Tehnicki Elementi

UNIVERZITET U ISTONOM SARAJEVU SAOBRAAJNI FAKULTETDOBOJ Ul. Vojvode Miia br.
52 Doboj
Slika1. Model automobila mercedes koji je konstruisao Dajmler (1901) sa Zapreminom motora 5,9 l i snagom 26 kW
UNIVERZITET U ISTONOM SARAJEVU SAOBRAAJNI FAKULTETDOBOJ Ul. Vojvode Miia br.52 Doboj
Njemaki istraiva N.Oto je konstruisao prvi etverotaktni motor sa unutranjim sagorjevanjem 1877 godine iako princip rada motora je prvi izloio Francuz A.Roa 1862 godine a Oto je konstruisao motor koji je radio na tom principu da bi naredne godine u SAD poela proizvodnja motora (Francuzi pronalaze, Nijemci razvijaju a Ameri koriste). Rijena i pomorska sredstva takoe doivljavaju razvoj do nesluenih granica, savremene podmornice na nuklearni pogon mogu da preu i do 600.000 km bez uzimanja goriva. U istoriji eljeznikog saobraaja znaajna je 1804 godina kada je Englez R. Trevitik konstruisao i napravio prvu lokomotivu slika 2. Parne lokomotive su dostizale brzinu do 160 km/h uz vrlo mali koeficijent iskorienja energije, svega 8%. Dizel lokomotive sa ugraenim SUS motorom i hidraulikim ili elektrinim prenosom snage se pojavljuju 1920 godine sa koeficijentom iskorienja od 25% do 45% U savremenom eljeznikom saobraaju danas primjenu imaju elektromotori jednosmjerne struje odnosno asinhroni motori sa visokofrekventnim upravljanjem. Danas lokomotive dostiu brzinu i do 350 km/h sa konstrukcionim rjeenjima na principu vazdunih jastuka ili magnetnog polja
Tehniki elementi
Slika 2. Prva komercijalna lokomotiva Trevtika (1804 g) i lokomotiva proizvedena u ekoj arganska osmica
Tehniki elementi
Slika 2a. Vagoni na jednoj ini i vazdumom jastuku (a,b i c)
Braa Rajt su prvi poletjeli 1903 godine, a ve1909 god. Blerio je preleteo Laman Pojavom gasno turbinskog motora posle Drugog svjetskog rata nastala je prava revolucija u gradnji aviona. Danas boing 747F za godinu dana moe da preveze vie tereta nego svi avioni 1939 godine Svako od ovih navedenih sredstava maina zavisno od sloenosti ima od nekoliko desetina do nekoliko desetina hiljada dijelova gdje se neki elementi ponavljaju. Slino kao to od trideset slova nihovim kombinacijama moemo dobiti na 100.000 razliitih rijei tako i sa odreenim brojem tehnikih elemenata u razliitim modifikacijama moemo dobiti razliite maine odnosno konstrukcije. Slino kao to se slova slau u rijei tako se i tehniki elementi se slau u sklopove i podsklopove. Sklop je sastavljen iz vie elemenata ili podsklopova i obavlja tano odreenu funkciju u okviru maine odnosno sredstva (spojnica , reduktor i td.) Veina elemenata maina ( transportnih sredstava) i jednostavnih sklopova i podsklopova su sastavni dijelovi transportnih sredstava, to omoguuje da se izdvoje u posebnu naunu disciplinu mainski elementi (tehniki elementi) Zadatak ove naune discipline je razrada metoda pravila i normi u projektovanju i eksploataciji elemenata, polazei od uslova rada transportnog sredstva odreuje se najpovoljniji oblik, dimenzije, materijal, stepen tanosti i kvalitet obrade.
Tehniki elementi
Slika 2b. Savremeni putniki avion Boing 747
Elementi se dijele na opte i posebne. Opti elementi su: osovine, vratila, zupanici, spojnice,vijci, podloke i td.i nalaze primjenu kod svih transportnih sredstava. Posebni elementi su: kolenasta vratila, klipnjae, kinetiki zglobovi, razni elementi za prenos obrtnog momenta i sl. U okviru predmeta tehniki elementi prouavaju se opti mainski elementi kao neki posebni koji nalaze primjenu na transportnim sredstvima. Cilj predavanja je da se ukae na one karakteristike na elementima bitne za eksploataciju i odravanje transportnih sredstava a manje o temama bitnim za projektovanje i konstrukciju imajui u vidu poslove koji oekuju budueg saobraajnog inenjera. Predavanja se nadovezuju na discipline iz mehanike, otpornosti materijala, tehnikog crtanja i nacrtne geometrije, a u manjoj mjeri na matematiku i fiziku. U razvoju tehnikih elemenata prisutna je tendencija primjene hidraulikih, pneumatskih i elektrinih pogona umjesto mehanikih, smanjenja specifine mase , standardizaciji sklopova i podsklopova. Specifina masa transportnog sredstva u odnosu na broj pitnika iznosi: za automobile-363,avione-250, autobuse-317, eljznicu-1135 kg/putnik i td.
1.2. STANDARDIZACIJA Savremena industrijska (masovna) proizvodnja je zasnobvana na principu zamjennjivosti. Zahvaljujui tome jedno sredstvo se montira u jednoj fabrici sa elementima iz desetina drugih fabrika. Standardizacija je proces donoenja i primjene propisa u odreenoj djelatnosti sa ciljem ostvarenja rada, ekonominosti i bezbjednosti. Propisi koji se odnose na za odreenu oblast i isti su obavezujui nazivaju se standardi. U prvo vrijeme standardi su razvijani kao interni u okviru veih fabrika a dans ti standardi su propisani na nivou drave. U bivoj Jugoslaviji je bio JUS standard koji se i danas zadrao na nekim prostorima a zbog industrijske razvijenosti poseban znaaj na naim prostorima ima Njemaki DIN standard, Ruski GOST, Ameriki ANSI,ASA, ili USAS Meunarodna industrijska nauna, trgovaka i druga saradnja su stvorili organizaciju za standizaciju ISO ( International Standardising Organization) Predmet standardizacije su uglavnom ( mjerne jedinice-etaloni, proizvodi i proizvodni procesi, terminologija i simbolina znaenja)
1.3. TOLERANCIJE Mainski dio niti je mogue izmjeriti, niti uraditi apsolutno tano (prema crteu) na to utie mnotvo faktora (maina, alat, materijal, ljudi i sl.) Proizvodnja dijelova visoke tanosti je veoma skupa, a u sutini ne postoji potreba za visokom tanou. Da bi elementi zadovoljili traenu funkciju dovoljno da je izraen u unapred propisanim granicama. Dozvoljena odstupanja dimenzija i oblika dijelova u okviru propisanih veliina nazivaju se tolerancije. Standardi propisuju: -tolerancije duinskih mjera -tolerancije oblika i poloaja -tolerancije hrapavosti obraenih povrina. Nazivna (nominalna ) mjera d,D je mjera koja se daje nacrteu i u odnosu na koju se mjere odstupanja slika 4. i lei u oblasti ogranienoj maksimalnom i minimalnom mjerom, prikazuje se grafiki nultom linijom (crta-taka)
Tehniki elementi
Slika 3. Spoljnje S, unutranje U, i neodreene mjere n
Stvarna mjera (ds osovine, Ds otvora ) se nalazi unutar podruja graninih mjera (dd - dg ) , (Dd Dg ) Gornje granino odstupanje ag za osovine i Ag za otvore je algebarska razlika gornje granine mjere i odgovarajue nazivne mjere ag = dg d, Ag = Dg D. Donje granino odstupanje ad za osovine i Ad za otvore je algebarska razlika donje granine mjere i odgovarajue nazivne mjere ad = dd d, Ad = Dd D. Stvarno odstupanje as za osovine i As za otvore je algebarska razlika stvarne i nazivne mjere as = ds d, As = Ds D.
Tehniki elementi
Slika 4.Nazivna mjera, stvarna mjera, granine mjere, tolerancije za a) osovine, b) otvore
Tehniki elementi
Tolerancija je razlika izmeu gornje i donje granine mjere t-za osovine i T- za otvore. Tolerancijsko polje je podruje ogranieno gornjom i donjom graninom mjerom u kojem su dozvoljene varijacije stvarne mjere
Slika 5. Tolerancijska polja za osovine i otvora
U procesu izrade tei se da stvarna mjera budena sredini tolerancijskog polja, ali zbog razliitih uticaja stvarne mjere se rasipaju oko srednje vrijednosti. Sama veliina tolerancijskog polja zavisi od kvaliteta i podruja nazivne mjere. Za nazivne mjere do 500mm postoji 20 kvaliteta IT01, 0, 1, 2,..,18. Kvalitet do IT4 primjenjuje se u preciznoj mehanici a ostali u klasinom mainstvu. Definisana mjera se sastoji od broja koji oznaava veliinu mjere, slovne oznake koja oznaava poloaj tolerancijskog polja u odnosu na nazivnu mjeru(nultu liniju) slika 6 i broja koji oznaava visinu tolerancijskog polja odnosno kvalitet 100H7, 80h6 i td. Elementi u spoju mogu da budu u razliitoj zavisnosti namjene. Tako izmeu njih moe da postoji relativno pmjeranje (kretanje), a mogu da predstavljaju jedan jedinstven sistem U zavisnosti propisanih tolerancija osovine i otvora naleganja mogu biti: labava (pokretna), vrsta (nepokretna), i neizvjesna (prelazna).
Tehniki elementi
Slika 7.Sklop 1-osovina, 2-otvor(aura)
Slika 8. Labavo (pokretno ) naleganje
Slika 9.vrsto (nepokretno) naljeganje
Slika 10.Neizvjesno (prelazno) nalijeganje
Tehniki elementi
Slika 11. Primjeri naljeganja a) labavih, b) vrstih, c) neizvjesnih
Naleganja se najee obrazuju na dva naina: sistem zajednike tolerancije unutranje mjere (sistem zajednikog otvora sa tolerancijskom oznakaom H) i sistem zajednike tolerancije spoljnje mjere mjere (sistem zajednike osovine sa tolerancijskom oznakom h).
Slika 12. Sistemi naljeganja a) zajednikog otvora, b) zajednike osovine
Kod izbora kvaliteta tolerancije se uzima u obzir konstruktivno tehnoloke mogunosti izrade sklopa tako se preporuuje da kvalitet osovine za jedan stepen vii u odnosu na otvor, u principu boljim kvalitetom se postie bolje naljeganje odnosno vea pouzdanost. Kvalitet tolerancije je u direktnoj zavisnosti od trokova proizvosnje i pribjegava se traenju optimalnih rjeenja
Slika 13. Dijagram zavisnosti trokova proizvodnje od veliine tolerancije
Povrine obraenih elemenata su sastavljene od mikro neravnina to nazivamo hrapavost povrine. Hrapavost veliki uticaj ima na kvalitet naljeganja naroito labavih to kod pokretnih sklopava dovodi do poveanog habanja zazora u toku eksploatacije.
Slika 14.Parametri profila obraene povrine
Tolerancije hrapavosti se oznaavaju znakom za povrinsku hrapavost koji se ucrtava na povrinama. Osnovna oznaka koja propisuje hrapavost je (Ra) ili klasu N
Slika 15. Znak za obeleavanje povrinske hrapavosti sa mjestima za oznake
1.4. TRENJE ELEMENATA Trenje je sloen fiziko hemijski proces koji se ogleda u uzajamnom mehanikom dejstvu tijela koja se dodiruju. Efekti trenja mogu biti tetni i korisni zavisno u kojoj je funkciji.Pojavu trenja uzrokuju mikroneravnine dodirnih povrina, kao i molekularne sile privlaenja (adhezija). Trenje se ogleda u otporu relativnom kretanju pri emu je kvantitativna mjera sila trenja iji vektor lei u ravni tangencionalno na dodirnu povrinu. U zavisnosti od oblika relativnog kretanja lemenata koji se dodiruju razlikujemo trenje klizanja i trenje kotrljanja Trenje klizanja nastaje u sluajevima kada iste take jednog elemanta se nalaze u dodiru sa raznim takama drugog elementa.
Sila prianjanja i sila trenja su direktno proporcionalne normalnoj sili N, F0 = 0 N, F = N, gdje je: 0 koeficijent prianjanja ili koeficijent trenja mirovanja, - koeficijent trenja klizanja, N sila uzajamnog dejstva elementa 1 i elementa 2. u pravcu normale na zajedniku povrinu.
Slika 16.Trenje klizanja i trenje kotrljanja
Slika 17. Suvo a) i mokro b) trenje
Koeficijent trenja klizanja <0 zavisi od vrste materijala stanja i kvaliteta taruih povrina, brzine relativnog klizanja, specifinog pritiska i drugih faktora. U klasinim proraunima koeficijent trenja je konstantna veliina
Slika 18.Zavisnost koeficijenta trenja od brzine kretanja i pritiska
Na primjeru klizanja tijela po strmoj ravni mase (m) konstantnom brzinom (v) uz strmu ravan iji je ugao nagiba i koeficijentom trenja je potrebno odrediti veliinu aktivne sile F koja je nagnuta pod uglom u odnosu na strmu ravan
Slika 19. Kretanje tijela po strmoj ravni
Primjer: Teret mase 1 kg ravnomjerno klizi po strmoj ravni u jednom sluaju navie a u drugom nanie. Ugao nagiba strme ravni je 15, a koeficijent trenja klizanja 0,15. Visina strme ravni je 1 m. Potrebno je odrediti silu i rad trenja. U ovom sluaju je =arctg0,15=83151, =15 >,to znai da e teret da klizi po strmoj ravni pod uticajem svoje teine. Aktivne sile su: F=mg(sin + cos) =1 9,81(sin15 +0,15cos15 )=3,96N, F=mg(sin - cos) =1 9,81(sin15 -0,15cos15 )=1,12N. Odgovarajui radovi su: W+=mgh+=mgh+mghctg=1 9,81(1+0,15ctg15 )=15,30 J. W-=-mgh+=-mgh+mghctg=-1 9,81(1-0,15ctg15 )=-4,32 J. Ukupni rad je W= W+ +/ W- /=15,3+4,32 =19,62 J. Odnos pozitivnog i negativnog rada je k= W+ // W- /=15,30/4,32 =3,54 + =1/(1+ ctg),=1/(1+0,15 ctg15 )=0,64 - = (1- ctg)/1=1-0,15 ctg15=0,44.
Otpori pri kretanju kotrljanja su znatno manji od otpora pri trenju klizanja stoga gdje god je to mogue trenje klizanja se zamjenjuje sa trenjem kotrljanja. Sutinu trenja kotrljanja objanjavamo na primjeru kretanja toka po podlozi pod uticajem pogonskog momenta T gdje u zoni kontakta toka i podloge nastaje zona elastinih deformacija povrinskih slojeva Na dijelu toka AB povrinski sloj toka se sabija a sloj podloge istee, dok je na dijelu AC obrnuto. Zbog unutranjeg trenja dijagram napona nije simetrian zbog ega reakcija T F = <f N podloge nije kolinearna sa silom Q ve je r , gde je koeficijent za veliinu pomjerena u smjeru fkretanjaprianjanja
t o
0
Kotrljanje je mogue kad nema proklizavanja tj, da je obimna sila manja od sile prianjanja
Slika 20. Kotrljanje toka po podlozi
Odnos rada pri klizanju (Wa) i rada pri kotrljanju (Wb) pri istim preenim putevima 2r prikazano na slici 21 biti e. za =0,15 =0,15 =0,0005 odnos radova je k=24. tj za ove podatke rad trenja klizanja je 24 puta vei od rada koji se troi na trenje kotrljanja, to pokazuje zato se trenje kotrljanja zamjenjuje sa trenjem klizanja.
Slika 21. Rad klizanja a) i rad kotrljanja b)
Promatrajmo kretanje vozila teine Q i teine jednog para tokova G, po inama gdje imamo trenje kotrljanja i trenje klizanja u leitima rukavaca Veliinu vune sile odreujemo iz uslova jednakosti radova sila i momenata svedeni na jedan toak F 2 R = Tk 2 +T 2 Tk = (Q+2G) moment sila trenja kotrljanja T = Q r moment sila trenja klizanja izmeu rukavcai leita
F = (Q + 2G ) + rQ R R
,
F = f Q f = ( + r)/ R koeficijent vue.
Slika 22. Vuna sila kod vozila a) vozilo, b) toak
Kod kretanja vozila kroz vazduh ili tene medije brzinom (v) nastaje otpor kretanju veliine Fv =C A v2 gdje je:
C koeficijent otpora vazduha i uzima u obzir oblik transportnog sredstva odreuje se eksperimentalno - gustina medija ( = 1,23 kg/m3 za vazduh)
A projekcija povrine transportnog sredstva okomita na pravac kretanja Utroena snaga na otpor vazduha je: Pv = Fv v = k v3 gdje je k = C A daje neto vee rezultate pri malim brzinama i manje rezultate pri velikim.
v 2 Otpor kretanju tijela u vodi je F = A w 2
gdje je - koeficijent koji zavisi od svojstva tenosti oblika tijela i njegove brzine.
Primjer: Voz mase 600 t, sa tokovima vagona prenika D=800 mm, krakom trenja kotrljanja =0,8 mm,prenikom rukavaca d=100 mm i koeficijentom trenja klizanja u leitima rukavaca =0,02, kree se konstantnom brzinom v=80 km/h. Odredit teorijsku snagu potrebnu za kretanje voza. Koeficijent otpora kretanju je f = ( + r)/ R=(0,8+0,2 50)/400=0,0045 Pa je vuna sila F=f Q= 0,0045 600 103 =26487N, a teorijska snaga za vuu voza bez lokomotive P=Fv=2648780/3,6 =588,6kW
1.5. MATERIJALI TEHNIKIH ELEMENATA Izbor materijala elemenata transportnih sredstava je jedan od bitnih faktora kod konstrukcije i projektovanja i vrlo odgovoran posao.Kod izbora materijala elemenata treba voditi rauna o sledeem -veliini i vrsti optereenja -gabaritima i konstruktivnom obliku -tehnologiji izrade (kovanje, livenje,obrada rezanjem isl.) -cijeni materijala koji se ugrauje. Tehniki elementi u velikoj mjeri se izrauju od metala a u manjoj mjeri od nemetala. Za izradu elemenata se prvenstveno koriste legure gvoa (elici, liveni elici, liveno gvoe) i obojeni metali (bakar, aluminij,magnezij,titan kao i njihove legure). elik je legura gvoa i ugljenika u odreenom procentualnom odnosu (0,05 1,70)% i drugih legirajuih elemenata. Poveanjem sadraja ugljenika u eliku poveava se vrstoa i tvrdoa ali se poveava i krtost. iroka upotrebljivost elika se ogleda u njegovim dobrim svojstvima obradljivosti (rezanjem i deformisanjem) kao i toplotno hemijskom obradom kojom se eliku mijenjaju kako mehanika svojstva tako i metalografska struktura i hemijski sastav Liveno gvoe je legura gvoa i ugljenika sa sadrajem (1,7 do 4,5 %)i drugih elemenata: mangana, silicijuma, nikla, sumpora, fosfora i td. Lako se topi i dobro lije u kalupima. Koristi se u izradi sloenih dijelova (kuita, nosai kao i drugi manje optereeni elementi). Liveno gvoe je krto tako da nije za izradu elemenata koji su izloeni udarima.
Bakar i njegove legure imaju dobru toplotnu i elektrinu provodljivost, dobre osobine klizanja, dobre obrade. Kodizrade elemenata najvie u upotrebi su bakarne legura mesing (bakar i cink), bronza (bakar sa kalajem olovom aluminijom itd) Aluminij i njegove legure se odlikuju malom teinom(tri puta laki od elika) , dobrom toplotnom i elektrinom provodljivosti, otpornou na koroziju, dobrom obradivou. Najpoznatije legure u duraluminij i silumin. Zbog svoje velike rasprostranjenosti i dobrih mehanikih svojstava legure aluminijuma se koriste za izradu dijelova aviona, brodova, automobila, motora, dizalica i sl. Nemetali (guma, plastika, koa, keramika,drvo, azbest, staklo, tekstil i drugo) nalaze sve veu primjrnu u izradi elemenata na transportnim sredstvima. Dovoljno je pogledati danas novi automobil i uvjeriti se u veliko uee elemenata od nemetalnih materijala (gume, ukrasni dijelovi, svjetiljke, unutranjost automobila, sjedita i td.) Danas sve vee uee u izradi elemenata imaju i kompozitni materijali a dobijaju se zapreminskom kombinacijom hemijski raznorodnih materijala sa jasnom granicom razdvajanja.Svojstva se im razlikuju od svojstava svake od komponenti kojih moeda bude i vie slojeva. Proizvode se metodom prakaste metalurgije, elektrolitiki ili livenjem pod pritiskom. Keramika zbog svoje velike otpornosti na habanje i izdrljivosti na velikim temprraturama nalazi primjenu u izradi frikcionih elemenata, kliznih leita, konica kod vozila i sl.
1.6. MEHANIKA SVOJSTVA MATERIJALA Mehanika svojstva materijala (granini naponi, ilavost, tvrdoa, vrstoa, elastinost itd.) odreuju radnu sposobnost. Granicu mogue eksploatacije pri razliitim oblicima optereenja. Vrijednosti mehanikih svojstava se dobija raznim metodama ispitivanja u laboratorijama a njrasprostranjenija metoda je metoda istezanja ili pritiska.
Slika 23.Dijagram na zatezanje
Sa gledita mehanikih svojstava materijali se dijele na krte i plastine. Jedna od metoda koja se koristi u definisanju mehanikih svojstava materijala jeste metoda zatezanja kojom se definie dijagram napon dilatacija ( - ) na kojem se uoavaju karakteristine take Spoljanjim silama se protive meumolekularne sile koje se uravnoteuju sa spoljanjim silama.Stanje tijela (elementa) nastalo dejstvom spoljanjeg optereenja i odgovarajuih unutranjih otpora naziva se naprezanje.
Slika 24. Spljanje i unutranje sile
Slika 25. Razlaganje vektora ukupnog napona na normalni i tangancijalni
Normalni napon n je okomit na povrinu poprenog presjeka i jednak je: n =Fn/A, [ Pa ] Tangencijalni napon (napon smicanja) djeluje u ravni presjeka i jednak je: = FT/A, [ Pa ] gdje su Fn i FT intenziteti normalne i tangencalne komponente sile F. U zavisnosti od karaktera optereenja koje se izraava kroz dejstvo sile, momenta sila, razlikuju se osnovni sluajevi naprezanja: -aksijalno naprezanje ( zatezanje i pritisak ) -smicanje -savijanje -uvijanje -izvijanje Upraksi su esti sluajevi kombinacije ovih naprezanja - sloena naprezanja
Slika 26.Asijalna naprezanja zatezanje, pritisak
Slika 27. Smicanje
Kada je element, nosa ili greda optereena momentima (spregom) jednakog intenziteta a suprotnog smjera koji djeluju u vertikalnoj ravni nastaje savijanje kojeg nazivamo isto savijanje. U sluaju kada na gredu djeluju transverzalne sile takoe dolazi do savijanja grede stim da se pored normalnih napona du elementa javljaju i tangencijalni naponi smicanja i ova vrsta savijanja se naziva savijanje silama.
Slika 28. Savijanje grede
Kod savijanja grede neka vlakna se sabijaju a druga se izduuju. Vlakna koja ne mjenjaju svoju duinu obrazuju neutralnu povrinu koja sa presjenom vertikalnom ravni ini elastinu liniju. Maksimalni naponi su u takama koje se najudaljenije od neutralne povrine linije max =Mmax/Wx ; Wx = Ix /ymax gdje je: Mmax maksimalni moment savijanja oko ose x u ravni yAz Ix -aksijalni moment inercije poprenog presjeka za x osu ymax -rastojanje najudaljenijeg vlakna od neutralne ose Wx -aksijalni otporni moment za x osu U sluaju da sile djeluju koso u odnosu na vertikalnu ravan yAz nastaje sluaj kosog 2 savijanja pa se proraun vri na osnovu rezultujueg momenta M r = M 2 + M 2 [Nm] x y
est sluaj optereenih elemenata u praksi na savijanje je kod osovina, konstrukcija, mostova, raznih postolja i sl.
Naprezanje kojim je optereen cilindrini element sa spregom sila na jednom kraju a na drugom kraju je ukljeten se naziva uvijanje (torzija) Rekcija momentu uvijanja je moment ukljetenja suprotnog smjera.Kod uvijanja je karakteristino sledee: -osa cilindra koja je istovremeno i osa uvijanja se ne deformie -normalni popreni presjeci zadravaju svoj oblik -ugao uvijanja je srazmjeran udaljenosti poprenog presjeka od mjesta ukljetenja Kod uvijanja cilindra u njegovim poprenim presjecima imamo samo tangencijalne napone, dok su normalni zanemarljivi max = Mu/W0 gdje je:- Mu - moment uvijanja koji predstavlja algebarski zbir momenata lijevo ili desno od posmatranog presjeka- W0 polarni otporni moment
Na uvijanje su optereeni mnogi elementi u transportnim sredstvima prvenstveno vratila, spojnice, zavrtnji i sl.
Slika 29. Uvijanje vratila
Kod elemenata ije su poprene dimenzije male u odnosu na duinu (vitki tapovi) izloeni aksijalnim naprezanjima dolazi do izvijanja. Rjeavanje ovih problema se svodi na odreivanje kritine sile ili odreivanja dimenzija poprenog presjeka. Postoje posebni postupci i formule za rjeenje ovih zadataka u zavisnosti od toga dali je izvijanje u elastinom podruju (Ojlerovi obrazci) ili u plastinom podruju (Tetmajerovi obrazci)
Slika 30. Izvijanje tapova
Mjerenjem vrijednosti napona pokazuje se odstupanje od nominalnih vrijednosti na mjestima promjene presjeka ili na mjestima gdje postoji nehomogenost td. Pojava poveanja veliine napona na mjestima nagle promjene poprenog presjeka ili na mjestima zareza ili naprslina naziva se koncentracija napona Kvantitativno koncentracija napona se ocjenjuje geometrijskim faktorom (koeficijentom) koncentracije koji je jednak odnosu maksimalnog i nominalnog napona k = max/n Vrijdnosti geometrijskog faktora koncentracije odreuje se teortski ili eksperimentalno i daju se u vidu dijagrama i isti su razliiti za razliite kvalitete. Stvarni ili efektivni koeficijent koncentracije napona k = (k - 1 ) k +1 gdje je k faktor osjetljivosti materijala na koncentraciju napona.Koncentracija napona je jedan osnovnih uzroka lomova elemenata i konstrukcija i utoliko je vea to su veliine radijusa manje.
Slika 31. Koncentracija napona pri zatezanju (pritisku)
U sluajevim naprezanja na savijanje slika 32 na prelazima poprenog presjeka dolazi do koncentracije napona odnosno maksimalna veliina napona je u krajnjim vlaknima max = k n , gdje je n = Mx/Wx = F l/Wx Vrijednost geometrijskog koeficijenta koncentracije k zavisi od odnosa prenika d/D kao i od radijusa krivina na mjestu promjene prenika ije se veliine uzimaju iz iskustvenih tabela = 0,1 d. I pri uvijanju usled nagle promjene poprenog presjeka ili ljebova pojavljuje se koncentracija napona slika 33 gdje je vrijednost maksimalnog tangencijalnog napona max = k n gdje je: n = Mu/W0 Koncentracija napona je naroito izraena kod dinamikih optereenja sa velikim vrijednostima napona kao i kod krtih materijala.
Slika 32. Primjer koncentracije napona pri savijanju
Slika 33. Koncentracija napona pri uvijanju
Naprezanje na povrinski pritisak nastaje na dodirnim povrinama dvaju elemenata koji imaju meusobno sprezanje. Ovo je naroito bitno kod zupanika, kliznih i kotrljajnih leajeva, sklopova toak ina, bregastih mehanizama.U zavisnosti od oblika kontaktnih povrina razlikujemo -elementi se dodiruju po konanim povrinama -elementi se dodiruju u jednoj taki ili du linije u neoptereenom stanju. Veliina povrinskog pritiska u bilo kojoj taki povrine jednaka je:p = F/A U sluajevima dodira elemenata u jednoj taki ili po liniji kontaktni naponi se odreuju iz teorije elastinosti sa pretpostavkom da se u zoni dodira deavaju samo elastine deformacije.
Slika 34. Povrinski pritisak a) dvije ravne povrine, b) dvije kugle, c)dva cilindra
U sluaju dvaju kugli pritisnutih silama F slika 34b radijusa R1 i R2 maksimalni pritisak biti e.
p max
E2 = 0,3883 F 2 ,
Za sluaj dva cilindra slika 34c) pritisnuta silom F maksimalni pritisak:

p max = 0,418 3 F E , b
gdje se sredni prenik i sredni modul elastinosti E odreuju po formulama:

1 1 1 = + , r1 r2
1 1 1 1 = + E E 2 1 E2
Proraunata vrijednost se uporeuje sa doputenim vrijednostima tvrdoe ije se vrijednosti odreuju razliitim metodama (Brinelov i Rokvelov postupak)
Naponi koji se dobijaju proraunima u fazi projektovanja elemenata nazivaju se raunski naponi Radni naponi su stvarni naponi u elementu koji nastaju u fazi eksploatacije u samoj maini odnosno sredstvu rada. Da bi se obezbjedila dugotrajnost funkcije elementa u eksploataciji i pouzdanost u itavom vijeku trajanja potrebno je da raunski i stvarni naponi ne prelaze doputenu vrijednost (d, d ). U projektovanju se moraju da uzimaju i uslovi rada koji esto mogu da budu nepredvidivog karaktera, kao i odgovornost elementa u sastavu sredstva i td. Zbog svega ovog uvodi se odreen stepen sigurnosti u izraunavanju vrijednosti dozvoljenog napona. d = [ ]/, d =[]/, gdje su: ],[] - mjerodavna mehanika svojstva materijala granini naponi za normalne odnosno tangencijalne napone - stepen sigurnosti elementa Kod projektovanja elemenata u praksi se koriste dvije metode: element se konstruie na osnovu iskustva primjenom empirijskih obrazaca i provjerom da li dinamiki stepen sigurnosti zadovoljava. na osnovu uslova i kojima se element primjenjuje bira se stepen sigurnosti i na osnovu istog odreuje doputeni napon a dalje dimenzije elementa ili konstrukcije. Vrijednost stepena sigurnosti je razliita i zavisi od niza inilaca i prosjena je vrijednost 2...3 .
Kritini napon ili mehanika karakteristika odreuje se u zavisnosti od karaktera optereenja i vrste materijala i pri statikom (mirnom ) optereenju treba razlikovati sluajeve kada je: materijal je nehomogen i krt, pa se za kritini napon uzima zatezna vrstoa (jaina kidanja) M (Rm) materijal je plastian pa se za kritini napon usvaja napon teenja T (ReH ) Elementi u mehanizmima najee rade u uslovima dinamikih (promjenljivih) optereenja koja izazivaju promjenljive napone i lomovi nastaju pri naponima koji su znatno ispod zatezne vrstoe pa ak i ispod napona teenja, ukoliko se promjena napona ponavlja velik broj puta. U tom sluaju lom nastaje usled zamora materijala bez vidljivih plastinih deformacija tj kada se prekorai dinamika izdrljivost materijala D. Prema tome kritini napon je odreen dinamikom izdrljivou tj. [ ] =D,
Ponaanjem materijala pri promjenljivom optereenju bavio se Veler (Wohler,1866 god) na primjeru lomova vagonskih osovina to je prikazao u sledeem dijagramu slika 35.gdje je na apcisi nanet broj promjena optereenja a na ordinati veliina napona kada nastupa lom elementa.
Slika 35. Velerova kriva (kriva zamora)
U toku eksploatacije elementi ugraeni u transportno sredstvo treba da imaju projektovanu radnu sposobnost i pouzdanost, tj. da zadre svoje eksploatacione karakteristike u predvienom vijeku trajanja. Radna sposobnost i pouzdanost se odreuju: vrstoom, krutou (elastinou), statikom i dinamikom stabilnou, habanjem (troenjem), zagrevanjem. Na osnovu ovih kriterija se vri proraun dimenzija na osnovu izabranog materijala. vrstoa je osnovni kriterij radne sposobnosti bilo elementa ili konstrukcije a predstavlja svojstvo materijala da primi optereenje bez deformacija (promjrna oblika ,loma). Najee korieni metod je poreenje raunskih vrijednosti veliina napona sa dozvoljenim pri emu mora biti: d , d, Krutost je sposobnost elementa ili konstrukcije da se suprotstevi deformaciji tj da zadri oblik pri optereenju. Veliina suprotna krutosti je elastinost. ( =1/c ) Pod dinamikom stabilnosti elementa ili konstrukcije podrazumjeva se sposobnost da rade u zahtjevanim reimima sa dozvoljenim oscilacijama, naroito kada je rije o elementima koji se kreu u dananje vrijeme sve veim brzinama.
Postoji vie metoda prorauna gdje se realni objekat zamjenjuje sa mehanikomatematikim modelim. Naime mase elemenata se redukuju tako da formiraju lanani sistem masa i opruga sa jednim dva ili vie stepeni slobode kretanja prikazano na slici 36. Matematiki model ovakvog sistema je jedna ili vie linearnih diferencijalnih jednaina drugog reda to zavisi od broja stepeni slobode kretanja, ija su rjeenja frekvencije i amplitude oscilacija, dinamike sile. Za smanjenje dinamikih optereenja i napona a naroito izbjegavanje pojave rezonance preduzimaju se sledee mjere:-otklanjanje spoljnjih uticaja koji izazivaju kritino oscilovanje sistema -korekcija dinamikih parametara sistema: mijenjanjem masa, priguenjima i sl.
Slika 36. Dinamiki sistem sa redukovanim masama i krutosti
Primjer: Za konstrukciju prikazanu na slici 37 dimenzija a=0,4 m i b=0,3m optreenu u taki B silom Q=6 kN.Materijal konstrukcije je .0370 a stepen sigurnosti =2,3 zanemarena sopstvena teina.Potrebno je odrediti povrinu presjeka grede i zatege izduenje (skraenje) zatege i grede vrijednost ugla () pri kojoj zatega ima najmanju masu Iz jednaina ravnotee sila u zategi Z= Q/sin =10000N, F = Q ctg =8000N Za dati elik napon teenja je T =230 MPa iz ega je doputeni napon na zatezanje i pritisak d = [ ]/ = T/ =230/2,3 =100 MPa, Popreni presjek zatege je Az = Z/d =1cm2 , Ag =F/d =0,8 cm2 . Izduenje zatege lz =Zlz /EAz = 0,238mm Skraenje grede lg =Flg /EAg = 0,190mm Koeficijenti krutosti: clz =Z/lz =42,0 106 [ N/m ]. clg =Z/lg =42,1 106 [ N/m ]. Masa zatege je minimalna za minimalni popreni presjek Vz = A Lz =Qlz/d sin cos =2Ql /d sin2 odnosno za sin2 =1, = /4

Tehnicki Elementi

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Tehnicki Elementi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

UNIVERZITET U ISTONOM SARAJEVU SAOBRAAJNI FAKULTETDOBOJ Ul. Vojvode Miia br.

Slika 2a. Vagoni na jednoj ini i vazdumom jastuku (a,b i c)

Slika 2b. Savremeni putniki avion Boing 747

Slika 3. Spoljnje S, unutranje U, i neodreene mjere n

Slika 5. Tolerancijska polja za osovine i otvora

Slika 7.Sklop 1-osovina, 2-otvor(aura)

Slika 8. Labavo (pokretno ) naleganje

Slika 9.vrsto (nepokretno) naljeganje

Slika 10.Neizvjesno (prelazno) nalijeganje

Slika 11. Primjeri naljeganja a) labavih, b) vrstih, c) neizvjesnih

Slika 12. Sistemi naljeganja a) zajednikog otvora, b) zajednike osovine

Slika 13. Dijagram zavisnosti trokova proizvodnje od veliine tolerancije

Slika 14.Parametri profila obraene povrine

Slika 15. Znak za obeleavanje povrinske hrapavosti sa mjestima za oznake

Slika 16.Trenje klizanja i trenje kotrljanja

Slika 17. Suvo a) i mokro b) trenje

Slika 18.Zavisnost koeficijenta trenja od brzine kretanja i pritiska

Slika 19. Kretanje tijela po strmoj ravni

Slika 20. Kotrljanje toka po podlozi

Slika 21. Rad klizanja a) i rad kotrljanja b)

F = f Q f = ( + r)/ R koeficijent vue.

Slika 22. Vuna sila kod vozila a) vozilo, b) toak

v 2 Otpor kretanju tijela u vodi je F = A w 2

Slika 23.Dijagram na zatezanje

Slika 24. Spljanje i unutranje sile

Slika 25. Razlaganje vektora ukupnog napona na normalni i tangancijalni

Slika 26.Asijalna naprezanja zatezanje, pritisak

Slika 27. Smicanje

Slika 28. Savijanje grede

Slika 29. Uvijanje vratila

Slika 30. Izvijanje tapova

Slika 31. Koncentracija napona pri zatezanju (pritisku)

Slika 32. Primjer koncentracije napona pri savijanju

Slika 33. Koncentracija napona pri uvijanju

Za sluaj dva cilindra slika 34c) pritisnuta silom F maksimalni pritisak:

gdje se sredni prenik i sredni modul elastinosti E odreuju po formulama:

Slika 35. Velerova kriva (kriva zamora)

Slika 36. Dinamiki sistem sa redukovanim masama i krutosti

You might also like