Karl Popper Ak Toplum ve Dmanlar Cilt I: Platon The Open Society and Its Enemies Volume One: The

Spell of Plato Liberte Yaynlar: 144 Birinci Bask: Trk Siyas limler Dernei Yaynlar, 1967 kinci Bask: Remzi Kitabevi, 1989 nc Bask: Liberte Yaynlar, Mays 2008 Drdnc Bask: Liberte Yaynlar, Haziran 2009 Tm haklar sakldr. ISBN: 978-975-6201-25-1 Liberte Yaynlar Melitta Mew Sayfa Dzeni: brahim N. Ayyldz Kapak: Muhsin Doan Bask: Cantekin Matbaas Liberte Yaynlar GMK Bulvar, No: 108/16 06570 Maltepe / Ankara Telefon: (0312) 230 87 03 Faks: (0312) 230 80 03 Web: www.liberte.com.tr E-mail: info@liberte.com.tr

 29

GIRI

Bugnlerde moda olan btn o bilgelikle dolu kitap ciltlerinin iirme zentisine ... ancak irentiyle bakabildiimi saklamak istemiyorum. nk, kesinlikle biliyorum ki, ... kullanlan metodlar bu lgnlklar ve samalar sonu gelmez bir yolda oaltacaktr; btn bu yalanc baarlarn toptan yok edilmesi bile, batasca verimliliiyle bu dzmece bilimin kendisi kadar zararl olamazd.

Kant

u kitap, iindekiler tablosundan belli olmayabilecek sorunlara el atmaktadr.

Burada, uygarlmzn karlat baz glkler ortaya serilmektedir belki, insancllk ve aklcla, eitlik ve zgrle yneliyor diye anlatlabilecek olan uygarlmz, sanki hl bebeklik an yaayan ve insanln bunca dn nderinin bunca sk ihanetlerine uram olmasna ramen, bymeye devam eden bir uygarlktr. Bu kitap, uygarlmzn henz sihirli glere kar boynu bkk kabileci veya kapal toplumdan insann eletirme yetilerini serbest brakan ak topluma geiin doum aknlndan tamamyla

30

aylmadn gstermeye almaktadr. Bu gei aknlnn, uygarl devirmeyi ve kabileci yaaya dnmeyi denemi olan ve hl da deneyen gerici akmlarn ortaya kmasn olanakl klan etkenlerden biri olduunu gstermeye almaktadr. Ve bugnlerde totaliterlik dediimiz eyin, uygarlmzn kendisi kadar eski ya da yeni olduunu sylemek istemektedir. Bylelikle, totaliterlii ve ona kar sregelen savan nemini anlamamza katkda bulunmay denemektedir. Bundan baka, eletirel ve aklc bilim metotlarnn, ak toplumun sorunlarna uygulanmasn incelemeye almaktadr. Demokratik toplumsal yeniden-kuruculuun ilkelerini, (Blm 9de akland zere) topyaca toplumsal-yapclka karlk blk-prk toplumsal-yapclk [pie-cemeal social engineering (sosyal mhendislik)] diyebileceim eyin ilkelerini zmlemektedir. Ve toplumsal yeniden-kuruculuun sorunlarna aklc bir tutumla yaklamay nleyen engellerden bazlarn temizlemeye almaktadr. Bunu, demokratik reform olanaklarna kar yaygn nyarglardan sorumlu olan toplum felsefelerini eletirerek yapmaktadr. Bu felsefelerin en gls, benim tarihsicilik dediimdir. Tarihsiciliin baz nemli biimlerinin douunun ve etkisinin yks, bu kitabn ana konularndan biridir; hatta bu kitab, belirli tarihsicilik felsefelerinin geliimi hakknda, bir yan-notlarn toplamas saymak bile yanl olmaz. Kitabn yazl stne birka sz, tarihsicilikle ne demek istendiini ve bunun anlan teki sorunlarla nasl balandn ortaya koyacaktr. Ben aslnda, fiziin metotlar ile (ve dolaysyla bu kitapta ele alnanlardan pek uzak birtakm teknik problemlerle) ilgili olmakla birlikte, birok yldan beri, baz toplum bilimlerinin ve zellikle toplum felsefesinin grece memnunluk-verici-olmayan durumu ile de ilgileniyorum. Bu, tabi, onlarn metotlar sorununu ortaya karmaktadr. Benim bu sorunla ilgilenmem, geni lde, totaliterliin ykselii ve eitli toplum bilimlerinin ve toplum felsefelerinin onu anlamlandrmaktan yoksun kal yznden olmutur.

 31

Bu konuda bir nokta bana zellikle nemli grnmtr: Totaliterliin u ya da bu biiminin kanlmazlndan sz edildiini sk sk duyarz. Zeklar ve grdkleri eitim dolaysyla sylediklerinin sorumluluunu bilmeleri gereken kimseler, bundan kurtulu olmadn aklamlardr. Bize, demokrasinin srekli olabileceine gerekten inanacak kadar saf myz? diye sorarlar; onun, tarihin ak boyunca gelip giden birok hkmet biimleri arasnda yalnzca biri olduunu grmyor muyuz, nedir? Bu gibi kimseler, demokrasinin totaliterlikle savamak iin onun yntemlerine yknmeye zorlandn, bylelikle kendisinin de totaliterletiini ne srerler. Ya da, endstri sistemimizin kolektivist planlama yntemlerini benimsemeden ilemeye devam edemeyeceini tutturur ve kolektivist bir ekonomik sistemin kanlmazlndan, totaliterce toplumsal yaay biimlerinin benimsenmesinin de kanlmazln karrlar. Bu gibi savlar yeterince inandrc grnebilir. Fakat inandrc grnte olmak, byle sorunlarda gvenilir bir rehber deildir. Aslnda, nce u metod sorusunu dnmeden, bu kandrc savlar tartmaya girmemelidir: Herhangi bir toplum bilimi, ortaya bu gibi geni tarihsel kehanetler koymak gcnde midir? Bir kimseye gelecein insanlk iin neler getireceini sorarsak, bir falcnn sorumsuz cevabndan fazla bir ey umabilir miyiz? Bu, toplum bilimlerinin metoduyla ilgili soru, besbelli ki, bir tarihsel kehaneti desteklemek iin ne srlen hangi savn olursa olsun eletirilmesinde en temel ilkedir. Bu soruyu dikkatle incelemek, beni byle tarihsel kehanetlerin, bilimsel metodun kapsamnn bsbtn dnda olduu inancna gtrd. Gelecek bize dayanr ve biz herhangi bir tarihsel zorunlua dayanmayz. Bununla birlikte, kart gr tutan etkili toplum felsefeleri vardr. Bunlar, herkesin gelecek olaylar nceden kestirmek iin akln kullanmaya altn; bir stratejist iin bir savan sonucunu nceden grmenin besbelli yasal olduunu ve byle bir ndeyi ile daha geni tarihsel kehanetler arasndaki snrlarn esnek olduunu

32

iddia ederler. Genellikle bilimin grevinin ndeyiler yapmak ya da daha dorusu, bizim gnlk ndeyilerimizi gitgide dzeltmek ve onlar daha salam bir temele oturtmak olduunu; zellikle toplum bilimlerinin bize uzun-dnemli tarihsel kehanetler salamak greviyle ykml bulunduunu sylerler. Bunlar, tarihsel olaylarn geliimi stne khinlik etmelerini olanakl klan tarih yasalarn kefetmi olduklarna da inanrlar. Bu eit savlar ileri sren eitli toplum felsefelerini, ben, tarihsicilik [historicism] ad altnda topladm. Bir baka kitabmda, Tarihsiciliin Yoksulluunda [The Poverty of Historicism], bu savlar tartmaya ve inandrc grnlerine ramen, bilimin metodu stne byk bir yanl anlamaya ve zellikle bilimsel ndeyi ile tarihsel kehanet arasnda ayrm yapmann ihml edilmesine dayandn gstermeye altm. Tarihsicilik savlarnn sistematik zmlemesi ve eletirmesiyle urarken, geliimlerini canlandrmak iin de bir miktar materyal toplamaya altm. O amala toplanan notlar, bu kitabn esas oldu. Tarihsiciliin sistematik olarak zmlenmesinin bilimsel statl olmak gibi bir hedefi vardr. Bu kitabn yoktur. Burada dile getirilen grlerden ou kiiseldir. Bilimsel metottan ald balca ey, kendi snrlln bilmesidir: Hibir eyin kantlanamayaca yerde kantlamalara kalkmaz ve kiisel bir gr sunmaktan ileri gidemeyecei yerde de, bilimselmi gibi gsteri yapmaz. Eski felsefe sistemlerini bir yenisiyle deitirmeye kalkmaz. Bugnlerde moda olan cinsinden tarihin ve kaderin metafiziine, btn o bilgelikle dolu ciltlere katkda bulunmaya almaz. Daha ok, bu khince bilgeliin zararl olduunu, tarih metafiziinin sosyal reform meselelerine bilimin blk-prk metotlarnn uygulanmasn engellediini gstermeye alr. Ve bunun ilerisinde, kendi kaderimizin yapclar olabileceimizi de gstermeye alr yeter ki onun khini gibi poz vermekten vazgeelim. Tarihsiciliin geliimini izlerken, dn nderlerimiz arasnda bylesine yaygn olan tarihsel kehanetler yapmak yolundaki tehlikeli

 33

alkanl eitli ilere yaradn anladm. Srr bilenlerin i evresinden olmak ve tarihin akn nceden kestirmek gibi olaanst bir gce sahip bulunmak, her zaman gururu okayc bir eydir. Bunun yan sra, dn nderlerinin bu gibi glerle kutsanm olduklar hakknda bir gelenek vardr ve bunlara sahip bulunmamak bir kast kaybna yol aabilir. te yandan, arlatan diye maskelerinin aaya indirilme tehlikesi ok azdr, nk her zaman daha az genel ndeyiler yapmann besbelli izin verilebilir olduuna iaret edebilirler; bunlarla Roma khinlii arasndaki snrlar da esnektir. Fakat bazen, tarihsici inanlara balanmann daha ileri ve belki daha derin drtleri de vardr. Yeryznde-Cennet ann gelecei kehanetini savuran peygamberler, derin bir honutsuzluk duygusunu dile getiriyor olabilirler; onlarn dleri, bunlar yapamayacak olan birtakm kimselere gerekten mit ve cesaret verebilir. Fakat bu gibi etkilerin, bizi toplumsal yaayn gnlk gereklerini karlamaktan alkoyabileceini de teslim etmeliyiz. Ve belli olaylarn, rnein, bir totaliterlik (yahut, belki menajerlik) ann geleceini iln eden o kk peygamberler, istesinler-istemesinler, bu olaylarn gelmesine araclk edebilirler. Onlarn, demokrasi ebed olmayacaktr hikyesi, ancak, insan akl ebed olmayacaktr sav kadar doru ve hakldr; nk, iddet yoluna bavurmaktan reform yapmaya ve bylelikle siyasal konularda akl kullanmaya izin veren kuramsal ereveyi yalnz demokrasi salar. Fakat onlarn hikyesi, totaliterlikle savamak isteyenlerin cesaretini krmaya ynelir; nk, oradaki drt uygarla kar bakaldry desteklemektir. Tarihsici metafiziin insanlar sorumluluklarnn yknden kurtarmak eiliminde olduu dnlrse, bir baka drt de bulunabilecektir. Eer olaylarn, siz ne yaparsanz yapn, mutlaka olacan bilirseniz, onlara kar dvmekten vazgemekte kendinizi serbest hissedebilirsiniz. Daha ak sylemek gerekirse, ou insanlarn toplumsal ktlkler olduunda anlat, sava gibi, yahut daha ufak, ama yine de nemli bir ey kk bir memurun despotluu gibi sorunlar denetim altna almak iin almay bir yana brakabilirsiniz.

34

Tarihsiciliin mutlaka byle etkileri olmas gerektiini sylemek istemiyorum. nsanlar sorumluluklarnn yknden kurtarmak istemeyen tarihsiciler, zellikle Marksistler vardr. te yandan, tarihsici olsun olmasn yle toplum felsefeleri vardr ki, toplum hayatnda akln iktidarszln savunurlar ve anti-rasyonalizmle, ya nderinin, Byk Devlet Adamnn ardndan git ya da kendin bir nder ol tavrn yayarlar; bu, ou kimseler iin toplumu yneten kiisel veya isimsiz glere kar pasif bir boyun eme anlamna gelen bir tutumdur. Akl yadsyan, hatta zamanmzn toplumsal ktlklerine sebep diye sulayanlardan bazlarnn, bir yandan tarihsel kehanetin akln gcn at gereini kavradklar, bir yandan da tarihsel kehanetten baka grevi olan bir toplum bilimi, yahut toplumda akl dnemedikleri iin byle yaptklarn grmek ilgin bir eydir. Baka szcklerle sylemek gerekirse, bunlar hayal krklna uram tarihsicilerdir; tarihsiciliin yoksulluunu kavram olmakla birlikte, temel tarihsici nyargy toplum bilimlerinin, herhangi bir ie yarayacaklarsa, kehaneti olmalar gerektii inancn koruyan insanlardr. Bu tavrn, bilimin ya da akln toplumsal hayatn sorunlarna uygulanabileceini redde ve sonul olarak bir g, hkimiyet ve itaat doktrinine gtrecei aktr. Neden btn bu toplum felsefeleri uygarla kar ayaklanmay desteklerler? Geni lde tutulmalarnn srr nedir? Bu kadar dn adamn nasl eker ve elerler? Ben bu sebebin, bizim ahlk lklerimize ve yetkinlik dlerimize uymayan ve uyamayacak olan bir dnyaya kar derinden duyulan bir honutsuzluu dile getirmeleri olduunu dnmek eilimindeyim. Tarihsiciliin (ve onunla ilgili grlerin) uygarla kar ayaklanmay desteklemek ynelimleri, tarihsiciliin kendisinin geni lde, uygarlmzn ykledii arla ve kiisel sorumluluk isteine kar bir tepki olmasndan ileri gelebilir. Bu son dokundurmalar, biraz bulank olmakla birlikte bu girie yetmelidir. zellikle, Ak Toplum ve Dmanlar blmnde, bun-

 35

lar tarihsel materyalin nda aklayacaz. O blm kitabn bana koymak istemitim; konusunun ilginliiyle, mutlaka daha ekici bir giri olurdu. Fakat, kitapta daha nce incelenen eylerden sonra gelmedike, bu tarihsel yorumun tam arlnn duyulamayacan dndm, yle anlalyor ki, bu sorunlar yorumlamann ne kadar zorunlu olduunu hissedebilmek iin, nce bir kez, Platoncu adlet teorisiyle modern totaliterliin teori ve uygulamasnn benzerliinden rahatsz olunmaldr.

 41

BIRINCI BLM

TARIHSICILIK VE KADER EFSANESI

iyasete kar gerekten bilimsel, yahut felsef bir tutumun ve genel olarak toplumsal yaam derinlemesine bir anlayn, insanlk tarihi stnde inceden inceye dnmeye ve yorum yapmaya dayanmak zorunda olduu inanc pek yaygndr. Alelde insann kendi hayatnn kuruluunu ve kiisel tecrbeleriyle kk mcadelelerinin nemini tartmasz kabul edivermesine karlk, toplum bilimcisinin ya da filozofun bu gibi eylere daha yksek bir dzeyden bakmas gerektii sylenir. O, insanln genel geliimi iinde bireyi hayli nemsiz bir ara, bir satran piyonu diye grecektir. Ve, Tarihin Sahnesinde gerekten nemli aktrlerin ya Byk Milletler ve

42 Karl Popper

onlarn Byk nderleri, ya da belki Byk Snflar, yahut Byk Dnceler olduunu kefedecektir. Bu, her nasl oluyorsa, Tarihin Sahnesinde oynanan temsilin anlamn kavramaya, tarihsel geliimin yasalarn anlamaya alacaktr. Eer bunda baarya ularsa, phesiz, gelecekteki gelimeleri de nceden kestirebilecektir. Ondan sonra siyaseti salam bir temele oturtacak ve hangi siyasal etkenliklerin baarl, hangilerinin baarsz olacaklarnn olasln syleyerek bize pratik t verecektir. Bu, benim tarihsicilik dediim tutumun ksa bir anlatmdr. Tarihsicilik eski bir dncedir, ya da daha dorusu, geveke birletirilmi bir dnceler topluluudur; ne yazk ki, bizim manev atmosferimizin, genellikle tartmasz kabul edilecek ve hakknda hemen hi phe beslenmeyecek kadar btnlenmi bir paras olmutur. Bir baka yerde, toplum bilimlerine tarihsici yaklamn yoksul sonular verdiini gstermeye altm. Daha iyi sonular verebileceine inandm bir baka metodu da zetle belirtmeyi denedim. Fakat, eer tarihsicilik deersiz sonular reten sakat bir yntemse, onun nasl ortaya ktn ve kendisini bu kadar baarl olarak nasl yerletirdiini grmek yararl olabilir. Bu amala giriilen tarihsel bir aratrma, ayn zamanda, ana tarihsici retinin yani, tarihin belirli tarihsel ya da evrimsel yasalar tarafndan ynetildii ve bunlar kefetmekle insann kaderi hakknda kehanette bulunabileceimiz yolundaki doktrinin evresinde zamanla birikmi eitli dnceleri zmlemeye yarayabilir. Buraya kadar hayli soyut bir ekilde nitelendirdiim tarihsicilik, en basit ve en eski biimlerinden biri olan, seilmi halk retisiyle gzmzde canlandrlabilir. Bu doktrin, tanrc bir yorumla, yani Tanry Tarih Sahnesinde oynanan piyesin yazar olarak kabul etmekle tarihi anlalabilir klmak yolundaki giriimlerden biridir. Seilmi halk retisi, daha zellikle, Tanrnn Kendi radesinin sekin arac olarak i grmek zere bir halk semi olduunu ve yeryznn bu halka kalacan varsayar.
1. KISIM 1. BLM

KAYNAK VE KADER EFSANESI 43

Bu retide, tarihsel geliim yasasn Tanrnn radesi koymutur. Tanrc biimi, tarihsiciliin teki biimlerinden ayran balca fark budur. rnein, bir doac tarihsicilik geliim yasasna bir doa kanunu diye bakabilir; bir maneviyat tarihsicilik bunu bir ruhsal gelime kanunu sayabilir, bir iktisat tarihsicilik ise bir iktisad gelime kanunu sayabilir. Tanrc tarihsicilik bu teki biimlerle, kefedilebilecek ve insanln geleceiyle ilgili ndeyilerin stne oturtulabilecei belli tarih yasalar olduu doktrinini paylar. Seilmi halk doktrininin toplumsal yaayn kabile andan doduu kukusuzdur. Kabilecilik, yani (onsuz bireyin bir hi olduu) kabilenin byk nemi stnde srarla durulmas, birok tarihsici teoride bulacamz bir edir. Kabileci olmaktan km baka biimler, hl bir kolektivizm1 unsurunu ilerinde tayor olabilirler; (onsuz bireyin bir hi olduu) herhangi bir grubun ya da kolektifin rnein, bir snfn neminde hl srar edebilirler. Seilmi halk retisinin bir baka zellii de, tarihin amac diye grd eyin uzakldr. nk, bu ama bir derece kesinlikle betimlense de, ona ulamak iin gidecek uzun bir yolumuz vardr. Ve yol, yalnz uzun deildir, ayn zamanda yukarya-aaya, saa-sola bklp durmaktadr. Buna uygun olarak, olanakl her tarih olay yorumun erevesi iine sokulabilecektir. Onu yalanlayabilecek olanakl hibir deney yoktur.2 Fakat, ona inananlar iin, insanlk tarihinin sonul amac hakknda pekinlik salar. Bu kitabn son blmnde, tarihin tanrc yorumu stne bir eletirme yapmaya giriilecek ve bu teoriyi en byk Hristiyan dnrlerinden bazlarnn putperestlik diye reddettikleri de gsterilecektir. Onun iin, tarihsiciliin bu biimine saldrmak, dine kar bir hcum diye yorumlanmamaldr. Bu ilk blmde, seilmi halk retisi yalnzca bir rnek olarak alnmtr. Bu adan faydas, balca niteliklerinin3 tarihsiciliin en nemli iki modern anlatmyla ortaklndan anlalabilir zmlenmeleri bu kitabn byk ksmn kaplayacak, olan iki modern tarihsicilik eidi, bir (sa) yanda

44 Karl Popper

rkln ya da faizmin tarih felsefesi ve te (sol) yanda Marks tarih felsefesidir. Seilmi halkn yerine, rklk, sonunda yeryznn kendisine kalaca, kaderin arac olarak belirlenen, seilmi (yani, Gobineaunun setii) rk koyar. Marxn tarih felsefesi ise, onun yerine, snfsz toplumun yaradlnn arac ve ayn zamanda yeryznn kendisine kalmas alnna yazl olan seilmi snf getirir. Her iki teori de, tarihsel ndeyilerini, tarihin (geliiminin yasasn kefetmeye gtren) bir yorumuna dayandrrlar. Irklkta, bu bir eit doa kanunu olarak dnlr; seilmi rkn kannn biyolojik stnl, tarihin gelmi gemi ve gelecek geliim izgisini aklar; bu, rklarn stnlk iin mcadelesinden baka bir ey deildir, Marxn tarih felsefesinde, kanun iktisaddir: Btn tarihi, snflarn ekonomik stnlk iin bir sava diye yorumlamak gerekir. Bu iki hareketin tarihsici nitelii, aratrmamz gnn olaylaryla ilgili klmaktadr. Bunlara, kitabn ileriki blmlerinde dneceiz. Onlarn her biri dorudan doruya Hegelin felsefesine kadar geri gitmektedir. Ve Hegel,4 esas itibariyle belli birtakm eski filozoflar izledii iin, tarihsiciliin daha modern biimlerine dnmeden nce, Herakleitos, Platon ve Aristotelesin teorilerini tartmak gerekecektir.

1. KISIM 1. BLM