ESTUDOS LOCAIS

AS BRAAS DE SADA, A NATUREZA ESQUECIDA

Rafael Carballeira Coego

A auga un elemento dominante na natureza galega, como demostra unha extenssima rede hidrogrfica; por esta razn ten un papel fundamental no modelado da paisaxe e nos ecosistemas naturais. Entre os diferentes ecosistemas nos que intervn a auga, os humidais son unha tipoloxa na que esta constite o elemento principal, tendo ademais este tipo de ecosistema unha destacada importancia ecolxica pola capacidade de albergar unha gran biodiversidade. Na nosa terra, pola alta representacin deste tipo de medios, levouse a cabo a elaboracin do Inventario de Humidais de Galicia a travs do Sistema de Informacin Ambiental (SIAM)1. Pola transcendencia dos humidais como patrimonio natural promoverase, no mbito internacional, unha figura de proteccin especfica mediante o tratado Ramsar asinado por 160 estados no ano 19712.

No concello de Sada existe un peculiar entorno, coecido como As Braas de Sada, que se atopa contemplado dentro da definicin de humidal establecida no convenio Ramsar, e por este motivo est catalogado como tal dentro do Inventario de Humidais de Galicia. A denominacin de braa fai alusin morfoloxa orixinal da paisaxe, un herbazal encharcado e lamacento, que non se corresponde coa sa aparencia actual. A orixe das Braas est ligada orixe da zona onde se atopa a propia vila de Sada e os seus arredores; esta zona constitua no pasado unha enseada aberta Ra de Betanzos que acabou evolucionando coma un sistema de praia-lagoon. O sistema xeolxico que deu lugar s Braas un fenmeno costeiro caracterizado polo avance dunha lingua de terra que foi cerrando a entrada da enseada, de maneira que cara o mar

16

establcese unha praia cunha duna tras de si. Por outra banda, cara terra vaise delimitando unha lagoa costeira (lagoon), esta lagoa atpase comunicada por unha canle mar, permitindo incluso a influencia da auga maria durante as mareas. Co paso do tempo, a lagoa acaba por colmatarse acumular materiais sedimentarios arrastrados pola erosin hdrica dos outeiros que a cercan, de esta forma remata configurndose unha marisma no seo da lagoa, dicir, un acumulo de sedimentos anegados por auga salobre nos que se asentan plantas de porte herbceo adaptadas a ambientes acuticos. A evolucin fluvial e costeira das Braas de Sada non foi exclusiva desta parte da Ra de Betanzos, existe unha paisaxe que se orixinou de forma anloga na outra marxe da ra, as actuais marismas de Mio. Esta paisaxe constite unha autntica referencia para chegar a realizar un esbozo, sen que houbese intervencin algunha do home no pasado, do que seran hoxe As Braas de Sada3. A transformacin das Braas no que son actualmente dbese a un forte impacto industrial. A alteracin levouse a cabo pola actividade das telleiras que precisaban extraer arxila, dicir, os depsitos sedimentarios que se foron acumulando ata conformar a braa. Esta actividade, que transcorre durante a meirande parte do sculo XX, deixa como testemua as sas esquecidas instalacins que dotan s Braas dunha dimensin etnogrfica e histrica para a vila de Sada, e por esta razn, deberan ser recuperadas posto que non se explicara o que hoxe a paisaxe deste entorno natural sen a labor das telleiras. A actividade extractiva mudou as braas nunha serie de lagoas con caractersticas comns, coma marxes verticais e unha profundidade mxima de 4 metros (que dificultan a colonizacin por parte da vexetacin), ademais de atoparse separadas polas antigas vas de transporte e interconectndose actualmente por unha complexa rede de canles de auga. As unha paisaxe natural resultou nun ambiente pantanoso e en gran medida inaccesible, impedindo en boa medida o seu estudo, e por este motivo que existe ata o de agora escasa informacin dispoible acerca da natureza que alberga este lugar. Anda que como factor positivo, esta ltima caracterstica seguramente favoreceu o asentamento e supervivencia da flora e fauna existente. 17

ESTUDOS LOCAIS ESTUDOS LOCAIS

Arriba e pxina anterior: vistas das Braas. Fotografas de Rafael Carballeira e Manuel Prez Lorenzo. Abaixo: fieito e lentella de auga. Fotografas de Marisa Naveiro.

No que respecta patrimonio natural que constiten As Braas de Sada preciso dicir que todava pouco se sabe, s a actividade da delegacin das Marias da Sociedade Galega de Historia Natural logrou botar luz a este entorno complexo4, prestando unha axuda inestimable a todos aqueles que pretenden afondar nel e colaborar na sa recuperacin. As a travs do traballo conxunto coa Sociedade Galega de Historia Natural podemos chegar a facernos unha idea da natureza presente nas Braas. Se ata o de agora lvase descrito o medio fsico que conforma este entorno, o seguinte nivel que condiciona a paisaxe sen dbida a vexetacin. A flora un elemento prioritario a ter en conta no estudo da zona, a parte do ecosistema que maior correlacin garda co estado ou grao de conservacin, servindo a modo de bioindicador.

A rbore predominante o ameneiro (Alnus glutinosa), un forte colonizador en zonas homoxneas, de pouca pendente e permanentemente encharcadas. Soe acompaarse no estratato arbustivo polo salgueiro (Salix atrocinerea), unha rbore de pequeno tamao que ocupa as partes expostas soportar condicins mis extremas coma crecidas, inundacins e mesmo secas estivais. Ademais das citadas, presntanse outras rbores coma algn castieiro (Castanea sativa) ou mesmo carballos (Quercus robur), o emblema das fragas galegas.

ESTUDOS LOCAIS

O estrato herbceo sen dbida o mis diverso e adaptado s diferentes hbitats ligados auga, o lento fluir das augas pola escasa pendente permite o acmulo de fangos e o enraizamento nas marxes das lagoas da platanaria (Sparganium erectum), diversas especies de crices (Carex sp.) e espadanas (Typha sp.). Nas zonas asolagadas prximas, destaca a beleza do lirio amarelo (Iris A natureza salvaxe amopseudacorus) e a presenza de sa unha capacidade plstica especies higrfilas: xuncos atoparse nun medio ambiente (Juncus sp.), a amenta de lobo cambiante, por esta razn, a (Lycopus europaeus) ou poexo flora transformou(Mentha pulegium), se trala actividade (en casteln chamahumana e rematou do menta-poleo). adaptndose noAdemais presntavo entorno fsico. se en abundancia o A dinmica que p de boi experimentou a (Oenanthe crocata), vexetacin das tpico este ltimo Braas foi posi- Picapeixe (Alcedo atthis), unha das aves protexidas que conforman a fauna das Braas. Ilustracin de Calros Silvar de zonas baixas e blemente o paso hmidas (moi simidunha marisma a lar a tamn a veleun ambiente pantanoso, dicir, dun ambiente nosa cicuta, sendo ambas integrantes da mesma dominado por plantas de porte herbceo a un familia que o perexil e a cenoria). ambiente dominado por rbores. Polas caractersticas sombras e de humiPola presin urbanstica s se atopa hoxe o dade dase a presencia frecuente dos fentos mis cinturn de vexetacin mis prximo a auga. comns e de algn outro mis propio destes Se nos centramos na vexetacin natural preecosistemas como a cola de cabalo (Equisetum sente actualmente nas Braas, pdese asimilar palustre), que soe ocupar as marxes das masas clase Alnetea glutinosae, formacin vexetal de auga permanentes. presente tamn no encoro de Cecebre. Este tipo de vexetacin deriva seguramente do bosque de importante destacar a vexetacin estricribeira presente nas marxes dos cursos de auga, tamente acutica, plantas que viven somerxidas que pola tendencia a ocupar as zonas anegadas na auga ou incluso aboiando libremente na sa prximas, estendeuse pola meirande parte do superfcie. Dentro do primeiro grupo atopamos espazo que ocupan As Braas. amplamente distribudo o ceratofilo 18

(Ceratophyllum demersum), sendo especialmente abundante nunha das lagoas, onde a sa densidade chega a ocupar toda a columna de auga. Noutras zonas nas que hai unha certa corrente presntase a espiga de auga (Potamogeton pusillum), que non ten citas actualizadas en Galicia dende finais do sculo XIX. No segundo grupo, as plantas aboiantes de pequeno tamao, parece dominar un tipo de vexetacin de augas lentas includa na clase Lemnetea minoris. Este tipo de vexetacin acutica propia de augas eutrofas caracterizadas pola existencia dunha carga orgnica que aumenta as concentracins de nutrientes dispoibles. Como especie tpica encontramos a lentella de auga (Lemna minor), que cobre a prctica totalidade da superficie da auga dando a impresin dun manto verde, anda que durante o vern (cando a intensidade da luz maior) vese sobre a auga un manto vermello debido presenza do fento invasor Azolla (Azolla caroliniana). Especial mencin merece Spirodela polyrhiza, unha especie nova de lentella de auga para a flora galega, sendo nica a sa presenza neste punto en toda Galicia (datos non publicados). Trtase dunha especie cosmopolita que se sita no oeste peninsular, ainda que nunca houbo constancia da sa presenza en Galicia, podendo explicar que se atope aqu polo posible transporte das aves durante a sa migracin. Esta especie, mais al de dotar As Braas dunha certa singularidade a nivel de Galicia, constite un claro exemplo do pouco que se coece e dos posibles achados que poden agocharse e que quedan por desvelar neste espazo. Se seguimos a profundizar na natureza das Braas toca agora analizar a fauna presente nelas; sobresaen dentro dos vertebrados as aves como o principal grupo e de maior importancia faunstica. As aves son o grupo mis coecido pola sa alta detectabilidade, ademais presentan maior capacidade de dispersin posibilitando o asentamento de novos individuos ou novas especies no entorno, a incursin de individuos das Braas noutras zonas, as como o paso durante as migracins contribe presenza dun nmero maior de especies. Nas Braas podemos destacar a presenza de aves ligadas a ambientes acuticos, como a elegante garza real (Ardea cinerea), pero tamn poden observarse dende as especies mis comns ata rapaces 19

diurnas como o falcn peregrino (Falco peregrinus) ou o miato comn (Buteo buteo). A lista de aves ben coecida polo que preferible afondar na natureza mis ignorada das Braas. S comentar que a praia de Sada constite un enclave no que as aves tamn se poden considerar un grupo destacado, as como tamn unha parte da Ra de Betanzos est considerada, pola sa riqueza faunstica, un espazo protexido dentro da Rede Natura 2000. Por estas razns e para avanzar na proteccin futura das Braas, quizais sexa necesaria unha visin que integre a varias zonas e permita a defensa conxunta de cara a unha figura de proteccin que as ampare a todas e cada unha delas, constitundo as aves un grupo de especial relevancia neste sentido. Respecto a herpetofauna (o conxunto de anfibios e rptiles), os anfibios son un grupo caracterstico das Braas como se manifesta a travs dos atronadores coros diurnos da ra verde (Rana perezi), xustificando o topnimo Cantalarrana existente nas inmediacins coa zona urbana. Ademais son un grupo de interese particular, todas as especies galegas atpanse protexidas pola sensibilidade deste grupo s alteracins dos hbitats acuticos. No caso das Braas presntanse especies moi comns como a ra verde, o sapo comn (Bufo bufo), o sapo pintoxo (Discoglossus galganoi), o pintafontes comn (Lissotriton boscai) e a pntega (Salamandra salamandra). As a todo, entre as diferentes especies de anfbios, resulta interesante destacar en especial a poboacin existente da menos comn Ra patilonga (Rana iberica), unha especie de ra parda endmica do noroeste peninsular que moi sensible a degradacin do hbitat e que constite unha rareza neste entorno humanizado, indicando un posible sntoma de boa sade5. En canto s rptiles tan s se coece a presencia da cobra de colar (Natrix natrix); a sa presencia dbese s herbazais densos establecidos nas proximidades dos cursos de auga e a existencia de poboacins de anfibios, que constiten a sa principal fonte de alimentacin6. Os mamferos son un dos grupos mis infravalorado pola sa baixa detectabilidade, a excepcin das especies de maior tamao, como o caso do xabarn (Sus scrofa) ou a lontra (Lutra lutra). Reviste interese o paso do xabarn

ESTUDOS LOCAIS

ESTUDOS LOCAIS

Vista dunha lagoa das Braas. Fotografa de Marisa Naveiro.

que se achega dende as inmediacins boscosas, demostrando a existencia todava dun certo flur da fauna salvaxe entre as Braas e as cercanas, constitundo este fenmeno un sntoma de sade. Un dos mamferos mis ligados a entornos acuticos a carismtica lontra, que en Galicia experimenta unha gran expansin das sas poboacins, sendo tamn un habitante das Braas que chega a desprazarse ata a Ra de Betanzos (seguramente para complementar a sa dieta piscvora). Como conclusin final, a pesar da situacin de abandono das Braas, tanto pola presin humana como polo enigma sobre a sa realidade natural, parece mostrar sntomas de boa sade e incluso agochar especies nicas en Galicia. A recuperacin deste espazo constituira un recurso turstico para a vila de Sada, tendo unha importancia econmica que axudase desenvolvemento e benestar da vi20

la. As Braas de Sada constiten un patrimonio natural, as como tamn un patrimonio etnogrfico e histrico, o que supn un valor engadido a este singular enclave natural. En definitiva, As Braas son sen dbida un elemento intimamente vencellado a identidade de Sada, que de ser tratadas con respeto e dignidade poderan facer resplandecer con renovado fulgor perla das Marias.
_____________________________________________ Sistema de Informacin Ambiental de Galicia, 2010: http://www.siam.medioambiente.xunta.es/siam/. 2. The RAMSAR Convention on Wetlands, 2010: http:// www.ramsar.org. 3. Comunicacin persoal de ngela Alonso Milln, profesora de estratigrafa da Universidade da Corua. 4. Sociedade Galega de Historia Natural (2007). Documental: As Braas de Sada, un humidal a protexer. 5. Galn, P. (1999). Conservacin de la herpetofauna gallega. Servicio de publicacins da Universidade da Corua, A Corua.
1.