali Mazhar i, Basra krfezinin, Hareg (Charax) gibi baz adalar ihtiva eden Dicle nehrinin a znda kin Harasen havalisinde eskiden, denizci ve tccar cumhuriyeti manzaras gsteren bir halk n yaadn ve hatta, bunlara, orta - zamanlar n banda sarazenler dendi ini kaydediyor ki bu kay t, Karililer'in eski zamanlarda oralara gidip kendi adlar n o blgeye vermi olmalar ihtimalini hatra getiriyor (41). Karililerden sonra Gney Arabistan'daki nemli beyliklerden biri de Hadramavtllar'd r. Hadramavt blgesi, Hindistan ticaret yolu stnde nemli bir depo olan Kane (H sn- Gurab) liman ve ,cubva (Sabata) ehri ile birlikte Mainlilere tbi ve bu Mainlilerden bir kol eliyle idare ediliyordu. Sadug-il ile bunun torunu Ma'di Kerib, bunlardand r. Ma'di K eri b, Milttan nce 525 y llarna doru Sebal lar kral bulunan E b Yede' Y e s i'in a da' ve yeeni idi. Bu tarihten sonra Hadramavtl lara ait fazla bir bilgiye sahip de iliz (42). Herhalde bir mddet daha varl klarn muhafaza edebildiler. M. S. 300 y lnda ise egemenliklerini kaybettiler.

ESK YEMEN MEDENYET

Yazmzn basnda iaret etti imiz gibi kuzeyde, Smerliler ve onlar n memleketine, medeniyetine vris olan milletlerle birlikte uzun mddet yaadktan sonra gneye, Yemen denilen blgeye yerle mi , soy bak mndan Kahtanner diye an lan eski sami uluslarn kurduklar medeniyet, gerek mahiyeti ve tesir sahas itibariyle, gerekse mkemmelli i itibariyle bizi hayrette b rakacak bir nemi haiz bulunmaktad r.
(41) Aly Mazahrl: La Tie Quotidienne des Musulmans au Moyen. Age, Paris, 1951, P. 7. Ali Mazhari'nin "Sarezenler" hakk ndaki bu ifadesine ra men batl bilginlerin o u ve ezcmle bunlar n en me hurlarndan olan Henri Pirenne, bilhassa M. X. yzylda Kuzey Afrika'dan hareketle Avrupa'n n Akdeniz k ylarna sald ran mslman devletlerine Sarezen ad n veriyorlard . Bat da Sarezenlerle hristiyanlar aras ndaki mcadeleler ve sarezenlerin bu blgedeki faaliyetleri hakknda bak. La Civilisation Occidentale au Moyen Age, Paris, 1941, P. 9 vdd. (42) C. Zeydan, el-Arab Kabl ss. 123 vdd. M. emseddin (Gnaltay), sla'm Tarihi, ss. 234 vdd.

22

Milattan 10 - 15 yzy l ncelere kan ve Mainlilerle balayp, tarihin her millete mukadder olan serencaml seyrini takiple Seballara, bunlardan da Himyerlilere geen ve bu sonuncular zaman nda, Habe saldrmas ve buna eklenen tabii ve iktisadi baz millerle yklan, bu medeniyetin bize kadar intikal edebilen, binlerce y l kum ve toprak ynlar altnda kalm, unutulmu l ve silik kalntlar, XIX. yzyl sonlarnda, oralarda arkeolojik aratrmalar ve kazlar yapan bilginlerin al malarile ortaya kar lmtr. Bunlar, yani Yemen'de kurulm olan bu devletler, bilhassa ticari alandaki byk gayretleri ve ticaret sahalar nn genilii, bu vasta ile bir ok milletlerle temasa gelmeleri, vcuda getirdikleri medeniyeti, dini "ayin ve ibadetleri, temas ettikleri bu milletler aras na yaymakta byk mil olmulardr. Bu Yemen devletlerinin eski do udaki byk nemleri, daha ziyade medeniyet ve din tarihi ile kendini gsterir. Bu kendi halinde ya ayan ve aralar na girilmesi, s rlarma erilmesi zor olan millet, yak n ve uzak komular , bilhassa ibraniler ve Yunanl lar zerinde ba ka hususlarda da olmakla beraber din ve ticaret alan nda byk tesirler icra etmi lerdir ki bu iki tesir, aya tapma ve gnlk ticareti eklinde zetlendirilebilir. imdi bu gney devletlerinin meden.iyetleri hakk nda, son zamanlarda ele geen arkeolojik buluntulara, S tr ab o n, Pliniu s, Her o dot ve el-klil adl nemli eserin sahibi olup Yemen'deki San'a ehrinde domu Hem da n, nin eserlerine, Tevrata ve daha sonraki kaynaklara dayanlarak elde edilen neticeleri gzden geirelim:

HKMET VE TMA DURUM

Yemen'deki byk devletlerle kk beylikler aras nda, ticaret ve i dolaysiyla kurulmu olan balar, dier mnasebetlerle kurulan ba lardan ok daha kuvvetli idi. Yani bu devletler sald rgan devletler olmaktan ziyade tccar devletlerdi. Esasen ticaret hayat bar iinde yaama icabettirir. Bu devletlerde saltanat normal hallerde irsi idi; babadan o ula veya karde ten kardee intikal ediyordu. Bazan baba ile o ulun ortakla a saltanat siirdkleri de oluyordu. Kad nlar da erkekler gibi, saltanat hususunda veraset hakk na maliktiler; yani eski M sr Fir'avun, s,lleleri devrinde olduu gibi, kralie ve melike olabiliyorlard Yalnz, kadnlarn saltanat hususundaki bu haklar mutlak deildi. Bir kadn melike olduu zaman, yapaca nemli ilerde ve te ebbslerde etraf nda, erkeklerden mrekkep bir dan ma kurulu bulunur, skk ve ok nemli hallerde o kimselerin fikirleri sorulurdu. 23

Hadramavtl larda sanat ve veraset usul hakk nda Strabon'un verdii bilgiye gre orada tahta, hkmdarlar n ocuu veya akrabalar ndan biri deil, hkmdarn saltanat srd zamanda do an ileri gelenlerin ocuklar arasndan en by geerdi. Yeni hkmdara biat edildii zaman, gebe bulunan memleket byklerinin kar larmn adlar da kendisine bildirilir, yeni hkmdar, bunlardan hangi kad nn daha evvel ddurduunu, doacak ocuun erkek veya k z olduunu renmek zere zel bir memur tayin ederdi. Bylece bu kad nlardan birinin dourduu ilk erkek ocuk hkmdar taraf ndan saray,a al np veliand gibi terbiye edilir, hkmet idaresine al trlrd . Katabanl lar ve bunlar gibi kk beyliklerde nemli i lerde devlet bakan, yallardan mte ekkil bir kurulun fikrini alrd . Seballarda da, Asurlularda oldu u gibi seneleri, bir devrimle tahta geen Idikmdarlann ad na nisbetle saymak deti mevcuttu. Gney Arabistan'da halk drt s nftan, mteekkildi: 1) Askerler, 2) iftiler, 3)San'atkrlar, 4) Taccarlar. Yemenlilerde kanun mahiyetini ta yan hkmdarn emirleri, eksenya bronzdan veya tatan levhalakra yaz lp, halkn gelip geti i umumi yollara konurdu ki bu levhalar n st ve alt k smlarna kanadl , kanads z sfenks ekilleri, hurma a ac veya ba ka cinsten a a ekilleri yaplrd. Yemenliler kendilerine mahsus paralar da bast rmlard ki bunlardan bir ok nmune ele gemi tir. Bu paralar n stnde hkmdarlarn adlar ve resimleri, bas ldklar yerin, ad yazlm, bayku, doan, kz ba veya hill suretiyle slislenmi bulunuyordu. Onlar, kulland klar bu paralar ilk defa Roma paralar rneine gre bastlar (Roma ile a da olduklar son deviirlerde) ; bununla beraber daha sonraki devirlerde Yemen'de para basm ii ok geriliyerek sadece Roma paralar nn kt bir taklidi haline geldi. Yemen hkmdarlar zerlerine altun i lemeli snelhlar giyiyorlar, kollarna kymetli bilezikler tak yorlar, drt filin ekti i saltanat arabas na biniyorlard . Bu blgede byk devletlerin ba nda bir hkmdar bulunup memleket, orta-zamanlar Avrupas ndaki feodal sisteme benzer bir ekilde, bunun emrinde olan, byk arazi sahiplerinden te ekkl ediyordu. Devletin hkimiyet evresi olan blge u ekilde taksim edilmiti: "Mihlaf" lar, "Mahfed" ler, saraylar veya kaleler. Yani, mihlaflar mahfedlere, mahfedler de saraylara (kasrlar) veya kalelere blnm t Bunlardan mihlaf sahiplerine "kayr (cem'i "ekyal"), mahfed sahiplerine "zu" (cem'i "ezva") deniyordu. Mahfedler ekseriya nl saraylardan birine nisbetle an lyordu. 24

Corafyac Straben (Amasyal , do umu M.. 58 - lm M.S. 25)'un anlattna gre Hmyerlilerde aile reisli i, ailenin en ya l sna aitti. Ailenin mallar ve eyas aile halk aras nda m terekti. Kz karde le ve anne ile evlenmek, bir kad nn bir ka koca ile evlenmesi detti. Evlenme ancak akraba aras nda olabilirdi. Akrabadan olmayan birisiyle evlenen bir kimse lmle cezalandr lrd . Bu adetlerin baz lar eski Msrllar aras nda da yaygnd ; nitekim Msrllarda karde kz karde iyle evlenir, o ul, babasn n lmnde onun kanla= da miras yoluyla al rd . phesiz Strabon'un Hmyerlilerin detleri hakk nda verdii bu bilgilerin ne dereceye kadar doru olduunu bilemeyiz.
TCARET

Eski zaman ticareti, daha ziyade deniz ticaretine dayan yordu. Bu ticaret Hind denizinden ba layp Kazil Deniz yoluyla dou Akdeniz'den batya kadar uzan yordu. Kzl Deniz yoluyla gelen do u mallarn mstehlike yani batya gtren, byk tccarlar o zamanlarda bilhassa F eni k e 1 i 1 e r, s Tani i l er M s rl l a r te kil ediyorlard ; bu devletler ise Kz1,1 Deniz'e y kn olduklar ndan bu ticaretin a rlk merkezini bu deniz te kil ediyordu. Bu Kzl Deniz ticaretinin kontroln ele geirme arzusu Misir ile Israilliler aras nda uzun ve iddetli mcadeleye sebep olmu tur. srail hkmdar Sleyman (saltanat : M. . 973 - 933) ld zaman srail'de byk lde i ayaklanmalar ba lamt . Gene bu sralarda M. . S.50 ylnda Msr'da da bir slle de iiklii oldu: Nil nehri deltasna yerle mi bulunan Libyal tccarlar n bakan o enk kendini Fir'avun ilan ettirip ta giyerek Nil nehri kollar ndan birinin zerinde bulunan Bubasti'yi ba -ehir yapt ki bylece yeni bir fir'avun slalesi XXII. slle kurulmu oldu. Bu yeni Fir'avun de kendinden evvelkiler gibi K zl Deniz ticaret yolunu elinde tutmay ama edindi. Bu maksatla, Sleyman' n lm zerine kaynamakta olan rakip devlet srail'e saldrd ; Kuds ehrini ele geirip btn o blgeyi hkimiyeti alt na ald . Bu olaydan sonra srail'e kom u olup 200 yldanberi Msr himayesinden kurtulmu olan Fenikeliler de M sr'la uzla ma yolunu tercih edip, bir miktar hara vererek K zl Deniz ticaret yolundan faydalanma imkann muhafaza ettiler. Bununla beraber M sr filosu eskisi kadar kuvvetli de ildi; hala Nil deltasnn deniz ticaretinin, byk bir k smn Sur ve Sayda tccarlar yani Fenikeliler ellerinde bulunduruyorlard . 25

Akdeniz ticareti, Anadolu'daki k y halkndan olan Kilikyal ve Karyal deniz korsanlar' yznden Fenikeliler iin emniyetli de ildi; amma o sralarda Italya'ya ve ona yak n adalara yerle mi olan Etrsklerle Sicilyallar, bu korsanlara kar bir para muvazeneyi temin ettiler. Surlular ve Saydal lar hemen Kbr s ve Girid adalar nda ve Kilikya'da stnl elde ettiler, Malta adas n igal ettiler; Sicilya adas nda ve An,adolu'daki Milet'te byk ticarethaneler tesis ettiler ve ondan sonra bat Akdeniz'de maceralara at ldlar. M. . 1000 y lnda Cebelttartk'a vardlar, Cebelttark boazn geip Ispanya'n n Atlas Okyanosu kylarndaki Kadiks ehrinde bir te kilat vcuda getirip spanya ierilerinde Vadiylkebir'de bulunan Tartessos'lularla mnasebete girdiler; bura halk nn iledii gm, bakr ve kur un madenlerini sat n alyor, Fransa ile, kendilerine kalay madeni temin eden ngiltere ile, anber temin eden skandinav memleketleriyle ticari mnasebetlere girisiyorlard . Fenikeliler Fas kylarnda Liksor'da byk ma azalar a p yerli halkla temasa getiler bylece hi olmazsa bir yz y l bat da muazzam, hudutsuz imkanlara malik olan yeni bir dnya a ld . Fenike ehirleri btn Akdeniz memleketlerinde gm ,bak r ve kalay madenleri bak mndan byk birer pazar haline geldi. Buralarda, k y blgelerden kald rlan esirler al np sat lyor, Msr' n ilenmi mallar , Hindistan'n baharat yeni memleketlere sevkediliyordu. Bu yeni memleketlerin ticaret faaliyetlerine sahne olu undan sonra gm madeni o kadar abuk bolla t ki, spanya'daki Vadiylkebir'deki Tartessoslularla temasa gemeden evvel M sr'da, altnn gme nazaran k ymet bakm ndan, de eri 1/2 iken birdenbire 1/13 e ykseldi. T e v r a t. do u Akdeniz sitelerinden bahsederken, tccarlar kirallarndan daha zengin siteler diyor. Buralarda k ral, eer din adamlar arasndan seilmemise, deniz ticaretiyle u ra anlarn, tekil ettii oligari tarafndan seilirdi. Sur cumhuriyeti, hakiki bir deniz imparatorlu u seklini almt . M. . 814 ylnda Kartaca kolonisini (Kuzey Afrika'da) te kil edip yz yl iinde bat Akdeniz ticaretini eline ald . Fenikeliler'in M. . XI. yz-y lda bat ticaret yolunu amalar , eski zamanlar tarihi iin, t pk M. XV. yz-y lda Amerika k tasnn kefi gibi, yeni bir an balangc oldu. Fenike, srail ve Ilfisir ticareti, K zl Deniz'den ba layp Akdeniz'e yaylyordu. Hindistan'dan K zl Deniz'e kadar uzanan ticari faaliyeti ise ekseriya gney Arabistan devletleri idare ediyorlard . Yemenlilerin. bu gney blgesindeki ticari faaliyetleri de ok nemli idi. Esasen Yemen mede26

niyeti, bu blge eski dnya milletlerinin ortas nda bulunduu iin ticaret zerine kurulmu bulunuyordu. in'de, Hindistan'da ve do u Hind adalarnda, Mezopotamya ve Akdeniz memleketleri halk nn muhta olduu rnler oktu. Yemenliler, do udan aldklar bu ticaret mallann , Umman Denizi, Basra Krfezi, Frat, Dicle nehirleri ve K zl Deniz yoluyla Asurlulara, Fenikelilere, M srllara ve sair milletlere gtryorlard . Yemen k ylarndaki Aden, Kane, Zofar ve Maskat limanlar Hind - Kzl Deniz ticaret yolunun balca merkezleri idi. Yemen kylarna deniz yoluyla gelen mallar buradan San'a'ya veya Ma'rib'e gtrlr, oradan da byk deve kervanlariyle kuzeye, Suriye, Irak, Msr ve Akdeniz memleketlerine ula trlrd . Yemen'deki devletler bu mallardan gmrk vergisi al yorlard . Dou mallarn Mezopotamya, Suriye ve Msr'a ta yan tccarlar oralardan dnerken, kuzey memleketlerinin rnlerini Yemen'e getirdikleri gibi bu arada Gazze, Yesrib (Medine) veya ba ka memleketlerden, mbedlerde hizmet etmek zere eariyeler de getiriyorlard . Tccar kafilelerinin kuzeye ta d klar mallarn ou altn, kalay, fil dii, baharat, deveku u ty, pamuk ve kymetli ta lard . Ticaret kafileleKain kuzeye gtrdkleri bu mallar aras nda Yemen'in kendi rnleri de vard . Bunlar: gnlk ve tts bitkileri, kokular ve tutkal e itleri idi ki bunlarn hepsi de, daha ziyade tap nakl:arda kullanlrd. Tccar kafilelerinin kuzeyden getirdikleri mallar n en nemlileri: bu day, yalar, araplar, kuma lar, boyalar, kap-kacak ve gm levhalard . Bununla beraber baharat ve tts bitkileri (buhur), herkesin al p satamyaca kutlu mallar saylrd . P/iniws'un bildirdi ine gre bu mallar n alm satm ileri gelen 3000 Yemenlinin elinde idi ki bu tccar aileler al p sattklar mallarn zekktm ebva tap nana verirlerdi. M a i n k rallar , gnlk ticareti iin Midian (Medyen) diya,r nda bir mstemlekeye sahip bulunuyorlard . Mainlilerin k nden sonra bu koloninin, Sebal larn eline gemi olmas tahmin edilebilir (43). Yemen'den kuzeye kan ticaret yolu muayyen olup muhaf zlar himayesinde ilerlerdi. Hadramavt veya Umman'dan kalkan ticaret kervanlan Kaydar Araplar nn muhafazalar altnda Dehna ln a p Nec 4 d'e, oradan Hicaz'a girerler; Hicaz'dan itibaren kervan n muhafzl Medyenlilere yahut da Edomlulara veya Nabatl lara geerdi. Belki kervan muhaf zlma katlan bu halktan baz larnn da bu ticarette ortakl klar vard .
(43) Tevrattaki, Eremya, VI, 20; Hezekiel, XXVII, 22; ayn ksm, XXXVIII, 13; Yeua, LX, 6 daki kay tlar bu ml'al azay kuvvetlendirir grnmektedir.

27

Mekke'ye veya Yenbu'a yahut da Yesrib'e (Medine) urayan kervan Medain-i Salih'ten Petra'ya giderdi. Petra'dan kuzeye ayr lan kol Fenike ve Filistin sehirlerine ve Tedmr'e (Palmir) var r, batya ayrlan kol da Msr'a girerdi. Mezopotamya ticareti Arap yar madas= dousundan giden yol ile veya deniz yoluyla olmak zere Basra Krfezinden yap lrd . Aden veya Mozafda depo edilen dou rnleri ad geen yol ile karadan yapld gibi, deniz yoluyla yani Kzl Deniz'den geerek Akabe krfezine gider, buradan da Suriye, Filistin veya M sr'a gtrlrd. Bu sebeple Msrllar XX. fir'avun sllesi hkmdarlar ndan nc R a m s e s (saltanat : M. . 1198 - 1166) devrinden itibaren deniz yoluna nem vermeye balamlardr. Esasen XIX. fir'avun sllesi hkmdarlar ndan birinci Seti (saltanat : M. . 1318 - 1298) (44) bu maksatla. K zl Denizle Nil nehrini birle tiren bir kanal at rmt ki sonralar bu kanal kapanm t islmlar devrinde Hz. mer' in hilfeti s rasnda A m r b . A s ' n Msr' zapt nda yeri izi bile kaybolmu olan bu kanal yeniden act rlmt ; Bizansl larn bu yolla Mekke ehrini tehdit edebilece i dncesiyle maalesef kanal n bu defaki n r de ok ksa srmtr. -

SAN AT

Hindistan'dan ieri sokulan dokumac la ait ham maddeler Yemen'de i leniyordu. Yemen'de yap lan kumalar, bilhassa "burd-u yernani" denilen cinsi son derece me hurdu ki bu hretini M. VIII. IX. yzy la kadar muhafaza etmi tir. Yemen'in bundan da me hur olan sanayi maddesi kil nt . Bir klinc n en iyi cinsten oldu u ifade edilmek istenirse onun Yemen kilnc olduunu sylemek kfi idi. Dokumacilk ve kln sanayiinden ba ka debbalk yani deri i ilii de Yemen'in en belli ba l mallarndand.

FTLK

Ele geen ve ifti tasvirlerini ihtiva eden heykellerden de anla ld zere iftilik de Yemen'de' ticaret kadar nem verilen bir eydi. Yemenliler yalnz dz arazide iftilik yapm yorlar, ekime, meyve ve bahecili e elverili yerlerde, meyilli yerlerde yani da yamalarnda da iftilik yapyorlar merdiven biiminde dar ve uzun anfiteatr baheler meydana geti(44) Buradaki tarihler, J. Pirenne, Les Grands Courants de l'Histoire Universelle, 4. ed, Paris, 1947'den al nmtr. Ord. Prof. Yusuf Ziya zer, Seti'nin saltanat sresini M. . 1308-1296 gsteriyor, bak. M sr Tarihi, 1939, ss. 229, Ayn yazar, 3. Ramses'in saltanat m da M. . 1200-1168 gsteriyor, ayn eser ss, 253.

28

rip sular buralara karmak iin su kanallar ve sedler in a ediyorlar ve bu ie son derece nem veriyorlard . Bu maksatla yzlerce sed meydana getirdiler ki bunlardan, baz larnn renleri hl durmakta Yemenlilerin bu alandaki gayretlerine ahitlik etmektedirler. Yemen'in bilhassa nadir bulunan bitkileri, meyve a alar ve balar mehurdu. Ebu Muhamm e d Hasan b. Ahmed Hemdani (lm:M.946) "S fat- Ceziret al-Arab" adl eserinde Yemen'de yeti en yirmi e it zmden bahsediyor.

TEKNIK I LER

Eski Yemen halk yap yapmada ve ta kesme i lerinde ok bilgili idiler, onlarn sed, saray (kasr), kale, ehir, tap nak ve su havuzlu.' gibi braktklar yap tekniine ait eserler, a ka bunu gstermektedir. Binalarda ss olarak yaz tlar, hayvan resimleri ve a a yapraklarm a benzer oymalar bulunuyordu ki bu, onlar n ta iiliindeki maharet ve sanatlarn gsterir. Heykelcilie gelince, Msr, Yunan eserleri yle dursun Asuriulardaki kadar bile bir ilerleme gsterememi ti. Heykelin gvdesi, vcudun incelikleri ve zellikleri ,gsterilmeden yontuluyor, yz k sm ise bir canl lk ifade etmiyordu. Daha nce de temas etti imiz gibi para basma hususunda da evvel Roma rne ine gre hareket ettiler, daha sonra ise bunu bile beceremeyip paralar n Roma paralarnn ok kt bir taklidi haline getirdiler. Yemenlilerin, mezar in as ve tapnaklar yapma hususunda acaip bir usulleri vard . Mesel Seballarn ba-ehri olan Ma'rib harabeleri bu ehrin tamamiyle yuvarlak bir sur iine yerle tirilmi olduunu gsteriyor. Bu, daha ziyade dini sebeplerden, yani tap nan, ehrin, ortas nda bulunmas fikrinden ileri geliyor. Bundan ba ka Yemen ehirlerinin ou, tepeler stnde yap lyordu. Bunun da sebebi hem alak k smlarn scandan korunmak, hem de etrafa hkim bir manzara temin etmekti. Yemenliler mimaride sivri kemer kullan yorlard. Yemen'de son devirlere kadar renleri durmakta olan yzlerce muazzam kasrlar vard ; bunlarn en me hurlar Gumdwn saray , Nait saray , Reyde, Amir, S rvah saraylar idi ki bunlardan Camdan saray San'ada idi. Bu saray n, M. birinci yzylda ina edilmi olmas muhtemel grnyor. Bu saray Halife Hz. Osman zamanna kadar ayakta idi. Bu saray n muazzam harabelerini hayret ve ibretle seyreden H e m d a ni ile Yakut -u H a m a v i onun yedi kat oldu unu, katlar aras nn ok yksek bulundu unu, d du29

varlar ndan her birinin ba ka baka boya ile boyand m, en st kattaki salonun mermerden ve tavan n n da yekpre mermerden yap ld n , her k esinde bak rdan ii bo arslan, heykelinin kondu unu, bu heykellerin rzgar girdi inde ses karacak ekilde yap ldn , gece yak lan kandillerin, binan n iini d n ayd nlatt n yirmi byk salonu, ihtiva etti ini 'Hah. Kaydediyorlar (45).
DI, VE YAZI

Yemenliler cami bir' dil konu uriard ; amma bu, kuzey Arap dilinden farkl idi. Habe dili ile ilgisi vard ki o, gney sami dilleri gurubuna dahildir. Gney Arabistan dili yaz da olduu gibi Main, Seba ve H rnyer sllelerine gre lehelere ayr l rd . Bunlar n kullandklar yazya gelince: yazlar sessiz harflerden mteekkildi. Bu harfler bize kadar gelen ta ve tn yaz tlar zerine, baz birleik, daha do rusu ifre nevinden olan harfler mstesna, asla biti ik bir halde grlmezler. Bu yaz da en eski saml alfabesinden kmadr. Gney Araplar = bunu Filistinden mi, yoksa gney rak'tan m aldklar imdiye kadar tamamen halledilmemi bir meseledir. Ayr ca bu yaznn gney Arabistan'a ne zaman geldi ini tayin etmek de gtr. Sesli harfleri ihtiva etmemesi bak m ndan eski Ms r yaz siyle benzerlik arzeder. Kelimelerin telffuzu tamamen tahminidir. Bu yaz belki de Fenike yaz s gibi Sina yaz sndan a,lnmad r. Kuzey Araplarm n, tek veya ift dikeyden te ekkl etmi harflerin, yuvarlak engel veya d m eklindeki izgilere dayanm olarak yazlmas sebebiyle "msned yaz s " dedikleri bu yaz da 29 harf olarak vard . Yirmi sekizi Arap harfi, bir de brancadaki ikinci (S) harfi bulunuyordu. Bu yaz sadan sola do ru yazhyordu; fakat baz yaztlarda bir sat r sadan, sola, ikinci satr hemen oradan devam etmek zere soldan saa yazl:yordu ki bu durum, bu yaz ile yazlm yaztlar zerinde ura an bilginleri artmt . Eski Yunanllar alfabelerindeki (fi), ( i), (psi) harflerini gney Arabistan'dan alm olup dier harfleri de Ken'anl lar alfabesinden, gelmektedir. Uzun mddet Gney Araplar tarafndan kullanlm olan bu msned yazs nn ne zaman ortadan kalkt da bilinmemektedir; herhalde Gney Arabistan medeniyetinin y klndan sonra ok ya amam olmal . slamiyetin ortaya k sralar nda ihtimal art k kullan lmyordu; yani islamiyetin ortaya kndan sonra Yemen blgesinde yal:n z kuzey Arabistan yazs hkim olmutur.
(45) Gumdan saray hakk nda daha fazla bilgi iin bak, burada not: 31.

30

GCNEY .ARABSTAN'DA DN

Gney Arabistan' n eski dini, bunlar n yaztlarndan rendiimize gre briz surette aya, gne e ve y ldzlara tapma olup, bunlar aras nda, erkek bir tanr saylan aya tapma, di i tanr saylan gnee tapmadan daha stnd. Bunlar n muhtelif Yemen devletl -erindeki nem s ralar syledir : Mainlilerde: A t a r, V e d d, N e k r u l , ems Hadramavtl larda: A t a r, S i n, H .o 1, ems Katabanl larda: Asta r, A m m, Anba y, e m s Seballarda: Astar, Havbas, Almku-h, ems Btn bunlarda, 1) Astar (zhre y ldz ki erkek say lan bir tanird r Babil'de tar g n semboldr) en ba ta gelen gk tanrmdin 2) Vedd veya S i n, A m m veya Havbas as l en yksek tanr , yani ay'd r (bilhassa "sin" Babilde de ayn idi). 3) N e k r u h (Babilde Makr) zuhal veya merih y ldz , H o 1 (yabanc mezbahlara gnlk getirir) ; An b ay (tanr lar elisi Nebo) veya Almkf-hti ay n hizmetkr ve elisi. 4) e m s: ay tanr s nn kz olup ondan ter&han kad nlar yard m isterlerdi ve bu sebepten s ran n daima sonunda gelirdi. Ayrca bunlar yan nda ayn anas ve kar s olan byk bir ana mabut da zikredilnektedir; bu, Mainlilerde A era, Sebal larda ise Harimtu olup genel olarak " l t" diye de adland rlr ( ahs adlar terkibinde ve ksaltlarak lt eklinde bulunur). Bunlardan ba ka bat Seballarda "Ta'lab" ki Z Semavi lkab ile an lr ve gk kua (alim-i sema) tanr sdr (Araml larda Baal Samayim). Ta'lab iin kurban edilen hayvan ba l ca devedir. (Habul veyg Hubal) tanr snn ad bundan gelmitir. Ay' n balca iki safhas na (byyen ve klen) ikiz tanr lar gibi, hususi bir sekilde tap lr, yerli gelene e gre nclk hakk , bazan klen aya bazan da byyen aya verilir. A m m (amca),'bazan vedd (baba) 'e tbidir. Bazan da aksine olarak bu iki tanr birbirine d man iki kuvvet gibi at r. E u z v u 1 a t ile Aziz l t, branilerdeki H a b el (deve veya koyun oban ) ile K a y n (Demirci ve sark c )'n durumiar da byledir. Yaztlarda bir ok tap nak ve yze varan Tanr adlarna rastlanyor ki bunlarn bazlar btn memlekette tan n yor, bir k sm da mahalli Tan31

rlard . Gney Arabistan Tannlann n mahiyetlerini iyi anl yabilmek iin daha eski devirlerdeki Mezcipotamya kavimlerinin Tannlann n durumlariyle kar lat rma yapmak icap eder. Belki de bunlar n bir ksm zira atla ilgili idi. Bu Yemen Ta.nrlannn eski Msr Tanrlar O z i r i s, z i s ve Hor i s kutsal l Tanr lariyle karlatrlmas da enteresan sonular verebilir. Yemenliler bazan lm hkmdarlara da taparlard . Yemenliler, milletin k ral soyundan oldu una, kral veya hldimdar n da Tanrlarnn ilk olu olduuna inanrlard . Herhalde bu inantan, dolay olacak ou yaztlarda (Tanr - hkmdar ve millet) ibaresi grlr. Msrllarn aksine olarak bunlar Tanr heykeli yapmaa fazla nem vermiyorlard . Halk, i lerini takdis etmesi iin Tanr lara kendi heykellerini sunarlard . Gene bunun iin Tanr lara hayvan kurban ederler ve tts (buhur) hediye ederlerdi. Yemenliler senenin belli mevsimlerinde hac yaparlard . Hac ayna zulhicce veya zulmahacce ad verirlerdi. Yemenlilerin aylara verdikleri adlardan baz larm da biliyoruz; bunlar n bir ksm iftilikle ilgili idi. Yemenliler khine "rev" ad veriyorlard ki bunun mnas belki "veren" dir. Gney Arabistan tarihinin son devirlerini temsil eden H myerlilerde Mildn alt nc yzyl balarnda, evvela. Yahudi dini, ondan biraz sonra da Hristiyanl k rabet buldu. slmiyetin ortaya kmasiyle de M. 630 y lna doru btn Gney Arabistan ve Yemen halk slmiyeti kabul etti (46).

(46) Btn Yemen medeniyeti hakk nda bu konu iin yukar daki notlarda zikredilen eserlerden ba ka: bak. C. Zeydan, el-Arab Kabl el-Islam, 3. Bask , Kahire, 1939. ss, 127 vdd. M. emseddin (Gnaltay), slam Tarihi, ss. 243 vdd,Muhammed Mebruk Nafi', Asr ma Kabl el- slam, Msr, 2. bask , Kahire, 1952, ss. 92 vdd. slam Ansiklopedisi muhtelif maddeler. Cevad Ali, Tarih el-Arab Kabl el-slam, 2. cilt, Ba dad, 1951-52, muhtelif yerler. Ebi Muhammed Hasan b Ahmed Hemdani, 8. k sm, Badad, 1931; 10. kitap, 1368 h., muhtelif Yerler. Gustave Le Bon, La Civilisation des Arabes, Paris, 1884, e itli yerler. J. Pirenne, Les Grands Courants de l'Histoire Universelle, Paris, 4 ed. 1947, e itli yerler.

32

IKINCI BLM

SLAMDAN NCE KUZEY ARABSTANDAK ARAP DEVLETLERI

Birinci blmde, samiler genel ad altnda bat Asya'n n ilk ve en byk uygar devleti olan Sumerliler'in yerinde ve onlar n miras zerine kurulmu olan devletleri ve bunlardan ayr lp gneye inmi olan Yemen'deki eski Arap devletleri kmesini gzden geirdikten sonra (47) kuzey Arabistan'da kurulmu Arap devletlerinin siyasal hayatlar n , tarihlerini incelememiz gerekir. Bu kuzey devletlerinin bir k smn , eski yazarlar n, Ma'ribde ve Yemen'in baka yerlerinde yap lm olup o blgenin sulanmas nda ve halknn geiminde byk bir nemi olan su bvetlerinin (barajlar nn) yklmasiyle canllklarn kaybedip yaama imkanlar azalan gneyde yani Yemen'deki devletlerin kuzeye km topluluklar nn kurduu sylenir. Biz burada bunlar n, dnya tarihi iine kar m ve Arap tarihinde nemli rol oynam olanlarndan k saca bahsedece iz. Bunlar: Nabatl lar, Tedmurlular (veya Palmirliler), Gassniler. }Erenler ve Kindeliler devlet-

NABATLILAR DEVLETI

Bu devlet, Filistin'in gneyindeki eski E d o m blgesinde kurulmutur ki s nrlar , gneyde Akabe krfezinin aalarna kadar uzan yordu. Buralarda ok eskiden H u r r i 1 e r oturuyordu. Bunlardan sonra
(47) islmdan nceki Arap Devletleri Tarihi hakk nda elimizde sarih belgeler bulunmadndan bu devir olaylar gemi zamanlar n karanlklar altnda gmldr. Bu a uluslarnn baz lar nn tarihi, hurafelerle kan mtr. Gneyde Yemen'in ky blgelerinde ve yar madan n gney kylarnda, kuzeyde K zl Deniz kylarnda kurulmu olanlar hakk nda, ticari nemi dolaysiyle o zamanki bat n n ve dounun byk devletleri taraf ndan duyulan ilgi yznden toplumsal, siyasal, kltrel, bilhassa ticaret hayatlar na dair nemli bilgi verilmi tir. Halbuki yarmadann ticaret yollar ile ilgisi olmyan orta ve cra blgelerinde bulunanlardan bahsetmemi ler veya pek az bilgi vermi lerdir. Arap yazarlar nn verdikleri bilgiler ise, yaz l kaynaklar az oldu undan gittike hurafelere blenmi tir. Semud, Tasm ve Cedis araplann n tarihi bu kabildendir. Islmdan nce Arab Tarihi F:2

33

Edomlular yerle miti ki bunlar, srail hkmdar Hz. Davud (Saltanat aa yukar M. . 1029 - 973) ve o lu Hz. S 1 e y m a n (saltanat M. . 973 - 933) devirlerinde srail oullar boyunduruundan kurtulmak iin al mlarsa da bu isteklerine ancak, ikinci Babil k rah Nabuhodonosor'un, srail .kral J o k a n i a s devrinde M. . 599 ylnda Filistin'e saldrsnda ona yard m etmek suretiyle muzaffer olabilmi lerdi. Nabuhodonosor, Edorrlular' n, bu yard mlarna kar lk kendilerine dokunmam , onlar da snrlarn genisletmislerdi; fakat M. . be inci yzylda do udan gelen Nabatl lar' n saldr s na urayarak onlarla kar p gitmiler ve bu tarihlerden sonra tarih alan na, "Nabatl lar devleti" adiyle yeni bir devlet kmtr. Gney Arabistan'daki Mainliler ve Sebal larda oldu u gibi Arap yazarlar Nabatllardan da hemen hemen hi bahs.etmemi lerdir. Bu yazarlarn eserlerinde her ne kadar Enbat ad na rastlan yorsa da onlar bu adla. bas- ehirleri Petra olan milleti de il, Mezopotamya ahalisini kasdediyorlard . Bunlar hakknda bilgiye, Bizans, Roma kaynaklariyle Tevrat sifrlerinde ve son arkeolojik buluntularda rashyoruz. Nabatillar' n, asllar hakk nda muhtelif fikirler ileri srlm tr: 1) Tevratta bunlar n Ismail, olu N a b ay ot soyundan ikedikleri kaydediliyor. Evvel Irak dolaylar nda iken sonralar batya, Edom blgesine gelmi ler; 2) Arap yar madasnn Semmar dalar blgesinden gelmiler; - bu takdirde dahi buradan, do rudan doruya Edom'a de il evveli Mezopotamya'ya gidip yerle tikten, sonra Asurlulann oradan srp karmalar zerine Edom'a gelmi lerdir -; 3) Basra krfezi k ylarndan geldikleri... gibi Petra (48) blgesine nereden geldikleri, tart mal bir konudur (49); bundan ba ka bunlarn soy bak mndan Arap m ? Araml m ? olduklar da kesin olarak halledilmemi tir. Bunlardan kalma yaztlarn Arap diliyle yazlm olmasna gre hkm veren bilginler bunlarn Araml olduklarn sylyorlarsa da eski a ile uraan bat tarihilerinin bunlar Araplar aras nda saymalar , yaztlarda geen Nabatl hkmdar adlar nn el-Haris (eski Yunanl larn Aretas dedikleri), Ubade
(48) Edomlular zaman nda kuruldu u, Nabatl lar' n buraya geli lerinde onlarn eline geti i anlalan Petra ehri, Tevratta Petra ad yla gemez. Aramcada "talk blge" anlam na gelen Petra orada arapada veya ibrancada a a yukar ayn anlama gelen Sela' adiyle geer. Bak nz, Tevrat, II. K rallar, XIV, 7 ve 'aya, XLII, II. Religion in Geschichte und Gegenwart adl almanca ansiklopedinin Petra maddesinde, Tevratta geen Sela' ehrinin Petra ehri olmas n n kuvvetle muhtemel olduu kaydediliyor. (49) Bak. C. Zeydan; el-Arab kabl el- slam, ss. 67 vdd.; M. emseddin (Gnaltay); slam Tarihi, ss, 98 vdd.

34

(es. Yunan. Obadas' ) ve Malik (es. Yunan. Malikus'u) (50) gibi Arap adlarn tamalar bunlarn Arap olmalar ihtimalini kuvvetlendiriyor (51) . Bunlar , dillerine bakarak Araml saymak do ru olmaz; zira o s ralarda Aramca ve Aram yaz s epey yaygn bir durumda idi. Milattan nce yedinci yzy l sonlar na ve nl Asur k ral A sr u r b a n i p al (saltanat : M. O. 668 - 626) ana ait baz yaztlarda bu hkmdar n yendi i hkmdarlar aras nda Nabat hkmdar Natan da saylmaktad r. Fakat burada ad geen Nabathlar n, Irak Enbat' olmas muhtemeldir. Bahsimize konu olan Nabathlarm, sarih tarihlerine, Byk skender'in do udaki sava lar s ras nda yani M. O. drdnc yzy l sonlarnda rasl yoruz. M. . birinci yzy lda len Sicilyal D i o d o r, byk skender'in kumandanlar ndan Antigonos'un (52) M. . 312 ylnda Petra ehrine kar yapt saldrs anlatrken Nabathlar hakk nda epey bilgi vermitir. Diodor bunlar n, on bin kadar muntazam ve sekin asker kardklar n, sald rldklar zaman, sarp da balarna ekildiklerini, dar bo azlar kapadklarm, dman ordusunun susuz l geerek buralarda onlar kovalaya.madklarm kaydediyor. Diodor, Anti gOnos' un, Msr'a hakim olan byk skender komutanlar ndan, P t oleme' yi yenmek iin buradan gemek zorunda kald n , halbuki Ptoleme'nin nceden bunlarla anla m olmas yznden buradan ancak sava la gemesi gerekti ini, bunu, nabathlarm, kom ulariyle yapmakta olduklar kk bir sava zamanndan faydalanarak yapabildi ini, bu geei te bunlarn ehirlerini talan etti ini fakat Nabatllarn, Antigonos ordusunu, geri dnerlerken k l tan geirdiklerini sylyor. Antigonos bunun cn almak iin o lu Demetriyus'u bunlar zerine yllam , Nabatllar sonunda kendilerinin on
(50) Bunlardan birinci Haris M.. 169 da, rotimos dedikleri ikinci Haris M.. 110 da, birinci Ubade M.. 90 da, Ribal M., 87 y lnda tahta gemi lerdir, Bak. C. Zeydan; el-Arab Kab ss. 68. (51) C. Brockelmann, bunlar n saray dillerinin daha son Akameni ler devrinden beri aramca olmas na ramen arap olduklar n kabul ediyor. Bak. Islam Milletleri ve Devletleri Tarihi, N. a atay ter. ss. 6 vdd. (52) Antigonos, Byk skender'in lmnden sonra arkada kalan ve her biri skender imparatorlu unun bir byk paras zerinde devlet kurduklarmdan varisleri diye tan nan byk komutanlardan biri ve belki onlar n en kuvvetlisi idi. Bu, skender imparatorlu unun as l parasn yani Makedonya ve Anadolu'yu, Suriye'yi elinde tutmak istiyordu. Anadolu _ Suriye hegemonyas yznden dier komutanarla 301 ylnda Frikya'da psos mevkiinde o lu ve halefi Demetriyos da yannda bulunduu halde yapt savata ld. Yerine, o lu Demetriyos geti. Bak. Albert Mahle ve J. hak; Tarih-i Milel-i ark ve Yunan, farsa ter. Abdlhseyn Hejir, ikinci bask , Tahran, 1332 h. emsi, ss, 325,

35

misli dmanla ba a kamyacaklarm anlayp Demetriyus'a Aramca mektup yazarak af dilemi ler ve uyu mulard . Nabathlar, anla ldna gre bundan sonra durumlar n dzeltmisler, hkmdarlar adna para bast racak kadar ilerlemi lerdi (53). M. . 169 ylnda saltanat srmekte bulunan Nabat hkmdar birinci Hris, Selefkuslar Suriye hkmdar Antiyohos Epifanes ile M sr Ptolemelerinden Ptoleme Filomater'in, a da ]. idi. Bu iki h'kmdar aras ndaki sava ta Selefkuslar, Nabathlar' n yardmn istemi lerdir. Nabat hkmdarlanndan nc Hris M. . 85 y lnda am ehrini Batlamyus'un elinden al p Selefkuslara teslim etmi tir ki Nabat hkmdarlanndan ilk defa para bast ran, bu nc Hris'tir (54). Nabatllar, hkmdarlar drdnc Hris devrinde Romalliarla kanl sava lar yapm lardr (55). Bundan sonra Nabatl lar devleti gittike zayflamtr. Bu hkmdar zaman ndan itibaren hkmet i lerine kadnlar da itirk etmee ba lam, Haldu ve Sakile adlar ndaki kadnlar ad na da para baslmstr; hatt drdnc Hris'in halefi ikinci Malik'in lmnden sonra kar s akil e, olu ikinci R i b a 1' e vasi olarak hkmet ilerini eline alm , sonra bu nfuz, Ribal'in kar s Cemile' ye gemi tir. Nabathlann son '..iikmdar nc Mlik (saltanat : M. 101 - 106) zaman nda Roma imparatoru T r ay an (saltanat : M. 98 - 117) zamannda, bunun Suriye'deki vekili K o r n e 1 y u s P a 1 m a ad ndaki komutan (56), Msr ordusunun da yard miyle ba-ehirleri Petra'y ele geirmi ve bylece M. 106 y lnda Nabatl lar devleti ortadan kald rlmtr (57). Ad geen Petra ehri, Sina yar madas arazisine dahil bulunan Vadii Musa adyla 'anlan bir vadide kurulmu tur. Romallar Nabatl lan ortadan kaldrdktan sonra bu ba arlarnn htrasna para bast rmlard . Bir vakitler Sina yanmadas mn tesine, douda Havran'dan Irak'a, gnedye Vadi'l-Kura'ya kadar geni lemi ve eski Semud kavminin memleketi olan Hier' lkelerine katm olan Nabatl lar,
(53) C. Zeydan; el-Arab Kabl el-Islam, ss. 67 vdd.; Gustave Le Bon, Antigonos'un yollad 4600 ki ilik orduyu Nabathlar' n imha ettiklerini sylyor. Bak. La Civilisation des Arabes, p. 64. (54) Bak. C. Zeydan; el-Arab Kabl ss. 69 vdd. (55) Drdnc Haris, Milattan Sonra 9-40 y llar aras nda saltanat si , bunun a d,a, Roma Imparatoru Tiber 14-37 y llar aras nda saltanat srmtr. Bak C Zeydan; el-Arab Kabl el- slam, ss. 69 vdd, (56) Jean Stareky; Palmyre, p. 70. (57) gn. Guidi: L'Arabie Antislarnique, Paris, 1921, p. 9.

36

bu yenilmeden sonra bir daha bellerini do rultamam , dalp gitmilerdir (58). Nabatl lar kral Hris devrinde yaz lm olup nemli bilgileri tayan bir mezar yaztndan, bunlarn, Zu' -era, Menat ve Kays adlar ndaki byk Tanrlar olduunu anl yoruz. Bilhassa bu Menat putuna, ok eski zamanlarda. Mainliler ve Sebahlar devletlerinde ve islmiyetten nceki cahiliye anda Hicaz blgesinde de rastl yoruz. Bu yaztta aynen u ifade yazl bulunuyor: "Bu, el-Kasi o lu Kehil o lu Aiz'in kendi nefsi, ocuklar ve nesli iin, Nabatl larn kral olan ve milletini seven el-Hris'in saltanat = dokuzuncu ylmn Nisan ay nda yaptrd mezardr. Elinde A i z tarafndan (verilmi ) bir yaz olup kendisinin veya Aiz'in hayatta iken msaade etti i herhangi birinin bu mezara gmlmesi caizdir. Zu' era, Menat ve Kays, bu mezar satan veya alan veya rehin eden veya hibe olarak veren veya kiralayan veya zerine baska bir ey nakeden (yazan) veya, yukar da adlar yazlm olanlardan ba kasn bu mezara gmen herkese lanet etsinler. Bu mezar ve zerine yazd m eyler ebediyete radar Nabatl larn ve Selmilerin kutlu sayd klar treye (kaideye) gre kutlu bir haremdir (yani dokunulmaz bir yerdir)" (59). Bu yazt el-Hcr (Medain-i Salih) da bulunmu ve M. 9 - 40 yllar arasnda hkm srm olup Filopater nvan ile anla:n drdnc H r i s devrine aittir. Yaztta Hris'in saltanat nn dokuzuncu y lnn Nisan aynda denmektedir ki bu kay ttan Nabathlar' n da Sebal larda ve di er eski devletlerin bir ounda adet oldu u gibi hilkmdarlar n saltanat y llarn takvim ba langc olarak kabul ettiklerini anl yoruz. Netekim M. 106 ylnda egemenliklerini kaybeden Nabatl lar bu felketli olay n tarihini, daha sonraki olaylar sralamak iin bir takvim ba lang c yaptlar.
PALMRLLER,

Eski Arap devletleri iinde phesiz tarihlerini en iyi bir ekilde bil(58) Bugn kuzey Hicaz'da ve Sina Yar madas nda yayan ve say lar 70.000 i bulan Huveytatlar' n, bu Nabatl lar soyundan olduklar sylenir. Bunlar, bugn, hurma mevsimlerinde Akabe Krfezi gneyindeki Mekna'da otururlar, hurma mevsimi getikten sonra Mekna gneyinde ve K z l Deniz k ylarndaki Muveylih blgesi otlaklarnda hayvanlarn otlatrlar. Bak. islam Ansiklopedisi, Huveytat maddesi. Nabatl lar hkrrdarlar mn saltanat srelerini ve adlar n C. Zeydan, el-Arab Kabl el-islm adl eserinde mufassalan dercetmi tir. Bak. ss. 69, bundan naklen M. emseddin (Gnaltay) "islam TaHhi" adl eserine aynen alm t r. ss. 108-109. Ayr ca bak. srail Velfenson: Tarih al-Lugat al-Samiye, 1929, ss, 134, (59) C. Zeydan: El-Arab Kabl ss. 77 vdd.

37

diimiz, Tedmurlular n (Palmir) tarihidir. Bunun sebebi elbette, buran n, gelimee elveri li bir blgede mkemmel bir ehir cehresi alm olmas , ayrca ok eskidenberi Roma lemi ile sk temas muhafaza etmesi ile Roma tarihilerinin s k sk bunlardan bahsetmeleri ve maddi medeniyet kalntlarnn zamanm za kadar pek bozulmadan gelebilmi olmas dr. Greko-Romen a da Palmira denen vahaya Araplar Tedmur derler. Hem devlet hem de bir ehrin ad n zerinde toplyan Palmir veya Tedmur, am ehrinin 260 km. kuzey do usunda ve F rat nehrinin 140 km. batsnda, gneyde eski Ftladelfiya yani imdiki Amman ehrinden ba layp Rusafe (eski Sergiopolis) kuzeyinde F rat nehrin ula an ve Diyoklesyan yolu diye anlan eski mehur ticaret yolunun stnde nemli bir ehirdi. Tedmur ad ok eski bir add r. Bu ad'a ilk defa M. . ikinci binin balarna ait yaztlarda rasl yoruz. Asurlular devrine ait ticari bir mukavelenin yaz l bulunduu, eski Kapadokya'daki Kltep.s'de ele geirilen bir tablette yaz l ahitler aras nda Puzur - I tar ad ndaki bir Tedmurluyu gryoruz. Bu adam phesiz di er bir sr Kapadokya tabletlerinde' grld gibi Amurrululardand (60). Tedmur ehrinin ad Asurlular devrinde Ta-ad-me-erki diye kaydediliyor. Mesel gene o devirde Na- a-la-a ki veya Na-za-la ki diye an lan ve Greko-Romen devrinde Nazala denen yer bugnk Karyeteyn'den baka bir yer de ildir. Asurlular' n ilk fatih k ral 1. Tiglatplezer (saltanat : M. . 1115 1093)'in Frat blgesine yapt 20 seferden bahsedilirken Tedmur'a kadar geldii zikrediliyor; ba ka bir belgede Araml lar' n Suriyede Amurrulular' n yerine halef olduklar n gsteriyor (61). Ortazamanda ve yenizamanlarda bat l lardan baz kimseler Palmir'e uram ve buran n durumu hakk nda bilgi veren yaz lar brakmlardr. Bu cmleden ilk defa bir spanyol Yahudi haham olan Benjamin de Tudele M. 1172 ylnda Palmir'e u ram ve bu ehirde oturmakta olan 2000 Yahudi ile gr mtr. 1616 ve 1625 y llarnda Italyan, Pierre de la Vallee ve 1630 da Jean-Baptiste T a v e r n i e r ziyaret etmilerdir. 1678 ylnda Halep'teki bir ngiliz gurubu Palmir'e yollanm fakat bedeviler taraf ndan esir edilip fidye ile kurtulmu lar, sonra tekrar gidip drt gn kalmlar, ilerinden Halifax ad ndaki papas baz yaztlar
(60) Jean Starcky: Palmyre, Paris, 1952, p. 27. ve Albert Champdor: Les Ruines de Palmyre, Paris 1953, 6. e' d. p. 25. (61) Jean Starcky: Palmyre, p. 28.

38

kopye etmi , bunlardan n yay nlam st r. 1'774 de BartlaMmy ad ndaki papas, zerinde 547 tarihini ta yan (62) ve bir Palmirlinin Aglibolus ve Maleebelus adlar ndaki Tanr lar ad na yaptrd anttan bahseden bir yazt yaynlad . 1787 ylnda Volney "Suriye'ye seyahat" adl kitabn yay nlad . H. Waddington 1861 y lnda yzden fazla Palmir metni kopye etti. 1881 ylnda Prens Lazarev, me hur "P a 1 m i r Kanunu" nu Bu kanun 1901 de Leningrad'daki Ermitaj mzesine nakledildi. Ad geen Palmir Kanunu M. 137 y lnda yazlmtr (63). Palmir'e bundan sonra ilim heyetleri gelme e devam etmi tir. Mesela 1902 de ve 1917 de Alman bilginleri gelip kaz lar yapmlard r. Bilhassa 1924 - 1939 yllar aras nda yaplan sistemli bir al ma sonunda elde edilen yeri vesikalar Palmir medeniyeti ve dini alan ndaki bilgilerimizi arttrmtr (64). Palmir yaztlarnn en eskisi M. . 44 tarihini ta maktadr. Bu 44 tarihi galiba Bel tap nanda hizmet eden din adamlar ndan bahsediyor. M. . 41 y lnda Antuvan (Antoin) (65) Palmir'e sald rd . Iran pazarlarndan Hindistan ve Arabistan mallar n satn alp Romal lara satan tileearlar ehri Palmir halk , mallar n mlklerini al p Frat nehri k ylarna katlar. Roman askerler Palmir'de kimseyi ve hi bir ey bulamay p elleri bo dndler. Pompe'nin M. . 63 ylndanberi Suriye blgesini bir Roma eyaleti haline getirmi olmasna ra men M. . 41 y lnda Palmir, hala zgrln elde tutuyordu (66). Palmir ser as , Flavyen devrine kadar (M. 75 - 76) metinlerde gemiyor. Daha sonra kurulmu olmakla berabw bu sana, Hadriyen (saltanat : M. 117 - 138) devrine kadar basit bir belediye
(62) Bu tarih, Palmirlilerin kulland Selefkus tarihidi ; Mildi 236 ylna denk gelir. (63) Bak. Jeak Starcky: Palmyre, p. 15 vdd. (64) Albert Champdor: Les Ruines de Palmyre, Paris, 1953, 6. d. p. 20 de bu hafriyat ve ara t rmalar n uzun bir zetini vermektedir. (65) Antuvan (Antoin), M.. 44 y lnda Jl Sezar' n lm zerine i bana geen ikinci l idare (Triumvira) elemanlar n n ba ta geleni idi. Di er iki eleman Oktavyen ve Lapidus nemli bir rol oynam yorlard . Bunlar aras nda ok gemeden rekabetler ba gstermi , Antuvan, kendisine emniyetli bir yer olarak douyu semi ve buraya yryerek Palmir'e gelmi ; Roma'ya ilhak etmi M.. 41 ylnda Ms r Kraliesi Kleopatra'ya rastlay p onunla maceraya ba lam , Roma bakentini M sr'daki Iskenderiye ehrine ta yaca ayias zerine Roma donanmas M sr zerine yrm, Kleopatra M s r gemileriyle kam , Antuvan da onun arkas ndan gitmi , donanmas ma lp, kara ordusu esir d m (M.. 31 ylndan sonra) ve sonunda Antuvan intihar etmi , yerine Oktavyen imparator (Avgust) iln edilmitir. Bak. L. Homo: L'Empire Roman, Paris, 1925, p. 9-20. (66) Bak. Jean Starcky: Palmyre, p. 31.

39

meclisi halinde kald . Esasen birinci yzy l bandanberi Palmir ticareti siteyi zenginie tirdi ve mesel Bel tap na gibi eski tap naklar , Roma tarznda onartt lar (67). M. beinci yzyl gramercisi E t i y e n (Etienne), Palmirlilerin, ehirlerinin ad n Hadriyen devrinden, sonra Hadriawapolis'e evirdiklerini, zira Palmir'in, Hadriyan taraf ndan yeniden kurulmu olduunu sylyor. Bundan, sonraki yaz tlarda da ehrin ad "Hadriana Tedmur." veya "Hadrianos Palmyrenos" eklinde geiyor (68). Palmir, Hadriyan devrinden (M. 117 - 138) S ep tim. Sever (M. 193 - 211) devrine kadar Roma imparatorlu unun serbest ehri olmutur (69). Severler hkmdar sllesi zaman nda (M. 183 - 235) Palmir, Roma'nn bir smrgesi haline gelmi tir (70). Palmir'e kuvvetli bir devlet ehresi veren hkmdarlar n ne zaman peyda olduklar a k olarak belli de ildir. Aleksandr Sever'in lm (M. 235) ile lliryal geerallekrin ba a gemeleri (M. 268) aras nda Roma imparatorlu u bir ok defalar, barbar sald rlar ve i ayaklanmalarla karlat . Bu kar k devrin tarihini yazar. eski tarihiler birdenbire kar mza mehur ran sahi apur'u (saltanat : M. 241 - 272) yenen Palmir hkmdan Odenat' karveriyorlar. Ayn ad tayan bir ceddinin mezar tandan, Odenat' n, dip dedeleri hakk nda biraz bilgi alabiliyoruz. Bu mezar tanda: Hayran o lu V e h b e 1, 1 a t olu Nasor olu nl senatr S e p t i m u s O den at d ye geiyor (71). Bu adam n olu Hay r an'a ait olup M. 251 ekiminde yaz lm bir yaztta bu Hayran' n da senatr oldu u kaytldr. Buna gre Hayran' n senatr ve Palmir baskan ( efi) olduu anla lyor ki Roma imparatoru H a d r i y an tarafndan meydana getirilmi olan serbest ehir bylece bir nevi Arap prenslii haline gelmi oluyor. Ayn mezar stununun, yak nnda Hayran' n olu byk O d e n a t ' n heykeli bulunuyor. ehrin kuyumcular loncas n n yapt rd bu ant M. 258 yl Nisan ay na denk gelen. bir tarih ta yor. Bu O d e n a t ' n ta d (Consulaire) iinvam bize imparator V al er iy e n (saltanat : M. 253 - 260)'in onu, Palmir'den ba lyan ve Suriye ve
(67) Bak. bundan evvelki notta geen eser, ss. 37. (68) Imparator Hadriyan ziyaret iin M. 129 y lnda Palmire gelmi ve ad na Baal amin tap nann stunlar ndan birine bir kitabe yaz lm t r. Bak. A. Champdor; Les Ruines de Palmyre, p. 36-37. (69) Jean Starcky; Palmyre, p. 38. (70) Bak. bundan evvelki notta adi geen eser, ss. 47 ve A. Champdor; Les Ruines de Palmyre, p. 39. (71) Bak. Jean Starcky; Palmyre, p. 53.

40

Fenike'yi iine alan blgenin valili ine tayin ettiini gsteriyor. O d e n a t M. 262 - 268 yllar arasnda kumanda etti i Roma ordular ile Sasanilerin ba kenti Ktezifon(Selkiya veya daha sonraki adiyle Medayin)'a kar iki yeni sefer yapt ve byk bir baar ile sonuland . Bu seferin sebebi udur: Iran kral apur, lkesine katmak zere Palmir'e yrm tii. Yolda iken Roma imparatoru Valeriyen'in Mezopotamya'ya do ru ilerlemekte olduunu rendi. ki ordu bugnk Urfa yaknlarnda kar lat . Burada vuku bulan Romallarla Sasanilerin sava ok ksa srd. Roma ordusunda kan tifs salgn askerleri k rp geiemi ti. Valeriyen, apur'dan mtareke istedi fakat kurnaz apur, ebedi bar artlar n grmek zere Valeriyen'i yan na davet etti. Valeriyen gayet az bir maiyet alay ile apur'un ordugah na vard ; fakat var r varmaz derhal yan ndakiler ldrld, Roma imparatoru esir edildi. O a n tarihilerinin dediklerine gre apur, Valeriyeni, ata binece i zaman zerine basarak binek ta gibi kullanm . Bunun zerine apur, Valeriyen'in ordusu peri an, olduundan Anadolu'ya yrd, her yeri y kp yakt , Suriye'yi, Kilikyay , Kapadokya'y igal etti, Tarsus'u ald , Kayseri'yi ku att , nne gelen ehri yama etti. Bu srada O d e n a t, Palmir'in ileri gelenlerini hediyelerle a p u r 'un yanna yollad bir dostluk ba kurmak istediini bildirdi. Baarlarndan marur olan apur, kendi gibi byk bir hkmdar n huzuruna, onun, gibi kk bir emirin eli yollamas n hakaret sayd gelen heyete karak hediyelerini nehre att rd . Bunun zerine Odenat kabilelerini a rd , V a 1 e r i y e n, ' in dalan .ordusunu toplad , mehur Palmir oku/arl'n da yanna alp ran'n bakendi Ktezifon nnde grnd, ehri tahrip etti, apur'un o ullarn , odalklarn esir etti, byk bir ganimet ele geirdi. Valeriyen'in ve Roma'nn c alnm oldu. Roma'da, bedbaht V a 1 e r i yen' in yerine tahta geen o lu Galyen bu haberi duyunca Roma'da enlikler yaptrd ; Odenat, Roma'n n dou eyaletleri imparatoru ilan edildi. Kendisine Roma imparatorlar nn tad Avgust unvan verildi ve Roma imparatorunun douda orta sayld (72). Krk diktatrn, hayat (Vie des trente Tyrans) adl eserin yazar Trebellius Pollion, Cyriades (73), O d e n a t, V e h b el-Lt ve Zeynebi de zikr ediyor. Yazar, Odenat ve kar s hakknda yle sylyor: "Tedmur k ral mthi bir kabile ba kandr. O,
(72) Bak. A. Champdor; Les Ruines de Palmyre, p. 44-47. ve A. Christensen; L' ran Sous les Sassanides, Copenhague, 1944, 2. ad. p. 220 sqs. (73) Trebellius Pollion'un zikretti i bu Cyriades, Antakya'da kendini imparator ilan eden bir kimse idi. Bak. A. Champdor; Les Ruines de Palmyre, p. 44 ve A. Christensen; L' ran sous les Sassanides, p. 220, sqs.

41

rkndan olan herkes gibi ln s cana ve deiikliklerine katlanmasn biliyordu. Dou kadnlarnn en asil ve - Cornellius Capitolinus'a bak lrsa - en gzeli olan onun kar s Zeyneb de kendisi gibi ok cesurdu" (74). Iran seferlerinden biraz sonra Barbarlar Kapadokya'ya sald rdlar ve Odenat onlara kar sefere gitti inde yeeni tarafndan ldrld (75). Eer O d e n, a t, Roma imparatorlu unun bu zay f zamannda askeri kuvvetlerin ba na gemeseydi Romal lar iin do uda her ey kaybolmutu; o, nce kar s Z e y n e b ve byk o lu Herod ile birlikte krallara verilen nvan ald . Odenat ve olu Her od, Iran sava ndan dn te imparator linvaniyle selmland lar. J. Starcky, Odenat' n ldrlmesini yle anlatyor: O d e n a t , yeeni Maeonius taraf ndan ldrld. Maeonius, i ledii bu cinayette Odenat ile birlikte onun o lu Herod'u da ldrd. Bu Herod, Odenat' n Zeyneb'ten do ma olu deil, daha evvelki kar sndan doma idi ve saltanatta babasiyle ortakt . Zeyneb her f rsatta Her o d hakk nda vey analk yapyor, bu durum, babas nn onu daha fazla sevmesine sebep oluyordu. Sylendiine gre Z e y n e b, saltanata kendi o lunun gemesini sa lamak iin kocas Odenat' n yeeni Maeonius ile anlap, kocas n ve vey olunu ldrtt (76). O d en a t, M. 30 A ustos 267 ile 29 Nisan 268 tarihleri aras nda ldrlm tr. Zeyneb'in o ullarndan V e h b el L t, babas nn lm zerine onun sahip oldu u krallar k ral nvan n ald . Zeyneb, bundan sonra o lu adra saltanat ve idareyi eline ald M. 271 veya 272 ba larnda, Roma imparatorlu unun zengin dou eyaleti Msr' ele geirmee niyet etti. 70.000 ki ilik Palmirli, Suriyeli ve di er Barbarlardan meydana getirilen ve Z e y n eb' in adamlar ndan Z a b d a s' n komuta ettii ordu Msr'a girdi, 50.000 kiilik Msr ordusunu yendi ve Msr'da 5.000 ki ilik bir muhafz ktas brakt . Z e yneb ve o lu V ehb el-L t, bast rdklan paralar zerinde grd mz gibi kendilerini Avgust iln ettiler. Onlar Avgust yeri(74) Bak. A. Champdor; Les Ruines de Palmyre, p. 43. (75) A. Champdor, Odenat n, M. 268 ylnda, Cebel-i Sincar'da ayaklanan Krtlere kar kt ve tafsilt a k olarak bilinmeyen bir seferde ld n, bazlarna gre de kar s Zeyneb tarafndan gebelere ldrtld n kaydediyor. Bak. Les Ruines de Palmyre, p. 56 sqs. (76) Bak. J. Starcky; Palmyre, p. 53 sqs. yazar, Z4ynebin babas nn adnn Antiochus oldu unu da kaydediyor; bak. ayni eser, ss. 64.

42

ne Septimi lkab n kullanyorlard amma bunun mnas Avgust'tur (77). Zeyneb'in M sr'a giden ordular geri dndkten sonra o, bu defa da Anadolu'ya ,gz dikti. Gene askerlerin ba na geen komutan Zabdas, ordusunu, bir gl e uramadan Anadolu'nun kalbine, Ankara'ya (Ancyr) kadar ilerletti. Bitinya kendili inden itaat etti. Bo azii'nin kilit ehri Kadky (Chalc&loine), Suriyelilete kap larn kapad . Durumdan haberdar olan O r el y en (saltanat : M. 270 - 275) taZya'dan kp ordusu ile birlikte llirya ve Makedonya'dan geti sratle Anadolu'ya geldi, Ankara'y kusat clardan kurtard , Msr'a bir ordu yollay p geri ald . Bu srada Zeyneb Antakya'ya gelmi ti. mparator O r el ye n, s (Oront) nehrine ulat fakat dorudan do ruya Palmir ordusu ile kar la maya cesaret edemedi; evvel kaar gibi yapt , Palmirliler arkas na dtler, o bu defa birdenbire geri dnp Palmir ordusunu k ltan geirdi. Palmirliler Humus'a (Emessa) do ru yneldiler. Orely en zaferle Antakya'ya girdi ve Z eyneb' in dostu olan Samosat'l papas Pol' oradan srp kard ve hemen Humus'un yolunu tuttu, Zeyneb'in komutan Zabdas' n, Dafne yanndaki bir tepede d man oyalamak iin b rakt art kuvvetleri temizledikten sonra Humus ehri nlerine geldi. Burada Zabdas' n 60.000 kiilik bir ordusu vard . ehrin nnde iki ordunun kar lamasiyle mthi bir insan krm oldu; sava alan insan ve at lleriyle doldu, Palmir ordusundan sa kalanlar ehre sndlar. Z ey n e b burada abucak bir sava kurulu toplad oy birlii ile Palmir'e geri ekilmee karar verildi. Palmir ordusu Humus'tan geri ekildikten sonra Orelyen ehre girdi, ehrin koruyucu Tanr s Hebogabal'i ziyaret etti ve hemen Zeyneb'in peine dt. Palmir'e 150 km.lik mesafeyi bir haftada a t ve Palmir'i kuatt . Z e y ne b, hayat nn balanacak' vaad edilen teslim olma tekliflerini reddetti ve cevap olarak ran'dan, Araplardan ve Ermenilerden yardm alarak kendileri ile sava acan bildirdi. O r el y e n, Sasniler kral apur tarafndan yollanan yardm kuvvetlerinin, geli ini, ordu
(77) Roma tarihi ile u raanlar bu olay biraz farkl anlat yorlar; mesel L. Homo bu hususta yle diyor: "Orelyen, kendinden nceki hkmdarlar n tersine olarak M. 270 ylnda yapt ekli bir anlama ile, evvelce mparator Galyen'in, Palmir k ral Odenat'a verdi i nvan ve nfuzu yani dini ba kanl ve Palmir k rall nvann , Odenat' n olu Vehb el-Lt'a da verdi. Vehb el-Lt para bast rmak hakk na da malikti. imparatorlu un bat k sm igal edilmek tehlikesinde bulundu undan Orelyen, Palmir ile aray bozmak istemiyordu. Vehb el-Lt, bast rd paralar zerinde Roma imparatorlu una ait nvanlar kaldrp yaln z, imparatorlu un kendine verdi i nvanlar , koydurunca i deiti. Bu, Roma ile a k bir sava veya Palmir'in tam egemenli ini iln etmesi demekti" bak. L'Empire Roman, Paris, 1925, p. 100-103.

43

kuvvetleri ile veya onlara para vermek suretiyle nledi. Zeyneb ve yan ndakiler Palmir'i ku atan Roma ordusunun al k sknt s ekeceini san yorlard , halbuki bunun aksi meydana geldi yani bizzat ku atlanlar, Palmir halk bu skntya d tler. Bu tehlikeyi gren Z e y n e b, Iran hkiimdar apur'dan yeni bir yard m istemee k:arar verdi; gizlice, iyi koan bir hecin devesine binerek Palmir'den kp Frat nehrin ula t . Kendisini kovalayan Roma atl lar yetitii zaman Zeyneb nehirde bir kaya hemen yeni binmi ti; onu yakalayan Roma at 1 lar beraberlerinde al p Orelyen'in ordugh na gtrdler. Bunun zerine ku at lanlar aras nda bar yapma taraftarlar oald ve surun stne gelerek galipten af dilediler. Orelyen licenapl k gsterip arma anlarla gelen bir heyeti kabul etti; bu heyet ehrin ya ma edilmesini nledi; hkmdar anlama ile ehre girdi (M. 272 y l sonbahar ) (78). Imparator Orelyen, Tyane'daki gibi ehrin apul edilmesini nledi fakat ehrin hazin,elerini, kralieyi ve baz Palmir ileri gelenlerini birlikte al p Humus'a gitti. Zeyneb'in baz danmanlarn ldrmekle yetindi. P 1 o t in' in rencisi olup aslen Suriyeli bulunan filozof Lonjin bu ldrlenler aras nda idi (W). Tarihi Zosim'in yazd ra gre Zeyneb, Roma yolunda hastal ktan veya kendisine verilen yemekleri yememek suretiyle al ktan ld (80). Orelyen, Tuna nehri k ylarna vardnda Palmir, ilk ayaklanma= elebalarndan, Apse (Apsee) idaresinde ayakland . Orelyen hemen Palmire geri dnd ve sava s z ehre girdi (M. 273). Bu defa ehri yama ettirdi ve yakt rd , kadn, ocuk ve ihtiyarlar ve kylleri ldrtt; fakat ayaklananlar taraf ndan harekete getirilmi olan Antiyoks' (Antiochus)
(78) Palmir devletin n btn tarihi hakk nda olduu gibi bu siyasi tarihi hakknda da en iyi bilgiyi J. Starcky'nin "Palmyre" adl eserinde ve A. Champdor'un "Les Ruines de Palmyre" adl eserinde buluyoruz. Palmir devleti tarihinden, C. Zeydan "el-Arab Kabl el- slm" adl eserinde, ss. 79 vdd, bundan naklen M. emseddin (Gnaltay) "slam Tarihi" adl eserinde, ss. 119 vdd. ve Ali Cevad "Tarih l-Arab Kabl el- slm", 1952, Badad, 2 cilt. bahsetmektedirler. Tedmur devletine ait belgeleri de srail Velfenson'un "Tarih l-Lflgat is-Samiye" adl nemli kitab nda buluyoruz. ss. 127. (79) Lonjin (Longines) M. 213 ylnda Humus'ta do mu olup yukar da grld gibi Roma imparatoru Orelyen taraf ndan M. 273 y l ba larnda ldrl_ mstr. Larousse du XX. sicle, Longine maddesi. J. Starcky, ss. 62. (80) Jean Starcky, Palmyre, p. 63.

44

cezaland rmak tenezzlnde bulunmad (81). Bu insan k rm ndan kurtulanlar Zeyneb'in ekmecesindeki paralar ve tac ndaki mcevherlerle gne tapnan onartt lar. Z e y n e b 'in sonucu hakk nda Flavius Vopicus ve Trebellius pollion adl tarihgilerin verdikleri bilgi Zosim'inkinden farkl dr. Bunlar Orelyen'in M. 274 ylnda Roma'da ba arlarn kutlulamak iin yapt rd byk geit alaynda nemli ki ilerden olan tutsaklar aras nda altundan yap lm araba iinde k ralie Zeyneb'in de geti ini yazyorlar; gene bu yazarlar Z e y n e b ' in, Tivoli'de bir Romal kadn gibi kendi halinde sessiz sedas z ya adn sylyorlar ve Zeyneb'le kocas O d ena t ' n ahsiyetleri, kltrleri ve saray hayatlar hakk nda enteresan ve geni bilgi veriyorlar. Zeyneb'in lm hakk nda bilgi veren yazarlardan baz lar onun, eceliyle ve tabii lmle ld n, bazlar ise Orelyen taraf ndan ldrldn sylyorlar. Palmir devleti ve ehri, Orelyen'in yak pykmasndan sonra bir daha belini do rultamad ; yaln z Diyoklesyen (Dioclaien) zaman nda burada baz yap lar ve onarmalar meydana getirildi. Daha sonra h ristiyanln Suriye'de geli tii sralarda Palmir'de de olduka fazla h ristiyan toplulu unun mevcut olduunu tahmin edebiliriz; nk, M. 325 ylnda zni,k'te toplanan, konsil'e (ruhani meclis) kat lan papaslar listesinde M a r i n u s ad nda Palmirli bir papasa da rasl yoruz. M. 400 ylnda A r k adiyus zaman nda Palmir, biraz nem kazanm grnyor. Arkadiyus'un o lu ikinci T e o dos' un uzun sren saltanat zamannda (M. 408 - 450) yazlm bir Palmir mezar ta nda Selefkus Takviminin 753 yl Haziran ay nda (M. 442 Haziran ) len, O den a t ad nda birini gryoruz. J s t i n y en (saltanat : M. 527 - 565), hkimiyeti s rasnda buray Araplara kar bir garnizon haline getirmi , ehrin ku atma duvarlar (81) Ayn eser, ss. 64. K ralie Zeynebin babas n n adn n Antiochus olduunu nce de kaydetmi tik fakat burada ad geen Antiyoks (Antiochus)'n, Zeynebin babas olup olmad aklanmam tr. Roma tarihisi L. Homo, Palmir'deki ayaklanma ile birlikte M sr'daki durumu da yaz yor; bu hususta ".. Orelyen bat ya geri dnd; fakat yolda, Tedmr'de tekrar isyan kt n Antiyoks adnda birinin kral iln edildi ini, Ms r'daki skenderiye'de de Firmus ad nda birinin ba kaldrdn duydu. Orelyen abucak geri dnd Tedmr'de halk kl tan geirdi ve ehri apul ettirdi sonra M sr'a ynelip sken,deriye'ye girdi. Firmus'u yakala.. yp armha gerdirdi ve bylece do u, kesin ve son olarak Roma idaresine gemi oldu" diyor. Bak.. L'Empire Roman, Paris, 1925, p. 100-103.

45

n onartmtr. Malalas ad ndaki tarihinin bildirdi ine gre Jstinyen, dou koptu Patris'e (Patrice), Palmir'i, kiliseleriyle, resmi yap lariyle yenilemek iin geni para yard m yapt , Kuds ehrini ve Roma imparatorlu unu korumak iin kuvvetli bir garnizonla birlikte Humus dkl n Palmir'e nakletti. Palmir, M. 634 ylnda, birinci Halife Ebu B e k i r ' in komuta n H a 1 i d b. Velid' e kap larn at . Pa,lmir islmiyetin ilk yzylnda tekrar Tedmur oldu, fakat silik bir rol oynad ; amma Seluklular devrinde biraz nem kazand . Atabeylerden Sam Brileri' nin mabeyincisi F iruz o lu Yusuf M. 1132 y lnda Palmir tap na nn bir blmn kaleye evirdi. Palmir bugn, Suriye idaresinde ve Musul petrollerini Lbnan Trablusuna gtren borular n geti i yerde be alt bin nfuslu bir kasabad r (82).
,

PALMRLLERBE D L VE YAZ

Palmir dili s k - s k ya Nabat diline ba lanr. Aramca, dou Aramcas , bat Aramcas olmak zere iki kola ayr lyordu ki Palmir dili, bat koluna ba l idi. 'envanlarda, bilhassa asalete ve saraya ait nvan arda Palmirliler, biri yerli di eri Yunani olmak zere iki nvan kullan yorlard ; mesela, Zenobi, Yunani bir add ; yerli ad Bas Zabb:ai idi. Zeynebin o lu Vehb al-L t, Atenedor Yunani ad n ta yordu. Palmir yazs Arami alfabesinden kmad r ve genel olarak Lt gl civar nda yeni bulunan yazmalarla byk bir benzerlik gstermektedir. Aslnda Arami yaz s M. . XII. yzylda domu olan Fenike yaz snn bir kolundan baka bir ey deildir. Palmir yaz tlarnn en eskisi Milttan nce 44 y ln tamaktad r.
PALMR TARNM

Palmirlilerin kulland takvim yani yazlarnda kullandklar tarih, M. . 1 Ekim 312 de balyan Selefkuslar takvimidir. Milttan sonraya ait belgelerdeki tarihleri mildiye evirmek iin 311 say sn karmak lzmdr (M. . 312 ylnn 1 Ekiminde yani yeni seneden ay nce ba ladndan). Mesel. meshur Palmir kanunu 448 y ln ta maktad r ki bu, S e (82) Jean Starcky, Palmyre, p. 64 sqs. Tedmr, Mu'cem l-Bldan sahibi Yakut-u Hamavi'nin (lm: M. 1229) dedi ine gre Emevi halifelerinin sonuncusu olan Mervan b. Muhammed (2. Mervan: tahta k 7 aralk 744, M sr'daki Busirde yapt savata ldrlmesi austos 750) taraf ndan da tahrib, yama ve halk katledilmitir. Bak. Yakut, Mu'cem. Tedmur maddesi.

46

1 e f k u s takvimi' ne gredir. Bunu mildi y la evirmek iin 311 say sn karrsak 137 saysn buluruz ki bu bize, 'nl belgenin yaz ld yln, mildi karl n ver!,:.
PALM RLLERDE DN

Tanrlara yap lan adaklar gsteren yaz tlardan anla ldna gre Palmirlilerin 60 kadar Tanr lar' (putlar ) vard . Bunlarn bir ksm Bl yerli, bazlar ise baka uluslardan al nma idi. Mesela'. Baal amin, bat Samilerinden; Bel ve Beltis, Babilonyal lardan; Belhammo ise Fenikelilerden alnma idi. Kur'an Kerim'de de geen el-Lt, el-Uzza ve elMenat'a da tap llyordu. Tali' Tanr s Nem e s i s, sabah ve ak am yldzlarn' temsil eden ilhlar Ar s o ve A z i z o da Palmir Tanr lar aras nda idi. Ayrca bir sr kk Tanr lar: da vard . Baz Roma ve Yunan, Tanrlar' da ayn mahiyette fakat adlar deiik olarak Palmirliler tarafndan tapllyordu. Mesela. Bel mabudu Zevs' in ayn idi; bu Bel Babilonya'nn en byk Tanr s olup Palmir'deki putlar n da en by idi. Ele geen en eski Palmir tableti M. . 44 y l Ekim aynda (269. Selefkus ylnda) Bel mabudu din adamlar n n bir heykel diktiklerinden bahsediyor. 279 Haziran (M. . 33) tarihli di er bir yaztta iki ayr kabileye mensup iki ahsn, Bel ve Yarhibl adlar ndaki Tanrlar adna bir tap nak yaptrdklan kaytl bulunmaktad r. Bu Bel Tanr snn nfuzu daha ok nce bilhassa Nabuhodonosor zaman nda ok bykt. Bel, sonralar genel olarak Yarhibl ve Aglibl ile birlikte bu l Tanr eklinde temsil edilmistir. Aglibl tanrsna gelince, kelime olarak A g l i b 1, B e 1 ile bo a (agl, dana veya bo a anlamna gelir) aras nda bir balant ifade eden bir addr; ay Tanr s roln oynar; zira boynuzlar ay' temsil eder. Bu, btn boal Tanrlar gibi bolluk ve ktlk tanr s idi. Yarhibl ise bir gne Tanr sdr. Pnarlarn koruyucusu gibi grnmektedir. Bunun fonksiyonu, Babilonya gne Tanrs Sama 'n fonksiyonuna benzer grnyor Palmir'de A g 1 i b 61 ve Mal ak b el adlar ndaki ift Tanr lar tekilerden daha fazla bir sayg gryorlard . Malakbel Tanrs , doan gnei temsil ediyordu. Bu Malakbel, Baalbek ehrinin Gne Tanrs M e r k r (Mercur)'den al nmtn Bel tapna Palmir'in resmi ibadethanesi idi. Baalsamin Tanr snn bulunduu tap nak ise daha mtevazi lde idi. Baal amin, Palmir'in zel bir Tanrs deildi. Kelimenin dellet etti i mnaya gre "gklerin sahibi" idi. Bu, Aramllarn ok eskiden Bel Tanr s kadar yce sayd klan bir Tanr idi. B a a 1 am i n, hem ok yce hem iyilik sever bir Tanr idi. Bu, Palmirlilerce yce ve esirgeyici olarak vas flandrlyordu. 47

B e 1 ve Baal amin Tanrlar, semavi Tanrlard . Bunlardan bereketli yamurlar yadran Baal aminin ayrc bellii (almeti farikas ) yldrm, yahut baak demetidir. B a a 1 a m i n, B e 1' in grd ilerin aynn gryordu.nk o, sonsuzluklann yahut dnyan n sahibi diye vasflandrlmtr. Tapnaklarda topluca ibadet edip, arap iip kurbanlar keserek yemek suretiyle byk toplant lar yapyorlar ve bu toplant lar genel olarak "Komar" ad verilen zel din adamlar idare ediyordu. Her y ln Austos ay nn 16. gn, M a n n o adl Arap Tanrsna ait bayram gn idi. Bu Tannn n Samice ekli Maane'dur. Palmirliler Tanr lar n , genel, olarak insan suretinde tasvir ediyorlard . Yunan - Roma dnyas nn dier blgelerinde oldu u gibi Palmir'de de llerin gmlmesi ve llerin arkas ndan yap lacak ilerin yerine ,getirilmesiyle uraan cemiyetler vard . Bunlarda, ller stn-kr mumyalanyordu. Bu mumyalama i i, ruhun lmezli i ile onun, uzun mddet bozulmadan saklanmas aras ndaki ba gsteriyor. Palmirlilerde mezar eksenya "ebedi ikametgah" olarak vas flandrlyor (83).

TICARET YOLLAR' VE PALAIIR TICARETI

Varln ve yaayn Efka adl p nara borlu olan Palmir ehri, tapnaklar , tiyatrosu, ticarethaneleri ve di er nehir tesisleriyle gz kamastnc parlak bir ehir hayat yaatm ve yasam olup, bu mkemmel idaresini muazzam kervan sevkiyat ve ticareti ile devam ettirebilmi tir. Palmirliler devrinde in'in, Hindistan ve Arabistan' n mallar Roma'ya ve batya, Dou Akdeniz'in Efes, Rodos, Piyeri Selkiya (PQrie Seleucie), Antakya ve bilhassa Iskenderiye limanlar ndan gidiyordu. Baz nehir yollar da bu bak mdan nemli idiler; mesela Dicle nehri zerinde bugnk Badad'n gneyinde bulunan byk Greko-Part sitesi Selkiya, Lksor'un (84) kuzeyinde Nil nehri zerinde bulunan Koptos ehri bu durumda idiler. Bu Koptos ehri bir kanalla K zl Deniz kysndaki Berenis (Bnice)
(83) Bak. Jean Starcky, Palmyre, p. 85 sqs. ve A. Champdor, Les Ruines de Palmyre, p. 81 sqs. (84) Teb (Thbes). Eski Teb ehri.

48

'e bal idi (85). Berenis'in kar snda biraz kuzeyde Nabatl larn liman Lke-Kome, bugn Medine ehrine inen demiryolunun zerinde imdiki Medayin-i Salih'in yerinde bulunan Hwr (W.gra)'a gidecek mallar kabul ediyordu. Hcr, Petra'ya giden yol zerinde bir konak yerinden ba ka bir ey deildi; bu sehir ayn zamanda Bahreyn adalar nn yukar snda Pers krfezinde kin bulunan Gerha liman na da balanyordu. Kuzey - douya doru uzanan bir yol H cr'dan, mehur Teyma ve D' amet ill-Cenelel vahalar na gidiyordu. Bu yol, uzun Sirhan vadisi ile ve Hayran ile mnasebette idi. Byle olmakla beraber ana yol, bugn demiryoluna evrilmi olan ve tccar kervanlar n Nabat krallarnn bakenti Petra ehrine gtrmek zere kuzey - bat ya ynelen yoldu. Eski seyyah S t r abon' un anlatt na gre Petra mallar , tekrar ihra edilecekleri yerlere Gazze ehrinin gneyindeki Ari (Rhinocolure)'den sevkediliyordu. Bylece Nabatl lar iki yzy l ln ticaret mal tayclar' oldular. Nabatl larm, Roma imparatorunun Suriye'deki komutan K o r n e 1 y u s P a 1 m a vas . tasiyle mildi 106 y lnda Roma imparatorlu una katlmas , bu ticaret yolunun sona erdi ini gsterir. Bu, bu blge ticareti iin ldrc bir darbe idi. nk Roma zaten K zl Denizdeki Msr limanlarm ve yzyla yak n bir zamandanberi kendisine tbi bulunan Palmiri tercih ediyordu. Bu yeni ticaret ehri Palmir sadece Nabatl larn ticaret yolunun byk bir hissesine varis olmakla kalmad , yerinin, ok kuzeyde olu u Mezopotamya al m mallar n kendi zerine ekmesini de sa lad. Palmir ticari eya taym na ait elimize geen en eski yaz t, M. 19. ylda yazlm bulunmaktad r. Bu yaz t, Tedmurlularla Selefkuslar n ortak ilgilerinden bahsediyordu. Frat ve Dicle nehirlerinin a znda yerli bir krallk tekil etmi olan ve H a r as eni er (Charace) de denen Mesenya'n n, 226 y lna do ru Partlar ortadan kaldrarak Sasani devletinin ba na geen Erde ir tarafndan ele geirilmesinden sonra buras da ticari nemini kaybetti; halbuki burada baz Romal veya Suriyeli tccarlar ticari ajanlar kurmu lard . Palmir ticaretinin konusu hangi maddelerdi? Bunu bize Palmir tarifnamesi gsteriyor. Bu tarifnameye gre tun ve bronz heykeller ki bunlar
(85) M.. 25-20 yllarna do ru M s r'a seyahat eden nl co rafyac ve seyyah Strabon, o zaman bir ren (harabe) halinde bulunan Teb (Thbes) ve geli kin an ya amakta olan Koptos ehirlerini gezdi. Bu Koptos, M s rl lar ve araplar arasnda mterek bir ticaret ehri idi. Hind'in, Arabistan' n ve Habe istan' n transit mallar bu Koptos'tan geerdi. Koptos ehri Kzl Denize giden yolun a znda Palmir tarifnamesinin bir benzeri bulunuyordu. Bu tarifname M. 90/91 tarihini ihtiva ediyordu. Bak. A. Champdor, Les Ruines de Palmyre, p. 30.

tslinntlan nce Arab Tarihi F:4

49

Mezopotamya'dan ve Fenike'den geliyordu. Erguvan rengine boyanm ynler, Sur ehirlerinden geliyordu. Ticari e yadan alnacak vergileri gsteren Palmir tarifnamesinde bunlardan sonra kokulu ya lar gelmektedir. Kokulu yalar ve esanslardan sonra kokulu a alar ve tutkallar yer al yor. Tapnaklarda da kullan lan gnlk, kymetli talar, Fars krfezinden gelen inciler, Medayin'den (Selkiya veya Ktezifon) gelen giyecekler, Fenike'den Palmir'e gelen trl renkte boyanm cam vazolar, alt n ve gm vazolar, Lbnan ve am araplar bu ticaretin konular idi. skit limanlarndan biri olup nds nehrinin dkld azlardan biri zerinde bulunan Barbarikum (Barbaricum)'un mallar : firzeler, lapislazuliler, Palmir'in yeralt mezarlar nda ele geen pamuklu kuma lar, ivit ve kokular idi. Ayr ca in'in, Trkistan' n ve Hindistan' n ve uzak dounun mallar da yerli kervanlar vas tasiyle Barbarikum liman na getiriliyordu. Eskidenberi Asya ticaret mallar batya, gney Arabistan'a, K zl Deniz ve Basra. Krfezi limanlar vastasiyle yollanyordu. Bilhassa Basra Krfezinin yukarsnda toplanan bu mallar su ve kara yollar ile etrafa datlyordu. Gney Arabistan'da Yemen'in ba ehri olan San'a, bir antrepo devini gryor oradan Necran vadisini takip ediyor, Talf, Mekke, Me.: dine, Ilter, Tebk, Petra, Amman (Philadelphia), Bosra, am, Karyeteyn (Nazala)'e varyor, buradan iki kola ayrlp, biri douda Palmire, oradan Erak, Rusafe (Sergiopolis)'ye geip Sura (Soura.)'da F rat'a varyor oradan yukarya kuzeye doru uzanp Karkemi yoluyla Anadolu'da Urfa'ya (Edessa) ulayordu ki bu yola, Sura'da, nehir yoluyla Basra ticaret yolu birleiyordu. Bu yolun am - Palmir aras na "Diyoklesyen Yolu" (Strata Diocletiana) deniliyordu. Karyeteyn'den bat ya ayrlan ikinci kol Humus, Flama, Antakya yoluyla Anadolu'ya girer. Suriye'den Anadolu'ya giren . caret yolu Anadolu'da bugnk Turgutlu yak nlarnda bir ren halinde bulunan Sard ehrine ulayordu. Basra Krfezindeki Susa'dan Sard'a kadar uzanan 1500 millik (a a yukar 2500 km.) ticari ve stratejik yola "Kral Yolu" deniliyordu (86). Basra Krfezinden kan bir yol Rumma vadisini takip ederek Necid blgesini geip bir kolla Hayber'e, di er kolla Mekke ehrine ula yordu. Palmirlilerin ticaret faaliyetlerini ve ne gibi mallardan ehre glri leri ve klar srasnda nekadar resim alnacan ve ehre ait dier baz hususlan btn, teferruatiyle kaydeden belge Palmir tarifnamesi ad yla n alm olan yazttr. Bu tarifname M. 18 Nisan 137 (448. Selefkus y l ) tari(86) Bak. Donald N. Wilber: Iran, past and present, Princeton 1950, ss. 22.

50


hini tar. Bu yazt 1881 ylnda ehrin agoras nn gneyinde Rus prensi L aza re v taraf ndan bulunmu ve Leningrat'taki Ermitaj mzesine tanmtr. Palmir tarifnamesi a a yukar be metre geni liinde olup 400 satrdan fazla yaz y ihtiva etmektedir (87).
GASSAN LER DEVLETI

Miladn ilk yilzyllarnda. kuzey Arabistan'da, Suriye ve Irak dolaylarnda yani Roma ve Sasani devletleri smarlar nda tarih sa'maesinde olduka nemli rol oynam olan iki Arap devleti kurulmu tur; Arap tarihileri bunlar gney Araplarndan yani Kahtannerden sayarlar Ve kuzeye kslarm da Yemen'deki Ma'rib baraj = yklmasiyle ilgili grrler. Sylendiine . gre Kahtanilerin iki byk kolundan biri olan Kehlanl lara (88) mensup olup o srada Yemen blgesine hakim bulunan Am r M e z i k y a zamannda Ma'rib seddi ykla,rak (89) K e h 1 a n gurubunun Ezd kolundan olan bu A m r, mallar n Hmyerlilere satarak arkas na taklan Kehlanl larla kuzeye kt (90). Bu hikyeye gre Yemen'den g eden K eh 1 anl I a r (91) muhtelif kollara ayr larak her biri bir
(87) Bak. Jean Starcky, Palmyre, p. 69 sqs. (88) Kahtaniler iki byk kola ayr lrlar: 1) Hmyerliler, 2) Kehlanl lar. Hmyerliler ba lca alt byk Kudaa birliini ihtiva ederler ki bunlara Behra, Tenuh, Cuheyne, Ozre, Kelb, Beliy ve bunlarn tali kollar dahildir. Kehlan koluna ise ' byk Tay gurubu, Hemdan, Mezhic topluluklar , La.hm, Kinde, mile. Cz am, Becile, E'ar ve byk Ezd kolu dahildir ki bunlardan EzO'in tali kollar ok nemlidir. I. Guidi de Tay ve Gassaniler kabilelerini gney men eli sayyor. Bak. L'Arabie Anthislarnique, Paris, 1921, p. 67. (89) Bu seddin ykl tarihini yazarlar, ba ka baka zamanlarda gsteriyorlar. Tahran niversitesi slm Tarihi Profesr Ali Ekber Feyyaz, Arap rivayetlerine dayanarak seddin, sa'n n doumu sralarnda ykldn yazyor ve "yani Hmyerliler devletinin ortaya k srasnda" diyor ki bu son ifadesi duruluktan uzaktr; zira Hmyerliler Isa'n n doumu srasnda deil M. . 115 ylnda kurulmutur. Bak. Tarih-i Isln, 1327 H. . (M. 1948) ss. 26. .(90) Yemen'de Ma'rib seddi veya Arim (=sed) seddi diye bir sedden bahsedilir ve bu, o blgenin biricik seddi zannedilir. Halbuki Yemen'de daha bir ok sed vardr. Bunlar zamane zaman y klnaa yz tutmu ,. onarlp durmutur. Bunlarn bir ounu Hemdani, el- klil anl eserinde zikretmektedir. Bu barajlardan birinin tamirine ait olup son zamanlarda ele gemi bulunan bir kitabe, Habe lilerin son Yeinen i gali devrinde yani yukar da sz edilen zamandan ok sonra yazlm bulunmaktad r. Burada sz geen sed belki Kehlanl larn bulunduu bir blgedeki seddir. Amin o lu Amr'in Yemen'den kn, hangi kabilelerin nerelere daldklarm bn-i Hiam, ayr bir balk altnda anlatyor. Bak. bn-i Hiam, I, 13 vdd. (91) Kehlanhlarm soy ktiiii yledir: Kahtan o lu Ya'rub olu Yecuh olu Sebe' o lu Kehlan.
, .

51

tarafa gp yerle ti: 1) U m r a n b. Amir kolu. Bu kol Umman blgesine gidip Umman Ezdlilerir.,i te kil ettiler. 2) Sa'lebet l-Anka b. Amr b. Amir kolu, Yesrib'e (Medine) gitmi lerdir Evs ve Hazrec kabileleri bunlardand r. 3) H r i s e b. Amr b. m i r kolu. Mekke blgesine gittiler ki. Huzaeliler bunlardand r. 4) E z d -u milerdir (92). e n u e kolu. Bunlar da Tihame blgesine g et-

5) Cefne b. Amr b. Amir ki bu, Mzeyk ya' d r. Bunlar am blgesine gittiler. Gassniler bunlardand r. 6) L a h m 1 l a r kolu. Bunlar Irak blgesine gtler. Mnzrller (Mnzr o ullar _____ Mnazere) veya Nasr o ullar diye anlanlar bunlard r (93). Btn sylentiler bu kuzey Arap devletlerinin Kahtannerden olduklarn ifade ediyorlarsa da baz tarihiler yaz , dil, kii ye Tanr adlar itibariyle kuzey Armi kabilelerine daha yak n gryorlar ve bunlar Adranilerden saymak gerekti i fikrini ileri sryorlar. Bununla beraber, parlak ve bol kazanl kuzey ticaretinin bu kavimleri yukar ya ekmi olmas da d nlebilir; nk bunlar gerekten ana ticaret yollar zerine yerle mi bulunuyorlard . Gassanner, Ibn_i His a m ' in bir kayd na gre adlar n Ma'rib seddi yak nlarnda bulunan bir p nardan al yorlar. Yazarlar bu hususta "bu pnar Gavs o lu Esd olu Mazin oullarna aitti. Bu sebeple bu kabile bu pullar n adiyle anldlar. Gassan p narnn Cuhfe kasabas nn yak nndaki Mellel danda bulunan bir p nar olduu sylenir. Bu p nardan su ierek Gassan adn alanlar n, Kahtan o lu Ya'rub olu Yecub olu Sebe' olu Kehlan olu Zeyd olu Malik olu Nebt olu Gavs olu Esd olu Mazin oullarndan baz kabileler oldu u sylenir" diyor (94). Yazar, seddin yklacan anlyan Am ir olu AMir . n, maln mlkn sat p
(92) Evs, Hazrec ve H-uzaelilerin soy kVkleri iin bak. bn-i Hiam, I, 10 vdd. ss. 171. M. em_ (93) Bak. bn-i Hiam, I, 12. C. Zeydan, el-Arab Kabl seddin (Gnaltay), slam Tarihi, ss. 297. (94) Bak. bn-i Hiam, I, 9-10. M. emseddin (Gnaltay), C. Zeydan'dan naklen Cefne o ullarnn evvela, Hicaz blgesindeki Tihame'deki Gassan Suyu yak nlarnda oturmu olduklarn , bu mnasebetle kendilerine Gassaniler ad nn verildiini, bu yerin, sa'n n doumundan evvel eski Yunanl larca malm olduunu sylyorsa da Cefne o ullarnn, Yemen'de oturduklar yerin adn sonradan gelip yerletikleri bu yere vermi olmalar da mmkndr. Bak. C. Zeydan, el-Arab Kabl el-slam, ss. 172. M. emseddin (Gnaltay), slam Tarihi, SfS. 302.

52

Yemen'den karak g etti ini, Ezd kabilesinin de onunla birlikte gitti ini, yolda Akk kabilesinin topraklar na u rad klar n onlarla, sanucu ak olarak belli olmyan sava a giri tiklerini ve sonunda oradan da gerek ba ka blgelere daldklarn , mir olu Amr olu Cefne kolunun, Suriye'ye, E v s ve H a z r ec kabileleAnin Yesrib'e, Huzaelilerin Merr blgesine, Serat Ezdlilerinin Serat'a, Umman Ezdlilerinin Umman'a yerle tiklerini sylyor (95). bn,-i Hi am' n bu ifadesi Batlamyos'un M. ikinci yzylda bunlarn Arap Yarmadasnn bat blgesinde ya adklarna dair verdii habere uyuyor. Gassarller gene Batlamyos'un bildirdiine gre M. ikinci yzy l iinde Tihame'de oturmakta idiler; daha sonra buradan kuzeye kp am snrlarnda, Belka ve Ezroh blgesine geldiler ve burada oturmakta olan K u d .a e 1 i 1 er' den Dacaam koluyla sava p onlar yenerek yerlerine yerletiler ve Roma'ya ba l bir devlet kurdular (96). Baz eski tarihiler bunlarn 600 yl hkm srdklerini, otuzdan fazla hkmdar gelip gectiini kaydederlerse de bu konuda nemli bir kitap yay nlam olan No e 1 d e k e adndaki Alman bilgini bunlar n ilk hkmdarlarm n, M. 500 ylnda len Ebu emm er C e b el e, son hkmdarlar nn da, saltanat na M. 636 ylnda Halife mer b. Hattab devrinde son verilen E y h e m o lu C e b ele olduunu sylyor. Herhalde V. yzy ldan ok nce kurulmu lard amma ba kanlar nn hkmdar nvaniyle anlmas belki biraz ge olmu tur. Hamza Isf a h a n , Amr o lu Cefne'nin M. 220 ylnda hkmdar bulundu unu kaydediyor. lk bakanlarnn adnn veya lkab nn Cefne olu undan dolay bu devlete, Cefne O ullar Devleti de denir. Bizans kaynaklar ilk Gassani hkmdar olarak C e bele' den bahsediyorlar amma ne babas n n adn ne de kendi lkabn sylemediklerinden hangi 1Ce,bele oldu u ak olarak anlalamyor. C e b el e M. 497 y lnda Bizansl lara yard m ettiinden mkfat olarak kendisine filark yani emir 'nvan' verilerek Petrob blgesi emirliine tayin edilmistir. Bu Cebele, Bizans kaynaklar nda kendisinden ok bahsedi(95) Bak. bn-i Hi am, I, 13 vdd. (96) Cefne o ullarndan bahseden Hondmir de bunlar n Yemen'den, seddin yk l yznden kuzeye ktklarn, am blgesinde Gassan ad ndaki bir pnar yaknna konduklar ndan bu adla an ldklar n ve Hamzai Isfahani'ye dayanarak, aralarndan 32 hkmdar kt n, 546 yl hkm srdklerini kaydediyor. Bak. Habib s-Siyer, Tahran, 1333 H. . (M. 1954), I, 261 vdd.

53

len, Hris in babas dr. Bu Hris, M. 528 ylnda Hire hkmdar Mnzr' ii yenmi tir. Gene bu hkmdar M. 529 ylnda Bizans' n filark sfatiyle SamaritenleG.-in ayaklanmalar n bastrmakta elde ettii baandan dolay Bazileus nvan n almtr. Bizansl larn ba ka yerlerde me gul olmalar ndan faydalanmak isteyen Sasniler, Hire hkmdar Mnzr'e yardm ederek onu, esasen aralar ak olan, G assani 1 er lkesine sald rdlar. Bu yzden Sasanilerle Bizansllar aras nda kanl bir sava balad . Bu arada Hri s, Hireliler'e airblgelere de sald rdndan, bundan sonra Hirelilerle Gassaniler aras nda savalar birbirine ulanp gitti. M. 544 ylna doru kan bir savata Haris'in, okullar ndan biri Mnzr'e esir d erek Uzza putu nnde kurban edildi. Ayn ylda kan ve Ayn- Uba sava denen savata Mnzr de ldrld; Knnsrin blgesi Haris' in eline geti. nl sair Umru ul-Kays' n, Bizans imparatoruna gitmesine arac lk eden de bu Haris'tir. Haris, M. 569 y l nda ld. Sasniler M. 613 y lnda Suriye ve Bizansllarn elinden aldklar srada Gassanilerinegemenliklerine son verdiler. Islam tarihileri Suriye ak nlar srasnda Cefne hilkmdar soyundan Eyhen olu Cebele adnda bir emirden sz am lardr. Halid b. Velid ile arp an ve sonunda islam olan bu Cebele o s rada Dmet l-Cendel'de hkm sryordu. Cebele sonra Mekke'de hac s rasnda bir olaya kzarak ka p hristiyan olmu tur. Bu zat n asl Cefneler soyundan olup olmad kesin olarak belli de ildir. Gassanilerin ba ehri Bosra (eski Bostra) idi (97) ; bunlar h ristiyan dinine girmi lerdi. Ticari faaliyet bak mndan Gaisanilerin, Tedmurlular, Nabatllar ve bunlardan evvel gney Arabistan'da bu alanda byk nem kazanm devletler derecesinde bir rol oynadklarn gremiyoruz. Esasen bu s rada ticaret, eski takip etti i yollarda nemli durumunu kaybetmiti. Bununla beraber G a ssanil er uygarl k alannda da epey gayret sarfetmiler, bir ok kkler, saraylar ve tap naklar braknlard r (98).

IIRELLER DEVLETI

Bunlar Irak'taki Hire ehri etrafnda yerle milerdi ki bu Hire, Kfenin Arap mili gneyinde, bugnk Necef (Mehed-i Ali) ehrinin, at ile bir saat gney dousunda, imdi aa yukar tamamiyle kurumu olan Ne(97) Hondmir, Haris b. Cebele'nin Belka ehrini ba ehir yaptn yazyor. Bak. blindan evvelki notta ad geen eser, I, 262. (98) Bak. C. Zeydan,. el-Arab Kabl ss. 172 vdd. M. emseddin (G1 naltay), isltm Tarihi, ss. 300 vdd.

54

cef glnn k ys ndadr. Hire kelimesi Aramcad r ve harfiyyen "ad rl ordugh" demektir. Araplar Hire ehrinin kurulu unu Nabukodonosor devrine kadar karrlarsa da bunu kesin olarak sylemek mmkn de ildir. Fakat be inci yzyldan balyarak byk dini toplantlarda yani Sinodlarda, Hire piskoposlar nn ad geer. Hire ehri, Necef ile F rat nehri arasnda, bir ok su kanallar nm getii blgede tahl tarlalar nn ve hurma aalarnn ok olduu bir yerde kurulmu tu. Sa lam havas da ok vlr (99). Hir e lil er de G assa niler gibi Yemen'den, Arim selinin baraj y klmas zerine kuzeye kmlardr (100). Hire devleti, Yemen'den kuzeye ekmi olan L a h m, Czam ve. A m i 1 e l karde kabile gurubundan Lahm kolu taraf ndan kurulmu tur Bu karde kabileden Lahm kabilesi muhakkak ki en hretli, ayn zamanda en eski guru' bu tekil ediyordu. Efsane bunlar brahim Peygambere kadar gtrr. Y a k u b Peygamberin o lu Y u s u f Peygamberi, karde lerinin atm olduu kuyudan, Lahm kabilesinden olan bir adam n kard sylenir. Hicretten 200 y l nce Lahm kabilesinin fazla k sm , Arap Yar madasnn kuzey taraflar na, Suriye - Filistin blgesine ve Irak'a ak n etmiti ki bunlar orada Suriye Gassanileri ile yapt klar aralksz kavgalardan sonra, Hire adyla an lan, ran'a ba l , yar zgr devleti kurdular (101). Gassaniler nas l Bizansa tbi bir devlet veya emirlik idi ise Hireliler veya Lhmiler de Sasnilere tbi bir devlet veya emirlik idi. Lhmilere, 1 linazere ve Nasr okullar da denir. Hirelilerin tarihi, Gassanilerinkinden daha belirlidir; nk bunlar n ranllarla olan uygarl k balar , Gassanilerin Bizansllarla olan balarndan daha s k idi. Habe yayl srasnda Yemen emirlerinden, olup Murre lakabiyle an lan Zu Yezen olu Seyf H myer ' nin, Sasaniler k ralndan yardm istemek zere arac ln istedii Hire k ral Mn,zr olu N:imandan sz aan Ibr -i s h a k, onun, ylda bir defa Sasani kralnn kat na ktn hikye ediyor (102). Ayni yazar, Hirelilerin yani Lahm kabilesinin, soy kt Lin yle sralyor: "Sebe' olu Kehlan olu Zeyd o lu Yecub olu Arib olu Amr olu Hemeysa' olu Zeyd o lu Uded olu Murre o lu Haris olu Adiy olu Lahm" (103). Gene bn-i shak, Hire hkmdar Mn,zr olu Niimann, Maad
(99) Bak. Islam Ansiklopedisi Hire maddesi. (100) Bak. Hondmir, Habib s-Siyer, I, 255 vdd. (101) A. Christensen, bunlar n, Sasanilerin ortaya klar sras nda devlet kurduklarn sylyor. Bak. L' ran Sous les Sassanides, p. 87. (102) Bak. bn-i Hiam, T, 64. (103) Bak, ayn eser, ss. 13.

55

olu Kunus'un soyundan oldu u sylentisini kaydediyor (104). Hire devleti tarih sahnesine bir hkmdara sahip olarak, Tedmur melikesi Zeyneb 'in, o lu V ehb el-L t ad na idareyi eline al sralar nda (M. 268 - 272) km grnyor. M. emseddin (Gnaltay)' n C. Zeydandan nakletti i Hire hkmdarlar listesinde ilk Hire hkmdar Adiy olu Amr M. 268 ylnda tahta gemi gsteriliyor (105). Frans z bilginlerinden Dussaud'nun Hayran (Nmara)'da ele geirdi i Nabat harfleriyle ve kuzey Arapasiyle, yaz lm M. 328 tarihli bir yaztta Hire taht na Amr'dan sonra, o lu Umru ul-Kays' n geti i yazlmaktadr. Bu yaztn, Hireden ok uzakta bulunan Nmara'da ele gemi olmas , Hireliler hakimiyetinin o zamanlar buralara kadar uzand n gsterir. Dussaud'nun ele geirdi i bu yazt Hire k ral Amr olu Umru ul-Kays' n mezar ta dr. nemli bir tarihi kaynak olan bu Nmara yaz tnda yle denmektedir: "Bu mezar, btn Araplar n hkmdar olan, (hkmdarl k) tac n ele geiren, E s e d ve Nizar kabileleriyle mlklerine Irakmeden, M e z h i c kabilesini kendi gciyle yenen Amr o lu Umru ulKays' ndr. Bu hkmdar, Necran blgesinde emr'in ehri olan Bezaye geldi, Maad' hkmdar yapt . Uluslarn topraklar n kendi oullar na paylatrd . Hem ranllar hem de Roma onu vekil kldlar. Hi bir hkmdar saltanatta onun mertebesine ula amad . O 7 Aralk 223 yl nda ld. Dnyaya getirdi i kimseler ya asn (mes'ud olsunlar)" (106). Hire hkmdarlar nn en nlleri II. Umru ul_Kay s, (saltanat M. 382 - 403) ve bunun, o lu Numan el A'v er (saltanat : M. 403 - 431). Bu Numan bir ok defa am havalisini istila ederek halka iddetli muamelelerde bulunmu ve her taraf apul ettirip bir sr esirle Hire'ye dnm t. Bu hkmdar, Havarnak ve Sedir adlarn tayan kk(104) Bak. ayn eser, ss. 12. (105) Hondmir bu ahs , Hlrelilerden taea tahta sahib ilk hkmdar olarak gsteriyor. Bak. Habib s_Siyer, I, ss. 258. C. Zeydan da bu zat ilk hkmdar ve M. 268-288 y llarnda saltanat srm gsteriyor., bak. el-Arab Kabl el-Islm, ss. 189. A. Christensen'in, Hlrelilerin buraya Umman taraflar ndan Sasanilerin ortaya klar sras nda geldikleri hakk ndaki kayd iin bak. L' ran Sous les Sassarlides, p. 87. (106) Bak. srail Velfenson, Tarih al-Lf gat al-Samiye, M sr, 1929, ss. 190. Burada geen tarih Nabat takvimine gre yaz lm t r. Mildi y l hesabiyle kar l 328 dir. C. Zeydan bunun saltanat n M. 288-328 olarak kaydediyor. Bak. el-Arab Kabl el- slm, as. 189.

56

y d olu leri yapt rd (107). Hristiyan dininde olan veziri ve alnya zevklerine bel ba laA d i y y ' n hkmdara, dnya mal na mann lzumsuzluunu telkin etti i mehurdur; hatt sylendi ine gre Numan, saltanat, olu Mnzr'e b rakp, ruhban elbiseli giyerek bir savmaa'ya ekilmi M. 504 ylnda Hire taht na Hire hkmdarlar sllesinden olmayan fakat II. Numan' n akrabas bulunan Ebu Y a'f ur b Alk am e el-D e y 1 e m i (saltanat : M. 504 - 507) ad nda biri gemitir. M. 507 tarihinde saltanat, gene Hire hkmdarlar sllesine yani Numan' n olu Umru ul - K a ys'a (M. 507 - 514) geti. Bundan sonra tahta, annesinin ad olan Ma i s s e m a lkabiyle an lan III. Mnzr (saltanat : M. 510 - 563) oturdu. Bu, Hire hkmdarlar nn en nllerinden olup Iran hkmdarlarmdan K u b a d (saltanat : 488 531), H u s r e v (An.o ervan- dil saltanat : M. 531 - 579) ve Bizans hkmdarlarndan Ana s t a s (saltanat : M. 491 _ 518, I. J sten (saltanat : M. 518 - 527) ve I. J s t i n y e n (saltanat : M. 527 565) ile a dat (108). D o z y, kend5.sini h ristiyan dinine sokmak isteyen misyoner heyeti ile III. M n z r ' n alay etti ini kaydediyor (109) Hire tarihi, Hr. e hkmdar sllesile buna ba l Araplarn ranllarla birlik olup Bizansla ve Bizans n uyruu bulunan Gassanilerle ve bazan da dorudan do ruya ran hilkmdarlariyle yapt klar mcadelelerle doludur. Bu sava larn hepsinden paay kurtarrn olan Hire devleti M. VII. yzyl balarnda Irak blgesindeki kendi rklarndan olan Arap kabileleriyle yapt harpler sonunda gcn ok kaybetmi ve en sonunda. ran' n da ie karmasiyle tarih sahnesinden silinmi tir. Buna ra men Lahm ve C(107) A. Christensen, Sasaniler hkmdar Yezdgerd'in, apur, Vahram ve Nersi acllar ndaki o lundan Vahram', Hire hkmdar Mnzr b. Nfman' n terbiyesinde, Hirenin gzel havas nda bymek zere yollad n ve bu veliand Vahrarn' n Hirede Nman taraf ndan yapt rlm olan Havarnak saray nda ya. adn kaydediyor. Bak. L'Iran Sous les Sassanides, p. 274. Kanaatimizce Christensen burada hataya d mtr; nk Yezd,gerd, Mnzr b. Nman ile a da deildir. Mnzr b. Nman M. 431-473 y llar aras nda hkm srm tr. Birinci Yezdgerd ise M. 399-420 y llar arasnda hkm,dar bulunuyordu. Yezdgerd'in, olunu yan na yollad ve Havarnak saray n yaptran Hire k ral Nman b. Umru ul-Kays'tr ki saltanat M. 403-431 yllar aras ndadr. (108) Bak. Hondmir, Habib s-Siyer, I, ss. 260. C. Zeydan, el-Arab Kabl el- slm, ss. 194. Charles Diehl, Bizans imparatorlu u Tarihi, Tevfik B yklo lu ter. ss. 25 vdd. (109) Bak. Dr. R. Dozy, Tarihi islmiyet, A. Cevdet (Karl da ) ter. e. I, ss. 26.

57

zam kabileleri birlik halinde bir mddet daha fakat zgr olarak de il de bir "Arap kabileler toplulu u" halinde zaman zaman olaylara kar mlairdr. Mesela islam fetihlerinin geli mesi ve Suriye'nin ele geirili i sras nda, Yermk sava,'nda, Sit f in ,9c) a'nda, daha sonra Emevi halifelerinden I. Yezid devrinde Mekke ve Medine ehirlerine yap lan seferler s rasnda bu iki kabile yani La hm ve Czam kabileleri, ayn komutan idaresinde ve ayn bayrak alt nda hareket ettiler. Bire tarihinin son zamanlar n dikkatle incelersek Bire hkmdarlar nn, dini cereyanlar n da tesirinde kald klarn grrz; Mesela do uda yaylmak iin byk gayretler sarfeden hwistiyanl a kar direnmeleri, baz Bire hkmdarlar n tahtndan etmi tir. nk halk n epey bir k sm h ristiyand . Mesela M. 581 y lnda, Bire hkmdar Kabus b. Mnzr'n (saltanat : M. 578 - 581) lm zerine bunun karde i 4. Mnzr tahta geememi , Hireliler, bilhassa h ristiyan Hireliler 4. Mnzr sevmediklerinden Kabus'un lmnden sonra ayaklanm lar hkmet, Nasr o ullarnn yani Bire saltanat slalesinin elinden ekip, Iranl bir vali olmas muhtemel olan Z e y d veya S o hrab ad nda birinin eline gemi , 4. Mnzr, bir yl tahtta kalan bu adamdan sonra saltanat ele geirebilmi tir. Bu 4. M nz r ' n olu 3. Nm an (saltanat : M. 585 - 613) ile Sasaniler hkmdar 2. H u s r ev Per v i z (saltanat : M. 590 628) aras nda anlamamazl k ekmi 2. Husrev Perviz, Nman' ran'a arm, Numan mallarn ve hazinesini, ocuklar n ve kar larn Beni eyban, kabilesi bakan Hani b. Mes'ud'a emanet ederek ran'a gitmi ti. Iran hkmdar , Nman' n ellerine ayaklar na buka vurdurarak H anikn zindan na attrd . Nman h ristiyan dinine girmi ti. Bunun devrinde Hirede sefahat hayat alm yrm t. Esasen galiba anas Fedek'li bir Yahudi olduundan, teb'as onu soyca a a sayp kendisinden nefret 'ediyordu. Bu Nman devrinde, yukar da dediimiz gibi komu Arap kabileleri ile iki nemli sava olmutur: Bunlardan birine "Tifha sava ", dierine "S elan sava " denir. Temimlilerden Yerbu' o ullar ile olan Tifha sava ridafe iinden ortaya kmt . R i d a f e, Hire te rifatna gre bakanl k derecesinde bir makamd . Redif olan adam, resmi oturumlarda hilkmdar n sanda yer alrd . Bu yer eskidenberi Yerbululann elinde olup bykten k e geerdi. Bu 3. Nman devrinde gene Temimlilerden Drim o ullarnn bakan , bu mevkiin Darimlilere verilmesini istedi; Nman da raz oldu; fakat Yerbu'lular raz olmayp ayaklandlar. N tl m a n, olu K a b u s ile karde i Has san' , Yerbulular bast rmaa yollad . Basra'dan 58

Mekke'ye giden yol zerinde Tifha denilen yerde yap ld iin "Tifha sava" diye anlan savata Nftman' n ordusu bozguna u rad ve olu ile kardei tutsak oldular. Nman, bunlar kurtarmak iin bin deve vermek ve ridafeti ene Yerbu'lulara b rakmak zorunda kald . Selan sava ise Beni Amir ile yap ld. Sasniler hkmdar 2. Husrev Perviz, her yl Mekke yaknndaki Ukkaz panayrna" bir tccar kafileyi yolluyordu. Beni .Amirliler bir defa bu kafileyi vurarak mallar n yama . Nman bunlar bastrmak zere bir ordu yollam fakat Selan adndaki yerde yap lan sava ta Hireliler yenilmi lerdi (110). Niiman M. 613 ylnda Hanikin'de hapiste ld; kendisinin, Husrev'in emriyle fillere inetilerek veya zehirletilerek, yahut da vebadan ld hakknda eitli sylertiler vardr (111). Nfnaan' n lm, Lahmiler sllesinin saltanat kaybetmesi sonucunu dourdu. Miman'n lmnden sonra 2. H u re v P e r vi z, Hire tahtn ,. Tay ,kabilesirden yas b. Kabisa'ya verdi ki bu zat M. 613 _ 618 yllar aras nda Hire tahtnda kald . Husrev Perviz bunun yan na, kontrol icin Iranl bir memur yollain t . Husrev Perviz Hire hkmdar sllesini ortadan kald rmea Araplar daha kolaylkla kendine ba lyabileaeini sanmt . Halbuki onlar o. zamana kadar al tklar ve tan dklar sllenin i ten uzaklatrlmasna kzmlard. Kisramn imdi tayin ettii yas b. abisa da Tay kabilesinden ve Arapt ; fakat buna al amamlard . Nman, -Kisra kendini ardnda eyasm - Beni eyban'dan fini b. Mes'ud'a (112) b rakmt Kisra onlar yas eliyle Hni'den istedi.`Hni, bunlarn emanet olduunu syliyerek vermedi. Husrev Perviz, Bekr b. Vil kabilesini yok etmek iin Hireye bir ordu yollad . Bu ordu Hire ordusuyla birleerek Beni Bekr kabilelerine, Zkar adl yerde saldrd. Burada aa yukar M. 614 yllarnda kanl bir sava oldu ve ran ordusu yenilip kat (113). Bylece Hirede bir siyasi kuvvet kalmay p Iran, Irak'taki Arap ka(110) Bak. M. Semseddin (Gnaltay), Islfim Tarihi, ss. 351-352. (111) Bak, ayn eser, ss. 352. Hondmir, Husrev'in emriyle katledildi ini yazyor, bak Habib s-Siyer, I, 261. Taberi ise koleradan Hanikin'de ld n sylyor, bak. Milletler ve Hkmetler Tarihi, e. I, ss. 1281. (112)_ Bunun knyesi, Hani b. Mes'ud b. mir b. el-Hasin b. Amr el-Mzdelif b. Rebia b. Zuh b. Seyban Salebe'dir. Bak. Taberi, Milletler ve Hkmdarlar Tarihi, I, 1282. (113) Bak. M. emsedd n (Gnaltay), slm Tarihi, ss. 353. Zkar savann efsane ile kar k tafsilt iin bak. Taberl, Milletler ve Hkmdarlar Tarihi, I, 1280. Mahmud Esad, Tarih-i Din-1 Islm, Medhal, ss. 207.

59

bileleriyle kar karya kald. Esasen H u s r ev Per vi z, Iyas b. Kabisa' dan sonra Hire valili ine bir Arap tayin etme e bile lzumgrmiyerek Mihribandaz Hemedani o lu Baniy a n olu A z a d b eh adl bir ranly tayin etti ki bu vali, Taburnin, dediine gre on yedi yl valilik etti. M. 628 tarihlerinde Hire hkmdarlar soyundan Mnzr b. Numan adl bir emirden bahsedilir ki buna, gururlu anlam na gelen el-Garur lkab verilmiti. slmiyetin ortaya knn ilk sralarnda Bahreyn, Araplar bunu kendilerine ba kan semilerdi. Arap tarihileri bu Mnzr, Hire hkmdarlar sllesinin 'kan mmessili sayarlar. Bu Mnzrn idaresi, Halid b. Velid'in Iran s nrlarnda balad savalara kadar srm M. 632 veya 633 y lnda C u v a s a sava ' xda ldrlmtr (114). Hire ehri Halid b. V eli d' in Mezopotamya harekt srasnda sava sz teslim oldu ve fazla miktarda bir cizye verme i kabul etti. Hire ehri, daha uzun mddet ayakta kalmak ve bazan ad gemekle beraber art k eski nemini kaybetmi ti. A b b asiler buray oturma yeri olarak kullanmad lar. Kfe ehrinin in a edilip bymesi Hireyi glgede brakt. Harun er-Reid ksa bir mddet Hirede oturdu ve burada yap lar yapt rd ise de bn durum Kfelilerin k skanln ve hon,utsuzluunu uyandrdndan, yeniden ehri terketti. Abbasiler halifesi el-Muktedir (saltanat : M. 908 - 932) zaman nda Sevctd bl,g'esi',nin dier k smlar gibi Hire yaknlar da bedevi saldrganlarn yamalar= uradndan, hkmet oraya bir ordu gndermeye mecbur oldu. M. onuncu yzy ln son yarsnda Hire, byk fakat halk az bir ehir olarak gsterilmektedir. Sonralar btn memleketin inhitat Hireyi, ortadan kalkacak derecede mteessir etmitir Bugn ehrin, eski yeri otlakt r. Orada gemi i, yalnz alak tepecikler ve bir sr y knt hatrlatmaktad r.
HIRE HKMDARLARI VE TAHTA GEI YILLARI :

Amr b. Adiy Umru ul-Kays b. Amr Amr b. Umru, ul-Kays Evs b. Kallm Umru ul-Kays el-Muhrik b. Amr Numan el-A'ver b. Umru ul-Kays Mnzr b. Numan el-A'ver Esved b. Mnzr

Tahta geii:

M. 268 M. 288 M. 328 M. 377 M. 382 M. 403 M. 431 M. 473

(114) Bak. Taberl, Milletler ve Hkmdarlar Tarihi, I, 1294 vd. M. emseddin (Gnaltay), Islam Tarihi, ss. 356 vd.

60

Mnzr b. Mnzr Nrman b. Esved Ebu Ya'fur b. Alkame Umru ul-Kays b. Ninnar Mnzr b. Umru ul-Kays ( bn-i Maissema) Haris b. Amr el-Kindi Amr b. Hind Kabus b. Hind (bundan evvelkinin karde i) Sehreb (veya Suhrab?) (115) Mnzr b. Mnzr b. Maissema Naman b. Mnzr Ebu Kabus yas b. Kabisa Zadiye (veya Zaziye) Mnzr el-Ma rur (veya Gar ur) (116)

11

17

11

11

11

17

M. 497 M. 500 M. 504 M. 507 M. 514 M. 563 M. 579 M. 582 M. 583 M. 586 M. 614 M. 619 M. 630

17

17

17

71

)7

77

17

1)

)7

IHRELILERDE TOPLULUK HAYATI, DIN VE UYGARLIK

Hire blgesi daha L a h m o ullar buraya gelmeden nce Arap Yarmadas.= dier blgeleri gibi bir sr gebe kabilelerle dolu idi. Bu kabileler se,ylilerin idaresinde ya yorlar, tamamiyle gebe bir hayat sryorlard . Devletleri, kaleleri, ba ehirleri yoktu. Gerekti i zaman muhtelif kabileler m terek bir d mana kar birleerek sava yorlar, yenilirlerse le ka yorlard . Yukarda grdmz gibi M. nc yzy lda Hirede gney Arabistan'dan, gelen Beni L a h m kabilesi taraf ndan bir devlet veya emirlik kuruldu. Hire ve etraf , ,eskidenberi bir ehir olan Hirede oturan ibranilerle ve lden gelip buralara yerle mi bulunan Tenhilerle meskindu. Bu iki kabileden olmayp Hire ehri yak nlarnda oturanlara "Ahraf" deniyordu. Bir yandan Tedmur, te yandan Sitriye,, Filistin blgeleri, a ada Yemen - Mekke ticaret yollar nn aznda bulunan Hire ehri, eskidenberi zengin ve gelikin, bir hayat sryordu. Hire dolaylar nda, aralarnda bir Iran kral tarafndan yaptrlan beyaz hisar n da bulunduu "bn-i Bukayla hisar " ve Kelblerden "Adasiler hisar " gibi bir ok hisarlar vard . Eski airler Hire ehrinde yap lan eya aras nda Hire eyerlerini sayarlar; bu ehirde bir dereceye kadar kltr de geli miti. airler Hire k rallar
(115) Bak. Taberi, Milletler ve Hkmdarlar Tarihi, I, 1294. (116) Bak. C. Zeydan, el-Arab Kabl ss. 185.

61

katnda iyi bir kabul gryorlar ve memnuniyetle burada. kal yorlard . Sylentiye gre yaz burada biliniyordu ve buradan Arabistan' n dier yerlerine yay lmtr. ran'n, Mekke yaknndaki panayrlara Mesel Ukkaz'a ve Ye men blgesine yollad ticaret kervanlar bmlann topraklar ndan geiyordu. 113:caz Araplar islmdan nce ran ile ticari ba lar kurmu olup kervanlarla ran'a gidip geliyorlard . Sylendiine gre Kurey tccarlar ndan. N e v f el ve M t t t a 1 i b, Sasanilerle zel anla malar yapm lard. Bu anlamaya gre Sasaniler hkmdar onlara, Iran smrgelerine gidip gelme iznini veriyordu. M. 606 ylnda veya az nce Ebu Sfyan (Sahr), Kurey tccarlan ile Sasaniler devleti ba ehri olan Medayin'e (Ktezifon) gelmitir (117). Hire kervanlar nda Kurey lilerin cretle muhafzlk ettikleri, Ficar savalar dolaysiyle, ibn-i His& n ' da uzun uzun, anlat lyor (118). Hire blgesi ok eski zamanlardanberi ticari bak mdan son derece nemli bir blge idi. Hindistan' n batya yollad ve ran'a do ru giden mallarn bir ksm deniz yolu ile Dicle nehri azna geliyor ve biille (Apolopo )'ye depo ediliyor, oradan Rakka'ya geiyordu. nblle bu nemini, Sasaniler devrinin sonuna kadar kaybetmedi. Tccarlar buradan F rat nehrini takip ederek yukar doru kyorlar ve Sasaniler nfuz blgesini ainadan Hire ehrine kadar geliyorlard . Hire M. III. yzyldan VII. yzyla kadar ticaret alanndaki bu byk nemini muhafaza etti. Y lda bir defa olmak zere burada byk bir panayr kuruluyordu. Bu devir ticaret tarihi ile uraan yazarlar Hirelilerin ticaret alan ndaki byk baarlarn o kadar ileri gtryorlar ki, Hireli kay klann Hind mallarn getirmek zere ta. Seyhan ada,s'na ve Hind limanlart'na kadar gittiklerini kabul ediyorlar (11.). Hire, Smerlilerden, al np gelitirilmi olan ran medeniyetinden ve onun faydaland medeniyet dairelerinden faydalanm tr. Bu itibarla zel bir Hire medeniyetinden bahsetmek m kldiir. Bir Iranl yazar daha ileri giderek, Hireye ait idari i lerin, Sasniler saray nda Hire ilerine memur bir kimse tarafndan grldn, ancak 3. Nma devrinde Adi y b. Z e y d adnda birinin ilk defa Sasani saray nda Hire i lerini Arapa yazdn kaydediyor ve bu devi gren kimsenin cretinin de Hire hii
(117) Bak. Muhammed Muhammedi, Ferheng-i irani, Tahran, 1323 (H. .) ss. 159 vd. (118) Bak. bn-i Hiam, Sire, I, 194. (119) Bak. W. Heyd, Histoire du Commeree du Levant au Moyen-ge, Leipzig, 1923 I, 7 sqs.

62

kmdarlar tarafndan ayni olarak, et, taze ve kuru hurma ve deri verildi ini sylyor ki fikrimizce bu, ok mbal al ve indi bir mtalad r; esasen o, bu iddias na delil de gstermiyor (120). Hayran yaknlarndaki Nmara'da ( am' n dou gneyinde) ele geen, Hire hkmdar Umru ul-Kays' in mezar kitabesinden anla ldna gre Hirelilerir, kulland klar takvim, o zamanlar Suriye blgesinde kullanlan Bosra takvimi idi. Bu takvim, Bosra ehrinin Roma hkimiyetine getii M. 105. yldan balar. Bu, belki de M. 106 y lnda Romallar tarafndan ortadan kald rlan Nabatl lar devletinin ykln,a da i arettir. Din itibariyle Hirelilerde de, ilk s ralarda btn Araplarda oldu u gibi ok Tanrl bir puta tap clk hkimdi. Hire hkmdar A m r b . A d i y, Mani dinine girmi olanlar himaye ediyordu (121). Mildi beinci yzyl ortalanrda hristiyanl k douda, Y a k b , N asturi ve Mel k i t 1 er adlariyle kola ayr ld zaman, Irak ve Fors blgesindeki luristiyanlann ou gibi ibadiler de Nasturl mezhebine girip Hire ehrinde bir topluluk meydana getirmi lerdi. Hireliler daha nce puta tap c idiler ve el-Uzza adl putlan nl idi. Mildi alt nc yzyln ikinci yarsna kadar hkm sren, Mnzr b. Umru ul-Kays, tutsaklar ,Tanr el-Uzza adna kurban ediyordu (122). Anla ldna gre Hire hkmdarlar hristiyan misyonerP inin, gayretlerine kar epey direnmi ler, ilk olarak M. 563 ylna doru tahta geen A m r b. Hin d, h ristiyan dinine girmiti. Bunun anas Hind, hristiyan dir,inde oldu undan belki de olunu hristiyan dini telk s nleriyle terbiye etmi ti. Amr'in lmnden sonra Uzza putuna ta.ma cleti tekrar ba lam, sonunda M. 586 ylnda tahta geen N f man b M nzr Ebu Kabus h ristiyan dinine girmiti amma bu da Sasaniler k ral Husrev'in kininin kurban oldu. Sylendiine gre Husrev, Behram oban' n nnden kaarken Ntiman yanna arm, kzm istemi o da gitmemi ve kzn vermemiti. M. 595 604 yllar arasnda Husrev, Niman' zindana att rd ve Hire emirli ini Ishmiler hanedan ndan alp yas Ti'ye verdi ve bir Iranl murakb onun zerine dikti (123). Kuzey Araplar ndan, baz larnn, hristiyanl gerek olarak de il, de
(120) ss. 83 vd. (121) (122) (123) Bak. Muhammed Muhammedl, Ferheng-i rani, Tahran, 1323 (H. .), Bak. A. Christensen, L' ran. Sous les Sassanides, p. 201. Bak. gn. Guidi, L'Arabie Anthe- islamique. Paris, 1921. p. 34. Bak. A. Christensen, L' ran Sous les Sassanides, p. 452:

63

ekli olarak, kabul ettikleri hususunda Dr. R. Dozy' nin szleri ve anlatt su hikye enteresand r. Dozy, Arabistan' n her taraf nda Araplar, hristiyan dinini gerek olarak de il, d grn itibariyle kabul etmi lerdi diyor ve "Orta Arabistan, h ristiyan etkisinden ya pek az mteessir olmu veya hi olmamt . Genel olarak o zamanki h ristiyanlk, mcizeleriyle l (teslis) inanciyle ve arm lia gerilmi Tanr s hakk nda naklettii hikyelerle zeki ve alayc Arap iin pek az ekici idi. M. 513 y lna doru Hire hkmdar nc Mnzr' h ristiyan etmek istemi olan piskoposlara bu gerek pek iyi gsterildi. K ral piskoposlar dikkatle dinliyordu. Subaylar ndan biri yan na geldi, k raln kulana eilerek bir ey syledi. Bunun zerine k ral derin bir zntye gmld, piskoposlar sayg ile bu durumun sebebini sorunca o, ok yaz k! imdi melek Mikil'in ldn rendim cevabn verdi. Papaslar Say n kral bu olamaz! Sizi aldatyorlar, melekler lmszdrler dediler. O zaman k ral Hz. sa'nn armha gerilmesini telmihle Tamam' Siz kendiniz, bizzat Tanrmn ldtine beni inand rmaya al yorsunuz cevab n verdi." diye ilve ediyor (124) Hire hkmdarlarndan hristiyan dinini kabul edenler, Hire, ehrinde bir sr kiliseler yapt rmlard r. Bunlardan nc Mnzr' n kars olup hristiyan dinine girmi bulunan H i n d, bir manast r ve bir kilise yaptrmt ki phe gtrmiyen bir kesinlikle do ru olan fakat asl de il de muhtevas ,elimize geen bu kilisenin kitabesinde "Bu kilise Hucr olu Amr olu kral Hris'in k z ve kral Mnzr'n o lu Amr'in anas , sa'nn hdimi ve ona inananlar n anas , ona hizmet edenlerin k z H i n d tarafndan, ahlar ah' Husr ev A no s e rv an' n saltanat ve Ef r em' in (Ephr n) ehir piskoposu bulundu u srada '7apt rlmtr" deniyor. Kilise tarihlerinin bildirdiklerine gre Hire M. 410 ylndan beri bir piskoposluk merkezi idi (125). Sasanller hkmdarlar ndan K u b ad (saltanat : M. 488 - 531) ile ada olan Mnzr b. Ma is s em a, Kub a d taraf ndan Mezdek mezhebine girme e zorlanm , Mnzr bunu kabul etmeyince saltanattan uzakla trlp yeri, tedenbeiri Hirelilere rakib olup Sasaniler himayesini aryan, ve bu defa bu himayeyi temin maksad ile Kubad' n teklifini kabul eden Kinde emin Hris b. Amr'a verilmi ti. Kubadn lmn(124) Bak. Dr. R. Dozy, Tarihi sramiyet, Abdullah Cevdet (Karl da ) ter. ss. 26. gn. Guidi, bu Mnzr'n h ristiyan sayldn kaydediyor. Bak. L'Arabie Anthe- islamique, p. 34-35. (125) Bak. gn. Guidi. Bundan nceki notta ad geen eseri, ss. 35 vd.

64

den sonra Husrev, Mezdek taraftarlar n ve mezhebini da tt ndan, Mnzr gene tahtn,a gemitir (126). M e z d ek adnda Niabur'lu biri tarafndan kurulup esaslar mal ve kadn ortakl ve hayvan kesme yasa na dayanan Mezdek mezhebinin, Hire'de az veya ok taraftarlar buldu unu sanm yoruz (127).

KNDELLER (Beni Kinde)

Bunlar n, asllar da Hireliler ve Gassanilerinki gibi phelidir.Yani Kahtanllerden midirler yoksa kuzey Araplardan m d rlar? Kesin olarak bilinmiyor; Arap tarihileri bunlar , Kahtanilerden ve onlar n Kehlan kolundan sayyorlar (128). Sylendi ine gre bunlar nceleri Bahreyn ve Ye-

mame blgelerinde el-Muakkar denilen yerde oturuyorlard . Bir mddet sonra buradan srlerek otuz bin kadar olan halk evvel Hot,dramalt'taki Kinde denilen yerde yerle mi, sonra Mehre ad verilen gnlk luy larndaki Demmon taraflar nda yurt tutmu lard . H i m y e r 1 i ler hkmdarlar Kindelilerin do ruluklarn , kahramanl klarn ok beendiklerin,den onlar nemli ilerde, mesel ordu hizmetlerinde ve sair i lerde kullanyorlard. Himyerliler hkmdar Hassan b. E s, ' a d (saltanat : M. 420 - 425) zaman nda Kindelilerin ba nda Hucr b A m r bulunuyordu. Bassan ile Hucr aras nda ana taraf ndan akrabal k olduundan Hucr'un Himyer saray nda nemli bir yeri vard . Bassan, kuzey Arabistan'a savaa gittii srada bu Hucr da Kin,deli svarilerle onun yan nda

(126) Bak. Mneeeimba Ahmed, Sahayif l-Ahbar, C. I, ss. 470. A. Christensen bu hususta unlar kaydediyor: "M. 529 ylnda Mezdek taraftarlar ortadan kaldrldlar. Kubad' n (Kvus Pizi harah) adndaki, Mezdek mezhebinde bulunan olunu veliand yapmak ve Husrev'i tahtndan indirmek istemesi barda tasran damla oldu" bak. L' ran Sous les Sassanides, p. 359. Gene A. Christensen ayn eserinde "Mezdek taraftarlar ortadan kaldulnea, tarihci Prokop'un, "Alamoyndaros Osakkikes" eklinde kaydetti i el-Mnzr b. e_Sakika, Kindeli gasip emir Haris b. Amr'in elinden kendi taht n geri ald" bak. ss. 361. (127) Mazdek dininin esas , iranda yay l, takib edilii ve ortadan kald rlmas hakknda mufassal bilgi iin bak. Hondmir, Habib s-Siyer, I, 239. (128) Msrl Prof. Muhammed Mebruk Nafi', bunlar n gneyden gelme olduklarru sylyor. Bak. Asr- Makabl el-sliim, Kahire, 1952, ss. 143. shundan nce Arab Tarihi F: 5

65

bulunuyordu (129). Hassan, kuzey blgesi Araplar m itaat alt na aldktan sonra Hucr'u, Maad kabileleri zerine emir tayin ederek orada b rakt . Bylece emIrlie ykselen Hucr mildi be inci yzyln ilk yarsnda B e k r b. Vail kabilelerini de hkimiyeti alt na alarak Necid blgesi'nde bir devlet kurdu (130). bn-i Hi am burada ad gegen Hucr b. Amr' , Tiban olu Hassa n' n (Hassan. b. Es'ad) karde i olarak kaydediyor ve birlikte kuzeye Bahreyn blgelerine ktklarn, yrye devam etmeyip ailelerinin yan na Yemen'e dnmek istiyen Yemenlilerin ona "kardesin Hassan' ldr, seni kerdimize hkmd2 yapalm" demeleri zerine Hucr' un, karde i Hassan' ldrp Yemenlilerle Yemen'e dnd n, fakat karde ini ldrd icin Tanr tarafndan kendisine uyku uyuyamama hastal verildiini il zikrediyor (131). Hucr'un, Hassan'la birlikte sava iin kuzeye kt muhakkak olmakla beraber Hassan' ldrp ldrmediini bilmiyoruz; yalnz, bu olaydan sz aan tarihilerin o u, Kinde devletinin ilk hkmdar olarak H u e r b. Amr' kaydediyorlar. Bu hilkmdar n Necid'de Batn- Alayrde yerle tii sralarda bu blge halk nn ekserisi, bilhassa Bekr b. Vail kabilesne ait bulunan Arap Irak blgesi Mrelllere ba l bulunuyordu. Hucr bu blgede yerle ebilmek iin Hirelilerle arp mak zorunda kald . Bu Hucr'a, k i l l-Murar (132) lkab verilmitir ki bu lkab n verilii ile ilgili sebepler hakk nda bir sr sylentiler nakledilir
(129) slam. Ansiklopedisinde Kinde maddesini yazan F. Krenkow, kil lMurar lkab n tayan Hucr b Amr'in Kinde hkmdar Hassan Tubba'm vei kardei olduunu ve Himyerliler k rallarm n detine uyarak bu ahsn olu Amr b. Hucr'u saraynda nedim ve rehine olarak al koymakta olduunu, Hassan Tubba'n orta Arabistan kabileleri zerine yryp onlar itaat alt na aldktan sonra Yemen'e dnd nde oralar n idaresini vey kardei Hucr'a braktn, Yemamede oturan Cedis kavmine kar alan bir sefer sonunda Hassan Tubba' n, kardei Hucr'un te viki ile katledildiini, Hucr'un, Hassan' n kz kardelerinden birini olu Amr ile evlendirdi ini ve Hucr lnce o lu Amr'in orta Arabistan kabilelerinin hkmdar sfatiyle babas nn yerine getiini sylyor. Bak. Encyclop die de L' slm, Kinde maddesi. Burada iki noktay aklama/Tuz gerekiyor: bir kere makalede Hassan Tubba' deniyor ki bu, yanl tr. Tubba', Hassan' n raltab dr; knyesi Hassan b. Tiban Es'ad Ebu Kerib'tir. Bak. bn-i Hiam, Slre, I, 28 vd. /kinci nokta, maddede iki yerde yanl olarak Hucr yerine Amr yaz lmtr. (130) Bak. Muhammed Mebruk Nafi', Asr ma Kabl el-islm, 2. tab. M sr, 1952, ss. 144. M. emseddin (Gnaltay), slm Tarihi, ss. 361 vd. C. Zeydan, el-Arab Kabl el-Islam, 1939, ss. 201 vd. (131) Bak. bn-i Hiam, Sire, C. I, ss. 29 vd. (132) Murar, ac bir l otunun ad dr. Mneccimba bu olay naklederken bu bitki hakknda bilgi vermektedir. Bak. Cami l-Dvel, C. I, ss. 470.

66

Hucr, M. 450 y lnda lnce yerine o lu Amr geti (lm: M. 490). Bundan sonra tahta, Hris b. A m r (saltanat : M. 490 - 540) geti. Haris b. Amr, Sasaniler hkmdar Kubad ile ve Hire hkmdar M n zr b. M a i ss e m a ile a dat .nceleri Kindeliler, Hirelilere kar Yemen'deki Hmyerlilere dayanlyorla2cl . M. 525 ylnda Habe liler Yemen'i istil edip bu dayanaklarn kaybedince bu defa Sasariierin gzne girmee altlar. Bu s rada bu hususta bir f rsat da kt . Iran'da Mazdek adl Niaburlu biri ortaya kp kadn ve mal ortakl na ve et yememe e dayanan bir mezhep ortaya att . Halk zerinde nfuzlar ok artm , hkmdara bile etki yapmak durumuna girmi olan Zerdt din adamlar nn burunlarn k rmak iin Sasaniler hkmdar Kubad, bu mezhebi kabul etti. O srada Iarn'a tbi Hire taht nda bulunan M n z r b. U m r u u 1 _Kay s' da bu mezhebe girme e zorlad . Numan kabul etmeyince azledip yerine, Mezdek mezhebini kabul- eden. Kindeliler emin Haris'i getirdi. Haris'in Hire taht na gei i, onun, rak ve kuzey Arabistan Arap kabileleri aras nda serefinin artmas na sebep oldu; hatt Maad kabileleri Haris'e yaranmak iin o ullarn zerlerine emir tayin etmesini ondan rica ettiler, Haris de, okullar ndan Hucr'u, Beni Esed, Beni Gatafan ve Kinane kabilelerine; urahbil'i, Bekr b. Vil kabilesine; Ma'dikerib'i, Kays-Aylan kabileleri zerine; Seleme'yi, Ta lib ve Nemr kabileleri zerine emir tayin etti ki bylece btn rak blgesindeki Arap kabileleri kendine ba lanm oldu (133). Hris'in bu ykselme devri uzun srmedi. Kubad idkten sonra Sasan geen H u s r ev Nu ir e van- d i 1, Mezdek mezhebinin aleyhinde olup Hr4,s'i Hire taht ndan uzakla trarak Mnzr tekrar eski tahtna oturttu. Hris ise Beni Kelb kabilesine s nd ki sonunda Kelbliler onu katlettiler. Hire hkmdar Mnzr, Hris'in lmnden sonra onun ,her biri bir kabile zerine emir olmu olan oullar arasna nifak soktu (134).
(133) Bak. Muhammed Mebruk Nafi', Asr ma Kab el-slm Kahire, 2. bask , 1952, ss. 145. C. Zeydan, el-Arab Kabl el- slm, ss. 203. (134) nl Sasaniler devri tarihisi Arthur Christensen, Mazdek taraftarlar nn nceleri iyi ba arlar elde ettiklerini fakat, eski din yani Ma.zdeizm aleyhine yaplan bu harekete kar memleketin nfuz sahiplerinin cephe aldklarn, Mazdek taraftar olan hkmdar Kubad' n, olu Kvus'u veliand yapmak istemesi zerine bu davran n, barda ta ran damla vazifesini grd n, bunun iin M. 529 yl balarnda Mazdek taraftarlar nn ortadan kaldrldklarn ve Mazdek mezhebinin hkim oldu u devirde Hire hkmdarl ndan atlm olan Mnzr'n, gaas p Kinde emin Hris b. Amr' uzaklatrp tekrar tahta oturdu unu kaydediyor. Bak. L' ran Sous les Sassanides, Copenhague, 2. ed. 1944, p. 358-361.

67

Sonunda Beni Esed kabilesi, emirleri Hucr'a kar ayaklandlar. Esed kabilesi eskidenberi Hucr'a veregeldikleri vergiyi vermekten ka ndlar. Hucr, Beni Rebia kabilesi ile karde i Seleme taraftarlar ndan nemlice bir kuvvetle Beni Esed zerine yrd. Sava , Hucr'un stnl ile sona erdi. Hucr, Beni Esed ileri gelenlerini ldrtmek istedi. Bir airin syledii dokunakl bir iir zerine affetti; fakat, Esed kabilesi kar latklar bu alal a dayanam yarak M. 550 ylnda Kindelilere sald rp Hucr'u ldrdler. Bu Hucr, nl sair Umru u 1 - K ay s 'in babas idi. Umru ul-Kays, babasnn Beni Esed kabilesi ile savast srada avlanmak zere Yemen'e gitmi bulunuyordu. Babas nn bana gelen olay duyunca, onun cn al ncaya kadar iki imeme e, koku srnmemee, et yememee, karlariyle yatmamaa and iti, ba na, c alma almeti olan kara sar k sard ve bu hususlar terennm eden iddetli ve dokunakl iirler sylemee balad . Ileride iki kabile arasnda yeniden bir savan alevlenmesinden korkan Es edlile r, tarziye vermek ve bar mak zere Umru ul-Kays' n yanna bir heyet yollad larsa da teklifleri kabul edilmedi; kendilerine, Q al nncaya kadar mcadeleye devam edilece i cevab verildi.te yandan B ek r ve Ta lib kabileleri,Umru ul-Kays'a, yardm edeceklerini bildirdiler. Umru ul-Kays taraftarlar ile Esedliler aras nda sava balad ; evvel Esedliler yenildiler. Umru ul-Kays, Esedlileri tamamiyle yok etmek istiyordu fakat yard mclar Taliblilerle Bekr oullar , iin daha ileri gtrlmesine raz olmayp yurtlarna dndler. air Umru ul-Kays bu defa da Yemen'e gidip yard mc kuvvetler toplad . Esedlilerin stne yrd onlar gene yendi. Umru u 1-Kay s' n, Beni Esed kabilesini yok etmek arzusunu anl yan Hireliler de Beni Esed taraf n tuttular ve bu i iin ran'dan yard m istediler. ran' n yollad yardmc kuvvetler Umru ul-Kays taraftarlar n yendiler. in iine Iran, ordusu da karnca Arap kabileleri art k aire yardm etmee cesaret ,edemediler. Umru ul-Kays bu durumdan ok mteessir olup, ocu unu, ocu unu ve silhlarn , Teyma vadisinde bir kalenin sahibi bulunan Yahudi air Samoel'in yanna emanet koyup yard m temin etmek zere Bizans kayserinin katna vard . Sylentilere gre Bizans imparatoru sairin, Sasaniler himayesindeki Hire emirliine kars kullanmak zere istedi i bu yardm dileini iyi karlam , hatt yard m birlikleri ay rp yanna katacak yollam iken Esed oullarmn gizlice Istanbul'a gnderdikleri bir adam imparatora air aleyhinde szler syleyerek onu bu fikrinden cayd rm ve kendisinden, altun ilemeli fakat zehirlenmi bir kaftan alarak o s rada Ankara'ya gelmi olan airin yanna vararak bu gmle i vermi, bu durumdan habersiz 68

olan Umru ui-Kays zehirli k3ftan giyip lm . Bizans tarihileri ise airin Ankara'da iek hastal cinsinden bir hastal a tutulup ld n yazyorlar. airin kendisinin, Bizans'a gidi i hakknda o sralarda yazd iirlerden ise, Beni Esed kabilesinin yollad adamn iek nevinden bir hastala tutulmu olup bu hastal n aire bula trd anlalyor. Umru ul-Kay s, M. 560 - 565 y llar arasnda yani Bizans imparatoru J s t i n yen devrinde Ankara'da ld. Umru ul-Kays' n lmnden sonra Kinde hkmdarlar soyundan Kays - Aylan kabilesinin bakan bulunan Ma' dikewib ile dier baz kabilelere ba kanlk eden bir iki emirden ba ka kimse yeti medi. slmiyetin ortaya k srasnda bunlar n kalntlarndan baz kk emIrlikler Necran, Bahreyn ve Dmet l-Cendel'de mevcuttu (135).

(135) Muhammed Mebruk Nafi', Asr ma Kabl el-islm, Kahire, 1952, 2. bas_ ss. 143 vd. M. emsed,din (Gnaltay), slm Tarihi, stanbul, 1338-1341, ss. 361 vd. Umm ul-Kays' n, soyu sopu, genli i ve siyasi hayat , teebbsleri, iirleri ve muallakas hakknda ok nemli ve geni bilgi iin bak. Mehmed Fehmi, Tarih-i Edebiyat Arabiye, stanbul, 1917, ss. 561-640.

69

NC BLM

H CAZ BLGES

Gneyde ve kuzeyde kurulmu Arap devletlerini gzden geirdikten sonra imdi Hicaz blgesinin siyasi durumunu yani burada eskiden, islamiyetin ortaya kna kadar te ekkl etmi siyasi topluluklar ele alabiliriz. Zaten slm Tarihi iin Arabistan' n en nemli blgesi de buras dr; zira islmiyet, bu blgenin iki nemli ehrinden biri olan Mekke'de do mu , ikinci nemli ehri olan Yesrib (Medine)'de geli ip yaylmtr. Bu itibarla Hicaz blgesi tarihi deyince bu iki ehir ile Taif dolaylarnda gelien siyasi tarih ve burada ya am topluluklar n, durumlar anlalr Tarihin bize bildirdi i ok eski zamanlardan beri Hi olmazsa Milttan nce iki bin yldan beri Kbe'nin burada kurulmu olmas Mekk:: blgesinin, dini ve bu sebeple de kutsal bir blge halini almas na sebep olmutur. Kbenin btn Arap Yar madas halk iin dini bir merkez olu u ve Kbeyi tavaf deti, burada senenin belli aylar nda panay rlar kurulmas n sonulandrm , bu durum bu blge halkn daha stn bir mevkie ykseltnistir Medine'ye gelince: Medine, hem ehrin tabii durumu, hem de halk nn kendilerini Mekke halk ndan baka meneli saymalar yznden ayr , fakat Mekke'nin, dini iktisadi etkisinden tamamiyle uzak olm yarak bir topluluk hayat srdrmtr. Hatt Mekke'nin, zirai bak mdan Medine'den ok kt durumda olmas na ramen dini ve iktisadi stnlii, Medinelilerin kendilerini rakib olarak grmeleri sonucunu do urmutur. imdi burada evvela, Mekke blgesini inceledikten sonra Medine evresini incelemek suretiyle Hicaz' n genel durumunu tasvire al aca z.

A -- MEKKE BLGES

Mekke blgesi tarihini incelerken kar mza evvel burada oturan halkn menei meselesi kar. O halde Mekke halk nn asl nedir? Arabistan Yarmadasnn gneyinde oturan halka Yemenli veya Kahtni dendii gibi kuzeyde oturan halka, daha nce de dedi imiz gibi Nizari veya Maaddi, yahut da Adnani denir. Bu ayrm kesin deildir. Hz. 70

Muhammed zaman nda bile gneye gidip yerlemi N i z a r i topluluklar oldu u gibi kuzeye km Kahtani kavimler. vard . Mesel Yesrib (Medine) halk nn bir ksm Mekkelilerle tamamiyle ayr asldan, yani gneyden gelmedirler. Bugn Mekke sehAnin bulundu u blgede ok eski zamanlarda, Amalik a, A d ve Semud ,kavimlerinin kal nts olan C r h m ll e r oturuyordu. Bunlar n byk bir k smnn burada bir mddet oturduktan sonra bir fet sebebiyle mahvoldu u, daha sonraki airler ve yazarlar taraf ndan ifade ediliyor ve L i h ya nil e ' in, bu Crhmller soyundan, olduu syleniyor. Lihyanilerin Crhmller soyundan olduu meselesi tart mal bir konudur. Hangi adla an lrlarsa anlsnlar Ciirhmllerden arta kalan halk burada oturmakta iken Hz. b r a h i m, cariyesi Elceri ve ondan do ma olu Ismail'i buraya getirdi. Onun buraya geli i tarihini Eb'l-Fid a, hicretten, 2793 y l nce gsteriyor ki (136) bu, gerek tarihi belgelerin verdi i bilgilerle 200 - 250 y l kadar farkl dr. Tevrat Hz. brahim'i, Babil k ral Hamurabi ile a da gsteriyor (137). Tevrat metnini ve Babil yaz tlarn kar latran H. Philby, Hz. brahim'i, Babil k ral Damk lisu olarak gsteriyor; zira Babileede Damk -Ili u (Tanr n n sevgilisi yani Halilullall) rnnas na imi (138). Gerek tarihi bir ahsiyet olan Damk - iliu da H amur abi' den 10 - 15 y l sonra hkm srm bir krald r (139), yani yaama zamanlar birbirini tutuyor amma biz, sadece bir nvan benze iminden byle bir hkme varman n doru olmad kanaat ndayz. Tevrata ve islm rivayetine gre Hz. brahim a a yukar Milttan, iki bin yl nce (140) Mezopotamya'daki Ur ehrinde domutur. Babas , put yap p satan A z e r veya Tar eh' tir. (141). Tevrattaki kay tlarn hesab ndan Ibrahim peygamberin, Nuh T u f an ' ndan sonra 1263 yl sonra dnyaya geldi i anlaldna ve Nuh Tufarn (Gilga(136) Bak. madeddin smail Ebi'l-Fida, al-Muhtasar fi Tarih al-Be er, C. I, 104. (137) Bak. Tevrat, Tekvin, XIV. bab, 1. Tevratta Hamurabi, Sinar (Sinear) k ral Amrafel eklinde geiyor. Taberi, islm kaynaklarda Nemrud olarak zikr edilen bu zat Dahhak olarak kaydetmektedir. Bak. Milletler ve Hkmdarlar Tarihi I, 337. (138) Bak. Muhammed Mebrk Nafi', Tarih l-Arab Asr ma Rabl el-isl'am, ss. 149. Hz. brahim, Tevratta bir hkmdar gibi gsteriliyor ve 318 hassa askeri olduu kaydediliyor. Bak. Tekvin, baba XIV, 14. (139) Bak. M. emseddin Gnaltay, Yak n ark, Ankara, 1937, ss. 521. (140) Encyclopedia Britanica, 1953 bask s , Hamurabi maddesinde bu hkmdar M. . 2067-2025 y llar aras nda, M. emseddin Gnaltay, M. . 2003-1961 yllar aras nda saltanat srm gsteriyor (bak. Yak n ark, ss. 512). Hz. brahim, Hamurabi ile a da say ldna gre bu tarihlerde ya am olms Mzmgelir. (141) Tevratta Hz. brahim'in babas n n ad Terah olarak zikredilmekte, ayr -

71

me destan eklinde) k ssasna, M. . drdnc binin sonlarna ait olaylar anlatan Smer tabletlerinde rastland n,a ve Ibranilerin, Hz. brahim'in idaresinde M sr'a gidi leri de XII. Firavun sllesi devrinde yani M. . 2000 - 1787 yllar aras nda olarak kabul edildiine gre Ham ur a b ile brahim Peygamberin a da bulunmalar keyfiyeti tarihi olaylara uygun der grnmektedir. Hz. brahim'in, tek Tanr ya tapma inanc n savunmas yznden N em r u d' la (galiba Hamurabi) aras a lm , Nemrud onu ate e attrda halde Tanr nn kendine yard m ile sa salim kurtulup Halilullah nvann alarak kendine inananlarla birlikte Kuds blgesine gelmi tir (142) Hz. brahim, dinini Kuds blgesinde yayma a alt ; burada uzun
ca Nahor ve Haran adlar nda iki karde i bulundu u kaydedilmektedir. Gene orada, Lt Peygamber, Hz. brahim'in karde i Haran' n o ldur denmektedir. Bak. Tekvin, Bab XX, yet, 27-28. (142) TaberVnin birka eklini kaydetti i, dier islami kaynaklarda da grlen bir rivayete gre Hz. brahim'in doumu, tek Tanr inancn savunuu, put krcl hikyesi yledir: Nemrud'un saltanat srasnda gkte, ayd nl aydan, gneten stn olan bir y ldz peyda oldu. Nemrud ok korktu; bunun zerine sihirbaz, kahin, falc ve iz bilgisinde usta olanlar artt. Onlardan, bu olayn i yz nedir? diye sordu. Onlar, lkende biri ortaya kacak, senin mahv na ve devletinin yklmasna sebep olacaktr. diye cevap verdiler. Nemrud, Kffe civar ndaki Babil'de oturuyordu. Onlar n bu cevabn duyunca baka bir ehire tand ; erkekleri oradan kararak yaln z kadnlar brakt. Yeni doacak her erkek ocuun ldrlmesini emretti. Bu durumu gren brahim'in annesi Ua, olunu bir maarada do urdu ve orada gizlice bytt. brahim daha, kk yata iken, tek Tanrya tapmak gerekti ini, putlarn hiliini ilan etmee balad . Bir gn kavmi, bir kurban , merasimi iin ehirden dar ktlar. brahim, hasta oldu_ unu bahane ederek ehirde kald ; eline bir balta al p, st yiyeceklerle dolu olan ziyafet masalar nn bulundu u puthaneye gitti. Putlara hitaben "niin bu yemekleri yemiyorsunuz?" dedikten sonra bu putlardan kiminin elini, kiminin ayan, kiminin kafas n kesip baltay en byk putun eline verip btn yemekleri onun nne koydu. ehir halk geri dndklerinde bu durumu grnce brahim'den hesap sordular. O da u cevab verdi: "Bana kal rsa bu ii herhalde en byk put yapm tr; e er konuabilirse kendisinden sorun". Bunun zerine ahali: "Biliyorsun ki onlar konu amazlar" deyince brahim: "Demek ki siz Tanr dan gayri yle eylere tap yorsunuz ki size ne faydalar , ne zararlar dokunabilir yle mi? Size de ibadetinize de yaz klar olsun" der. Bunun zerine m riklerin bakan Nemrud, ceza olarak brahim'i ate e attrr, orada veya yedi gn kaldktan sonra sa salim kar. Bylece Nemrud tamamen ma lhp olduktan sonra, brahim, Halilullah (Tanrnn sevgilisi) nvan n alarak kendine inananlarla birlikte oradan ayr lp Kuds blgesine gelir. K ssann eitli ekilleri iin bak. Taberl, Milletler ve Hkmdarlar Tarihi, C. I, ss. 338 vd. K ssa Kur'an- Keim'in Enbiya sresinin 65 vd. ayetlerinde de geer.

72

mddet kald , ya epey ilerledi, kar s Sara da ya lanm , fakat hi ocuklar olmamt . XII. Firavun sllesi zaman nda Msr'a gidip geldi. Kars Sara'nn Hacer adl Msrl bir cariyesi vard . Sara, bir ocuklar olmas iin Ibrahim'e, onunla mnasebette bulunmas n syledi. O ekilde hareket eden brahim Peygamber'in Hacer ' den bir o lu oldu, adn smail koydu. Byle olmakla beraber Sara, gene de kendinin bir o lu olmasn ok arzu ediyordu. ok ya l bulunmas na ramen Tanrmn latfilyle bir olan dourdu (143) ad n shak koydular. Bu ad Ibraneada glmek mastarndan gelir. Sonradan, Peygamberlikle grevlendirilen Hz. shak, baba bir ana ayr kardei olup sonra o da Peygamber olacak olan Hz. smail'den ondrt ya kadar kktr. Hz. brahim, ocuu olmad zamanlarda, "bir o lum olursa Tanr adna kurban edece im" diye sz verdiinden, smail doduktan, ve biraz bydkten sonra onu kurban etmee gtrd (144). Tanr brahim Peygamber'e, Ismail'in yerine iki ko gnderir; bylece Ismail kurban edilmekten kurtulmu olur. Sara bu defa eariyeden. olan smail'i kskanr ve kocas na, smail'i ve anas Ilcerl yanndan uzaklat rmasn syler. Ite bu olay zerine Hz. brahim onlar alp Hicaz blgesine gtrik ve Hicaz s ra da larndan Faran ad ndaki yere brak r, kuzeye dner. Hacer sonra o lu ile birlikte Mekke'nin hemen yak n ndaki Keda da ndan, Beyti Haram' n yerine vard . Ite yukar da zikredilen bir felakette byk bir k sm yok olup bir k sm kalan Crhilm kabilesi o srada burada oturuyordu. Hacer onlarla birlikte Zemzem kuyusunun bulunduu blgeye gelip yerle ti (145). Hz. brahim onlar buraya getirdikten sonra aras ra Hicaz'a gider, Hacer'i ve o lu smail'i ziyaret ederdi. Kur'an- Kerim'in, Al-i mran, Hac ve Bakara sibrelerindeki baz ayetlerden anlaldna gre b r ahim Peygamber Hicaz blgesinde dinini yaymak iin faaliyet gstermi , daha sonra bu blgedeki Peygamberlik
(143) Tevratta Sara'n n gebe b raklmas , tpk Meryem'in gebe b raklna benzer bir ekilde anlatlmaktadr. Bak. Tekvin, bab XXI, yet I vd. (144) Hristiyanlar, bu ada n, nikahl kar sndan doacak ocuk olmas laz m
geldii fikrinde olduklar ndan, islmi inan= tersine olarak kurban edilmek zere

Hz. Ismail'in deil, Hz. shak'n gtrldn sylerler. Bugn ellerdeki Tevratta da kurbanl k, shak yazldr. Bak. Tekvin, XXII, 2 vd. (145) Zernzetn kuyusunun, ok kk ya ta bulunan Ismail'in, susuzluktan topuklarn yere vurmasiyle f krdna dair bir rivayet vard r. Hz. Ismail'in buraya geli inde 14 yandan daha byk olmas ve Zemzem kuyusunun 40 metreden daha derin bulunmas , bu rivayetin uydurma oldu unu gsterir.

73

devi Tanr taraf ndan kendisine verilmi bulunan olu Hz. Ismail ile birlikte Kbeyi bina etmi tir (146). Sylentiye gre Hz. smail burada evvela, Crhm kabilesi ba kan M u d ,a d' n kz S ey y i de ile, daha sonra A m r k z Ra'le ile evlenmi , bunlardan oniki o lu domutur. Bu suretle Arap kavmine yabanc olan brahim oullarnn kan karm, Ismailile r. Adnaniler, Maaddiler veya N i z a riler ad yla anlan bir topluluk vcuda gelmi tir. te yzy llar sonras islam dinini tebli e memur edilen Hz. Mu ha mm e d' in ceddi olan Kurey kabilesi, smail Peygamberin, Crhmllerden birka kad nla evlenmesinden oalan topluluktan kmtr. snaililer yani Hz. Ismail'in zrriyetinden olanlar o alp ayr bir topluluk halinde yaama a ba ladlar. Bakanlk gene Crhmllerin ellerinde idi. Kbe hizmetlerine bakmak, Mekke d ndan gelen haclarla ilgilenmek devleri hep bunlarda idi; fakat bunlar gitgide,Harem blgesinin yasaklarna riayet edilmemesine gz yummu lar, dardan Mekke'ye gelen yabanclara zulmetmi ler, hac lardan, fazla cret alm lar, Kbeye hediye edilen eyleri kendilerine maletmi lerdi (147) ; bu yzden, hacca gelenler azald ; hkimiyetleri zay flad . Bu srada byk Ezd kabilesinin bir kolu olan Huzaelilerin ba kan A m r olu Sa'leb e, Crhmllerden, obanlar baka yerlerde iyi bir otlak buluncaya kadar "harem" blgesinde kalmak msaadesini istedi. Crhmller bu msaadeyi vermek istemediler. Bunun zerine Sa'lebe, msaade edilsin edilmesin bu blgede kalacan syledi; aralar nda sava balad . K i n a n e olu A b durr ena t olu Bekr Boyu ile Huzae kabilesinden Gubsan Boyu birlik olup Crhm kabilesine sava amaya ve onlar Mekke'den srp karmaya karar verdiler. Gnlerce sren sava sonunda Crhm kabilesi yenildi. Huzaeliler stn gelip Mekke hakimiyetini ellerine geirdiler ve Crhmllerle yapt klar savaa karmam bulunan ve saylar az olan smail oullarnn, kendileri ile birlikte ve aralar nda oturmalar na msaade ettiler. Mekke'ye hakim olduklar yl Huzaeliler arasnda bir humma salgn yayld . Yenilmi olmakla beraber Crhmllerin Mekke blgesini hemen terkedip gitmedikleri, olaylardan anla lyor. Zira Huzaelilerin ba kan A m r olu H r ise o lu Rebia, Kbe muhaf zlm me4ru hale getirmek iin, Crhm kabilesinin son ba kan Mudad olu Haris olu
(146) Bu hususta daha geni bilgi iin "Din Yolu" dergisinde kan "Hacmi Tarihi" (Cilt I, s. 14 vd.), "Hicazda Islmdan nce tek Tanr inanc" (Cilt I, s, 16 vd.) balkl yazmza baknz (14q) Bak. bn-i Hiam, Sire, C. I, ss. 19.

74

A m r olu Am ir' in kz F h e y r e ile evlendi, bylece blgenin en nemli bir ahsi oldu. Bu Rebia, hac yntemlerini dzene koymu ve Kbeyi ziyaret eden hac larn emniyeti ile u :a mtr. Bununla beraber ayn zamanda putlar Kbenin etraf na sral yan ve bilhassa Elcezire'deki Hit kasabas nda bulunan Hbel putunu Mekke'ye getirmi olan da gene odur (148). Rebia ve neslinden reyenler olduka uzun mddet Kbe muhafzln ellerinde tuttular. Huzaelilerin son ba kan A m r olu K a b ,o lu Sell olu Hubiye olu Hul e y I, kz Hubb ey' i, Kinane kabilesinin bir kolu olan kk Kurey kabilesinin (149) ba kan olan Kilab o lu Kusay (Zeyd) (150) ile evlendirdi. Huleyl ihtiyarlad
(148) bn-i Hiam bu putu, Luhay o lu Amr'in getirdiini sylyor ve bu hususta aynen unlar naklediyor: (Bilgi sahibi baz kimseler bana unlar anlattlar: Luhay o lu Amr bir gn baz ilerini grmek zere Mekke'den kp Suriye'ye u ran , o zaman Amalikahlar n oturdu u Belka lkesindeki Moab'a varm . Amalika, Nuh o lu Sam olu Lvuz o lu mlak soyundandrlar; imlak'a mlik de denir orada Amalikan n putlara tapt klarm grnce: "Tapt nz grdm bu putlar nedir?" diye sormu . Onlar da "Bunlar bizim tapt mz putlard r. Onlardan ya mur yadrmalarm dileriz ya ar; bize yard m etmelerini dileriz yard m ederler" cevab n vermiler. Bunun zerine Amr onlara "Arap lkesine gtrmek zere ve orada araplar n tapmalar iin bu putlardan birini bana vermez misiniz?" demi . Onlar da kendisine Hbel adndaki putu vermi ler. Amr bu putu Mekke'ye gtrp ,d,ikmi ve halka, ona tapmalar n ve ululamalarn emretmi ) Bak. bn-i Hi am, Sire, e. I, ss. 79, bn-i Hiam eserinde, Huzae kabilesinin, lyas olu Kamaa o lu Luhay olu Amr'in soyundan oldu unu sylediklerini de naklediyor, Bak. ayn eser, ss. 78. (149) Hz. Muhammed'in islamiyeti tebli e memur edildii srada Mekke'deki topluluun tek ceddi kabul edilen Kurey 'in asl adnn Fihr olduu; yahut da Nadr olduu sylenir. Kurey kelimesi, kpek bal mnas na geldiine gre bu belki de totemizm devirlerinin bir kal ntsdr. Genel olarak Kurey kabilesi Kinane kabilesinin bir koludur. Kurey kabilesi Hz. Muhammed zaman nda on koldan mte ekkildi: Nevfel, Zhre, Mahzum, Esed, Cumah, Sehm, meyye, Haim, Teym ve Adiy. Bak. islrn Ansiklopedisi Kurey maddesi. Ayrca bak. P. H. Larrmens, La Mcque a la veille de l'hgire, Beyrouth, 1924, p. 53. Ad Fihr veya Nadr olan ve Kurey lkabiyle anlan ahstan itibaren Hz. Peygambere kadar gelen soy kt yle sralanr: Kurey - Galib - Ley - Kab - Mrre - Kilab Kusay (Zeyd) - Abdmenaf - Ha im (Amr) - Abdlmuttalib ( eybe) - Abdullah Hz. Muhammed. (150) Kusay' n asl ad Zeyd'dir ve, Ley o lu Kab olu Mrre olu Kilab' n kk oludur. Douundan k sa bir zaman sonra babas n kaybetmi, Ozre kabilesinden bir kimse ile evlenen anas Seyel olu Sa'd kz Fatma, olu Kusay' , yeni kocasnn kabilesinin bulunduu Tebk veya Yermk taraflar na gtrm , burada as l ad olan Zeyd yerine "uzakla mak" anlamna gelen (kusay) kelimesi kknden "Kusay" lkab n almt r. Kusay bydkten sonra anas nn babaskrun soyunu renince Hicaz blgesine gelmi tir. Bak. bn-i Hiam, Sire, I, 130. Tarih-i Sistan sahibi, Kusay'a bu lkab n verilmesi sebebini, onun btn bat l eylerden uzak durmas eklinde kaydediyor. Bak. Tarih-i Sistan, Tahran, 1314 H. . ss. 51.

75

iin Kbe muhaf zlarnn imtiyaz olan devleri yerine getirmek zere bazan Kbenin anahtarlar n kzna veya damadma vermek adetin,deydi. Huley1 lrken zerindeki Kbe muhaf zl devini k z ile damadma b rakt . Huleyl'in damad Kusay bu hakk kendisine maletmek istedi i zaman, btn Huzae kabilesinden iddetli bir muhalefet grd; Huzaeliler Kbe anahtarlar n Hubbey'den zorla geri ald lar ve Huzae o ullar= ulularndan Ebu Gub an Sleym b. Amr b. Liley b. Melk n 'a verdiler; Kbe hizmetiyle haciblik ve sadinlik i lerini de, ona havale ettiler. O s rada Kbenin bak m ve korunmas iini Beni Huzae kabilesi zerine alm olmakla beraber, hac mevsiminde hac larn Arafat'tan inme ve talama msaadesini verme i i Crhmllerin kal ntsndan olan Sfe kabilesine, Mzdelife'ye gitme msaadesini verme i i de cedleri Advan b. Amr b. Kays b. Aylan'a varan bir kabileye ait bulunuyordu. Bu S f e k a b i 1 ,e s i, Mudar kabilesinden bir toplulu un neseb ynnden babalar olan Gavs b. Mrre b. Tbiha b. lyas b. Mudar'a mensuptu. Sfeliler ve Advanl lar bu devleri kabilenin e raf na verirler, o lnce yerine geen kabile bakanna verirlerdi. Bunlar hac lara Arafattan inme, ta lama ve Mzdelifeye gitme msaadesini verme i inde o kadar istibdada varm lard ki Sfe kabilesi ta lama iini, Advan t a i f e s i Mzdelifede durmay tamanalamaynca, dier hac lardan hi bir kimse Arafata kamaz, Mzdelifeye gidemezdi. Hatt Mekke'ye dnlece i gn Side kabilesi Mina boazn keser, kendileri tamamen buradan gemedike, di er kabilelerin haclarna yol vermezlerdi. Hac larn Arafattan hareket ve ta lamaya balamalarna izin verme sras G a vs' na lmnden sonra o ullanna ve torunlar na gemi, bu kabile ink raza yz tutunca iz; verme iini Beni Sa'd b. Zeydu Menat b. Temini oullar ele geirmi , bu dev Beni S,a'd' n eline geinceye kadar Gavs oullarndan gelen cemaat bakanlar S f f e lkabiyle anlmtr. Beni Saad denen topluluk Al-i Safvan b. hne b. Utarid b. Avf b. Kab b. Saad b. Zeydu Menat b. Temim'e varan bir kabiledir. Bu Al-i Safvan' n hac lara izin verme hususundaki istibdatlar da Sfe kabilesi ba kanlannnkinden aa deildi. Haclar, Al-i Safvan toplulu undan evvel Arafattan dnp Mina sahras nda ta atmaa balayamazlard . Haclar eytan talama gnlerinde Beni Safvan ileri gelenlerin,e "aman vakit geiyor" diye yalvardka "yok yok daha erkendir, hele gne batmaa yakla sn" gibi yersiz szler sylerler, hac lar ne kadar yalvar p yakarsalar o kadar ge kal rlard . Safvan oullar= istedikleri ve uygun bulduklar vakit geldi inde dahi halk abuk izin alamazd . A 1 - i Saf76

v a n bu zamanda dahi acaiplik ederek evvel. Mina bo azn tutarlar, ar ar kendi adamlar n ve Hindiflileri geirip ondan sonra halk n gemesine izin verirlerdi. Ite hac lara yap lan bu eziyete ok ierliyen,, Ku d a a k a b i 1 es i ' nden ve Harem sahas nn etraf na yerlemi bulunan Kinanelilerden pek ok dostu olan K u s a y, hem bunlarla birle mi hem de Suriye'de bulunan ana bir karde i Rizah b. Rebia'y yardma arm , R i z a h b. Rebia' nn kfi kuvvetlerle Mekke'ye geli i hac mevsimine denk geldiinden K u s a y, Huzaelileri Harem blgesinden uzakla trmaa karar vermi , buna vesile olmak zere a ktan aa bu kt msaade verme detinin kaldrlmas lzmgeldiini iln, etmi hatt. Mina'dan Mekke'ye geri dnlece i gn Mina boazn tutup hac larn geiini nlemek isteyen Sfe kabilesi ulular na dnp "ey Side kabilesi! Arap soy bilginleri iyi bilirler ki benim soyum, Kaydar b. Ismail b. Ibrahim'e var r; bu itibarla bu izin verme salhiyetinin bana ait olmas lzm gelir. Benim fikrime gre ise bu det lzumsuz ve hallsa eziyetten fbaska bir sey de ildir; onun iin kaldrlmak gerektir. Bugnden itibaren Mina boazn herkes istedii zamanda geebilmek hakk n haizdir. Bu durumu imdiden aklar, bana uyacak olan genleri yanma alp sizden evvel Mina boazn gem ek niyetinde olduumu bildiririm" demiti. Bunun zerine Beni K u d a a kabilesi askerlerini al p Mekke'ye doru yneldi. S f e k abil e s i genleri her ne kadar Kilab o lu Kusay gurubuna yol vermemek istedilerse de, Kusay taraftarlar zorla geip gittiler. Bu durum zerine Huzae kabilesinin ileri gelenleri bu vaziyetten son derece ku kulanp ileride Mekke reisliinin de ellerinden kacan anlayp Beni Bekir kabilesi ile birle ip "vadii Ebtah" denen yerde K u s a y taraftarlarn takip edip as lsz bir sebep uydurarak sava a tutuup dtler, epey telefat verdiler. Hac iin Yemen ve Misal- taraflar ndan gelmi olan Arap haclar bu durumu seyrediyorlard Sonunda H u z a e 1 i 1 e r bara yanatlar ve Ya'mur b. Avf b. Kab b. Amr b. Leys b. Bekir b. Abdumenaf b. Kinane'yi hakem tayin etmek istediklerini Kusaya haber yollad lar. K u s a y kabul etti. Ya'mur, iki taraf n askerlerini toplayp aralarna girdi ve gerek Kbe sidanetinin gerek Mekke emirli inin Kusayn elinde bulunmas nn, Beni Huzae ve Beni Bekir ulularm n ellerinde bulunmasndan, daha doru olduunu bildirdi. Bu karar herkese kabul edildi ve dier kabileler bakanlarnn teklifleriyle bir sulhname kaleme alnp bunun tasdikli bir nshas nn Kusay'da kalmasna karar verildi.. Bu bar artlarnda u hususlar yazl idi: Harem s nrlar iinde hi bir taraftan zulm ve eziyete msaade edilmiyecek. Huzae kabilesinden olan hi bir 77

topluluun hi bir ferdi Batn- Mer'den Mekke tarafna gemiyecek; fakat istiyenlerinin, Mekke'ye girmemek zere Mekke da lar nda oturmalar na mani olunmyacak. Bar sn bu artlar , Hudeybiye bar ' na kadar devam etmi , Hz. Muhammed Hudeybiye bar nda Huzaelilerin ricas zerine bunlar n ittifak tekliflerini kabul etmi hatta Mekkeli m riklerle yap lan Hudeybiye bar anlamasnda Beni Huzae toplulu unun Mekke'ye girmelerine msaade edilmesine daim zel bir madde koydurmu tu (151). Mir'at- Mekke adl eserin yazar E y u p Sabri pa a, Huzaelilerin K u s a y' dan nce, Mekke ve Kbe baskanl nda 300 y l kaldklarn ve a'rayi Yemni denilen y ld za t3pt klann kaydediyor (152). Huzaelilerle yapt bu mcadeleden sonra Kusay, Kbeye bakmay ve Mekke'yi idare etme i kendi eline ald . O, kavmini konduklar yerden kald rp Mekke'ye getirdi. Huzaeliler de Kurey lilerle birlikte Harem sahasnda oturmak milsaadesini ald lar. Bu olay, Huzaeliler egemenli inin sonu, Kurey egemenli inin balangc oldu. Bylece Mekke'nin, hakimi ve Kbenin muhaf z olan Kusay, Kbeyi yeniden onartarak hac yntemlerini dzenledi. Daha nce da nk bir durumda olan Kurey kabilesinin kollarn birle tirdi ve bu sayede ehrin, ileride de onlar taraf ndan ynetilmesini salad . Hatta sylentiye gre kavmini bir araya toplamas yznden ona "Mcemmi" lakab verildi. Kusay hac i leriyle ve Kbe ile ilgili ve dier baz Arap kabilelerinin ellerinde bulunan devleri, gene onlarda b rakt ; nk o, bunlarn, deitirilmemesi gereken bir din gelene i olduuna inanyordu. Mesela Safvan o ullarn , Advan boyunu, hac aylar n dzenleme devini gren kimseleri (Neseeleri) ve Avf o lu Mrre'yi, bu ekilde eski devlerinde b rakt . Bylece Ley o lu Kab boyunda ilk defa ba kanl ele geiren ve kavmi tarafndan kendisine itaat edilen ki i K u s a y olmu tu. Kusay, Mekke'de Hicabe, Sikaye, Rifade, Nedve ve Liva devlerini kendi zerine ald ; bu suretle de Mekke'nin btn nemli ve anl ilerini elinde toplam oldu. Kusayn Kbe muhaf zln , bu devi elinde tutan Ebu G u b a n. adndaki bir Huzaeliden, onun sarho olduu bir srada bir tulum arap kar lnda ald eklinde de bir sylenti varsa da bu, yukar da
(151) Bak. ibn-i Hi am, Sire, I, 116 vd. (152) Bak. Eyub Sabri (pa a), Mir'at- Mekke, ss. 299.

78

naklettiimiz sylentiden daha zay ftr (153). Kusay, Kurey kabilesini etrafna toplad ktan, sonra Mekke'yi ve ev resini kavmine payla trd ; herkes kendi pay na den yere yerleti. Halkn dediine gre Kurey kabilesi o srada konduklar yerlerdeki Harem blgesinin aalarn kesmekten' ekinmiler fakat Kusay ve adamlar kendi elleriyle bu aalar kesmiler. K u s ay ayr ca, aa yukar M. 440 y lnda "Dar ila-Nedve" denen toplant yerini yaptrp kap sn Kbeye doru at rm . Kurey kabilesi btn nemli i lerini burada konu up kararlatrrd (154). Kusay' n, M. 400 yl civarnda doduu tahmin ediliyor (155) lm de takriben M. 480 y lndadr (156). Kusay'n, Kbe ziyareti ve hac yntemlerinde, dzenlerinde baz deiiklikler yapmas n, ocukluk ve delikanl lk alarndan bir ksmn kuzeyde Suriye blgesinde geirmesi ve orada grd baz eylerden istifade etmi olmaiyle ilgili grenler vardr (157). Hakikaten Huzaelilerin putu Hbel ibadetine, el-Uzza ve Menaf-Menat ibadetleri de kat lmtr ki bunlar hakk nda bilhassa Kuzey Arabistan'da kesin delillere rastlan r. Kusay o zaman, olduka harap durumda olan Kbeyi yeniden onartm tr. Kusay ld zaman onun zerinde bulunan devler, o ullar A b d ii d d a r, Abdumenaf (as l ad Mgire'dir), A b dlu zz a ve A b d k u s a y' a geti. Bunlardan Abdumenaf, Hz. Muhammed'in dedesi Abdlmuttalib'in dedesidir. Kaynaklarn bize bildirdiine gre Ku(153) Bu rivayete gre, sarho tabiatl olan Ebu Guban Taif'te bulunduu bir srada arkadalaryla bir hayli arap itikten sonra arap tkenince yanmdakilere "imdi elimdeki Kabe anahtarn bir kadeh arapla de iirim" demi, bunu duyan Kusay, derhal bir tulum arap al p gelerek Ebu Gub an'a Vermi ve karl nda, birka ki i huzurunda Kaba anahtarm alp byk olu Adddar geceleyin Mekke'ye yollayp durumu ahaliye duyurup fiilen ve hukukan Kaba anahtarlar na sahip olmu. Ebu Guban ayblktan sonra itiraz edip Kaba anahtarlan n geri almak istemi se de hazr olan ahitlerin de ahadetiyle haksz oldu.. unu anlam ve anahtarlaz kat'i olarak Kusay'da kalm . Bak. Eyub Sabri paa, Mir'at- Mekke, ss. 285 vd. (154) Kusay' n Huzaelilerle at mas ve Kabe'ye ait devleri,blgenin ba kanln ele geirmesi hakk ndaki tafsilt iin bak. bn-i Hiam, Sire, cilt I, ss. 130. vd. Islam Ansiklopedisi, Kurey , Kusay ve Mekke maddeleri. (155) L. Kaetani, Kusay' n doumunu M. 365 olarak kaydediyor; bak. Islam Tarihi, H. Cahit (Yal n) ter. I, 232. Halbuki o, gene ayn eserinin ayn cildinin 209. sahifesinde, Kusay' n babas Kilab'n M. 358 de do duunu yazdna gre baba ile oul aras nda 7 ya fark has l oluyor ki bu imkanszdr. Ayrca Kusay'm nesebi hakknda yazd garazkrane ifadeler indi ve mesnedsizdir. Bak. ayn eser, I, 220. (156) Bak. M. emseddin (Gnaltay), Islam Tarihi, ss. 395. (157) Bak. Islam Ansiklopedisi, Kusay maddesi.

79

say'm o ullar bu be nemli devi ortakla a grmemi ler, en bykleri olan Abdddar, bakanl zerine alm t . Abdddar ldkten sonra Kurey kabileleri iki blk oldu: Kusay o lu Abdluzza o lu Esed oullar , Kilab olu Zhre oullar, Kab olu Mrre olu Teym oullar ile Nadr olu Mlik olu Fihr olu Hris, oullar , Abdiimenaf oullar= taraf n tuttular. Gene Kureys kabilesinden Mrre o lu Yakaza o lu Mahzum oullar , Kab o lu Husays olu Amr olu Sehm oullar , Kab olu Husays olu Amr olu Cumah oullar ile Kab olu Adiy oullar, Abdddar oullarmn tarafn tuttular. Kurey kabilesinden Ley o lu Amir oullar ile Fihr olu Muharib oullar hi bir tarafa yana mayp tarafs z kaldlar. Abdumenaf oullar , ii kokulu su dolu bir kazana ellerini bat rmak suretiyle bir andlama yapt klarndan bunlara "el-Mut a y y e b un" dendi. te yandan Abdddar o ullar ile yanaklar da Kbe nnde and iip, birbirlerinden ayrlmamak ve birbirlerini yaln z brakmamak zere andla t klarndan bunlara da "el-Ahlaf" dendi. ki taraf ayrlp birbirleriyle sava maa karar vermi bir durumda iken bir uzlamaya varlmas fikri ortaya kt . Sikaye devi ile Rifade devinin Abdumenaf o ullarma verilmesi, Hicabe, Liva ve Nedve devlerinin de Abdddar oullar = elinde kalmas art ko uldu. ki taraf bu art kabul edip bar tlar ve sava yapmaktan vazgetiler; fakat her iki taraf aralarnda kurduklar ilk andlasmalar da islmiyetin ortaya kna kadar devam ettirdiler. Hz. Mu h a m m e d bu bar hakknda "Cahiliye devrinde yaplan herhangi bir anla may islmiyet ancak peketirir" buyurmu tur (158). Kurey kabilesi kollar aras nda bar kurulduktan sonra Rifade ve Sikaye devlerini A b d u m en af o lu Ha im zerine ald ; nk A b d em s Mekke'de fazla durmayan ve o u zaman seyahate kan bir adamd ; stelik biraz yoksul olup olu u ocuu da oktu Haim ise zengindi. Sylendi ine gre Kurey kabilesinin k seyahati (Yemen'e) ve yaz seyahati (Suriye taraflarma) diye an lan iki byk ticari kervan kafilesini ilk tertip eden ve Mekke'de fakir hac lara ilk defa tirid yapp datan Haim'di. Bu itibarla as l ad Amr olduu halde, ufalayan, dorayan anlam na gelmek zere, halka tirid yap p yedirdi inden, Haim lkab kendisine verildi. H a i m, ticaret iin gitti i kuzey seyahatlar/14m birinde Gazza ehrinde ld Daha nce Ha im bir ara Medine'ye gelerek orada Neccar o lu Adiy boyundan Amr'in kz Selma ile evlenmi, bu kadndan e y be (Abdlmuttalib) do mu ve bu ocuk Medine'de
(158) Bak. bn-i Hi am, Sire, c. I, ss. 140. Ayrca bu hususlar iin bak. bn-i Hiam, ayn eser, ayn cilt, ss. 138 vd.

80

kalmt ; Haim ldkten sonra karde i Muttalib, byyp delikanl olmu olan yeeni eybeyi Medine'den alp Mekke'ye getirdi. Muttalib, eybe'yi Mekke'ye getirirken, devesinin arkas na bindirmiti; halk onu, Muttalib'in klesi sand ndan veya, bu kimdir? diye sorduklar nda aka olarak, klemdir demesi yznden eybe'ye A b d 1, m u t t a 1 i b (Muttalibin klesi) demiler ve eybe bundan sonra hep Abdlmuttalib adiyle an lmtr. Ha im'in lmnden sonra Rifade ve Sikaye devleri, karde i Muttalib'e geti. Muttalib de sonra gitti i Yemen'de Redman adl yerde ld. Muttalib ldkten sonra Sikaye ve Rifade devlerini bu defa Abdlmuttalib zerine ald . Abdlmuttalib ( eybe) evvelce dedeleri taraf ndan Kbe avlusundaki taban deri kaplanm havuza dar dan tul nnlarla veya bakralarla su getirip dkerek yerine getirme e al tklar Sikaye devini daha kolayl kla yerine getirebilmek iin d nde yeri kendine haber verilen, Crhmllerin toprak doldurarak harap ettikleri Zemzem Kityusu'nu yeniden kazd meydana kard . Sylendiine gre Zemzem kuyusunun durumu ve yeri Abdlmuttalib'e bildirilince, kazmas n eline alp o zaman biricik olu .olan Hris'i yan na alp kazmaya, ba lam . Kuyunun a zna kapat lan byk talara raslaymca A b dlm u t t al i b tekbir getirmi . Tekbir sesini i iten Kurey liler, Abdlmuttalib'in amac na ulatn anlamlar, kalkp yanna gelerek "Ey Abdlnuttalib! Bu kuyu ceddimiz smail'in kuyusudur; bunda bizim de hakk mz vardr, buna bizi de ortak saymalsn" demi ler. Abdlmuttalib "hay r yapamam, bu i aranzdan ancak bana verildi" dedi ise de Kurey liler "hakkmz' vereceksin, yakan brakmayiz, yoksa seninle mahkemele iriz" demi ler. O zaman Abdlmuttalib "istediiniz kimseyi bu i iin aramzdan hakem seip" demi . Kureyliler, Suriye lnn da ksmnda yayan Sa'd-u Huzeym boyunun khinesi aramzda hakem olsun demiler. Abdlmuttalib kabul etmi , yannda kendi kolu olan Abdmenaf o ullarndan baz kimseler oldu u halde kahin kadnn, yanna varmak zere yola km ; Kurey kabilesinin dier kollarnda!' da birka ki i Abdlmuttalib'in arkas ndan gitmi ; yolda su sk nts ekip de Abdlmuttalib'in devesinin yatt yerde su kayna peyda olunca dier taraf iddialarndan vaz geip Sikaye devini Zem,zem Kuyusu suy u ile yerine getirme hakk n Abdlmuttalib'e tan yarak geri dnm ler. Abdlmuttalib Zemzem kuyusunu kazarken iki altun ceylan heykeli buldu. Bu iki heykel, Mekke'den klar srasnda Crhm kabilesinin buraya gmdkleri heykellerdi. Bundan ba ka Abdlmuttalib, kal'i klnlarla bir tak m zrhlar da buldu. Kurey liler bunlara da ortak olmak istediler. Abdlmuttalib ,k ln ve zrhlar bir tarafa, altun heykelleri bir tarafa
Isliimdan nce Arab Tarihi F: 6

81

s arak kendisi, Kurey liler ve Kbe aras nda kur'a ekme i teklif etti. Hbel putunun nnde kur'a ektiler, ceylan heykelleri Kbe'nin hissesine, k l n ve z rhlar Abdlmuttalib'in pay na dt; Kurey lilere bir ey d medi. Abdlmuttalib, kendi pay na den klnlar erittirip Kbe'ye kap y<ptrd . Kbe'nin pay na dm olan iki altun ceylan heykelini de erittirip bu kap y ssletti. Bundan sonra Abdlmuttalib hac lara Zemzem suyunu iirme e ba lad (159). Abdlmuttalib, Zemzem kuyusunu kazd k' sralarda Kurey kabilesinin kendine yapt ktlkleri grnce, on o lu doup yeti erek kendisini koruma durumuna gelirlerse ilerinden birini Tanr adna Kbe'nin nnde kurban edece ini adam t ; sonradan on o lu olup artk kendisini 1 oruyabilecek duruma geldiklerini anlay nca bir gn ilerinden birini kurban etmek iin kur'a ekmek zere ocuklar ile birlikte Kbe'nin iinde bulunan H b e 1 putunun nne geldi. Hangisinin kurban edilece i hakknda kur'a oku ekti, kur'a en ok sevdi i, en kk olu Abdullah'a kt . Bunun zerine Abdlmuttalib, Abdullah' elinden tutarak k lm eline alarak kesmek zere saf ile Naile putlar nn nne gtrd. Bunu gren Kureyliler toplandklar yerden kalk p ko arak Abdlmuttalib'in yan na geldiler ve "ey Abdlmuttalib! Ne yapmak istiyorsun?" dediler; o da "kurban edeceim" deyince, btn Kurey liler ile Abdlmuttalib'in o ullar hep bir azdan "Tanr ya and ieriz ki Abdullah ile onun diyeti olan develer aras nda kur'a oku ekmeden onu kesemezsin; nk sen Abdullah' kesersen art k herkes o lunu kurban edece ini adar ve onu keser. bu kerteye var rsa insanlar ne diye ya yorlar" dediler ve bu diyet kur'as ekmek iin Hicaz blgesinde oturan khin kad na danmasn `tavsiye ettiler. Khin kad n, kurban edilecek adamla on deve aras nda, kur'a, develerin yazl olduu oka kn,caya kadar kur'a ekmelerini tavsiye etti. Kur'a develere, onuncu ekili te ktndan Abdullah' n' yerine, babas Abdlmuttalib yz deve kurban etti (160). Abdullah bu ekilde kurban edilmekten kurtulduktan sonra Abdlmuttalib onu, Zhre boyunun ulusu olan Kilab o lu Zhre oin Abdmenaf o lu Vehb'in kz Amine ile evlendirdi. Abdullah' n alnnda nur gibi ak bir ben'in parlad bir srada, N e v f el o lu Ver ak a' n n h ristiyan dininde bulunan ve okudu u kitaplarda Abdlmuttalib soyundan bir peygamberin gelece ini anlyan kz kardei, Abdullah'tan bir ocuk dourmak kas diyle ona ,mnasebette bulunmak teklif etmi , Abdullah buna
.

(159) Bak. bundan nceki notta ad geen eser, ss. 143-156. (160) Bak. ayn eser, ss. 160 vd.

82

;\71namam , Amine ile evlenmi ve alumdaki parlakhk, kendisinden gebe kalan Araine'nin ocuuna gemi ki bu ocuk, ileride islam dinini btn insanla tebli edecek olan ve peygamberlikle grevlendirilen Hz. Mut rnmed Mustafa'd r (161)
.

B YESRB (MEDNE) EHRi

Hicaz blgesinin incelenmesine ay rdmz bu blmde Mekke ehrinin tarihini, islam dininin tebliine memur edilen, Peygamberimiz Hz. Muhammed'in doumuna kadar gzden geirdikten sonra bu blgenin, ve Islam Tarihi'nin Mekke'den sonra en nemli ehri olan Yesrib'in, (Medine) durumunu da, eski devirlerden itibaren incelememiz gerekir. Medine eski zamanlarda Am a 1 i k a k a yin i ' nin yurdu idi. Onlarn, dalp ortadan kaybolmalar ndan sonra M. . VI. yzyl balarnda Babil k ral N a b u k o don o s o r (saltanat : M. . 597 - 558)' un Kuds' igal edip oradaki Yahudileri Babil'e gtrd (Babil esareti) srada ka p kurtularak gneye, Hicaz'a gelen, Yahudiler taraf ndan Hayber, Vadi l-Kura, Fedek gibi yerlerle birlikte Medine de yurd edinilmi ti. Yahudiler Yesrib'de yerle tikten sonra o zaman da ok geli kin olan kuzey Arabistan ticaretini ellerine alarak ok zenginle milerdi. Medine ve civar , Kur e yz a , Na d ir ve. Kaynuk a' Yahudi kabilelerinin merkezi oldu. Bu Yahudiler ziraatle, kuyumculukla, demircilik ve silah yap cl kla megul idilar. Romal lar devrinde ve bilhassa h:ristiyanl n Suriye'de iyice yay lmasndan sonra Suriye ve Filistin'deki Yahudiler iddetli takibat ve tazyiklere u rat l nca bunlardan bir k sm , daha gneyde Hicaz'daki dinda lar/1m yanna geldiler (162). Islam dininin, ortaya k s ras nda Medine'de stn durumda bulunan Evs ve Hazrec Arap kabileleri buraya ok sonra, belki miladi ikinci veya nc yzy lda gelmilerdir. Ezd kabilesi S al e b e b. Am r bakanlnda Yemen'den kp Suriye'ye gelerek Gassan blgesine yerle miti ; fakat Salebe'nin lmnden sonra ba kanlk meselesinden giicenen. Sa'1ebe o lu Hrise, di erlerinden, kendine taraftar olan kabile ile birlikte Hayber blgesine gelmi ti. Hriseden sonra Evs ve Hazrec adlariyle ikiye ayrlan bu kabile daha sonra Yesrib'e (Medine) gelmi ve Yahudilerin bask s altnda burada ya amaa balamt . Hatt Yahudilerin ba kan F a y t o a, evlenen Arap k zlarnn ilk geceyi kendisiyle geirmelerini is(161) Bak. ayn eser, ss. 164 v. d. (162) Bak. Abbas steri Mehrin, Iltem n-Nebiyyin, Tahran, 1324 H. . ss. 75.

83

teyecek kadar ileri gitmi ti. Bunun zerine E v s ve Ha z r e c kabileleri akrabalar olan Gassanilerden yard m istediler. Gassaniler yard m etmek zere Yesrib zerine yryp Yahudi ba kann' ldrdler. Bu zamandan itibaren Yahudiler eski kuvvetlerini kaybettiklerinden Yesrib'de stnlk Evs kabilesine geti. Medine (Yesrib) ehri bir vadi zerinde 25 derece 20 dakika kuzey enlemi ile 37 derece 3 dakika do u boylam aras nda kuzeyde Uhud da, douda volkanik dalar ile evrilidir. Mekke'nin 400 - 450 Km. kadar kuzeyinde ve K zl denizin 100 km. do usundadr (163). Eskiden ehrin da lara dayanm yan taraf sa lam bir hisarla evrili idi ve ancak dar bir taraf girie elveri li idi ki Hendek sava nda ehrin dmandan korunmas iin kazlan hendek i te bu ksmda a lmt . Gene o zamanlarda ehrin be giri kaps vard . Mehur Baki' mezarl da ehrin gneyindedir. Medine'ye Osmanl Sultan' Kanuni Sultan Sleyman tarafndan mkemmel bir su yolu yapt rlarak Kuba'dan ehre yeter derecede su ak tlmtr. ehrin kuyular da boldur. Mekke ehri islmiyetten nce s k s k komu gebelerin veya kabilelerin sald rsna uradndan, ehir halk ou, evlerini, sa lam koruganlar eklinde yap yorlar ve bunlarn, zerlerine kuvvetli kuleler kuruyorlard. Medine'nin bu ekildeki yap lar na "utum" deniyordu. O zaman n umumi barnaklar da bu einsten olup utum'a nazaran daha sa lam kulelerden ,ite ekkil olmak zere her kabilede birer iki er tane bulunuyor, sava veya kabileler aras kavgalarda yenilen kabile bunlar n iine kapanp dmanlarma kar kendilerini uzun mddet koruyabiliyorlard ; nk buralara snan kimselere yetecek kadar yiyecek bulundurulur ve her kabile bu
(163) Medine ehri halknn men ei hakknda mufassal bilgi iin bak. Eyub Sabri Paa, Mir'at- Medine, ss. 293 v. d. Eskiden Mekke'den Medine'ye deve ile giden haclar genel olarak u yolu takib eder ve u duraklardan geerlerdi: 1 Mekke - Vadii Fatma ky (deve yry ile alt saat). 2 Vadii Fat ma Bi'r-i Osfan (Osfan kuyusu) 12 saat. 3 Osfan Kuyusu Huleys ky: sekiz saat. 4 Huleys ky - Kad yme: 12 saat. 5 Kad yme - Rtbi : 16 saat Bu Rabi'den Medine'ye bir ok yollar ayr lr ki bunlarn en ileine "Taryk Sultani" denir. 6 Rbi - Mestre: alt saat. 7 Mestre Bi'r-i eyh: oniki saat. 9 Safra ky - Hamra ky: saat. 10 Hamra ky - Havbe Ceyye: alt saat. 11 Havbe Ceyye - Bi'r-i Abbas: be saat. 12 Bi'r-i Abbas - Bi'r-i erbufi: oniki saat, 13 Bi'r-i erbufl - heda: drt saat .14 heda - Medine: on drt saat. Rabi'den kalk ldktan sonra altnc gn muhakkak Medine'ye ula mak adetti. Mekke'den Medine'ye giden Gyir adl br yol daha vard r ki bu yoldan iki ehir aras be gnlktr amma dal k ve emniyetsiz oldu undan yolcular o u vakit Tarik-i Sultani denen yolu takib ederler. Bak. Eyub Sabri Pa a, Mir'at- Cezi et l Arab, ss. 229.

.84

hisarlara gvenerek birbirlerine sald rr veya sald ra urayanlar kendilerini korumaya ah rlard . Medine'de Zubab adl yerin dousunda am ynnde bulunan Rtic adiyle anlan mstahkem bir mahalle vard ki buras A b d 1 es h e 1 ve kardei Z a u r a o ullar ' nn mahallesi idi. Hatt Abdle hel oullar , Hendek sava nda bu mahallenin Harre ynne denk gelen blmnde hendek kazma a memur edilmi lerdi. Bu sava ta mstahkem kalelerin bulunmad tarafta hendek kaz ld ki bu hendek Batban deresinin st taraf ndan batya ve bat Harre'den Hz. Muhammed'in bayram namaz kld klar yere ve oradan Mescid l-Feth'e, buradan Bathan deresinin bat ynnde bulunan iki kk da a kadar derin ve geni bir ekilde kazlmt . b n - i S a'd ile Be y ha k , bu hende in, Abdlhel oullaruun yana olan Beni Hrise boyu mahalleleri yani do u Harre'den ba layp bat Harre'ye yani Mescid l-Feth ile Beni Ubeyde Da eteindeki Beni Seleme mahallesi yan na kadar kaz ldn sylyorlar. Medine ehri, Abbasi halifelerinden et-Tyi'l'illah (hilfeti: M. 974 -991) zamannda civar kabilelerin sald rmasma uradndan, bu halife taraf ndan sa lam bir sur iine al nmtr ki bu sur, Hicaz, Osm.nl mparatorluuna getikten sonra Kanuni Sultan S le y m a n zaman nda yeniden on,art lmtr. ehir, M. 1807 ylnda imdi igallerinde tutan V e h h abi 1 er ( bn-i Suud hkmeti) taraf ndan igal edilmise de Msr valisi Mehmed Ali Pa a taraf ndan .1812 ylnda geri al nmtr; fakat daha sonra gene Vahhabiler i gal etm'slerdir. Medine halk eskidenberi daha ok ziraatle geinirlerdi. Yukar da da temas etti imiz gibi evvelce ehir hayatnda daha ziyade Yahudiler hkim durumda olup ticaretle de me gul iken gitgide iki byk Arap kabilesi olan Evs ve Hazrec kabileleri aras nda kan anlamamazlklar krklemiler, bunlar birbirlerine drmler ve E v s ve H a z r e c kabileleri arasnda bir sr sava lar kmtr. Bu savalarn ilkinin ad "Vak'ai Smeyr" dir ki Evs kabilesinden S m e y r ad nda birinin sebep olma ndan dolay bu ad verilmi tir. Bundan sonra "Yevm r-Rehabe", "Yevm s-Serane", "Yevm-i Fri ", "Yevm-i Ficar- sani", "Yevm-i Buas" ilh.. gibi sava lar olmu tur ki Hz. Muhammed' in Medine'ye g edece i srada yani Resul- Ekrem'in baz Medinelilerle Akabe biat yapt sralarda bu sava larn sonuncusu yat mak zere idi. Bu iki kabile aras nda vuku bulan sava lardan "Yevm-i Hadik" denen sava ta 85

Hazrec kabilesinin, bakan , Abdullah b. bey b. S e 1 1 Idi. Abdullah b. bey, Yevm-i Hadik sava ndan sonra patlak veren Sukas sava nda tarafs z kalm bu sebepten hem Evslilerin hem de Hazrelilerin sevgisini kazanmt ; bu itibarla Hz. Muhammed'in Medine'ye g edecei srada her iki kabile Abdullah b. bey'i kendilerine ba kan yapmya hazrlanm durumda idiler. Bu, onun Medine emIri olmas demek oluyordu. Tabii Hz. Muhammed'in Medine'lilerle Akabe'de yapt anlamalar sonunda Medine'ye g etmesi zerine Abdullah b. bey b. Sell'n ba kanl ve emirli i meselesi de suya d m oldu. Bu sebeple islam cemaati Medine'de o alp byk ba arlar kazanmaa balaynca, Abdullah, her ne kadar islam dinine girdi ise de, gizliden gizliye mslmanlar aleyhine cephe ald ve bu durumu ona, munaf klarn bakan denmesine sebep oldu (164). Medine'deki bu E v s ve H a z r e c kabileleri birbirleriyle yaptklar savalarda burada ya yan Yahudi kabilelerinden baz lariyle Evsliler, bazlariyle de Hazreliler birleiyordu. Mesela bir defa Evsfiler, Mekke'deki Kurey lilerle, Hazreliler de Beni Kurayza ve Beni Nadir Yahudi kabileleriyle birle tiler. Bu sava larda o u vakit Hazreliler stn geliyordu. Hz. Muhammed'in Medine'ye g edece i yllarda vuku bulan Buas sava ndan sonra, Hazrelilerle Evsfiler aras nda bir sava olmamtr. CAH L YE A I Buraya kadar, gney Arabistan'da, kuzey Arabistan'da kurulmu eski devletlerin tar'hini ve Hicaz blge3inin iki nemli ehrinin (Mekke ve Medine) durumunu k saca gzden geirdik. Kitab mzn ikinci cildinde veya Islam Tarihinin birinci cildini tekil edecek olan eserde inceleyece imiz islami a ve onun, azametini iyice anl yabilmemiz iin "Cahiliye ana" yani islam dininin ortaya kndan nceki a , bu devirde yayan Araplarn, bilhassa Hicaz blgesi halk nn adet ve geleneklerini, dini inanlar n , ticari ve itimai durumlar n gzden geirmemiz gerekmektedir. Hz. Peygamberin islam dinini halka bildirme ve yayma devi ile grevlendirilmesinden nceki zamanda yas yan Araplar n durumunu ifade eden "Cahiliye a " iki blme ayr lr: lk cahiliye a , son cahiliye a . lk cahiliye a , XJX. yzyln sonlar nda batl bilginler tarafndan Arabistan yarmadasnda yaplan kazlar sonunda karlan yaz tlardan ve
(164) Bak. Eyub Sabri, Mir'at- Medine, ss. 320 v. d, ayrca bak. Ali Ekber Feyyaz, Tarihi isam, Tahran 1327 H. . ss. 63.

86

ele geirilen dier eserlerden nce tamamiyle mehuUyet iinde idi. .Ancak yzyln sonlariyle XX. yzy ln balarnda bu devir biraz aydnlanrntr ki bu kitab mzda, son buluntulara ve bilgilere dayanarak bu ilk cahiliye a dediimiz ada ya am olan Araplar hakk nda bilgi verme e al tk. slmiyetin dousundan az nceki a a yani, M. V. yzy ldan, Hz. Muhammed'in islam dinini tebli ediine kadar geen, zamana da ikinci cahiliye devri denir ki imdi, cahiliye a bal altnda bu a ele alaca z.
XIX_

Buradaki "Cahiliye a " terimi, Araplar n din ve toplum hayat n n baz sakat adet ve geleneklerini ifade eder; yoksa kitab mzn bandanberi grd mz gibi bu ada yayan Araplar btn btn medeniyetten mahrum bir durumda de ildiler. imdi bu devir Araplarnn muhtelif alanlardaki faaliyetlerini ve dunnnlarn ayr ayr grelim:
A) CAHLYE AINDA IDARI VE SIYAS DURUM

Burada cahiliye a terimi, son, cahiliye a ra ve Hicaz blgesini, daha ziyade Mekke dolaylar ndaki durumu ifade edecektir. Tabii.' zaman zaAlan ve yer yer Medine, Taif gibi ehirler halk na ve yar madann dier h"lkna da temas edilecektir. Hicaz blgesinin eski tarihini incelerken grd mz gibi ok eski a lardanberi Mekke ve etraf ndaki topluluklarn idari ve siyasi durumundan sz aldnda buralarda, yar madann gney yani Yemen dolaylar nda ve kuzeydeki devletlerde oldu u gibi, bir emirin veya hkmdarm mevcut olmadn grdk. Hicaz blgesinde, burada ya yan halkn tand bir genel ba kan bulunuyordu; fakat bunun ba kanl, birlikte ya adklar opluluk zerinde kesin ve geni salhiyetli bir mahiyet ta myordu. Kabilder ve klanlar, ahsi meziyetlerinden ve zenginliklerinden dolay kendiliklerinden baz kimseleri ba kan tanyorlard . ou zaman babadan o ula geen bu ba kanln, her defa ayr bir snama ile yeniden kazan lmas lazmd. Genel toplant larda ve konu malarda her ne kadar herkesten zi,ade bu bakanlar dinlenirdiyse de bunlar n zel bir imtiyazlar yoktu. Byle olduu halde bunlar n devleri ok ard . Herkes onlarn, savalarda, kavgalarda hayatlar n , barta zenginliklerini ortaya atmalar m beklerdi. eyh ad da verilen bu ba kann ad r yanna dikilen harbe, kabile veya a iretin egemenlik almeti say lrd ; kabile veya airet de bazan bu seyhin, adyla veya lakab yla anlrd .
,

87

Bu bakanlk az nce de syledi imiz gibi bir silllede bykten, bilyU e geerek birka nesil devam edebilirse de hibir vakit veraset eklini almamt . Bu bakanlk ii kabilenin isteine bal olup baka bir slleden olan bir kimse de ba kanla seilebilirdi. Bu eyhlerin balca imtiyaz , bar veya savaa ait konu malar idare ve kabilesini d mana kar sevketmekten, g s rasnda adr kuracak yani yerle ilecek yerleri semek ve konuk arlamaktan ibaretti; bununla beraber o, bu gibi i lerde dahi kbilesinin meyil ve isteklerine uyard . Bakann ( eyhin) ad r daima kabilenin kondu u yerin giri noktalarna kurulurdu. Bazan bir kabile ikinci veya nc derecede kollara ayr lrd . Bu halde gene de aralar ndaki 'ba lar manevi ynden muhafaza edilir ve hepsinin stnde genel ba kan ( eyh l-Meayih) adyla anlan biri bulunurdu; buna imzan emir nvan da verilirdi Emir, ta tan, yap lm bir hisarda oturur veya sarlerlyle lde ad rda yaard . Kabileyi tekil eden kimseler aras nda mal yznden, kan anla mamazl klar veya kavgalar, her gn yap lan toplant larda bir uzlamaya balanr, kabileye yabanc kimselerle kan anla mamazl klarda ise bir hakim adama veya khine ba vurulurdu; fakat bunlar n verdikleri hkmlerin yerine getirilmesi, kavga edenlerin iyi niyetlerine veya bunlardan. birinin stn kuvvetine ba l bulunurdu. Kabile ba kannn icra kuvveti olmad icin de cinayetlere ait hukuki kaideler yoktu. Yak nlarndan birinin mal alnan veya ldrlen herkes, bu h rsza veya .kaatile kar kendi hakla!..un kendisi almak durumunda idi. Bir a iret veya klan n oturdu u yerde, bilinmiyen biri taraf ndan ldrlm biri bulunduu ve, bu klana bal kidlerin birinden phe edildii zaman, btn klan, bunun iin bir, kendini temize karma yemini eder, fakat bu yeminin tesirini, ldrlen kimsenin klana yeni bir yeminle izale edebilirdi. ldrme olay nn cn almak, ldrlenin en yak n mirassnn devidir. Yaln z ok defa kaatil, kendi klam tarafndan korundu undan, dklen kan n cn alma, ekseriya nesillerce sren ve yeniden bir sr adam ldrmelerin ortaya kt kanl sava lara, arp malara sebep olurdu. Adam ldrme phesiz diyet olarak &ve vermekle de yat trlabilirdi. Bu gibi durumlarda bir uzla ma temini kabile bakanlarnn devidir; amma onlar buna ancak arac lk edebilirler, uzlamalar gereken kimseleri zorlayamazlar. o u zaman klanlar bu uzlamaya, uzun sren sava larla bitkin bir hale geldikten sonra yana abilirler. Bazan da bir kabile, uzun bir sava sonunda mahvolma derecelerine geldikten, gc kuvveti kesildikten sonra kendini korumak zere baska bir kabileye kat lrd . Hakszla urayan bir kimse kendi kabilesinin 88

gcnn ve etkisinin yetersiz bir duruma d tn grnce ba ka bir kabileden bir kimse ile dostluk kurar, bu suretle bu dostunun kabilesinin btn haklarn kazanm ve btn, devlerini kabul etmi olurdu. Adam ldrme olaylar nda kaatil, klan tarafndan, tecavze u rayanlara, lerini almak zere gnl r zas ile teslim edildi i zaman kan dvalannn,, almalann nne geilirdi; amma bu ekil, o kadar erefsiz bir i saylrd ki bu durumda onlar o u zaman, kaatili kendileri ldlirmei tercih ederlerdi; nk bedevinin btn i lerini tayin eden yksek eref duygusu, onun ahlk prensibinin esas n tekil ederdi. Bu l hukuku, btn Hicaz ehirlerinde, Taif (Vecc), Mekke ve Medine (Yesrib)de de ayn idi. Bedevilerin kendi ad rlarnda oturduklar gibi bu ehirler halk da kendi klanlar na mahsus mahallelerde, zgr ve egemen, hi bir kimsenin e nrine bal olmadan otururdu. lde ekseriya ok sert ve fazla olarak duyulan eref hissi Mekke'de, Kbeye kar duyulan genel ilgi ve ona ba l refah sayesinde biraz yumu anu bulunduu muhakkakt r; herkesin, m terek ticarette pay olduundan, bu durum onlara iktisadi bir stnlk veriyordu. Ba lca geim yolu, tarla rnleri ve hurmac lk olan, Medine'de mnasebetler daha basitti. islmiyetin ortaya uk srasnda Medine'de kan dvalan o hale gelmi ti ki, hemen hemen hi kimse, kendi barnak haline getirilmi iftliinden, tehlikesizce dar kamazd. Mekke ve Yesrib (Medine) halk , bilhassa Mekke halk , ticari ve itimal durumlar itibariyle, Arap kavminin en n'fuzlusu vaziyetinde bulunuyordu; fakat Hicaz ve Necid Araplar onlarn hkimiyetlerini kabul etmezlerdi. Arap kabilelerinden o u, gelip Kabeyi ziyaret ve tavaf ederler, harc ifa ederlerdi; fakat o devir Arap Yar madas nda Kbeye rakabet etmek isteyen yz kadar tap nak vard ki Kbeye yap ld gibi onlara da sayg gsterir ve etraf n tavaf ederler, hediye verir, kurban keserlerdi. Onlarn da bakclar (kayyum) ve muhaf zlar (hcib) vard . Esasen bugn de grdmz gibi Arap Yar madas halknn biricik iste i, hareketlerinde serbest olmakt r. Yar madada oturan her Arap, kendine kim hkim olmak isterse ona kin ve d manlk besler, onunla mcadeleye giri ir ve i-; alma a alr. Ite Araplardaki bu zgrlk ve egemenlik a ka, onlar n srekli ve muntazam bir hkmet kurmalar na, puta tap cl brakarak toplu olarak Yahudi veya h ristiyan dinlerine girmelerine mni olmu _ tur. Yarmada Araplar mn, ouna gre as l hayat l hayat dr. Onlar ehirlere hapishane gzyle bakarlar. Arap, i'rinin zenginli iyle, atnn evikliiyle, kl cmn parlakl ve keskinliiyle, yay ve oku ile nr. 89

Bir Arap kk ya tanberi sava la, avla urar; bununla beraber onlar, silahlar n hep birbirleri aleyhine kullanm lardr. Ficar sava lar ve dier "Eyyam 1 Arap", yani Arap kabilelerinin birbirleriyle yapt klar sava lar, bunu a ka gstermektedir.
-

Mekke ehri, yukar lardanberi a klad= zel durumu dolay siyle Hz. Muhammed' in be inci gbekten dedesi olan Kusay' dan itibaren, onun koydu u baz kaideler ve, Haciblik, Sikaye, Rifade, Nedve, iJah.. gibi Kbe ile, onu ziyaret ve hac iin gelen hac larla ilgili devler ile bir ehir cumhuriyeti durumunu ve ehresini alm t . ehir ve Kbe i leri ile ilgili devler Kurey kabileleri aras nda taksim edilmiti. Hz. Peygaml)Erir doumu s ras nda ehirde en nfuzlu kimse muhakkak ki onun dedesi Abdlmuttalib ( eybe) idi. Baz hristiyan yazarlar n Abdlmuttalib'i nemsiz bir ahs gibi gstermek istemeleri, garazkarl ktan baka bir ey deildir. Abdlmuttalib Zemzem kuyusunun yerini bulup onu tekrar kullan lr bir hale getirmek ve Kbe hizmetlerinde byk rol oynamak suretiyle bu itibar ve sayg y hem fiilen kazanm , hem de babadan, dededen miras olarak alm bulunuyordu. Abdlmuttalib'in lmnden sonra ise, V e l i d b. M u g i r e, Saf van b. meyye, Abbas b. Ebu Cehil, Ebu Sf yan (Sahr) b. Harp, Ebu Leheb (Abdl'uzza) b. Abdlmuttalib, Ebu Beki s : (Abdullah) b. Ebu Kuha f e (Osman), mer b. H a t t a b, S h e y l b. A m r nfuzlu kimseleri te kil ediyorlard . islamiyetin ortaya k nda bunlar n bir k sm islam dinine girmi , bir k sm milslmanlara kar direnip sava m ise de Medine'ye g edildikten sonra, cahiliye a det ve geleneklerini ortadan kald ran Hz. Peygamberin etrafnda toplanan, mslmanlar bi'tn Arabistan' ele geirip bir islam devleti kurmu lard r.
B) CAHIL

YE ANDA DN NAN

1) Tanr Inanc ve Puta Tagma:

Hicaz halk , Hz. b r a h i m, o lu Hz. smail ile ve Ismail'in annesi Hacer ile birlikte Hicaz blgesine gelip Kabeyi yapt , Tanr n n birliini kendilerine bildirdi i zaman, onun eriatm kabul ve szlerine uydular. Hz. brahim'den sonra bu blgede peygamberlik devi kendisine verilen Hz. smail de, babas Hz. brahim'in tebli ettii akideleri onlar aras nda yayma a devam etti fakat Hz. smail'den sonra uzun zaman ge-

rce gitgide sap tp putlara tapar oldular. Bu sap klk devri islmiyetin ortaya kna kadar srp gitti. Btn Arap Yar madas halknn olduu gibi Hicaz blgesi Araplar nn da islmdan nceki dini hayatlar ok iptidai bri durumda idi. Onlar kendilerini evreleyen tabiat n, insanlarnkine stn fakat zel vas talarla kendi hizmetlerine al nabilen kuvvetlerle dolu oldu una inanyorlard . Bu kuvvetler cinlerdi ve bu cinleri, Tanr nn kzlar sayyorlard , usuz bucaks z ller, ulu dalar bu neviden varl klarla dolu idi. Sular n buharla mas ve havann gne nda krh o kadar garip bir durum al rd ki Lraplar, deta cinlerin seslerini i ittiklerini, onlarn acaip ve garip ekillerini grdklerini san rlard . Cinler onlara gre insan o ullar gibi zel bir nevi tekil eder, insanlar gibi yer yznde da lrlard ; fakat onlarn gvdeleri insan yap sna benzemeyip, ate ten veya havadan yarat lm kabul edilirdi. Onun iin onlar esasen insan gzne grnmezler, ancak pek nadir hallerde grnrlerdi. Cinler, hay r ve er iler yapmaa, da muktedir saylrlard . Bu sebeple onlarn tevecchn kazanmak, onlara sayg gstermek ve ibadet etmek icabederdi. Her cinin belirli bir yeri oldu u ve kayalar , aalar ve putlar n iini mesken yapt klar kabul edilirdi. Her kabilenin, veya birka kabile toplulu unun zel bir cini, bir kayas , bir a ac , veya bir heykelin bulunup, bunun yakn nda belli bir topluluk ikamet eder ve, dini devi yerine getirirdi. Esasen yaln z Araplar de il, btn ani: uluslar, bu dncelerle ulu aalar n, maaralarn, pnar balarnn ve bl'yk kaya paralar nn, ruhlarla, cinlerle meskn oldu una inanyordu. Esasuu kurban kesmenin te kil etti i bir yin yoluyla putlar, kendilerine tapanlar n kabilesiyle bir kan akrabal na dahil olurlar ve bylece de bu kabilenin koruyucusu, o u zaman da dip ceddi olurlard .
-

Aa da sz geecek olan bn-i shak' n da kaydetti i gibi, her kabile kendi zel Tanr sna tapar, fakat ba ka kabilelerin Tanr larnn da kendi blgelerindeki kudretini tan rd. Tanrlarn yerleri deimez; onlar burada, kabile g etti i zaman, onlarn yerine gelenler taraf ndan da ayn sayg ile saylrlar, g edenler ylda 13;r veya iki defa bayramlarda eski yerlerine gelip bu Tanrlar ziyaret ederler. Bunlardan ba ka, biraz a ada kaydedece imiz gibi, bir tak m kutsal yerler mesela Mekke, Ukkaz ve daha bakalar , zel surette halk kendilerine ekme kudretine maliktiler. Araplar, Peygamber Hz. Ibr a him' in ve onun o lu Ismail'in dinini unuttuktan sonra putlara tapma a balamakla beraber kainat n yarat cs ve yce bir koruyucu olan Tanr ya da inanyorlar ve hac zaman nda onun ad na telbiye ediyorlard . Onlara gre Tanr , insan gibi bir benli91

e malikti. Tanr kinatn, dnda olup btn yarat klar ona tbi idi; btn varl klann yaratcs ve ulu hakim olup yamur yadr r ve her ey onun emrindedir; byle olmakla beraber Araplar n, gerek kulluu reteeek dini ba kanlar olmad gibi Tanrya ibadet iin bir ibadethaneleri de yoktu. Araplarn Tanry tandklarna, Kur;an- Kerim tanklk etmektedir (165). Ibn-i s h a k, eserinin, smail -oullannn brahim Peygamberin dinini brakarak putlara tapmaya ba laylarn anlatan ksmnda bu hususta yle diyor: Mekke, smail oullarna dar gelip dier blgelerde bir yurt aramak iin Mekke'den ayr lan herkes kutlu tap naa (Kcibe) sayg sebebiyle oradaki ta lardan bir tanesini yannda alp gtrrd'il. Mekke'den ayrlanlar, indikleri veya gittikleri yerde bu ta bir yere koyar ve Kbenin etrafnda dolatklar gibi bu ta n etraf nda dolarlard ; bu suretle yava yava holanna giden veya be endikleri baka talara tapma deti ortaya kt . Bundan sonra nesiller birbirini takip etti, eski dinlerini unuttular, Hz. brahim ile Hz. Ismail'in dinini baka bir dinle deitirmi oldular, putlara tapt lar ve daha nceki milletlerin, d tkleri sapklklara dtler. Bununla beraber aralar nda t Hz. brahim zaman ndan beri devam edcgelen baz kalntlar vard ki bunlar Hz. brahim'in dininden, olm yan baz eyleri bu dinle akrt rmakla beraber Kbeye sayg gstermek, onun etrafnda dolamak (tavaf), ona hac ve umre amaciyle gitmek Arafe ve Miizdelife dalar nda durmak, kurban kesmek zere develer gtrmek, hac ve umre zamanlarnda telbiye etmek gibi Hz. brahim'in dini icab olan gelenekleri yerine getirme e devam ettiler. Mesel Kinane ve Kurey kabileleri telbiye s rasnda: (Lebbeyke'llahumme lebbeyke, lebbeyke l erike :ek, ill erikun huve lek; temlikihu ve mmelek = yani: sana geldik ey
(165) Bak. Kur'an' Kerim, M'minun sresi 85. 6.yet. Bu 'ayette: "Onlara de ki yer yz ve onun stndeki yaratklar kimindir? Eer bilirseniz syleyiniz. Hemen derler ki: Yce Tanr nndr. Sen de ki: O halde siz fikr edip d nmez misiniz? Onlara de ki: yedi g n ve koca ar'n sahibi kimdir? Onlar hemen cevap verirler: Yce Tanr dr. Sen de ki: yle ise o Tanrdan korkmuyor musunuz ? Onlara de ki btn eyann padiahl kimin elindedir ki istedi ini himaye eder ve hi kimse onun azab n men edemez. E er bilirseniz syleyiniz. Onlar derhal cevap verirler: yce Tanr nn elindedir. De ki yle ise niin ifalata kaplyorsunuz?" buyuruluyor. Kaza Ankebut sresinin 63, f yetinde de "Eer onlara, gkten yamur yadr p onunla yeri l durumdan dirilten (canland ran) kimdir? diye sarsan, Tanrd r diye cevap verirler..." deniliyor. Gene Zmer sresinin 8. ftyetinde: " nsana bir zarar eri tii vakit Ulu Tanrya rcu ile. ona dua eder, sonra yce Tanr ona o zarara kar lk nimet verdi inde duay unutup halk islandan men iin Tanrya ortak ko ar" buyuruluyor.
.

f.)2

'Tanrm z sana geldik; sana geldik ki senin bir orta n yoktur; ancak serin hkmnde olan bir orta n vard r; sen ona hkmedersin o ise sana lrkmedemez) derler (166). Bu surette bu iki kabile telbiyede Tanr mn birliini tanr, sonra putlar n ona ortak ko an fakat bu putlar , Tanrn n hkm altnda sayarlard .. Kutlu ve yce Tanr , elisi Muhammed'e Kur'anda yle der: (Onlar n o u Tanr ya ancak ortak kosarak inan rlar) (167). Ya bunlar hak oldu umu tan mak iin, ancak yarat klarmdan birini bana ortak ko arak birliimi . tan rlar. Nuh kavminin de tapt klar bir takm putlar vard . Bu putlarn hikayesini kutlu ve yce Tanr , elisine Kur'anda yle anlatyor: "Dediler ki Tanr n zdan vazgemeyin Vedd (erkek eklinde idi), Suya' (kadn eklinde idi), Yaus (arslan eklinde idi), Yauk (at seklinde idi) ile Nesr (kerkenez ku u eklinde idi) (168) pullarn' da brakmayn dediler ve byle diyenler nice kimseleri do ru yoldan sapt rmlardr" (169). smail soyundan ve baka soylardan olan ve smail dinini brak p bu putlara taparak bu putlar n adlaryla anlan Arap kabileleri unlardr: 1 Mudar olu lyas olu Mdrike olu Hzeyl kabilesi; bunlar Ruhat blgesinde Suya' adl putu benimseyip tapt lar. 2 Kudaa topluluunun bir kolu olan Vebre o lu Kelb kabilesi; bun lar da Dmet l-Cendel'de Vedd putunu benimseyip tapt lar. 3 Tay kabilesinin bir kolu olan. En'um boyu ile Mezhic kabilesine mensup Cure halk , Cure'te Yaus putunu benimseyip tapt lar. 4 Hemdan kabilesinin bir kolu olan Hayvan boyu, Yemen'de Hemdan blgesinde Yauk putunu benimseyip tapt lar. 5 Hmyer kabilesinden Zl-Kiila' boyu, H myer blgesinde Nesr (veya Nesir) putunu benimseyip tapt lar. 6 Havlan boyunun, Havlan blgesinde Urnyanis ad nda bir putlar vard (170). Havl an boy u, davarlar ndan ve mahsullerinden bu puta bir pay ay rrlard ve iddialarna gre bu pay, put ile Tanr arasnda
(166) slmdan nce telbiye, Kbeyi tzim, tavaf, hac, umre, Arafe ve Mzdelifede vakfeler hakk nda bak. Hi am b. Kelbi ( bn-i Kelbi); Kitab l-Asnam, Ahmed Zeki Pa a ne ri, Kahire, 1914, sa. 6 v. d. (167) Bak. Kur'an- Kerim, XII, 106. (168) Bu putlar hakk nda bak. Hi am b. Kelbl; Kitab l-Asnam, ss. 10, 11. Hzeyl b. Mdrike kabilesi Yenbu'da bulunan Suya' adl bir puta taparlard . Bu put kadn eklinde idi. Bu putun sidaneti Benu Lihyanl larda idi. (169) Bak. Kur'an- Kerim, LXXI, 23. (170) Bak. Hiam b. Kelbi; Kitab l-Asnam, as. 43.

93

ortaklkt ; fakat Tanrnn payndan Umyan's putunun payna deni bu puta verirlerdi; halbuki Umyanis'in pay ndan Tanrnn payna deni gene puta brakrlarch. Bunu yapanlar Havlan boyundan el-Edi m koludur. Dediklerine gre kutlu ve yce Tanr bunlar hakknda u yetleri indirmitir: (bunlar Tanrnn yaratt ekin ve davarlardan Tanr ya bir pay ayrrlar, u Tanrnn, u da ortaklar mzndr putlarn kastediyorlar derler fakat ortaklar iin olan Tanr ya ula myor, Tanr iin ayr lan ise ortaklar na ulayordu. Bunlar ne kt hkm veriyorlar) (171). 7 Mudar olu lyas olu Mdrike olu Huzeyme olu Kinane olu Milkn boyunun, Sa'd ad nda bir putu vard . Bu put, uzun bir kaya olup bu boyun, topraklarnda bulunuyordu. 8 Devs kabilesinde Humame o lu Amr ed-Devai'ye ait bir put vard . 9 Kurey kabilesi Kbenin iinde bulunan bir kuyunun yan bana (iklimi bir putu benimseyip taparlard . Bu putun ad Hubel idi. Bu put, Kbe ve Hicaz ba kanl Huzaelilere getikten, sonra Huzaelilerin ba kan Amr b. Luhay taraf ndan Suriye topraklar ndan getirilmi tir. Sylentiye gre Amr, daha Hicaz'a puta tap clk gitmedii bir srada oralara gitti inde ora halknn bir takm putlara tapt n grm, bu putlara niin taptklarn sormu:3 onlar da: (bunlara tapar z, ne vakit ya mur istesek ya drrlar, bir hususta yard m dilesek yard m ederler) demi ler. Amr, byle her derde deva putlardan bir tane de kabilesine gtrmek zere kendisine vermelerini rica etmi , onlar da bu H u b el'i vermisler. A m r onu getirip Kbe'ye yak n ve Zemzem kuyusunun st tarafna yerle tirmi ve herkhi buna tapm ya tevik etmi . Sylendi ine gre bu put k rmz akikten yap lm ve insan eklinde* olup Sa eli krk imi. Ona altndan bir el takm lar ve tapm ya balamlar ki ona gsterdikleri sayg Hacer-i Esved'e gsterdikleri sayg kertesine yar nn (172). Sonra bu Hbel putunu K u s a y, Kbenin iine alm . 10 Gene Kurey kabilesi Zemzem kuyusunun yan nda bulunan saf ve Naile a.dlar ndaki iki puta taparlar ve bunlarn nnde kurbanlar keserlerdi. Sylendiine gre saf, Bay olu s af adnda bir adam, N a I 1 e de Dik kz Naile (173) adnda bir kad n olup Kbei iinde zina ettiklerinden, dolay Tanr onlar ta etmi . Gene bn-i shak'm dedi ine gre (Hz. Ay e'den naklen) saf ve Naile, Crhmller toplulu undan bir er(171) Bak, Kur'an- Kerim, VI, 136. (172) Bak. Hiam b. Kelbi; Kitab l-Asnam, ss. 29 v. d. (173) Bak. bundan nceki notta geen eser, sa 9. bn-i Kelbi, bunlarn Crhm kabilesinden Ya'la o lu saf ile Zeyd k z Naile olduklarn kaydediyor.

94

kekle bir kad n olup Kbe iinde zina ettikleri iin Tanr taraf ndan ta edilmilerdir. Bunlardan baka her aile bir put edinip kendi evine koyarak tap yordu. Bn adam yola kmak istedii zaman hayvan na binmeden nce evindeki bu puta elini ve yzn srerdi. Bu i onun, yola kmadan nce en, son yapt i olurdu; yolculuktan dnd zaman da yine o puta elini yzn siirerd!. Bu i de o adamn, dndkten sonra ailesini grmeden yapt ilk i olurdu." (174).
2) Araplarn Mekke'den baka Tapnaklar :

Araplarn putlardan ba ka, Taut denilen tap naklar vard . Tautlar Kbe'den ayr olup Hicaz'da ve di er yerlerde yz kadar vard . Araplar Kbeye gsterdikleri gibi onlara da sayg gsterirler, etraf n tavaf ederkr, nlerinde kur'a oklar ekerler, hediyeler sunarlar ve kurbanlar .keserlerdi. Bu ta utlar n, da bak clar ve kap clar bulunurdu. (Sdin ve Hcib). Byle olmakla beraber Kurey liler Kbenin btn tautlara stn olduunu bili,rler ve Hz. brahim'in mescidi olduunu tasdik ederlerdi. Bu ta utlar n balcalar ve ait olduklar kabileler unlardr:
El-Uzza:

Bu, Kurey kabilesiyle Kinane kabilesinin zel ta utu idi. Mekke d mda, Batn- Nahle denen yerde bulunuyordu. Bu tap nan bakclar ve kapclar Beni Sleym kabilesinin Seyhan boyu' nda idi (175). Bu tap nak, Mekke feth'nden sonra Halid b. Velid taraf ndan tahrip edilir. i tir. Taif sehrinde ve civar nda oturan, Beni Sakif kabilesinin Lt adnda bir tautu vard . Bunun, er-Rabbe ad yla da an ld Tac l-Arus'ta zikrediliyor. Bu tap nan bakclar (sdin) ve kap clar (hcib), Sakif kabilesinden Muattib boyunda idi (176).
El-Menat:

Menat tap na , Evs ve Hazrec kabileleriyle Yesrib (Medine) halk ndan bunlar n dinine bal olan kimselerin tap na idi. Bu tap nak deniz ky s nda Mellel da na yakn, bulunan Kudeyf adl yerde idi Hz. M u (174) Burada geen putlar ve Tanr inanc iin bak. bn-i Hiam; Sire, cilt I, ss. 80 v. d. ve bn-i Kelbi, Kitab l-Asnasn, muhtelif yerler. (175) Bak. bn-i Hiam, Sire, I, 86. ve bn-i Kelbi; Kitab l-Asnam, ss. 18 - 27. (176) Bak. bn-i Hiam, Sire, I, 87. ve bn-i Kelbi; Kitab lLAsnam ss. 16, 17, 27, 43.

95

h m m e d, Ebu Sfyan b. Harb'i Menat tap nana gnderip y ktrd . Baska bir sylentiye gre bu tap na ykma a gnderilen E b u S f y a n deil A I i b. Ebu Talib' tir. (177). Iranl yazar Nasrullah Felsefi, bunun Hin,distan'daki Sumenat putu ile ayn olduunu, L t ve U z z a ile birlikte Kbenin iinde bulundu unu, Hz. Muhammed dier putlar krdrd zaman bu Menat'a tapanlarm, bunu ortadan kald rp deniz yoluyla Hindistan,'daki Gcerat'a gtrdklerini ve orada insan eklinde olan bu Menat iin bir tap nak yaparak onu rengarenk cevahirle sslediklerini ve putun kendi kendine denizden geip buraya geldi i haberini yaydklarn bu hususta hi bir kaynak zikretmeden kaydediyor (178).
Z lhalasa, Tapna :

Devs, Has'am ve Becile kabileleri ile bunlar n yurdu olan Tebale blgesinde ya yan Araplarn tap na idi. bn-i Hiam bunun nnde kur'a oklar ekildi ini bir misalle zikrediyor (179).
Fels Tapna :

Tay kabilesi ile Selma ve Aca dalarnda oturan bu kabileye ba l olan kimselerin tapt klar tapnakt . Sylendiine gre Hz. M u h a m m e d, A 1 i b. Ebu T a 1 i b' i buraya gnderip bu tap na yktrm . Hz. Ali tap nan iinde, birine er-Resub brne el-Mihzen denen iki k ln bulmu ve bunlar Hz. Muhammed'e getirmi , o da onlar Ali'ye hediye etmi (180). Himyer kabilesi ile Yemen halknn, San'ada, R i am adl bir tapnaklar vard . Onlar bu yap nn yannda kurban keserler, yap nn iinden kendilerine seslenen birinin sesini duyarlard . Yemen hkmdar T u b (177) Bak. Ibn-i Hiam, Slre, I, 88. ve ibn-i. 27. (178) Bak. Nasrullah Felsefi, He t Makale, Tahran, 1330 H. . ss. 9, Bu hususta en eski kaynaklar olan. bn-i Hi am ve bn-i Kelbl'nin eserlerinin verdikleri ve yazar n szlerinin aksine olarak bu putlar n Kbe iinde deil baka baka yerlerde olduklar na dair bilgi onun bu husustaki incelemesinin sathili ini gsterir. Menat pufunun Hindistan'a gtrl hakkndaki rivayet iin de hi bir delil zikretmiyor. Byle nemli bir konu hakk nda delilsiz ve mesnetsiz hkm verilmesi kanaatimizce bir k ymet ifade etmez. (179) Bak. Ibn-i Hi am, Slre, I, 89. ve bn-i Kelbl, Kitab l-Asnam, ss, 34 - 36, 4'f. (180) Bak. bn-i Hi am, Sire, I, 89. bn-i Kelbl, Kitab ss. 15, 59, 61. Kitab l-Asnam, ss. 13 - 15,

96

b a ' n izniyle iki Yahudi haham eski devirde bu tap nan iinden bir kara kpek karp keamiler sonra yap y da ykmlar.
Ruda' Tapma :

Bu, Temim olu Zeydumenat olu Sa'd olu Kab olu Rebia kabilesine ait bir tap nakt . slami devirde Sa'd o lu Kab o lu Rebia olu air Mustavgyr bu tapna ykmtr (181).
Zlka,abat Tapna :

Bu, Sendad mevkiinde bulunan ve Vil o ullar , B e k r ve T a I i b kabileleri ile yad kabiles rnin tap na idi (182). Araplar bu tautlar n bazsn hem tapnak hem birer Tanr gibi telkki ediyorlard . Hz. Muhammed' in peygamberlikle grevlendirildii sralarda do an Ebu Reca Umran el-Utaridi'den naklen D rimi' nin "Msned" inde kaydetti i u ifade Arap puta tap clnn ok dk bir durumda oldu unu gsteriyor. Ebu Reca yle demi : "Biz talara tapard k. Dzgnce bir ta bulduumuzda eskisini atp ona tapard k. Ta bulamadm z zaman bir tarafa kum y ar, stl bir deveyi o y nn stilne oturtur stn oraya sa ar orada kald mz mddete ona tapardk." Ba ka bir rivayetinde yine o "topra koyun st ile kartrarak ondan bir put yapard k" demi (183). Yukarda kaydetti imiz tap nakiardan her biri hem bir dini ziyaret merkezi hem de ticaret merkezi idi; bu itibarla az ok Kbeye rekabet ediyorlard. Bilhassa Taif tap na ile Yemen'de bulunan ve Araplar n "Yemen Kbesi" dedikleri tap nak gerek dini gerek ticari bak mdan Kbeye rakib idiler. Esasen Habe lilerin Kbeyi ykmak zere Mekke zerine yrdkleri srada baz Arap kabilelerinin memnun olu larnn hatt Taiflilerin Ebu R i g a 1 adnda bir k lavuzu Habelilerin, yanna katmalarm n sebebi bu idi (184). Habeliler de ayn maksatla Yemen'de Kaleys adnda bir tapnak yapm lard (185).
(181) Bak. bn-i Hi am, Sire, I, 28, 89. bn-i Kelbl, Kitab l-Asnarn, ss. 11 - 13. (182) Bak. bn-i Hiam, Sra, I, 90. bn-i Kelbl, Kitab l-Asnam, ss. 30. (183) Bak. bn-i Hi am, Sire, I, 91. (184) Bak. R. Dozy, Tarih-1 slmiyet, e. I, ss. 21. (185) Bu Hicaz blgesi ilhlarm n eski Gney Arabistan halk dinindeki putlar ve ilblarla benzerli i iin bu kitapta 31. sahifede,k1 Gney Arabistan devletlerinde din ks rruna baknz.

sfflurdan nce Arab Tarihi F: 7

97

3) Araplarn Putlara kar saygszlklar' :

tl

Araplar bir sr putlara ve tap naklara tapmakla beraber bunlara kar duyduklar sayg tam ve kesin de ildi. Ilerine geldi i ve dualar tesadfen isteklerine uygun ekilde sonuland zamanda memnun olurlar, isteklerine uygun kmad zamanlarda onlara hakaret, hatt kfrederlerdi. bn-i shak, nl eserinde bu hususta bir ok misal vermektedir. Onlarn bu putlara salt sayg gstermemelerinin sebebi, kendilerinin, bu putlardan ba ka Hz. brahim'in tan d ve onlarn cedlerine tan tt gerek Tanrya inanmalar dr. Mesel Namad o lu air Malik el-He m'd a n , Yauk putu hakk nda u beyti sylemistir: "Bu dnyada Tanr kimine iyilik, kimine ktlk eder; Yeuk ise ne iyilik ne de ktlk yapabilir" (186). Mudar olu lyas olu Mdrike olu Huzeyme olu Kinane olu Milkn boyunun, Sa'd ad nda bir putlar vard . Bu put uzun bir kaya olup bu boyun topraklar nda bulunuyordu. Bir gn bu boydan birisi bu puttan bereket dilemek zere besili develerini bu Sa'd putunun nne getirmi , develer ok besili olup binek develeri de ilmi . Bu putun zerine, kurban edilen hayvanlarn kanlar aktlrd . Develer putu, zerine kan srlm bir durumda grnce rkp etrafa da lmlar. Milkn boyundan olan develerin sahibi bu duruma sinirlenerek yerden bir ta alp puta do ru frlatm ve "Allah beln versin, develerimi 'rktp da ttn" deyip develerin ardndan giderek onlar toplam ve develer bir araya topland zaman da u beytleri sylemi : "Sa'd' n yanna, bizi bir araya toplas n diye geldik fakat Sa'd ne iyilie ne de ktl e yar yan, ln ortas na at lm bir kaya parasndan baka bir ey deildir" (187) . Mekke ile Yemen arasnda Tebale adl yerde bulunan ve sidaneti Bhile b. A'sur'dan Beni Umame kolunda olan Zulhalasa tap nana, bir gn babasnn ldrlmesinden dolay alma isteinde bulunan biri gidip fal oku ektirdi (188). kan okta almas menediliyordu. /.. defa kur'a i ini tekrar ettirdi hep ayn cevab ald . Sonunda, oklar eline alp kaya ek(186) Bu Kulleys tap na hakk nda bak. bn-i Kelbi, Kitab l-Asnam, ss. 46, 47. Tapnan ekli ve cesameti hakk nda tafsilt iin bak. Eyub Sabri, Mir'at- Mekke, ss. 468. (187) Bak. bn-i Hi am, Sire, I, 81. 188) Bak. bn-i Hiam, Sire, cilt I, ss. 83. bn-i Kelbi, Kitab l-Asnam, as. 37.

98

linde olan putun stne frlatt ve "Ey sefil! Senin baban ldilrlseydi cn almaktan beni alakomazd n ya" diye bard (189). Keza Beni Hanife kabilesi, un, hurma ve stten, kendileri iin bir put yapmlard . Buna uzun mddet tapt ktan sonra bir k tlk srasnda onu yediler. Bunun. zerine "Araplar aras nda Beni Hanife kadar putlar ndan faydalanan olmad" sz, ata sz haline gelmi tir. Araplar n putlar Tanr dan daha kudretsiz gr leri, Tanr ve putlar ad na ayrdklar hisselerin da tmnda da gze arpar: Khinler, toprak rnleriyle hayvanlar n bir ksmn gya Tanr ile putlar arasnda blti;rrler ve o u zaman putlar n, daha dorusu kendilerinin (khinlerin) hak ve menfaatlaruu Tanr hakkna stn tutarlard . Mesela. ekiplerinin arasna bir izgi ekip, bu, yce Tanr nn, bu da putlanm zn hissesidir; derlerdi. Hayvanlar da byle bl trrlerdi. Tanrnn hissesine deni yoksullara ve konuklara, putu!), hissesini, puthaneye hizmet edenlere tahsis ederlerdi. ayet ilerde Tanr hissesi daha verimli' ve fazla olursa onu putun hissesi ile deitirirler, 'putun hissesi fazla olursa dokunmazlard . Putun hissesinde ziyan ve eksilme olursa Tanr hissesinden al p tamamlarlar ve "Tanr zengindir, ihtiyac yoktur, putumuz ise fakir ve muhtatr" derlerdi (190).
(189) Bu hikayeyi, R. Dozy de, Tarihi islmiyet adl eserinde naklediyor. Bak. Abdullah Cevdet (Karl da ) ter. ss. 22 v. d. Zulhalasa tap na hakk nda bak. bn-i Kelbi, Kitab l-.A,snam, ss. 34 v. d. Araplar bir puttan bir arzular olduu veya dua edecekleri zaman puta kurban veya para takdim ederlerdi. Tabii bu verilen eyleri sonra o putun bak clar alrd. Mesela biri bir husus iin puta bir koyun adasa o i olduktan sonra koyun yerine, kymete daha d k olan bir geyik kurban eder ve "bir ta paras yle eylerin fark na varmaz" derlercli. Kabenin iinde bulunan ve nnde kur'a oku ekilen, Kurey lilerin en byk putu Hbel iin bu adak baz iler iin muayyendi. Mesela Araplar bir ocu u snnet etmek, birinin nikah n kymak, bir ly gmmek, birinin soyundan phe edip bunu belirtmek istedikleri zaman, ona, yz dirhem para ile bir gen deve sunarlard . Bak. bn-i Hiam, Sire, c. I, ss. 161 .ve L. Kaetano, Islam Tarihi, H. Cahit (Yal n) ter. C.. I, ss. 217. (190) Bak. Mahmud Es'ad, Tarih-i Din-i slam, Medhal. ss. 547. Bu hususa Kur'an- Kerim'de de i aret edilmektedir. Bak. VI, 136. Bu ayette yle buyuruluyor: "Yce Tanr nn yaratt ekinden ve hayvanlardan hisseler tayin ederler. Inanlar na gre Bu yce Tanr n n, bu da ona ortak sayd mz putlarn hisscsidir derler; bu hisselere zaman icab eksiklik veya fazlal k gelse, putlarnn fazla olan hissesinden yce Tanr iin sarf etmezler amma Tanr nn fazla olan hissesinden putlar na sarfederler ve bylece fena hkmetmi olurlar."

99

4) Kbe ve litbeye sayg ile ilgili grevler:

Kabe'nin, yce Tanr nn emriyle Hz. Ibrahim ve o lu Hz. smail taraf ndan yapldn ve Tanrnn evi olarak, Hz. brahim'in halka tebli ettii dini kaideler aras nda tavaf ve ziyaret edildi ini, sonralar Hicaz halknn Hz. brahim'in dinini unutarak puta tap cla sapmalarna ramen bu ziyaretin Hz. Muhammed devrine kadar devam etti ini daha evvel tafsilt ile grm tk. Bu ziyaret islmiyetin ortaya k srasnda puta tap clk detleri ile ilk eklini kaybetmi , ii putlarla doldurulrrus olan Kbe, hicretin sekizinci y lnda (M. 630) Mekke'nin, Hz. Peygamber taraf ndan fethi zerine putlardan temizlenmi ve ziyaret usullerirde deiiklikler yap lmt . Bilhassa eski zamanlarda Hicaz ve Mekke halk nn Kbeye byk nem verilerinin sebebi, buran n hac mevsimlerindeki ticari durumu idi. Hac ve ticaret iin Arap Yar madasmn bir ok yerlerinden bir sr halk n Mekke'ye ve yak nlarna meleri Mekkelileri yar mada halk nn, imtiyazl ve adil saymalar na sebep oluyordu. Kurey liler ehir hayat yaamakta ve ticaretle me gul bulunmakta idiler. Ticaret vas ta ve kaynaklar ndan biri, gneye (Yemen'e) ve kuzeye (Suriye'ye), Bahreyn blgesine ve rana sevkettikleri ve bazan mallar na 2500 devenin ta d ticaret kervanlar ndan elde ettikleri kr olmakla beraber, ondan daha az nemli olm yan bir bakas da, yln belirli zamanlarnda Kabeyi ziyarete gelen hac lar dolaysiyle has l olan gelirdi. Bunun iin hac lara kolayl k gstermek ve onlar n hacca ilgilerini artt rmak gerekiyordu. Cahiliye a denen islmiyetten nceki zamanlarda, haram aylar nda (Zilkade, zilhicce, muharrem ve recep aylar ) (191) Ukkaz, Z'l-Mecaz ve Mecenne'de panay rlar kurulurdu. Araplarm,, bunlardan ba ka, Dmet l-Cendel, Taif, Bosra vesaire gibi, ticaret mallar nn alnp satld mehur pazar yerleri de olmakla beraber daha yaygn, kalabal k ve uzun sreli olan Ukkaz'daki idi. Bu umumi pazara halk, her taraftan ko up gelerek hurma a alar nn glgel,erinde adrlar kurup al veri ederlerdi. Halk n bu panayra ve hacca fazla ilgi duymasna temin ve te vik maksadiyle iire, gzel ve dokunakl sz syle(191) Haram aylar bu drt ay olmakla beraber Mrre boyuna kar sekiz ay clarak tan nmt ki onlarn bu hakkna "el-Besl" denirdi. Sylendi ine gre "elSesi", sava edilmemesi gereken sekiz ayd r. Bu hak btn Aarplar aras nda her y l ancak bu kabileye kar tannrd. Btn Araplar Mrre boyunun bu haklar n tan rlar, inkr etmezler ve bozmazlard . Mrreliler bu hakka dayanarak bu sekiz ayl k sre iinde hi bir eyden ekinmiyerek Araplar aras nda istedikleri yere g'derlerdi. Bak. bn-i Hiam, Slre, c. I. ss. 107.

100

mee (hitabet) vesair insan kaabiliyetlerini ortaya karma a, hatta dava ve ikayetlerin grlmesine mahsus yerler ve bunlara bakacak hakemler ve hakimler tayin edilirdi ki bir taraftan al veri edilirken di er taraftan iirler, nutuklar sylenir ve bunlar n en iyileri halka duyurulur, esiri olanlar onu kurtarma a, ikayeti olanlar hallettirme e alrd . Arap edebiyatnda yedi ask adyla anlan me hur kasidelerin, bu panay rlarda beenilerek n ald klar sylenir. Bu panay rlara gidili sras ve bunlarn sreleri yle idi: Her sene zilkade ay nn bas nda U k k az p anay r kurulur, yirmi gn devam ederdi (192). Halk yar madan n her tarafndan hatta bazan Iran, ve Bizans'tan buraya ak n ak n gelir, mallarn satar, ihtiyalar n satn alrd . Buradan 20 zilkadede Macenne panay rna gidilirdi. Bu panay r 20 zilkadeden 30 zilkadeye kadar on gn, srer, bu M e c e n n e p a n a y r da sona erdikten sonra Zlmecaz panay r na gidilir, burada zilhicce ay n n ba ndan onuna kadar kal n r, on zilhccede Mekke'de toplan lr, Kabe tavaf edilir ve hac devi yerine getirilirdi. Bu suretle panay rlar bittiken sonra Mekke'ye gelen hac lara hac ettirmek yani hacca ba lamak zere Mzdelfe'den inme iznini vermek, haram aylarn ve hac zamanlar n tayin etmek, hac lara yiyecek ve su temini ve Kabenin anahtarlar n zerinde ta ma devleri ok eskidenberi byk nem ta m ve bu devleri ele geirmek, kavgal tart malara sebep c Imutur. Araplar cahiliye a nda, yln drt ay sren haram aylar nda sava ve kavga etmeden kendi i leri ile veya ticaretle u rarlard . Bu kural brahim ve smail Peygamberlerin eriatlar iktizasn,dand. Onlar bylece, bilhassa zilkade ay bandan safer ay bas na kadar ay srekli olarak sava sz, kavgas z ve apulsuz durma a tahamml edemiyorlard . Bu durumun farkna varan, Kinane kabilesinden K a l e m m es ad nda biri bir hac mevsiminde devesin,e binip halka "Ey Araplar! Tanr nz bu senenin muharrem ayn size helal edip onun haraml n safer ay na brakt ." yollu bir hutbe okudu. Halkta, sevin ve bu fikri kabul eden bir istek grdnden ertesi y l hac mevsiminde gene hitabet krssne kp, Tannam, muharrem ay nn haraml ln zafer ay na aktard n yani, mu(192) Ukkaz panay rn n Fil olayndan onbe yl sonra kurulmaya baland sylenmekte ise de gerekte ok daha evvel ba lam olmal d r. Bu panayr hicretin 129, (M. 746 - 747) ylna kadar devam etmi tir. Hicri 129 y lnda Mekke'ye kar ayaklanan Muhtar b. Avf' n yardaklar Ukkaz tahrip ettiler. Bak, Mehmet Fehmi, Tarih-i Edebiyat- Arap, stanbul, 1332, ss. 93.

101

harrem ay nn helal, safer ay rm haram oldu unu bildirdi; onun bu teklifi, orada bulunan btn Araplarca kabul edildi. Bylece K alemme s, her yl n hac mevsiminde hitabet krssne karak istedii ay n haram;an' istedi i aya brakmay adet edindi. Bundan sonra haram aylar nn yerlerini deitiren kimselere, geciktiren ve art ran kimseler anlam na gelmek zere "Neseeler" dendi. Bu devi, Kalemmes lakabiyle an lan Huzeyfe'den sonra, o lu A b b a d yerine getirdi; Abbad'dan sonra bunun o lu Kala '; bundan sonra Kala' o lu U m eyy e; Umeyye'den sonra Umeyye o lu A v f; Avf'dan sonra Avr n olu Ebu S n a m e C n d e yerine getirdi ki bu adam Neseelerin sonuncusudur; islam dini bunun zaman nda crtaya kt (193). Cahiliye anda bu haram aylar nn yerlerini deitirme iinden ba ka, bir de, hac mevsiminin de imez, lk ve meyvelerin bol olduu bir zamana denk getirilmesi, ve hi de itirilmeden hep bu zamanda yap lmas te ebbs vard r. Bu, gk aylar na gre hesaplanan y ln, gne ylna evrilmesi demek oluyordu. Bu i iin her kabileden bir ki i seilip grevlendirildi. Bunlar, hac mevsimini sabit ve uygun bir zamana koydular; fakat gk aylarna gre hesaplanan y l, gne ylndan oniki gn kadar eksik geldiinden hac mevsimleri gittike haram aylar nn dndaki aylara denk gelmee ba lad . Bu defa halk aras nda kullanlan gk ay yln gne ylna uydurmak iin, bazan iki bazan y lda bir, Araplar n kulland gk aylar na bir ay ekleyip y l , on ay hesap eder oldular. Bu karmak2 r k durum, Hz. Muhammed' in islam dinini tebli etmee ba lad zamanlara kadar srd. Bu adet, Hz. Peygamberin ved hacc s.-asnda, aa nce nazil olan iki ayet hkmne gre eski ekline, yani oniki ayl k gk ay ylna gre hesaplanmas ekline dndilrld (194). Haram aylarnn yerlerinin deitirilmesi ve hac mevsiminin sabit bir zamana al nmas olayndan ba ka bir de hacca ba lama izni verme ve H u m s 1 1 er (imtiyazl bir gurup) meselesi vard . Panayr yerlerindeki iler bittikten sonra hac yapmak iin Mekke blgesine gelindi inde hacca balamak iznini almak da ayr bir mkltt . Bu izni, Kudaa kabilesinden biri verirdi. Bu kabileden, Arafat da ndan hacca ba lama iznini ilk defa verme e balyan adam : Mudar olu lyas olu Tbiha olu Udd olu Murr olu Gavs idi. Gavs' tan sonra onun soyundan, gelenler bu devi lizerlerine ald lar. Bylece Gavs ile onun soyundan gelenlere Sffeliler lkab verilmiti. Bu Murr olu Gavs' n hacca ba lama iznini verme de(193) Bak. bn-i Hi4am, Wre, e. I, ss. 45 - 46. (194) Bak. Kur'an-; Kerim, Teybe sresi, 37 - 38. yetler.

102

vini zerine almas yle. olmustur: Gavs' n anas , Crhmller kabilesinden bir kad nd . ocuu olmuyordu; bunun iin, bir, olu olursa onu kle olarak hizmet etmek iin Kabe'ye ba layacan Tanrya adad . Kadn bundan sonra Gavs' dourdu. Gavs bydkten sonra day lar olan C r h m k a b ile s i 'nin hakimiyeti s ras nda Kbeye hizmet etti; sonra Kbedeki bu durumuna dayanarak halka, Arafat da ndan hacca ba lama iznini verme devini zerine ald . Soyundan gelenler, dllerinden kimse kalmayn,caya kadar bu i e devam ettiler (195). Sylendiine gre Murr o lu G a v s, halka, hacca ba lama iznini verdi i zamanlar u szleri sylemi : "Ey Tanrm! Ben ancak bir gelenee uyuyorum. Bir gnah m varsa bunun sorumlulu u Kudaa kabiles ne d er" bu ibare bize bu devin, daha nce de mevcut oldu unu anlatyor. Gavs soyundan gelen Sfeliler halka, Arafat da ndan hacca ba lama iznini verirler, Mina tepesinden a aya inmee de msaade ederlerdi. Mina tepesinden a aya inme gn geldi i zaman halk ta atmak iin toplan r, Silfelilerden biri evvela ta lamaa balar sonra halk da onun arkasndan talard . Sfeli kimse balamadan, hi kimse balayamazd . vedi davranmak isteyen baz i sahipleri o S'feliye gelip "haydi kalk ta la da biz de talyalm" derler, o ise "hay r, gne batmaya yz tutmadan bu i i yapamam" derdi; fakat ivedi davranmak isteyen i sahipleri onun ardn b rakmazlar ve kendisini harekete getirmek iin onu ta lyarak "kahrolasca kalk da ta lamya bala" derler, Sffeli kimse ise onlar n bu szlerine ald m etmezdi. Gne batmaya yz tuttu u zaman kalkar, ta lamaya ba lar, halk da arkas ndan talard . Halk bu talama iini bitirip Mina tepesinden a a inmek istedikleri zaman Sfeliler vadinin iki taraf n tutup onlar n inmelerine msaade etmezlerdi. Bu srada "Ey Sfeliler! Izin verin de inelim" sesleri duyulur, btn, Sfeliler vadiden gemeden hi bir kimse geemezdi. Sfeliler geip gittikten sonra yol a k kalr, halk da arkalar ndan giderdi. Sfeliler, soylar sona erinceye kadar bu devi yerine getirmiye devam ettiler. Onlardan sonra soy yak nl dolaysiyle Temim olu Zeydumenat olu Sa'd boyu bu devi zerine ald . Bu devi bu boydan icne olu Hris o lu Safvan ailesi yerine getirdi. Safvan'dan, o lu Kerib'e geti ki bunun zamannda islmiyet ortaya kt (196).
(195) Bak. bn-i Hiam, c. I, ss. 125. (196) Bak. bn-i Hiasm, Sire, c. I, ss. 125 - 127

103

Mzdelifeden inme iznini de bir baka kabile, A d v a n, kabiles verirdi. Advan kabilesi bu devi babadan o ula aktarrd . Bunlar n sonuncusu, Ebu Seyyare lakabiyle an lan A z e 1 o lu U m ey le ' dir ki islmiyet bunun zamannda tebli edilmitir (197). Humsller meselesine gelince: Bu da fil olay ndan yani Habe lilerin Mekke'ye saldrlarndan nce veya o s ralarda ortaya km bir bid'attir. Bunu Kurey kabilesi ortaya atm tr. O zaman Kurey liler kendi kendilerine "Biz Hz. brahim'in soyundan gelen, kutlu yerin halk olan, Kbeye hizmet eden ve onu koruyan, Mekke'de bar nan kimseleriz. Bunun iin hi bir Arap kabilesi, bizim hak etti imiz bu eref mertebesine ula amaz. Araplar bize tan dklar haklar baka hi bir kabileye tan mazlar. Bundan dolay haram blgesine gsterdiimiz saygy bu blge d ndaki hi bir yere gstermiyelim; nk e er byle yapmazsak Araplar bizim sayg l durumumuzu kmserler" dediler. te bu dnceden dolay Kurey liler, Arafat da nda durmay (vakfe) ve oradan hacca ba lamak zere inme detini b raktlar. Halbuki onlar bu adetlerin, de hac artlarndan ve Hz. brahim'in dini iktizas ndan olduunu bilirlerdi. Kurey liler daha sonra bu haklar , kendi soylar ndan olan Kinane, Huzae ve Amir boylar na da tan dlar. I b n - i shak ' n bildirdiine gre Kurey liler daha sonra bu konuda haklar olmyan bir tak m hkmler ortaya att lar; mesela dediler ki onlar, Hunrlisller ihramda bulunmakta iken kelek ve k zarm ya yememelidirler. hramda bulunduklar mddete ynden yap lm adrlara girmemelidirler. E er gne in scandan korunmak isterlerse ancak deriden yap lm adrlar alt nda barnmal drlar. Kurey liler bu konuda daha ileri gidip yle dediler: Hac veya umre maksadiyle haram blge d ndan gelenler, bu blgeden haram blgesine yanlar nda getirdikleri yemekleri yememelidirler. Bunlar Kbe etraf nda ilk tavaflar n ancak H u m s 1 1 er ' den al p giyecekleri elbiselerle yapabilirler. Bu elbiseleri elde edemedikleri takdirde Kabe etraf nda plak tavaf etmelidirler; u kadar ki bunlardan bir adam veya bir kad n Kcibe, etrafnda plak tavaf etmekten ekinir ve Humsllere ait elbiselerden tedarik edemezse Haram blgesi dndan getirdikleri elbiselerle tavaf debilirler fakat bu halde, tavaf bitirdikten sonra bu elbiseleri soyun,up atmal lar, bir daha da hi giymemelidirler. Bu halde ne bu elbiseyi giyen ne de ba kas hi bir zaman bu elbiselere el sremez. Araplar, bu ekilde karlp at lan elbiselere, at lm anlamna gelmek zere "leka" ad n verirlerdi. Kurey liler btn Araplar bu
(197) Bak. bn-i Hi am, Sire, c. I, ss. 128.

94-

hkmlere uymaya zorladlar, onlar da buna boyun, e diler. Bylece baz Araplar Arafatta durur, hacca ba lamak zere oradan a aya iner ve Kbe etrafnda plak tavaf ederlerdi. Kad nlar ise btn elbiselerini karr, zerlerinde yaln z, yukar dan aa yrtmal olan bir gmlek bulundu u halde tavaf ederlerdi (198). Tanr elisi Hz. M u h am m e d, Tanr tarafndan gnderilinceye kadar Kurey liler bu durumu devam ettirdiler (199). C. KABE VE MEKKE DARESYLE LGLi GAZI DEVLER: Burada, Mekke'de oturan Kurey kabilelerinin elinde bulunan ve Kbeyi ziyaret iin gelen hac larla da ilgili baz devlere ksaca iaret etmek istiyorum:
a) Sidanet:

Kbenin perdedarl , anahtar muhafzl veya hciblik devi olup, bu devi zerinde bulunduran, en yksek makama eri mi saylrd . Kusay'dan nce ve sonra, bu devin ele geirilmesi hususundaki tart malar yukarlarda belirtnitik (200). K u s a y bu devi, Liva, Sikaye ve Rifade devleriyle birlikte o lu A b d d d a r 'a b rakm , Abdddar' n da lm zerine Kusay o lu Abdmenann, o ullar A b d em s, Ha im, Mutt a I i b ve N ev f el bu devleri Abdddar okullar nz elinden almak istemi ler, bu yzden aralar nda kavgalar km ve sonra bir anlamaya ve uzlamaya varmlard . te bu uzla ma gereince Sidanet devi Abdddar o ullarna verilmitir ki islmiyetin, ortaya kna kadar bunlarn elinde kalm M. 630 ylnda Mekke'nin ele geirili inde Hz. Peygamber Kbe anahtarlann gene Abdddar oullarna (Osman, b. Talha'ya) vermi tir (201). Abdddar o ullanndan Kbe anahtarlar n elinde
(198) Bu ekilde elbise temin edemiyerek Kbe etraf nda tavaf eden bir Arap kadn bu hususta u beyti sylemitir: "Bugn mahrem yerlerimi hepsi veya bir ksm grnecektir; fakat bu grnecek k sm kimseye dokundurm yaca-m" bak. bn-i Hi am, Sire. c. I, ss. 215. (199) Bak. bn-i Hiam, Sire, c. I, ss. 211 - 216, (200) Bak. bu kitabta ss. (201) Bu olay zerine Kusay Kbe anahtarlann o lu Abdddar'a vermi , Abddar' n lmnde Osman b. Abdddar'a Osman b. Abdddar'dan sonra evldlat: na ve nihayet Abdluzza b Abdddar'a, bunun da lmnde ocuklar na ve torunlar na gemi tir. Mekke fethinde Hz. Peygamber, cahiliye devrinden kalma btn hizmetleri kald rm yaln z Kbe anahtarlar muhafzl (Sidanet) devi ile Sikayet-i Zemzem devini b rakm , bunlardan Sikayet devini, eskidenberi zerinde tutan amcas Hz. Abbas'a Kbe anahtarlann da gene eskidenberi zerlerinde tutan Abdddar okullar ndan Osman b. Talha'ya teslim etmi tir ki Osman, Medine'ye g etmekle anahtarlar, Osman' n amcas n n o lu olan eybe b. Osman' n eline gemi , son zamanlara kadar bunun soyunda kalm tr.

105

bulunduran zat, hac, umre veya ziyaret iin gelenlere Kbeyi aard (202).
b) Sikayet:

Bu dev, cahWye a nda Mekke'ye gelen hac lara iecek tatl su tedarikine mahsus bir eydi. C r h m 1 1 er taraf ndan gmlp yeri kaybolmu olan Zemzem kuyusu, e y b e (Abdlmuttalib) taraf ndan bulunup yeniden kazlncaya kadar, Sikayet devini zerinde bulunduranlar uzak yerlerden ime suyu getirip onu, hurma ve kuru 'zm gibi eylerle kartrarak hac lara serbet gibi sunarlard . Cahiliye ann sonlarnda Abdmenaf o lu Abd ems' in Zitaviy (bugn Zahir adiyle an lan yer)'de, Abdmenaf o lu Haim'in i'b-i Ebu Talib denen yerde, Abdmenaf olu Nevfel olu A d i y olu Mut'im' in Mesfele'de kazdrdklar kuyularla Abd ems olu me y y e' nin, B e nu Esed b. Abdl'uzza'n n,Be nuS ehm' in,K ab o lu M r e ' nin ve Beni Ki la b b. Mrre' nin kendi ahslar iin kazdrdklar kuyulardan ba ka Mekke'de kuyu olmad ndan
(202) Kbenin islmiyetten nce Muharrem ayinin onuncu gn a ld malm olmakla beraber bundan ba ka yln dier aylar nda ve gnlerinde de a l p a lmadan , a lnda nasl bir merasimle ziyaret edildi ini sarih olarak bilmiyoruz. Burada dini bir merasim ve maksad kastediyoruz, yoksa Kbe Mekkelilere her zaman a kt . Islmiyetin ortaya k srasnda Hz. Muhammed yaln z olarak veya ashabiyle Kbeye girip namaz k lyordu. Islami devirde, bilhassa Osmanl idaresinde iken Kbenin dini merasim iin a l zamanlar ve dab teferruatiyle tesbit edilmi tir. Buna gre Kbe, 1 Muharrem ay nn 10. gn; 2 Rebiylevvel ayn n 12. gn; 3 Receb ay n n 15. gn; 4 aban aynn 27. gn; 5 Ramazan ay n n ilk Cuma gn; 6 -- Ramazan ay n n 27. gn; 7 Zilkade ay n n 15. gn; 8 Gene Zilkade ay nn 27. gn; 9 Zilhicce ay nn 10. gn olmak zere y lda dokuz defa ve her defas nda, birinci gn erkeklerin ziyareti iin, ikinci gn kad nlarn ziyareti iin er saatlik bir mddetle a lyordu. A l zamanlar da; Zilhiccenin onuncu gn, bayram namaz klndktan sonra, sair gnler, gne dpduktan sonra a lrd . Kbeye giri , Rkn l-Esvedle Rkn l-Iraki aras ndaki n cepheden yap lrd . Zilhiccenin yedinci gn Beytullah'a ihram giydirilir, Receb ay nn onbeinci gecesi ile Ramazan ay n n 27. gecesi, Beni eybe soyundan olan ve Kbe anahtarlar n elinde bulunduran zat Kbenin iinde Osmanl Padi ah iin dua eder ve bu gecede duan n sonunda duacya padi ah taraf ndan gnderilen hil'at giydirilirdi. Bak. Eyub Sabri, Mir'at- Mekke, ss. 969. Kbenin a ln bn-i Bututa, her cuma gn cuma namaz ndan sonra ve Hz. Muhammed'in do du u gn olarak kaydediyor. Bak. Seyahatname, c. I, ss. 142.

106

Mekke halk ve hac lar iin su ',;edariki zordu (203). Bu dev Mekke'deki genel hizmetlerin yerine getirilmesi hususunda Kureyliler arasnda kan kavgadan sonra var lan anla ma gereince Rifade devi ile Sikaye devi Abdmenaf o ullanna verilmiti (204). A bdmenaf ' n lmnde bu iki dev Abdmenaf o lu Haim'e gemi , Ha im'in de lmnden sonra Abdlmutalib'in eline gemi , A b d 1 m u tt a 1 i b, Zemzem kuyusunu buluncaya kadar Kbe avlusun,a su ta yp yukarda zikredildii ekilde serbet hazrlayp hac lara datmtr. Zemzem kuyusunu bulup halk n yarar na koyduktan sonra Zemzem suyunu, deve st, bal ve kuru zmle kar t rp datmaa balamtr. Abdlmuttalib'in lmnde bu dev Ebu Talib'e (as l ad Abdmenaf't r) gemi se de, Ebu Tali b, kk karde i Abbas'tan bor al p bu borcu deyemediinden, zerindeki Sikayet devini kendi istek ve arzusu ile bu borcuna karlk Abbas ' a b rakmt r (205). e)
Rifade:

Bu devi de Kusay ihdas etmi tir. Kusay, her sene Mekke'yi ziyarete gelen hac larn yoksullarna yemek vermek iin Mekkelilerden yard m paras toplard ki o bununla Kurban Bayram run ilk gnnde yoksullara yemek da trd . Bu det islmiyet devrinden ok sonralara kadar devam etmi, halifeler ve sultanlar da her hac mevsiminde fakir hac lara yemek vermilerdir. Bu Rifade devi Abdmenaf okullar nda ve sikayet bahsinde grdmz gibi Beni Haim kolunun elinde idi. Mir'at- Mekke adl eserin yazar Eyub Sabri Pa a, kendisi Mekke'de bulundu u bir srada byle bir ziyafete kat ldn yazyor (206).

(203) Bu kuyular hakk nda fazla bilgi iin bak. bn-i Hiam, Sire, c. I, ss. 156. Ayrca Zemzem kuyusunun kaz lmasndan nceki kuyular hakk nda bak. EV1-Velid Muhammed b. Abdullah b. Ahmed el-Ezraki, Ahbar- Mekke, c. II, ss. 173 v, d. Cahiliye anda Zemzem kuyusunun yeniden kaz lmasndan sonra a lan kuyular hakk nda, bak. ayn eser, ss. 180 - 181. slmi devirde kaz lan kuyular hakk nda bak. ayn eser ayn cilt. ss. 181 v. d. (204) Bak. bn-i Hiam, Sire, c. I, ss, 140. ayr ca bak, Kastallani, Mevahib-i Lednniye, c. I, ss. 173. (205) Bak. Eyub Sabri, Mir'at- Mekke. ss. 313. (206) Bak, bundan nceki notta geen eser, ss. 326. Bu hususta bn-i Bututa seyahatnamesinde, yazar n kendi grdklerine dayanan bilgiler hakk nda bak. bn-i Bututa, Seyahatname, c. I, ss. 139 v. d.

107

d) Ukab:

Kurey lilerin Ukab (Karaku ) ad nda bir sancaklar vard ; bu, sava sras nda dar karlr, bir bayraktar seilirse o ta r, seilmezse Ukab n saklanmasyla grevli olan kimse tard . Bu bayra a "liva" da denir ve bu dev, "Kyade devi" adyla anlrd. Bu dev de Kusay zaman nda ihdas edilmi ve sonra Abdddar o ullarna brak lmt . islmiyet s ras nda Mekke'nin ele geirilmesinden nce Ebu S f yan b. Harb b. m e y y e' nin eline gemi ti (207).
e) Nedve:

Kusay' n yaptrd ve "Dar n-Nedve" adyla an lan yap da toplanan kurula "Nedve" denirdi. Bu kurula k rk ya ndan yukar olan Mekkelilerin aile guruplar bakanlar kat labilirdi (208). Burada kararlar oy o unluuyla deil, daha ziyade, ilernden en zekisinin ve iyi konu annn, dncelerini veya gr n tekilere inand rmas suretiyle alnrd . Kurey kabilelerinin btn nikh merasimi ve sava ileri burada yap lr ve grlr, erginlik a na gelmi k zlara, Dar n-Nedve ba kannn eliyle burada gmlek giydirilirdi. bn-i s ha k, K u s ay (Zeyd) Dar n-Nedve binas n yaptnnazdan nce bu i lerin Kusay' n evinde yap ldn kaydediyor ve bu hususta "Kurey liler Kusay'a o kadar byk bir sayg ile ba landlar ki erkekleri ve kad nlar onun evinde nikhlamr, ba larna gelen herhangi bir olay onun evinde konu urlar, baka kabilelere kar sava bayran onun evinde ekerlerdi. Bu bayra gerekti i vakit Kusay' n soyundan biri ekerdi. Olgunluk a na gelen kzlara gmlek giydirme ii de onun evinde yapl r, gmlein a k braklmas gereken yeri orada yrtlp kzn zerine giydirilirdi ki k z gmlek giydirildikten sonra buradan doruca babas nn evine yollanwd . Kurey kabilesi arasnda Kusay' n emirlerine, kendisi sa iken ve ldkten sonra bunlar sanki din kurallar imi gibi uyulur, bu kurallar n dndakilere hi nem verilmezdi. Kusay,
(207) Ebu Sfyan n as l ad Sahr olup Ebu Hanzala lkabiyle de an lrd. (208) Prof. M. $emseddin (Gnaltay), Dar n-Nedve kurulunun Mekke ehrinin senatosu mahiyetinde olup on asilzadenin kat lmasiyle teekkl ettiini kaydediyorsa da (bak. Darlfnn ilhiyat Fak. Mec. y l I, s. 4, ss. 80), bu kurula, Kurey topluluunu te kil eden on kabile ba kan ndan baka, sz geen di er baz kimselerin de katld muhakkakt . Bak. Eyub Sabri, Mir'at- Mekke, ss. 315.

108

Nedve denen bu toplant yerini yaptrp kapsn Kbeye doru atrd . Kurey kabilesi btn nemli i lerini burada konuup kararla trrd (209). Bu Nedve bakanl devi Abdddar o ullarnda idi. Dar n-Nedve yap s islmiyet devrin,de bir mddet Abdddar o ullarnda kald . Emevi halifelerinden Mu a v i y e, hilfeti sras nda onu, Abdddar olu Abdmenaf olu Haim olu Amir olu krime'den sat n alp Mekke valilii makamna tahsis etti ki sonra M. 664 y lnda Kbe haremine kat ld . Bir de Meveret devi vard ki nemli ilerde bu devle grevli kimsenin fikri sorulurdu. Meveret devi, Ku s a y' n olu A b dlu z z a' nn ocuklar ndan Beni Esed'e geti. slmiyet ortaya kt srada Zem'a o lu Yezid'in zerinde bulunuyordu. Kurey liler onun fikrini almadan bir ie girimezlerdi.
f) Sifaret:

(Bir nevi elilik grevi): Mekkelilerin ba ka devlet ve kabilelerle mnasebetlerinde, gnderilecek heyete ba kanlk etme devi idi. Bu devin, srekli olarak bir ailede kalmad grlyor. Mekke'de bu devi islmiyetin ortaya k srasnda Ad iy boyundan mer b. Ha t t a b (Hz. mer) yerine getiriyordu. mer b. H a t t a b ' n islm olmas zerine bu dev, Sehm boyuna gemi grnyor; nk M. 615 y lnda Habe kral Necaeclen, Mekkeli mslman gmenleri istemek iin Habe istan'a giden kurula, Sehm boyundan olan A m r b. A s ba kanlk etmiti. Bir de hkmet devi vard ki bu da, kabileler veya halk aras ndaki kavgalar hakem sfatiyle halletmek devi idi. Bu dev, Adi y b. K a b soyuna ait bulunuyordu.
g) Nizaret:

Bir yerden ba ka bir yere gtrlen e yay muayene edip mhrl veya imzal bir ruhsat kd vermek grevi idi. slmiyetin ortaya k srasnda bu grev, Teym kabilesinden olan E b u B ek ir (210) b. Ebu Ku h a f e' nin elinde bulunuyordu.
(209) Bak. bn-i Hi am, Sire, e. I, ss. 132, 137. (210) Hz. Ebu Bekir'in kendi adi nce Abdllat iken Hz. Peygamber sonra onun bu adn Abdullah'a evirmi olup Ebu Bekir'in babas Ebu Kuhafe'nin ad da Osman idi.

109

h) Kubbe:

Bir nevi depo muhaf zlgdr. Kureysliler bir sava a gittiklerinde bir adr kurup sava aralar n orada toplarlard . slam dininin ortaya k srasnda, bu dev, Mahzum o ullar boyundan olan H a 1 i d b. V e 1 i d b. M u g i r e' nin elinde bulunuyordu.
i) kar ve ezlam:

Bu dev, ezlam denilen fal oklar ile fal amak devidir. Fal, Kbenin iinde bulunan Hbel putu nnde ekilirdi. Bu put, Kbenin iinde kuyu gibi bir ukurun yan nda bulunurdu. Kbeye hediye edilen her ey bu ukura konurdu. Hbel putunun yan nda, zerinde fal at racaklar n isteklerine karlk verecek ekilde e itli yaz lar yaz l bulunan yedi ok dururdu. Mesela bu oklardan birinin stnde el-akl (diyet) yaz l idi. Araplar ldrlen bir insan n diyetini kimin demesi gerekti i hakknda anlamamazla dtkleri zaman Hbel putunun yan nda duran bu oklar ekerler diyet oku kime karsa diyeti o derdi. Oklardan birin'n zerinde de, bir iin yap labileceini emreden "na'm" (evet) kelimesi yaz l idi. Araplar bir ii yapmay tasarladklar zaman bu oklardan birini ekerlerdi; zerinde evet yazl ok karsa o i i yaparlard . Baka bir okun stnde de bir iin yaplmamasn emreden "la" (hay r) kelimesi yazl idi. Araplar bir ii yapmamay tasarlad klar zaman gene ok ekerlerdi; zerinde hayir kelimesi yazl olan karsa o ii yapmaktan vazgeerlerdi. Bir ba ka ok stnde de "minkum" (sizdendir) kelimesi yaz l idi. Dier birinde, "mulsak" (ili iktir), bir tekisinde "man gayrikum" (sizden, de ildir) kelimesi yaz l idi. Yedincisinde de "miyah" (sular) kelimesi yaz l idi. Araplar bir kuyu kazmay tasarlad klar :aman ok ekerlerdi. Sular yaz l olan ok karsa kuyuyu kazarlard ; kmazsa kazmazlard (211). Araplar bir ocuu snnet etmek, birinin nikahn kymak, bir ly gmmek, birinin, soyundan phe edip bunu belirtmek istedikleri zaman yz dirhem para ile bir gen deve (veya koyun yahut da bunun gibi eyler) alp H b el putunun yan na gelirlerdi. Para ile adak kurbanl , fal oklarn ekme devini gren adama verdikten sonra ansn denemek istedikleri adam putun yan na yaklatrarak "Ey Tanr mz! ite filan o lu filan; u, u ileri yapmay tasarl yor, hakknda doruyu bildir" derler, sonra da ok eken adama dnp oklar ekmesini sylerlerdi. kan ok "sizdendir" yaz l olan ise, adamn soyu temiz ve kendisiyle birlikte gelen
(211) Bak. Ezraki, Ahbar- Mekke, e. I, ss, 68.

110

kimselerin soyundan oldu u anlalrd . Eer kan ok zerinde "sizden deildir" yazl olan ise, adam, soyca o kabileden de il, yalnz o kabilenin yana (mttefiki) say lrd. kan ok zerinde "ili iktir" yazs bulunan idi ise adam, ne soyca, ne de yana klk yoluyla ba ll olup olmad aratrlan kabile ile ilgisi olmad halde, durumunda hi bir de iiklik yaplmadan bu kabile arasnda eskiden olduu gibi kalrd. Bu oktan ba ka baz ilerde, zerinde evet yaz l olan karsa tasarlad klar ii yaparlar, hay r yazl olan ok karsa bu ii gelecek y la brakp o zaman yeniden bir daha ok ekerlerdi. Bylece Araplar oklar n bildirdii sonular kabul edip ona gre hareket ederlerdi (212). Bu dev islmiyet ortaya kt srada Cumah boyundan Safvan b. meyye b. Halef'in zerinde idi. Bu devlerden baka, diyetlerin da tm , savata Kurey lilerin atlar na vesair binek hayvanlar na bakma ve bu hususta gereken tedbirleri alma, Mescid-i Haram'da terbiyesiz ve sayg sz szler sylemeyi nleme, yksek sesle konumay yasak etme, putlara verilen hediyeleri saklama gibi baz devler daha olup bunlar n da her biri ayr bir kabile veya ahs zerinde bulunurdu.
D. MESCD- HARAM VE NEMLI YERLERI

lk yapl na Kur'an-2 Kerim'de "Vakta ki biz beyti (Kbe) savab kazan lacak ve emin bir yer k ldk, ey M'minler! Makam- brahim'i namazgh ittihaz ediniz ve brahim ve Ismail'e, tavaf edenler, itikf edenler ve namaz klanlar iin evimi temizleyiniz diye emrettik" (213), denmek suretiyle i aret edilmekte ayr ca baka srelerde de buna temas edilmektedir. Kur'an- Kerim'deki bu yetlere de dayan larak mslmanlarca Hz. Ibrahim tarafndan yapld tasdik ve kabul edilen Kbe, Amalika, Crhm kabileleri, Kusay ve torunlar , Abdullah b. Zbeyr b. Avvam, Haccac b. Yusuf s-Sak af , Osmanl hkmdarlarndan (halifeler) birinci S u 1 t a n Ahmet, drdnc Sultan Murad taraflar ndan tamirler grmtr (214).
(212) Bak. bn-i Hiam, Sire, c. I, ss. 160 v. d. Bu hususta ve di er kumar oklar hakk nda fazla bilgi iin bak. Ebu Muhamnied b. Abdullah b. Mslim b. Kuteybe, el-Meysir ve'l-K dh, Kahire, 1342. (213) Bak. Kur'an- Kerim, II, 125 v. d. Kbe hakk nda ayr ca bak. Kur'an, III, 96; V, 100. XXII, 29. (214). Hz. Peygamber'in genli inde yaplan Kbe tamirinin tafsilt hakknda hak. bn-i, Hi am, Slre, c. I, ss. 204 v. d.

111

Kbe, keleri drt ana yne denk gelecek ekilde yap lm bir yapdr. Bu kelerin (rkn, cem'i: erkn) her birine ayr ad verilmi tir. Kuzey k esine Rkn- Iraki (Irak kesi) denir. Bat kesine Rkn- timi ( am kesi), gney k esine Rkn- Yemni (Yemen k esi), do u kesine Rkn- Esved (Hacer-i Esved k esi = bu kede Hacer-i Esved bulunduundan) denir. Kbenin kuzey - do uya bakan taraf (Kbenin n yz ile bunun arka yz a a yukar onikier metredir. Di er iki duvarn uzunluu ise aa yukar onar metre olup duvarlar n ykseklii onbe metredir. Kuzey-do u duvar (n yz) taraf nda Makam-2 brahim, Zemzem kuyusu, Beni eybe kap s yer alr. Kuzey - bat tarafnda Hcr- smail, Alt n u'iuk ve Dar n-Nedve'nin yerinde bulunan Makam- Hanefi vardr. Gney - bat duvarn n bulunduu tarafta bat rl kap s , veda kap s , brahim kaps bulunur. Gney - do u duvar nn kar snda ise Bab- Safa (Safa kap s ) ve di er kap lar bulunur. Kbenin iinde tavan tutan a a stun bir de tavana kmak iin merdiven vardr. Kbenin dou k esinde, yerden bir buuk metre ykseklikte ve kap ya yakn bir yere Hacer-i Esved yerle tirilmitir. Kbeye as l bir ok altun, gm kandil bulunmaktad r. duvarlar mermer kapl olup yer, mermer d elidir. D duvarlar, yere kadar inen ve yer hizas nda azervan denen k sma bakr halkalarla balanm olan siyah bir rt (kisve `-= sit'are) ile rtlm tr. Cahiliye a nda, eskiden Kuds'teki Meseic14, Aksa'da olduu gibi Kbeye hizmet etmek zere baz Araplar ocuklar n adak veriyorlard .
a) Mescid-i Haram:

Mescid-i Haram Mekkenin iinde olup ortas nda Kbe yer al r. Mescid-i Haram' n kuzey - bat duvar 164 metre, gney - do u duvar 166 metre, kuzey - do u duvar 108 metre, gney - bat duvar da 109 metredir. Mescid-i Haram' n bu drt duvarnda ondokuz kap , etrafnda doksan iki kubbe ve yedi minare vard r. Mescid-i Haram' n, etrafnda, Hz. mer b. Hattab devrine kadar duvar yoktu; o zamandan itibaren vakit vakit Mescid-i Haram sahas geniletilerek ve duvarlar ykseltilerek bugnk eklini almtr. Harem-i erifte ta la d eli yollarn kysnda, ilerinde muhtelif e yann sakland kablar vard r. (215)
(215) bn-i Hi am, Kbenin yksekli i ve rts hakk nda yle diyor: "Kbe, , elisi zaman nda 18 arn ykseklikte idi. O zamanlar "Kbti" denilen ak Tanr Msr kuma ile rtlrd. Sonra onu (Burd) denilen i lemeli Yemen ipekli kuma iyle rtme e ba ladlar. Kbeyi, (Dibac) denilen ipekli kuma la ilk rten kimse Haccac b. Yusuf'tur" bak. Sire, c. I, ss. 211.

112

Kbenin mermer stunlarla bezenmesi ve kubbler yap lmas ii, Osmanl imparatorlu u devrinde ve M. 1517 - 1916 yllar aras nda tamamlanmtr. Yarmadann muhtelif ynlerinden Mekke'ye gelen hac larn, oralarda ihrama girdikleri, yani hacc n balad yerler (Mikat) vard r ki unlardr: 1) Medine'nin mikat : Mekke'ye dokuz konak uzakta Zlhuleyfe, 2) Necidlilerin mikat : Mekke'ye iki konak uzakta Karn cZ-Menazil, 3) Irak tarafndan gelecek hac larn mikat : Mekke'ye iki konak uzakta Z4 Irk, 4) am tarafndan gelecek hac larn mikat : Mekkeye konak uzakta bulunan Cuh,f e, 5) Yemen ynnden gelecek hac larn mikat : Mekke'ye iki konak uzakta Yelemlem adl yerdir (216).
b) Hacer - i Esved:

Hacer - i Esved bir gk tadr; bazlarna gre de volkanik bir bazalt

parasd r. st kk billriarla rtldr ki bunlar, koyu zemin stne serpilmi kk feldispat paralar dr. Karaya yak n koyu krmz renktedir. Hac e r - i E s v e d, Kbenin do u kesine ve yerden bir buk metre ykseklikte, kap ya yakn bir yere yerle tirilmitir; yz haclar tarafndan boyuna dokunulduundan parlakla mtr. Sylendi ine gre Hz. brahim onu Ebu Knbeys dandan getirip tavaf ba langcna i aret

olmak zere imdiki bulunduu yere koymu tur. Yumurta biiminde ve aa yukar 30 santim ap ndadr. Muhtelif yangn ve yklmalar sonunda bir ka defa k rlmtr ki imdi, byk dokuz kk para halinde gm bir enberle birle tirilmi durumdadr. Hacer-i Esved bir ka defa yerinden kaldrlp baka yerlere gtrlm tr. H. 319 (M. 931) y lnda, Abbasiler halifesi M u k t e d i r Bill a h (hilfeti: M. 908 - 932) zamannda, Ebu Said Cennabi Karmati, hac s rasnda mslmanlarla byk bir sava yapt ve,pek ok kimseyi ldrd, Zemzem kuyusunu llerle doldurdu. Hacer-i Esved'i alip gtrd ve Kfe meseidine yerle tirdi (217). Hacer-i Esved yirmi yl K a r matiler' in elinde kald . H. 339 (M. 951) ylnda Abbasiler halifesi M u t i Li'lla h, Hacer-i Esved'i Karmatilerden 30.000 dinara sat n alp Kbeye yollad (218). Hacer-i Esved,
(216) Bak. Ahmet Naim, Sahih-i Buhari tercmesi, c. I, ss. 109. (217) Karrnatler Hacer-i Esved'i, insan m knats (insan kendine eken bir ta ) san yorlard . Bak. Mneccim ba a Ahmed, Sahayif l-Ahbar, c. II, ss. 178. Eyub Sabri, Mir'at- Mekke, ss. 1004. (218) Bak Harndullah Mstevfi Kazvini, Nzhet l-Kulub, Iran, Tahran, Milli Ktphanedeki numaras z yazma nsha, varak 308 a. Ayrca bak. Eyub Sabri, Mir'at- Mekke, ss. 1003.

isamda,n nce Arab Tarihi F: 8

113

Kfe'ye gtrldnde hac lar, hac s rasnda, ta n bo kalan yerine elleriyle dokunurlard . H. 413 (M. 1022) y l nda Ms rl bir mlhid Kbeye girip Hacer i Esved'e bir topuz vurarak paralam , kendisi de halk taraf ndan ldrlmt. H. 421 (M. 1030) y lnda, Babi mezheb'nde olan bir Iranl da Hacer'i Esved'in bir taraf n krmt (219). Mekke'de Ebu Kubeys tepesinde bulunan mescidin mihrab nn kar s nda bir ukurluk olup buras halk aras nda, Nuh T u f an ' nda bu ta n sakland yer olarak bilindi inden bugne kadar ziyaret edil mektedir. Hz. brahim Nuh Tufan 'ndan ok sonra ya adna gre bu inanc n ya esass z, veya, bu ta an, Kbenin bina edilmesinden nce de mevcut ve kutsal tan ndlun kabul edilmesi lz mgelir.
-

Seydiehirli Mahmud Es'ad bey, Hacer-i Esved'in kk bir paras nn Istanbul'a getirildi ini kaydedip bu hususta yle diyor: "Ufak bir paras cennetmekn Kanuni Sultan Sleyman Han zaman nda bir hadm a as taraf ndan Der-i Saadete nakledilmekle teberrken camii erifinin civar nda bulunan trbei erifelerinin kap s bls na tal'k edilmitir" (220). Gene Kbenin do u kesinde ve yerden bir buuk metre yksekte ba ka bir ta (Hacer el-Es'ad) daha mevcuttur ki tavaf s rasnda buna yaln z el ile dokunulur.
c) Makam-1 brahim:

Kbenin kuzey - do u duvarnn karsnda Metaf'a a lan Beni eybe kap snn kemeri ile K b e aras nda bir kubbesi bulunan kk bir yap vardr. Bu yap da, Kbenin yap l srasnda brahim Peygamberin, zerine kt ve bir iskele gibi kulland bir ta saklanmaktad r. Sylentiye gre bu ta stnde Hz. b r ah im' in ayak izleri vard r. Halife Mehdi zamannda bu ta n etrafna alt ndan bir kemer geirilmi ti. Makam- brahim'in yan nda ve gene Kbenin kuzey - do u duvar nn karsnda, sutun diz 4 sinin i tarafnda, Makam brahim'den daha kuzeyde beyaz mermerden bir minber vard r.
-

d) Hatim,

Kuzey - bat duvarnn kar snda, buna biti ik olmamak zere beyaz mermerden yar m daire eklinde bir duvar (el-Ha:tl/il) vard r; bunun
(219) Bak. Eyub Sabri, Mir'at- Mekke, ss. 999. (220) Bak. Mahmud Es'ad, Tarih-i Din-i slm

Medhal, ss. 569, not 1.

114

ykseklii bir metre ve kal nl bir buuk metre olup iki ucu Kbenin kuzey ve bat kselerinden iki er metre uzakl ktad r. Hatim ile Kbe aras nda bulunan, yar m daire eklindeki sahan n, evvelce Kbenin bir paras olmasndan dolay zel bir de eri vard r. Tavaf s ras nda buraya ayak baslmaz, Hatim'in d taraf ndan ve mmkn mertebe yak n ndan geilir. Bu sahaya el-H cr veya H cr- smail denir; nk Hz. smail (Ismail Peygamber) ile anas Hacer'in mezarla:1nm burada oldu u sylenir. H cr- n zemini renkli mermerlerle d elidir.
e) Metaf:

Tavafn yerine getirildii ta demenin ad Metaf't r. Beni Seybe kaps bu Metaf'a a lr. Metaf' n etrafnda ep-evre ve ondan biraz daha yksekte olmak zere bir ka ad m geniliinde, ta deli bir k y vard r ki bunun zerinde otuzdan fazla ince stun bulunmaktad r.
f) Ahsef, Mi'een:

Ahsef, sylentiye gre Hz. Ibrahim' in, etraftan gelen hediyeleri koymak iin kazd iki metre kadar derinlikte bir ukurdur. Bir de Metaf demesinin bulunduu yerde, kap nn tam kar snda yer alan bir ukur vard r ki buna el-Mi'cen (tekne) denir. Menkabeye gre brahim Peygamber ile o lu smail Peygamber, Kbeyi in a iin lzm olan harc burada karm lardr.
g) Zemzem Kuyusu:

Zemzem kuyusu Kbenin yirmi metre kadar do usundadr. Beni eybe kapsnn hemen yannda, ieri girerken solda ve Hacer-i Esved'in, tam karssndadr. st kubbelidir. Zemin kat nn avlusunda ii ta ile rlms bir kuyudur. Derinli i krk iki metre kadard r. Kuyunun, suyu, kra bal bir kova ile ekini.. Zemzem kuyusunun, smail Peygamber ile anas Hacer taraf ndan kazld veya bulunduu sylenir. Daha nce de dediimiz gibi Crhmller zaman nda doldurulup kapatlmken, yeri ok sonra Hz. Peygamber'in dedesi Abdlmuttalib ( eybe) tarafndan bulunarak temizlenip halk n faydalanmas na almstr. Zemzem suyu cahiliye ve islmiyet devirlerinde kutsal ve ifal saylms ve halende say lmaktad r. Kuyunun dibinde gz (kaynak) oldu u sylenir (221).
(221) R. Dozy, Zemzem kuyusunun ok eskiden Bi'r-i Subae ad yla arnd n sylyor. Bak. Tarih-i Islmiyet, Abdullah Cevdet (Karl da ) ter. e. I, ss. 14.

115;

Zemzem kuyusunun bulunduu yapnn kuzey - do usunda ve d deme tann kys nda el-Kubbeteyn, ad n tayan iki yap daha vardr ki bunlar XIX. yzy ln sonlarnda ortadan kalkm tr. Bu yaplarn yerinde, vakit tayinine yar yan letlerle Zemzem suyu testileri gibi muhtelif e ya ve di erlerin,de de kitaplar bulunuyordu. Vehhabiler idaresi daha baz hususlarda da dei iklikler yapmlard r. Mesela, Hanefi, Maliki, Hanbeli ve afiiler iin Mescid-i Haram iinde ayr ayr makamlar vard ; yalnz, afiilerin, kendilerine mahsus bir makamlar yoktu; onlar namaz s rasnda ya Zemzem kuyusu kubbesi altnda veya Makam- brahim yan nda yer al rlard. Vehhabiler idaresi, Harem-i erifin iinde mezhep farklar nn icap ettirdii menssiki kald rmtr.
E. CAHILIVE AGINDA TMA DURUM

Cahiliye a , Araplarn kahramanl k adr. Bilhassa lde ya yan Araplar n balca nc, kahramanl k, airlik ve nfuz, servet sahibi olu idi. Btn bunlar, l Arab nm frsat bulunca basit sebeplerden dolay adam ldrmesine, apul etmesine mni olmuyordu. alma da Araplarn balca nem verdikleri bir eydi. Saylar ok az olan Arap Yar madas ehirlerinde ise hayat, l hayat na nazaran biraz daha yumu am olmakla beraber genel hatlar ile mterek bir zellik muhafaza ediyordu. llerde hayvan yeti tiricilik balca bir geim yolu oldu u halde ehirlerde ziraat ve ticaret nemli yeri tutuyordu. Daha nce de dedi imiz gibi Araplarda, bilhassa Hicaz blgesinde, dnyann baka blgelerinde grlen ekilde kuvvetli bir merkezi hkmet mevcut deildi. Yemen'de, Basra krfezinde ve Suriye'nin gney blgesinde krulan emirliklerde hkiimdar n soyuna veya hkim slleye ba l olmak asalet vesilesi te kil ediyordu. Hicazda da kuvvetli bir kabileye mensup olmak, di er kabilelere kar nmeyi temin ediyordu. Mekke'de Kurey kabilesi, Taif'te S a k i f k a b ile s i, Medine'de E v s ve H az r ec kabileleri bu durumda bulunuyorlard . Bu bakmdan yani mensup olduklar soyu iyi tanmak iin soy kt bilimi nemli bir bilgi idi. imdi burada Arap toplum hayat nn eitli taraflarn ksaca belirtmee al alm
,1) Cahiliye a Araplaruda aile:

Cahiliye evlenmelerinde kad nla erkei birbirine balyan nikh dini bir maliyeti haiz olmad ndan kadn, ancak ocuk dourduktan sonra ai116

leye dahil saylr& Bundan dolay bir kadn ocuk dourmadan nce bluese kocas taziye edilmezdi. ocuksuz kad n diyet vermee mahkm olursa bu diyeti kocas deil, kadnn mensup olduu aile topluluu verirdi. Araplar, yalnz bu aile topluluu akrabal ma, nem verdiklerinden evlenme yolu ile ortaya kan akrabal n nemi yoktu; bu sebeple bir baba lrse oullar, vei an.alariyle evlenebilirlerdi. Araplarda aile topluluklar arasnda kan kan davalar , mthi kavgalarn ortaya kmasna sebep olmu bu yzden de diyet messesesi do mutur. Aile toplulu unun tekil etti i guruplar aras nda devlet otoritesine benzer bir messese bulunmad ndan ferdlerin haklar n ancak kan davas kaidesi temin ediyordu. Bu blmn ba taraf nda da i aret ettiimiz gibi kan, davas tresine gre bir kimsenin i ledii bir crmden, btn semiyesi sorumlu olurdu. Ayn ekilde bir saldra urayan bir kimsenin nn de yaln z kandalar deil, aile topluluunu tekil eden gurubun btn ferdleri almak durumunda idi. Cahiliye devri Araplarnda derece derece uzakla mak zere m terek cedlerin erkek taraf ndan oalan zriyetlerinden te ekkl eden aile kmelerine, istilhak, muahat ve hilf yollar ile giren yabanc lar da karyordu. nk Araplarda biz adam istedi i bir yabanc y kendi nesebine katabilir ve onu kendi ailesi efrad ndan sayabilirdi. Bu ekilde bir yabanc y n,esebe katmaya istilhak denirdi. Aileye kat lan kimse hr ise .`daiy" denir, kle veya esir ise, nesebine kat ld adamn mevlas olurdu. Araplar daiy'i kendi ailelerinin z evlad sayarlar, bu daiy lrse onun miras s olurlard . Daiy de nesebine kat ld adamn mirass olurdu. Bu istilhak geleneinin, islami devirlerde de devam etme istidad n gsterdi ini gryoruz. 1kEmevhalifesi Muav iy e b. Ebu Sfyan, Ziyad b. Ebihi' yi, babas Ebu Sfyan ' n nesebine ilhak etmi , Abbasiler halifesi M e h d i, M. 776 ylnda bunu iptal etmi tir (222). Hilf yoluyla istilhak bundan biraz farkl idi. Esir olup kurtulu fidyesi verememek, hilf yoluyla istilhak sebeplerinden biri idi. Bu gibi esirler kendisini esir eden adam n mensup olduu topluluun damgasiyle damgalanr ve bundan sonra o toplulu un ferdlerinden say lrd . Bu gibi kimselere "halif" denirdi ki bu halif, daiy'den farkl idi. Halif de mirasa dahil olur fakat halif ldilrilltiase bunun diyeti, aile toplulu unun, asl ferdlerinin diyetinin yars kadar olurdu.
(222) Bak. C., Zeydan, Medeniyet- Islmiye Tarihi, Zeki Me amiz ter. C. IV, ss. 30, bundan naklen, M. emseddin (Gnaltay), Darlfnn Ilahiyat Fak. Mec. yl 1, s, 4, Istanbul, 1926, ss. 77. not. 1.

117

Muahat, bir Arab n yabanc bir Arapla karde lemesi idi ki bunlar birbirlerine gerek karde gibi bakarlar ve kar lkl olarak birbirlerinin mirass olurlard (223). Muahat, iki kabilenin fertleri aras nda da olurdu. Islam n ilk devirlerinde Mekke'deki mslmanlar aras nda, Medin.e'ye g ettikleri s rada da Mekkeli muhacirlerle Medineli ensar aras nda bu ekilde ve geni lde bir karde leme ba kurulmu, bunlar birbirlerinin, miraslar ohnularsa da Bedir savaS ndan sonra nazil olan Enfal sresinin 75. yetiyle bu yoldaki miras kald rlmtr. Araplarda bu ekillerle, aileden olm yan bir kimsenin aile efrad arasna sokulmas adeti mevcut olduu gibi, bunun tamamen tersi olarak, aile efradndan birinin veya daiy suretiyle aileye sokulmu olan ahs n kt bir durumu grlrse "hal" edilmesi de vaki idi ki bu suretle onun irtikab edebilece i kt hareketlerin sorumlulu undan kurtulunmu olunurdu. Baz kabile veya a iret de kendi ,efradndan birini bu surette hal' etmek zorunda kalrd . Bu i yle olurdu: Buna. lzum gren kabileden bir ka ki i, hal' etmek istedi i kimseyi Ukkaz panay rna gtrerek hal' eder ve bunun iin 13!,.- ka ahid gsterdikten sonra bir &Hal vas tasile durumu ilan ettirirdi. Bu i yapldktan sonra hal' edilen kim-se ne ktlk yapsa veya kendisine ktlk yap lsa, kabilesi veya velisi sorumlu olmad gibi onun adna da hi bir hak arayamazd . Bazan hal'e ait bir beraetname de yaz lrd . Sahabeden Amr b. Asrnin, kendi kabilesi taraf ndan hal'i, isramdan nce vukubulan en nl hal' aray idi. A m r ' n suu, bir ticaret maksadiyle birlikte gemi ile Habe stan'a gitmekte oldu u Amma r e b. V elid M a h z u m I' yi, kar sna gz dikti diye denize atmas dr. Ammare, yzerek karaya km kurtulmusa da, kabahati kesinlesnaemi bir adam denize atarak ldrmek istemek su oldu undan bizzat A m r ' n bir mektupla babas na tavsiyesi 'zerine, kabilesi yani Sehm boyu, kendisini hal'etmi tir. Ammareyi de kendi kabilesi, Amr'in kar sna gz dikmek suretiyle gayri ahlaki bir i iledi i iin hal'etti. Bu iki.ki inin hal'edilmesi olay , Mekke'de della' vas tasiyle ilan edildi (224).
2) Cahillye anda sosyal snflar:

Cahiliye anda Araplar: Hrler, eskler ve mevali olmak zere snf tekil ediyordu.
(223) Bak. C. Zeydan, bundan nceki notta geen eser, c. IV, ss. 28. Bundan naklen M. emseddin (Gnaltay), bundan nceki notta ad geen makale, ss. 75-77 (224) Bak. C. Zeydan, Medeniyet-i Isltin lye Tarihi, Z. Megam z ter. c. IV, ss. 34

118

a) Hrler:

Bunlar aile toplulu unun veya kabilenin ortak ad n tayan ayn haklar haiz kimselerdi. Bunlar birlikte g eder, savaslara gider her hususta ortak ve e it bir hayat ya a Hardi. Bunlar aras nda kahinler, airler ve sava larda cesaretleriyle n kazanan kimseler, di erlerine nazaran stn grrnirlerdi; hak ve ya ay bakmndan ise dierlerinden bir farklar bulunmazd . Yaln z Mekke'de Kusay soyundan olanlar hrlerin stnde bir snf tekil ediyorlard . Dar n-Nedve kurulunu te kil eden on ki i bu asilzadelerin aile ba kanlar idiler.
b) Esirler

Bunlar, hrlerin haiz olduklar eref ve haklardan mahrumdular. Bu sn f klelerle cariyelerden mte ekkildi. Kleler veya cariyeler ya sava larda yakalan r veya esir pazarlar ndan satn alnrlard . Cahiliye anda herhangi bir kabile ba ka bir kabile ile sava arak onlardan esir alsa esire iyilik etmek istedikleri zaman onlar n alnlarna bir damga vurup bellik yaparak sal verirlerdi. Bir de sava esiri olarak ele geen klenin kkl kesilir, kurtulu fidyesi getirilinceye kadar bu ka.kl ok kuburunda saklan rd . Kle, miras yoluyla da, len kle sahibinden miras s na geerdi (225). Esir tccarlar , Habe istan'dan veya ba ka kom u memleketlerden getirdikleri kle veya cariyeleri belli zamanlarda ve yerlerde kurulan panayrlara gtrerek satarlard . Adnanilerden yani smail oullarndan esir ticareti yapanlar n, en nemlisi Kurey kabilesi idi. Ficar sava nda Kureylilerin babuu olan Teym kabilesinden A b dul la h b. C d' a n, cahiliye ann en nl esir tccar ve cariye satcs idi (226). Cahiliye anda esirler ve cariyeler mal ve e ya gibi alnp sablr, miras yoluyla bir kimseden tekine geer veya hediye edilir yahut da gelin mehri olarak verilirdi. Kleler, san'at, ticaret ve iftilikte kullan lrlard . Kle veya cariyelerin i ledikleri sularn cezalar , hrlerin cezalar nn yars idi. Cariyelerden do an ocuklar da esir veya cariye say lrd ; ancak, bu ocuklar aras nda zeki ve stn, kabiliyetli olanlar n , babalar , isterlerse kendi neseplerine kat p evlad ilan edebilirlerdi. Cahiliye a nda kle ve cariyelere son derece merhametsizce muamele edilir, onlar hayvanlardan daha a a tutultrdu. Bir kle veya cari(225) Bak. C. Zeydan, bundan nceki notta ad geen eser, c. IV, ss. 36. (226) Bak. C. Zeydan, bundan nceki notta ad geen eser, c. IV, ss. 36.

119

yeye sahibi, kay tsz arts z, istedii gibi muamele edebilir, isterse onu lnceye kadar d er, elini, kulan, burnunu keser, gzn karr hatt ldrrd; bundan dolay da hi bir zaman sorumlu olmazd . slmiyetin ortaya k srasnda bunlar aras ndan islm olanlara yap lan ikenceler malmdur. Bill Habei'ye gnlerce dayak at lm, Zenire adl cariyenin ikenceden gzleri kr olmu , Ammar b. Ysir'in anas Smeyye hatun i kence ile ldrlm tr.
e) Mevali (Mevlalar):

Cahiliye anda nevali, esirler ile kleler aras nda orta bir s nft .Genel olarak mevali, azad edilmi kleler veya cariyelerdi. Herhangi bir kleyi veya esiri, sahibi azad ederse o, S 7.9 d edenin mevlas olur, onun kabilesine mensup saylr, akraba niteli ini kazanrd . Mevlalarn bir ka nevi vard . Hrlerin altnda, esirlerin stnde say lan mevali, kleler gibi al np satlamazd. u kadar ki mevla, hr bir k z veya kadnla evlenemezdi. Mevlann diyeti hr'n diyetinin yars idi; ksaslarda da hrlerin cezas nn yars ile cezalandrlrlard . Esir veya kle iken azad edilen mevlaya "tk mevlas " denirdi. Bazan bu itk, kle ile sahibi aras nda hasl olan bir anlama zerine sat suretiyle olurdu; buna "mktebe" denirdi. Bu ekilde kleWn de eri, yani ne kadar para etti i belirtilir ve klenin, bu paray , alp kazanaca paralarla deyince azad olaca na dair birsenet yaz lrd. Bu deme bazan da taksitlere ba lanrd . Bu takdirde azad eden azad edilenin, mevlas olurdu. Bazan bu azad i i, hibir kayt ve arta bal olmadan yani vel tayin edilmeden de olurdu ki bu ekilde azad'a (itk) "saibe" denirdi; bu ekil azadda azad eden, azad i i srasnda "sen saibesin (yani velan yoktur)" derdi. Mevlal n, ikt mevlas , rahm mevlas gibi ekilleri de vardr. Mevla terimi islmi devirde "hamra" terimi ile de an lmtr (227). Gney Arabistan'da bu hr, mevali ve esir s nflardan baka bir de ebna snf vard ki bunlar, VI. yzy ln sonlarnda gney Arabistan' Habelilerin elinden kurtaran ranllarla yerli halkn karmasndan meydana gelmilerdi. Ebna s nf hr kimselerdir. am, Irak ve Suriye blgelerinde de bu gibi ranl - Arap kar masndan meydana gelmi kimseler vard ve bunlar ayr ayr terimlerle adland rlrlard (228).
(227) Bak. ayn eser, e. IV, ss. 38 v. d. (228) Bak. ayn eser ve ayn yer.

120

3) Cahiliye anda kadmn durumu:

Cahiliye a nda genel olarak orta ve a a tabakalarda kad nn hi bir nemi ve rol yoktu. Bu durum zaten do uta balyordu. Bir adam n erkek ocuu doarsa sevinir, enlik yapar; k z ocuu doarsa utan r ve bir su ilemi duruma derdi. Bilhassa aa tabakalarda kad nn kocas yanndaki deeri, onun mlkiyetinde olan mallar n deerinden fazla deildi. Cahiliye anda Arap erkei det zamanlar nda bir kad nla bir odada oturmazd , onlarla birlikte yeyip imezdi; hatta bazan, det gren kadn muvakkaten evden bile karlrd . Kadnlar herhangi bir sebeple boandnda, boand ktan sonra bazan onlara eziyet olsun diye, onun ba kasiyle evlenmesine bir mddet mani olunurdu. Bunun iin kar sn boayan Arap, kadn n iddet zaman tamamlanaca srada onu tekrar al r ve tekrar boar, o zaman bir y l kabul edilen iddet mddeti yeniden balyaca iin kadn gene bakasiyle evlenemezdi. Koca bu i i defa tekrar edebilirdi. Kocaman lmnden sonra ise kad nlar tam bir y l matem tutarlar ve iddete girerlerdi. islmiyet bu iddet mddetini drt ay on gne indirdi. Durumlar bu ekilde olmakla beraber bilhassa gebe hayat nda kadnn devi bykt. adrda ocuklara bakmak, develeri veya davarlar sa.mak, hurma lifinden has r, deve tynden giyecek ve ad r rmek gibi i ler kad nlara aitti. Bunlardan ba ka sava srasnda savalara su ta mak, iirler syleyerek onlara cesaret vermek, yaral lar tedavi etmek de kadnlarn devi idi; fakat btn bunlar kad na byk bir hak kazand rmazd. ehirlerdeki cariyelerin durumlar ok kt idi. Baz cariyelerin sahipleri onlar fuha sevk eder, kazandklar paralar ellerinden al rlard. Kadnn namusuna sayg gstermek ldeki gebe hayat nda, ehirlerdeki yerletik hayattan daha fazla idi. Cahiliye a airleri, iirlerinde kadn iffet ve namusunun korunma= en iyi hasletler olarak terennm etmekte iseler de ehir hayatnda bunun tersine bir durumun varl n gsteren bir ok misallere rastl yoruz: Medine'deki Evs kabilesi, Abdle hel oullarnm oturduu ky apul edildikten sonra gelip Mekke'deki Kurey lilerle, Medine'deki Hazrec kabilesi aleyhine ittifak etmek istediklerinde Ebu Cehil, Evslilerin bu ekilde kendileriyle yapt klar ittifakla dmanlarma stn geldikten sonra kuvvetlenerek bir gn Mekke'yi ele geirmelerinden, korkarak onlar kendilerinden so utrnak amaciyle, Mekke'de adet oldu u, Medinelilerin, ise holanmadklar kadnlara satama hususundaki szleri, kadnlarn, bilhassa aa snf kadnlarn Mekke'de ve Medine'deki durumlar hakknda bir fikir verir mahiyettedir. Ebu Cehil, MeWneli Evs 121

14abilesi mmessillerine unlar sylemi tir: "Kurey lilerle ittifak yapm snz. Ben o-toplant da bulunamadma zldm; eer bulunsaydm ben de size sz verir, gerekince yard mnza gelird'm. Kabul ederseniz anlamay yeniden gzden geirelim. K zlarmz ve karlarmz sizden esirgemiyelim. ariyelerimizin ar da pazarda gezip dola malarna, erkeklerinizle oyna malar na msaade edelim; siz de bu yolda hareket eder yani kzlarnzla kanlarnzla bizim de oynamamza msaade ederseniz size yardm edelim; eer kabul etmezseniz yard m etmeyiz". Bu szler, Medine halknn hi holanmad , kadnlarn mbahl meselesini ortaya koymu olduundan, Evsliler, Kurey lilerle ittifaktan vazgeip Medine'ye dnerek Yahudi kabileleriyle ittifak ettiler (229). Arabistan'da cahiliye a nda ar da pazarda f rsat bulduka kadnlarn rzna taarruz edildi ine dair, Kamus sahibi Firuzabadi de acaip bir misal kaydediyor. Olay udur: "Cahiliye devrinde Teymullah kabilesinden bir kadn, pazar yerlerinden birine bir ka tulum ya getirip satmak zere iken H *S', t b. C b e yr ki henz o zaman islam olmam t oraya gelip kadn grnce onun gzelli i karsnda dayanamad ; ya satn almak bahanenesiyle kad na yaklap, tulumun birini zdrp tad na bakt ; gya onu beenmeyip baka tulum at rd . zlm iki tulumun a zlar kadnn iki elinde kalmakla hemen arkas na geip donsuz kadnn rzna geti. Kad n ne yapsn ortalk tenha oldu undan kimseyi imdada a ramad , tulumu koyverse ya dklecek, ister istemez bu muameleye katlanmak zorunda kald " (230). Btn bunlarla birlikte asil ve zengin kimselerin k zlar ve kanlar bir ahsiyete malik olup itibarl saylrlard . Cahiliye a nda kadnlar valla olma yani miras alma hakk na da malik deildiler. Erkekler, hi bir s nr tanmakszn istedikleri kadar kad nla evlenebiliyorlard . Bu durum muhakkak ki ailenin erkek evld m oaltmak ve dmanlara kar kuvvetli olmak arzu ve ihtiyac ndan domu bir eydi. slmiyet bu snrsz evlenmeyi menedip bunu, ayn zamanda ancak drt kad nla evlenilebilece i eklinde kayd alt na ald . phesiz bu, o devir hayat iin ok ileri ve byk bir a.dmd. Bu durumu bilmeyen veya kavrayamayan bat l bilginle'', haksz olarak, ok evlenmeye cevaz verdi zanniyle islmiyetin bu kaidesine hcum ediyorlar. Araplarda, ok az grlmekle beraber, k z ocuklar m d4 ri diri gmme
(229) Bak. Eyub Sabri, Mir'at- Medine, ss. 332 v. d. (230) Bu olay Araplar aras nda "iki tulum tutan kad ndan daha megul" eklinde ,darb-4 mesel haline gelmi tir. Bak. Firuzabadi, Kamus, Mtercim As m ter. e. I, ss. 1179 " irad" maddesi. ve e. IV, ss. 1194 "nihy" maddesi.

122

deti de vard. Bunu onlar, bir gn erefi lekelenece i veya yoksulluk ekece i korkusuyla yap yorlard . Gebe Araplar, ya amas n istedikleri kzlarna ynden rlm bir cbbe giyffirerek deve veya koyun gttrrlerdi. ldrmek istedikleri kzlarn ise, doar domaz yapt klar gibi, bazan da alt yalarna geldiinde ona gzel elb'seler giydirip akrabalar na gtreceklerini syliyerek lde nceden haz rlad klar ukura atar, stn toprakla rterlerdi. Do ur do maz ldrecekleri zaman, do urmak zere olan kad n bir ukur kazar orada do urur, doan ocuk kz ise o ukura gmer, erkek ise al p bytrct. Mesela Hz. Muhammed devrinde bu ii yapm olan, Teym kabilesin,den Kay s b. As m' n Resul- Ekremle konumas mehurdur ki Kays bu konu madan sonra bu detten vazgem' tir. Hatta mehur air F er ezdak ' n dip dedesi S a ' s a a, bu ekilde diri diri gmlmek istenen kz ocuklarn satn alp kurtarrm. Sa'saa'nn Hz. Peygambere anlatt hikye onun insani duygusunu ve bu alandaki hamiyetini gsterir: Sa'saa islam dinini kabul etti i vakit "Ya Resulullah! Cahiliye zaman nda hayr iler yaptm acaba bunun bana faydas var m ?" diye sormu . Hz. M u h a m m e d "Ne yaptn?" deyince Sa'saa "bir gn devemi kaybetmi arama a kmtm. lde iki adr grdm, birinde byk bir eyhe rastlad m. Biz bu eyhle konuurken kars seslenip, bir k z ocuu dourduunu haber verdi. Kocas "onu yere gm" dedi. Ben, aman yapmay n ldrmeyin ben onu sat n alrm dedim. Yavrulariyle iki di i deve ile bindi im deveyi verip ocuu kurtardm. slanlyetin ortaya kna kadar byle 360 ocu un ldrlmesini nlemi oldum; bunlarn her birini iki er dii birer erkek deveye satn aldm" dedi. Resul-ii Ekrem "Bu yapt klarn iyiliktir, yce Tanr sana: islami nasib etmi " buyurdu. Hz. Peygamber, Medine'ye g etmek zere Medinelilerden, Akabe adl yerde biat al rken dier baz cahiliye adetlerinin terki yamnda bu cahiliye adetini terketmelerine dair de biat alm t. slam dini bunu iddetle men etmitir. Kur'an-2 Kerim'in Tekvir sresinin 9. yetinde buna i aret edilmektedir. Cahiliye anda bir baba k zn , onun isteyip istemedi ine, isteyenin ok yal olup olmadna bakmadan istedi i erkee verebilirdi. Evlen,eek erkein babas veya yak n akrabas kzn babasna gider k zn isterdi ki bu ie "htbe" denirdi. Uzla lr ve k z verilirse bir mehr tayin edilir. Bundan sonra evlenme vuku bulurdu. Araplarda bu normal ekilden ba ka bir sr evlenme ekilleri daha vard (231).
(231) Bak, C. Zeydan, Medeniyet-i Islmiye Tarihi, Z. Me amiz ter. c. IV, ss. 75 v.d. c. V. muhtelif yerler, ayr ca bak. M. emseddin (Gnaltay), Dar. IMhiyat Fak. mec. sene 1, s, 4, sa. 87 v. d.

123

Araplar bir kad n birinci veya ikinci bo aytan sonra tekrar alabilirler fakat nc bo aytan sonra bir daha alamazlard . Cahiliye a Araplara; kendi z an,alann , k zlar n, halalar n, teyzelerini nikhla alamazlard . Kur'an-t Kerim'in Nisa sresinin 20. yetiyle bu haraml k islmiyette de teyid edilmi tir Bu yette "Analar nz, kzlarnz, kz karde leriniz, halalarnz, teyzelea-iniz, erkek ve k z karde lerinizin kzlar , sizi emdiren st analarnz, st k z kardeleriniz, kar larnzn analar, mnasebette bulunduunuz kamu= terbiyeniz alt nda bulunan k zlar size haram k lnmtr. Henz mnasebette bulunmad nz karnzn kzlariyle evlenmenizde bir vebal yoktur. z o ullarnzn karlarn ve iki k z kardei nikhnzda bulundurmak haram k lnd ; ayet bunlar cahiliye a nda vuku bulmusa mzurdur, nk ulu Tanr affedici ve merhamet edicidir." buyrulmu tur. Bu yette de i aret olundu u zere ayn zamanda iki k z karde ile evlenmek, Araplann, deti idi. Araplarn nikh hususunda yapt klar en kt eylerden biri de vei analariyle evlenmeleri keyfiyeti idi. Bir Arap, kar sn boar veya lrse, bu adamn byk olu bu kadnla evlenmek istedi inde elbisesini o kadnn zerine atar bu suretle kal ng (mehr) verme e lzum kalmadan o kad n nikhl kars olurdu. Bu oul isterse bu vei anas n bakasiyle evlendirir ve mehrin kendisine verilmesini art koabilirdi. Hatt len kimsenin ha yatta kalan o lu kk ise vei anay , ocuk byynceye kadar bekletip meseleyi onun halletmesine b rakabilirlerdi. Kurey lilere gre vellnin o kadna sahip olmas mubah olduu halde E v s ve H a z r e c kabilelerine gre mecburi say lrd ; fakat kad n abuk davranarak kendi kabilesine kaabilirse bu esarete benzer durumdan kurtulabilirdi; varis daha abuk davranarak elbisesini ve i anas nn zerine atmaa muvaffak olursa artk kadn nianlanm saylrd. Bu ekilde vey anasiyle evlenen kimseye "dayzen" denirdi. Araplarda bir de, aile byklerinin muvafakatlanna lzum grlmeksizin rouvakkot bir zaman iin yap lan mt'a nikah vard . Bu nikha gre kadn kendi aile topluluu iinde kalr, kocasna bir mzraida bir ad r verirdi. Bu suretle erkek kar snn kabilesinde bulunduka onlar n halif'i saylr, evlilik ba devam ettii mddete koca bu kabile ile birlikte hareket ederdi. Kad n mt'aya son vermek istedi i zaman adrn kap sn nce bulunduu ynn tersine evirir, koca bunu grnce kendi kabilesine dnp giderdi. Bu ekildeki evlenmeden do an ocuklar kadna ait olur ve filn kadnn ocuu diye anlrlard (232).
(232) Bak. Bundan nceki notta geen mecmua, ss, 91.

124

4) Hamse ve Semiye:

Bir adamn soy bakmndan baka bir adamla nc, drdnc veya beinci derecede birle mesine "hamse", be inci cedden sonra birlemesine "semiye" denirdi. Semiyede, yani alt nc gbekten birleenler, birbirlerini altnc cedlerinin ad veya hretleriyle anar yani neseblerine eref ve haysiyet vermek fikrinden dolay her biri adlar na bir de mahlas takarlard . Araplarn bu semiye ve hamse detini kabul edi lerinin sebebi, d manlarndan haklarn kolayca alabilmek iin idi, nk Aarap kabilelerinden bir ahs dlilse veya ldrlse yahut da e yas alnsa, yama edilse, zarara urayan ii asl yapan ele geiremezse onun hamsesinden yani be inci ceddinden kimi ele geirirse hakk n ondan alrd. Kln, ok veya mzrak ile adam ldrmek Araplar aras nda yaygnd ; fakat bo mak suretiyle adam ldrlmesi byk cinayet say lrd . Biri bir adam boarak ldrrse, ele geti inde hem kendisi hem de hamsesinden ki i ldrlrd. Eer boan ele geirilemezse hamsesinden drt ki iyi ldrrlerdi. Boan kimsenin hamsesi ile kabilesi, bo ulann hamsesine diyet vermek isterse, drt adam diyeti verilirdi. F. ARAPLARDA ADET VE GELENEKLER VE BATIL INANLAR:
a) Araplarda l gmme deti:

Cahiliye a Araplarm n dini inanlar baka baka olduundan l gmme deti de bu inanlara gre de iirdi. ldkten sonra tekrar dirilmee inananlar, llerini ykayp kefenlerler ve zerine dua okurlard . l tabuta konduu vakit yakn akrabasnn en by kalkar onun iyiliklerini sayar, ondan sonra gmerek "Tanr ona rahmet etsin" derdi. Bu gya bir nevi cenaze namaz idi. Bundan sonra lenin mezar yanna bir deve getirirler devenin ba n , srtndan arkas na veya g snden karn na doru balarlar, boynuna bir halka takarlar ve onu lnceye kadar mezar n yannda bu durumda b rakrlar veya mezara gmerlerdi ki buna beliyye derlerdi. Bir ksm halk da ruhun tenashne yani bir cesedden kp baka cesede girdi ine inanrd. Bunlar, ilerinden lenlerin cesedinden, her yz ylda bir ku hasl olduunu ve her lden hasl olan bu kularn, lnn gml olduu mezarn baucuna geleceine inanrlard . Cahiliye anda ldrlen kimselerin kar larnn, ldrenlerden, almadka lnn ardndan alamamalar usuldendi. Bu sebeple kocalar ldrlen kad nlar ldrenden ne zaman al rsa kocas na o zaman alard. 125

b) Di atma aleti:

Araplarda ocuklar di deistirdike kan dileri ba ve ahadet parmaklar' aras na al p "bundan daha gzeliyle de itir" diyerek gne na doru atarlar ve byle yapihrsa yeni di lerin doru ve salam kacana ve ocuklarnn, yaadklar mddete di ar s ekmiyeceklerine inan rlard .
e) Habire, Saibe, Vasile ve Hami adetleri:

bn-i shak bu detier hakk nda yle diyob.-: "Bahlre" denilen deve "Sibe" denilen devenin di i yavrusudur. "Saibe" denilen deve ise arka arkaya on defa di i yavru douran devedir. Bu durumda olan develer ba bo brak lr, binilmez, yn krklmaz, stn misafirden ba ka kimse iemez. Bu durumdaki develerin ilk on yavrusundan sonra do uraca dii yavrular n kulaklar enlenir (ni an vurulur) ve anasiyle birlikte ba bo braklr. Bu yavrular bydkten sonra bunlara da binilmez, yn k rklmaz ve anas nda olduu gibi, stn misafirlerden ba ka kimse iemez. Bu trl deve yavrular na "bahire" denir. Vasile ise, arka arkaya be defa ikiz di i yavru kuzulayan koyuna denir. Bu gibi koyunlar n ilk be defada do urduklar ikiz dii kuzulardan sonra kuzulayaca yavrular n hepsi, ailenin erkek ocuklar nn olur; k zlara bir ey dmez; ancak bu kuzulardan len olursa etini, ailenin erkek ve kadn efrad ortakla a yerler. Ilmi'ye gelince, bu da, dlnden arka arkaya on defa di i yavru dnyaya gelen erkek devedir. Bu durumda olan erkek deveye binilmez, yn k rklmaz ve damzlk olarak ba bo braklir ve, dam zhk olarak kullanlmas hari baka hi bir ekilde istifade edilmez (233).
(233) bn-i shak'n eserini topl yan bn-i Hiam, bn-i shak' n verdi i bu-bilgiyi u suretle do rultuyor: "Ib l-i shak' n hami denen deve hakk nda sylediklerinden baka anlatt klar doru de ildir. Mesela, bahire, Araplarda, kula delinen, eti yenilmeyen, yn k rk lmayan, stn, misafirden ba ka kimse imeyen veya st sadaka verilen ve Tanr lar iin babo b raklan deveye denir. Sibe ise, bir adam n, hastal ktan iyi olmas veya diledi i bir i i baarma,s1 halinde serbest b rakaca n adad ,devedir. Byle bir adam n Tanrlar' iin serbest brakt dii veya erkek deve, ba bo dolap otlar hi bir eyinden istifade edilmez. Vasileye gelince, bir hayvan her defas nda ikiz do urursa sahibi, bu doan yavrular n diilerini Tanrlarna ayrr, erkeklerini kendisine b rakr. Bu hayvan ikiz do urup yavrular = biri erkek biri dii olursa, Araplar di isi hakknda, (kardeini de kendine balas n) derler ve erke in" de di isi ile birlikte Tarya ayrrlar. kiz karde ini kendi kaderine balayan 'bu dii, yavruya.yasile (ba lanm ) denir. Bak. ibr?-1 Hi am, Slre, c. I. ss. 91 - 92. Kur'an-1 Kerim'de de buna temas edilmektedir. Bak. Sre V, ayet 103, Sre VI, ayet 139, 143 - 144.

126

d) Araplarda kumar oyunlar :

Meysir oyunu b'r nevi kumar oyunudur. Bu kumar oynayana "yeser" denir. Araplar bu oyunla nrlerdi. Bu oyun daha ziyade k gecelerinde ve zenginler taraf ndan oynanan bir oyun olup bu yolla yoksullara et datlm olurdu. Meysir, kumara konu olmak zere ortaya konan deveye denir. Devenin eti dikkatle paralan rken bir hakem kurulu a rlr ki bu kurula "ysirun", (tekil ekli ysir), eti paralara ay rana "kaddar" denir. Meysir oyunu, Hbel putu nnde ekilen kur'a oklar ndan baka olup her yerde ekilebilen on okla oynanr; bu oklara "k dh" denir. Bu on oktan her birinin ayr ayr ad olup yedi tanesinin, zerine, birine bir izik, ikincisine iki izik, ncsne izik ilh.. olmak zere zgiler izilir ki bu izgiler her okun, sahibine kazand raca deve eti hissesini gsterir. oka hi bir izgi izilmez; bunlar kimlerin hissesine d erse hi bir ey kazanmaz Oyuna katlmak iin on kii bulunamazsa bulunanlar ikier er ok alarak oynarlar. Bu i iin, paras oyundan sonra verilmek zere bir deve sat n aln r. Bu deveyi kesip etini, oklar n zerindeki izgiler toplam kadar yani yirmi sekiz paraya blerler. Bu oyun genel olarak gece oynan r, ateler yak hr, oklan ekmek iin zel kimseler getirilir ki bu adama elhurde derlerdi. Oklar n izgilerini yoklayarak fark edemesin diye bu ok eken adam n elini bez veya deri parasiyle sararlard . Bu adam oklan birer birer eker ve bakmadan, arkas nda duran kontrolcye verirdi ki bu kontrolcuya da "rak yb" derlerdi. Bu kontrolcu oku, torbadan ekenden alp sahibine verir o da nceden ayr lm olan paralardan pay n alrd (234). Cahiliye anda aile hayat na, dostlua, eli a kla, yemek yemek, av "adet ve edeplerine dair bir ok misallere, cahiliye a airlerinin iirlerinde rastlyoruz. Bunlar n burada ayr ayr zikr edilmesi ve uzun uzun yazlmas , cahiliye a nn ksa bir panoramas n tesbit etmek amaciyle kaleme aldmz bu kitab n snrlarn a acandan, bunlardan belli ba llarna iaret etmekle yetindik.
G. CAHLYE AGINDA ARAP K 7LTRC

Araplar, yar madan n, ok mandut olan, yerle ik hayata ve ziraata elverili yerleri hari, genel olarak gebe hayat sren bir kavimdir. Bu iti(234) Bu hususta fazla bilgi iin bak. Ebu Muhammed Abdullah b. Mslim b. Kuteybe, el-Meysir vel-K dah, Kahire, 1342, ss. 31 v. d.

127

barla Yemen'dekiler, Basra ve Akabe krfezleriyle Bahreyn blgelerinde oturanlar eski zamanlarda -:,k nemli medeniyetler kurmu , kltr hareketleri geli tirmi olmakla beraber yar elveri li blge saylan Mekke ve Medine dolaylar da dahil yar madann, dier blgelerinin cahiliye andaki kltr hareketleri, hemen tamamiyle bu gebe hayat n zaruretlerinden doan tecrbe, adet ve geleneklerin geli tirdii bilgilerden ibaretti. Bu bilgilerin mmessilleri din adamlar, baz zeki ve imtiyazl kimselerdi. Okuyup yazma da hemen sadece ticaretle u ra anlarn veya nfuzlu, asil kimselerin bildii bir eydi ve hep ticaretle u raan Mekkeliler bu hususta daha ileri bir durumda idiler. Byk halk topluluu ise tamamen cahildi. Islamiyetin douu srasnda Hz. Peygamberin, Bedir sava nda esir d en Mekkelilerden her birinin, on M; dinli gence yaz retmesini kurtulu fidyesi olarak kabule karar vermesi bu gere i gayet gzel belirtir. Btn bunlarla birlikte baz ilimler Araplarn kendi icatlar olmakla beraber bir k smn da baka uluslardan alm lardr. Soy dizimi bilgisi (ilm-i ensab), iir, hitabet ilimleri Araplar n kendilerine mahsus ilimlerdir. Ulum-u dahile denen, dier uluslardan al nma ilimler ise ilm-i ncum (yld zlar ilmi = Astroloji), t b, meteoroloji yani, havann rzgarlarn ve ya murlarn durumunu inceleme ilmi, at yeti tirme bilgisi, mitoloji, kehanet (byclk ve sihirbazl k), zecr t-tir (ku larn uuundan, konusundan ahkm karma bilgisi), k yafet (iz aray clk)'t r. imdi bu cahiliye sanat ve bilgilerini k saca gzden geirelim:
1) Araplarla yaz :

Eski Arap devletlerinden gneyde hkm sren Himyerliler "msned" harfleri denen harflerle, kuzeyde hkm srm olan Nabatllar da Nabat harfleriyle yaz yazyorlard . Hicaz blgesi Araplar ise yazy , ticaret iin gittikleri memleketlerden rendiler. Bu i , islam dininin ortaya kndan az nce olmu tu. Bu Hicaz Araplar Arapay Nabat harfleriyle veya Ibrani, yahut da Sryani yaz siyle yazyorlard . Nabat harflerinden nesih yaz s, Sryani harflerinden de Kfe ehrine nisbetle Kfi yaz ortaya kt . Araplardan yazy ilk kullanan kimseler Tay kabilesinden M er am i r b. M r r e ile Es 1 em b. C eder e' dir. Bunlar n kulland ilk yaz "el-cezrn" ad yla anlan bir yaz nev'i idi. Ibn,-i Dreyd'in bize naklettii bu iki zat yaz y ,Anbar ehri halkndan olan B i r b. Abdl m e 1 i k Kindi' den renmilerdi. Bu Bi r, Dmet l-Cendel emin olan Ukaydir b. A b d l m eli k' in karde i olup bir ara Mekke'ye gelmi ve burada Ebu S f y an (Sahr) b. Harb b. Umeyye'njn kz karde i S ahba binti Harb b. Um e y ye ile ev128

lenerek uzun mddet kalm t . 13u sylentile.rden u sonu kyor ki Araplar, islmiyetin ortaya kndan az nce Nabat yaz sn ticaret iin gittikleri am blgesinin Hayran ehrinden, K'ti yazy da rak'tan rendiler. Bunlardan Kilfi yazy, daha sonra Kur'an- Kerim'in vesair dini kitaplarn yazlmasnda, Nabat yazsn da ticaret ve muhaberat i lerinde kullandlar. slami an, ilk sralarnda Kutba ad nda bir hattat yeti erek Kfi yaz dan drt e it yaz icadetti. Nesih yaz s nn asl olan Nabat yazsnda mehur hattat da, M. 940 y lnda len bn-i Mukle idi. Arapl r.n kulland bu yazlar uzun zaman noktas z ve harekesiz olarak yaz ld . Arap yazsn nharekelenmesi Ebu'l-Esved Zalim b. Silf yan el-Deli (hayat : M. 604 - 689) taraf ndan yaplm, nokta konmas da me hur Irak Valisi Hacca c b. Yusuf el-Sak f zamannda olmu tur. Sylentiye gre Haccac zaman nda bu i i ilk yapan zat Nasr b. As m Leysi idi. lk aln ve gelimesi bu ekilde olan Arap yazs islami devirde o kadar byk bir ilerleme kaydetmi tir ki hattatl k, gzel sanatlar n bir kolu haline gelmi tir (235).
2) Ncum (Astrologie)

Araplar, usuz bucaks z llerde i lerine ok yar yan bu bilgiyi phe yok ki Keldanilerden (Kaldeliler) ve Babillilerden alm olmal drlar; esasen eski medeniyetlerin mmessilleri olan eski Hindliler, eski M srldar ve eski Yunanl lar, ba ka uluslar da bu bilgiyi Smerliler yoluyla Kaldelilerden renmilerdi. Araplar n zikrettikleri belli bal yldzlar n bir ounun ad veya adnn dellet etti i mana Kaldelilerdekinin hemen hemen ayn dr. Mesela Arapadaki Merih y ldznn Keldancadaki karl Mirdah'tr. Zuhal yldznn ad olan "Zuhal" kelimesinin Arapada manas yksekliktir ki Keldancada Zuhal y ldznn ad olan Kavun kelimesinin manas Keldancada yksekliktir. Y ldz kmelerinin yerleri ve adlar da Arapada ve Keldancada ayn veya ayn manadadr. Araplarn, yldzlarn hareketleri ve devirleriyle u ramalar ve ilgilenraeleri me hurdur. Onlar yryen ve duran y ldzlarn bir ounu tamyorlaxd.
(235) Bak. Taskprl Zade, Mevzuat l-Ulum, e. I, ss. 124 v. d. C. Zeydan, Medeniyet-i islmiye Tarihi, C. III, ss. 98 v. d. islffin Ansiklopedisi, Arab yaz s maddesi Mehmet Fehmi, Tarih-1 Edebiyat- Arabiye, ss. 462 v. d. Ibn-i Haldun, Mukaddeme, Mehmet Pirl Zade ter, e. II, ss. 337 v. d. Firuzabadi, Kamus, e. II, ss. 678 meramir maddesi. Mahmud Es'ad, Din-i s1m, Medhal k sm, ss. 259 v. d. slAmdan nce Arab Tarihi F: 9

129

3) Meteoroloji:

Bu bilgi yamurlara ve esen yellere ait de iiklikleri anlamaktan ibarptti. Araplar bu de isikliklere, yldzlar n dokusunun, ve bat nn sebep olduuna inanyorlard . Bu itibarla bu meteoroloji fenni Araplarda " lm-i ncun'un bir paras gibi mtalaa ediliyordu. Onlara gre ya murlarn ya , bir adam n iinin iyi veya kt gidi i hep yld zlarn hareketine ba l eylerdi. Bu hususta hareket eden y ldzlardan bat da afak skt vakit bir y ldzn batp, douda ona kar lk ve rakip olarak bir yldzn domasna dikkat ederlerdi ki bu ekilde 28 yldzn hareketini kontrol ediyorlard . Btn yamurlara, rzgarlara, so uklara, s caklara bu 28 yldzn sebep olduunu sanrlard . Ayrca bulutlarn renk ve ekillerine gre de ya murun yap yamyacana hkmederlerdi. Bu konuda ak bulutlar en az yamur getiren, k rm z bulutlar orta derecede ya mur getiren, kara bulutlar da en ok ya mur getiren, bulutlar olarak bilinirdi.' Uzak yerlere gitmek 'zere yola ktklar zamanlarda yn bulma bakmndan elbette y ldzlar ve yel istikametleri nemli idi. Araplar kuzeyden esen yele, "saba yeli", bat dan esen yele " imal yeli", gneyden esene "debur yeli", do udan esen yele de "cenup" yeli" derlerdi.
4) Mitoloji:

Esatir ve hurafeler ilmi demek olan bu bilim kolu da ilm-i ncum'un bir ubesi idi. Cahiliye a nda Araplar da eski Yunanl lar gibi gkteki yldzlardan bazlarn Tanr saymlardr ; ancak gitgide do rudan doruya yldzlara tapma ekli kaybolup bu durumu, tapt klar putlarn adlarndan ve baz topluluklar n ibadet ekillerinden anl yoruz. Mesela kat putu, Zhre yldz adna ortaya karlmt . Araplar baz yld zlar insan eklinde kabul edip eski Yunan Tanr larnda olduu gibi bunlar n, birbirleriyle evlenmelerine, sava larna ve dier hususlara ait, gerekle ilgisi olm yan hikayeler dzm lerdir. Herhalde Arap mitolojisinin temeli bu efsanevi hikayelerden domutur. C. Zeydan Araplar n bu hikayeleri, Hin,dlilerden yahut eski Yunanllardan veya eski M srllardan alm olmalar gerekti ini, zira Kaldelilerin bu gibi eylere pek az nem verdiklerini kaydediyor (236).
5) Kehanet ve Arafet:

Kehanet ve arafet asl nda ayn anlama gelen kelimelerdir; fakat baz lar kehanetin gemi teki olaylara, arafetin gelecekteki olaylara ait bilgi
(236) Bak. C. Zeydan, Medeniyet-i slmiye Tarihi, C. III, ss. 27 v. d,

130

verme terimleri oldu una kanidirler. Hangi anlama gelirse gelsinler ortak manalar gaipten haber verme e dayan r. Cahiliye anda Araplar, khinlerin her eye kaadir olduklar na inandklarndan her i te onlara bavururlard . Aralarnda kan anla mazlklarda onlarn arac lna ve verecekleri kararlara nem verirler, hasta olduklar zaman tavsiyelerine uyarlard . Bunlardan baka iinden kamadklar konularda onlarn fikirlerini sorarlar, d grdklerinde onlara yordururlar, gelecekte ba larna ne gelece ini onlardan, renmek isterlerdi. Bu bakmdan kahinler, Babillilerde, Fenikelilerde, eski M srl larda ve ba ka btn eski uluslasda nas l bir mevkie sahip idiyseler cahiliye a Araplar nda da, ilim, felsefe, tababet, hakimlik gibi i lerle me gul olan snf ve din adamlar s nfm yani bu alanlarda u rasma imtiyazn ellerinde bulunduran ruhani ba kanlar te kil ediyorlard . Daha nce de kaydetti imiz gibi kehanet, Araplara d ardan komu uluslar yoluyla gelmi "ulum-u dahile" dendir. C. Zeydan kehanetin, ilm-i ncum ile birlikte Keldnilerden geldiini kaydederek Arapada khin'e "hzi" denildi ini, bu kelimenin ise Keldancada grc ve bak c anlamnda olduunu, kahin kelimesinin epey sonra brancadan yani Yahudilerden al ndn sylyor (237). Araplar, khinlerin her eyi bildiklerine ve bu bilgileri onlara ruhlar n rettiine inandklar ndan, cahiliye a Araplar ndan Tanr ya tapanlar, khinlerin gaybe ait bilgileri meleklerden renerek a kladklanna, puta tapc lar ise putlarda bir tak m ruhlarn mevcut olduunu ve bu ruhlarn khinlere ve puthane bak clarna tabiat s rlar n a klayp rettiklerine kani bulunuyorlard . Araplara gre putlar n iinde cinler bulunur, bu cinler kahinlerle konu ur ve kahinlere gkte neler olup biterse haber verirlerdi. Cahiliye Araplar putlar n iinde bulunduklarn kabul ettikleri bu eine "htif" derlerdi. Bir kimse bir yel girmesinden veya bas a rsndan hasta olsa khine bavurduunda khin onu afsunla yani, okuyup frerek tedavi ederdi. Mkl bir i hakknda fikri sorulsa, remil atarak veya bir ipe dti ilm alp zerine frerek mtalaa beyan ederdi. Bu ekilde bir ipi d mleyerek zerine okuyup frmee Arapada "en-Nefs-u fi'l-ukad-i" denilir ki Kur'ar- Kerim'in Felk sresindeki "ve man errin neffast-i fi'l-ukad-i" (dmleri fleyen nefeslerin errinden) ayeti, bu ekilde dlimlere okuyup fleyen khinlerin; errinden sak nmaya iarettir. ki davac bir khini hakem kabul edip ba vursalar khin, kur'a oklar ekmek suretiyle onlarn mkillerini hallederdi. Kimin yapt belirsiz
(237) Bak. ayn eser ayn cilt, ss. 29.

131

bir hrszlk iin ba vurulduunda bir g me flemek veya buna benzer eyler yapmak suretiyle h rszn kim olduunu belirtme e al rd . Grlen bir dn yorulmas nda da bunun gibi acayip eyler yapar veya szler sylerdi. Her kahin, kendisine sorulan her eyi halle al r idi ise de bazan her birinir,, hasta iyi etmekte, d yormakta, iz aramakta veya anlasmamazl klar halletmekte zel bir ihtisas bulunurdu. Araplar arasnda Sa t i h S k k gibi, ya ayp yaamadklar pek belli olmyan efsanevi kahinler zikredilmekle beraber cahiliye a nn sonlarnda ya yan Hunaf i r, S ev ad b. K a a r i b, kad n kahinlerden de, Yemen'de yaayan T ur ey f e, Zebr a, Selma, Mekke'de Has'am kabilesinden F at m a, Yemamede Z u r k a' me hurdular.
6) Kyafet:

Iz arama ve ayak izinden bu izin sahibini tan ma fennidir. Kyafet de kehanetin bir koludur. Bu, katl, h rszlk, kaybolma olaylarnda ok ie yarayan bir bilgi kolu idi. Araplar bu fende o kadar ileri gitmi lerdi ki baz kaaifler (iz aray clar) ayak izinden, iz sahibinin gen veya ya l olduunu, kadn veya erkek oldu unu, k z veya dul olduunu hatta. gebe veya normal olduunu ,anlarlard . Bu iz aray clkta en mahir Arap kabileleri Beni Mdlic ile Beni Leheb idi. Bu kabileler iinde de Milrre o ullar bu hususta daha stn idiler. Mrre oullar bir devenin ayak izinden o devenin kime ait olduunu karr, bir insann ayak izinden de o adam n Irakl , aml, Msrl veya Medineli oldu unu bir gr te tayin ederlerdi. nsann eklinden, d grnnden, renginden veya sz ve hareketlerinden onun iyi veya kt adam oldu unu sezme ilmi olan "ilm-i feraset" kularn uuundan, konusundan ahkm karna bilgisi demek olan "zecr t-tair", d yorumu, remil atmak gibi bilgiler de kyafet biliminin kollardr.
7) Dahiliye anda tb:

phe yok ki tb ilmi veya fenni, insanl k tarihi ile balamtr. Dnyann btn eski milletleri hastal klarn sebepleri ve tedavi ekilleri zerinde alsmslardr ; fakat bir ok bilgilerde oldu u gibi bu alanda da nemli denemelerin, eski Mezopotamya devletlerinde yap ld kabul edilmektedir. Bilhassa Babilliler bu u urda ba arl iler grmslerdir. Hastalklarn sebeplerini ve ilalarn ilk tesbit edenler, Babillilerdi. Onlar hastalarn sokaklarda ve halkn geece i yerlerde durdurur, oradan ge132

enler aras nda byle bir hastal a tutulup kurtulmu kimse olursa, o hastalktan nas l iyi olduunu sorar onu da ona gre tedavi ederlerdi. Babilliler bu hususta daha ileri giderek, ba ndan geenlerden sorduklar ve tedavide iyi sonu ald klar bilgi ve tecrbeleri levhalara yazarak bu levhalar tap naklarma asarlard . te bu sebepten onlarda tababet, kahinlere mahsus sanatlardan say lrd . Bir ok eski a uluslar gibi Araplar da tbb , Babillilerden renmi lerdir. Bu itibarla eski M sr, Fenike ve Asur tababeti birbirine benziyordu. Daha sonra, gene Babillilerden renmi olan eski Yunanl lar tbbi daha ileri gtrerek bir dzene koydular ve onun, Romallara, ranllara gemesine arac lk ettiler. Araplar bu sonuncularla yani ranllarla a da olduklar iin bunlarn tb bilgilerinden baz eyler alarak onlar , daha nce Babillilerden al nm olan, bilgi ve denemelerle, dorudan doruya kendilerinin bulduklar tedavi usullerine katt lar. te bu bilgilerin bir araya gelmesiyle cahiliye a tb bilimi ortaya km oldu. Bu tb bilgilerinden pek ok eyler hala bugn de lde ya yan Arap kabileleri aras nda bilinir ve tatbik edilir. Araplarda iki e it tedavi usul vard : Biri, khin ve arraflar n usul, teki, illa tedavi usul idi. Kahinler hastalar , daha nce de kaydetti imiz gibi okuyup flemek, sihir yapmak, tap naklara kurban aday p dua etmek yahut nusha yazmak gibi eylerle tedavi ederlerdi. Okuyup fleyerek hastay iyi etmek btn eski uluslarda yayg n olan bir usuldr. Eski Msrllardan kalma yaz l belgeler aras nda hastalar n tedavisi iin tavsiye olunan bir ok nushalar (reete mahiyetindeki eyler) bulunmu tur. Bu belgelerden anla ldna gre o zamanlarda bir khin bir hastan n tedavisi iin davet olundu u zaman o, yan nda, biri nusha ve dua kitab n , teki ilalar tamak zere iki adamla birlikte giderdi. Bu bize, eski M srllarn, hastalar n , hem nusha ve dua ile hem de illarla tedavi ettiklerini gsteriyor. Onlar yaz lan nushalarda, okunan dualarda Tanr lar zis'ten, Oziris'ten veya Ra'dan yard m dilerlerdi (238). Ilac yaparken veya onu hastaya iirirken bir tak m zel dualar okurlard . Onlarn inancna gre insann iine girerek hastal klara sebep olan kt ruhlar karmak iin de ayr dualar vard ; Araplar da ayn eylere inan yorlard ; bu itibarla onlar da hastal klar sras nda putlar na o ekilde dualarla hitabederler, insanlar n iine girdiklerini sand klar eytanlan, okumakla ve nusha yazmakla karmak isterlerdi. Bu inanlardan biri olarak yukar larda da zikrettiimiz gibi mesela bir vebadan korunmak iin e ek gibi anrrlard ;
(238) Bak. ayn eser ayn cilt, ss. 34 v. d. M s rl larda t b alan ndaki bilgiler hakknda bak. Prof. Dr. Afet Inan, Eski M s r Tarihi ve Medeniyeti, Ankara, 1956, ss. 240 v. d.

133

gya insan e ek gibi an r rsa vebadan kurtulurmu . Gene bu inanlardan biri, hkmdar kan nn fel hastal na ve ktrml e iyi geldii eklindeki sylentidir. Hastalara verilen ilalar olarak da Araplar baz ot tohumlar , erbetler, bilhassa bal kullan yorlard . Cahiliye Araplar na gre bal, i hastalklar iin son derece ifa verici ve mkemmel bir ilat . Bununla beraber cahiliye a Arap t bbn,da en nemli rol, kan almak (hacamat) ve k zgn demirle vcudn muhtelif yerlerini da lamak oynuyordu. Onlar n tedavi usullerinden biri de baz uzuvlarn kesilmesi idi ki bunu, ate te kzdrlm bakla yaparlard ; nk o zamanlarda ate , bugnk mikrop ldrc ilalarn yerini tutuyordu. Araplar gz aln , gz, dnen de irmen ta na baktrarak tedaviye al rlard ; onlar bylece gzn de irmen tana baka baka dzelece ine inanrlard . Keza herhangi bir sebeple korkmu olan kimseye su iirirlerdi ki bu gelenek, bugn. Anadolu'da da devam etmektedir (239). Cahiliye a Araplar aras nda baz nl tabipler, cerrahlar yeti mitir. Bunlar n bir k sm belki efsanevi ahsiyetlerdir fakat bunlar aras nda gerek hviyetlerin,i bildiklerimiz de vard r. Efsanevi tabiplerden, me hur Lokman Hekim vardr. Bunun, eski Yunanl lardaki Hipokr at es ile ayn ahsiyet olduunu syleyenler de vard r. Sylentiye gre Lokman Hekim ayn zamanda Aaraplar n hakim ve filozofudur da. Gerekten ya adm bildiklerimizden Teym r-Rebab kabilesinden bn-i Huzeym vard r ki bu zat, tb alan ndaki bilgisi ve hreti ile Araplar aras nda darb- mesel olmu bir ahsiyet haline gelmi tir. Araplar bir tabibin bilgisini mek istedikleri vakit " bn-i H u z eym' den daha bilgilidir" derlerdi. Haris b. K e 1 d e t s- S a k af , cahiliye a nn son nl tabiplerindendi. Haris, Taif ehrinde do mu olup Beni Sakif kabilesindendir. O, genliinde rana gidip orada, byk skender istilas ndan sonra eski Yunan kltr tesiriyle kurulup geli mi olan Cendi apur tb okulunda okumu , sonra memleketi olan Taif ehrine dnerek tabiblikte byk bir hret kazanm t ; islamiyetin ortaya knda hayatta idi; hatta Hz. Peygamber, a r ve nemli bir hastal a tutulanlara, Haris'e gidip kendilerini tedavi ettirmelerini tavsiye ederdi. Hri s b. K el de Emeviler hal,ifesi Muaviye b. Ebu Sfyan devrine kadar ya amtr (240). Haris'in olu Nadr da nl tabiplerden,di. Bundan ba ka, bn-i E b i
(239) Bak. C. Zeydan, Medeniyet-i slmiye Tarihi, C. III, as. 34 v. d. (240) Bak. bn-i Clcl (Ebu Davud Sleyman b. Hassan elEndelsi), Tabakat l-Etbba ve'l-Hkema, Fuad Seyyid ne ri, Kahire, 1955, ss. 54.

134

R u m i y e t t -T em i m I de cahiliye a nn belli bal tabiplerindendi; kendisi daha ziyade cerrahl kla yani ameliyat etme i iyle meguld. Tabakat 'l-Etibba ve'l-Hkema adl eserin yazar Ibn_i C lc I, b n Ebi R em e se ad nda bir tabipten daha bahsediyor ki bu da Hz. Peygamber devrinde ya am deerli tabiplerder, imi (241). Araplarda at, deve vesaire gibi hayvanlar n yeti tirilmesi de nemli bir saha olduundan srf bunlar n bakm , tedavisi ile ura an kimseler yani baytarlar da vard . Mesela A s b. V i 1, cahiliye a n n mehur baytarlar ndan idi.
8) Cahiliye anda

Araplar iiri, kafiyeli ve vezinli sz diye tarif ederlerdi. Halbuki bu tarif, do rudan doru nazma ait olmak gerekir; nk nesir halinde de iir olabilir. Araplar n dardan almay p yani ulum-u dahile'den olmay p kendi gelitirdikleri bir bilim kolu da iirdir. phe yoktur ki her milletin kendine has zellikleri ihtiva eden bir iiri ve edebiyat vardr. Araplar, usuz bucaks z geni lii ile, berrak ve mavi semas ile ve byk mahrumiyetlerle dolu olan lde ok geni ve derin bir edebiyat vcude getirmilerdir. Araplarda airane dn, onlarn doutan sahip olduklar bir kabiliyet ise de nazm denen, belirli bir ekil ve kal p isteyen edebi nevi sonradan ortaya kmtr. Belki iiri nceleri, darb- meseller kabilinden ezberleyip aralar nda kullanmak zere k sa ibareler eklinde dzm lerdir. Hakimane meseller de bu kabildendir. Bu k sa szlere, zamanla ayn byklkte ikinci bir sz kat lm ve bylece beytler, bunun zerine de en basit halde "recez vezni" ortaya kmtr. iirde bu ilerleme sonunda gitgide kasideler, gazeller, mersiyeer ortaya kmtr. Sylentiye gre kaside tarzn gelitirenlerin en nl'leri Umru ul-Kays ile, M. V. yzy lda yaam olan onun dedelerinden Mhelhel'dir. Umru ul-Kays, gazelde de ilk byk stadlardand r. Arap iirinin ilk defa nas l teekkl etti ini, nas l dzenli bir ekil aldn a k ve kesin olarak bilmiyoruz; amma gerek olan udur ki; M. VI. yzy l balarnda btn kuzey Arabistan'da hemen, hemen btn kabilelerce bilinen ortak bir iir dili mevcuttu. Bu iir dili belki, her y l otlak bulmak iin yap lan gler, hac veya ticaret maksadiyle muhtelif panay r yerlerine gidilmesi suretiyle te ekkl etmi , geni kelime hazinesini de bu yolla yap lan temaslar sonunda muhtelif Arap lehelerin,den alm t r. Bu ortak ve geni
(241) Bak. bundan nceki notta ad geen eser, ss. 57.

135

iir dili yalnz Bosra ve Hire saraylar nda incelmi bir hayat n ss ihtiyac iin sanatlar n mbrem bir zaruret haline getirmi byk airler taraf ndan deil, belki dar ereveli bir hayat n kskan rekabetlerini ebedile tirmek hususunda Hzeyl kabilesinin kei obanlar tarafndan. kullanlmtr. Bununla birlikte leheler, gnlk hayatta yerlerini muhafaza etmi lerdir. Kendini e lendirmek ve hayvan n gayrete getirmek iin onun ll yryne biteviye bir ark ile katlan deveciler, bedevi ad rlarnda oturan kadnlar ve hurmalk vahalarda al mann yorgunluuna vezinli szlerle, kar koyan kyller de ayn zamanda konu ma dilini kullanyorlard . Bu eit trkler, iptidai bir hayat sren Araba yaln z kuvvet vermekle kalm yor, belki onun inams na gre, do rudan do ruya i ini abuklatrma gcn de veriyordu. nsan iin kelime yalnz bir ifade vastas deil ayn zamanda muhitinde canl farzetti i her ey zerinde fesirini gsteren bir vastadr ve bu sihirli tesir, a a yukar heyecanlardan daha kuvvetlidir. Sz, gerektii ekilde henkli olarak veya normal olarak sylendi i zaman, dinleyeni, eken bir kudrete sahiptir. Bunun iindir ki Araplar, tabiat st bir sihir bilgisine malik sayd klar aire, air yani "bilen" demi lerdir. Onun sanat na, yaln z hayatn bir ss gzyle bak lmaz, ondan, ldrc bir silh gibi korkulur da. air yle bir silht r ki bir hasma yneltildi i zaman sert hicivlerle o hasm yalnz utandrmakla kalmaz, do rudan do ruya onun i grme gcn de felce u ratr. Sevilen bir kimsenin lm iin sylenen mersiye tarz da hiciv tarz kadar eskidir. 1Versiyeler iptidai ekilde muhakkak ki, len,in yak nlarna teessr gstermekte daha ili ve duygulu olan kadnlarn ortaya kard bir nevidir. Bundan dolay dr ki en nl mersiyeler, cahiliye a kadn airlerinden olup -Silleym kabil.esinden A m r b. erid' in kz , Hansa lkabiyle anlan ve M. VII. yzyln ilk yarsnda yaam olan T u m zer' in, karde leri S a h r ve m e y y e haklar nda inad ettii mersiyeleridir (242).
(242) Bak. C. Brockelmann, slm Ansiklopedisi, Arab Edebiyat maddesi, Mersiye "nayihal k" sanat ndan do mu tur. Arap yarmadas nda nayiha denilen bir takm kad nlar vard ki ller iin cretle alamay sanat edinmi lerdi. lnn evinde ve cenaze arkas nda onun iyiliklerini sayarak, feryad ederek a larlardr. Bu yolla ve zamanla lnn rnedhini ihtiva eden iirler ortaya kt ki mersiye tarz n n esas budur. Bak. Mahmud Es'ad, Tarih-1 Din-i slm, Medhal ksm, ss. 328 v. d. Bundan bir ka y l nce, Yozgatl bir kad n, 30 yl kadar evvel, len kocas iin, o zamamn yerli detine gre a dc (alay c ) kadnlar tuttu unu syledi ki bu durum, bu eski detin Anadolu'da yak n zamana kadar devam -ettiini gsterir. Ayr ca Anadolu'da yap lan kazlarda eski uluslardan kalma gzya hokkalar n n bulunmas bu detin binlerce y l nce de mevcut oldu una dcllet eder.

136

Douunu, geli mesini yukar da ksaca anlatt mz Arap iiri, daha ilk sralarda yeti en byk airler taraf ndan i lenmi , bir ok nevilere ve kollara blnm , dini, ticari panayrlarda yap lan iir yar malar sonunda yedi ask (seb'ai muallaka) sahipleri olarak tan nan nl airler ortaya kmtr. iir islami ada bilhassa Emeviler ve Abbasiler devrinde byk bir ilerleme kaydetmi tir. Araplarda iir yannda ve belki daha ok eski zamanlarda te ekkl etmi bir hitabet yani nutuk syleme sanat , soy sop bilgisi (ilm-i ensab), efsanevi ve babadan oula anlat la anlat la gelen tarih bilgisi, edeb meclisleri gelenekleri de vard . Daha sonralar yazlm olan eserlerden rendiimiz bu bilgiler ve gelenekler de Araplarda ok geli mi konulard . Bunlardan bilhassa soy sop bilgisi, Araplara, nme imkann ve evlenme hususunda kendi ayar n,daki kimseleri tan ma imkann kazandryordu.
9) Cahiliye anda sanat:

Buraya kadarki k smda, cahiliye a Araplar aras nda bilinen ve gelitirilen, kendi bulu lar veya ba ka milletlerden al nma manevi ilimlerden ksaca bahsettik. imdi de, elimizdeki kaynaklarda ok az zikredilen el emeiyle meydana getirilmi baz eylerden sz amak istiyoruz. Hicaz blgesinin Mekke, Yesrib (Medine) ve Taif (Vecc) ehirleri ve yerleik hayata elveri li baz kk kasabalar ve vahalar hari di er blgelerde halk, ad rlarda ve gebe bir hayat ya yordu. l hayat nda deve ve koyun ynnden veya kei k lndan giyim e yas , adr, uval rmekten ba ka hemen hemen, hi bir el sanat gelimemitir. ehirlerde ise, bilezik, yzk, kpe gibi ss e yas ile kln, mzrak, karg , kalkan vesaire gibi sava eyas ve baz ynl, pamuklu giyecekler imal ediliyordu. Bunlardan yzk, bilezik, kpe, halhal gibi ss e yas yapmakta, islamlYetin ortaya k srasnda, Medine'de oturmakta olan Yahudi kabilesinden Kaynuka kabilesi rne hurdu. Sava aletleri yap mnda ise daha ziyade Yemen blgesi ehirleri byk bir n kazanm t . Yemenlilerin bu sanat , hicri beinci yzyl (M. XI. yzy l) sonlar na kadar devam ettirdiklerini gryoruz. O devrin nl k l nlarn zikreden ve bunlar ondrt s nfa ay ran me hur air, hakim ve riyaziyeci om er Hay y a. m, "NevruznaM6" adl eserinde, Yemen k lnlarn bata sayyor. kinci olarak Hind klnlar , onuncu olarak am k lnlar , onbirinci olarak da M sr klnlar geliyor (243).
(243) Bak. mer Hayyam, Nevruzname, Mcteba Minovi ne ri, Tahran, 1933, ss. 36 v. d.

137

Dokumacla ve kuma iiliine gelince, bu alanda da Yemen mamllerini gene birinci s rada gryoruz. Burd-u Yemani (Yemen burd-u) ad yla an lan bir nevi Yemen b a s m alar I, islmiyetin ortaya ksndan ok nce, her yerde aranan k ymetli mallard . Yemen'de, Resli1 e r ' in ba ehri olan Taiz yak nlarnda bulunan Sehul kasabas da eski zamanlardanberi, pamuklu dokumalariyle n salm t . S e h u 1 b ez1 eri diye an lan bu dokumalar, btn Arabistan'da kullan lyordu. nci, mercan, akik ve fildi i iilii ise gene bu gney Arabistan blgelerinde ve Bahreyn taraflar nda ok yaygn. ve alnp satlan bir ticaret ve sanat mal idi. Yarmadada mimari nem ta yan saraylar ve su barajlar daha ziyade gney Arabistan'da biliniyor ve yap lyordu. El- klil ve Sfat- Ceziret l-Arab adl eserlerin yazar byk bilgin Ebu Muhammed Hasan b. Ahmed Hem d a n bize bu e it yap larn uzun ve teferruatl bir tasvirini nakletmektedir. Bilhassa, Hulefay Ra idin devrinin nc halifesi Hz. Osman zaman na kadar mevcut bulundu u sylenen Gumdan saray , onun hakknda sylerenler do ru ise hayret edilecek derecede muazzam ve mkemmel eserlerdir. Hicaz blgesinin mhim bir ehri olan Taif, deri ilemeciliinde btn Arabistan yar madas nda mehurdu. Taif halkn tekil eden Beni Sakif kabilesi, i ledikleri bu sahtiyan, ksele ve derileri her tarafa gtryor veya yarmadann her yerinden bunlar satn almak iin tccar kervanlar geliyordu. Bu sanat stnl n ellerinde bulunduran Taifli Sak iflil er bunun srrn yani nas l yapldn kimseye retmiyorlard . Ilenmi deri o s ralarda, hatta islami devirden epey sonra byk bir nem tayordu. Bu derilerden ayakkab , at eyerleri, deve semerleri, adrlar, su kovalar ve tulumlar , ya tulumlar , hurlar yap lyordu. Islamdan nceki devirlerde bitgilerden ve bitgi liflerinden ip yap lmas bilinmediinden, bu i iin kullanlan btn aralar, kay , kaytan vesaire hep deriden yap lyordu. Ayrca yaz yazmakta kullan lan M s r papirusu ok nadir bir madde oldu undan ve par men, zel bir emek istediinden, stelik de ok pahal olduundan, yaz da ince deriler zerine yazlyordu. Bu deri ilemecilii iin lazm olan bol su, Taif'te fazlasiyle mevcuttu. nk Taif'e, ya mur mevsimlerinde bol ya mur yayor, bunlar iinde depo eden Taif da larndan p narlar ak yordu. Taifli Beni Sakif kabilesi, di er ihra mallar ile birlikte bu i lenmi 138

derileri Ukkaz panay rna getiriyorlar, oraya gelen tccarlar vas tasiyle de bunlar, Irak ve Aden blgelerine ve yar madann baka yerlerine yay l yordu (244).
H. CAHIL/YE A INDA HCAZ TICARETI

Arap Yar madasn n eski devirlerdeki ticari faaliyetinden, gneydeki Minal lar, Sebal lar ve H myerliler devletlerini, kuzeydeki N a b a t, P a 1 m i r ve H i re devletlerini incelerken epey bahsetmitik. Adlar geen bu Arap devletlerinin, H i n d, i n, Iran, Mezopotamya, Roma, Biz ans, Suriye, M s r ve Hab e s i s t a n ile olan geni ve geli kin ticari faaliyetlerinin, bilhassa Yemen'deki devletlerin siyasi varl klar n kaybetmeleri zerine eskisine nazaran ok sn,dil iin de grm tk. Islmiyetin ortaya kndan nceki yzy llarda Arap Yar madas bu roln, byk lde elden karm , eski a lar n buralardaki ticareti daha ziyade kuzeyde Basra k r f e z i ile Akdeniz limanlar arasndaki blgelere, Sasaniler lkesinden Bizans lkelerine gemi bulunuyordu. Byle olmakla beraber, yzy llarca ticaret gelene ini ellerinde tutan Araplar n, bilhassa Hicaz'daki baz nemli ehirler halk nn byk bir k smnn geimi, gene bu ticaret yoluyla sa lanyordu. Tevrat n muhtelif sifrlerinde mahir tccarlar olduklar kaydedilen, Hicazl Adnan I 1 er veya Ismailile r, islam ncesi cahiliye a nda ticareti bsbtn b rakmamlar, bunu, bu defa yeni ticaret blgelerinde devam ettirmi lerdir. u kadar ki eskiden Ya-, madann geni bir halk ktlesi bu ticari faaliyete i tirak ederken bu defa r daha mandut ve nfuzlu tccar aileler yrtm lerdir. phesiz bu a daki ticari faaliyet, Kbe ve di er kutsal yerler ziyaretiyle ilgili olarak te ekkl eden panay rlar yoluyla yeni bir mahiyet daha kazanm t . Bunun d nda Mekkeli Kurey liler kn Yemen'e, yaz n da Suriye'ye olmak zere y lda iki defa uzak memleketlere ticaret seferlerine kyorlard . Kur'an- Kerim'in Kurey sresinde (CVI. sre) bu ticari faaliyete i aret edilmektedir. Islam ncesi ar, bu periyodik byk ticaret yollar uralardan geiyordu: Gneyde Yemen'den San'a ehrinden ba layp kuzeye do ru yol alarak Taife urar, oradan Mekke'ye gelirdi. Mekke'den kuzeye d2vamla Yesrib'e (Medine) urar oradan, Ifier (Medayin-i Salih), Tebk, Maan, Mta, Umman ve Bosra'dan, geerek am'a ula rd . Mekke'den kp Kzl
(244) Bak. P. H. Lammens, La CitA Arabe de Taif la Veille de l',gire, Beyrouth, 1922. p. 114, sq.

139

deniz kysn takibeden bir yol, Bedir'den geer Akabe krfezinin sonunda

Eyle'ye urar, buradan ya Ma,an'a dnerek Mta yoluyla am'a ula r veya
dorudan do ruya Eyle'den, Sina yar madasndan Msr lkesine girerdi. Bundan ba ka gene Mekke'den kuzey - do uya doru ayr lan bir yol ifire'ye varrd . Bu sonuncu yolun daha do usundan gene kuzeye kan ikinci bir yol Rumma vadisi'nden geerek Basra krfezini takiben Sasaniler lkesine girerdi ki bu, biraz kuzeyde, bugnk Riyad ehrinin bulundu u yerden geerek Ahsa blgesine yani Bahreyn dolaylarna sapard . Baka bir yol da Taif ehrinin gneyindeki Tebale'den do uya ynelip Devasir vadisini takibederek Bahreyn blgesine var rd . Hicaz blgesinin ticari faaliyet bak mndan en nemli ehirleri Mekke ve Taif'ti; bu iki ehir Kar y et an (iki karye) veya M e k k e t a n (iki Mekke) ortak adlariyle an lyordu. Ayr ca Taifliler, Mekke'deki emeyye soyunun halifleri olup birbirlerinden k z alp vermek suretiyle tedenberi bir akrabal k ba kurmulard . Taif'in, yaln z bir sanayi ve mal ihra eden ehir olarak de il, bir tccar ehri olarak da hretini biliyoruz. Taif'te oturan B e r, i S a k i f k a b i 1 e s i, deri sanayii, kuru zm, arap istihsali bak mlarndan byk lo'r hrete maliktiler. Onlar n bacl , bilhassa araplar darb- mesel haline gelmi ti. Hz. Peygamberin amcas Hz. A b b a s, Taif'teki balarnda zel bir cins, zm yeti tirip bunu Zemzem suyu ile serbet yapp datyordu. Taif'in bir de, ekirde i gayet kk, yumu ak ve a zda hissedilemiyen cinsten zm vard . Bu zmler Kurey tccarlar vastasiyle Suriye'ye, Mezopotamya'ya, hatt Horasan'a kadar kervanlarla gtrlyordu. Bu kuru zm yan nda Taifin'zeytin ya larx da mhim bir ticaret mal idi. Mekkeli Ebu S f y an (Sahr) b. Harb bu Taif zeytin yalarmn bal ca satcs idi. Taif'te arclk ve bal ticareti de hat r saylr derecede idi. Hatt. Hz. Ali (Ali b. Ebu Talib) Kfe ehrinde halife iken Taif'ten bal getirtirdi. Emeviler halifelerinden S l e y m a n b. A b d 1 m e 1 i k (hilfeti: M. 715 - 717) saray nn mutba i n, lzn olan bal Taif'ten getirtirdi. (245). Kitab l-Harac adl eserin yazar Ebu Yusuf Yakub' un bildirdi ine gre Sakifliler Hz. Peygambere ballar nn onda birini veriyorlard . Tatlms bir tutkal veya reine gibi olan Ma fur da Taif'te ok yetiiyordu. Taif bu ekilde, ticaret mallar nn oklu u ve eitlilii ile me hur olduu gibi havasnn gzelli i ile de tan nyordu. Mekke'nin gneyinde ve Mekke'ye aa yukar 120 km. uzakta bulunan Taif ehri deniz dzlemin(245) Bak, bundan nceki notta ad geen eser, ss. 35 - 40.

140

den 1650 metre yksekliktedir; burada bazan k n sularn donduu bile grlr. Islmiyetten nce'eldu u gibi islmiyetten sonra da ideal bir yaama yeri olarak k Mekke'de veya Cdde'de, ilkbahar Medine'de, yaz Taif'te geirmek gerekti i sylenmi tir. Taif ehrinin sanayi ve ticari hayat , halknn zengin olu u onlarn, bu imkanlara: halel gelece i korkusu ile islmiyetin ortaya k srasnda, bu dine girmek hususunda olduka uzun ve iddetli bir diren gstermeerine sebep olmustu. Taifliler Mekkelilerin, ticari faaliyetlerine, kervan ticaretine kat larak ve sermaye katarak ortak oluyorlard . Hatt fahi faiz yani riba, Kur'an-1 Kerim hilkmyle men edildi i zaman Mekkeliler, Taiflilerden al p kullandklar sermayelere eskisi gibi fazla faiz vermek istememi ler, bu yzden bir ara aralar almt . Mekke tccarlar na gelince, Mekke, Taif ve Medine gibi ziraata elveri li bir yer olmadndan ticari faaliyetleri, s rf mal al p satma a mnhasr kalyordu. Mekke'deki btn Kurey kabilesi kollar az veya ok ticaretle uramakla beraber bunlar aras ndan baz aileler bu ticaret i ine byk sermayeler yat ryorlar, uzak yerlere gidip geliyorlard . Mesela. Hz. Peygamberin dedesinin babas Ha im' in ticari faaliyeti hakk nda L. Kaetano unlar sylyor: " A b d l m u t t alib ' in ( eybe) babas H a i m, Bizans valileri ile ve Gassani emirlenyle anla malar yaparak kendi kervanlan iin zel hkmler koydurmu tu. Kardei A b d em s, Habe recaisi ile, baka karde i Ne v fel de Iran, hkmdar ile ayn ekilde anlamalar yapmlar ve oralara giderek Arabistan mallar n satmlard . Haim Mekkelilerden A b d m e n a f, Mahzum ve Sehm kollarndan k rk ki i ile kt bu ticaret seyahatlar ndan birinde Medine'de kurulan pazarda al veri ederken Medineli Neccar kabilesinden A m r olu Z eyd' in k z Sel ma' ya rastlad ve onunla evlenip bu kadndan e y b e (Abdlmuttalib) do du (246). Islmdan nce Hz. Ebu Bekir'in ve Hz. mer'in Iran pazarlar na, Suriye ve Yemen pazarlar na gidip geldiklerini biliyoruz. Kurey 'in Beni Mahzum ve Beni "Gmeyye kabileleri tccarlar M. altnc yzyln sonlarnda Anadolu'ya kadar gidiyorlard . Ebu Sfyan' n, Suriye'de ticarethaneleri ve ticari e ya ianbarlan vard . Msr fatihi A m r b. A s de islam
(246) L. Caetano, bu evlenmenin normal bir nikahla de il mt'a nikahiyle (rruvaltkat nikah) olmas razmgeldi ini de bir notla kaydediyor ki elbette bu mtaraas , yanl, uydurma olup hi bir kayna a dayanmamaktad r. Bak Islam Tarihi, H. Cahit (Yal n) ter. stanbul, 1924, e. I. ss. 257 v. d.

141

olmadan nce Arabistan' n kokulu maddelerini ve Taif'in deri ve sahtiyanlarn satmak zere M sr'a gitmi ti (247). V ak di' nin bildirdiine gre Ebu U h e y h a, Muaviye'nin babas Ebu Sfyan, Halid b. Velid'in babas V e 1 i d b. Mugir e ve air mer b. E b i R e bi a' n n babas Abdulla h, ticaret sayesinde milyonluk servetlere malik olmu kimselerdi. Bedir sava nda esir edilerek yolda katledilen m e y y e b. Halef de ok zengindi. Saf v an b. m e y y e me hur bir silh tiiccar idi. Teym kabilesinden AbdulI a h b. C d'a n, esir ve cariye ticaretiyle hret kazanm t . slm dini ortaya kt srada bu dine kar dmanlk eden Mekkelilerin, ba nda gelen bu ahslarn, islam dinine girme ek icin inad edislerinin belli ba l sebeplerinden biri de bu zenginliklerine ve ticari faaliyet ve stnlklerine halel gelece i korkusu olsa gerektir. Kurey kabilesinden Beni meyye kolunun ticari alanda rakipleri olan Beni Mahzum kolu bir kervana drt be bin altun miskal veya dinar sermaye ile kat lyorlard ; bir dinar o zaman 4,25 gram a rlnda bir altun para oldu una gre bu sermaye, bizim bugnk param zla 300 - 350 bin lira demektir. Emeviler kolunun sermayeleri de bunlar nkinden daha az deildi. Birinci s nf tccarlar n en az sermayelisi say lan Hris b. Amir 1000 miskal veya dinar altunluk bir sermaye ile kat llyordu. m e y y e b. Hale f, tek bana 2000 dinarl k sermaye koyuyordu. Emeviler boyunun ortakla a sermayeleri her kervan, sr te 4 - 5 bin dinar buluyordu ki bu, Mekkelilerin Hz. Peygamberin ba kanlndaki Medine mslmanlariyle yapt klar Bedir sava ndan az nce (M. 624) Ebu Sf yan' n, kervann, ba nda bizzat kendinin gitmesinin sebebini a klar. Bu kervanlarda ticari e ya ta yan develerin say s bazan bir defada 2500 bulurdu. Tccar, k lavuz ve kervan muhaf z olarak kat lan kimselerin says da 100 - 300 ki i arasnda oynar, kat lan sermaye toplam 50 bin miskal veya dinar yani 3 - 3,5 milyon Trk liras deerini a ard . Bu seferlerde elde edilen kazan basan yzde yz olur, yzde elliden a a dmezdi (248). Bu rakamlarn doruluunu, bu tccarlardan her birinin yz-

lerce kle, cariye ve deveye sahip olu lar da gsterir. Bu Kurey ticaretine baz kad nlarn da katldn gryoruz. Hz. Peygamberin ilk kar s Hz. Hadi c e bunlardan biri idi ve bu sayede 'ok zengin olmu tu. Mekkeliler, Sakifliler ve Bekr kabilesi bu ticaret i inde o kadar mahir
(247) Bak. P. H. Lammens, La 3/Ieque a la Veille de 11-Mgire, Beyrouth, 1924, p, 201. (248) Bak. Bundan nceki notta geen eser, ss. 185 v. d.

142

idiler ki komu devletler veya Hire gibi baz emirlikler bunlardan, muhafz tutmak ve sair hususlarda faydalan yorlard . Mesela Zukar sava sras nda, Sasanilerin bakendi olan. Medayin (Selkiya = Ktezifon) ehrinden Yemen'e gnderilmekte olan kervana Bekr kabilesi muhaf zlk ediyordu. Necranl lar da nemli ticaret adamlar idiler. Hicaz tccarlar nn al p sattklar mallar, yukar da kaydetti imiz Taif mamllerinden ba ka, gneyden yani Yemen blgesinden getirdikleri gnlk vesaire gibi kokulu bitkiler, Hind ve in'den gelen e itli mallar, Habeistan'dan, Bahreyn'den gelen fildi i ileri, akik, mercan, inci, dokumalar, altun ve gm t. Altnc hicret ylnda Z ey d b. H a r i s e bakanl nda gnderilen bir seriye, yas adl yerde, mrik Kurey tccarlar ndan S af v an b. m e y ye' ye ait gm ykl bir kervan ele geirmi ti. Bu altun ve gm madenleri Arabistan'da i letiliyordu. Bilhassa Sleym kabilesinin altun madeni istihsali me hurdu. Bunlar daha Hz. Mu h a m m e d devrinde bile altun madeni istihsaline devam ediyorlard . Sleymliler bu madenlerden elde ettikleri altunlar n zekatn veriyorlard . Bu zekat Hz. E b u Bekir devrinde hatt Emeviler devrinde bile al nyordu (24f;'). Cariye ve esir ticareti de Kurey lilerin balca ticaret mallar n tekil ediyordu. Cahiliye a nda en mehur esir ve cariye tccar Teym kabilesinden Abdullah b. Cd'an idi (250). Bu ticaret yukarda iaret etti imiz ekilde uzak yerlere gidilerek yapld gibi cahiliye a nda Arabistan' n bir ok yerlerinde hemen hemen yl n her aynda kurulan panay rlarda, da yap lyordu. Bir yerde panay r mddeti bitince baka bir yere gidilerek orada al veri edilirdi. Mesela kuzeyde Dlimet l-Cenderde rebiylevvel ay banda panayr kurulur buradan Hicr adl yere gidilir, burada da bir ay al veri edildikten sonra Umman:a gdlr, daha sonra Hadramavt ve Aden'e hatta, San',cfya gidilir pazarlar kurularak al veri edilirdi Suriye gneyindeki Bosra ehri de nemli bir pazar yeri idi. Y ln dier aylar nda buralarda dola ldktan sonra haram aylar nda (zilkade, zilhicce, muharrem ve receb aylar ) Hicaz bngesine gelirler burada Ukkaz, Mecenne ve Zlmecaz panay rlarnda kaldktan sonra Mekke'ye gelip Kbeyi ziyaret ederlerdi.

(249) Bak. ayn eser, ss. 198. (250) Esir ve cariyeler ve statleri hakk nda bak. bu kitapta esirler bahsi sahife 119 v. d.

143

Cahiliye ann en nl panay r yeri, Taif ile Nahle aras nda bulunan Ukkaz idi. Ukkaz panay rna Arap Yarmadasnn her tarafndan akn akn halk, gelir, zilkade ay nn ba ndan yirmisine kadar yirmi gn al veri ve mal dei - tokuu yaplr, iir yarmalar olur, hutbeler sylenir, dvalar grlr, kabileler aras ndaki anla mamazlklar halledilir, buradan Meeenne panayrna, oradan da Z/mecaz'a gidilir ve 10 zilhiccede Mekke'de toplan lr hac yap lrd .

144

DRDNC BLM

IFCAZ'DA SLAMDAN NCE TEK TANRI NANCI

Hazreti Muhammed'den nce Hicaz blgesinde "Hanifler" denen ve Tanrn birliine inanan baz kimseler ortaya kmtr ki bunlar yahudi ve hristiyan dinlerini red ile brahim Peygamberin dinini ararlar ve bunu yeniden diriltecek bir peygamberin gnderilmesini beklerlerdi; fakat bir peygamber ortaya kmadndan, hi olmazsa baz bakmlardan brahim Peygamberin eriatna yakndr diye bazs sa dinine, baz s Yahudilie meylederlerdi. Bununla beraber bu inan ok yayg n deildi. Byle d nenler ok az, hatt say lacak derecede idi. Aralar nda, brahim Peygambere Tanrnn yollad hkmleri ihtiva eden baz sahifelerin, sakl kaldna dair sylentiler varsa da bu, ok pheli bir iddiad r; hatt Hz. b r ahim' e gnderilen bu hkmlerin, Abbasiler halifesi Harun er R e i d zamanna kadar ellerde dola t ve o zaman yayan Abdullah olu Ahmed adnda birinin bu metni Keldani dilinden Arapaya evirdi i de sylenir. Bu hanifler toplu bir birlik halinde olmad klar gibi mterek bir ibadetleri de yoktu. Zikri geen hanifler bir bak ma islm dininin mjdecileri gibi olup Hz. brahim Peygamberin eriat/Il diriltecek bir Peygamberin gelece ini halka sylerlerdi. Hanif kelimesi Kur'an- Kerim'in muhtelif yerlerinde zikredilip Hz. Muhammed hakk nda da kullan lmtr. Bakara sresinin 136. yetinde: "Yahudiler bizden olunuz, h ristiyanlar bizden olunuz ki do ru yola eriesiniz; dediler Onlara de ki, biz bu dinlerinizin hi birinden olmay z; belki hanif olarak ve Hakim meylederek brahim mezhebindeniz; zira brahim, puta tap clardan Keza, mran, sresinin 66. yetinde: " brahim ne yahudi ne de nasrani idi; belki Tanr y bir bilici ve bunu reddedenlerden ayrlm bir mslim _ hanif idi; puta tap clardan da deildi". Ayn srenin 95., Nisa sresinin 123. En'am sresinin 79., 161. ve 162. Nahl sresinin 120. ve 123; Rum sresinin 30. ve 43. yetlerinde haniflikten ve Hz. brahim'in m rik olmayp hanif dininde olduundan bahsedilir. Hz. Muhammed'in islm dinini teblie memur edilmesinden nce Mekslffinflan nce Arab Tarihi F: 10

145

keli mriklerin puta tap cl n,dan nefret eden, Tanr diye ta ve tahtalardan yap lm putlara tapman n ve onlar ad na kurbanlar kesmenin samaln ifade eden drt me hur hanif vard . Bunlar: 1) Hz. Peygamberin ilk kars Hz. Hadice'nin amcas olu Ver aka b. N e v f e 1. 2) Hz. Peygamberin halas Umeyme' nin o lu Ub e ydul1 a h b. C a h . 3) Veraka'n n ve Hz. Hadice'nin amcas olu O s m a n b. Huve yr i s. 4) Hz. mer' in (halife mer) amcas olu Said' in babas Z eyd' dir. Bu Zeyd' in o lu Said, Hz. mer' in k z karde i Fat ma' nn kocas ve cennetlik olduklar salklarnda mjdelenen on, ki iden (a erei mbe ere) biridir. Ibn-i s h a k, bunlar hakk nda u ,enteresan bilgiyi veriyor: "Bir bayram gn Kurey kabilesi, sayg gsterdikleri, yan nda ibadet ettikleri ve evresinde dola t klar (tavaf ettikleri) bir putun etraf nda topland . Bu bayram, Kurey kabilesinin her yl kutluladklar bir bayramd . Gene Kurey kabilesinden olan drt ki i gizlice birbirlerine: (dost olal m, birbirimize kar doru davranal m ve durumumuzu gizli tutal m) dediler. Bunlar, Nevf el olu Veraka, Cah olu Ubeydullah, Amr olu Zeyd ve Huveyris o lu Osman, idi. Bu drt ki i bir araya gelip gene girbirlerine (Bilmeliyiz ki kavmimizin benimsedi i din doru bir din de ildir. Onlar, dedeleri Hz. brahim'in dininden ayrldlar. evresinde dnp dola tmz bu ta paras nedir ? O, ne duyar, ne grr ve ne de bir kimseye bir zarar veya faydas dokunabilir. Bakn arkada lar! Kendimize bir din arayal m; yoksa Tanrya and olsun ki u din doru ve gerek bir din, de ildir) dediler. Bundan sonra Hz. brahim' in dini olan haniflik dinini aramak zere ba ka ba ka memleketlere da ld lar (251). imdi hanifler denilen bu drt gerek din aray c snn bu ekilde toplanp aralar nda bir karar verdikten sonra neler yapt klarn gzden geirelim:
1) Veraka:

Knyesi, K usa y o lu Ab dlu zza o lu Esed olu Ne v f el olu V er ak a' d r. Burada grld zere soy kt , Mekke ehrinin kurucusu, Mekke ehrinin ve lUbenin ba kan , Hz. M u hammed' in be inci gbekten dedesi olan Kusay'a ula yor. O, yukarda da i aret etti imiz gibi, ayn zamanda, Hz. Peygamberin kar s H u ve y 1 i d kz Hz. Hadi c e' nin amcas oludur.
(251) Bak. bn-i Hi am, Sire, e. I, ss. 237 - 238.

146

Bu drt hanif, Kurey kabilesinin bir bayram toplant sndaki hareketlerinden nefret edip bir araya gelerek gerek dini bulma a karar verdikten sonra Ve r a k a, am'a gidip hristiyan dinine girdi. lm-i ncum denen yldzlar ilmini, Tevrat ve Incil kitaplar n tahsil, Tevrat ve kutsal kitaplar hakk ndaki bilgisinin geni liiyle hret kazand . O, eski kutsal kitaplar Arapaya evirdi. Hz. M u h am n e d' e ilk vahiy geldii sralarda Resul- Ekrem korkmu , sphelere d mt. Bunun zerine kar s Hz. Ha d i c e dam mak, durumu anlat p fikrini sormak zere bu zata ba vurmu , V e r a k a: "E er bu sylediklerin do ru ise M u h a m m e d, Peygamber olarak gnderilmek zere bulunan bir zatt r; kendisine grnen, melek de Hz. M u s a' ya gelen C i b r il- i Em in (Cebrail) dir". diyerek ona mjde vermi ti. Bu suretle Nevfel o lu Veraka, Hz. Muhammed'in davetini tasdik etmi se de, onun halk aka islmiyete davet ettii srada hayatta de ildi. Sylendiin,e gre lm, nbvvetin drdnc ylnda (a a yukar M. 614 yl ) dr. Onun, islm dinine iman etti i hakknda baz hadisler rivayet edildi i iin bazlar onu sahabeden sayarlar, dorusunu Tanr bilir.
2) Cah olu Ubeydullall:

Ube y d ull a h, Hz. Muhammed'in halas Umeyme'nin oludur. Dier arkada iyle birlikte Hz. brahim'in eskiden, tebli etti i gerek dini bulma a karar verdikten sonra bir ok memleket ve ehirleri gezm;s, oralarda din adamlariyle konu mu ise de bu hususta sa lam bir sonuca varamam , tereddtler iinde kalmt . Bir ara Hicaz blgesinin kuzeyinde Suriye dolaylar nda ve Hicaz' n gneyinde Necran blgesinde epey eskiden beri yayg n bulunan hristiyan dinine girdi. Hz. Muhammed, Tanr taraf ndan elilikle grevleridirilip halk gerek dine davet etmee ba lad zaman baz Mekkeliler gibi o da islam dinine girdi. Kendisi Mekke'nin ileri gelenlerinden oldu undan, itibar ve zenginlik bak mlanndan ayn derecede olan Ebu Sfyan' n kz Umm H a b i be (Remle) ile evli bulunuyordu. Bu s rada Mekkeli mrikler mslmanlara ok eziyet ettiklerinden, rahata ibadetlerini yapabilmek anaaciyle Hz. Peygamberden, Mekke d nda bir yere gitmek hususunda izin istediler. Bu izin kendilerine verildi inden onbir erkek ve drt kadn olmak zere Habe istan,'a g ettiler. Bunlar orada, Mekkeli mslmanlarla m riklerin uyuup bartklarna dair duyduklar yanl bir haber zerine Mekke'ye geri dndler. Geldiklerinde bu haberin asl esas olmadn anlay nca bu defa seksen drt erkek yirmi bir kad n olmak ze147

re yz drt ki ilik bir grup halinde ve ikinci defa Habe istan'a gtler. te M. 616 y lnda yola kan bu ikinci gmen gurubu aras nda mslman olan kar s mm Habib e ile birlikte Ub ey d u 11 a h b. C a h da bulunuyordu. Halk nn hepsi hristiyan olan Habe bakentinde bir mddet kald ktan sonra, kar s Tim m H ab ibe' ye "ben btn dinleri inceledim, h ristiyanl hepsinden stn buldum. Daha nce de bu dinde idim, sonra islam dinine girdim, imdi gene hristiyanl a dnmek istiyorum" dedi. Kars onu bu fikrinden vazgeirmek iin ok al t ise de muvaffak olamad . U b e y dul 1 a h araba ok d knd, h ristiyan dinine dndkten sonra ok arap imee ba lad ve Habe istan'da ld. O, islmiyetten ayr ldktan sonra oradaki islam muhacirlere rastlad ka "biz gzmz at k siz hala gzlerinizi k rp tnyorsunuz, fakat gremiyorsunuz" dermi . U b ey dul 1 a h hristiyan, dinine dnd halde Muaviyenin k zkardei ve Ebu Sfyan' n kz olan kar s m m Habibe islam dininde sebat etmek suretiyle byk bir alicenapl k gstermi , Hz. Peygamber de onun bu sebat na ve iyi ahlakna mkalat olmak zere sonra kendisiyle evlemni tir. Ubeydullah' n Mekke'de kalm olan karde i Abdullah, dier mslmanlarla birlikte Medine'ye g etmi , orada mriklerle yap lan savalarda byk yararl klar gstermek suretiyle mrnn sonuna kadar islamiyete hizmet etmi tir.
3) Huveyris o lu Osman:

Knyesi, Kusay o lu A b d 1 u z z a o lu Ese d olu H u v e y r i s olu Osman' dr. Burada grld gibi bu da birka nesil yukarda Hz. Muhammed'in ceddiyle birle mektedir. Osman, Hz. H a d i c e ile Veraka'nan amcalar oludur. O, Hz. brahim'in tebli etmi oldu u dini araya araya Bizans imparatorunun yanna varp (a a yukar M. 605 ylnda) hristiyan dinine girdi, sarayda itibar grd, iyi bir mevkie ykseldi. Esasen onun h ristiyan dinine giri i, mevki hrs ndan yani parlak bir mevki elde etmek iindi; buna da muvaffak oldu. Bir sylentiye gre o, ayn hrsla Bizans kayserini yani imparatorunu, Hicaz blgesinin zapt na bile te vik etmi Gya Bizansl lar oralar zaptederlerse, ba kanln emirliini kendisine vereceklermi . Eski zamanlarda oldu u gibi bu defa da Bizansl lar, Hicaz'a sald rmadlar; bu l blgeye kar bir harekete geme e gzleri tutmuyordu; esasen daha sonra da hi bir zaman Bizansl lar Hicaz'a kar bir harekete giri mediler.

148

4) Amr olu Zeyd:

Haniflerin en, nemlisi ve nls budur. Knyesi: Adi y boyundan N f e y 1 olu A m r olu Z e y d' dir.0, daha sa iken cennetlik olduklar Hz. Peygamber taraf ndan mjdelenen on ki iden biri olan ve halife Hz. mer' in k z karde i F a t m a ile evlenmi bulunan Said'in babas dr. Bylece Zeyd'in kendisi, halife mer b. Hattab' n amcasnn olu olmu oluyor. Zeyd, Hz. Peygamberin genli inde hayatta idi ve Resul- Ekrem onunla, konumaktan ok ho lanard . b n - i s hak' n sylediin,e gre o, ne yahudili e ne de h ristiyanla girmedi; byle olmakla beraber kavminin dininden, ayr ld , putlara tapmad , murdar kan ve putlara kurban edilen hayvanlar n etlerini yemedi. Kzlar n diri diri gmlmesi detlerinin do ru olmad n syler, ben Hz. brahim'in Tanrsna tap yorum derdi. Her frsatta kavminin benimsedii dinin ktiilklerini yzlerine vururdu. Hz. E bu B ek ir ' in kz E s m a' dan naklen, Esma'n n torunu Urve olu Hi am, bn-i shak'a unlar sylemi : "Ben N f e y 1 o lu A m r olu Zeyd'i, ok ihtiyar bulundu u bir srada, s rtn Kbe duvarma dayam olduu halde dururken grdm; o, (Ey Kurey liler! Amr olu Zeyd'in can elinde bulunan Tanrya and ierim ki benden ba ka hi biriniz Hz. brahim'in dibinde deilsiniz) dedikten sonra (Ey Tanr m! Sana ne ekilde ibadet edilmesini istediini bilsem o ekilde ibadet ederdim amma bunu bilmiyorum) diye ilve edip, sonunda elini yere koyup avucunun iine secde etti." (252). Zeyd, airdi. Bize kadar gelen iirleri hep, Tanr nn, birliini ifade eder. O kavminin as l gerek dini terketti ini ve bu yzden onlardan neler ektiine dair bir tak m beytler sylemi tir. Zeyd'in kars Hadrami k z Safiyye daima, Zeyd'in gerek dini aramak zere seyahata kmasna mni olur, yolculu a kacann fark na vard m , hemen onun amcas Hattab'a (Hz. mer'in babas ) haber verir .o da mni olurdu. Hatt Hattab, Kurey ten, daha baka kimseleri puta tapmaktan vazgeirir diye onu Mekke dna kard ve Mekke'ye girmesine mani olmak, onu daima gz hapsinde bulundurmak zere Mekke'nin ayak tak mn' ona musallat etti. Zeyd onlardan ne zaman bir f rsat bulursa hemen Mekke'ye girerdi. Geldiini grderse, Hattab'a haber verirler ve gene eza cefa ederek Mekke ehri dna karrlard . Zeyd, mabedin iinde Kbeye yneldi i zaman yle dermi : "Ey Tanrm! Ibadet ederek, boyun ,e erek temiz niyetle sana geldim. Hz. I b (252) Bak. Ibn-i Hi am, Sire, e. I, ss. 240 v. d.

149

r a h i m ' in K bleye ynelerek ayakta durup s nd Tanrya ben de sndm" der, sonra "Ey Tanr m! Sana kar boynum bkktr, zerime ne yklersen katlan rm. Ben, kibiri de il iyilii aryorum. Gne altnda yryen, glgede uyuyanla bir olmaz" diye ilve edermi . Sonunda Zeyd, teki arkada lar gibi Hz. brahim'in tebli etti i gerek dini aramak zere yola d t. H ristiyan papaslarla Yahudi hahamlar na sora sora Musul ve Cezire blgelerine geldi; oralarda gezdikten sonra Suriye'ye gitti; sonra Belka blgesinde bir tepede bar nan bir papasn yanna vard ki bu papas h ristiyanlar n en byk bilgini idi. Ondan, Hz. brahim'in, dini olan haniflii sordu. Papas ona "sen yle bir din ar yorsun ki bu zamanda onu sana bildirecek bir kimseyi bulamazs n; ancak, kp geldiin memlekette ortaya kacak olan bir peygamberin gelmesi zaman yakla t . Bu peygamber, Hz. Ilo r a h i m ' in dini olan haniflik ile gnderilecektir. Sen gene o memlekete git, zira bu peygamber bugnlerde gelecektir; art k onun ortaya kmas zaman ok yak ndr" demi . Zeyd, papas n sylediklerini duyar duymaz Mekke'ye dnmek zere abucak yola km . Yolda, Lahm kabilesinin yurdunun ortalar na vardnda bu kabile halk kendisine saldrp ldrmler. Bu haberi duyan V er a k a b. N e v f e 1, Zeyd'in arkas ndan alayarak u iiri sylemi : "Ey Amr'in olu! Doru yolu buldun, ykseldin, bylece grl grl yanan bir ate tandrnda yanmaktan kurtuldun. Benzeri olm yan bir Tanrya inandn. Tanr diye tap lan putlar olduklar gibi braktn, istediin dini buldun, Tanry bir tanmaktan hi amadn,; bunun iin sen imdi iyi bir yerde barnp orada sayg iinde iip elenmektesin. Orada Tanr nn sevgilisi (Hz. brahim) ile bulu ursun. Sen halk aras nda vurup krc ve cehenneme gidecek bir adam de ildin. Eh... nsan yetmi kat yerin alt nda da olsa Tanr nn rahmeti ona ula r". Zeyd'in o lu Said ile amcas olu olan, mer b. Hattab (R. A.) bir gn Tanr elisinin yan na gelip ona "A m r olu Z ey d ad na, kendisini balamas iin Tanrdan af dileyebilir miyiz?" diye sormu lar. Tanr elisi de onlara "Evet, dileyebilirsiniz; nk o, kendi bas na doru bir dine inanm olarak ha rolunacaktr" buyurmu tur (253). Arap yar madasnda bu drt haniften ba ka, daha bir ok, tek Tanrya inanan kimseler yaam tr ki bunlar da Tanry bir bilir ve k yamet gnne inanrlard . Hani f 1 e r kadar me hur olan bu ahsiyetler unlardr:
(253) Bak. ayn eser, c. I, ss. 237 v.d.

150

5) Side olu Kus:

Bu zat, Maad kabilesinin bir kolu olan yad boyunun ileri gelenlerindendir. air ve do ru grl bir zatt . Konumas gayet dokunakl ve hikmetli idi. Kendisinin bir ara h ristiyan dinine girdi i sylenmekte ise de gerek iirlerine gerekse hutbelerine bakt m zda bunun pek doru olmyaca grlmektedir. Mesela o, Tanr nn sfatlar ve zat hakknda: "Ulu Tanr , kendisine ibadet edilecek biricik Tanr dr. Do mam ve dourmamtr. O, yarat klar' yaratt ve yollad ; yarn gene ona geri dnlecektir" derdi. Hutbeyi yksek bir yerde okuma ve hutbe okurken bir k lnca veya bir dene e dayanma adetlerinin, Kus'tan kald sylenir . O, Tanr nn birliine, ldkten sonra tekrar dirilme e, hiret gnnde hesap sorulacana inan rd ; filozofa szleri de pek oktur. Bilhassa uzun sren mrnn sonlar nda ok vaaz ve nasihatlerde bulunmu tur. ldkten sonra dirilmek ve k yamet gn hakk nda bir iirinde yle sylyor: "Ey lye a layan kimse! ller mezarlar nda yat yorlar. Ustlerinde kendi mallar ndan olarak yaln z bir kefen paras vard r. Onlar kendi hallerine b rak uyusunlar; zira bir gn gelecek ki o gn a rlacaklar; onlar da uykudan uyanr gibi uyan p evvelce nasl yaratlmlarsa gene yle yaratlp arlan yere gidecekler. Onlar n bir k sm plak bir k sm giyinik olarak gelecekler. Giyinik olanlar da bir k sm yeni elbiseler, bir k sm eski elbiseler giymi durumda olacaklar". K u s b. Said e, ok ihtiyar bulundu u bir srada Ukkaz panayr nda alaca bir deve (cemel-i evrak) stne binmi olduu halde btn arap ileri gelenlerinin de haz r bulunduu bir toplulukta bir hutbe okumutur ki son derece nemli ve ibret al nacak mahiyette olan, kendisinin tad yksek ve doru fikirleri ifade eden bu hutbenin zeti zamannn za kadar gelmi tir. Kus, o hutbesini syledii srada orada haz r bulunanlar aras nda Hz. Muhammed de bulunuyordu, fakat daha kendisine peygamberlik verilmemi ti. Hz. Peygamber onun bu hutbesini ok be enmiti; hatt "Tanr Kus'u yarlasn; o, ayr bir mmet olarak ha rolunacaktr" buyurduu sylenir. Tanry bir tan makta onun fikirlerine uyanlar da vard . yad kabilesinin bakan olan Abdull a h olu C a r u d, kabilesinin di er baz ileri gelenleriyle birlikte islam dinine girdi i gn, Hz. Muhamm e d ' in huzurunda Kus hakk nda bilgi verdii srada "Ben onun izinde gider bilgi ve irfan n talebederim" diyerek ona uydu unu ifade etmi ti. Orada Resul-il Ekrem, Saide o lu Kus'un Ukkaz panayrndaki hutbesinden sz aarak "O hutbeyi imdi tamamen hatrnda tutan n bulunacan san151

marn" buyurmu , Hz. Ebu B eki r, tamamen hat rnda olduunu syleyip okumu tur. yad kabilesi bakan Carud'un, orada bulunan arka 7 lanndan biri de Kus'un ba ka bir iirini okudu ki o iirde, Mekke'de, da Haim oullar arasndan bir peygamberin ortaya kaca ifade ediliyordu. Yukarda, K u s ' un Ukkaz panay rnda okudu unu sylediimiz mehur hutbenin bize kadar gelen zeti udur: "Ey ahali! Geliniz, dinleyiniz, belleyiniz, ibret al n z. Yayan lr, len fani olur. Olacak olur, ya mur yaar, otlar biter, ocuklar do ar, analarnn babalarnn, yerini tutar sonra hepsi yok olup gider: Olaylar n ard aras kesilmez, hep birbirini kovalar. Kulak veriniz, dikkat ediniz, gkte haber var, yerde ibret alacak eyler var. Yer yz bir kar elvan, gk yz bir yksek tavan. Y ld zlar yrr denizler durur, gelen kalmaz, giden gelmez; acaba vard klar yerden memnunlar m da kalyorlar? Yoksa orada b raklp da uykuya m dahyorlar. And ierim Tanr nn katnda bir din vardr ki o, imdi bulunduunuz dinden daha sevgilidir. Tann nn' bir gelecek elisi vard r ki gelmesi pek yak n oldu, glgesi banzn stne geldi. Ne mutlu o kimseye ki ona uyar o da, kendisine do ru yolu gsterir. Yazk o kara bahtl ya ki ona isyan ve muhalefet eder. Yaz klar olsun mrleri gaflet iinde geen mmetlere. Ey topluluk! Nerede babalar nz, dedeleriniz? Nerede ssl saraylar ve ta tan yap lar yapan Ad ve Semud kavmi? Hani dnya varl na marur olup da kavmine (ben sizin en byk Tannn zm) diyen Fir'avun ile Nemrud? Onlar size nisbetle daha zengin, kuvvet ve kudret bak mndan sizden daha art k durumda de il miydiler? Bu dnya, deirmeninde onlar tt, toz etti, da tt ; kemikleri bile ryp da ld ; evleri yklp ssz kald . Yerlerini yurtlar n imdi kpekler enlendiriyor. Sak n onlar gibi gaflet etmeyip, onlar n gittii yola gitmeyin. Her ey yok olacaktr; kalacak olan, ancak ulu Tannd r ki birdir, benzeri ve orta yoktur. Taplacak ancak O'dur. Do mam ve dourmamtr. nce gelip geenlerde bizim iin ibret al nacak ok eyler vardr. lm rmann girecek yerleri var amma kacak yeri yoktur. Byk kk hep gp gidiyor, giden geri gelmiyor. Anlad m ki herkese olan bana da olacakt r." K u s b. S id e, gne i tasvir eden bir iirinde yle sylyor: "Bakaaya engel olan, gne in dnmesi ve her gn ba ka yerlerden do masdr. Gnein, gn ortas nda gezisi, lmn bedende dola gibidir." K u s b. S i d e' nin hakimane szleri de oktur. O, Suriye'ye gider gelir, orada valilerle ve ileri gelerderle, hatta. sylentiye gre Bizans kral ile gr rd. Bir gn Bizans hkmdar ile Kus arasnda u ekilde bir konu ma olmu : 152

Hkmdar Bilimin en iyisi hangisidir? Kus nsann kendi nefsini bilmesidir. Hkmdar Akl n, en iyisi hangisidir? Kus nsann, bilgisinin dna kmamasdr. Hkmdar Edebin en iyisi hangisidir? Kus nsann yz akln korumasdr. Hkmdar Mrvvetin en iyisi hangisidir? nsan n, verdii szden dnmee daha az hevesli olmaKus s dr. Hkmdar Mal n en iyisi hangisidir? Kus Bir hakk n yerine getirilmesini sa layandr.
6) Ebu's-Salt o lu umeyye:

Hicaz'da Tannnn birliine inanan kimselerden biri de meyye b. Ebi's-Salt'd r. meyye Hz. Muhammed zamannda hayatta idi. Aslen Mekkeli ise de Sakif kabilesinin yerle mi olduu Taif ehrinde do mutur. O da K u s b. S i d e gibi yad kabilesindendir. Vmeyye'nin as l ad Ebu Rebia o lu Abdullah'dr. meyye, ibadetle hret kazanm , zinay haram bilmi , 'yata tap cl reddetmi ince ruhlu bir airdi; babas da airdi. Vmeyye'nin baz iirleri bize kadar gelmi tir. O, mukaddes kitaplar okumu , yahudilik ve hristiyanl k fikirlerine ina idi. Z u Y e z e n olu S e y f' in, M. 572 yllarnda Yemen hkmetini tekrar ele geirip hkmdar olmas zerine Kurey kabilesi tarafndan mebus olarak Yemen'e gidip ona, tebriki terennm eden, kasideler takdim etmiti. Siirlerinde yahudi ve h ristiyan dininin mterek esaslar ndan alnma dini hususlar gze arpar. Kur'an- Kerim'in, 64. sresinde k yamet gn hakknda kullanlan "yevm t - tegabun" tbirini ilk defa siirlerinde kullanan odur. "bi's-me ke'llahmme" tbirini de o bulmu tur ki bu tbiri Mekke ahalisi kabul edip, yazd klar yazlarn banda kullanmaa baladlar. Um eyy e, peygamberli e hevesli idi. Perilerle ilgisi oldu u sylenir. Tanrnn birliine, sevab ve cezaya, cennete, cehenneme dair pek ok iirler sylemitir. O, ilhiyata ait bir iirinde yle sylyor: "Kendine bir destek edinmeyen ve kullar n bir takdir zerine yaratan Tanrya hamdolsun. Onun kudretine boyun e enler arasnda, kretmek iin benim de yzm ve btn vcudm secde eder". Bir ba ka ilhisinde: "Tanr mzn varl na olan deliller apa ktr. Bu delilleri ancak bir kfir inkr eder. Gece ve gndz yarat lmtr. Bunlarn 153

her birinin sresi birbirinden ayr olarak belirtilmi ve snrland rlm str. Yce Tanr , her tarafa sa lm bir gne ile gndz ayd nlat r. Kyamet gnnde Tanrn n katnda haniflik dininden ba ka her din bo tur." Vn e y y e, bir hir zaman, peygamberinin gnderilece ini biliyordu; fakat o bu erefin kendisine ait olaca fikrinde idi. Hz. Muhammed islm dininin, hkmlerini halka duyurmaa baladnda meyye, onun dvasnn aslsz olduuna inand ndan de il, belki, kendisine rakip sayd ndan ona muhalefet ederek o ullariyle birlikte Yemen'e gitti ve sonra Taire dnd. O, daima bir peygamberin lzumundan bahsederdi. Bir peygambere kat'i ihtiya oldu unu u beyitlerinde ifade etmektedir : ,'Aram zdan bir peygamber kp da bize, ya ayp lten sonras hakk nda haber yerse. Babalarmz bizi bytp yeti tirmekte iken ldler; biz de ocuklar m z yetitirmekte iken leceiz; daha sonra geleceklerin de, daha nce gidenlerin arkalarndan gideceklerini biliyoruz; amma bu bilmenin bize hi bir faydas yoktur". Bu szlere ra men meyye, Hz. Peygambere dil uzat r, onu mteessir ederdi. meyye, lp tekrar dirilme (ba's- ba'd el-mevt) hakk nda yle sylyor: "Gemi olaylarda bir ibret gryor musun? Ey kalbim! Ktlkleri brak, kr olma, yolunu a rma, lm ve ldkten sonra tekrar dirilmeyi hat rndan karma (ondan daima kork). Gelmi ve gemi zamann aldatt kimselerden olma, nk sen, zerinde ya yan imanlar aldatmakta olan bir dnyadas n. Bu dnyada (senin, iin) kalbi kinle yan p tutuan bir dman vardr." m e y y e, mslmanlarla m rik Mekkeliler arasnda cereyan eden Bedir sava srasnda am'da bulunuyordu. Dn nde, Kurey llerinin atld kuyuyu, bilhassa day snn ocuklar U t b e ile eybe' nin gmldkleri yerleri kendisine gsterdikleri zaman "E er Muhammed gerek Peygamber olsayd akrabalarn ldrmezdi" demi ve Bedir savanda len Kurey liler iin bir mersiye sylemi ti. Bu kasidenin, halk n fikirleri zerinde kt tesir etmemesi iin a ktan aa okunmas Hz. Peygamber tarafndan yasak edilmi ti. meyye, bu kasidenin baz beyitlerinde yle demektedir: "vglere lyik asiller o lu asiller iin, sallanan aa dallar nda a lyan gvercinler gibi a lamaz msn? O gvercinler kendileri gibi alayp s zlayan yasc kadnlar (nyihalar) gibi rzgrla birlikte boyunlar bkk scak gz ya dkerler. Bu asil kimselerin arkalar ndan alyan, gerek znt iinde a lams olur. Onlar ven herkes de gerek vg sylemi olur. Bedr ve dolaylar nda, gen, ihtiyar, gler yzl merd ve cesur kimselerden len sava lar kimlerdir? Benim grdklerimi grmyor musunuz? Gz kr olm yan herkes Mekke ovasnn deitiini aka g 154

rr. Bu ova imdi bom-bo kalmt r". nm e y ye' nin erkek evlat olarak drt o lu vard ; adlar : A m r, R ebi a, Ve hb ve Kas m' dr. O, bunlardan birine giicenerek u iirleri sylemi tir: "Sen kk iken seni besledim. Delikanl olunca idareni temin ettim; yle ki sana vermi olduum eitli nimetlerden istediin kadar zevk ald n... Bir gece rahats z olursan., senin eleminle teessr duyarm; sabaha kadar uykusuz kal r, yatakta (sa a sola) dner dururum. Sanki 6 rahats zlk sana deil de bana gelmi gibi gz ya lar dkerim... lmn, kararla m ve vakti belli oldu unu bildiim halde, sana dokunmas n diye ondan korkar ve daima gekinixim... Vakta ki sen, olgunluk ana geldin ve senden o ya ta umduum gayeye yeti tin, sert ve kaba muamelelerle mkfat m verdin. Sanki velinimet olan, ltuflarda bulunan sendin". 'em ey ye b. Ebi's-S al t, islamiyete girmek kendisine nasip olmadan, a a yukar M. 624 ylnda ld. meyye lm d einde iken u beytleri sylemi : "Ne kadar uzarsa uzas n, her hayat, sonunda bitip gidecektir. Hakikatleri renmeden ke ke da balarnda geyikler aras nda hayvan gibi yaasaydm. lm daima gz nnde bulundur. Zaman n saldr sndan ekin; nk zaman n bir saldrs vardr". Hz. Peygamber, m ey y e' nin iirlerini beenirse de kalbini takbih ederdi. O, meyye hakk nda "meyye islamiyeti kabul etmeye yak nd ", "meyye'nin iiri m'min, kalbi kafirdir" buyururdu. ' Baz tefsir bilginlerinin dediklerine gre, A. 'raf sresinin 174 - 175. yetleri, meyye hakk nda nazil olmutur.Bu ayetlerde Tanr yle buyuruyor: "Yahudi kavmine o adam n durumunu anlat ki, ona delillerimizi bildirdik; fakat o, kfr ve inad sebebiyle onlar kabul etmedi. eytan da onu kendisine uydurmakla (o) as lerden, oldu. E er isteseydik onu, bu delillerimiz sebebiyle iyi adamlar derecesine yceltirdik; fakat kendisi aada kalmay seti ve kendi havas na uydu. Onun durumu, t pk kpein durumu gibidir. Kpe i kovalasan da kendi haline b raksan da dilini karp solur. O da byledir ; vaaz ve tehdid etsen de etmesen de uyan k olmaz. te bizim delillerimizi inkar edenlerin hali byledir. Bu hikyeyi onlara anlat, belki d nrler".

155

GENEL B BL YO RAFYA

Ahmed Naim; Sahih-i Buhari (Tecrid-i Sarih Tercrnesi), stanbul, 1928. Ali Cevad; Tarih l-Arab Kabl el- slam, Badat, 1951, 1-2 cilt. Brockelmann, C, : slm Milletleri ve Devletleri Tarihi, Ne 'et aatay ter. Ankara, 1954. Champdor, Albert; Les Ruines de Paimyre, VI. ed. 1953. Christensea, Arthur; L' ran Sous Les Sassanides, Copenhague, 2, ed. 1944. Diehl, Charles; Bizans imparatorlu u Tarihi, Tevfik B y klolu ter. stanbul, 1937. Din Yolu (dergisi), Ankara, 1956. s. 14 v. d. Doughti, charles M.; Arabia Deserta, Paris, 1949. (textes choisis par Edward Garnett et traduits par jacques Marty) Dozy, R.; Tarih-i slmiyet, Abdullah Cevdet (Karl da ) ter. M sr, ictihat Matbaas , 1908 - 1909. 1-2 cilt. Ebl-Fida, madeddin smail, el-Muhtasar fi Tarih al-Be er, Msr, 1325 h. 1-4 cilt. Encyclopaedia Britannica, London, 1953, 1-24 cilt. Encyclopedie de L' slame, Leyde-Paris, 1913 - 1934, 1-4 cilt. Eyub Sabri (paa) ; Mir'at- Mekke, Kostantaniyye, 1301. Eyub Sabri (pa a) ; Mir'at- Medine, Kostantaniyye, 1304. Eyub Sabri (pa a) ; Mir' at- Caziret l-Arab, Kostantaniyye, 1306. Ezraki, Ebi'l-Velid Muhammed b. Abdullah b. Ahmed; Ahbar- Mekke, Mekke, 1352 - 1357, 1-2 cilt. Felsefi, Nasrullah; He t Makale, Tahran, 1330 h. . (M. 1952). Feyyaz, Ali Ekber; Tarih-i slm, Tahran, 1327 h. . (M.1949). Firzabadi, Ebu Tahir Muhammed; Kamus. Mtercim As m efendi ter. stanbul, 1304 - 1305. 1-4 cilt. Guidi. gn.; L'Arabie Anteislamique, Paris, 1921. Gnaltay, M. emseddin; slam Tarihi, stanbul, 1338 - 1341. Gnaltay, M. emseddin; Kabl el- slm Araplarda ictimai Aile, Darlfnun lhiyat Fakltesi Mecmuas , yl I, s. 4, stanbul, 1926. 156

Gnaltay, M. emseddin; Yak n ark, Ankara, 1937. Hamdullah Mstevfi Kazvini; Nzhet l-Kulb, Iran, Tahran, Kitaphanei Milli, numaras z yazma nusha. Hemdani, Ebi Muhammed el-Hasan b. Ahmed b. Yakub; el- klil min Ahbar el-Yemen ve Ensab - Hmyer, Muhibbddin el-Hatib ne ri, Kahire, 1368. X. kitab. Hemdani, Ebi Muhammed el-Hasen b. Ahmed b. Yakub b. Yusuf b. Davud; el-klil, Badat, 1931, VIII. cilt. Hemdani, Ebi Muhammed el-Hasan b. Ahmed b. Yakub; Kitabu Sfat' Ceziret'il-Arab, M sr, 1953. Heyd, W.: Histoire du Commerce du Levant au Moyen-ge, Leipzig 1923, 1-2 cilt. Homo, L6on; L'Empire Romain, Paris, 1925. Hondmir, G yasddin b. Hmamddin el-Hseyni; Tarih-u Habib sSiyer fi Ahbar-u Efrad- Beer, Tahran, 1333 h. . (M. 1955), 1-4 cilt. bn-i Abdlber, Ebi mer Yusuf b. Abdullah b. Muhammed b. Abdlber b. Asm al- Nemri al-Kurtubi; al- stiab, Msr, 1939, 1-4 cilt. bn-i Bututa; Seyahatnamei bn-i Bututa, Mehmet erif (avdaro lu) ter. 1-2 cilt. stanbul 1333 - 1335, Ebu Davud Sleyman b. Hasen el-Endelsi; Tabkat l-Etbba vel-Hken, Fuad Seyyid Ne ri, Kahire, 1955. bn-i Hacer al-Askalni, Ahmed b. Ali b. Muhammed b. Muhammed al-Kindi al-Askalni; al- sabe, Msr, 1939, 1-4 cilt. bn-i Haldun, Ebu Zeyd Veliyddin Abdurrahman; Mukaddime, Mehmet Pirl Zade tercmesi, 1-3 cilt, stanbul, 1275 - 127T. bn-i Hiam, Ebu Muhammed Abdlmelik b. Hiam Nahvi; Siret nNebeviye, 1-4 cilt, Kahire, 1936. bn-i Kelbl, Ebi'l-Mnzr Hi am b. Muhammed b. es-Saib el-Kelbl; Kitab l-Asnam, Ahmed Zeki Paa neri, Kahire, 1914. bn-i Kuteybe, Ebu Muhammed b. Abdullah b Mslim b. Mslim b. Kuteybe; el-Meysir vel-K dh, Kahire, 1342. Ibr l-Esir, zzeddin Ebil-Hasan Ali b. Muhammed b. Muhammed, al-Lubab fi Tezhib il-Ensab, Kahire, 1356 - 1369, 1-3 cilt. bn l-Esir; al-Kmil fi't-Tarih, M sr, 1-9 cilt. Dimeki neri. Inan, Afet; Eski Mlsr Tarihi ve Medeniyeti, Ankara, 1956. slm Ansiklopedisi, 1941 de ne r edilmee balam olup hl tamamlanmamtr. Caetani, Leon; slm Tarihi, Hseyin Cahid (Yal n) ter. 1-10 cilt, stanbul, 1924 - 1927. Kitab- Mukaddes (Tevrat ve Incil), Istanbul, 1949. 157

Kur'an- Kerim, Kay Zade Haf z Osman hatt ndan basma, Istanbul., 1368. Lammens, P. II.; Citk Arabe de Taif la Veille de l'Hkgire, Beyrouth, 1922. Lammens, P. H. ; La Mkque a. La Veille de l'Il6gire, Beyrouth, 1924. Larousse. de )0( eme Sikle, 1-6 cilt, Paris, 1950. Le Bon, Gustave; La Civilisation des Arabes. Paris, 1884. Mahle, Albert; Tarih-i Milel-i ark ve Yunan, Abdlhseyn Hejir tarafndan farsaya yap lan tercme, 2. bask , Tahran, 1332 `- . . (M. 1954). Mahmud Es'ad, Seydiehri; Ta,rih-i Din-i Islam, I, Medhal, Der-i Saadet, 1327 - 1329. Mazah&i, Aly; La vie Quotidienne des Musulmans au Moyen Age, Paris, 1951. Mehmet Fehmi;Tarih-i Edebiyat- Arabiye, stanbul, 1917. Mehrin, Abbas usteri; Hatem n-Nebiyyin, Tahran, 1324 h. . (M. 1945). Muhammedi, Muhammed; Ferheng-i irani, Tahran, 1323 h. . (M. 1945). Mirhond, Muhammed b. Havend ah Herevi; Revzat s-Safa, Leknov, 1914, 5. tabi!. 1-7 cilt. Mneccim Ba , Dervi Ahmed; Sahayif l-Ahbar, 1-3 cilt, stanbul, 1285. Nafi', Muhammed Mebrk; Asr-a ma Kabl el-islm, ikinci bask , Msr, 1952. mer Hayyam; Nev3-uzname, Mcteba Minovi ne ri, Tahran, 1933. zer, Yusuf Ziya; M s r Tarihi, Ankara, 1939. Pirenne, Henri; La Civilisation Occidentale au Moyen Age, Paris, 1941. Pirenne, Jacque; Les Grands Courants de l'Histoire Universelle, Neuehatel, 4. ed. tome. 1-4, 1947. Religion in Geschichte und Gegenwart. Starcky, Jean; Palmyre, Paris, 1952. Taberi; Tarih l-Umem vel-Mlk, (Milletler ve Hkmdarlar Tarihi), Z. K. Ugan ter. Ankara, 1955. Taberi, Tarih-i Taberi (ok eski bir farsa tercmesi), yazma, Tahran, Kitaphanei Meclis-i uray-i Mill, No. 231. Taberi, Tarih-i Taberi, Tahran, Kitaphanei Milli numaras z bir yazma nusha. 158

Tarih-i Sistan (yazar belli deil), Tahran, 1314 h. . (M. 1935). Takpr Zade Ahmed efendi; Mevzuat l-Ulm, Der-i Saadet, 1313. Ahmed Cevdet ne ri, 1-2 cilt. Valudi Muhammed; Ftuh - am, Msr, 1373 h. 1-2 cilt. Velfenson, srail; Tarih al-Lgat al-Samiyye, M sr, 1929. Wilber, Donald N.; Iran, Past and Present, Princeton, 1950. Yakut-u Hamavl, ahabddin Ebi Abdullah Yakut b. Abdullah al-Hamavi al-Rumi al-Ba dadi; Kitab-u Mu'cem l-Bldan, 1-8 cilt, M sr, 13231906. Zeydan, Curci; el-Arab Kabl el- slam, 3. bask , Kahire, 1939. Zeydan, Curci; Medeniyet-i islmiye Tarihi, Zeki Me amiz tercmesi, 1-5 cilt, stanbul, 1328 - 1330.

159

GENEL NDEKS
A Abbad (Kalemmes'in o lu): 102 Abbas b. Abd'ul-Muttalib, 90, 105, 107, 140. Abbasiler, 60, 113, 117: Abbas usteri Mehrin: 4. Abdukusay (Kusay' n olu) : 79. Abdullah Abd l-Muttalib'in o lu): 82. Abdullah (Ubey b. Ebi Selul) : 86. Abdullah b. Cd'an: 119, 142, 143. Abdullah b. Zbeyr b. Avvam: 111. Abdulmuttalib: 19, 79, 81, 82, 90, 115. Abdul'uzza b. Abdulmuttalib: 80. Abdddar (Kusey'in o lu) : 79, 80, 105. Abdmenaf (Ha im'in olu) : 80, 81. Abdmenaf (Kusey'in olu) : 79, 105, 107, 141. Abdlehel oullar : 121. Abdluzza (Kusey'in o lu): 79, 80, 109. Abdems (Kusey'in o lu Abdumenaf o lu) 80, 105, 106, 141. Acada (Tay kabilesi yak nnda): 96. d (kaymi) : 7, 33, 71, 152. Adadnarari II (Asur kral ): 5. Adem (Peygamber): 2. Aden (blge) : 15, 27, 28, 143. Adiy b. Zeyd: 62. Adiy oullar (Kurey 'in bir kolu) : 75, 80, 109. Adiy olu Amr (Hire hkmdan): 56, 63. 160 Adnan ( smail Peygamberin torunlarndan) : 1, 8, 70, 76, 119, 139. Adulis (yer ad ): 15. Advan kabilesi: 1, 76, 78, 104. Afrika: 2. Agade ( ehir) : 4. Aglibl (Aglibolus,tanr ) : 39, 47. Ahlaf: 80. Ahmed (Abdullah o lu, HarunerReid devri mtercimi) : 145. Ahs: 140. Ahsef: 115. Akabe biat : 85. Akabe krfezi: 9, 10, 28, 37, 123, 128, 140. Akad: 3, 4. Akameniler devri: 5, 35. Akdeniz: 5, 11, 22, 25, 26, 27. Akk kabilesi: 53. Akil l-Murar (Kinde hilkmdar Hucr'un lakab ): 66. Aksumlular: 13, 14, 15, 17. Aksum ehri: 17. Alamoyndaros Osakkikes: 65. Ali b. Ebi Talib 96, 140. Ali Cevad, 3. Al-! mran suresi: 73. Ali Mazaheri: 22. Al-i Mnazere (Bk. Lahmiler): 55. Al-! Safvan (Beni Saad' n babalar ): 76. Almku-lft (put): 31. Altun Oluk: 112. Am,alika: 3, 7, 9, 33, 71, 75, 83, 111.

Amerika: 26. Amile kabilesi: 51, 55. Amino (Veheb'in kz ): 82, 83. Amir boyu: 80, 104. Amir saray : 29. Anam (put): 31. Amman (Philadelphia): 50. Ammare b. Velid (IVIahzumi) : 118. Ammar b. Yasir: 120. Animunit (tanra): 4. Amr: 61, 63, 66, 67, 75, 80, 83, 94. Amrafel: 4, 71. Amr b. Amir: 51, 52. Amr b. As: 28, 109, 118, 141. Amr b. Luhay: 75, 94. Amr olu Sa'lebe: 74. Amr b. Umru ul Kays (Hire Hkmdar ) : 60. Amr Mezikiya: 51. Amurru, Amurrulular: 4, 7, 38. Anadolu: 35, 41, 43, 50, 134, 136, 141. Anastas (Bizans Hkmdar ) : 57. Anbar ehri: 128. Anbay (put) : 31. Ankara (Ancyr): 43, 68, 69. Anoervan- adil (Husrev I): 19. Antakya: 48, 50. Antigonos: 35, 36. Antiyohos Epifanes (Suriye hkmdar ) : 36. Antiyoks (Antiochus) : 44, 45. Antuvan (Antoin) : 39. Apse (Apsee): 44.

Aramca: 35, 36, 46, 55. Arami, Araml 7, 9, 34, 35, 46, 52, 138 . Arafat: 76, 102, 105. Aribi: 7. Ari : (Rhinocolure), 49. Arim seddi: 12. Arkadiyus: 45. Arso (tanr ): 47. As b. \Mil: 135. Asi nehri (Oront): 43. Asurbanipal II: 5, 35. Asur: 1, 3-8. Asur - Ballit: 6. Asur Krall : 11, 24, 29. Asurlular: 27, 34, 38. Asya: 17, 33. A era (put): 31. Atar (put) : 31. Atenedor (Bk. Vehb el-Lat): 46. Atlas Okyanusu: 26. Avf (Mrre o lu): 78. Avf (Kalemnes'in torunlar ndan tlineyye olu) : 102. Avgust (unvan): 41, 43. Avrupa: 17. Aylan (Advan b. Amr b. Kays nlu): 76. Ayn- Uba (Sava ) : 54. Azadbeh ( ran' n Hire valisi): 60 . Azer (Bk. Terah. Hz. brahimin babas ): 4, 71. Azerbaycan: 21. Aziz Lat (tanr ): 31. Azizo (tanr ) : 47.

Baal amin (tanr ve tap nak) 40, 47, 48. Badat: 3, 48. Babil: 1, 4, 5, 6-9, 31, 71, 72. Babilliler: 131-133 Babilce: 71. Babilonya: 5, 6, 47.
sltundan nce Arab Tarihi F: 11

Babi mezhebi: 114. Bahire: 126. Bahreyn: 20, 22, 65, 69, 100, 128, 140, 143. Bahreyn adalar : 49. Bakara Suresi: 73. Bak' mezarl : 84. 161

Barbarikum (Barbaricum): 50. BartWny: 39. rabbai (unvan): 46. Bas 7 Basra: 50. Basra Krfezi: 6, 17, 27, 28, 34, 50, 128; 139, 140. Batlamyos: 8, 53. Batn- Aky1 (Necidde bir yer): 66. Batn- Mer (yer ad ): 78. Bazan (Iran valisi): 20. Bazileun (unvan): 54. Bedir: 140, 142. Bedir sava : 118, 128. Becile (kabile) : 51. Behra (kabile): 51. Beliy (kabile): 51. Behram oban: 63. Bekr (kabile): 59, 66-68, 74, 77, 97, 142, 143. Bel (tanr ): 39, 40, 47, 48. Belka: 53, 75. Belhammon (tanr ): 47. Belkis (Seba Melikesi): 11, 13. Bel-sar-utsur (Baltazar): 5. Beltis (tanr ) : 47. Beni Amir: 59. Beni Ecmad: 21. Ben Esed: 67-69, 109. Beni Gatafan: 67 . Beni Hanife: 99. Beni Harise: 85. Beni Huzae: 76. Beni Huzeyl: 21.

Beni Kelb: 67. Beni Leheb: 132. Beni Mdlic: 132. Beni 1VLahzum: 142. Beni Rebia: 68. Beni Saad: 76. Beni Sakif: 134, 138, 140. Beni Seleme (yer ad ): 85. Beni ebip: 21. Beni eyban: 58. Beni eybe: 115. Beni Ubeyde dalar : 85. Beni Umame: 98. Beni Umeyye: 141. 142. Benjamin de Tudele (haham): 38. Berenis (W,renice): 48, 49: Besl (sava edilmeyen 8 ay): 100. Beyhaki: 85. Beyt-i haram: 73. Bezci ( ehir) : 56. Bil1 Habesi: 120. Bir b. Abdlmelik Kindi: 128. Bitinya: 43 . Bizans: 34, 53, 57, 68, 69, 101, 139, 148. Bizansllar: 17, 28, 54, 55. Bl (tanr ) 47. Basra (Bostra, Gassanilerin ba ehri) : 54, 100, 136, 139, 143. Bosra takvimi: 63. Brak ( ehir): 8. Bubasti (Msrda bir ehir): 25. Byk sahra: 2.

C
Carud (Abdullah o lu, yad kabilesinden) : 151. (Cebaniler: yemen beyliklerinden) : 21. Cebelttar k: 26. Cedis (kavm): 33, 66. Cefne b. Amr b. mir kolu: 52. Cefne Kolu: 53. Cemile (Nabat Hkm. kar s ): 36. Cendiapur: 134. 162 Cof (blge): 8, 9. Cornellius Capitolinus: 42. Cuheyne (kabile): 51. Cuhfe: 52, 113. Cumah Boyu: 75, 111. Cure : 93. Cuvasa sava : 60. Cdde ( ehir): 141. Crhm (kabilesi): 73. 74, 81, 94.

Crhmller: 71, 74, 103, 106, 111, 115. in: 9, 27, 48, 50, 139, 143.

Czam (kabile) : 51, 55, 57, 58. Cyriades: 41.

D
Dacaam (kabile kolu) : 53. Dafne ( ehir): 43. Dahhak (Taberiye gre Ne nrud'un ad ) : 71. Damk -liu (Babil kral ): 71. Darimi (muhaddis) : 97. Drim oullar (Temimden) 58. Dar n-Nedve kurulu: 79, 108, 112, 119. Davud (Peyg.) 34 . Dehna l: 27. Demetriyus (Antigonosun o lu) : 35, 36. Demmon (blge ad ) : 65. Demyanos (Zu Nvas) : 16. Devs zu Sa'leban: 16, 96. Dicle: 3, 21, 22, 27, 48, 49, 62. Diodor (Sicilyal ) : 35. Diyoklesyen (Diocletien) : 38, 45. Diyoklesyen yolu (Strata Diocletiana) : 50. Dinnet l-Cendel: 49, 69, 100, 128, 143. Dussaud, R. (Frans z limi) : 9, 56.

E
Ebir-Nari (Bk. Filistin) : 9. Ebrehe (el-E rem): 16-19. Ebu Bekir (Halife): 46, 90, 109, 141, 143, 148, 152. Ebu Cehl: 90, 121. Ebu Guban (bir Huzaeli) : 76, 78, 79. Ebu Kubeys: 113, 114. Ebu Murre Zuyezen: 19 Ebu Reca Umran el utaridi: 97 Ebu Rigal: 19, 97. Ebu Said Cennabi Karmati: 113 Ebu Sfyan. Sahr b. Harb: 62, 90, 96, 108, 117, 128, 140, 147. Ebu Smame Cnade: 102. Ebu emmer Cebele: 53 . Ebu Ttalib (Abdmenaf): 107. Ebu Uheyha: 142. Ebu Ya'fur b. Alkame el-Deylemi (Hire Hkm.): 57, 61. Ebu Yede'yesi': 22. Ebu'l-Esved Deli: 129. Eb'l-Fida: 71. El-Edim (kabile) : 94. Edom: 33, 34. Edomlular: 27, 34. Edward Glaser: 21. Efes: 48. Efka (p nar): 48. Efrem (Ephrme, piskopos) : 64. Elam: 4. Elamllar: 3. Elcezire: 75. Emevi: 46. Enfal Suresi: 118. En'um (kabile): 93. Erak ( ehir) : 50. Erdeir (Sasani Hkm.): 49. Ermeniler: 43. Ermitaj Mzesi: 39, 51. Eryat (Habe . Kmn.) : 17, 18. Esed (Kurey in bir kolu) : 56, 75. 163:

Esedliler: 68. Esimafyos (Yemen genel valisi): 18. Eslem b. Cedere: 128. Esved b. Mnzr (Hire Hkm.): 60. E'ar (kabile): 51. Etiler: 5. Etiyen (Etienne, gramerci): 40. Etrskler: 26.

Evs: 1, 53, 83, 86, 95, 121-124. Evs b. Kallam (Hire Hkm.) 60. Eyhem olu Cebele (Gassan Hkm.) 53, 54. Eyle (liman): 140. Eyub Sabri: 78. Ezd (kabilesi): 53, 74, 83. Ezd-u enue kolu: 52. Ezlm: 110 Ezrak (Blge): 53.

F
Faran (yer ad ): 73. Fas: 26. Fatma (khin kadn): 132. Fayton (Medine yahudilerinin bak.): 83. Fedek: 58, 83. Fels tap na : 96. Fenike: 5-7, 9, 26, 28, 41, 50. Fenikeliler: 11, 25-27, 131. Fenike yaz s : 46. Ferezdak: 123. Ficar sava : 119. Fihr (Kurey in dier ad ): 75. Filadelfiya (Amman): 38, 50. Fil Suresi: 19. Filistin (Ebir-Nari) : 2, 9, 28, 30, 34, 54, 55, 61, 83. Filopater (Bk. Haris IV): 37. Firavun: 4, 72, 73. Firmus: 45. Firuzabadl: 122. Firuz olu Yusuf: 46. Frat: 4, 6, 7, 21, 27, 38, 39, 44, 49, 50, 55, 62. Flavius Vonicus (tarihi): 45. Flavyen (Roma imp.): 39. Fransa:26. Frikya: 35. Frumence (Fromantos) 15. Fheyre (Am,r olu mir'in k z ): 75.

Galyen (Roma Imp): 41. Gassan (Blge): 83. Gassaniler: 1, 33, 51-55, 57, 65, 84, 141. Gavs (b. Mrre b. Tabiha. b. lyas b. Mudar): 76, 102, 103. Gazze ( ehir): 11, 27, 49, 80.

Gerha (liman): 49. Gilgame destan : 4. Girit: 26. Glaser, Edward: 8. Guban boyu (Huzae'den): 74. Gumdan saray : 18, 29. Gcerat: 96.

H
Habel (tanr ): 31. Habe : 7, 9, 13,20,23. Habeistan: 2, 49, 119, 139, 143. Eabeliler: 97, 104, 120. 164 Haccac b. Yusuf el-Sakafi: 111, 129. Hacer (Hz. brahim'in cariyesi): 71, 73, 90, 115.

Hacer-i Esved: 94, 112-115. Hacer el-esad: 114. Haciblik: 90. Hadice (Hz): 142, 146-148. Hadramavt: 65, 143. Hadramavtl lar: 10, 13, 20, 21, 22, 24, 27. Hadriana Tedmr: 40. Hadrianopolis: 40. Hadriyen (Roma imp): 39, 40. Haldu (Nabatl kadn): 36. Halep: 38. Halevy, Joseph: 8. Halid b. Velid: 46, 54, 60, 110, 142. Halifax (papas): 38. Hama: 50 . Hami:: 126. Hamse: 125. Hamurabi: 4, 5, 71, 72. Hamza Isfahani: 53. Hanbell: 116. Hanefi :116. Hani b. Mes'ud: 58, 59. Hanikin (zindan): 58, 59. Hansa: 136. Haran (Hz. brahimin kardei): 72. Harasen: 22. Harasenler: 49. Hareg (Charax): 22. Harem-i Serif: 116. Harise b. Amr b. Amir kolu: 52. Haris: 34, 54, 64, 67. Hris (Abdulmuttalib o lu): 81. . Haris (Sa'lebe o lu): 83. Haris b. Amr (Kinde Hkm.): 64, 65, 67. Haris b. Amir (Kurey li tccar): 142. Haris b. Keledet s-Sakafi (tabib) : 134. Haris oullar : 80. Haris I. (Nabat Hkm.): 36. Haris II (Nabat Hkm.): 36. Haris IV. (Nabat Hkm.): 36, 37. Harran: 4.

Harre: 85. Harun er-Re id: 60, 145. Has'am (kabile): 19, 96, 132. Hassan Tubba (Hassan b. Es'ad): 58, 65, 66. Haim (Kusey olu) : 75, 81, 105, 106, 141. Hat b. Cbeyr: 122. Hatim (Hicr): 114, 115. Havbas (put): 31. Havarnak k k: 56. Havlan (kabile): 93, 94. Hayran ( ehir): 36, 49, 63, 129. Hayber: 50, 83. Hayran (Palmir Hkm.): 40. Hazrec: 1, 53, 83-86, 95, 121, 124. Hebogabal (tanr ): 43. Hedhad II. (Seba melikesinin babas ): 11. Hemdan (kabile kolu): 51. Hemdani: 8, 23, 28, 29, 138. Hendek sava : 84, 85. Herod (Odenat n olu): 41. Herodot: 23. Hcr (memleket): 36, 49, 50, 139, 143. Hcr (Hcr- smail): 112, 115. Hsn- Gurab (kane): 18, 22. Hicabe: 78, 80. Hicaz: 27, 37, 62, 70, 73, 82, 83, 85, 87, 89-91, 94, 100, 116, 128, 139, 143, 147, 148, 153. Hiksoslar: 7. Himyer, Himyerliler: 7, 9-20, 23, 25, 32, 33, 51, 65, 96, 128, 139. Hind (Hire kralm n kz ): 64. Hind Denizi: 25. Hindistan (Hind): 6, 9, 21, 22, 26-28, 39, 48-50, 62, 96, 137, 139, 143. Hindliler: 129, 130. Hipokrates: 134. Hire: 54-65, 67, 68, 136, 139, 143. Hireliler: 1, 54, 59, 60, 61, 63, 65, 66, 67, 68. Hit (kasaba) : 75. Hititler: 6. 165

bol (put): 31. Hommel: 9. Horasan: 140. Horis: 32. Hubal (bak. Hbel): 31. Hubbey (Huleylin k z ): 75. Hucr b. Amr (Kinde Hkm.): 6568. Hudeybiye: 78. Huleyl (Kuseyin kay n pederi): 76. Humsller: 102, 104. Humus (Emessa): 43, 44, 46, 50. Hunafir (khin): 132. Hufriler: 33.

Husrev (Hkmdar): 65. Husrev Ano ervan: 64. Husrev Nuirevan- dil: 67. Husrev Perviz II.: 57-60, 63. Huveytatlar: 37. Huzae: 1, 74, 75, 94, 104. Huza.eliler: 52, 53, 74, 75, 77, 78. Huzeyfe (Kalemmesin as l ad ): 102. Huzeyl (kabile): 93. 136. Hbel (Put): 75, 79, 82, 94, 99, 110, 127. Hleyl (Amr o. Kaab o. Selul o. Hubyiye o.): 75.

Irak: 9, 30, 51, 52, 54, 57, 59, 63, 67, 120, 129.

ibadiler: 63. bn-i Bukayla (saray): 61 bn-i Clcl: 135 bn-i Dreyd: 128 bn-i Ebi Rumiyet t-Temimi: 135 bn-i Huzeym: 134 bn-i Mukle: 129 bn-i Sa'd: 85 brahim (peygamber): 4, 5, 8, 55, 71, 72, 90-92, 95, 98, 100, 101, 104, 111, 113-115, 145, 147150. branea: 7 Ibraniler ( brani): 4, 8, 22, 72, 128. krime (Amir olu): 109. mlak (Nuh o. Sam o . Lvuz o.) : 75 mlik (Amalika): 7, 75. nds: 50. ngiltere: 26. psos (yer): 35. Iran: 19, 20, 43, 44, 55, 57-62, 65, 68, 100, 101, 134, 141. 166

Iranl : 58, 114, 120. iranhlar: 17, 55, 56, 60, 133. sa (peygamber): 51, 64. saf (put) : 94. sar (fal oku ekme i i): 110. shak (peygamber): 73. skandinav (memleket) :26. skender (byk s.): 35. Iskenderiye: 17, 45, 48. Iskit: 50 smail (peygamber): 8, 71, 73, 74, 81, 90, 91, 93, 100, 101, 111, 115. ismaililer: 74, 139. smail olu Nabayot: 34. smail oullar : 1, 115. spanya: 26. srail: 26. Israilliler: 25. srailiye Devleti: 5, 6. srail oullar : 5. 19, Istanbul (Constantinople) : 68, 114 . Italya: 26.

yad (kabile) : 97. yas (yer) : 143 . yas b. Kabisa: 59, 61.

yas Tai: 63. zis (eski Msr tanrlarndan): 32, 133. Iznik: 45.

J
Jean Babtiste Tavernier: 38. Joka-aias (k ral) : 34. Jl Sezar: 39. Jsten I (Bizans hkmdar:1): 57. Jstinyen (Bizans hkmclar ) : 16, 17, 45, 46, 57, 69.

K
Kbe: 14, 18, 19, 70, 75, 76, 78, 80, 81, 82, 89, 90, 92, 94, 95, 97, 99, 100, 101, 103-106, 109115, 130, 143. Kabus b. Hind: 60, 61. Kabus b. Mnzr: 58 . Kade (yer): 5. Kadky (Chalcedoine) : 43. Kadiks ( spanyada bir yer): 26. Kahtan (Yaktan): 7. Kahtaniler: 1, 13, 22, 51, 52, 65, 70, 71. Kala' (Kalemmes torunlar ndan Abbad olu) : 102. Kalemmes (Kinane kabilesinden Huzeyfenin lakab ) : 101, 102. Kane (Hsn- Gurab) : 22, 27. Kapadokya: 38, 41. Karililer: 10, 21. 22. Karkemi : 6, 50. Karmatiler: 113. Karna (bak. Karnus) : 9. Karn el-Menazil: 113. Kamus (Yemende bir ehir bak. Karna): 8. Kartaca: 26. Karya (Anadolu'da bir blge) : 26. Karyeteyn (Nazala): 50. Kasi olu Kehil olu Aiz: 37. Kataban: 13, 24. Katabanl lar: 10, 21. Kauu (bir rk): 14. Kavus (Kubad' n olu): 65, 67. Kaydar (b. Ismail b. brahim): 77. Kaydar araplar : 27. Kaynuka (kabile): 83. Kays (put): 37. Kays-Aylan (kabile) : 67, 69. Kays b. As m: 123. Kayseri: 41. Keda (da ): 73. Kehlan: 51, 65. Kehla,nhlar: 51. Kelb (kabile) : 51, 93. Kelbliler: 67. Keldaniler: 4, 129, 130, 145. Ken'anca: 7. Ken'an ili: 4. Kerib (Hris o . Safvan olu): 103. Kerra (Karililerin ba ehri): 22. Keyaksar (Med k ral ) : 6. Kbrs: 26. Kbrs kral : 6. Kdah: 127. K y,ade (Mekkede bir dev) : 108. Kz ldeniz: 17, 25, 26, 27, 28, 37, 49, 50, 84, 139. Kilikya: 26, 41. Kinane (kabile) : 67, 92, 101, 104. Kinde (bir yer): 51, 64-66, 69. Kindeliler: 1, 33, 65-68. Kleopatra: 39. Komar (Palmirlilerde adam ) : 48. 167

Koptos ( ehir) : 48, 49. Kornelyus Palma: 36, 49. Kostantin (Roma imparatoru) : 15. Krezs: 5. Ktezifon (Selkiya, Medayin): 41. Kuba (Medine yak nnda bir ky): 84. Kubad (Iran k ral ) : 57, 64, 65, 67. Kudaa (kabile) : 77, 102, 103. Kudaa birlii: 51. Kudaeliler: 53. Kudae oullar : 21. Kuds: 5, 72, 83, 112. Kfe: 54, 60, 72, 113, 114, 128, 140.

Kulleys (Yemende bir tap nak) : 18, 97. Kurey : 74, 75, 78-82, 86, 90, 92, 94, 95, 116, 119, 122, 124, 142, 144, 146, 148. Kureyliler: 62, 78, 100, 104, 105, 107-111, 121, 151. Kureyza (kabile): 83, 86. Kurus (Iran k ral ): 5. Kus b. Sffide: 151-153. Kusay (Zeyd): 75-79, 90, 94, 105, 107-109, 111, 146. Kusay soyu: 119. Kutba (hattat): 129. Kltepe: 38.

L
Lahm (kabile): 51, 52, 55, 57-59, 61, 150. Lahnia Zu enatr: 14. Lapidus: 39. Lt (put): 19, 47, 96, 129. Lazarev (Rus nrensi): 39, 50. Leningrad: 39, 51. Libyal tiicearlar: 25. Lidya: 5. Lihyaniler: Liksor (Fasta bir ehir) : 26. Liva (dev): 78, 80, 105, 108. Lokman hekim: 134. Lanjin: 44. Lke-Kome ( ehir) : 49. Lut Gl: 4, 46. Lbnan: 50. Lbnan Trablusu: 46. Ley (Kab' n olu): 78. Lksor (eski Msr ehirlerinden): 48. Lt (peygamber): 4, 72.

M
Maad (Hz. smailin torunlarndan): 8. Maad (kabile): 66, 67, 70, 74, 150. Maad o . Kunus: 55. Maan ehri: 10, 139, 140. Maconius (Odenat' n yeeni): 42. Ma'di Kerib: 22, 67, 69. Mahmud (Ebrehe'nin fili) : 18. Mahzum (kabile): 75, 80, 110; 141. Main devleti, Mainler: 10, 12, 14, 21, 27, 34, 37. 168 Maissema (Bk. Mnzr III) : 57. Makam- brahim: 111, 112, 114, 116. Makam- Hanefi: 112. Makedonya: 35. Makr (put): 31. Malakbel (tanr ): 47. Malalas (tarihi: 46. Malecbels (tanr ): 39. Malik el-Hemdani (Namad o lu) : 98. Malikl: 116. Malik (Mali kus): 35.

Malik II. : 36. Malik III. : 36. Malta: 26. Mani dini: 63. Manium (eski arap kral ): 8. Manno (tanr Maano): 48. Ma'rib (Seba): 1, 9, 10, 12, 13, 27, 29, 33. Ma'rib seddi (arim seddi): 12, 14, 51, 52. Mari sitesi: 4. Marinus (papas): 45. Maryaba (Ma'rib): 10. Maskat: 27. Mazdeizm: 67. Mazin oullar : 52. Mecenne: 100, 101, 143, 144. Medayin (KtezifonSelkiya): 50, 62, 143. Medayin-i Salih (El-Hcr): 28, 37, 49. Medine: 1, 50, 53, 58, 80, 81, 8389, 95, 113, 116, 118, 121-123, 128, 141, 142. Medler: 5, 6. Medyen ( ehir): 9. Mehdi (halife): 114, 117. Mehmed Ali Pa a: 85. Mehre: 7, 9, 65. Mekke: 1, 2, 8, 16, 18, 27, 28, 50, 52, 54, 58, 59, 61, 62, 70, 71, 73-75, 77-81, 83-89, 92, 95, 97, 98, 100-102, 104-109, 112, 113, 114, 116, 118, 119, 121, 128, 132, 137, 139, 140, 141, 143, 144, 147, 148, 150. Mekna ( ehir): 37. Mekkeli: 77. Mekkeliler: 71, 142. Melkitler (Hristiyan. Kolu): 63. Meluh kavmi: 7, 8, 9. Menaf-Menat (put): 79. Menat (put): 37, 47, 95. Menilek (ilk Habe krallarndan) : 13. Meramir b. Mrre: 128. Merkr (mercur): 47.

Merr blgesi: 53. Mervan b. Muhammed (Mervan II) : 46. Meryem: 73. Mescid-i aksa: 112. Mescid ul-Feth: 85. Mescid i haram: 111, 112, 116. Mesenya: 49. Mesfele (Mekkede bir yer): 106. Mesruk (Ebrehe'nin olu): 19, 20. Metaf: 114, 115. Meysir: 127. Mezdek: 64, 65, 67. Mezhic (kabile): 51, 56, 93. Mezopotamya: 1-4, 6, 7, 9, 21, 27, 28, 32, 34, 41, 49, 50, 60, 71, 132. Msr: 2-9, 17, 23, 25-29, 32, 39, 42, 43, 45, 49, 72, 73, 77, 139, 140, 142. Msrl : 114, 129. Msirl lar: 25, 27, 129-131, 133. Mi'cen: 115. Midian (Medyen: 12, 27. Mikail (melek): 63. Milet (Anadoluda): 26. Milkkn (kabile): 94, 98. Mina: 76, 77, 103. Mina (Main devleti): 7-9. Micallar: 139. Moab: 75. Moabca: 7. Moza (liman) 28. Muaviye (Ebu Sfyan n o.): 109, 117, 134, 142. Mudad: 74. Mudad o. Haris: 74. Mudar: 76. Muhammed (Hz. Peygamber): 8, 14, 19, 71, 74, 75, 78-80, 83, 85-87, 90, 93, 95-97, 100, 102, 105, 106, 115, 123, 128, 134; 135, 140-142, 145-147, 149, 151, 154. Muharib o ullar : 80. Muhtar b. Avf: 101. 169

Muktedir Billah (halife): 60, 113. Muller: 21. Musa (Peyg) : 4, 147. Mustavgir ( air, rebia olu) : 97. Musul: 46. Muakkar (yer): 65. Muta: 139, 140. Mutayyebun: 80. Muti Li'llah (halife): 113. Mut'jim (Adiy olu): 106. Muttalib (Abdmenaf o lu) : 62, 81, 105. Muveylih (blge) : 37. Mcemmi' (Kusay' n lakab ) : 78. Mhelhel ( air) : 135.

Mnzr (hkmdar) : 54, 57, 64, 65. Mnzr III : 57. Mnzr IV : 58. Mnzr b. Maissema 61, 64, 67. Mnzr b. Numan el-A'ver: 60. Mnzr b. Umru ul-Kays: 61, 63, 67. Mnzrller: 52. Mrre (kabile) : 106, 132. Mrre (bak. Seyf b. Ziyezen) : 55. Mrreliler (boyu): 100. Mellel (da ) : 52. Mzdelife: 76, 101, 104.

N
Nabat (devlet) : 46, 49, 56, 129. Nabatl lar: 27, 33-37, 49, 54, 63, 128, 139. Nabat harfleri: 128. Nabonid (2. Babil k ran) : 5. Nabukodonosor (Nabuhodonosor= 2. Babil kral ) : 5, 34, 47, 55, 83. Nabu Polassar (2. Babil k ral ) : 5, 6. Nadir (kabile) 83, 86. Nadr (Kurey 'in baka ad ) : 75. Nadr (tabip Haris b. Kelede'nin olu) : 134. Nahle: 144. Nahor (Hz. Ibrahim'in karde i) : 72. Naile (put): 94. Nait (Yemende bir saray): 29. Nasr b. Asm Leysi (yazda noktalamay yapan): 129. Nasr oullar : 52, 55, 58. Nasrullah Felsefl: 96. Na- a-la (Karyeteyn) : 38. Nastri: 63. Natan (Nabat hkmdar ) : 35. Nazala (Karyeteyn): 38. Na-za-la ki (Karyetevn): 38. Nmara ( ehir) : 56, 63. 170 Neccar (kabile) : 80. Necef ( ehir) : 54. Necid: 27, 50, 66, 89. Necidliler: 113. Necran: 10, 15, 16, 56, 69, 147. Necran Kbesi: 15. Nedve (Mekkede toplant yeri) : 78, 80, 90, 108, 109. Nehao (Msr firavunlarndan) : 5. Nekruh (put): 31. Nemesis (tanr ): 47. Nemr (kabile) : 67. Nemrud: 4, 71, 72, 152. Neseeler (hac aylar n deitirenler) : 78, 102. Nesr (put): 93. Nevan b. Said el-H myeri ( air): 21. Nevfel: 62, 75, 105, 141. Nevruzname 137. Nil nehri: 25, 28, 48. Ninova: 3, 6. Nisa sresi: 124. Niabur: 65. Nizar (Hz. Ismail'in torunlar ndan): 8. Nizaret (bir dev) : 109. Nizariler (kabile) : 56, 70, 71, 74.

Noeldeke: 53. Nuh (peygamber): 2, 4, 7, 10. Nuh Tufam: 71, 114. Numan: 55, 57-59, 62, 67.

Numan b. Esved: 61. Numan b. Mnzr Ebu Kabus: 55, 61, 63. Numan el-A'ver: 56, 57, 60.

O
Odenat (Palmir k ral ): 40-42, 45. Oktavyen: 39. Orelyen: 43-45. Ortaasya: 2, 3 . Osman b. Affan (halife): 18, 29, 138. Osman b. Huveyris: 146, 148. Osman b. Talha (Abdddar o ullarndan): 105. Osma:1h imparatorlu u: 113. Oziris (eski Msr tanrs ): 3 , 133. Ozre (kabile) 51.

mer b. Hattab (halife): 28, 53, 109, 112, 141, 146, 148, 150. mer Hayyam: 137.

P
Palmir (Tedmr): 38-41, 43-51, 61, 139. Palmir kanunu: 39. Palmirli 39. Palmirliler: 37. Partlar: 49. Patris (Patrice): 46. Pers Krfezi: 49. Petra (Sela'): 10, 28, 34-36, 49, 50, 53. Philby, H. : 71. Pierre de La Vallee: 38. Piyeri Selkiya (Pierie Seleucia): 48. Pilinius: 8, 23, 27. Plotin: 44. Pompe: 39. Prokop: 65. Ptoleme: 35. Ptoleme Filomater: 36. Puzur i tar (bir tedmurlu): 38.

R
Ra (eski Msrn tanrs ) : 133. Rakka ( ehir): 62. Ra'le binti Amr (Hz. smailin kars ): 74. Ramses III (Msr firavunu): 28. Ratic (yer): 85, Rebia (Amr o. Harise'nin o lu): 74, 75. Rebia kabilesi: 97. Resliler: 138. Reydan ( ehir): 12, 13. Rey de (saray): 29. Reyhane: (Ebu Mrre Zu Yezen'in kars ) : 19. Riam (tap nak) 96. Ribal II (Nabat k ral ): 36. Ridafe (makam): 58. Rifade (dev): 78, 80, 81, 90, 105, 107. Riyad ( ehir): 140. Rizah b. Rebia: 77. Rodos: 48. Roma: 8, 24, 29, 34, 38-44, 46-49, 51, 53, 56, 62. Romah: 45. Romallar: 36, 39, 41, 83. 171

Ruda' (tap nak): 97. Rumma (vadi): 50, 140.

Rusafe (Sergiopolis) : 38, 50. Ruzvulat (tanr ): 31.

S
Sa'd (kabile): 81, 103. Sa'd (put): 98. Sadug-il (Hadramavt beyleri:nde:I) : 22. Safiyye (Hadrami k z Haniflerden Zeydin kars ,): 148. Safvan (Haris o lu) : 103 . Safvan b. tImeyye b. Halef: 90, 111, 143. Safvan o ullar : 78. Sahba binti Harb b. V neyye: 128. Sahr ( air Hansa'n n karde i) : 136. Sibe: 126. Said b. Zeyd: 146. Sa,kifliler: 19, 116, 142. Sa'lebet l-Anka, U. Amr b. A.mir: 52. Salmanasar I (Asur k ral ): 5. Samaritenler: 54. Sam (Nuh peygamberin olu) : 2, 10 Sameriye (Samarie): 5, 6. Samiler: 47. Samuel (Yahudi air) : 68. San'a 8, 18, 23, 27, 29, 50, 96, 139. Sara. (Hz. brahimin kar s ) : 73. Sarazenler: 22. Sard ( ehir) : 50. Sargon ( arrukin, Akad imp.) : 3, 4. Sargon II (Asur kral ): 5, 6, 11. Sarvah (Sebal larn ba ehri) : 12. Ssaa: 123 . Sasaniler: 19, 20, 41. 49, 54, 55. 56, 59, 62, 64, 67, 68. Satih (Kahin): 132. Sayda ( ehir): 6, 25. Saydahlar: 26. Seba' (Abd ems, Ye cub'un olu): 10. 172 Seba' (devlet) : 7, 13, 21, 23, 24. Sebahlar: 10-14, 27, 34, 37, 139. Sedekiya (Kuds kral ) : 5. Sedir (saray) : 56. Sehm boyu: 75, 80, 106, 109, 118, 141. Sehreb (suhrab): 61. Sehul (Yeme,nde bir ehir): 138. Sela' (Petra): 34. Selamiler: 37. Selan sava : 58, 59. Seluklular: 46. Selefkuslar: 36, 49. Selefkus takvimi: 45. Seleme: 67, 68. Selma (khin kad n) : 132. Selma binti Zeyd b. Amr, Ha im'in kars ) : 141. Selma da : 96. Selkiya: 48. Sendad (yer ad ) : 97. ems (put) : 31. Semud: 7, 33, 71. Semud kavmi: 36, 152. Seniye: 125 . Serat (da ): 12, 53 . Septimi (Bk. Avgust): 43 . Septim Sever: 40. Seti I. (Msr firavunu) : 28. Sevad (blge) : 60. Sevad b. Kaarib (khin): 132. Seyf b. zi Yezen: 18-20, 153. Seylan adas : 62. Seyyide (Mudad' n k z ) : 74. Sffi-1 sava : 58. S rvah saray : 29. Sicilya adas : 26. Sicilyallar: 26. Sidanet: 105. Sifaret: 109. Sikayet: 78 80, 81, 90, 105-107. Sin (put): 31.

Sina yarmadas : 36, 37, 140. Sinear: 3, 6, 71. Sirhan (vadi): 49. Sodom: 4 . Sohrab (Bk. Zeyd): 58 . Sprenger: 21. Stareky, J: 42, 44. Strabon: 8-10, 21, 23-25, 49. Subari: 3, 4. Subartu: 3. Sffe: 76, 77. Sffeliler: 102, 103. Sultan Ahmet I (Osmanl Hkmclar ): 111. Sultan Murad IV (Osmanl Hdar ) : 111. Sumu Abum (1. Babil knal ): 4. Sur ( ehir: 6, 25, 50. Sura ( ehir): 50 .

Suriye:2, 6, 9, 21, 27, 28, 35, 36, 38-41, 45, 46, 49, 50, 51, 5355, 58, 59, 61, 63, 75, 77, 7981, 100, 120, 139, 141, 147. Suriyeli: 49. Suriyeliler: 43. Surlular: 26. Suya' (put): 93. Sheyl b. Amr: 90. Sleym kabilesi: 143. Sleyman ( srail kral ): 11, 13, 25, 34. Sleyman b. Abdlmelik (halife):

140.
Sleyman kanuni: 84, 85, 114. Smer (Smerler): 1, 3, 4, 7, 8, 22, 33, 62, 72, 129. Smeyye Hatun: 120. Sryani: 7, 128.

abva (Sabata): 22. afiiler: 116. akile: 36. am: 36, 38, 50, 52, 53, 56, 63, 85, 113, 120, 129, 139, 140, 147. ama : 47 . am Bfrileri: 46. apur: 40, 41, 44. a'ra-i. Yemani: 78. aso (Hiksoslar): 3, 7.

emmar dalar : 34. eyban kabilesi: 95. eybe (Abdlmuttalib): 14, 19, 80, 81, 106, 107, 141. i'b-i Ebu Talib (Mekkede bir mahalle): 106. kk (ka'hira): 132. eonk (Ms r firavunu): 25. urahbil Ya'fur b. Es'ad (Gumdan sarayn yaptran) : 18, 67

T
Ta-ad-me-er ki (Tedmur): 38. Talib (kabile): 67, 68, 97. Taut (tap naklar): 95. Taif ehri: 19, 50, 70, 87, 89, 97, 100, 116, 134, 137-144, 154. Taiz (yemende bir ehir): 138. Ta'leb (tanr ): 31. Tareh (bak. Azer): 71. Tarsus: 41. Tartessos (ispanyada bir ehir): 26. Tasm (kabile): 22, 33. Tay kabilesi: 51, 128. Tayi Li'llah (halife): 85. Teb (Thebes): 49 . Tebale (yer): 98. Tebk: 50, 139. Tedmur (Palmir) 28, 38. Tedmurlular (Palmirliler): 33, 38, 40, 43, 46-49, 51, 54. Teheran (Tahran): 4. Temimliler (kabile): 58. 173

Tenuh (kabile): 51 . Teodos II: 45. Teofanes (tarihi) : 17. Terah' (Hz. brahim'in babas . bak. Tareh): 4. Tevrat: 1-4, 71 . Teym (kabile): 75, 109, 113, 123, 143. Teyma (vaha): 49, 68. Teym oullar : 80. Teymullah: 122. Teym r-Rebab (kabile): 134. Tiber (imparator): 36. Tifha sava : 58, 59. U Ubade (Obadas): 34. Ubeydullah b. Cah : 146-148. Uhud da : 84. Ukab (Kurey lilerin bayra ): 108. Ukaydir b. Abclillmelik: 128. Ukayl: 21. Ukkaz: 62, 100, 101, 139, 143, 144. 151, 152. Ukkaz panay r : 118. Umman (blge) : 20, 27, 53, 56, 139, 143.

Tiglatplezer I (k ral): 38. Tihame (blge): 13, 52, 53. Tivoli ( ehir): 45. Trayan (hkmdar): 36. Trebellius Pollion (tarihi) : 41, 45. Tubba (Yemen emin Hassan' n lakab ): 66. Tuna mehri: 44. Tureyfe (kad n Uhin): 132. Tu ,-gutlu (Anadoluda bir kasaba): 50. Trkistan: 50. Tyane ( ehir): 44.

Umman denizi: 27. Umran b. A.mir kolu: 52. Umru ul-Kays: 54, 56, 57, 60, 61, 63, 68, 69, 135. Umyanis (put): 93, 94. Ur ( ehir) : 4, 71. Urfa (Edessa) : 41, 50. Ur-Nig: 4. Uruk ehri: 4. Ua (Hz. brahim'in anas ): 4, 72. Uzza. (put): 47, 54, 63, 79, 95, 96.

blle (Apolopos): 62. emeyye (Kurey 'in bir kolu): 75, 102, 104, 136, 153-155. V Vadii Musa: 36. Vadi l-Kura: 36, 83. Vadiylkebir (ispanyada) : 26. Vahriz (Iranl kumandan): 20. Vil oullar : 97. Vak'ai Smeyr: 85. Vakdi: 142. 174

tImeyye b. Halef: 142 . mm Habibe (Remle): 147, 148.

Valeriyen (hkmdar): 40, 41. Va,sile: 126. Veber, Otto: 9. Vedd (put): 31, 93. Vehb 41, 42, 46, 56. 173

Vehhabiler: 85, 116. Velid b. Mugire (Halid b. Velid'in babas ) : 90, 142.

Vereka b. Nevfel: 82, 146, 147, 150. Volney: 39.

Iv
Waddington: 39. Y Yaus (put): 93. Yahuda devleti: 5, 6. Yahudi: 7, 68. Yahudi kabileleri: 122. Yaktan (Sam' n torunlar ndan. bak. Kahtan): 7, 10. Yakub (peygamber): 55. Yakubilik (hpistiyanl n bir kolu): 63. Ya'mur b. Avf b. Kab b. Amr b. Leys: 77. Yarhibol (tanr ): 47. Yasil (Yemende eski bir ehir ad ): 9. Yeksum (Ebrehenin o lu): 19. Yelemlem (yer): 113. Yemame: 22, 65. Yemen: 1, 7, 9-15, 17-23, 26-33, 50-53, 55, 62, 66-68, 77, 80, 83, 87, 96-98, 100 113, 116, 128, 138, 139, 141, 143. Yemenli: 27, 66, 70. Yenbu: 28. Yerbu' o ullar : 58, 59. Z Zab nehri: 3. Zabdas (kunandan): 42, 43. Zadiye (Zaziye): 61. Zat- Irk: 113 . Zat l-Aber (Yemende bir yer): 17. Zehra (Kadn khin): 132. Zemzem: 73. Zemzem Kuyusu: 81, 82, 90, 94, 106, 107, 112, 115, 116. Zenire: 120. Zenobi (Zeyneb): 46. Zerdt: 67. Zevs: 47. Zeyd (Iranl vali): 58. Zeyd b. Amr: 146, 148, 150. Zeyd b. Har!se: 143. Zeyd olu Amr: 148. Zeyd olu Adiyy: 57. 175 Yermk sava : 58. Yesrib (Bak. Medine): 1, 27, 28, 70, 71, 137, 139. Yeuk (put,): 93, 98. Yevm-i Bu as (sava gikalerinden) : 85. Yevm-i Fari (sava gnlerinden): 85. Yevm-i Ficar (sava gnlerinden): 85. Yevm-i Hadaik (sava gnlerinden): 85, 86. Yevm r-Rehabe (sava gnlerinden): 85. Yevm s-Se.are (sava gnlerinden): 85. Yezdgerd (Sasaniler k ral ): 57. Yezid I (halife): 58. Yezid (Zem'a o lu): 109. Yis'i-Amara (Seba k rah): 11. Yohanna (Aksum ehri piskoposu) : 17. Yusuf (Peygamber): 55. Wincler: 9.

Zeyla' (Adulis): 15. Zeyneb (Odenat n kars ): 41-46, 56. Zitaviy (Mekkede bugn Zahir denen yer): 106. Ziyad b. Ebihi 117. Zofar (Reydan): 12, 13, 27. Zosim (tarihi): 44, 45. Zoskales (bir Habe kral ): 14. Zubab (yer): 85. Zu Ceden el-Hemdani: 17, 21. Zu Gumdan: 21. Zu Merasd: 21. Zu Nefr: 18. Zu Nvas (Zur'a): 17, 18.

Zur'a (Zu Nvas): 14, 16. Zurka (Khin): 132. Zu Sa'leban: 17. Zu'-era (put): 37. Zu Tubba: 21. Zu Yazan: 21. Zukar sava : 59, 143. Zhre (kabile): 75, 80, 82. Zlhalasa (tap nak): 96, 98, 99. Zlhuleyfe (yer): 113. Zlkabat (tap nak): 97. Zlkla': 93. Zlmecaz (yer): 100, 101, 143, 144.

176

DZELTMELER

Yannda A iareti olan sat rlar aa dan saylacaktr. Sayfa Satr Yanl Doru

1 16 kalk ki 4 A. 1 Mehrin Htem 6 6 Araplar ve Hititler 7 A. 9 Muhammed, Mebruk 7 A.15 Muhre dilleri 3 siyaysi 9 10 2 dvamn da 10 4 yeen 12 A. 7 Bu sed 19 19 53 55 65 A. 2 A.18 2 10 3 Sefyan Hebelilerin sanucu yklmas Mezdek

kald ki Mehrin; Htem Araplar ve Hititleri Muhammed Mebruk Mehre dilleri siyasi devamn da geen Bu seddin Seyfan Habelilerin sonucu ykmas Mazdek (baka yerlerde geenler de bu ekilde dzeltilmeli). g3rcn mz heykeli kartrmakla Kbeden baka Araplar Mecenne Sfeliler! irtikb yerleik Arap l gmme
P,

87 91 92 95 100 101 103 118 121 125 125 125 127 129 129 130 130 130 130 134

20 20 20 9 A. 5 11: A.10 12 A.12 8 19 21 12 9 10 5 11 17 18 21

grdmz heykelin akrtrmakla Mekkeden ba ka Aarplar Macenne Sfeliler! idtikb yerle tik Aarap l gmme
f ff

zgiler hareketsiz hareketlenmesi ncun'un 28 yldz nsebep ese nyele "cenup" yeli" Aaraplarn

izgiler harekesiz harekelenxnesi ncum'un 28 yldzn sebep esen yele "cenup yeli" Araplarn

ANADOLU

e.

AfePn
ske n6jer o Ani-akT

h'aCep
o

kt>. srat o Harran

ARAB STA N
HAR TASI
us u l a Rey
Desms ver o
h'emed:4 Kum ,
o

;v6,
Btzyrul54.4
Sur

o Padre,1 (,7 s Numan 0.141ins s

4>gial6ek

flakka

s, ,5,'neJr /
se

Sahra 861yes Fak' Tfcaref Yofier tisc.Wer. /41:;Fy.P. s, f /2,5"o o, oo e

c>ledrow (P :/"7"-) o

y5a n

Akki Yale Gazze

o

Sorra

r3

Ce/u/aBaolae/ ediym

NehaVena'

dias an

24,sh e n

Ye`
rel<
W-1 apur EhvJz

Ari Sele (Pek.

liwneyn tc) 41a86

Ela n

e*4

ra.
u,s4

Pe sepchs
,

,3

Tebtik ,

Du.'"eL"I Cen41 Nefud /

0-eyna 7

o>
fr
f'

Medya

\.

esciinj S.i/ 4 (Er Ii:er)

ara
G.4 1

O>

K6, P?, Kohl

ay6er o vicl i; I- kur a F

o

Yenbu

Medifie' 4ney &dr

Bar .7,

yag P.

,a

elycla .0uha

e<<

Su4r

hicceleybi

C olole

ekke e.gs ;

, c rar

"f'AA3 B F q 3 \ - kab'O'es+
..r

12'

R ub
Nk e'\''' Zer6?,

Art
5ana

C 61/- // / c7c/ /7; <4

flucley.e

,5 i hr ABE STAI

r<Ne'
Aden
Hazrlayan :Dr. Ne e t