Kader, HZ Peygamber'in HADİSLERİNDE-KADER Kavrami, TEZ, Fikrullah Çakmak-610

T.C.
ATATRK NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
TEMEL SLAM BLMLER ANABLM DALI
FKRULLAH AKMAK
HZ. PEYGAMBER'N HADSLERNDE

"KADER" KAVRAMI
YKSEK LSANS TEZ
TEZ YNETCS
PROF. DR. MEVLT ZLER
ERZURUM 2007
TEZ KABUL TUTANAI

SOSYAL BLMLER ENSTTS MDRLNE
Bu alma, Temel slam Bilimleri Anabilim Dalnn Kelam Bilim Dalnda

jrimiz tarafndan Yksek Lisans Tezi olarak Kabul edilmitir.
Prof.Dr. Mevlt ZLER

Danman / Jri yesi
Do.Dr. Arif YILDIRIM

Jri yesi
Yrd.Do.Dr. Nihat YATKIN

Jri yesi
Yukardaki imzalar, ad geen retim yelerine aittir. 04 / 04/ 2007.
Prof.Dr. Vahdettin BACI

Enstit Mdr
NDEKLER
ZET _____________________________________________________ IV
ABSTRACT _________________________________________________V
NSZ ____________________________________________________ VI
KISALTMALAR __________________________________________ VIII
GR ______________________________________________________ 1
1. HABER- VAHD VE TKAD KONULAR _____________________ 1
1.1. Haber-i Vahid'i tikatta Delil Sayanlar _________________________ 2
1.2. Haber-i Vahid'i tikatta Delil Saymayanlar _____________________ 3
1.3. Deerlendirme ______________________________________________ 4
2. KADER PROBLEM ________________________________________ 6

2.1. Kader Takdir ve Kaza Tanmlamalar ____________________ 7
2.1.1. Kader kavram _______________________________________________ 7
2.1.2. Takdir kavram _______________________________________________ 9
2.1.3. Kaza kavram _______________________________________________ 10
2.1.4. Deerlendirme ________________________________________________ 12
2.2. Allahn Ezeli lminin Btn Nesne ve Olaylar Kapsamas ________ 12

2.3. Allahn Ezeli lminin Muhtevasnn Yazlmas __________________ 16
2.4. Allahn Yazd Olaylar ve Nesneleri Dilemesi _________________ 19
2.5. Allahn Yaratmas _________________________________________ 23
BRNC BLM ___________________________________________ 26

1. KADERLE LGL HADSLER ____________________________ 26
1. 1. Kader ve Kazaya man _____________________________________ 26
1.1.1. Kader konusunda tartmay yasaklayan hadisler _____________________ 31
1.1.2. Kaderi inkr yasaklayan hadisler _________________________________ 33
1.1.3. Kaderiyye frkas ile ilgili hadisler_________________________________ 35
1.1.4. Kadere boyun eme ve kaderin deimezlii ________________________ 35
1.2. Hr rade ve Allah'n Takdiri ________________________________ 37

1.2.1. Allah'n irade ve takdirinin vurguland hadisler _____________________ 37
II
1.2.2. Allah'n ilmine ve yaratmasna ynelik hadisler ______________________ 43

1.2.3. Allah'n kudretinin vurguland hadisler ___________________________ 45
1.2.4. Hr iradenin vurguland hadisler ________________________________ 47
1.2.5. Yazg ve kaleme ynelik hadisler ______________________________ 48
1.2.6. Musibetler ve ilahi takdir ________________________________________ 57
1.2.7. Amellerde devamllk __________________________________________ 61
1.3. Hidayet ve Dallet __________________________________________ 64

1.4. Ecel, Doum, lm ve Cinsiyetlerin Belirlenmesi ________________ 68
1.5. Rzk _____________________________________________________ 72
1.6. ocukken lenlerin Ahiretteki Durumu _______________________ 75
1.7. G Yetirilemeyecek eylerle Mkellef Tutma __________________ 78
KNC BLM ____________________________________________ 79

2. HADSLERDE KADER __________________________________ 79
2.1. Kader ve Kazaya man ______________________________________ 79
2.1.1. Kadere imana aka vurgu ______________________________________ 81
2.1.2. Kadere imann mahiyet ve keyfiyeti _______________________________ 83
2.1.3. Kaderi tartmann ve inkrn yasaklanmas _________________________ 86
2.1.4. Kaderiyye ve mrcie frkalarna vurgu _____________________________ 89
2.1.5. Kadere boyun eme ve kaderin deimezlii ________________________ 91
2.1.5.1. Kaderin her eyi kapsamas __________________________________ 91
2.1.5.2. Kazaya rza_______________________________________________ 92
2.2. Hr rade ve Allah'n Takdiri ________________________________ 92

2.2.1. lahi irade ve takdir vurgusu _____________________________________ 92
2.2.1.1. Allah'n ltfu _____________________________________________ 94
2.2.1.2. Kader balamnda Hz. Adem ve fiilleri ________________________ 95
2.2.2. Allah'n ilmi ve yaratmas _______________________________________ 97
2.2.3. Allah'n kudreti ______________________________________________ 100
2.2.3.1. Kalplerin evrilmesi _______________________________________ 100
2.2.3.2. Mutlak kudret vurgusu _____________________________________ 102
2.2.4. Hr irade ___________________________________________________ 103
2.2.5. Yazg ve kalem ______________________________________________ 104
2.2.5.1. Cennet ve cehennem ehlinin nceden belirlenii _________________ 104
2.2.5.2. Yazgnn deimezlii _____________________________________ 106
2.2.5.3. Yazgnn snnetullah ve nefis diye alglanmas __________________ 107
III
2.2.6. Musibetler ve ilahi takdir _______________________________________ 109

2.2.6.1. Musibetlere kar tavr _____________________________________ 109
2.2.6.2. Musibetlerin kayna ______________________________________ 110
2.2.7. Amellerde devamllk _________________________________________ 114
2.3. Hidayet Ve Dallet ________________________________________ 114

2.4. Ecel, Doum, lm ve Cinsiyetlerin Belirlenmesi _______________ 123
2.4.1. Doum _____________________________________________________ 125
2.4.2. Yaam sresi (ecel) ve srenin uzatlmas __________________________ 127
2.5. Rzk ____________________________________________________ 128

2.6. ocukken lenlerin Ahiretteki Durumu ______________________ 132
2.7. G Yetirilemeyecek eylerle Mkellefiyet ____________________ 136
SONU___________________________________________________ 138
BBLYOGRAYFA _________________________________________ 140
ZGEM _______________________________________________ 149
IV
ZET
YKSEK LSANS TEZ
HZ. PEYGAMBER'N HADSLERNDE

KADER KAVRAMI
Fikrullah AKMAK
Danman: Prof.Dr. Mevlt ZLER
2007-SAYFA: 149
Jri
: Prof.Dr. Mevlt ZLER

Do.Dr. Arif YILDIRIM
Yrd.Do.Dr. Nihat YATKIN
Bu tez, slam inancnn ana konularndan biri olan kader inancn konu
edinmektedir.
almada, kader inanc hakknda tarih boyunca ortaya konulan grler
sistematik bir ekilde ele alnmtr. Daha sonra kader kavram ve bu kavram
ierisinde tartlan konular Hz. Peygamber'in hadisleri nda incelenmeye
allmtr. ncelikli olarak hadisler metin olarak verilmitir. Hadisler, Ktb-i
Sitte olarak bilinen Buhr, Mslim, Tirmz, Eb Dvud, Nes ve bn Mceden
alnmtr. Son olarak alnan bu hadisler, Kur'an erevesinde incelenmitir.
ABSTRACT
MASTER THESIS
FATE BELIEF IN THE HADITH OF THE MESSENGER
Fikrullah AKMAK
Supervisor: Prof.Dr. Mevlt ZLER
2007-PAGE: 149
Jury : Prof.Dr. Mevlt ZLER
Assoc. Prof. Arif YILDIRIM
Assist. Prof. Nihat YATKIN
In this study it's deal with fate, one of basic principles in slamic belief.
Opinions presented about fate belief have been studied systematically in the
study. Then fate consept and the subjects related it, in the sight of the hadith of the
Messenger have been reseached. First, the hadiths have been presented word for
word. These hadiths have been selected from al-kutub al-sitta, Bukhari, Muslim,
Tirmidhi, Abu Daud, Nasa'i and bn Majah.
Lastyl, these hadiths have been researched in the light of Quran.
VI
NSZ
slm tarihinde nemli konulardan biri de kader inanc ve bu inan
balamnda ortaya kan problem ve tartmalardr. Birok sebepten dolay daima
gndemde kalan bu konu, her ada olduu gibi gnmzde de nemini hala
srdrmektedir.
Bu gne kadar konu hakknda birok deerlendirmeler yaplmtr. tikadi
hususlarn kat'i delillerle belirlenmesi ve inanca dair konularda zanna dayal
bilgilerin kabul edilmemesi prensibi nedeniyle, bu deerlendirmelerde genelde
Kur'an- Kerim'den yola klarak probleme zm arama yoluna gidilmitir. Kur'an Kerim'in aklaycs konumunda olan hadisler, kader erevesinde fazla
irdelenmemitir. Ancak byle bir ilkenin kabul edilmesi, itikadi konularda hadislerin
hi kullanlmayaca anlamna gelmemelidir. nk Kelami aklamalarn Kur'an'i
delillerinin yannda, Nebev dayanaklarnn da bulunmas zorunludur. Herhangi bir
slami ilim, rotasn, insanln dnya ve ahiret saadetini salamak amacyla Allah
tarafndan gnderilen Eli'ye ramen belirleyemez ve metodolojisini onun
retilerini hesaba katmadan kuramaz. Doru bir slam anlay, slam kltrnn
Kur'an'dan sonra ikinci temel kayna olan Hadis'in de doru anlalp kabul
edilmesine baldr.
Bu nedenle almamzda kader inancn, Kur'an- Kerim'in ats altnda,
Hz.
Peygamber
(sav)'in
hadisleri
nda
anlamaya
altk.
Konunun
deerlendirmesine temel tekil edecek hadisleri, -almaya bir snr getirmek

amacyla- Ktb-i Sitte olarak bilinen slami ilimlerinin temel kaynaklar Sahh-i
Buhr, Sahh-i Mslim, Snen-i Nes, Snen-i Tirmz, Snen-i Eb Dvud, Sneni bn Mce adl eserlerden okuyarak setik.
almamz bir giri ve iki blmden olumaktadr. Giri blmnde, ahad
haberlerin itikadi konularda delil tekil edip etmemesi hususundaki grler ve
kader dncesi zerine yaplan tartmalar ele alnmtr.
Birinci blmde konu ile alakal Ktb-i Sittede deiik bahisler altnda
geen hadisleri belirli balklar altnda topladk. Hadislerin ravi zinciriyle birlikte
Arapa metnini ve ravi zinciri olmakszn Trke anlamn verdik. Bununla birlikte
her hadise, -atflarda kolaylk olmas hasebiyle- Arapa metninden nce hadis
VII
numaras kullandk. Hadisleri konularna gre tertip ederken u hususlara dikkat

ettik: Hadisin ieriinde en ok bahsedilen konuyu esas aldk. Birka konuda delil
tekil edebilecek hadisleri ikinci bir defa tekrarlamayarak, sadece hadisin tezdeki
hadis numarasn verdik.
kinci blmde ise hadisler nda tartlan konularn deerlendirilmesi
yaplmaya alld. Bu blmde konular daha alt balklara ayrld.
Ele aldmz aratrma konusunu nererek bize yardmc olan, maddi ve
manevi katklarn hi bir zaman esirgemeyen danman hocam Sayn Prof. Dr.
Mevlt ZLERe kalbi kranlarm arz ederim. Ayrca almam esnasnda gr
ve nerilerinden istifade ettiim dier tm hocalarma ve arkadalarma teekkr bir
bor bilirim.
Erzurum-2007
Fikrullah AKMAK
VIII
KISALTMALAR
b.
Bin (oul, olu)
Bkz.
Baknz
b.t.
Basm tarihi
b.y.
Basm yeri
byy.
Basm yeri yok
C.
Cilt
Trc.
Tercme Eden
DA
Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi
h.
Hicri
FAV
Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar
Hz.
Hazreti
md.
Maddesi
r.a.
Radyallahu anh
s.
Sayfa
sav
Sallallahu aleyhi ve sellem
ss.
Sayfalar
erh
Tah.
Tahkik eden
tsz.
Tarihsiz
vd.
ve devam
vs.
ve sair
GR
1. HABER- VAHD VE TKAD KONULAR
Gerek slam'n iinden gelen sebepler, gerekse tarihi gerekler gstermitir
ki, slam adna tartlan herhangi bir konunun snnet-hadisten yoksun olmas
dnlemez. Hadisten bamsz bir dnce ve tartmann baarl olmas mmkn
deildir. Nakli, akln nne geiren Kelam ilminde de Kur'an ve snnet'e ncelik
verilmesi gerekir.1 nk kelamcnn Kur'an ayetlerini doru anlayabilmesi iin
onun aklaycs konumunda olan snnetten uzak kalmas dnlemez. Kelamclara
gre itikadi konuardaki delillerin, kesin hkm verilebilecek zellikte olmas gerekir.
nk
inanca
ynelik
hususlar
salam,
deimez
ve
kesin
bilgilere
dayandrlmaldr. Delalet veya subut veyahut da hem delalet, hem de sbut

ynnden kesin olmayan btn naslar, rivayetler ve nakiller kelamda delil olarak
kabul edilmez.2 slam alimlerinin tamamna yakn mtevatir hadislerin itikadi
konularda delil olaca noktasnda fikir birlii ierisindedirler. Ancak haber-i
vahidlerin3 szkonusu hususlarda delil olup olamayaca ise ihtilafldr.4 zellikle
itikadi konularda mtevatir derecesine ulam hadislerin olmad veya yok denecek
kadar az olduu kabul edilen bir grtr.5 Bu durumda ortaya yle bir soru
kmaktadr: Haber-i vahidler itikadi noktalarda deer tar m? Veya bu hadisler
kelam ilminde nasl kullanlmas gerekir?
Kubat, Mehmet, "Kelam lminin Yeninden nasnda Hadisin Rol", Kelam lminin Yeniden
nasnda Gelenein Yeri Sempozyumu Bildirileri, Frat nv., Elaz, 2004, s. 258-259.
2 Taftzn, Saduddin Mesd b. mer b. Abdillah, erhu'l-Akaid, (Kelam lmi ve slam Akaidi), haz.,
Sleyman Uluda, Dergah Yay., stanbul, tsz., s. 106 (dipnot no: 7)
3
Haber-i vahid: Vahid veya ahadn szlk manas "bir" anlamna gelir. Haber-i vahid terkibi ise
szlkte "birlerin haberi" anlamna gelmektedir. slami ilimler terminolojisinde haber-i vahid,
"mtevatir veya mehur olmayan haber" demektir. Bu tarif bize, hadisleri birden fazla kii rivayet
edebilecei gibi, bir kiinin de nakledebileceini gstermektedir. Burada nemli olan husus,
hadisleri rivayet eden kii veya kiilerin sika olmalardr. Nitekim haber-i vahid olan sahih bir
hadisin tarifi yle yaplmtr: "Adil ve zabt olan ravilerin, yine kendileri gibi adil ve zabt olan
ravilerden muttasl isnadla rivayet ettikleri, az ve illetten ar hadislerdir." (Bkz., Koyiit, Talat,
Hadisilerle Kelamclar Arasndaki Mnakalar, AF Yay., Ankara, 1989, s. 244 vd; Toksar,
Ali, Delil Olma Ynnden Snnet, Rey Yay., Kayseri, 1994, s. 174; Canan, brahim, Hadis Usul
ve Tarihi, Aka Yay., Ankara, 1998, s. 526.)
4
Toksar, a.g.e., s. 226-227.
5
Kokuzu, Ali Osman, Rivayet limlerinde Haber-i Vhiterin tikat ve Teri Ynlerinden Deeri,
Ankara, 1988, s. 65 vd.
1.1. Haber-i Vahid'i tikatta Delil Sayanlar

Haber-i vahidi delil sayanlarn banda selefi limler gelmektedir.6 Selefiler,
sbutu kesin olmayan ok saydaki ahad haberleri itikadi konularda delil olarak kabul
ederler.7
Haber-i vahidi delil sayanlar arasnda bata Ahmed b. Hanbel (v. 241/855)
gelmektedir.8 bn Hanbel, kabir azab, mnker ve nekir, efaat, muvahhitlerin bir
mddet azaptan sonra ateten karlacaklarna ait haberleri tamamen snnetten
almtr. Bunlar ise ahad haberlerdir. Bu durum onun haber-i vahidi itikadi konularda
delil saydn gstermektedir.9
Ayn ekilde bu konuda E'ari mezhebinin kurusucu Ebu'l-Hasan el-E'r
de (v. 324/936) itikat meselelerinde haber-i vahitlerin delil olabilecei grn
kabul edenlerdendir.10 Nitekim E'ari'nin, el-bane adl eserinde bu hadisleri ska
kulland grlr. Bunlarn yannda Selef hareketinin en nemli temsilcilerinden bn
Teymiyye (v. 728/1328), muhaddislerin sahih kabul ettikleri ahad haberlerin, btn
alimler nezdinde en azndan manaca mtevatir sayldn belirterek, akaidin her
meselesinde kesin delil tekil ettiini savunmutur.11 Selef alimlerinden bn Kayyim
el-Cevz (v. 751/1350) itikad ile ilgili haberlerin, ahad da olsa ayetlere uygun ve
onlarn bir bakma tefsiri mahiyetinde olduunu, bu haberlerin netice olarak Kur'an'la
ayn azdan ktn, efaat, ruyet, vech, yedeyn, vb. konularn hadislerle
aklandn ve Kur'an'a uygun inanlar olduunu belirterek, haber-i vahidlerin delil
olamayacan savunanlara kar iddetli eletirilerde bulunur.12
Haber-i vahidi bu konularda delil sayanlardan birisi de zhiri alimlerinden
bn Hazm (v. 456/1064)'dr. bn Hazm, Reslullah'tan geldii kesin kabul edilen
haberlerin ilim ve ameli gerektirdiini syler.13 bn Hazm'a gre Reslullah (sav)'e
Yavuz, Yusuf evki, DA, stanbul, 1996, XIV, s. 354, "Haber-i Vahid" md.
Taftazn, a.g.e., s. 106 (dipnot no: 7)
8
Toksar, a.g.e., s. 227.
9
Kokuzu, a.g.e., s. 140.
10
Kokuzu, a.g.e., s. 141.
11
Yavuz, XIV/354, "Haber-i Vahid" md.; Toksar, a.g.e., s. 227.
12
Kubat, a.g.m., s. 265; Toksar, a.g.e., s. 227.
13
bn Hazm, Eb Muhammed Ali, el-hkm fi Usli'l-Ahkm, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, t.y
1/107.
7
varncaya kadar hep adil kimselerin rivayet ettii haber-i vahid, hem ilim hem de
amel ifade eder.14
1.2. Haber-i Vahid'i tikatta Delil Saymayanlar

Haber-i vahidi itikadi konularda delil saymayanlarn genel gr, bu tr
haberlerin yakin ilim ifade etmediidir. tikadi konular, kesin bilgi ifade eden
konulardr. Haber-i vahidler ise doruya olduu gibi yalana da ihtimali olan
haberlerdir. Eer itikadi konular byle haberler zerine isnad edilirse, iman esaslar
yanl temeller zerine kurulmu olabilir.15
Muhammed Eb Zehra da fakihlerin ounun haber-i vahidi itikatta delil
saymadn ifade ederek yle demektedir: Cumhur fukahann gr; haber-i
vahid olan hadis, mevsk ve dil kimse tarafndan rivayet edilirse onu kabul etmekti.
Onu itikd konusunda deil, amel konusunda delil ve hccet sayarlard. Zira,
itikdn, phe bulunmayan yakini deliller zerine kurulmas lazmdr. Onun iin,
pheli olan zann bir ey bu konularda delil olmaz.16
Mturd dncesinin kuruluunda nclk eden Eb Hanfe (v. 150/767),
Kur'an'a aykr bilgiler ve hkmler ifade eden haber-i vahidlerin reddedilmesi
gerektiini sylemitir.17 Bu mezhebin kurucusu mam Mturd (333/944)'ye gre
ahad haberler, ilim ifade etmede ve Reslullah'tan geldiine dair sbut bulmada
mtevatir derecesine ulamamtr. Byle haberle amel etmek veya hi dikkate
almamak gibi iki altenatif szkonusudur. Bu da ravilerin durumlarn iyiden iyiye
incelemeye, haberin muhtevasndan kacak sonucu deerlendirip, kesinlikle sabit
olan nas erevesinde olabilirliini belirlemeye bal olduunu syler.18
14
Salih, Subhi, Hadis limleri ve Hadis Istlahlar, trc., M. Yaar Kandemir, FAV Yay., stanbul,
1996, s. 262.
15
Toksar, a.g.e., s. 230.
16
Eb Zehra, Muhammed, Eb Hanife, ev: Osman Keskiolu, DB Yay., Ankara 1997, s. 304.
17
Yavuz, XIV/353, "Haber-i Vahid" md.
18
Mturd, Eb Mansr Muhammed b. Muhammed b. Mahmud, Kitbut-Tevhd, trc. Bekir
Topalolu, TDV Yaynlar, Ankara 2001, s. 12.
Haber-i vahidlerin itikdda delil saylmayacan savunanlardan biri de

Serahs'dir. O, bu tr haberlerin kesin ilim ifade etmediini ve dolaysyla inan
konularnda delil olarak kullanlamyacan belirtmektedir.19
Gazzl (v. 505/1111), dinin asln tekil eden konularn ispat edilmesi iin
ahad haberleri yeterli grmemektedir. Fahruddn er-Rz (v. 606/1209) de bu konu
zerinde durmu, haber-i vahidin akaid alannda kesin delil olamayacan ifade
etmitir.20 Ayn ekilde Mutezile alimlerinden Kad Abdulcebbr (v. 415/1025)'a gre
haber-i vahidler, kesin bilgi ifade etmediklerinden ve hatta yalan, hata, unutma vb.
durumlar mmkn olduundan kesin bilgi gerektiren itikadi konularda delil olamaz.21
1.3. Deerlendirme
Kelamclar genelde haberi vahidin zanni bir delil ifade edebilecei, zanni
delilin ise kat'i delil gerektiren itikadi konularda delil tekil edemeyei hususunda
ittifak etmilerdir. Bunun yannda kelamclar, grlerini delillendirmek amacyla,
kaderle ilgili ahad haberlerden yararlanmlardr.22 Cibril hadisi, anne karnnda her
eyin yazldn bildiren hadisler, kiinin mrnn sonunda yazgya gre hareket
edecei hadisler, Hz. Adem ve Musa hadisi, kaderiyyenin zemmi noktasndaki
hadisler, hayr ve errin Allah'tan olduunu bildiren hadisler, bu ahad haberlerin
banda gelir.
tikadi konular belirlemede delil olabilecek naslarn kesin bilgi ifade etmesi
gerekir. nk itikatta zan olmas, inancn salam delillere dayanmad, dolaysyla
salam temellere oturmad anlamna gelir ki, bu slam'n ruhuna aykrdr. Ancak
byle bir durumun kabul, -hadislerin byk bir blmn oluturan ahad
haberlerin- itikadi konularn deerlendirilmesinde hi kullanlmayaca anlamna
gelmemelidir.
19
Serahsi, Eb Bekr Muhammed b. Ahmed b. Ebi Sehl, Uslus-Serahs, Thk. Ebul-Vefa elEfgani, Darul-Ktbil-lmiyye, Beyrut 1993, 1/ 321.
20
Yavuz, XIV/354, "Haber-i Vahid" md.
21
Kubat, a.g.m., s. 266.
22
Tatl, Bekir, "Ehl-i Snnetin Kadere man Konusuna Temel Yapt Belli Bal Rivayetler ve "Kader
Hadisi / Cibril Hadisi", Dini Aratrmalar Dergisi Ehl-i Snnet zel Says, Ocak-Nisan 2006 s.
288.
Hadis kitaplarnda var olan itikadi konulardaki hadislerin tamamnn sahih

olduunu sylemediimiz gibi, slam'n temel ilkeleriyle elimeyen ve sahih kabul
edilen hadisleri srf haber-i vahid diye reddetmemiz de mmkn deildir. Zira
snnet, Kur'an'n Peygamber tarafndan nasl anlaldnn gstergesi olup, bize
Kur'an' nasl anlayacamz noktasnda rehberlik eder.
Ahad haberlerin itikadi konularda delil tekil etmediini kabul etsek bile, bu
haberler en azndan bizler iin bir bilgi kaynadr. te yandan kelamclarn itikatla
ilgili hadislerin kullanmnda belli artlar getirerek, hadislerin ve konularn daha net
anlalmas salanabilir.
2. KADER PROBLEM
Allahu Teala, insanlar mkellef bir varlk olarak yaratmtr. nsana, iyiyi
ve kty ayrt edecek bir kuvvet vermitir. Bunun yannda iyiyi ve kty
aklamtr.23
Bununla
birlikte
her
iki
dnceye
gidebilecek
kabiliyette
yaratmtr.24 nsana verilen bu kabiliyetin snrlar nelerdir? nsana, gerek anlamda

fiil, eylem ve davranlar nispet edilir mi edilemez mi? nsan hr ise bunun dayana
nedir? Zaman ierisinde yapm olduu eylemler, ezeli ilim, irade ve takdirle
ekillenen kaderde nasl ve ne ekilde yer alr? Vb. sorular, tm insanl megul
etmitir.
slamiyetten nce eitli dinlere mensup kavimlerin zihinlerini megul eden
bu gibi meseleler, slam'n zuhuru ve bilhassa Mslman'larn yabanc din
mensuplaryla karmasyla, Mslmanlar arasnda da tartlmtr. Hzla gelien
slam toplumu, bir iki asr ierisinde deiik fikir guruplarnn olumasna yol at.
Yeni Mslman olan unsurlarn, eski inanlarnn tesiri ile deiik yorumlar ortaya
atmalar, ksa zamanda, mevcut fikri berrakl bulandrm, toplumda alkantlara
sebebiyet vermi, dolaysyla zm bekleyen problemler ortaya kmtr. Kader
konusu da bu problemlerden biridir.25 Konuyu zmlemek ve tatmin edici
aklamalar getirmek iin, pek ok aba sarfedilmi ve bu abalar devam etmektedir.
Kader ve kaza konusunda farkl grlerin ortaya kmasnn sebeplerinin
banda, ayet ve hadislerin parac bir okumaya tabi tutularak ve balamlarndan
kopartlarak bir btnlk ierisinde ele alnmaylar gelir.26 Ayrca konuyu anlamak
iin naslara bavuran insanlarn miza, eilim, yaklam tarz ve kiilikleri ile iinde
bulunduklar psikolojik ve sosyal artlar da bu konuda farkl aklamalarn
yaplmasna sebep olmutur.27 Bunlarn yannda sosyo-kltrel etkenler, toplumlar ve
lkeler arasndaki ilikiler de kader ve kaza konusunda deiik grlerin ortaya
kmasna neden olmutur.
23
Mturd, a.g.e., s. 282.

ems, 91/7-8
25
Yazcolu, Mustafa Sait, Mturd ve Nesefye Gre nsan Hrriyeti Kavram, MEB Yay.,
stanbul, 1997, s. 2; Eb Zehra, Eb Hanife, s. 139
26
Koyiit, a.g.e., s. 148.
27
Klavuz, Saim, slam Akaidi ve Kelam'a Giri, Ensar Neriyat, stanbul, 2004, s. 151.
24
Genel olarak, yaplan btn almalarda bir konu aratrlrken, onun lgat
ve stlah manalar verilir. Biz de bunu gz nnde bulundurarak, kader ve kaza
kavramlarnn ifade ettikleri manalar grmekte fayda mlahaza ediyoruz.
2.1. Kader Takdir ve Kaza Tanmlamalar

2.1.1. Kader kavram
Kader ()kelimesi lgatta, iki temel manay ifade eder:
1) Bir eyin miktar, ls, snr anlamlarna gelir.
2) Ayn zamanda kader kelimesi hkm anlamnda gc yetmek,
planlamak, l ile yapmak, bir eyin eklini ve niteliini belirlemek, kymetini
bilmek, rzkn daraltmak gibi anlamlara gelir.28
Kader kelimesi birinci anlamda l manasnda kullanlmaktadr. Nitekim

bunun rneklerini Kur'an- Kerim'de grmekteyiz. (
)phesiz
Biz her eyi bir lye gre yaratmzdr29 vb. ayetler kader kelimesinin miktar,
l manasnda kullanldn bize gstermektedir.
Bu kelime ikinci manada ise bir eyi bulunduu hal zere brakmak,
yaratmak anlamlarna kullanlr. Nitekim ayet-i kerimede de bu manada

kullanlmaktadr. (
( ) Fakat Lt'un) kars mstesna; biz
onun geri kalanlardan olmasn takdir ettik.30
28
Frzbd, Eb Tahir Muhammed b. Yakub, Kmsu'l-Muht, Messest'r-Risale, Beyrut 1986, s.

591; bn Hazm, Eb Muhammed Ali b. Ahmed, el-Fasl fil-Milel vel-Ehv-i ven-Nihal,
Mektebet'l-Hanci, Kahire, th.y, III/31; Yavuz, Yusuf evki, DA, XXIV, stanbul, 2000, s. 58,
"Kader" md.
29
Kamer, 54/49.
30
Hicr, 15/60.
Kader kelimesi, zikredilen manalarn dnda, hazrlamak, dzeltmek,

kolaylatrmak, ve mddet tayin etmek gibi baka manalara da gelir ki bunlarn hepsi
kaderin kk manasyla izah edilebilir.31
Bu kavram, limlerce farkl ekilde anlamlandrlmtr.
mam Mturd (v. 333/944), Kader kavramn iki ekilde kullanldn
bildirir: Birincisi, bir eyin oluum asndan sahip olduu konum ve deer
hkmdr. Buna gre kader; varl, hayr-er, hsn-kubuh, hikmet-sefeh, tad
mahiyet zerine yaratmaktr. kincisi ise, her eyin oluaca zaman ve mekn, hak
veya batl olu vasfn, douraca mkfat ve cezay belirlemektir.32
bn Hacer (v. 882/1478) kaderin tarifiyle ilgili olarak yle demitir:
Allahu Teala eyann miktarn, zamann meydana gelmeden nce bildi, sonra
ilminde olan eyi meydana getirdi de o da geldi. Her muhdes Allah'n ilmi, kudreti ve
iradesiyle ortaya kmaktadr.33 mam- Ahmed; kaderin Allah'n kudreti olduunu
sylemektedir.34
Beyhk (v. 458/1066) kaderi; mahlukatn kesbinden dolay ortaya kan
eyleri Allahn bilmesi, takdir etmesi ve yaratmas olarak tanmlar.
Sbn (v. 580/1184) kadere; her bir mahluku, kendisine ait vasfyla ta'yin
ve tesbit etmektir der. Bu vasfa iyilik, ktlk fayda ve zarar gibi eyler dahil
olabilecei gibi, o mahluka ait zaman ve mekn unsuru ile ona terettb edecek
mkfat veya azab da dahildir.35
31
Mlk, 67/22; En'am, 6/59; Yunus, 10/51; Neml, 27/75; Yasin, 36/12; Buruc, 85/22.
33
bn Hacer, Ahmed b. Ali b. Hacer el-Askalani, Feth'l-Bri erhu Sahhu'l-Buhri, Daru'l-Marife,
Beyrut, 1379 h., I, 118.
34
bn Teymiyye, Takiyyuddin Ahmed b. Abdulhalim, Mecmuat'l-Fetav; Tahk., Amir el-Cezzar,
Envar Baz; Dru'l-Vef, th.y., VIII, 186.
35
Sbn, Nureddin; el-Bidye f Uslid-Dn, (Mturdiyye Akaidi), Nr. Bekir Topalolu, Ankara,
2000, s. 155.
32
E'ri ekolne gre kader; zatlarn, sfatlarn, fiillerin ve hallerin;

zamanlarn, mekanlarn ve normal olarak sebeplerin; kaza ile tahdid edilmi eyann
Allah tarafndan yaratlmasdr.36
Mutezile kelamclar ise, sorumluluk douran beeri fiilleri, kader ve
kazann dnda tutmulardr. Onlara gre kader ve kaza, insanlara ait fiilerin
hkmn aklayp haber vermekten ibarettir.37
Kader kelimesi en basit ekliye Allahn btn nesne ve olaylar ezeli
ilmiyle bilip belirlemesi diye tarif edilebilir. 38
2.1.2. Takdir kavram

Takdir ( )ise bir eyi boyutlaryla dnme, tefekkr, dz yapma,
dzleme anlamlarna gelmektedir.39
Allah'n eyay takdir etmesinde iki durum szkonusudur.
1) Yaratt eylere gc vermek.
2) Yaratt eylere ilahi hikmete uygun olarak nihai zellik ve ekillerini
kazandrmaktr.40
Elmall Hamdi Yazr takdiri, ilmi ynden bir snrlama olarak alglar. Allah
her ey iin l takdir etmi, bir snr ve miktar tahsis etmitir. Her ey meydana
gelmeden nce Allah'n indinde takdir edilen bir kaderi, yani ilmi bir deeri vardr.41
36
Crcn, Ali b. Muhammed, erhul-Mevkf (es-Seyalkuti ve Halebi Hiyesi ile birlikte), Thk.
Mahmud mer ed-Dmyati; Darul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, 1998 VIII/201; Taftazani, a.g.e., s.
193.
37
Yavuz, "Kader" md., XXIV/ 58
38
Yavuz, "Kader" md., XXIV/ 58
39
Firzbdi, a.g.e., s. 591
40
sfehn, Eb Nuaym Ahmed b. Abdillah, Mfredt Elfzi'l-Kur'an, Thk., Safvan Adnan Dvd,
Daru'l-Kalem, Dmek, 1997 s. 658.
41
Ylmaz, Sabri, "Elmalya Gre Kader nanc ve nsan Hayatdaki Yeri", Gnmz nan
Problemleri Sempozyumu, Erzurum, 7-9 Eyll 2001, s. 172.
10
Takdir, insann ne yapacann kesin olarak belirlenmesi deil ne yapabileceklerinin

snrlarnn izildii bir imknlar sahasnn tespitidir.42
Her ey Allah'n dilemesi, hkm ve takdiriyledir. Takdirden maksat,
Allah'n durum, miktar vb. eyleri belirlemesi, levh-i mahfuza yazmas, zaman
geldiinde dnya aleminde yaratmas ve bunlarn sonucunda ceza ve mkfatla
deerlendirmesidir.43
2.1.3. Kaza kavram

Kaza lgatta hkm, yaplan bir iin tamamlandn ifade, bir ii yerine
getirme ve bitirme anlamlarna gelir.44 Kur'an- Kerim'de bu anlamlar u ekilde ifade
edilir:

1) Eyay yaratma, onu ibda ve icad etme. (
Allah, bunun zerine, iki gn iinde yedi gk var etti 45

2) Hkmetme, emretme: (
Rabbin, sadece
kendisine kulluk etmenizi emretti.46

3) Bildirme ve haber verme: (
) Biz, Kitap'ta srailoullarna: Sizler, yeryznde iki defa fesat

karacaksnz ve azgnlk derecesinde bir kibre kaplacaksnz, diye bildirdik.47
4) rade etme: 48 (

) O, bir eyin olmasn
dilerse, ona sadece ol der, o da oluverir.49
42
Ylmaz, a.g.m., s. 178.

Aliyyul-Kr, Ali b. Muhammed Sultan el-Herev, erhul-Fkhil-Ekber Thk., Ali Muhammed
Dendel, Dru'l-Ktbi'l-lmiyye, Beyrut, 1995, s. 94.
44
Tun, Cihat, "Kader ve Kaza Hakknda Dnceler", Erciyes nv. lahiyat Fakltesi Dergisi, say
4, 1937, s. 1.
45
Fussilet, 41/12.
46
sra, 17/23; Nesef, a.g.e., II/310.
47
sra, 17/4.
43
11
slam bilginlerinin, kaza kavram ile ilgili yapt tanmlarn bir ksm u
ekildedir:
Crcn (v. 816/1413)'ye gre kaza; Ezelde bulunduklar hal zere eyaya
Allah'n iradesinin taalluk etmesidir.50
Bklln (v. 403/1013)'ye gre kaza iki trldr:
1) Kaza, yaratma anlamna vuku bulandr.
2) lzam, bildirme ve yazma olan kaza; olann gayridir.51
bn Hacer; limler kaza iin; ecelde klli icmali hkmdr, demilerdir
demitir.
Eari kelamclarnn ounluu ile slam filozoflar sz edilen tanmlar
tersine evirerek kazaya kader, kadere de kaza anlamn yklemilerdir.52
Kaza Allahn nesne ve olaylara ilikin ezeli plann en gzel ve en
mkemmel ekilde icad etmesidir.53
Grlmektedir ki, kader ve kaza kavramlarna deiik yorum getirilmitir.
Hangi eye kader, hangi eye kaza denilecei hususunda ihtilaf edilmitir. Ancak u
anlalmaktadr ki; bu iki kavram birbirlerinin yerine kullanlsa da biri, mahlukatn
belli bir plan ve lye gre Allah'n bilgisi erevesinde takdir edilmesi, dieri de
takdir edilen eye gre mahlukatn yaratlmas anlamlarna gelir. Ayrca bu lafzlarla
ilgili btn tariflerden anlalyor ki bu kavramlar, Allah'n ilim, irade, kudret ve
tekvin sfatlaryla alakaldrlar.
48
bn Hazm, el-Fasl fil-Milel , III/31; sfehn, a.g.e., s. 674.

Meryem 19/35.
50
Crcn, Mevkf, VIII, 201.
51
Bklln, Eb Bekr Muhammed b. et-Tayyb, Kitabu Temhdi'l-Evil ve Telhsi'd-Delil, thk.,
mdddn Ahmed Haydar, Messeset'l-Ktbi's-Sekafiyye, Beyrut, 1987, s. 368.
52
Yavuz, "Kader" md., XXIV, s. 58; Taftzn, a.g.e., s. 193.
53
Sbn, ag.e., s. 155; Yavuz, "Kader" md., XXIV/ 58.
49
12
2.1.4. Deerlendirme
Allah'n ilim, irade ve tekvin sfatlaryla ilgili bir konu olan kader 54 evreni,
evrendeki tm varlk ve olaylar bir nizam ve lye gre dzenleyen ilahi kanunu
ifade eder. Yani, Allahn kinatn dzen ve dirliini korumak iin koyduu tabi ve
din kanunlarn, l ve plnlarn tamamnn addr.55
Kader ve kaza ile ilgili en basit u tarifi yapabiliriz: Allah'n, mahlukata ait
her durumu nceden bilmesi, o bilgisine gre takdir ve tayin etmesi ve bunlar
zaman gelince kulun czi iradesi dorultusunda yaratmasdr.56
slam dncesi ierisinde tartmaya neden olan kavramlar, her kesim
tarafndan olduka farkl deerlendirilmitir. Bir ksm insanlar kendilerinden
sorumluluu atmak iin, kaza ve kader lafzlarnn zorlama manasnda olduunu
dnmlerdir. Kader ve kaza ile ilgili her ne tanm yaplrsa yaplsn, Allah'n
adaletine binanen insann cebir altnda olduunu, btn hareketlerini Allah'n
zorlamasyla gerekletirdiini, ceza ve mkfatn keyfi olduunu sylememiz
imknszdr.
slam dnyasnda kaderle ilgili tartmalar daha ok ilim, kudret, irade ve
tekvin gibi sfatlarla irtibatlandrlarak devam etmi ve genelde kadere iman drt
mertebede incelenmitir. Bunlar; Allah'n btn nesne ve olaylar bilmesi, nesne ve
olaylara ilikin ilmini yazmas, nesne ve olaylar dilemesi ve onlar yaratmasdr.
2.2. Allahn Ezeli lminin Btn Nesne ve Olaylar Kapsamas

Kader ve kaza inancnn ilk basaman, Allah'n ezeli ilmiyle kinatta olan
ve olacak olan her eyi bilmesi oluturmaktadr. lim, bir eyin hakikatiyle
kavranmasdr.57 Kader dncesinin basamaklarndan biri olan Allah'n ilmi
54
Humeyyis, Muhammed b. Abdurrahman, Uslud-Dn inde Eb Hanfe, Riyad, 1996, s. 523.

Yldrm, Arif, "Kader Konusu le lgili Bir Hadse Dair Bz Kelm Yorumlar", AF Dergisi,
say, 25, Erzurum, 2006, s. 18.
56
zzeddin, Tevfik Muhammed, Dell'l-Enfs beyne'l-Kur'ni'l-Kerim ve lmi'l-Hadis, Dru's-Selam,
Kahire, 1986; s. 452; bn Batta, Abdullah b. Muhammed el-Abker, el-bne an erati'l-Frkati'nNciye ve Mcnebet'l-Frak'l-Mezmme, thk., Osman Abdullah Adem, Dru'r-Rye, Riyad,
1418 h., II/141; Tun, a.g.m., s. 7;
57
sfehn, a.g.e., s. 580.
55
13
hususunda, Kur'an ve snnet'te pekok aklama bulunmaktadr. nsanlarn fiilleri de

dahil olmak zere olan ve olaca, olmayan bir eyin olduu takdirde ne durumda
olaca, varl ve yokluu, mmkn ve mmkn olmayan bilmek Allah'n ilim
sfat kapsamndadr.58
Allahu Teala kullarn ecellerini, rzklarn, durumlarn, itaat ve
isyankrlklarn, cennetlik veya cehennemlik olduklarn onlar ve kinat
yaratmadan nce biliyordu. Bu durum hem Kur'an- Kerim'de hem de hadis-i
eriflerde aka vurgulanmaktadr. Bu konuyla ilgili baz ayetler u ekildedir:
Yeryznde yaayan btn canllarn rzk ancak Allah'a aittir. O, canllar

babalarn slbnde kararlam ve analarn rahminde kararlamakta iken de bilir.
Her ey apak bir Kitaptadr.59
(

)Gaybn anahtarlar
O'nun katndadr, onlar ancak O bilir. Karada ve denizde olan bilir. Den
yapra, yerin karanlklarnda olan taneyi, ya kuruyu ki apak Kitap'tadr ancak O
bilir.60
Ayrca Har 59/22; Talak 65/12; Sebe 34/3; Nahl 16/125; Necm 53/32 vb.
ayetler, Allah'n ilminin her eyi kuattn ifade etmektedir.
Kader meselesinde tartlan hususlardan biri de Allahu Teala'nn her eyi
bilmesi ve bu bilginin kiiyi cebre srkleyip srklemediidir. nk Allah'n
ilminde bir deime sz konusu olmayacaktr. Allah'n ilminde deiiklik
olmayaca inanc, kiileri Allah'n ilmi hakknda deiik grlere itmitir.
58
Gazzl, Eb Hmid Muhammed b. Muhammed, hy-u Ulmi'd-Dn, trc., Ahmed Serdarolu,

Bedir Yay., stanbul I/231; Aliyy'l-Kr, a.g.e.,s. 82; Beyhk, Eb Bekr Ahmed b. el-Huseyn b.
Ali, el-'tikd ve'l-Hidye ila Sebli'r-Read al Mezhebi's-Selef ve Ashbi'l-Hadis, Dru'l-fki'lCedde, Beyrut, 1401 h., s. 143
59
Hud,11/6.
60
En'am, 6/59.
14
a) Allah, insanlarn fiillerini ancak, gerekletikten sonra bilebilir. Takdir ve

irade ettii eyi bilir, takdirden nce bir ey bilmesi imknszdr. nk Allah'n ilmi
ezeli ve daima dorudur. nsan, Allah'n ilmi dnda hareket edemez. Eer Allah
kullarn yapacaklarn nceden bilmi olsayd, kullar ilahi ilme uygun tercihler
yapmak zorunda kalacaklard ki, bu da fiilde mecburiyeti dourur. Mutezilenin ar
guruplar bu gre sahip olup, Allah'n, kullarn fiillerini olana kadar bilmediini
kabul etmektedirler.61 Ayn zamanda Cebriye'nin baz kollar, fiillerin olana kadar
Allah tarafndan bilinmedii grndedirler.62 Buna karlk felsefeciler Allah'n
cz'ileri bilmediini syleyerek bu dnceye yakn bir gr ortaya koymulardr.63
Sudur nazariyesi belki bu dnceyi hakl karsa da felsefecilerin sylediklerinden
byle bir netice karlp karlamayaca ihtimallidir. bn Rd, bu dncenin
felsefecilere maledilmesini kabul etmemektedir. Bununla birlikte bn Sina'nn,
Allah her eyi bilir eklindeki ifadelerini dikkate almadan verilecek hkm eksik
olacaktr.64
Kur'an- Kerim'de, doru szllerle yalanclarn ve sabredenlerle cihad
edenlerin kimler olduunu bilmesi iin Allah'n insanlar deneyip imtihana tbi
tuttuu belirtilmitir. Bu ayetler bu gr iin delil olmutur. (bkz. Bakara 2/143; li mrn 3/140-142; Kehf 18/12; Muhammed 47/ 31; Mlk 67/2)65
b) Allah vuku bulacak her eyi ezelde bilir, bu bilgi, btn nesne ve
olaylarn ilh ilme uygun bir ekilde meydana gelmesini zorunlu klar. yleki;
nsan, Allah'n ilmine aykr bir fiil gerekletiremez. Bu da kullarn fiilerinde
mecbur olduunu gsterir. Bu dncenin aksine bir gr Allah'n gelecei
61
Malt, Ebul-Huseyn Muhammed b. Ahmed b. Abdirrahmn, et-Tenbh ver-Red al Ehlil-Ehvi

vel-Bida, thk., Muhammed Zhid Kevseri, Mezhebet'l-Ezheriyye, Kahire, 1977 s. 175; zz, Ali
b. Muhammed, erhu't-Tahvi fi Akdeti's-Selefiyye, stanbul, tsz. s. 163; Watt, Montgomery,
slam Dncesinin Teekkl Devri, trc., Ethem Ruhi Flal, Birleik Yay., stanbul, 1998, s. 114;
Akbulut, Ahmet, Sahabe Devri Siyasi Hadiselerinin Kelami Problemlere Etkileri, Birleik Yay.,
stanbul, tsz., s. 329.
62
ehristn, Ebul-Feth Muhammed b. Abdilkerm; el-Milel ve'n-Nihl, thk., Ali Hasan Faur, Dru'lMrife, Beyrut, tsz., I/98.
63
zz, a.g.e., s. 163.
64
Aydn, Mehmet S. Din Felsefesi, zmir lahiyat Fak., Yay., zmir, 1999, s. 147.
65
Yavuz, XXIV/60, Kader md.
15
bilmedii sonucuna gtrr ki, bu ise Yaratcnn mutlak ve yetkin oluuyla

badamaz. zellikle Cebriye bu dnceyi savunur.66
c) Allah, btn olay ve nesneleri gereklemeden nce bilir. Aksini
dnmek Allaha cehalet nisbet etmek olur. Bu ise mmkn deildir. Ancak
Allah'n kulun fiilini bilmesi, haberdar olmas, bunu levh-i mahfuza kaydetmesi,
ilenmesi srasnda onu yaratmay gerekli klmas ve belli bir adla isimlendirmesi
kulun fiilini yapmaya mecbur tutmaz.67 Allah'n bir ey hakkndaki ilmi, o eyin
varlnn tasavvuru mmkn olmakla birlikte fiilen var olmayaca tarzndadr.68
zellikle Ehl-i Snnet'in savunduu bu gre gre; Allah'n vuku bulacak hadiseleri
nceden biliinde herhangi bir icbar szkonusu deildir. Allah'n ilmi, irade ve
gcmzden nce vardr. Ezeli ilmi ile olmu ve olacak her eyi bilen Allah, insann
iyi veya kt bir fiil ilemesini nceden tayin etmez.69
Ayetler ve hadisler, Allah'n btn zaman dilimi (gemi gelecek) iinde
cereyan etmi ve edecek nesne ve olaylar bildiini ve ezeli ilminde bir ama
olmadn gstermektedir. Ancak, Allah'n gelecee ynelik ilmi, nesne ve olaylar
gereklemi olarak deil, gerekleecek eklindedir. Byle bir ilim, kulu cebre
zorlamaz. Allah'n ilmi, en kk ayrntsna kadar her eyi kuatan bir bilgi olarak
ele alnmaldr. Allah'n ilmi, taaaluk ettii malumun, varlk alanna kmasn
zorunlu klmaz.70 Bir eyi bilmek ayr, gcn tallauku ayr, irade ise daha ayr bir
eydir.71
Ehl-i Snnetin savunduu bu gre gre ilim, maluma tabidir. Bu
durumda ilim malumdan bir sfat kazanmad gibi, malum da ilimden bir sfat
kazanmaz (yani malum ilme, ilim de maluma tesir etmez). Malumat birbirinden ayr
ve ok sayda da bulunsa, malum olma noktasnda mterektirler. Malumattaki
ihtilaf, ilmin ona olan taalukundan dolay deil de, malumatn kendisindendir.
66
Yavuz, XXIV/ 60, Kader md.

Mturd, a.g.e., s. 310; Aliyy'l-Kr, a.g.e., s. 82.
68
Sbn, a.g.e., s. 143.
69
Topalolu, Bekir, Kelam lmi Giri, Damla Yay., stanbul, 1993, s. 290; Erdem, Mustafa, Hasan elBasri ve Kelami Grleri, nsan Yay., stanbul, 2003, s. 77; Kutlu, Snmez, mam Mturd ve
Mturdilik, Kitabiyat Yay., Ankara, 2003, s. 194.
70
Ylmaz, a.g.m, s. 172.
71
Aydn, a.g.e., s. 151.
67
16
Onlarn malumat olmalar ise, ilmin kendilerine taallukundandr ki, bu konuda zaten
herhangi bir ihtilaf da sz konusu deildir.72
rnein Allah, kulun kendi iradesiyle said ve aki olacan onu yaratmadan
nce ezelde biliyordu. Ancak kul burada tercihi kendi iradesiyle yapmtr yoksa
Allah bildiinden dolay deil. Bunun aksini sylememiz mmkn deildir. nk
kullara ait fiiller ezelde Allah tarafndan bilindii iin bunlar vuku bulsayd, iyi fiil
sahiplerinin vlmesi ve kt fiil yapanlarn yerilmesi anlamsz kalr, sonu olarak
bu durum adaletle badamazd.
Bylelikle Ehl-i Snnet, bir olay hakkndaki ezeli bilginin ntr bir bilgi
olduunu, yani meydana gelmeyi gerektirmediini, insann kendi tercihine gre
hareket etmesini engellemediini ifade etmitir.
2.3. Allahn Ezeli lminin Muhtevasnn Yazlmas

Allah, ezeli ilmiyle bildii her eyi, levh-i mahfuza yazmtr. Bu durum
Kur'an- Kerim'de de ifade edilmektedir:
((22)

( 21) )
Dorusu sana vahyedilen bu
Kitap, Levhi Mahfuz'da bulunan anl bir Kuran'dr.73 (

)Gkte ve yerde olan Allah'n bildiini
bilmez misin? Bunlar hi phesiz Kitap'dadr ve phesiz bunlar Allah'a
kolaydr.74 (

phesiz lleri dirilten, ilediklerini ve eserlerini yazan Biziz; hereyi, apak bir
kitapta saymzdr.75 (
72
( 2)

(1) )
Tur'a, yaylm
ehristn, Ebul-Feth Muhammed b. Abdilkerm, Nihyetl-kdm f lmil-Kelm, Mektebet'lMsenn, Badat, tsz s. 218-219.
73
Buruc, 85/21-22.
74
Hac, 22/70.
75
Yasin, 36/12.
17
ince deri zerine satr satr dizilmi Kitap'a,76 (

) O,
katmzda bulunan Ana Kitap'ta (levh-i mahfuzda) mevcut, yce ve hikmetle dolu bir
kitaptr.77
Ayetler, alemde olacak her eyin keyfiyetini bilmediimiz bir kitapta (levh-i
mahfuz) yazldn gstermektedir.78 Kinata dair her trl bilgilerin yer ald ifade
edilirken ve Allahn bilgisinden bahsedilirken kullanlan kitap lafzlarnn Levh-i
Mahfza delalet ettii sylenebilir.79
Szlkte yaz yazmaya uygun yass ve dzgn yzey anlamndaki levh
ile korunmu manasndaki mahfuz kelimelerinden oluan levh-i mahfuz
zerine yaz yazlan, silinmekten ve deiiklie uramaktan korunmu dzgn
sath demektir.80
Levh-i Mahfzun mahiyeti hakknda kesin bilgiye ulatracak veriler
bulunmamakla birlikte, deiik grler ileri srlmtr. Hatta detay olarak kabul
edilebilecek pek ok bilgi de rivayet edilmitir.
Levh-i Mahfzun kader ve kaza balamnda varlna ynelik izah,
Allahn ilim, irade, hikmet ve kudretini zmetini gsterdii eklindedir. Buna iman
ise, hayatn tm zorluk ya da mutluluklaryla kolaylamasn temin edecektir.81
Levh-i Mahfz, sadece Kurnn deil, varln tmn dzenleyen genel
kanunlarn bulunduu bir mahal olarak dnlebilir.82 Kinatn madd-manev
olgularna ait bilgilerin kendisinde korunmu bir halde tespit edilmesi ynyle Levhi Mahfz lem(ler)in DNAs veya evrenin hafzas83 gibidir
76
Tur, 52/13.
Zuhruf, 43/4.
78
Kurtb, Eb Abdillah Muhammed b. Ahmed el-Ensr, el-Cmi li Ahkmi'l-Kur'n, trc., M. Beir
Eryarsoy, Buruc Yaynlar, stanbul, tsz ., XII/88.
79
Sln, Murat, Kurnda Kitb Kavram ve Kurn Vahylerinin Kitaplamas, MFD, say:1315, stanbul, 1997, s. 81.
80
Yavuz, Yusuf evki, DA, XXVII, Ankara, 2003, s. 151, Levh-i Mahfz md.
81
Zerkn, Muhammed Abdulazm, , Menhilul-rfn f Ulmil-Kurn, b.y.y., 1991, I/36.
82
ahrr, Muhammed, el-Kitb vel-Kurn Kraatun Musra, Beyrut, 1993, s. 80.
83
ztrk, Yaar Nuri, Kurann Temel Kavramlar, stanbul, 1994, s. 313.
77
18
Gayb alemine ilikin bir konu olmas hasebiyle, Levh-i Mahfuz hususunda
belirlenecek en doru gr, selefi alimlerin belirttii gibi; mahiyeti bilinmeyen ve
ilahi ilmi ihtiva eden bir kitap olduu eklindeki grtr.84
lim plannda tespiti yaplan olaylar ve eyalar kaza ve kader mertebelerinde
yazlma safhasna gelmitir. Yukardaki ayetlerde grld gibi bu durum Kur'an'da
ifade edilmektedir.
Cumhurun grne gre Allah, gklerde ve yerde meydana getirdii
hereyi levh-i mahfuz'da yazmtr.85 Allah, gkte ve yerde olan hereyi bilir.
Kinatta ne cereyan ediyorsa, Allah'n nezdinde mm'l-Kitab'ta yazldr. Allah'n,
kyamet gnne kadar olacak hereyi yazmasn emrettii kalemin yazmas, Allah
iin pek kolaydr.86 Allah Teala her eyin kemmiyyeti ve keyfiyetini yazmtr.87
Hibirey ilave edilmez.88 Yazmaktan maksat ise Levh-i Mahfuzdur buradaki
kayttr.89
Ancak Allah'n kulun fiilini bilmesi, bundan haberdar olmas, bunu levh-i
mahfuza kaydetmesi kulun fiilini yapmaya mecbur tutmaz.90
mam- Azam (v. 150/767)'n Levh-i Mahfuza hkm suretiye yazmad,
vasf suretiyle yazd demekten maksad yle aklanr: Yce Allah Levh-i
Mahfuza bir eyin vasfsz, sebepsiz, mcerred bir hkm ile meydana gelmesini
yazmad. Mesela; Ali mmin olsun, fakat Zeyd olmasn, diye yazmad. Byle yazm
olsayd, Ali imana zorlanm, Zeyd d mecburi olarak imansz kalm olurdu. nk
Yce Allah'n bir ey hakknda vermi olduu hkm muhakkak yerini bulacak, o
ey, o hkme uygun olarak meydana gelecektir. Cenab- Hak'kn hkmn hibir
kuvvet tersine eviremez. Fakat Yce Allah yle hkmetmedi. levh-i Mahfuza yle
yazd: Ali, kendi ihtiyaryla kendi seimiyle ve kudretiyle m'min olacak, iman
84
Yavuz, XXVII/151, "Levh-i Mahfuz" md.

Rz, Fahruddn, Meftihul-Gayb (Tefsir-i Kebir), Trc., Suat Yldrm, Ltfullah Cebeci, Sadk
Kl, C. Sadk Doru, Aka Yaynlar, Ankara, tsz., XVI/365-366.
86
Kurtb, a.g.e., XII/149
87
Azmbd, Muhammed ems'l-Hak Ebu't-Tb, Avn'l-Ma'bud erhu Sneni Eb Dvud, Daru'lKtbi'l-lmiyye, Beyrut, 1415 h., XII/306.
88
bn Hacer, a.g.e., VI/289.
89
Mbrekfr, Muhammed b. Abdurrahman Ebu'l-Ala, Tuhfet'l-Ahvezi bi erhi Cmii't-Tirmzi,
Daru'l-Ktbi'l-lmiyye, tsz., VII/185.
90
85
19
edecek ve kfr istemeyecektir. Zeyd de kendi istek ve seimiyle kfir olacak, iman
etmiyecek, kfr isteyecektir.91
Allah Teala mahlukat yaratmazdan nce ilmi ezelisiyle bildii eyleri kayt
altna aldrmtr. Bu kayt altna al yle yle olsun eklinde hkm ifade eden bir
yazgy deil, yle yle olacak eklinde nceden haber verme ve beyan etme
anlamnda bir yazgy ifade etmektedir. u halde levh-i mahfuz, Allah'n bir plan
hkmndedir ki, kesinlikle hatadan mahfuzdur.
Bizler Allah'n hakkmzda ne yazdn bilemediimiz iin srekli gayret
iinde olmak ve onun rzasna uygun olan eyleri tercih etmek durumundayz.
2.4. Allahn Yazd Olaylar ve Nesneleri Dilemesi

Kur'an- Kerim'de pek ok ayette Allahu Teala'nn dilemesine dikkat ekilir.
Kur'an'da meiet, Allah'n isteme ve dilemesinin eyaya taalluk etmesi ve taalluk
ettii zaman da eyann olur hale gelmesi manasnda kullanlmtr.
(
(

) Allah: Byledir, Allah dilediini yapar dedi.92
Allah diledii hkm verir.93 (

dileseydi O'na ortak koamazlard94 (
Allah dilemedike siz dileyemezsiniz. Dorusu Allah, bilendir, Hakim'dir. (
Allah
Allah dileseydi, elbette onlar hidayet
zerinde toplayp birletirirdi, o halde sakn cahillerden olma!95
91
Ebu'l-Mnteh, Ahmed b. Muhammed b. el-Manisv, erhu'l-Fkhi'l-Ekber, stanbul, 1307 h., s.

21.
92
l-i mrn, 3/40.
93
Mide, 5/1.
94
En'am, 6/107.
95
En'am, 6/35.
20
Bunlar ve buna benzer dier ayetler, Allah'n mutlak iradesinin

bulunduunu ve her ey amil olduunu gstermektedir.96
Allah zatnda kaim bir meiet ve irade ile muriddir. O, meiet ve iradesi ile
kadimdir. Alemdeki her ey onun dilemesiyle mmkn olur.97
Allah'n dilemesiyle ilgili iki durum sz konusudur. Birincisi Allah ktl
dilemi midir? kincisi ise her ey Allah'n dilemesiyle oluyorsa burada hrriyet sz
konusu olabilir mi?
Mutezile'ye gre Allah'n kullardan emrettii eylerin dnda bir ey
dilemesi caiz deildir.98 radeden maksat, Allah'n yaratmas ve ilmine gre
dilemesidir.99 Allah'n iradesi; yaratma, emretme ve hkm verme anlamlarna gelir.
Allah'n dilemesinin, insann sorumluluk alanna giren, insann hrriyetini
ilgilendiren mbah veya isyan trnden fiillerle bir ilikisi yoktur.100 Bu durumda
Allah'n irade ettii ey, raz olduu, sevdii, olmasn diledii eylerdir.101 Bu
nedenle yeryznde gerekleen kt olaylarla Allah'n bir ilgisi yoktur. Anlalaca
gibi Mutezile'ye gre kt eyleri dilemek, onlar emretmek anlamna gelir ki, bu da
Allah iin mmkn olmayacak bir durumdur.
Allah'n kullarn fiilleri noktasnda murid olmasndan maksat, onlara
emretmesi veya nehyetmesidir.102 Allah, kullarn hayrna olan gzellikleri dilemek
zorundadr.103 Allah, kfir ve fasktan, kfr ve gnah deil iman ve itaat irade
etmi ve istemitir.104
96
Sbn, a.g.e., s. 145; Pezdev, Ebul Yusr Muhammed, Usl'd-Dn, (Ehli Snnet Akaidi), trc.
erafeddin Glck, Kayhan Yay., stanbul, tsz s. 67.
97
Pezdev, a.g.e., s. 61; Gazzl, a.g.e., s. 231; Crcn, Mevkf, VIII/192; Nesef, Ebul-Mun
Meymn b. Muhammed, Tabsratul-Edille, Nr. Hseyin Atay-aban Ali Dzgn, DB Yay.,
Ankara, 2003, II/281.
98
ehristn, el-Milel, I/61.
99
ehristn, el-Milel, I/69; Taftazn, a.g.e., s. 195.
100
Taftazn, a.g.e., s. 194.
101
Abdulcebbr, Ebul-Hasan Abdulcebbr b. Ahmed el-Hemedn, erhu'l Usli'l-Hamse, Dru'tTrsi'l-Arabi, thk., Semir Mustafa Rebb, Beyrut, 2001s. 290; Rahman, Fazlur, slam, trc.,
Mehmet Da-Mehmet Aydn, Seluk Yay., Ankara, tsz , s. 125; Nesefi a.g.e., II/281.
102
ehristn, el-Milel, I/69; Taftazn, a.g.e., s. 195.
103
Abdulcebbr, a.g.e., s. 290; Rahman, a.g.e., s. 125; Nesef, a.g.e., s. 281.
104
Taftazn, a.g.e., s. 194.
21
Eer Allah, iradesi gerei insanlar muayyen fiilleri yapmaa zorlam

farzedilirse, Allah'n o fiillerden dolay bir insan cezalandrmas zulm olur. Halbuki
Allah adildir ve kullarna hibir ekilde eziyet etmez.105
Ehl-i Snnet Allahu Teala'nn mutlak iradesini kabul etmi ve iradeyi,
Allah'n mahlkat diledii ekilde ve diledii zamanda yaratlmasn gerektiren bir
sfat
olarak
alglamtr.
lemde
gerekleen
her
eyi
onun
iradesine
balamlardr.106 Bununla birlikte Ear ve Mturd ekolleri arasnda dnce u

ekildedir:
E'ari'ye gre Allah'n iradesi dnda hibir eyin olmas mmkn deildir.
yleki kiinin iman veya kfr Allah'n iradesiyle gerekleir.107 nk Allah'n
dilemesinin dnda bir eyin gereklemesi, mutlak varlk iin dnlemez. Allah
her eyin yaratcs olduuna gre, ayn zamanda da o eyi irad etmesi gerekir.
nk irad edilmeyenin yaratlmas caiz deildir. Ayn ekilde Allah bir eyi irade
etmedii takdirde kullarn kazancnda bir eyin olmas mmkn deildir.108
E'ariler, Allah'n mutlak iradesini bildiren ayetleri bu konuya delil

getirmilerdir.109 yleki; (
yapandr110 (
phesiz Rabbin dilediini

)Allah kimi doru
yola iletmek isterse onun kalbini slm'a aar; kimi de saptrmak isterse ge
kyormu gibi kalbini iyice daraltr. Allah inanmayanlarn stne ite byle
murdarlk verir.111 Allah tm olaylar dileyen (mrid)dir.112 ve dier ayetler
105
Ik, Kemal, Mutezile'nin Douu ve Kelmi Grleri, Ankara nv. Bas. Ankara, tsz, s. 69.
Sbn, a.g.e., s. 99; Pezdev, a.g.e., s. 61-62; Aliyy'l-Kr, a.g.e. s. 76. zz, a.g.e., s. 164.
107
Ear, Ebul-Hasan Ali b. smail, el-bne an Uslid-Diyne, thk., Hseyin Mahmud, Dru'lEnsr, Kahire, 1397 h s. 163; Gazzl, a.g.e., s. 283; Rahman, a.g.e., s. 130; Rz, Melim., s. 87.
108
Ear, el-bne, s. 169; Bklln, a.g.e., s. 366; Taftazn, a.g.e., s. 193.
109
E'ri, el-bne, s. 167.
110
Hud, 11/107.
111
En'am, 6/125.
112
Rz, Melim, s. 87.
106
22
Allah'n iradesi dnda hibir eyin olmas mmkn deildir 113 grnn Earilerde
savunulmasn salamtr.
Hayr-er, iyi-kt, zararl-faydal her ey Allah'n iradesiyle gerekletii
gibi, kiinin, isyan ve kfr de Allah'n iradesiyle olmaktadr. nk iradesi geerli
olmayann ilahlndan szedilemez.114
Mturdiler Allahu Teala'nn mutlak iradesini kabul etmilerdir. lemde
meydana gelen her ey Allah'n iradesine balanmtr.115 mam Mturd (v.
333/044), Allah'n mutlak iradesini vurgulan bu ayetlerden kullarn fiillerinde cebir
ve zorlama altnda kald yorumunun yaplamayacan syler.116
Maturidi dncesi Allah'n kudretini vurgularken, insan iradesinin
etkinliine izin vermektedir. Allah'n mutlak ve zati iradesi vardr. Allah sz konusu
iradesiyle her eyi irade edendir. Her eyin yaratcsdr. Ancak insan, iradesi ve
gcyle o fiilleri iktisab edendir ve bundan dolay insan fiillerinden sorumludur.117
Allah, mutlak irade sahibi olan varlktr. lahi iradenin dnda herhangi bir
eyin vuku bulmas mmkn deildir. Ancak bu ilahi irade iki ekilde cereyan eder.
Birincisi; hibir sebep ve arta bal olmakszn batan ve dorudan doruya ortaya
kt eklidir. kincisi ise; ilahi iradenin sebeplere, artlara ve kulun iradesine bal
olarak hkmn yrten tecelli eklidir. lahi iradenin bu ynnde mutlak bir
zorlama deil mkellef tutma szkonusudur.118
slam limleri Allah'n iradesi ilmi ile beraber yrr demilerdir.119 Allahu
Teala var olacan bildii bir eyin bilfiil vcd bulmasn murad etmitir, onu ister
emretmi olsun isterse olmasn.120
113
Ear, el-bne, s. 163; Gazzl, a.g.e., s. 283; Rahman, a.g.e., s. 130.

Cveyn, mmul-Harameyn Ebul-Mel Abdulmelik, el-rd il Kavtiil-Edilleti f Usliltikd, Thk. Esad Temim; Messet Ktbis-Sekfiyye; Beyrut; 1996, s. 212-213; Macit, Nadim,
Ehl-i Snnet Ekolnn Douu, htar Yay., Erzurum, 1995, s. 70.
115
Sbn, a.g.e., s. 99; Pezdev, a.g.e., s. 61-62; Aliyy'l-Kr, a.g.e. s. 76. zz, a.g.e., s. 164.
116
117
Glck, erafeddin, Kelam Tarihi, Kitap Dnyas Yay., stanbul, 2000, s. 116.
118
119
Sbn, a.g.e., s. 144.
120
Bklln, a.g.e., s. 47; Badd, Eb Mansr Abdulkhir b. Thir, Usli'd-Dn, thk., Ahmed
emsddin, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut; 2002, s. 164; Cveyn, Kitbu'l-rd, s. 218.
114
23
Ayet-i kerimeler Allah'n kullarna zulmetmeyi dilemediini ve balarna

gelmi kt ilerin kendi irade ve fiillerinden kaynaklandn aka beyan etmitir.
Allah her eyi irade edendir. Fakat bu, Allah'n ktlkleri istedii,
hogrd ve raz olduu anlamna gelmez.121
Murad iki eittir. Birincisi varln kendisi iin muraddr. Burada varln
kendisi iin istemesi ve sevmesi vardr. kincisi ise, varln bakas iin muraddr.
Burada da murad edenin amacna uygunluk bazen olmayabilir. Allah'n irade etmesi
de bu ekildedir.122
Sonu olarak; irade ile irade olunan, irade ile emir arasndaki fark
gzetilmelidir. Allah her eyi irade edendir. Ancak onun dilemesi, raz olmas
anlamna gelmemektedir. Ayn ekilde Allah'n kullarn fiilleri noktasnda mrid
olmasndan maksat, onlar yaratmasdr. Allah'n mutlak mrid olmas kulu cebre
zorlamaz. O'nun iradesi, ilmi ile beraberdir. Allahu Teala var olacan bildii bir
eyin bilfiil vcd bulmasn murad etmitir.123
.
2.5. Allahn Yaratmas
Allah her eyin yaratcsdr.124 Kur'an- Kerim'de bu durum aka
vurgulanmaktadr.
(
Kendilerine bir iyilik dokunsa Bu Allah'tan derler; balarna bir
ktlk gelince de Bu senden derler. Hepsi Allah'tandr de. Bu adamlara ne
121
Pezdev, a.g.e., s. 76-77; bn Hazm, el-Fasl fil-Milel, III/80; Gazzl, a.g.e., s. 231, 284; Rz,
Fahruddn, el-Muhassal (Kelma Giri), trc., Hseyin Atay, Kltr Bakanl Yay., Ankara, 2002,
s. 221.
122
zz, a.g.e., s. 150.
123
Pezdev, a.g.e., s. 76-77; bn Hazm el-Fasl fil-Milel, III/80; Gazzl, a.g.e., s. 231, 284; Nesef,
a.g.e., II/ 281; Yrkan, Yusuf Ziya, slam Akaid Sisteminde Gelimeler, Kltr Bak. Yay.,
Ankara, 2001, s. 269.
124
Cveyn, Kitb'l-rd, 180; Gazzali, a.g.e., s. 281.
24

oluyor ki bir trl laf anlamyorlar!125 (
) te Rabbiniz Allah O'dur. O'ndan baka tanr yoktur. O, her
eyin yaratcsdr. yle ise O'na kulluk edin, O her eye vekildir126 (
) Halbuki sizi de, yaptklarnz da Allah yaratmtr.127 (

)
Onlar siz ldrmediniz fakat Allah ldrd. Attn zaman da sen atmamtn,
fakat Allah atmt. Allah bunu, inananlar gzel bir imtihana tabi tutmak iin
yapmt. Dorusu O iitir ve bilir.128 Bunlar vb. ayetler Allah'n irade ve yaratma
konusunda tek yetkili merci olduunu gstermektedir.
Ayetlerde Allah kendi fiili ile nitelendirilmitir. O'nun fiili demek, her eyi,
o eye en uygun olacak ekilde yaratmas demektir. Allah kendi fiilini lutuf veya adl
ilkesiyle gerekletirir. Bu iki yntemden hangisiyle olursa olsun O'na izafe edilen
her fiil, yaratt manasyla gerekletirilmi olur.129 Kullardan ve dier canllardan
zuhur eden her ey Allah'n yarattdr.130
Allah'n yaratmas hususunda akla u sorular gelmektedir: Allah'n -insann
fiilleri dahil olmak zere- her eyi yaratmas insan cebre zorlar m? Allah ktl
yaratm mdr? Bu sorularla ilgili farkl grler ileri srlmtr.
Mutezileye gre kulun hareket, skun, sz vb. fiillerinin yaratcs Allah
deildir. yleki insann fiillerini Allah yaratmaz.131 Allah zulm yaratmamtr.
nk eer O, zulm yaratm olsa idi zalim olurdu.132 Hakim hikmet sahibi olan,
125
Nisa, 4/78.
En'am, 6/102.
127
Saffat, 37/96.
128
Enfal, 8/17.
129
130
bn Teymiyye, Akdet'l-Vstiyye, FAV Yay., 1974 s. 16; Beyhk, a.g.e. s. 143; Sbn, a.g.e., s.
134; Taftazn, a.g.e., s. s. 190.
131
bn Hazm, el-Fasl fil-Milel, IV/146; ehristn, el-Milel, I/57, 61; Ner, Ali Sm, slam'da
Felsefi Dncenin Douu II, trc., Osman Tun, nsan Yay., stanbul, 1999s. 257.
132
Abdulcebbr, a.g.e., s. 238-239; ehristn, a.g.e., I/58.
126
25
ancak hayrl ve iyi olan yapar. Hikmet asndan da kullarn maslahatlarna riayet
edilmesi gerekir.133
Earilere gre btn fiillerin yaratcs Allah'tr. nsann fiili yaratmada bir
rol yoktur. Allah, her an yaratma iindedir ve insann fiillerini de yaratr.134 Allah;
cisimleri, renkleri, yiyecek vb. eyleri yaratt gibi kullarn kesbini de yaratandr.135
Maturidilere gre Kesb asndan ve hakikat manasnda kullara ait bulunan
ihtiyari fiil, ayn zamanda yaratmak asndan ve hakikat manasnda Allah'a da ait
bulunmaktadr.136 Mturd dnceye gre, Allah, mutlak kadir ve yaratcdr.
nsann fiillerinin yaratcs da Allah'tr. Bunun yannda insan, kesb kuvveti
sayesinde bu fiillerinin sorumlusudur.
Bunun yannda ayet-i kerimeler, hayr ve er insann fiilleri de dhil olmak
zere her eyin yaratcsnn Allah olduunu vurgulamaktadr.137 Allah'n hayr ve
erri yaratmas O'nun iyi veya kt olduunu dncesini dourmaz. Ayn ekilde
kulun fiilini Allah'n yaratmasda kulda olan kesb kuvvetini ortadan kaldrmayp kulu
cebre srklemez.
Kur'an- Kerim'de de ifade ettii ekliyle Allah nesneleri diledii gibi
yaratmtr. O yaptmdan sorumlu deildir ancak insanlar sorguya ekilirler.138
Ancak Allah'n kulun fiilini bilmesi, bundan haberdar olmas, bunu levh-i mahfuza
kaydetmesi, ilenmesi srasnda onu yaratmay gerekli klmas ve belli bir adla
isimlendirmesi kulun fiilini yapmaya mecbur tutmaz.139
lahi ilimde olan eyleri zaman geldiinde de Allah yaratr. Bu da bizim
iin cebir ifade etmez. nk bizim irademizin de hesaba katld fiil ve
davranlarmzda, mesuliyetimize bir zemin hazrlanmtr.
133
Abdulcebbr, a.g.e., s. 240; Ner, a.g.e., s. 257.

Ear, el-bne, s. 181; Cveyn, Kitbu'l-rd, s. 173.
135
Badd, a.g.e., s. 156;
136
Aliyy'l-Kr, a.g.e., s. 89; Yrkan, a.g.e., s. 268.
137
Beyhk, a.g.e., s. 142.
138
139
134
26
BRNC BLM
1. KADERLE LGL HADSLER
1. 1. Kader ve Kazaya man
Hadis no: 1

Yahya bnu Ya'mur haber veriyor:
Basra'da kader zerine ilk sz eden kimse Ma'bed el-Chen idi. Ben ve
Humeyd bnu Abdirrahmn el-Himyer, hac veya umre veslesiyle beraberce yola
ettik.
temenni
karlamay
biriyle
ashabtan
konuarak,
ktk. Aramzda
27
Maksadmz, ondan kader hakknda u heriflerin ettikleri laflar hususunda soru

sormakt. Cenb- Hakk, bizzat Mescid-i Nebev'nin iinde Abdullah bnu mer
(ra)'la karlamay nasip etti. Birimiz sa, brmz sol tarafndan olmak zere
ikimiz de Abdullah (ra)'a sokulduk. Arkadamn sz bana braktn tahmin
ederek, konumaya baladm: Ey Eb Abdirrahmn, bizim taraflarda baz kimseler
zuhur etti. Bunlar Kur'n- Kerm'i okuyorlar. Ve ok ince meseleler bulup
karmaya alyorlar. Onlarn durumlarn beyan sadedinde unu da ilve ettim:
Bunlar, kader yoktur, herey hdistir ve Allah nceden bunlar bilmez
iddiasndalar. Abdullah (ra): Onlarla tekrar karlarsan, haber ver ki ben onlardan
beryim, onlar da benden berdirler. Abdullah bnu mer szn yeminle de tekit
ederek yle tamamlad: Allah'a kasem olsun, onlardan birinin Uhud da kadar
altn olsa ve hepsini de hayr yolunda harcasa kadere inanmadka, Allah onun
hayrn kabul etmez. Sonra Abdullah dedi ki: Babam mer bnu'l-Hattb (ra) bana
unu anlatt:
Ben Hz. Peygamber (sav)'in yannda oturuyordum. Derken elbisesi
bembeyaz, salar simsiyah bir adam yanmza kageldi. zerinde, yolculua delalet
eder hibir belirti yoktu. stelik iimizden kimse onu tanmyordu da. Gelip Hz.
Peygamber (sav)'in nne oturup dizlerini dizlerine dayad. Ellerini bacaklarnn
stne hrmetle koyduktan sonra sormaya balad:
Ey Muhammed! Bana slm hakknda bilgi ver! Hz. Peygamber (sav)
aklad: slm, Allah'tan baka ilh olmadna, Muhammed'in O'nun kulu ve elisi
olduuna ehdet etmen, namaz klman, zekt vermen, Ramazan orucu tutman,
gcn yettii takdirde Beytullah'a haccetmendir. Yabanc:- Doru syledin diye
tasdk etti. Biz hem sorup hem de syleneni tasdik etmesine hayret ettik. Sonra tekrar
sordu: Bana iman hakknda bilgi ver? Hz. Peygamber (sav) aklad: Allah'a,
meleklerine, kitaplarna, peygamberlerine, hiret gnne inanmandr. Kadere yani
hayr ve errin Allah'tan olduuna da inanmandr. Yabanc yine: Doru syledin!
diye tasdik etti? Sonra tekrar sordu: Bana ihsan hakknda bilgi ver?Hz. Peygamber
(sav) aklad: hsan Allah' sanki gzlerinle gryormusun gibi Allah'a ibadet
etmendir. Sen O'nu grmesen de O seni gryor.Adam tekrar sordu: Bana
kyamet(in ne zaman kopaca) hakknda bilgi ver?Hz. Peygamber (sav) bu sefer:
Kyamet hakknda kendisinden sorulan, sorandan daha fazla bir ey bilmiyor!
28
karln verdi. Yabanc: yleyse kyametin almetinden haber ver! dedi. Hz.
Peygamber (sav) u aklamay yapt: Kle kadnlarn efendilerini dourmalar,
yaln ayak, st plak, fakir -Mslim'in rivayetinde fakir kelimesi yoktur- davar
obanlarnn yksek binalar yapmada yartklarn grmendir.Bu sz zerine
yabanc kt gitti. Ben epeyce bir mddet kaldm. -Bu ifade Mslim'deki rivayete
uygundur. Dier kitaplarda Ben gece sonra Hz. Peygamber (sav)'la karlatm
eklindedir- Hz. Peygamber (sav) Ey mer, sual soran bu zatn kim olduunu biliyor
musun? dedi. Ben: Allah ve Resul daha iyi bilir deyince u aklamay yapt: Bu,
Cebrail aleyhisselmd. Size dininizi retmeye geldi.140
Hadis no: 2

Cabir (ra) anlatyor: Reslullah (sav) buyurdular ki:
Kul, hayryla, erriyle kadere inanmadka,
kendine (hayr ve erden)
isabet edecek eyi atlatmayacan, (hayr ve erden) gereklemeyecek olan eyi de

elde edemeyeceini bilmedike iman etmi olmaz.141
Hadis no: 3
140
Mslim, Ebul-Hseyn Mslim b. el-Haccc, "es-Sahh", Thk. Muhammed Fuad Abdulbk,

Dru'l-Hadis, Kahire, 1991 man 1 (8); Nes, Eb Abdirrahman Ahmed b. uayb, "es-Snen",
Thk. Abdulfettah Eb udde, Mektebul-Matbatil-slmiyye; Halep 1988 man 5, (4990); Eb
Dvud, Sleyman b. el-Eas, "es-Snen", Thk. Kemal Yusuf Hut, Drul-Cinn ve MessesetlKtbil-Sekafiyye, Lbnan 1988, Snnet 17, (4695); Tirmiz, Muhammed b. s, "es-Snen",
Thk. brahim Atuh Avz, Drul-Hads; Kahire, tsz man 4, (2610); bn Mce, Muhammed b. Yezid
Eb Abdillah (v. 275/888), "es-Snen", Thk. Halil Me'mun iha,
Dru'l-Ma'rife,
Beyrut
1988, Mukaddime 8, (63).
141
Tirmiz, Kader 10, (2144).
29
Enes (ra) anlatyor: Reslullah (sav) buyurdular ki:

ey vardr ki onlar imann gereklerindedir: 1- Lailahe illallah diyen
kimseden el ekmek (onunla uramamak), gnah sebebiyle o kimseyi tekfir
etmeyiz, herhangi bir ameli sebebiyle de slm'dan karmayz. 2- Cihad, bu Allah'n
beni peygamber olarak gnderdii gnden, bu mmetin Deccl'e kar savaacak en
son ferdine kadar cereyan edecektir, onu, ne imamn zlim olmas, ne de dil olmas
ortadan kaldramayacaktr. 3- Kadere iman.142
Hadis no: 4

Ali (ra) anlatyor: Resulullah (sav) buyurdular ki:
Kii drt eye inanmadka m'min olmu saylmaz: Allah'tan baka ilh
olmadna ve benim Allah'n kulu ve elisi Muhammed olduuma, beni (btn
insanlara) hakla gndermi bulunduuna ehdet etmek, lme inanmak, tekrar
dirilmeye inanmak, kadere inanmak.143
Hadis no: 5

Tavus'tan rivayet edildiine gre yle dedi:
Ben Reslullah (sav)'in ashabndan birtakm insanlar yle derken
grdm: Her ey bir kaderledir. Abdullah b. mer'den Reslullah (sav)'n yle
dediini iittim: Acziyet ve g (akl-kudret) dahil her ey bir kaderledir.144
142
Eb Dvud, Cihad 35, (2532).

Tirmiz, Kader 10, (2145); bn Mce, Mukaddime 10, (81).
144
Mslim, Kader 18, (2655).
143
30
Hadis no: 6

Ubade bnu's-Samit (ra) oluna demitir ki:
Oulcuum,
bana
gelecek
olan
eyin
asla
atlatlamayacan,
gereklemeyecek olan da elde edemeyeceini bilmedike sen, imann hakikatnn

tadn asla bulamazsn. Zra ben, Reslullah (sav)'n yle sylediini iittim:
Allah'n ilk yaratt ey kalemdir. Kalemi yaratt ve: Kyamete kadar olacak
eylerin miktarlarn yaz! dedi.Oulcuum, Reslullah (sav)'dan unu da iittim:
Kim bu inan dnda olarak lrse benden deildir.145
Hadis no: 7

Adiyy bnu Htim (ra) anlatyor:
Ben Reslullah (sav)'n yanna vardm zaman bana: Ey Htim'in olu
Adiyy, Mslman ol ki selamete eresin! buyurdular. Ben de:slam nedir? diye
sordum.Allah'tan baka ilah olmadna, benim de O'nun Resul olduuma ehadet
etmen ve hayr, er, tatl ve ac her eyiyle kadere iman etmendir? buyurdular.146
145
146
Eb Dvud, Snnet 17, (4700); Tirmiz, Kader 17, (2155 ).

bn Mce, Mukaddime 10 (87).
31
Hadis no: 8

Eb Hureyre (ra) anlatyor: Reslullah (sav) buyurdular ki:
Allah Tela hazretleri yle dedi: Ademolu, dehre (zamana) svyor.
elimdedir
benim
gndz
ve
gece
;benim
eden
tedvir
zaman
Halbuki
(tasarrufumdadr).147
1.1.1. Kader konusunda tartmay yasaklayan hadisler

Hadis no: 9
mer b. Hattab (ra) anlatyor: Reslullah (sav) buyurdular ki:

Kader ehli ile dp kalkmayn, onlarla tartmann yolunu amayn
(tartmayn).148
Hadis no: 10
147
Buhr, Muhammed b. smail, "es-Sahh ", Dru Sdr, Beyrut 2004, Edeb 101 (5828), Tefsir, 316
(4549), Tevhid 35 (7053).
148
Eb Dvud, Snnet 17, (4710, 4720).
32
Eb Hureyre (ra) anlatyor:

Biz kader hususunda mnakaa ederken Reslullah (sav) kageldi.
ylesine kzd ki, fkenin hsl ettii kzllktan, yanaklarnda sanki nar taneleri
ortaya kmt. Bize yle kt: Bununla m emredildiniz, yoksa ben size bunun
iin mi gnderildim. Bilin ki, sizden ncekiler, bu meselelerdeki mnakaalarndan
dolay helak oldular. Ben sizin bu konuda (kader hususunda) mnakaa etmemeniz
iin aba sarfettim (altm).149
Hadis no: 11

)

(
Kurey mrikleri, Hz. Peygamber (sav)'le kader mevzuunda tartmak iin
geldiler. Bunun zerine u yet nzil oldu (melen): O gn onlar yzleri stnde
srklenirler. (Onlara) tadn cehennemin dokunuunu (denilir). phesiz ki biz,
hereyi bir takdir ile yarattk (Kamer, 48-49).150
Hadis no: 12

Eb Mleyke'den olu Abdullah'n rivayet ettiine gre:
O, Hz. Aie (ra)'nin yanna girip, ona kaderle ilgili bir eyler sylemi o da
kendisine yle cevapta bulunmutur: Kim kader konusunda herhangi bir meseleyi
149
150
Tirmiz, Kader 1, (2133); bn Mce, Mukaddime 10, (85).

Mslim, Kader 19, (2656); Tirmiz, Kader 19, (2157), Tefsir, Kamer, (3290); bn Mce,
Mukaddime 10, (83).
33
konuacak olsa, ahiret gn kaderden hesaba ekilir. Kim de bu mevzuda bir ey

konumazsa, ahirette kaderden hesaba ekilmez.151
1.1.2. Kaderi inkr yasaklayan hadisler

Hadis no: 13

Huzeyfe (ra) anlatyor: Reslullah (sav) buyurdular ki:
Her mmetin Mecusileri vardr. Bu mmetin Mecusileri kader yoktur!
diyenlerdir. Bunlardan kim lrse cenazelerinde hazr bulunmayn. Onlardan kim
hastalanrsa ona ziyarette bulunmayn. Onlar Deccal bldr. Onlar Deccal'e ilhak
etmek Allah zerine bir haktr.152
Hadis no: 14

Aie (ra) anlatyor: Reslullah (sav) buyurdular ki:
Benim, Allah'n ve her nebinin laneti 6 snfn zerine olsun. (Bunlar)
Allah'n kitabnda artrma yapan, kaderi yalanlayan, gc sayesinde Allah'n zelil
kldn aziz, aziz kldn zelil klan zorba, Allah'n haram kldn helal klan,
Allah'n haram kld ehl-i beytimin (kann) helal klan ve snnetimi terk eden.153
151
bn Mce, Mukaddime 10, (84).

Eb Dvud, Snnet 17, (4692).
153
Tirmz, Kader 17, (2154).
152
34
Hadis no: 15

Nafi (ra) anlatyor:
Bir adam bnu mer (ra)'e gelerek: Falan kimse sana selam ediyor!
diyerek, birisinden selam getirdi. bnu mer (ra):Bana ulatna gre, o kimse
(kaderi) inkar ediyormu. Eer o byle eye sapland ise, ona benden selam syleme!
Zra ben, Reslullah (sav)' iittim yle dedi: Bu mmette hasf (yere batrma),
mesh (suret deimesi) ve kazf (ta yamas) olacak. Bu musibetler kader ehline
(kaderi inkar edenlere) gelecektir.154
Hadis no: 16

Ubade bnu's-Samit (ra) oluna demitir ki:
Oulcuum,
bana
gelecek
olan
eyin
asla
atlatlamayacan,
gereklemeyecek olan da elde edemeyeceini bilmedike sen, imann hakikatnn

tadn
asla
bulamazsn.
Zra
ben,
Reslullah
(sav)'n
yle
sylediini
iittim:Allah'n ilk yaratt ey kalemdir. Kalemi yaratt ve: Kyamete kadar

olacak eylerin miktarlarn yaz! dedi. Oulcuum, Reslullah (sav)'dan unu da
iittim: Kim bu inan dnda olarak lrse benden deildir.155
154
155
Tirmiz, Kader 7, (2152, 2153); bn Mce, Fiten 29, (4061).

Eb Dvud, Snnet 17, (4700); Tirmiz, Kader 17, (2155 ).
35
1.1.3. Kaderiyye frkas ile ilgili hadisler

Hadis no: 17

bnu mer (ra) anlatyor: Reslullah (sav) buyurdular ki:
Kaderiye frkas, bu mmetin Mecusileridir. Eer hastalanrlarsa ziyaret
etmeyin, lrlerse cenazelerine katlmayn.156
Hadis no: 18

bnu Abbas (ra) anlatyor: Reslullah (sav) buyurdular ki:
mmetimde iki snf vardr ki, onlarn slam'dan nasipleri yoktur: (Bunlar)
Mrcie ve Kaderiye.157
1.1.4. Kadere boyun eme ve kaderin deimezlii

Hadis no: 19
156
157
Eb Dvud, Snnet 17, (4691); bn Mce, Mukaddime 10, (92).

Tirmiz, Kader 13, (2149); bn Mce, Mukaddime 9, (62, 73).
36
bnu Abbas (ra) anlatyor: Reslullah (sav) buyurdular ki:

Gz demesi haktr. Eer kaderi (delip) geecek bir ey olsayd, bu gz
demesi olurdu. Ykanmanz talep edilirse ykanverin.158
Tirmiz'de Gz demesi haktr ibaresi yoktur.
Hadis no: 20

Nezir, ademoluna, Allah'n kendisine takdir etmedii hibir eyi getirmez.
Ancak nezir, kadere muvafk olur. Ben bir eyin (bir maln verilmesini) oranlarm.
Bu takdirimle o eyi (o mal) cimriden karmak isterim159
Hadis no: 21

Kuvvetli m'min, Allah nazarnda zayf m'minden daha sevgili ve daha
hayrldr. Aslnda her ikisinde de bir hayr vardr. Sana faydal olan eye kar gayret
gster. Allah'tan yardm dile, acz izhar etme. Bir musibet bana gelirse: Eer yle
158
159
Mslim, Selam 42, (2188); Tirmiz, Tbb 19, (2062).

Buhr, Kader 5 (6235, 6234), Eyman 25 (6314, 6315, 6316); Mslim, Nezr 2, 5 (1639, 1640);
Eb Dvud, Eyman 21, (3287, 3288); Tirmz, Nezr 10 (1538); Nes, Eyman 24, (3801).
37
yapsaydm bu bama gelmezdi! deme. Allah takdir etmitir. Onun diledii olur!
de! Zira eer kelimesi eytan iine kap aar.160
Hadis no: 22

Sa'd bnu Ebi Vakkas (ra) anlatyor: Reslullah (sav) buyurdular ki:
Ademolunun saadet (sebepleri)nden biri de Allah Teala'nn hkmettiine
rza gstermesidir. ekavet (sebepleri)nden biri de Allah Teala'ya istihareyi terk
etmesidir. Keza ekavet (sebepleri)nden bir dieri de Allah'n hkmettiine raz
olmamasdr.161
1.2. Hr rade ve Allah'n Takdiri

1.2.1. Allah'n irade ve takdirinin vurguland hadisler
Hadis no: 23

Sleyman aleyhisselam (bir gn): Bugn, kesinlikle yetmi kadnma
urayacam. Hepsi de Allah yolunda cihad edecek bir yiit douracak! dedi.
Arkada (veya melek) ona: naallah de bari!
uyarsnda bulundu. Ama Hz.
Sleyman inaallah demedi. (Syledii gibi, o gn, btn hanmlarna urad)

Kadnlardan sadece biri hamile kald. O da yarm insan dourdu. Reslullah (sav)
160
161
Mslim, Kader 34, (2664), bnu Mace, Muakaddime 10 (79), Zhd 14 (4168).
38
szne devamla: Eer Sleyman aleyhisselam inaallah demi olsayd Allah

yolunda cihad eden ocuklara sahip olacakt buyurdu.162
Hadis no: 24

Cennet ve cehennem,
aralarnda (ihtilaf ederek Allah nezdinde) dava
atlar. Cehennem: Ben, mtekebbirler (dnyada byklk taslayanlar) ve

mtecebbirler (zorbalk yapanlar) iin tercih edildim! diye dvnd. Cennet ise:
[Ey Rabbim!] Bana niin sadece zayflar ve (insanlar nazarnda) dk olanlar,
(hakir grlenler) girer? dedi. Allah Teala hazretleri nce cennete hitap etti:Sen
benim rahmetimsin. Kullarmdan dilediklerime rahmetimi seninle ulatracam!
Sonra da cehenneme hitap etti:Sen de benim azabmsn. Kullarmdan dilediimi
seninle azablandracam! (Her ikisine ynelerek):kiniz de dolacaksnz!
buyurdu. Ancak cehennem, bir trl dolmak bilmedi. Allah Teala da ayan zerine
bast. Derken cehennem:Yeter! yeter! diye inledi. Bu suretle dolmu olan
cehennemin az birbirine kavutu. Allah mahlkatndan hibir ferde asla
zulmetmez. Cennete gelince, Allah yeni mahlkat yaratarak onu dolduracaktr.163
Hadis no: 25

162
163
Buhr, Enbiya 41, (3242), Nikah 118, (4944), Eyman 2, (6263), Keffarat'l-Eyman 9, (6341),
Tevhid 31, (7031); Mslim, Eyman 22 (1654); Nes, Eyman 40, (3831).
Buhr, Tefsir, Kaf 1, (5569), Tevhid 25, (7011); Mslim, Cennet 35, (2846); Tirmiz, Cennet 22,
(2564).
39

Salim b. Abdullah, babasnn Reslullah'tan yle iittiini haber verdi:
Sizin beknz, gemi milletlere nazaran, ikindi namaz ile gnein bat
arasndaki zaman nisbetindedir. Tevrat, Tevrat ehline verilmi ve onunla ancak le
vaktine kadar amel etmiler, sonra aciz kalmlardr. Bu sebeple onlara birer (l
sevap) verilmitir. ncil, ncil ehline verilmi ve onunla ancak ikindi vaktine kadar
amel etmiler, sonra aciz kalmlardr. Bu sebepten onlara birer (l sevap)
verilmitir. Sonra size Kur'an verildi. Onunla gnein batna kader amel ettiniz. Bu
sebepten size ikier (l sevap) verildi. Bunun zerine Tevrat ve ncil ehli dediler
ki: Rabbimiz, bunlar daha az amel ettikleri halde daha ok sevaba nail oldular. Allah
Teala onlara yle hitap etti: Sevabnzdan tr size zulm m ettim? Hayr
dediler. Allah Teala yle dedi: Bu benim fadl ve keremimdir, onu dilediime
veririm.164
Hadis no: 26

Enes (ra) anlatyor: Reslullah (sav) buyurdular ki:
Allah Tela hazretleri bir kulun hayrn diledi mi onu isti'mal eder!
buyurmutu. Kendisine: Onu nasl istimal eder? diye soruldu. lmden nce salih
amel ilemede muvaffak klar! buyurdu.165
164
Buhr, Mevaktus's-Salat, 16 (532-533), cre, 8 (2148), 9 (2149), 11 (2151), Enbiya, 51 (3272),

Tevhid, 31 (7029); Tirmz, Emsal, 7 (2871).
165
40
Hadis no: 27

*

Cbir (ra) anlatyor:
Reslullah (sav) bize, Kur'an'dan bir sre rettii gibi her ite istiharede
bulunmamz retirdi, derdi ki: Biriniz bir ii yapmaya arzu duyduu zaman,
farzlar dnda iki rek'at namaz klsn, sonra u duay okusun: Allahm, senden hayr
taleb ediyorum, zira sen bilirsin. Senden hayr yapmaya kudret taleb ediyorum, zira
sen vermeye kadirsin, Rabbim yce fazln da taleb ediyorum. Sen her eye kadirsin,
ben acizim. Sen bilirsin, ben cahilim. Sen gayblar bilirsin. Allahm, eer biliyorsan
ki bu ii bana dinim, hayatm ve sonum iin -veya hal-i hazrda ve ileride hayrldr,
bunu bana takdir et ve yapmam kolay kl. Sonra da onu hakkmda mbarek kl. Eer
bu iin, bana dinim, hayatm ve akbetim iin -veya hal-i hazrda ve ileride zararldr;
onu benden, beni de ondan evir. Hayr, ne ise bana onu takdir et, sonra da bana onu
sevdir! Hz. Cbir dedi ki: Bu duadan sonra yapaca ii zikrederdi.166
Hadis no: 28
166
Buhr, Da'avt 48, (6019), Teheccd 25, (1109), Tevhd 10, (6955); EbDvud, Salt 366, (1538);
Tirmiz, Salt 394, (480); Nes, Nikh 27, (3253); bn mce, kmet, 188, (1383).
41

Hz. Adem (as) ve Hz. Musa (as) mnakaa ettiler. Hz. Musa, Hz. Adem'e:
lediin gnahla (insanlar) cennetten karan sensin deil mi! dedi. Adem de
Musa'ya: Sen, Allah'n risalet vermek suretiyle setii ve hususi kelamna mazhar
kld kimse ol da, daha yaratlmamdan nce Allah'n bana yazd bir iten dolay
beni ayplamaya kalk (bu olacak ey deil)! diye cevap verdi. Reslullah devamla
iki kere dedi ki:Hz. Adem Musa'ya stn geldi !167
Hadis no: 29

Biz bir davette Reslullah ile beraberdik. Ona sofrada hayvann n
budu(ndan bir para) ikram edildi. Bud houna giderdi. Ondan bir para srd ve
yle dedi: Ben kyamet gn demolunun efendisiyim! Acaba bunun neden
olduunu biliyor musunuz? (Aklayaym): Allah o gn, ncekileri ve sonrakileri
tek bir dzlkle toplar. Bakan onlar grr, aran onlar iitir. Gne onlara
167
Buhr, Enbiya 32, (3228), Tefsir, Taha 228, (4459), Kader 10, (6240), Tevhid 37, (7077); Mslim,
Kader 13 (2652); Eb Dvud, Snnet 17, (4701-4702); Tirmiz, Kader 2, (2134); bn Mce,
Mukaddime 10, (80).
42
yaklar.
Gam ve
sknt,
insanlarn
tahamml
edemeyecekleri
ve
takat
getiremeyecekleri dereceye ular. yle ki insanlar: inde bulunduumuz u hali

grmyor musunuz, sizlere efaat edecek birini grmyor musunuz? demeye
balarlar. Birbirlerine: Babanz dem var! derler ve ona gelerek: Ey dem! Sen
insanlarn babassn. Allah seni kendi eliyle yaratt, kendi ruhundan sana fledi.
[Btn isimleri sana retti]. Meleklerine senin nnde secde ettirdi. Seni cennete
yerletirdi. [Allah katnda itibarn, makamn var.] Rabbin nezdinde bizim iin
efaatte bulunmaz msn? Bizim u halimizi, bamza u geleni grmyor musun?
derler. dem aleyhisselam da: Bugn Rabbim ok fkelidir, daha nce bu kadar
fkelenmedi. Bundan sonra da bylesine fkelenmeyecek. (Esasen efaate benim
yzm yok, nk cennette iken, Allah) beni o aaca yaklamaktan men etmiti.
Ben, bu yasaa asi oldum. [Ben cennette iken ilediim gnah sebebiyle cennetten
karldm. Bugn gnahlarm affedilirse bu bana yeter]. Nefsim! Nefsim! Nefsim!
Benden bakasna gidin. Nuh aleyhisselam'a gidin! diyecek. nsanlar Nuh
aleyhisselam'a gelecekler:Ey Nuh! Sen yeryz ahalisine gnderilen resullerin
ilkisin. Allah seni ok kreden bir kul (abden ekr) diye isimlendirdi. inde
bulunduumuz u hali grmyor musun? Bamza gelenleri grmyor musun?
Rabbin nezdinde bizim iin efaatte bulunmaz msn? diyecekler. Nuh aleyhisselam
da yle diyecek: Bugn Rabbim ok fkelidir. Daha nce hi bu kadar
fkelenmedi, bundan sonra da bylesine fkelenmeyecek. Nefsim! Nefsim! Nefsim!
Nebi (sav) gidin! diyecek. nsanlar Bana gelirler! Ben Ar'n altna secdeye
kapanacam. Sonra:Ey Muhammed ban kaldr ve iste! (stediin) sana verilecek!
efaat talep et! efaatin yerine getirilecek! denilecek.168
168
Buhr, Enbiya 5 (3162), Tefsir, Ben srail 4 (4435); Mslim, man 327, (194); Tirmiz, Kyamet
10, (2434).
43
1.2.2. Allah'n ilmine ve yaratmasna ynelik hadisler

Hadis no: 30

mran bir Husayn (ra) anlatyor:
?Bir adam dedi ki; Ya Rasulallah; Cennet ehli, cehennem ehli bilinir mi
Reslullah: Evet dedi. Adam: Amel ileyenler neden iliyor dedi. Reslullah:
Amel ileyen herkes kendisi iin yaratlan ey iin alr veya kendisi iin
kolaylatrlan ey iin alr.169
Hadis no: 31

)

(

Mslim bnu Yesr el-Chen (ra) anlatyor:
Hz. mer (ra)'e: Kyamet gnnde, biz bundan habersizdik demeyesiniz
diye Rabbin dem oullarndan, onlarn srtlarnda zrriyetlerini kard, onlar
kendilerine ahit tuttu ve dedi ki: Ben sizin Rabbiniz deil miyim? (Onlar da), Evet
Buhr; Kader 2, (6223), Tevhid 54, (7112); Mslim, Kader 9, (2649); Eb Dvud, Snnet 17,
(4709).
169
44
(buna) hit olduk, dediler. (A'raf, 7/172) yetinden soruldu Hz. mer (ra) u cevab
verdi: Bu ayetten Reslullah (sav)'a da sorulmutu. O yle aklad:
Allah Tela hazretleri, Hz. dem'i yaratt sonra sa eliyle srtlarna
meshedip ondan bir zrriyet kard ve: Bunlar cennet iindir, bunlar cennet ehlinin
ameliyle amel ederler dedi. Rabb Tela, ikinci defa srtn okad, ondan bir nesil
daha kard ve: Bunlar da cehennem iin yarattm, bunlar da cehennem ehlinin
amelini ileyecekler dedi. Cemaatten bir adam: Ey Alla'n Resl! (kaderimiz
ezelden yazlm ise) niye amel ediyoruz? diye sordu. Reslullah (sav) u aklamay
yapt: Allah bir kiiyi cennet ehli olarak yaratmsa onu cennet ehlinin amelinde
altrrr. yle ki cennetliklerin bir ameli zere lr ve Allah da onu cennetine kor.
Aksine bir kulu da cehennem ehli olarak yaratmsa, onu da cehennemliklerin
amelinde istimal eder. yle ki bu da cehennemliklerin bir ameli zere lr, Allah da
onu cehenneme koyar.170
Hadis no: 32

Eb Msa (ra) anlatyor: Reslullah (sav) buyurdular ki:
Allah Tela hazretleri, dem'i, yeryznn btn (czler)inden alm
olduu bir avu topraktan yaratt. dem'in oullar da arzn ksmlarna gre vcuda
geldi. Bir ksm beyazdr, bir ksm kzldr, bir ksm siyahtr. Bunlar arasnda orta
(renkliler) de var. Ayrca bir ksm uysaldr, bir ksm haindir, bir ksm habis (kt
kalpli), bir ksm iyi kalplidir.171
170
171
Tirmiz,Tefsir, A'raf, (3075); EbDvud, Snnet 17, (4703).

EbDvud, Snnet 17, (4693), Tirmiz, Tefsir, Bakara, (2955).
45
1.2.3. Allah'n kudretinin vurguland hadisler

Hadis no: 33

Eb Musa el-E'ari (ra) anlatyor: Rasulullah (sav) buyurdular ki:
Kalbin misali rzgarn onu sahraya (yeryzne) datt tye benzer.172
Hadis no: 34

Hz. Enes (ra) anlatyor: Reslullah (sav) u duay ok yapard:
Ey kalpleri eviren Allahm! Kalbimi dinin zerine sbit kl! Ben (bir gn
kendisine):Ey Allah'n resul! biz sana ve senin getirdiklerine inandk. Sen bizim
hakkmzda korkuyor musun? dedim. Bana yle cevap verdi: Evet! Kalpler,
Rahmn'n iki parma arasndadr. Onlar istedii gibi evirir.173
Hadis no: 35
bn Mce, Mukaddime 10, (88).

Tirmiz, Kader 7, (2140); bn Mce, Dua 2, (3834).
172
173
46
Amr b. As (ra) anlatyor: Reslullah (sav)' yle derken iittim:

Adem olunun kalplerinin tamam bir kalp gibi, rahmann parmaklarnn
iki parma arasndadr. Allah diledii ekilde onu sevkeder, Sonra Reslullah (sav)
yle dua etti: Ey kalpleri eviren Rabbimiz! Kalplerimizi sana itaat zerine
evir.174
Hadis no: 36

bnu mer (ra) anlatyor:
Reslullah (sav)'nin yapt yeminlerin ou yleydi: Kalpleri eviren
Zat'a yemin olsun, hayr!175
Hadis no: 37

Eb Said (ra) anlatyor: Reslullah (sav) buyurdular ki:
Hi bir halife seilmemitir ki mutlaka onun iki tane de yakn da olmasn:
Biri hayr emretmi ve ona tevik etmi, dieri de erri emretmi ve erre tevik
etmitir. Ma'sum (yani ktlkten korunmu) olan, Allah'n koruduu kimsedir.176
174
Mslim; Kader 17, (2654).

Buhr, Kader 13, (6243), Eyman 2 (6253), Tevhid 11 (6956); Eb Dvud, Eyman 12, (3263).
Tirmiz, Nzr 12, (1540), Nesai, Eyman 1-2 (3761-3762).
176
Buhr, Kader 7, (6237), Ahkm 42, (6773); Nes, Bey'at 32, (4201, 4202, 4203).
175
47
1.2.4. Hr iradenin vurguland hadisler

Hadis no: 38

mer (ra) anlatyor: Reslullah (sav) buyurdular ki:
Ameller niyetlere gredir. Herkese niyet ettii ey vardr. yleyse kimin
hicreti Allah'a ve Reslne ise, onun hicreti Allah ve Reslnedir. Kimin hicreti de
elde edecei bir dnyala veya nikhlanaca bir kadna ise, onun hicreti de o hicret
ettii eyedir.177
Hadis no: 39

bnu Abbas (ra)dan nakledildiine gre, Reslullah (sav), aziz ve celil
olan Rabbinden naklen anlattna gre, Rabb Teala yle buyurmutur:
Allah Tel iyilik ve ktlkleri takdir edip yazdktan sonra bunlarn iyi
ve kt oluunu yle aklad: Kim bir iyilik yapmak ister de yapamazsa, Cenb
Hak bunu yaplm mkemmel bir iyilik olarak kaydeder. ayet bir kimse iyilik
yapmak ister sonra da onu yaparsa, Cenb Hak o iyilii on mislinden balayp yedi
yz misliyle, hatta kat kat fazlasyla yazar. Kim bir ktlk yapmak ister de
vazgeerse, Cenb Hak bunu mkemmel bir iyilik olarak kaydeder. ayet insan bir
177
Buhr, Bed''l-Vahy 1, (1), man 39, (54), Itk 6, (2392), Nikh 5, (4783), Eymn 22, (6311), Hiyel
1, (6553); Mslim, mret 155 (1907); EbDvud, Talk 11, (2201); Tirmz, Fedilu'l-Cihd 16,
(1647); Nes, Tahret 60, (75).
48
ktlk yapmak ister sonra da onu yaparsa, Cenb Hak o fenal sadece bir gnah
olarak yazar. 178
Hadis no: 40

...
yaz bnu Hmar (ra) anlatyor: Reslullah (sav) buyurdular ki:
Rabbim, bugn bana rettii eylerden bilmediklerinizi size retmemi
emretti. (Ve buyurdu ki): Benim bir kula verdiim bir mal helaldir. Ben btn
kullarm hanif (Mslman, hakka taraftar) olarak yarattm. Ancak eytanlar onlara
gelip, (ftr) dinlerinden uzaklatrdlar, kendilerine helal kldm eyleri haram
kldlar, kendisine bir g verilmemi eyi bana irk komalarn emrettiler...179
1.2.5. Yazg ve kaleme ynelik hadisler

Hadis no: 41

( *
Buhr, Rikk 31 (6126); Mslim, mn 206, 207, (130, 131).

Mslim, Cennet 63, (2865).
178
179
49
Ali (ra) anlatyor:

Biz bir cenaze vesilesiyle Bakiu'l-Garkad'da idik. Derken yanmza
Reslullah (sav) kageldi ve oturdu. Biz de etrafnda (halka yapp) oturduk. Elinde
bir ubuk vard. ubuuyla yere bir eyler izmeye balad. Sonra: Sizden kimse
yok ki, u anda cennet veya cehennemdeki yeri ve ak ve sa'id olduu yazlmam
olsun! buyurdular. Bir adam: Ey Allah'n Resul, dedi. yleyse yazgmza boyun
eip ameli brakalm m? Reslullah (sav). Cennetlik olanlar, saadete (gtren)
amelde (muvaffak) olacaktr. ekavet ehli olanlar da ekavete (gtren) amelde
(muvaffak) olacaktr! Saadet ehline saadet ameli kolaylatrlr, ekavet ehline ise
ekavet ameli kolaylatrlr. Sonra u ayeti tilavet buyurdular. (Mealen): Kim
bata bulunur, gnahtan kanr ve dinin en gzelini tasdik ederse(Leyl 5-7).180
Hadis no: 42
bnu Mes'ud (ra) anlatyor: Sadk ve Masduk olan Reslullah (sav)

buyurdular ki:
Sizden birinin yaratl, annesinin karnnda krk gnde cem olur. Sonra bu
kadar mddette alaka olur. Sonra bu kadar mddette mudga olur. Sonra Allah bir
melei drt kelimeyle gnderir: (Bu melek) rzkn, ecelini, amelini, aki veya said
olacan yazar, sonra ona ruh flenir. Kendinden baka ilah olmayan Zat'a yemin
olsun, sizden biri, (hayat boyunca) cennet ehlinin ameliyle amel eder. yle ki,
kendisiyle cennet arasnda bir ziralk mesafe kald zaman ona yazs galebe alar ve
180
Buhr, Cenaiz 81 (1296), Tefsir, Leyl (4665); Mslim, Kader 6, (2647); Eb Dvud, Snnet 17,
(4694); Tirmiz, Tefsir, Leyl, ( 3344).
50
cehennem ehlinin ameliyle amel ederek cehenneme girer. Ayn ekilde sizden biri
(hayat boyunca) cehennem ehlinin amelini iler. Kendisiyle cehennem arasnda bir
ziralk mesafe kalnca yazs ona galebe alar ve cennet ehlinin amelini ileyerek
cennete girer.181
Hadis no: 43

bnu Amr bni'l-As (ra) anlatyor:
Reslullah (sav), elinde iki kitap olduu halde yanmza geldi ve: Bu iki
kitap nedir biliyor musunuz? buyurdular. Cevaben: Hayr, ey Allah'n Resul!
Bilmiyoruz. Ancak bildirmenizi istiyoruz! dedik. Bunun zerine sa elindekini
gstererek:Bu Rabblalemin'den (gelmi) bir kitaptr. erisinde cennet ehlinin
isimleri mevcuttur. Hatta onlarn babalarnn ve kabilelerinin isimleri de mevcuttur
ve sonunda da icmal yapmtr. Bunlara asla ne ilave yaplr, ne de onlardan
eksiltmeye yer verilir. Hi deimeden ebed olarak sabit kalr buyurdular. Sonra sol
elindekini gstererek: Bu da Rabblalemin'den bir kitaptr. Bunun iinde de ate
ehlinin isimleri, onlarn atalarnn isimleri ve kabilelerinin isimleri vardr. En sonda
da icmallerini yapmtr. Bunlara asla ne ziyade yaplr, ne de eksiltmeye yer verilir!
buyurdular. Ashab sordu: yleyse ey Allah'n Resul, niye amel ediliyor?
Mademki her ey nceden olmu bitmi, yazlm ve artk yazma iinden fari
181
Buhr, Kader 1 (6221), Bed''l-Halk 6 (3036), Enbiya 2 (3154), Tevhid 28 (7016); Mslim, Kader
1, (2643); Eb Dvud, Snnet 17, (4708); Tirmz, Kader 4 (2137).
51
olunmu (bir daha yapma gayreti de niye)? Reslullah u cevab verdi: Siz
amelinizle doruyu ve istikameti arayn! tidali koruyun. Zra, cennetlik olan
kimsenin ameli, cennet ehlinin ameliyle sonlanr; (daha nce) ne eit amel yapm
olursa olsun. Keza cehennemlik olann ameli de cehennem ehlinin ameliyle sonlanr,
hangi eit amel ile amel etmi olursa olsun! Reslullah (sav), sonra elindeki
kitaplar atp, elleriyle iret ederek dedi ki:Rabbiniz kullardan artk fari oldu, bir
ksm cennetlik, bir ksm da cehennemliktir.182
Hadis no: 44

Enes b. Malik (ra) anlatyor: Nebi (sav) buyurdular ki:
Allah bir melei rahimle grevlendirir ve (melek) yle der; Ya Rabbi
nutfe (meni), Ya Rabbi alaka (kan phts), Ya Rabbi muda (et paras). Allah onu
yaratmay diledii zaman Melek der ki, Rabbim erkek mi, dii mi, aki mi, said mi,
rzk ne olacak, ecel ne olacak ite bylece bunlar annesinin karnnda yazlr.183 Bu
hadisin Mslim'deki rivayetinde u ilave vardr: (
Sonra sayfalar drlr de o sayfalara bir ey artrlmaz ve o sayfalardan bir ey

eksilmez.184
Hadis no: 45

182
Tirmiz, Kader 8, (2141); Nesai, Tefsir, ura, (11473).

Buhr, Hayz, 17 (312), Enbiya 2, (3154), Kader 1 (6222); Mslim, Kader 2 (2644-2645).
184
Mslim, Kader 2 (2644).
183
52
mran bnu Husayn (ra) anlatyor:

Mescidde, Reslullah (sav)'in huzurundaydm. (O srada) Ben Temim
kabilesinden bir grup insan geldi. Onlara: Ey Ben Temim, size mjde olsun!
diyerek sze balamt. Onlar hemen: Bize mjde verdin. yle ise (beyt'lmlden)
ba yap! diye talepde bulundular. Hz. Peygamber (sav)'in huzuruna Yemen
halkndan bir grup girmiti. Onlara: Ey Yemenliler! Ben Temim'in kabul etmedii
mjdeyi siz bari kabul edin! dedi. Onlar:Kabul ettik ey Allah'n Resl! dediler
ve arkadan ilve ettiler: Biz dinimizi renmeye ve bu (yaratl) iinin ba ne idi,
onu senden sormaya geldik! dediler. Bunun zerine Reslullah (sav), mahlkatn ve
Ar'n balangcn anlatmaya balad: Bidayette Allah vard, O'ndan nce baka bir
ey yoktu. O'nun Ar' suyun zerinde bulunuyordu. Sonra gkleri ve yeri yaratt.
Sonra zikr (denen kader defterinde ebede kadar cereyan edecek) her eyi yazd.185
Hadis no: 46

)

(

)

(

Abdulvahid b. Sleym (ra) anlatyor:
Mekke'ye geldim. Ata b. Ebi Rebaha'yla karlatm. Dedim ki: Ya Eba
Muhammed Basra ehli kader hakknda konuuyorlar. Bana dedi ki: Ey oulcuum
sen Kur'an- okumuyor musun? Dedim ki: Evet. Dedi ki: Zuhruf'u oku dedi.
185
Buhr, Megz, 64, 70 (4107 4125), Tevhid 22 (6982); Tirmiz, Menkb, 74 (3951).
53
Bende okudum. (Ha, Mim, Apak Kitab'a andolsun ki biz, anlayp dnmeniz iin
onu Arapa bir Kur'an kldk. O, katmzda bulunan Ana Kitap'ta (levh-i mahfuzda)
mevcut, yce ve hikmetle dolu bir kitaptr.186) dedim ki: Allah ve Resulu daha iyi
bilir. Dedi ki: O, Allah semavat ve arz yaratmadan nce yazd, iinde
Firavun'un cehennem ehlinden olduu ve Eb Leheb'in elleri kurusun; kurudu da!
yazl olan kitaptr. Ata dedi ki: Reslullah'n arkada Ubade'nin olu Velid b.
Ubade b. Samit'le karlatm. Ona lm annda babasnn vasiyetini sordum. Dedi
ki: Babam beni ard dedi ki; Ey oulcuum Allah'tan kork, bilki Allah'a,
kadere hayr ve errin Allah'tan olduuna inanmadka Allah'tan korkmu olmazsn.
Bu inan dnda lrsen cehenneme girersin. Ben Reslullah (sav)'den yle
dediini iittim: Allah'n ilk yaratt ey kalemdir. Allah kaleme yaz dedi.
Kalem: Ne yazaym dedi. Allah Kaderi yaz ve ebediyete kadar olacak eyleri yaz
dedi.187
Hadis no: 47

bnu Abbas (ra) anlatyor:
Ben Reslullah (sav)'n terkisinde idim. Bana u nasihatta bulundu:
Yavrum! Sana, senin yerine getirdiin takdirde Allah'n da seni koruyaca
kelimeler reteceim. Allah'a kar (emir ve yasaklarna uyarak edebini) koru, Allah
da seni (dnya ve ahirette) korusun! Allah'(n zerindeki hukukunu) koru ki O'nu
karnda (dnya ve ahiretin fenalklarna kar hami) bulasn. (Dnya ve ahiretle
186
187
Zuhruf 43/1-4.
Tirmz, Kader 17 (2155).
54
ilgili) bir ey isteyince Allah'tan iste. (Bollukta) Allah' tan ki, (darlkta da) O, seni
tansn. Yardm talep edeceksen Allah'tan yardm dile. Zira kullar, Allah'n
yazmad bir hususta sana faydal olmak iin biraraya gelseler, bu fayday yapmaya
muktedir olamazlar. Allah'n yazmad bir zarar sana vermek iin biraraya gelseler,
buna da muktedir olamazlar. Kalemlerin mrekkebi kurudu ve sayfalar drld.188
Hadis no: 48

Cabir (ra) anlatyor:
Srka bnu Malik bnu Cu'em (ra) gelerek sordu: Ey Allah'n Resul!
Bize dinimizi akla. Sanki yeni yaratlm gibiyiz. imdi amel ne husustadr:
Kalemlerin kuruduu, miktarlarn kesinletii eylerde mi, yoksa istikbale ait
eylerde mi alacaz? Hayr, (istikbale ait eylerde deil). Bilakis kalemlerin
kuruduu, miktarlarn cereyan ettii (kesinletii hususta! buyurdular. Srka
tekrar: yleyse niye amel edelim (boa zahmet ekelim)? diye sordu. Reslullah
(sav): aln! Her ey kolaylatrlmtr dedi. Cabir b. Abdullah Resulullah
(sav)n bu manada yle dediini bildirir: Her amel edene ameli kolaylatrlr.189
Hadis no: 49

188
189
Tirmz, Sfatu'l-Kyamet 59, (2516).

Mslim, Kader 8, (2648).
55

)
(
Eb Esved ed-Dilebi'den dedi ki, bana mran b. Husayn yle dedi:
Ne dersin? Bugn insanlar ne amel edecek, neye aba gsterecekler?
Haklarnda hkmolunmu ve bitmi, gemi bir kader hakknda m, yoksa
istikballerine ait Peygamberlerinin kendilerine getirdii ve haklarnda hccet sabit
olan bir hususta m? Ben dedim ki; Hayr! Bilkis haklarnda hkm verilmi ve
gemi bir ey hususunda (amel edecekler). Dedi ki; Bu zulm olmaz m? Dedi ki;
Ben bundan korkarm. Dedim ki; Her ey Allah'n yaratmasyladr ve onun
elindedir. (nsanlar) yaptklarndan sorulduklar halde (Allah) sorgulanmaz. Bana
dedi ki; Allah sana merhamet etsin. Ben bunu sormakla senin akln
deerlendiriyorum. Mzeyne'den iki adam Reslllah (sav)'e geldiler de: Y
Reslallah! Ne buyurursun? Bugn insanlar ne amel edecek, neye aba
gsterecekler? Haklarnda hkmolunmu ve bitmi, gemi bir kader hakknda m,
yoksa istikballerine ait Peygamberlerinin kendilerine getirdii ve haklarnda hccet
sabit olan bir hususta m? dediler. Reslllah (sav) : Hayr! Bilkis haklarnda
hkm verilmi ve gemi bir ey hususunda (amel edecekler). Allah (Azze ve Celle)
'nin kitabnda bunun tasdiki: Nefse ve bu nefsi kusursuz yaratp kendisine sapkln,
takvasn ilham eden Allah'a yemin olsun yetidir. buyurdu, dedi.190
Hadis no: 50

190
Mslim, Kader 10 (2650) 6 (2647); Buhr, Tefsir, Leyl 8 (4664), Edeb 120 (5863), Kader 1
(6223).
56

Hz. Eb Hureyre (ra) anlatyor:
Ey Allah'n Resul dedim, ben gen bir insanm, gnahtan korkuyorum,
evlenecek madd imkn da bulamyorum (hadmlaaym m) dedim. Aleyhissaltu
vesselm bana cevap vermedi. Ben bir mddet sonra ayn eyi tekrar syledim. Yine
cevap vermedi. Sonra: Ey Eb Hureyre! buyurdu. Senin karlaacan ey
hususunda artk kalem kurumutur. Bu durumda ister hadmla ister brak.191
Hadis no: 51

bnu Abbs (ra) demitir ki:
Eb Hreyre (ra)'nin u rivayete temas ettii eyden Lemem'e daha ziyade
benziyenini grmedim: Reslullah (sav) buyurdu ki: Allah Ademoluna zindan
nasibini yazmtr. Bu mutlaka ona ulaacaktr: Gzlerin zins nazardr, dilin zins
konumaktr. Nefis de temenni eder ve itah duyar. Ferc de bunu tasdik veya tekzib
eder.192
191
192
Buhr, Nikah 8 (4788); Nes, Nikah 4, (3215).

Buhr, sti'zn 12 (5889), Kader 8 (6238); Mslim, Kader 20, (2657); Eb Davud, Nikh 44,
(2152).
57
1.2.6. Musibetler ve ilahi takdir

Hadis no: 52

Ebu'd Derda (ra) anlatyor: Reslullah (sav) buyurdular ki:
Allah Tel Hazretleri hastal da ilac da var etmitir. Ve her hastala bir
ila var etmitir. yleyse tedavi olun. Ancak haram olan eyle tedavi olmayn.193
Hadis no: 53

Eb Hizme (ra) babasndan yle rivayet etmektedir:
Bir gn, Reslullah (sav)'a bir adam geldi ve yle dedi: ifa isteiyle
okuduumuz dualar, tedavi iin kullandnz ilalar ve (dmanlardan) korunmak
iin kullandmz koruyucu eyler hakknda ne dersiniz, bunlar Allah'n kaderinden
bir eyi geri evirip deitirir mi? Reslullah (sav): Bu saydklarnz da Allah'n
kaderindendir diye cevap verdi.194
Hadis no: 54
193
194
Eb Dvud, Tbb 11 (3874).

Tirmz, Kader 12 (2148), Tb, 21 (2065); bn Mce, Tb 1 (3437).
58
Hz. sme (ra) anlatyor: Reslullah (sav) buyurdular ki:

Bir yerde veba ktn duyarsanz oraya girmeyiniz, bulunduunuz yerde
veba kmsa oradan ayrlmaynz.195.
Hadis no: 55

Yahya bnu Abdillah bnu Bahr anlatyor:
Bana, Ferve bnu Mseyk el-Murd (ra)'n u szn dinleyen zt haber
verdi: Ey Allah'n Resul! dedim, yanmzda Ebyen denen bir yer var. Buras bizim
ekim yerimiz ve geim kaynamzdr. Ancak vebal bir yerdir. (Bize ne yapmamz
tavsiye edersiniz)? Aleyhissaltu vesselm u cevab verdi: Oray tamamen brak.
Zira hastala yaklamada helak var!196
Hadis no: 56

Hz. ie (ra) anlatyor:
Reslullah (sav)'ye tundan sual ettim. u cevab verdi: O, Allah'n
dilediine gnderdii bir azabtr. Allah onu m'minlere bir rahmet kld. Tun kan
memlekette bulunan bir kul, kendisine Allah'n takdir ettii eyin ulaacan bilip,
195
Buhr, Tbb 29 (5396, 5397, 5398), Enbiya 52 (3286), Hiyel 12 (6572, 6573); Mslim, Selm 92,
98 (2218, 2219); Tirmiz, Ceniz 68 (1065).
196
EbDvud, Tbb 24 (3923).
59
sevap umuduyla sabredip orada kalr ve dar kmazsa, mutlaka ona ehid sevabnn
bir misli verilir.197
Hadis no: 57
*
Mutarrf bnu Abdillah bni'-hhr, babasndan naklen diyor ki: Reslullah
(sav) buyurdular ki:
Ademolunun misali, yanbanda doksan dokuz tane (ldrc) belann
bulunmasna benzer. Bu belalardan kurtulmu olsa bile, sonunda lnceye kadar
ekecei dknlk hali yakalayacaktr.198
Hadis no: 58

Eb dris el-Havln, Eb Zerr (ra)'den anlatyor: Reslullah (sav), aziz ve
celil olan Rabbinden naklen anlattna gre, Rabb Teala yle buyurmutur:
Ey kullarm! Bunlar sizin amelleriniz, onlar sizin iin sayyorum. Sonra
bunlarn karln size deyeceim. yleyse sizden kim bir hayrla karlarsa
Allah'a hamd etsin. Kim de hayr deil de baka bir ey bulursa, kendinden baka bir
eyi levmetmesin (knamasn, bana geleni kendinden bilsin).199
197
Buhr, Enbiya 52 (3287), Tbb 29, 30 (5400, 5402), Kader 14 (6245).

Tirmiz, Kader 14 (2150).
199
Mslim, Birr 55 (2577); Tirmiz, Kyamet 48 (2495).
198
60
Hadis no: 59

Eb Hreyre (ra) anlatyor: Resllullah (sav) buyurdular ki:
eytan muhakkak ki hassastr, cidden pek hassastr. Kendinizi ondan
sakndrn. Kim elinde et kokusu olduu halde geceler, sonra da kendisine bir fenalk
ularsa sakn ha nefsinden bakasn sulamasn.200
Hadis no: 60

bnu mer (ra) anlatyor.
(Bir gn) Reslullah (sav) yanmza gelip yle buyurdular: Ey
muhacirler! Be ey vardr, onlarla imtihan olacanz zaman (artk cemiyette hibir
hayr kalmamtr. Onlarn siz hayatta iken zuhurundan Allah'a snrm. (Bu be ey
unlardr: 1) Zina: Bir millette zina ortaya kar ve alen ilenecek bir hale gelirse,
mutlaka o millette tun hastal yaygnlar ve onlardan nce gelip gemi
milletlerde grlmeyen hastalklar yaylr. 2) l-tartda hile: l ve tarty eksik
yapan her millet mutlaka ktlk, geim sknts ve sultann zulmne urar. 3) Zekat
vermemek: Hangi millet mallarnn zekatn vermezse mutlaka gkten yamur
200
Tirmiz, Et'ime 47 (1859).
61
kesilir. Hayvanlar da olmasayd tek damla yamur dmezdi. 4) Ahdin bozulmas:

Hangi millet Allah ve Reslnn ahdini (yani dmanla yapt anlamay) bozarsa,
Allah Tela hazretleri o millete, kendilerinden olmayan bir dman musallat eder ve
ellerindeki (servet)lerin bir ksmn onlar alr. 5) Kitabullahla hkmetmeyi terk:
Hangi milletin imamlar Kitabullahla ameli terk ederek Allah'n indirdii
hkmlerden ilerine gelenleri seerlerse, Allah onlar kendi aralarnda savatrr.201
Hadis no: 61

bnu Mes'ud (ra) anlatyor: Reslullah (sav) (bir gn) aramzda dorulup:
(Hastalk nev'inden) hibir ey hibir eye sirayet etmez! buyurmulard
ki bir bedevi: Ey Allah'n Resul! Nasl olur? Bir deve srsne, kuyruu ile
haefesi uyuzlam bir deve gelince hepsini uyuzlu yapar! dedi. Aleyhissaltu
vesselm: Pekla, birincisini kim uyuzlad? Ne sirayet (bulama), ne safer202 vardr.
uras muhakkak ki, Allah her nefsi yaratm, onun hayatn, lmn, rzkn ve
urayaca musibetlerini yazmtr.203
1.2.7. Amellerde devamllk

Hadis no: 62

201
bn Mce, Fiten 22 (4019).

Safer ne olduu hakknda deiik grler vardr. Buhariye gre safer; Karnda ortaya kan bir
hastalk anlamna gelir. Bazlarna gre ise saferden maksat, safer aydr. nk Araplar Safer
ayn harap bilip, Muharrem ayn helal sayarlard. slam onlarn bu inancn reddetmitir.
203
Tirmiz, Kader 9 (2143); bn Mce, Mukaddime 10 (86).
202
62

Reslullah (sav) ile birlikte Hayber Gazvesi'nde hazr bulunduk. Mslman
olduunu syleyen bir adam iin Efendimiz: Bu, ate ehlindendir! buyurdular.
Sava balaynca ok iddetli ekilde savat ve yara ald. Ashabtan bazs: Ey
Allah'n Resul dedi, az nce ate ehlinden dediiniz kimse, ok iddetli ekilde
kahramanca savat ve de ld! dediler. Reslullah (sav), yine: Cehenneme
(gitmitir) buyurdular. Bu cevap zerine Mslmanlardan bazlar nerdeyse pheye
decekti. Askerler bu halde iken, Reslullah (sav)'e: O asker henz lmemi, ancak
ar ekilde yaralanm! dediler. Gece olunca, adam yaraya dayanamad. Klncnn
keskin tarafn alp zerine yklendi ve intihar etti. Durum Aleyhissaltu vesselm'a
haber verildi. Bunun zerine: Allahu ekber! buyurdular ve devam ettiler: ehadet
ederim ki, ben Allah'n kulu ve Resulym. Sonra Hz. Bilal (ra)'e halk iinde yle
ilan etmesini emrettiler: Cennete sadece Mslman nefisler girecek. uras
muhakak ki, (slam'n lehine olan ameller kiinin imanna delil deildir), Allah bu
dini, facir bir kimse ile de glendirir.204
Hadis no: 63
204
Buhr, Cihad 178 (2897), Megz 36 (3967), Kader 4 (6232); Mslim, man 178 (111).
63

Sehl b. Sa'd'den rivayet edildiine gre:
Zengin bir Mslman bir gazvede Nebi (sav) ile beraber savayordu. Nebi
(sav) o adama bakt ve yle dedi: Cehennem ehlinden bir adama bakmak isteyen
bu adama baksn. Topluluktan birisi o adam izledi. O adam mriklere kar ok
iddetli savayordu. Taki yaraland ve lmek iin acele etti (intihar etti) ve klcnn
ucunu gsne batrd da (klc) krek kemiinden kt (ld). (Onu izleyen) Adam
hzlca Nebi (sav)'e geldi yle dedi: Ben ehadet ederim ki sen Allah'n Resulsn.
Reslullah (sav) ne oldu dedi: Adam: Sen, Mslmanlar arasnda bizim en
glmz olduu halde o adam cehennem ehline bakmak isteyen o adama bakasn
dedin. O adam bu hal zere lmedi. Taki yaraland lmek iin acele etti ve kendini
ldrd. Nebi (sav) yle dedi: Kul (hayat boyunca) cehennem ehlinin amelini
yaparda o cennet ehlindendir. Bir kulda (hayat boyunca) cennet ehlinin amelini
yaparda o aslnda cehennem ehlindendir. Muhakkak ameller sonuna (bitiine)
gredir. 205
Hadis no: 64

Hz. Eb Hureyre (ra) anlatyor: Reslullah (sav) buyurdular ki:
Kii vardr, uzun mddet cennet ehlinin amelini iler, sonra da ameli
cehennem ehlinin ameliyle hitam bulur. Yine kii vardr, uzun mddet cehennem
ehlinin ameliyle amel eder de sonunda cennet ehlinin ameliyle hitam bulur.206
205
206
Buhr; Kader 4 (6233).

Mslim, Kader 11 (2651).
64
1.3. Hidayet ve Dallet

Hadis no: 65

Eb dris el-Havln, Eb Zerr (ra)'den anlatyor: Reslullah (sav), aziz ve
celil olan Rabbinden naklen anlattna gre, Rabb Teala yle buyurmutur:
Ey kullarm! Ben nefsime zulm haram ettim, onu sizin aranzda da haram
kldm. yleyse birbirinize zulmetmeyin. Ey kullarm! Hidayet verdiklerim dnda
hepiniz dll (doru yoldan sapmlar)snz. yleyse benden hidayet isteyin de sizi
hidayet edeyim!...207
Hadis no: 66
Bera b. Azib (ra) anlatyor:

Rasulullah Hendek gn bizimle beraber toprak tarken yle derken
grdm: Vallahi Allah olmasayd hidayeti bulamazdk, Ne oru tutar ne namaz
klardk. zerimize seknet indir Allahm! Ayaklarmza sebat ver Allahm!
Mrikler bize kar azdlar. Fitne karmak dilerler ama biz kar karz.208
Hadis no: 67
207
208
Mslim, Birr 55, (2577); Tirmiz, Kyamet 48, (2495).

Buhr, Cihad 33, (2679), Megaz 27, (3873), Kader 15, (6246); Mslim, Cihad 126, (1804).
65

bnu Mes'ud (ra) anlatyor: Reslullah (sav) teehhd okuyunca, u duada
bulunuyordu:
Hamd Allah'adr, O'na snr, O'ndan marifet dileriz. Nefislerimizin
errinden de O'na snrz. Allah kime hidyet verirse onu kimse saptamaz, kimi de
saptrsa onu kimse hidyete gtremez. ehdet ederim ki, Allah'tan baka ilh
yoktur. Yine ehadet ederim ki, Muhammed O'nun kulu ve Resldr. O'nu hak ile,
kyametten nce mjdeleyici ve korkutucu olarak gnderdi. Kim Allah ve Reslne
itaat ederse doru yolu bulmutur. Kim de o ikisine isyan ederse, (bilsin ki) sadece
kendisine zarar verir, Allah'a hibir zarar veremez.209
Hadis no: 68

bnu Amr bni'l-As (ra) anlatyor: Reslullah (sav) buyurdular ki:
Allah (cin ve ins dahil) mahlukatn bir karanlk iinde yaratt. Sonra
zerlerine kendi nurundan serpti. Bu nur, kimlere isabet ettiyse hidayeti buldular,
kimlere de isabet etmediyse sapttlar. Bu sebeple diyorum ki: Kalem, Allah
Teala'nn ilmi hususunda kurumutur.210
209
210
Eb Dvud, Salt 229, (1097, 1098).

Tirmiz, mam 18, (2642).
66
Hadis no: 69

Hakm bnu Hizm (ra) anlatyor:
Ey Allah'n Rasl, dedim, cahiliye devrinde yaptm hayrlar var: Sadaka
vermek, kle zad etme ve sla-i rahim gibi, bana bunlardan bir sevab gelecek mi?
Nebi (sav) yle dedi: Sen dedi, zaten, daha nce yaptn bu iyiliklerin hayrna
Mslman olmusun.211
Hadis no: 70

Eb Msa (ra) anlatyor: Nebi (sav) buyurdular ki:
Allah'n benimle gnderdii ilim ve hidyetin misali, bir araziye den
yamur gibidir. (Bilindii zere), baz araziler var, tabiat gzeldir, suyu kabul eder,
bol bitki ve ot yetitirir. Bir ksm arazi var, mnbit deildir, ot bitirmez, ama suyu
tutar. Onun tuttuu su ile Cenab- Hakk insanlar yararlandrr: Bu sudan kendileri
ierler, hayvanlarn sularlar ve ziraat yaparlar. Dier bir araziye daha isabet eder ki,
bu ne su tutar ne ot bitirir. Bu temsilin biri Allah'n dininde ilim shibi klnana
delalet eder, bylesini Allah benimle gndermi olduu hidyetten yararlandrr; yani
211
Buhr, Zekat 23, (1369), By 100, (2107), Edeb 16, (5646); Mslim, man 194, (123).
67
hem renir, hem retir. Temsilden biri de, buna iltifat etmeyen Allah'n benimle
gnderdii hidyeti hi kabul etmeyen kimseye delalet eder.212
Hadis no: 71

)

Eb mme (ra) anlatyor: Reslullah (sav) buyurdular ki:
Bir kavm, iinde bulunduu hidayetten sonra saptt ise bu, mutlaka cedel
sebebiyle olmutur. [Reslullah (sav) bunu syledikten sonra, delil olarak] u yeti
okudu: Onlar: Bizim tanrmz m yoksa O mu daha iyidir? dediler. Sana byle
sylemeleri, srf tartmaya girimek iindir. Onlar phesiz mnakaac bir
millettir(Zuhruf 58).213
Hadis no: 72

...

Zeyd bnu Erkm anlatyor: Reslullah (sav) buyurdular ki:
Haberiniz olsun! Ben size iki arlk brakyorum. Bunlardan biri Allah
Tel'nn Kitab'dr. O, Allah'n (sema-arz arasna uzanm) ipi olup, kim ona
tutunursa hidayet zere olur, kim de onu terkederse dallete der.214
Hadis no: 73

212
Buhr, lim 20, (79); Mslim, Fedail 5, (2282).

Tirmiz, Tefsir, Zuhruf, (3253); bn mce, Mukaddime 7, (48).
214
Mslim, Fezilu's-Sahbe 37, (2408).
213
68
bey b. Kab' anlatyor: Reslullah (sav) buyurdular ki:

Hzr'n ldrd ocuk kfir olarak mhrlenmiti. ayet yaasayd Anne
babasn isyana ve kfre zorlayacakt.215
1.4. Ecel, Doum, lm ve Cinsiyetlerin Belirlenmesi

Hadis no: 74

Hz. Cabir (ra) anlatyor:
Ensardan bir zat Hz. Peygamber (sav)'e gelerek: Ey Allah'n Resul!
Benim bir cariyem var, onu istiyorum ama hamile kalmasn istemiyorum dedi.
Reslullah (sav) ona: Dilersen azil yap. Cariye iin takdir edilen ey (ocuk) ona
gelecektir! cevabnda bulundu. Bir mddet adam bunu yapmaya devam etti sonra
Aleyhissaltu vesselm'a gelerek: O cariyem hamile oldu! dedi. Bunun zerine
Reslullah: Ben sana takdir edilmi olan ey mutlaka sana gelecektir diye haber
verdim! buyurdular.216
Hadis no: 75
215
216
Mslim, Kader 29, (2661), Eb Dvud, Snnet 17, (4705-4706); Tirmz, Tefsir, Kehf (3150).
Eb Dvud, Nikah 49, (2173); Mslim, Nikah 125, (1438); bn Mce, Mukaddime 10, (89).
69
bnu Amr bni'l-As (ra) anlatyor: Reslullah (sav) buyurdular ki:

Allah mahlukatn miktarlarn, semavat ve arz yaratmazdan elli bin sene
evvel, ar da su zerinde iken yazd.217
Hadis no: 76

Ebu Said Hudri (ra) anlatyor:
Reslullah (sav)'in yannda otururken Ensardan bir adam geldi ve yle
dedi: Ya Rasulullah biz esir ele geirdik ve mal da seviyoruz. Azili nasl
gryorsunuz? Reslullah (sav) yle dedi: siz bunu yapyor musunuz? Hayr, bunu
yapmayn. Hibir canl yoktur ki Allah onun varlk alanna kmasn yazm olsun
da o da kmasn.218
Hadis no: 77

Abdullah b. Breyde (ra) babasndan rivayetle yle anlatyor:
Reslullah (sav) elindeki iki akl(dan birini yakna, dierini uzaa) atarak:
u ve u neye delalet ediyor biliyor musunuz? dedi. Cemaat: Allah ve Resul
daha iyi bilir dediler. Buyurdu ki: u (uzaa den) emeldir, bu (yakna den) de
eceldir.219
217
Mslim, Kader 16, (2653); Tirmiz, Kader 18, (2156).

Buhr, By 108, (2116), Kader 4, (6229); Mslim, Nikah 125, (1438); Eb Dvud, Nikah 49,
(2172); Tirmiz, Nikah 39, (1138); Nes, Nikah 31, (5042).
219
Tirmiz, Emsl 7, (2870).
218
70
Hadis no: 78

Metar b. Ukmis anlatyor: Reslullah (sav) buyurdular ki:
Allah bir kulunun bir memlekette lmesini takdir etti mi, onu oraya muhta
klar.220
Hadis no: 79

sme bnu Zeyd (ra) anlatyor:
Reslullah (sav)'n kz (Zeyneb), babasna birisini gndererek: Olum
lmek zere, son nefesini verirken yannda hazr ol diye rica etti. Reslullah (sav),
adam geri evirirken yle dedi: Selamm syle ve unu hatrlat: Alan da Allah'tr,
veren de Allah'tr. Her eyin O'nun yannda muayyen bir eceli vardr. Sabretsin ve
Allah'n (sabredenlere verecei) mkfat dnsn!221
Hadis no: 80
220
221
Tirmiz, Kader 11, (2146-2147).

Buhr, Ceniz 32, (1224), Marz 9, (5331), Kader 3, (6228), Eymn 8, (6279), Tevhd 2, (6942),
25, (7510); Mslim, Ceniz 11, (923); EbDvud, Ceniz 28, (3125); Nes, Ceniz 22, (1868).
71
bnu Mes'ud (ra) anlatyor:

Hz. Peygamber (sav) birgn yere ubukla, kare biiminde bir ekil izdi.
Sonra, bunun ortasna bir hat ekti, onun dnda da bir hat izdi. Sonra bu hattn
ortasndan itibaren bu ortadaki hatta istinad eden bir ksm kk izgiler att.
Reslullah (sav) bu izdiklerini yle aklad: u izgi insandr. u onu saran kare
izgisi de eceldir. u dar uzanan izgi de onun emelidir. (Bu emel izgisini kesen)
u kk izgiler de musibetlerdir. Bu musibet okundan biri yolunu ararak insana
demese bile, dier biri deer. Bu da demezse ecel oku deer.222
Hadis no: 81

Selman (ra) anlatyor: Reslullah (sav) buyurdular ki:
Kazay sadece dua geri evirir. mr de sadece iyilik artrr.223
Mace'deki rivayette u ilave vardr. (
bn
uras
muhakkak ki, kii, iledii gnah sebebiyle rzkndan mahrum edilir.224

Hadis no: 82
222
Buhr, Rikak 4, (6054); Tirmiz, Kyamet 22, (2454); bnu Mace, Zhd 27, (4231).
224
bn Mce, Mukaddime 10 (90).
223
72

Eb Hureyre (ra) anlatyor: Reslllah (sav) buyurdular ki:
Allahu Z'l-Cell hazretleri Adem (as)'i yaratt zaman srtn meshetti.
Bunun zerine kymete kadar onun neslinden yarataca insanlardan herbirinin iki
gz arasna nurdan bir parlaklk koydu. Sonra hepsini dem (as)'e arzetti. Adem
(as):- Ey Rabbim bunlar da kim? diye sordu.- Bunlar senin zrriyetindir dedi.
Onlardan bir tanesi dikkatini ekti, gzlerinin arasndaki parlaklk ok houna
gitmiti.- Ey Rabbim u da kim? diye sordu.- Davud! deyince.- Pekala ne kadar
mr verdin? diye sordu.- Altm yl! dedi.Adem: - Ey Rabbim, ona benim
mrnden krk yl ilve et! dedi. Reslullah (sav) buyurdular ki: Hz. dem'in ya
krk yl eksik olarak kesinleince hemen lm melei geldi. dem (as) ona: - Yni
benim mrmden krk yl daha geride kalmad m? dedi. Melek:- yi ama, dedi, sen
onu olun Dvud'a vermedin mi?dem inkr etti, zrriyeti de inkr etti, dem
unuttu ve meyveden yedi. Zrriyeti de unuttu. Adem hat iledi, zrriyeti de hata
iledi..225
1.5. Rzk
Hadis no: 83

Eb Hureyre (ra) anlatyor: Reslullah (sav), aziz ve celil olan Rabbinden
naklen anlattna gre, Rabb Teala yle buyurmutur:
Sen infak et, ben de sana infak edeyim. Efendimiz devamla dedi ki:
Allah'n eli (yedullah) doludur. Gece ve gndz (boyu yaplan) arkas kesilmez
225
Tirmiz, Tefsir, A'raf, (3076); Bu konudaki hadis iin ayrca bkz. 42 nolu hadis.
73
infaklar onu azaltmaz. Arz ve semvtn yaratlndan beri Allah'n infak ettiklerini
dnn! Bunlar, O'nun elindekinden hibir ey eksiltmemitir. O'nun Ar' suyun
zerindeydi. Elinde mzan da var, alaltr, ykseltir.226
Hadis no: 84

Hz. Ali (ra) anlatyor:
Bir mkteb ona gelerek: Kitbet borcumu demekten ciz kaldm, bana
yardm et dedi. Ona u cevab verdi: Sana, Reslullah (sav)'n bana retmi
bulunduu bir duay reteyim. (Onu okuduun takdirde) Syr da kadar borcun da
olsa, Allah onu sana bedel der. yle diyeceksin: Allah'm, yeterince helalinden
vererek beni haramndan koru. Ltfunla ver, bakasna muhta etme.227
Hadis no: 85

Kim, rzknn Allah tarafndan geniletilmesini, ecelinin uzatlmasn
isterse sla-i rahim yapsn.228
226
Buhr, Tevhd 19, (6976), 22, (6983), Tefsir, Hd 174, (4407), Tirmiz, Tefsr 6, (3045).
Tirmz, Daavt 111 (3563)
228
Buhr, By 13, (1961), Edeb 12, (5639-5640); Mslim, Birr, 20, (2557); Eb Dvud, Zekat, 45,
(1693); Nesai, Tefsir, Fatr (11429).
227
74
Hadis no: 86

El-Mikdm (ra) anlatyor: Reslullah (sav) buyurdular ki:
Hibir kimse, asla kendi kazancndan daha hayrl bir rzk yememitir.
Allahn Peygamberi Dvd aleyhisselm da kendi elinin emeini yerdi. 229
Hadis no: 87

*

Abdullah b. Mes'ud anlatyor:
Ummu Habibe: Allah'm beni zevcim Reslullah, babam Eb Sufyan,
Kardeim Muaviye ile faydalandr diye dua etti. Reslullah ona: Sen Allah'tan
kesinlemi eceller ve taksim edilmi rzklar iin istekte bulundun. (Allah) onlardan
hibirini tayin edilen zamandan ne geirmez. Ve onlardan hibir eyi tayin edilmi
vakittan sonraya tehir etmez. ayet sen Allah'tan cehennem azabndan ve kabirdeki
azabtan korumasn isteseydin bu daha hayrl olurdu.230
Hadis no: 88
229
230
Buhr, By 15, (1966).

Mslim, Kader 32 (2663)
75

Bir kadnn kz kardeinin tabandakini boaltmak ve kendisi evlenmek
iin boanmasn talebetmesi helal deildir. Kendisine de takdir edilen ey vardr.231
1.6. ocukken lenlerin Ahiretteki Durumu

Hadis no: 89

Eb Said (ra) anlatyor: Kadnlar Reslullah (sav)'a dediler ki:
Ey Allah'n Resul! Sizden (istifade hususunda) erkekler bize galip kt
(yeterince sizi dinleyemiyoruz). Bize mstakil bir gn ayrsanz! Reslullah (sav)
bunun zerine onlara bir gn verdi. O gnde onlara vaaz u nasihat etti, baz emirlerde
bulundu. Onlara syledikleri arasnda u da vard: Sizden kim, kendinden nce
ocuunu gnderirse, onlar mutlaka kendisine atee kar bir perde olur! Bir kadn
sormutu: Ey Allah'n Resl! Ya iki ocuu lmse? ki de olsa!
buyurmulard.232
Hadis no: 90
231
Buhr, Nikh 54, (4857), Kader 3, (6227); Mslim, Nikh 38 (1408); Eb Dvud, Talk 2, (2176);
Tirmz, Talk 14, (1190); Nes, By 19, (4502); Bu konudaki hadis iin ayrca bkz., 81 nolu
hadis.
232
Buhr, lim 35 (101); Mslim, Birr 152 (2633); Tirmz, Sfat'l-Kyame, 12 (2438)
76
Hz. Aie (ra) anlatyor:

Bir ocuk lmt. Ben: Ne mutlu ona! Cennet kularndan bir ku oldu!
dedim. Aleyhissaltu vesselm: Sen Allah'n cenneti de cehennemi de yarattn,
beriki iin de teki iin de ahali yarattn bilmiyor musun? buyurdular.233
Hadis no: 91

M'minlerin annesi Hz. Aie yle demitir:
Rasulullah (sav) Ensar'dan bir ocuun canazesine davet edildi. Ben de:
Ya Rasulallah ne mutlu ona ki bu ocuk cennet kularndan bir ku oldu. Ktlk
yapmad ve O gnah ileme ana bile ermedi. dedim. Rasulullah (sav): undan
bakas m olacak ya Aie! phesiz ki, Allah cennet iin insanlar yaratp ve onlar
babalarnn sulbnde iken cennet iin yaratmtr. Allah cehennem iin insanlar
yaratm ve onlar babalarnn sulbnde iken cehennem iin yaratmtr 234
Hadis no: 92
Eb Hureyre (ra) anlatyor: Rasulullah (sav) buyurdular ki:

Her ocuk ftrat zerine doar. ocuu anne ve babas Yahudiletirir,
Hristiyanlatrr veya Mecusiletirir. Tpk hayvann dourunca, azalar tam olarak
233
Mslim, Kader 30 (2662); Nesa, Cenaiz 58, (1947); Eb Dvud, Snnet 18, (4713); bn Mce,
Mukaddime 10, (82).
234
Mslim, Kader 31, (2662); Eb Dvud, Snnet 17, (4713); Nesi, Cenaiz 58, (1947).
77
yavru dourmas gibi. Siz kesmezden nce, kula kesik olarak domu hayvana
rastlar msnz? Dinleyenler: Ey Allah'n Reslu, kkken lenler hakknda ne
dersiniz (cennetlik mi, cehennemlik mi?) diye sordular. Hz. Peygamber (sav) u
cevab verdi: (Yaasalard) nasl bir amel ileyeceklerdi Allah daha iyi bilir.235
Hadis no: 93

bnu Abbas (ra) anlatyor:
Reslullah
(sav)'den
mriklerin
ocuklar
hakknda
sorulmutu.
Rasulullah (sav) yle dedi: Allah onlar yaratt zaman ne yapacaklarn iyi
biliyordu!236
Hadis no: 94

....

Semre bnu Cndeb (ra) anlatyor: Reslullah (sav) sk sk:
Sizden bir rya gren yok mu? diye sorard. Grenler de, O'na Allah'n
diledii kadar anlatrlard. (Bir gn kendisi) anlatt:. Bahede grdn uzun
boylu adam brahim (aleyhissaltu vesselm)'di. Onun etrafndaki ocuklar ise, ftrat
235
236
Buhr, Kader 2, (6226), Ceniz 78, 91, (1293, 1319); Mslim, Kader 22, (2658Tirmiz, Kader 5,
(2138); EbDvud, Snnet 18, (4714).
Buhr, Kader 2, (6224), Cenaiz 91, (1317); Mslim, Kader 26, (2659); Eb Dvud, Snnet 18,
(4711); Nes, Cenaiz 60, (1949).
78
zere (blua ermeden) len ocuklardr. Cemaatten biri hemen atlarak:- Ey

Allah'n Resl! Mrik ocuklar da m? diye sordu. Reslullah (sav): Evet, dedi,
mrik ocuklar da. ve anlatmaya devam etti:- Yars gzel yars irkin yaratll
olan adamlara gelince, bunlar iyi amellerle kt amelleri birbirine kartrp her
ikisini de yapan kimselerdir. Allah onlar affetmitir.237
1.7. G Yetirilemeyecek eylerle Mkellef Tutma

Hadis no: 95

Huzeyfe (ra) anlatyor: Reslullah (sav) buyurdular ki:
Bir m'minin nefsini alaltp zelil klmas muvafk deildir. Orada
bulunanlar: Kii nefsini nasl zelil klar? dediler.Takat getiremeyecei belaya
kar kendini ileri srer! buyurdular.238
237
238
Buhr, Ta'bir 48, (6640).

Tirmiz, Fiten 69, (2254); Nes, Sayd, 24, (4309).
79
KNC BLM
2. HADSLERDE KADER
2.1. Kader ve Kazaya man
Kader ve kazaya iman, Yce Allah'n mahiyetini tam manasyla
bilemeyeceimiz ilim, irade, kudret ve tekvin sfatlarna inanmak olup bu anlamda
tevhidin bir uyumudur.239
yleki bu sfatlara inanan kimse, kader ve kazaya inanm olur. Bu
durumda kader ve kazaya inanmak demek; hayr ve er, iyi ve kt, ac ve tatl, canl
ve cansz her ne varsa hepsinin Allah'n bilmesi, dilemesi, kudreti, takdiri ve
yaratmas ile olduuna, Allah'tan baka yaratc bulunmadna inanmaktr. 240
Kader ve kazaya inanmak, imann esaslarn bildiren ayetlerde241 ayrca
zikredilmemitir. Ancak, her eyin Allah'n takdirine bal bulunduuna iaret eden
ayetlerin yan sra, ilahi ilmin ve iradenin olmu ve olacak tm varlk ve olaylar
kuattn belirten ayetler bu inan erevesinde anlalmtr. Bunun dnda
Allah'n her eyin yaratcs olduu Kur'an- Kerim'de belirtilmitir. Yine lm
Allah'n takdir etiini belirten ayetler de, kinatta her eyin beli bir kadere bal
bulunduu, bunun da Yce Allah tarafndan belirlendii sonucunu ortaya
karmaktadr.
Allahu Teala'nn, ilmi ezelisinde mahlkata dair ileride veya herhangi bir
zaman diliminde vaki olacak eyleri bilmesinde, bunlar levh-i mahfuza yazmasnda
ve zaman geldiinde bunlarn hepsini bir lye gre yaratmasnda aklen bir
tutarszlk grlmesi mmkn deildir.
Nitekim bu anlamlar Kur'an'da deiik
ayetlerde ifade edilmektedir:
239
zz, a.g.e., s. 147; Aliyy'l-Kr, a.g.e., s. 76.

Ekar, mer Sleyman Abdullah, el-Kaza ve'l-Kader, Dru'n-Nefis, rdn, tsz., s. 11; Sbn,
a.g.e., 155; Humeyyis, a.g.e., s. 523; zzeddin, a.g.e., s. 452; bn Batta, a.g.e., II/141. Tun,
a.g.m., s. 7; Beyhk, a.g.e., s. 132.
241
Bkz., Bakara, 2/177, 285; Nisa, 4/36.
240
80
yaratmzdr.242 (
phesiz Biz her eyi bir lye gre
yazlm bir kaderdir.243 (
Allah'n emri mutlaka yerine gelecek,
(zafer)in olmas iin Allah byle takdir etti.244 (
Fakat olmas gereken
) O, her
eyi yaratp bir lye gre dzenleyerek takdir etmitir.245 (
(1)

( 2) )Yce Rabbinin adn tesbih et. O, yaratp ekil

vermitir. O, her eyi lyle yapp doru yolu gstermitir.246
Ayetlerde, Allahu Teala'nn her eyi bildii,247 her eyi vuku bulmadan nce
levh-i mahfuza yazd248 ve bir dzen ierisinde yaratt249 vurgulanmaktadr.
Kadere iman slam mmeti tarafndan farz olarak kabul edilmitir. bn
Hacer (v. 882/1478) u ayeti de delil gstererek selefin tamamnn; her eyin
Allah'n takdiri ile olduunu kabul etmi olduklarn sylemitir. Nitekim ayeti
kerimede (
Her eyin hazineleri
yalnz bizim yanmzdadr. Biz onu ancak belli bir lyle indiririz.250 Ayn ekilde
seleften sonraki alimler de kadere iman imann aslnda saymlardr.251 slam
mmetine gre kadere iman, imann artlarndandr.252
242
Kamer, 54/49.
Ahzab, 33/38.
244
Enfal, 8/42.
245
Furkan, 25/2.
246
A'la, 87/1-3.
247
Kurtb, a.g.e., XVI/531
248
Beydv, Nasruddn Eb Sid Abdullah b. mer e-rz, Envru't-Tenzil ve Esrru't-Tevil
(Tefsru'l-Beydv), Dru'l-Ktbi'l-lmiyye, 2003, II/449.
249
bn Kesr, Ebul-Fid smail b. mer, Muhtasaru Tefsri bn Kesr,thk., Muhammed Ali es-Sabuni,
Dru'l-Fikr, 2001, III/411; Beydv, a.g.e., II/449.
250
Hicr 15/21.
251
bn Teymiyye, Akdet'l-Vstiyye, s. 15; Erdem, a.g.e., s. 76.
252
Humeyyis, a.g.e., s. 517; Mbrekfr, a.g.e., VI/299; Azmbd, a.g.e., VII/148.
243
81
Kader ve kazayla ilgili her ne aklama yaplrsa yaplsn u nokta

unutulmamaldr ki; kader i yzn ancak Allah'n bilebilecei bir srdr.253 Snrl
g ve bilgiye sahip olan insan, bu problemi tam manasyla zmekten yoksundur.
zm yolundaki bu zorluun nedeni, zamanla snrl insan aklnn, zamann
tesinde bir gereklii olan, ilahi ilim, irade ve kudreti kavrayabilecek bir yetenekte
olmamasdr.
Kader inanc, kelamclarn uydurmas olamaz. nk slam'n zuhurundan
nce bile hemen hemen ayn dnce, zel bir dini eilime sahip bulunan baz
Araplar arasnda vard. Hatta hanifler dnda da bu inancn varl grlmektedir.254
Kadere ve kazaya inandmz syleyip de, sebeplere sarlmadan hayat
yaamak doru deildir. Allah her eyi bir takm sebeplere balamtr. nsan bu
sebepleri yerine getririse, o sebeplerin sonucunu da Allah yaratacaktr. 255
2.1.1. Kadere imana aka vurgu

Kadere iman vurgulayan hadisler arasnda en mehuru, hadis literatrnde
sahih256 kabul edilen Cibril hadisi257 dir. Cibril hadisinde kadere iman, aka imann
artlar arasnda zikredilmektedir. Ancak hadisin Buhr'de geen varyantnda
kadere imannn zikredilmemesi olduka ilgintir.
Yine Tirmz (v. 279/892) ve bn Mce (v. 275/888)'de bulunan ve
Elbni'nin sahih olarak belittii kii drt eye inanmadka mmin olmu saylmaz
hadisi258 ve Eb Dvud (v. 275/888)'da geen ve Elbni'nin zayf259 olarak belirttii
253
zz, a.g.e., s. 147; Aliyy'l-Kr, a.g.e., s. 76.

zutsu, Toshiko, Kur'an'da Allah ve nsan, trc., Sleyman Ate, Yeni Ufuklar Neriyat, stanbul,
tsz., s. 167.
255
Atay, Hseyin, Kur'an'a Gre slam'n Temel Kurallar, MEB Yay., stanbul, 1994, s. 20.
256
Sahih Hadis: "az ve mu'allel olmayarak, isnad Reslu Ekrem'e veya sahabeden yahut daha
sonrakileden birine varncaya kadar adl ve zabt sahibi kimselerin, yine kendileri gibi adl ve zabt
sahibi kimselerden muttasl senedlerle rivayet ettikleri hadistir. (bkz., Salih, Subhi, Hadis limleri
ve Hadis Istlahlar, trc., M. Yaar Kandemir, FAV Yay., stanbul, 1996, s. 120 vd.; Tahhn,
Mahmud, Teysru Mustalahi'l-Hads, Mektebet Dru't-Turs, Kuveyt, 1984, s. 34.
257
Bkz., 1 nolu hadis.
258
Bkz., 4 nolu hadis.
259
Zayf hadis: Kendisinde sahih ve hasen hadislerin sfatlar bulunmayan hadistir. (bkz., akan,
smail, Hadis Usul, FAV Yay., stanbul, tsz. s. 131; Salih, a.g.e., s. 138).
254
82
kadere imann imann aslndan olduunu vurgulayan hadis260 bu konuda

deerlendirmeye alacamz hadislerdir.
Belirtilen hadiste de aka kader lafz gemekte ve kadere iman, imann
aslndan saylmaktadr. Hadisler tetkik edilecek olursa, her eyden nce u husus
dikkat eker: Hz. Peygamber, kat'i ve ak ifadelerle kaderi isbat etmi ve
Mslmanlarn
ona
inanmalar
gerektiini
ortaya
koymutur.
Nevevi
(v.
676/1277)'nin ifade ettii ekliyle; Allah, ezelde mahsus sfatlaryla eyay takdir
ettii ekilde indindeki belli vakitte gereklemesine kader denir. Allah, hayrn ve
errin yaratcsdr. Hayr ve er Allah'n dilemesiyle olur. O iki fiil yaratma ve icad
bakmndan Allah'a; fiil ve kesb bakmndan kula izafe edilir.261 Bu anlamdaki bir
kader inancnn, nakle ve akla aykr bir durum olmad rahata sylenebilir.
Hz. Peygamber zaman zaman kader meselesinin zerinde durmu ve kadere
inanmay, imann bir asl saymtr. Ancak belirttiimiz gibi kadere iman Kur'an'da
iman esaslar arasnda saylmamtr. Bununla birlikte kader inanc tevhidin
yansmasdr. Tevhid inanc ierisinde var olan bu kavram Hz. Peygamber'in ayr bir
balk altnda zikretmesinin sebebi ne olabilir? O'nu bu yola sevkeden amil,
Cahiliyye devrinden itibaren, Araplar arasnda devam edegelen kaderle ilgili
mnakaalar olsa gerektir. Bu mnakaalarn temelini kaderin reddi gr
oluturmaktayd. Araplar kadere inanyorlard. Ancak bu inan, ifrat derecesinde
olup, kendi sorumluluklarndan kamak noktasnda cereyan ediyordu. Hz.
Peygamber daima kader inancna vurgu yaparak, bu inanc reddetmekte ve ak
slam akaidini ortaya koymaktadr.262
Bunun yannda Hz. Peygamber, Mslmanlarn, kaderi reddeden Hristiyan
topluluklarla mnasebetlerinin artmas neticesinde, aralarnda balayan mnakaalar
da gz nnde bulundurarak, onlar kadere inanmaya davet etmitir.263 Ayrca
Reslullah (sav), kaderi ayr bir balk altnda zikrederek, tevhid inancna vurgu
yapm olabilir.
260
Bkz., 3 nolu hadis.

Nevev, Eb Zekeriya Yahya b. eref, el-Minhc erhu Sahhi Mslim b. Haccc, Dru hy-i
Trsi'l-Arab, Beyrut, 1392 h., I/154.
262
263
261
83
Bunlarn yannda kadere imann slam dnyasn tembellie vb. durumlara

ittiini syleyenlerin olduu bir gerektir. Fakat hatrda tutmalyz ki bu yanl kader
inancndan kaynaklanmaktadr. slam'n arzulad bir kader iman, insana acz yzn
gstermez. nsan korkak klmaz. Kuvvetli bir himmet ve azim sahibi yapar.264
2.1.2. Kadere imann mahiyet ve keyfiyeti

Hadislerde bizzat kadere iman lafz getii gibi, kadere imann ne olduu,
mahiyeti ve keyfiyeti bildirilmekte bir bakma kaderin tanm yaplmaktadr. Tirmz
(v. 279/892)'de geen Kul, hayryla, erriyle kadere inanmadka, kendine (hayr
ve erden) isabet edecek eyi atlatamayacan, (hayr ve erden) kaacak olan eyi
de yakalayamayacan bilmedike iman etmi olmaz.265 Hadis garib266 olarak
nitelendirilirken Elbn hadisin sahih olduunu sylemitir. Yine bn Mce (v.
275/888)'de geen, dier bir hadis de bu anlamdadr. Hadiste Reslullah slam'
tantrken, bir artnn da hayr, er, tatl ve ac her eyiyle kadere iman etmendir?
buyurur.267 Elbn bu hadisin zayf olduunu sylemitir.
ki hadis de ayn manada olup, hayr-er her eyin, Allah'n ilmi ve kudreti
dhilinde olduunu vurgulanmaktadr. Ancak bu ilerde kullar iin olan kesb ve
fiilde ortaklk sz konusudur. Nimetten, beladan, taatten ve masiyetten kula isabet
eden her ey Allah'n takdiri iledir. Nitekim: (

) De ki:
Allah'n bizim iin yazdndan bakas bize asla erimez.268 ayeti kerimesi bu
durumu aka ifade etmektedir.
Ayette geen Allahn yazmasndan maksadn, levh-i mahfuzdaki yaz
olduu belirtilmitir. Yani, herey ilh kaza ve takdir iledir.269 Nitekim hadislerde de
264
Afn, Cemlddin-Abduh, Muhammed, el-Urvet'l-Vsk, Dru'l-Ktbi'l-Arab, Beyrut, 1970,

s. 96.
265
Bkz., 2 nolu hadis.
266
Garib hadis: Senedinin herhangi bir yerinde, bir ahsn rivayetinde teferrd ettii hadistir. (bkz.,
Salih, a.g.e., s, 188).
267
Bkz., 7 nolu hadis.
268
Tevbe, 9/51.
269
Kurtb, a.g.e., VIII/255/256.
84
kaderin her eyi kapsad, insann bana gelebilecek her durumun bir takdir
neticesinde olduu belirtilmitir.270
Hadislerde ayn
zamanda
cahiliyye
Araplarnn
dncesine kar
klmtr. Zira cahiliyye Araplarnda Allah'n yaratc olduu inanc vard. Ancak
bu inanca gre Allah, insan yaratp bir keye ekilmitir. Allah, insan yarattktan
sonra onu, zamann eline brakmtr. Yaratcnn bu dnya ile ii bitmitir.271
Peygamber dneminde, kader konusu dnda eskiden kalma baz dncelerin
etkisinde kalnarak, kimi tartmalarn ortaya atld grlmtr.272 Hz. Peygamber
bu inanc ortadan kaldrp, mutlak varlk olan yaratcnn her daim bir yaratma iinde
olduunu, kinattan hibir zaman ban koparmadn, ilmiyle, kayda geirmesiyle,
iradesiyle, kudretiyle ve yaratmasyla daima kinatla iliki ierisinde olduunu
belirtmektedir.
Cahiliyye kader anlayn gsteren baka bir hadis de, Buhr'deki kudsi
hadistir. Hadiste Allah Teala dehrin sahibinin kendisi olduunu ve dehre
svlmemesini emretmektedir. Ademolu, dehre sverek beni zyor. Halbuki ben
dehrim. Emir benim elimde. Gece ve gndz ben eviririm.273
Cahiliye Araplar; Bizi gece ve gndz yok eder, zaman bizi ldrr ve
diriltir, bu dnya hayatndan baka bir hayat yoktur derlerdi. Ayn ekilde
kendilerine bir ktlk isabet edince bunu zamana nisbet ederlerdi. Allah Teala
onlarn bu inancn reddetmektedir. Hadiste geen dehr benimden maksat dehrin
sahibi benimdir, yani ileri eviren benim; zaman deil. Bundan dolay kim zamana
sverse zamann ve bu ilerin sahibi olan Allaha svm olur. Dehr burada,
zaman ve ileri eviren manasna gelir.274 Hadiste Allahu Teala, Cahiliyye
Araplarnn deist tanr anlayn reddetmekte ve her eyin yaratcsnn kendisi
270
Bkz., 6, 7 nolu hadisler.

zutsu, a.g.e., s. 157-161, Watt, a.g.e., s. 106-107; Akbulut, a.g.e., s. 305.
272
Eb Zehra, Muhammed, Mezhepler Tarihi, trc., Sbatullah Kaya, Yeni afak Yay., stanbul, tsz.,
s. 102.
273
Bkz., 8 nolu hadis.
274
bn Hacer, a.g.e., VIII/575.
271
85
olduunu belirtmektedir. Bu manada; zaman kader olarak alglayan ve kaderin ezici

dileri altnda ezildiklerini ifade eden275 cahiliyye dncesi reddedilmektedir..
Hadisler
ayn
zamanda,
kaderin
bir
yaratma
dzeni
olduunu
gstermektedir. Nitekim Acziyet ve g dahil olmak zere her ey bir kaderledir276

hadisi, (

phesiz Biz her eyi bir lye gre
yaratmzdr277 ayetinde olduu gibi, Allahn her eyi bir plan ierisinde yarattn
ve bu plann da kader diye ifade edildiini bildirmektedir.
Ayetteki ey lafzndan Allah'n yaratt btn mahlukat kastedilmitir.
Ehl-i snnete gre Allah, her eyi yaratmadan nce miktarn, durumunu, zamann
bilmitir. Sonra bu bilgiye gre zaman geldiinde yaratmtr.278 Her ey, Allah
Teala tarafndan, hikmetin gereklerine uygun olarak, salam, belli bir dzen ve
denge iinde, Allah'n ezeli ilminde malum ve levh-i mahfuzda kaytl olan ekle
gre yaratlmtr.279 Hadiste, her mahlukun bir sisteme gre yaratld belirtilmitir.
Bunun yannda; Allah'n iradesi ve kudretinin stnde hibir kuvvetin bulunmad
ve Onun kuvvetine snr dnlemeyeceini, vurgulanmaktadr..
Kader; Allahn kinatn dzen ve dirliini korumak iin koyduu tabi ve
din kanunlarn, yni l ve plnlarn tamam olarak alglanmtr.280 Allah, bu
kinat iin salam bir nizam, genel yasalar ve sebepleri msebbiplere balad
(sebep-sonu ilikisi kanunu) kanunlar irad etmitir. O, bu kinat iin koymu olduu
nizamlar, kanunlar ve kurallar yaratmtr. Kinattaki varlklar, bu kanun, kural ve
nizama gre hareket etmektedirler.281
Bunlarn yannda hadislerde, tevekkl, rzaya tevik, honutluluun
gereklilii ve musibetlere sabr tavsiye edilmektedir.282 Kulun kesbinin ve hr
iradesinin olmad gibi bir dnce asla sz konusu olmamtr. Bununla birlikte her
275

Bkz., 5 nolu hadis.
277
Kamer, 54/49.
278
Kurtb, a.g.e., XVII/129.
279
Zemaher, Ebul-Ksm Crullh Mahmd b. mer, Tefsru'l-Kef, Dru'l-Ktbi'l-lmiyye,
1995, IV/430.
280
Bkz., 5, 6 nolu hadis.
281
Sbk, Seyyid, el-Akidu'1-slmiyye, Beyrut, tsz. s. 95.
282
Mbrekfr, a.g.e., VI/297
276
86
ne kadar insan kendi hr iradesiyle hareket ediyor olsa da, insann gcnn stnde
baz durumlar szkonusudur. Bunlardan kurtulmak mmkn deildir. Bunlar,
yaratcnn koyduu ilahi kanunlar (snnetullah) gerei olan durumlardr. Hadisler
bunlara da iaret etmektedir. Tevhid inancna dayanan salkl bir kader inanc,
kiinin fiziksel acziyetinden dolay ortaya kan bu durumlarn psikolojik acziyete
dnmemesini salar. Bu sayede insan korkak olmaz, kuvvet ve azim sahibi olur. 283
Btn bu hadislerde ortak nokta unlardr:
1) Allah her eyi belli bir l ve dzen ierisinde ihdas etmitir. nsan da
bu dzen ve l ierisinde yaratmtr. Din ve dnya ilerinde insanla ilgili teklifler
ve maslahatlar takdir etmitir. Keza her canl ve cansz, hikmet ve tedbir rnekleriyle
belli bir l ierisinde ve en dzgn tabiatta yaratlmtr. Yaratlan her eyde bir
dzen ve sistem vardr. Btn bu yaratl dzeni de kaderle ifade edilmektedir.
2) Allah, btn zaman dilimi iinde cereyan etmi ve edecek nesne ve
olaylar bilmektedir, ezeli ilminde bir ama olmas szkonusu deildir ve mahlukat
yaratmazdan nce ilmi ezelisiyle bildii eyleri kayt altna almtr.
3) Kinattaki hayr ve er, insann fiilleri de dhil olmak zere her eyin
yaratcsnn Allah'tr.
4) Varlk alanndaki hibirey babo deildir. Allah kinattan gfil deildir
ve mutlak iradesi daima kinatn zerindedir.
2.1.3. Kaderi tartmann ve inkrn yasaklanmas

Kaderle ilgili tartmalar yasaklayan hadislere baktmzda Mslim (v.
261/875) dndaki hadislerin284 shhat noktasnda tartldn grrz. Biz bu
tartmalara girmek istemiyoruz. Bu hadisler, zellikle Mslim'de rivayet edilen
hadisle285 birlikte deerlendirilmelidir.
283
bn Teymiyye, Akdet'l-Vstiyye, s. 15; Erdem, a.g.e., s. 76.

Bkz., 9, 10, 12 nolu hadisler.
285
Bkz., 11 nolu hadis.
284
87
Kaderle ilgili tartmalarn yasaklanmasnn nedenini anlayabilmek iin,

cahiliyye dnemi kader anlaynn bilinmesi gerekir. Hz. Muhammed dneminde,
kader konusunda, eskiden kalma baz dncelerin etkisinde kalnarak, kimi
tartmalarn ortaya atld grlmtr.286 Muhtemeldir ki, insanlar kaderi
tartdnda, bu tartmalara eski dnce alt yaplarn da katmlardr.
Cahiliyye dncesine gre, Allah insan yaratmtr. Ancak bu yarattan
sonra Allah bir keye ekilmitir. Yaratc, insan dnyada iken daha byk ve gl
bir varln eline brakmtr. nsan hayat, bu gl varlk elinde, lme kadar
devam eder. lm, bu varln son darbesidir. Bu varlk, dehr zamandr. Beikten
mezara kadar ferdin hayatna el atan zaman, insan daima zlmn penesi altnda
tutar. Dehr (zaman) balamnda ekillenen bu dnce, kader inancdr.287
Araplarn kader anlay, Allah'n, mutlak mrid ve yaratc olduu dncesini
ortadan kaldryor, yaratc Allah yerine, zaman vb. kavramlar koyuyordu.
Nitekim Kurey mrikleri, Hz. Peygamber (sav)'le kader mevzuunda tartmak iin
geldiler. Bunun zerine u yet nzil oldu (melen): O gn onlar yzleri stnde
srklenirler. (Onlara) tadn cehennemin dokunuunu (denilir). phesiz ki biz,
hereyi bir takdir ile yarattk (Kamer, 48-49).288 hadisi cahiliyye kader dncesinin
Allah'n yaratmas noktasnda yani Tevhid inanc ekseninde olduunu bize
gstermektedir.289
Cahiliyye
dncesinde
kader
tartlrken,
Allah'n
yaratc
gc
tartlmaktayd. Reslullah bu tartmay yasaklamtr. nk Allah, mutlak irade

ve kudret sahibidir. Daima bir yaratma ierisindedir ve onun yaratmas da bir ol
demekten ibarettir. Btn bunlarn hepsi de kaderle ifade edilir.290 Bu balamda
tartlan slam'n temel prensibi olan tevhid inancdr. Tevhid inancnn yeni
yerletii bir toplulukta, bu gibi tartamalarn yasaklanmas doaldr.
286
EbZehra, Mezhepler Tarihi, s. 102.

zutsu, a.g.e., s. 157-161, Watt, a.g.e., s. 106-107; Akbulut, a.g.e., s. 305; EbZehra, Mezhepler
Tarihi, s. 102.
288
289
Rzi, Meftihu'l-ayb, XXI/42-43.
290
Nevev, a.g.e., XVI/205.
287
88
u noktay da unutmamak gerekir ki, kaderi tam manasyla anlamak, i

yzn kavramak insan iin mmkn deildir. Bu tartmalar, ashabn arasnda, fitne
ve fesada sebep olabilir, akidevi bozukluklara yol aabilirdi. Ayn zamanda bu
tartmalar, hibir zaman neticesi alnamyacak meselelerdir. Hz. Peygamber, bu
sebeplerden dolay kaderi tartmay yasaklam olabilir.291
Kaderi inkr yasaklayan hadisler292 de tevhid inanc erevesinde
anlalmas gerekir. Kadere imann ne olduuna ve kaderle ilgili tartmalarn
yasaklanmasnn sebeplerine bakldnda grlr ki tartmalar; Allah'n kudretine,
iradesine, yaratmasna dolaysyla tevhide ynelikti ve cahiliyye dncesinden
kaynaklanmaktayd.293 slam'n ngrd kader anlay ise, Allah'n mutlak bilgi,
irade ve yaratmasna vurgu yapan tevhd anlaytr. Byle bir kader inancnn inkr
edilmesi tevhidin inkr olacaktr. Muhtemeldir ki, Reslullah bundan dolay kaderi
inkr kesinlikle yasaklamtr.
Kaderle ilgili Elbani'nin zayf olarak nitelendirdii Eb dvud (v.
275/888)'daki kaderi inkr edenlerin Mecusilere benzetilmesi294 hadisine gelince,
akla yle bir soru gelmektedir. Reslullah, kaderi inkr edenleri neden Mecusilere
benzetmitir?
Mecusilerin yaratl dncesine bakldnda, Araplara benzer bir
anlayn olduunu grlr. Mecusi anlayna gre hayr, nur fiilinden, er ise zulm
fiilinden domutur.295 Yaratc gc; eziyet veren, dzensizlik ve bozuklua vesile
olan hibir eyi yaratmam, hibir dostu ldrmemi, dman glendirmemi,
eytanlarn hayatlarn srdrmelerine vasta olmam, kendisine dil uzatacan ve
taatinden saptracan bildii hibirkimseye destek vermemitir.296 ran'dan gelen
insanlarn olmas hasebiyle onlara ait inanlarn, Reslullah (sav) tarafndan
bilinmesi mmkdr. Mecusilerdeki bu anlay, Cahiliyye kader anlayyla
benzemektedir.
291

293
294
295
Azmbd, a.g.e., XII/296.
296
292
89
Mslmanlar'n kader inancna gre; Kinattaki hayr ve er, insann fiilleri

de dhil olmak zere her eyin yaratcsnn Allah'tr.297 Varlk alanndaki hibirey
babo deildir. Allah kinattan gfil deildir ve mutlak iradesi daima kinatn
zerindedir. Hz. Peygamber dneminde bu anlaynn zddn; Allah insan
yaratmtr, ancak bu yarattan sonra Allah bir keye ekilmitir, eklindeki anlay
oluturuyordu. Yani kinat hayat veya bu hayattaki kt eyler Allah'n yaratmasyla
deildir. 298 Nitekim Kur'an'da bu inan belirtilmekte ve knanmaktadr: Kendilerine
bir iyilik dokunsa Bu Allah'tan derler; balarna bir ktlk gelince de Bu
senden derler. Hepsi Allah'tandr de. Bu adamlara ne oluyor ki bir trl laf
anlamyorlar!299
Bu anlamda, Reslullah (sav), kaderi inkar edenlerin, Cahiliyye kader
anlayna srekleneceini kastetmitir. Belirttiimiz gibi bu inan ta Mecusilerin
yaratl inancyla benzemektedir. Benzerlik bu noktadr.
Sonradan bu hadislerdeki kaderi inkar edenler olarak, Kaderiyye
frkasnn belirlenmesi, hadislerle ilgili bir durum deildir. Bu tabirin Kaderiyye
frkas iin kullanlmasnn sebebi; mezhepler arasndaki ayrln sonucu olarak
mezheplerin birbirlerini ktlemesinden kaynaklanm olabilir.
2.1.4. Kaderiyye ve mrcie frkalarna vurgu

Ktb-i Sitte'de bizzat kaderiye frkasnn zikredildii iki hadis vardr.
Bunlar
Eb
Dvud
(v.
275/888)'daki:
Kaderiye
frkas,
bu
mmetin
Mecusileridir300 ve Tirmz (v. 279/892)'de rivayet olunan Mrcie ve kaderiye

frkalarnn slam'dan nasibi olmadn301 bildiren hadislerdir.
297
Nisa, 4/78; En'am, 6/102; Saffat, 37/96.

zutsu, a.g.e., s. 157-161, Watt, a.g.e., s. 106-107; Akbulut, a.g.e., s. 305; Eb Zehra, Mezhepler
Tarihi, s. 102.
299
Nisa, 4/78.
300
301
298
90
Hadisler zerlerinde ciddi tartmalar vardr. Eb Dvud'da ki hadise Elbni

hasen302 derken, hadis munkat303 olarak deerlendirilmektedir. nk Eb Hzim,
Seleme b. Dinar bn mer'den iitmemitir. Suyuti (v. 911/1505) ise Hafz
Seracuddin el-Kazvn'nin mevzu304 olduunu iddia ettii hadislerden biri olduunu
nakletmektedir.305 Tirmz'deki hadisinde Elbni zayf olduunu belirtmektedir.
Aliyy'l-Kr (v. 1014/1606) bu hadisin mevzu olduunu sylemitir. Frzbd (.
817/1413) hadisin sahih olmadn sylemitir.306 Bu hadislerin shhati zerinde
fazla bir tartmaya girmek istemiyoruz.
snad asndan zerinde cidd pheler mevcut olan bu iki hadis307, metin
asndan da tenkide tabi tuttuumuzda, ne Kur'an'a ne sarih akla ve ne de tarihi
gereklere muvafk olduu grlecektir. Zira Hz. Peygamber dneminde byle bir
grubun olmamas, bu hadisin uydurulduuna delil olabilir. Ayrca Hz. Peygamberin
ileride meydana gelecek bir ekol bilmesi ve haber vermesi gayb konusuna girer.
Gayb ancak Allah bilir. Hz. Peygamberin gayb bilmesi Allah'n bildirmesiyledir.
Btn bunlara ramen bu hadisi baz islam bilginlerinin delil olarak kabul edip
kaderiyyeyi zemmetmilerdir. 308 Mezhebler bu ve buna benzer hadisleri birbirlerini
itham etmek iin ortaya atm olsa gerektir.309
302
Hasen hadis: az ve illetten salim olarak, zabt mkemmel olmayan raviler tarafndan muttasl bir
senedle rivayet edilen hadistir. (bkz., Salih, a.g.e., s. 131; Tahhan, a.g.e., s. 45).
303
Munkat hadis: Senedinden bir kiinin dt veya mbhem birinin zikredildii hadistir. Zayf
oluunun sebebi de, senedinin muttasl bulunmaydr. Munkat hadis bu bakmdan mrsel gibidir.
(bkz., Tahhan, a.g.e., s. 77; Salih, a.g.e., s. 140).
304
Mevzu hadis: Yalanclarn uydurduu ve iftira ederek Rasul-i Ekrem'e nisbet ettikleri haberlerdir.
(bkz., Salih, a.g.e., s. 219; Canan, Hadis Usul ve Tarihi, s. 579)
305
306
Mubrekfr, a.g.e., VI/302.
307
Kkta, Yavuz, "Kaderiyye ve Mrcie le lgili Hadislerin Deerlendirilmesi", Hadis Tetkikleri
Dergisi, Erkam Matb., say 1, yl, 2003, s. 141.
308
309
Ayrca bkz., Kandemir, Yaar, Mevzu Hadisler Menei Tanma Yollar ve Tenkidi, FAV Yay.,
stanbul, 1997.
91
2.1.5. Kadere boyun eme ve kaderin deimezlii

2.1.5.1. Kaderin her eyi kapsamas
bn Abbas'tan rivayet edilen gz demesi haktr310 hadisi ile Eb
Hureyre'den rivayet olunan nezir, ancak kadere muvafk olur311 hadisi kader
inancyla ile ilgili u durumlar ortaya koymaktadr:
1) Kader, insann doumundan lmne kadar ister czi iradesi olsun ister
Allah'n mutlak iradesi sonucu olsun ortaya kan her durumdur.
2) Kader kiinin yaam boyunca karsna kacak btn tercihlerdir. Bu
tercihlerden hangisini yaparsa yapsn Allah hibirinden gafil deildir.
3) Kader Allah'n ilmi, iradesi ve yaratmasdr.
312
yleki, gz demesi
sonucu ortaya kabilecek her durum Allah tarafndan bilinmekte ve O'nun mutlak
iradesi sonucu yaratlmaktadr ki, bu kaderdir. Ayn ekilde nezir sonucu eer iyi bir
durum meydana gelecekse Allah ezelde bunu biliyordu ve zaman geldiinde onu
mutlak iradesi ile yaratt ki, sonuta bu da kaderdir. Hibir eyin kaderin (Allah'n
ilmi, iradesi ve yaratmas) dna kmas dnlemez.
4) Kii bir olay sadece kendi irade ve gc ile yapaca dnrse byk
yanlg iine girer. Olaylar sadece bizim irade ve gcmze balanm deildir. 313
5) Nezir sonucu bir olayda Allah'n mutlak iradesinin devreye girip bir eyi
yaknlatrmas veya uzaklatrmas mmkndr. Ama onu gerekli klmas
nehyedilmitir.314
310

312
Nevev, a.g.e., XIV/171-173.
313
Ayn, Bedrddn Eb Muhammed Mahmud b. Ahmed, Umdet'l-Kr erhu Sahhi'l-Buhri, Dru
hyi-l-Trsi'l-Arab, byy., tsz., XXIII/153.
314
Ayn, a.g.e., XXIII/154.
311
92
2.1.5.2. Kazaya rza

Eb Hureyre'den rivayet olunan; Eer kelimesi eytann iine kap aar315
hadisi ile Sa'd bnu Ebi Vakkas (ra)'dan rivayet edilen saadet ve ekaveti, kadere
rzaya balayan316 hadisi kazaya yani meydana gelmi bir duruma yneliktir.
Hadislerde mutlak mana; kiinin olmu olay iin zlp keke demesinde
bir faydann olmaddr.317 Olaylar gerekletikten sonra istemediimiz bir durum
olsa dahi rza gsterilmesi gerekir.318 Bu noktada Mslman uyarlmaktadr.319 Bizler
Allah'n kazasna rza gstermeliyiz. Baa geleceklere darlmamamz, sklmamamz,
isyan etmememiz gerekmektedir.320 nk aksi durumda kii ibadetlerden uzaklar,
daima phede olur, kalbi olaylarla megul olur. yle olsayd, byle olsayd der ve
psikolojik bir bunalma girer. Daima korku ierisinde yaar.
nsan imtihan dnyasnda cz'i iradesiyle hayatn ynlendirse bile kendi
iradesinin stnde durumlar szkonusudur. nsana Allah'n mutlak kudreti ierisinde
bir hrriyet alan tannmtr ancak bu mlkn gerek sahibi Allah'tr ve dilerse ona
mdahale edebilir.321 Mslman daima bu inan ierisinde olmal ve istenmedik
durumlarla karlanca isyan etmemelidir.
2.2. Hr rade ve Allah'n Takdiri

2.2.1. lahi irade ve takdir vurgusu
Hz. Sleyman'n Bugn, kesinlikle yetmi kadnma urayacam. Hepsi de
Allah yolunca cihad edecek bir yiit douracak!...322 sznn bulunduu hadis,
cz'i iradenin ilahi irade karsndaki durumunu ortaya koymaktadr.
315

317
Nevev, a.g.e., XVI / 216.
318
Bklln, a.g.e., s. 368.
319
Nevev, a.g.e., XVI / 216.
320
Mbrekfr, a.g.e., VI / 305.
321
zler, Mevlt, slam Dncesinde nsan Hrriyeti, Nun Yay., stanbul, 1997, s. 189.
322
316
93
Hadis (

) Allah'n dilemesine
balamadka (inallah demedike) hibir ey iin Bunu yarn yapacam

deme323 ayetiyle badamaktadr. Hadis bir eyin meydana gelmesi iin sadece
insann iradesi yeterli olmayacan, Allah'n da onun olmasn dilemesi gerektiini
bize gsterir.324
Ayn ekilde hadisle ilgili u yorumlar yaplabilir:
1) Hz. Sleyman'n bir temennisi vard ancak amacn gerekletirmek
uruna inallah unuttu. Bu durumda da Allah'n mutlak iradesi ne geti.325
Olaylar mutlak iradeye uygun olarak gerekleti. Karlnda ceza ve mkfatn
alnmad mbah durumlarda, Allah'n mutlak iradesinin kiinin czi iradesinin
nne gemesi insan hrriyetine aykr bir durum deildir.
2) Ayn ekilde normal artlar altnda (kevni kurallar iinde) Hz. Sleyman
inallah deseydi kesin ocuu olacakt diye bir ey sz konusu deildir. Zira Hz.
Musa Hzr kssasnda, inallah beni sabredenlerden bulacaksn demiti ancak
sabredememiti.326 Hz. Sleyman da eer inallah deseydi kesin ocuu olacakt diye
bir ey sylenmesi mmkn deildir.
Hadiste Allah'n mutlak iradesine iaret edilmektedir. Allah'n dnyann
yaratlnda koyduu ve bizim snnetullah olarak algladmz atein yakmas
gibi kanunlar vardr. Ancak Allah'n mutlak yaratcl dnda, insanlarn hayatna
mdahalesi genelde snnettullah erevesinde, imtihan dnyas gerei ierisinde
olmaktadr. Fakat insan, Allah'n bu mutlak iradesini ve snnetullah gz ard ederse
bu takdirde Allah'n bizzat mdahalesi szkonusu olabilir. Yukarda da dediimiz
gibi bizce karlnda ceza ve mkfatn olmayaca durumlarda Allah'n iradesi
insann cz'i iradesinin nne geebilir. Bu insan hrriyetini ortadan kaldrmaz.
Zaten insan tamamen hr bir varlk deildir.327
323
Kehf 18/23-24.
Karaman, Hayreddin - arc, Mustafa - Dnmez, brahim Kafi, - Gm, Sadrettin, Kur'an Yolu
Trke Meal ve Tefsir (Diyanet Tefsiri), DB Yay., Ankara, 2006, III/548.
325
bn Hacer, a.g.e., VI/461-462.
326
bn Hacer, a.g.e., VI/461-462.
327
zler, a.g.e., s. 189.
324
94
Cennet ve cehennem ile ilgili anlatmn bulunduu hadiste328, Allah'n

mutlak iradesine vurgu vardr. Allah, mutlak irade sahibi olan varlktr. O'nun iradesi
stnde hibir g yoktur. radesini snrlayacak bir varlk yoktur.329 Ancak Allah'n
mutlak murid olmas demek, kullarna zulmetmeyi diledii anlamna gelmez.
2.2.1.1. Allah'n ltfu

Buhr'de rivayet olunan Reslullah (sav) bize, Kur'an'dan bir sre
rettii gibi her ite istiharede bulunmamz retirdi330, Tirmz'deki Allah
hayrn diledii kiiyi istimal eder331, yine Buhr ve Tirmz'de rivayet olunan;
Sizin beknz, gemi milletlere nazaran, ikindi namaz ile gnein bat arasndaki
zaman nisbetindedir332 hadisleri bizce Allah'n mutlak iradesini ve ltfunu
gstermektedir.
Allah kullarn zarara srklemez ve adalet ilkesiyle hareket eder. Ancak
kulun dnya ve ahiret iin faydasna olacak eylerde dilerse ltfundan dolay
kullarna yardmc olabilir.
Allah kendi fiili ile nitelendirilmitir. O'nun fiili demek her eyi, o eye en
uygun olacak ekilde yaratmas demektir. Allah kendi fiilini ya lutuf ve adl ilkesiyle
gerekletirir.333 Allah kulunu yapmak istedii gnahtan korursa bu bir ltf olur,
ayet fiili ona havale eder, tamamen onun istediine brakrsa bu adl olur.334
Nitekim Kur'an- Kerim'de iyilik, hidayet Allah'a nisbet edilerek, Allah'n bir lutfu
olduu vurgulanmaktadr. (
Eer Allah'n lutuf ve merhameti olmasayd
iinizden hibir kimse asla temize kamazd. Fakat Allah dilediini arndrr.335
328

330
331
332
333
334
Topalolu, a.g.e., s. 291.
335
Nur, 24/21.
329
95
Allah'n lutfu gerei insanlara hidayet edebilir, onlara doru yolu

gsterebilir, tevbelerini kabul edebilir ve insanlarn amellerine eit olan sevaplar
fazlasyla verebilir. Ayn ekilde adaleti gerei de baz insanlar kendi fiilleriyle ba
baa brakabilir, amellerine gre sevaplarn tam verebilir. Bu durum insan
hrriyetini zedelemedii gibi Allah'n adaletiyle de elimez. Allah'n iradesine hibir
varlk engel olamaz. Allah'n ltfuyla hareket etmesi adaletine aykr deildir.336
Bununla birlikte Allah'n ltfunun hak eden kii zerinde olduu grlr.
Zira Hz. Peygamber (sav)'e
Hakm bnu Hizm (ra) Mslman olmadan nce
yapt iyilikleri sorunca, Reslullah (sav) Sen zaten, daha nce yaptn bu
iyiliklerin hayrna Mslman olmusun337 diye cevap vermektedir. Bu da her ne
kadar Allah'n, ltfunu dilediine verdiini kabul etsek bile genelde bu ltfu hak
edenin kazandn bize gstermektedir.
Ayn zamanda istihare338 hadisininde ki, Hayr ne ise onu bana takdir
et ifadesi ceza ve mkfat kazanlacak ilerde salkl olabilme gibi Allahtan g
vermeyi istenebilecei gstermektedir. Buradaki takdirden maksat ise bu ii benim
iin czi iradem dnda kesinletir anlamnda kullanlyor olabilir.
2.2.1.2. Kader balamnda Hz. Adem ve fiilleri

Hz. Adem'in cennetten kmasna sebep olan fiilleri ile ilgili birbirine
muhalif gibi grnen iki hadis bulunmaktadr. lk hadiste Hz. Adem, cennetten
knn sebebi olarak Allah'n takdirini gsterirken,339 dier hadiste ise; bu fiilin
kendi iradesi sonucu olduunu ve bu nedenle de maher gn efaat hakknn
olmadn340 belirtmektedir.
Hz. Adem ve Hz. Musa'nn tartmasnn zikredildii hadiste, Allah'n
takdirinden bahsedilmektedir. Burada takdirden maksat levh-i mahfuzdur, levh-i
336

338
339
340
337
96
mahfuza yazmasdr.341 Yine bu hadiste takdir iin zaman belirtilmitir. Bu mddet

Allah'n ilmine deil, yazmasna taalluk eder.342
Hz. Adem bu tartmada galip gelmesi ile ilgili u yorumlar yaplabilir:
1) Hz. Adem'in tartmada galip gelmesinin sebebi, takdir deil Allah'n ilmi
noktasndadr.343 nsanlarn fiilleri de dahil olmak zere olan ve olaca, olmayan bir
eyin olduu takdirde ne durumda olaca, varl ve yokluu, mmkn ve mmkn
olmayan bilmek Allah'n ilim sfat kapsamndadr.344 Byle bir ilim, kulu cebre
zorlamaz. Allah'n ilmi, en kk ayrntsna kadar her eyi kuatan bir bilgi olarak
ele alnmaldr. Allah'n ilmi, taaaluk ettii malumun, varlk alanna kmasn
zorunlu klmaz.345
2) Burada insanln genel kaderinden bahsedilmektedir. yleki insan
imtihan dnyasnda yaayacak. Hr iradesiyle tercihlerde bulunacak, buna gre ceza
ve mkfat hak edecektir. Hz. Adem'in insanln zorunlu kaderinden dolay
knanmas doru deildir. (
Rabbin
meleklere Ben yeryznde bir halife var edeceim demiti;346 ayeti, insanln
zorunlu kaderinin varln gstermektedir. Bu da Hz. Adem'in knanamayacan
gsterir.347 Yine maher gnndeki efaatin anlatld dier hadis, cebirden dolay
bir knanmann kaldrlmasnn szkonusu olmadna delildir.
3) Hz. Adem'in takdirden kasdnn, insann genel kaderi olan nefis
verilmesi, iyiye ve ktye kar meyilli olmas olmu olabilir. Hz. Adem, bana nefis
verildi bundan dolay beni knama eklindeki bir dnceyi kasdetmi olabilir.
4) Allah, Hz. Adem'in tvbesini kabul etmitir bu da knamay kaldrr.
Bunun bilgisi Tevrat'ta vardr.348 Hz. Adem'in knamay reddetmesi tvbesinin kabul
olmasndan dolaydr. Peygamberlerin gnah olarak beyan ettikleri zrler, aslnda
341

343
bn Hacer, a.g.e., XI/509.
344
Gazzl, a.g.e., s. I/231; Aliyy'l-Kr, a.g.e., s. 82; Beyhk, a.g.e., s. 143.
345
Ylmaz, a.g.m, s. 172.
346
Bakara 2/30.
347
348
342
97
gnah deildir. Bu hatalarndan hepsi mafiret-i lahiyeye mazhar olmulardr.349

Tvbe knamay kaldrr.350 Mkellefin ceza ve knanmalar geerlidir, devam eder.351
Ancak bu ceza ve knanma Allah ile kul arasndaki bir durumdur. Kul affedildii bir
sutan dolay bakas tarafndan knanamaz.
Bu hadisleri tahlil etmek ve hakikatlerini tam manasyla anlamak biraz zor
gzkmektedir. Bizce bilinen eylerin hepsinin srlarna ermek akln kuvveti
dhilinde deildir. Fakat bir eyin manasn akl kavrayamyor diye bu reddedilemez.
2.2.2. Allah'n ilmi ve yaratmas

Kader konusu ierisinde deerlendirilen bir takm hadislerde Allah'n ilmi
ve yaratmas vurgulanmaktadr. Allah'n cennet ve cehennemlikleri bildii ve
herkesin kendisi iin kolaylatrlan (veya yaratlan) ey iin alt352 hadisi de
bunlardan biridir. Allah'n ilminde vuku bulan durumlarla ilgilidir. nsanoluna,
hidayet, dallet, mal vb. durumlar daima gizlidir. Yarn ne olacan insan bilmez.
Ona gereken emrolunduu amelde almaktr.353 Kii emrolunduu eyi terk ederse
knanr ve cezay hak eder. Kiiye gereken her zaman taata sarlmak, onun peinden
komaktr.
Herkes kendisi iin kolaylatrlan ey iin alr354 hadisindeki mana,
Kur'an'da da ifade edilmektedir. (
Artk kim verir ve saknrsa, en gzeli de tasdik ederse, biz de onu en kolaya
hazrlarz (onda baarl klarz)355 Hadis ve ayeti birlikte dndmzde hadisle
ilgili u yorumlar yaplabilir:
349
Canan, brahim, Ktb-i Sitte Muhtasar Tercme erhi, Aka Yay., Ankara, 1988, XIV/412; bn
Hacer, a.g.e., VI/372-373.
350
351
352
353
354
355
Leyl, 92/5-7.
98
1) nsan Allah'a kulluk yaptka, Allah onda kulluk noktasnda iradesini

glendirir ve bu yolu ona kolaylatrr ve sonunda bu zellik onun kiiliinin
ayrlmaz bir paras haline gelir.356
2) Kolaylatrmaktan maksat; gayrete getirme ve coturma olabilir.357
3) Allah, kulunu ezelde kendi iradesiyle iyi veya kt olacan biliyordu.
Kul iyi ise, Allah onu iyi iler yapmas noktasnda yolunu kolaylatrr. Eer kt ise,
onu bulunduu yol zerine brakr ve bylece de onu bulunduu yol zerinde
kolaylatrm olur.358
4) nsann ifa etmekle ykml olduu her trl emir ve yasa tutmasn
ona kolaylatrmaktr.
5) Kolaylatrmaktan maksat; insann, emir, nehiy vad ve vadle imtihan
olunmaya ve bu imtihann gereini yerine getirmeye elverili bir akla ve vcut
yapsna sahip bir halde yaratlmasdr.359
6) Muhtemel bir mn da, Meyliniz ve hatt inancnz bulunmasa bile, siz
yine iyi iler yapn. nk iyi ilere devam etmeniz sizde meyil ve man
uyandracaktr eklindedir.360
Bu manalardan birini aldmz takdirde hadisin anlam u ekilde olabilir:
Allah ezeli ilminde bir kulun kendi hr iradesiyle said veya aki olacan bilir ve
dnyada iken ona setii yolda ilerlemesi noktasnda yolunu aar, kolaylk verir.
dem'in oullar da arzn ksmlarna gre vcuda geldi361
hadisi,
insann yaratl ekline, yaratlla birlikte getirdii huy ve mizaca iaret etmektedir.
Hadis, Kur'an- Kerim'deki ems suresi 7 ve 8. ayetlere iaret edebilir. Zira
ayetlerde Allah yle buyurmaktadr. (
356
Karaman- arc-Dnmez-Gm, a.g.e., V/634.

Razi, a.g.e., XXIII/187.
358
Kurtb, a.g.e., XIX/151.
359
Yldrm, a.g.m., s. 23.
360
Yldrm, a.g.m., s. 23.
361
357

) Kiiye
99
ve onu ekillendirene, Sonra da ona iyilik ve ktlk kabiliyeti verene and olsun
ki.362
Hadiste geen insann deiik ftratta yaratlmas ifadeleri, ayetteki onu
ekillendirene ifadesiyle uygunluk arzeder. Nefsin ekillendirmesinden maksat:
Ona maddi ve manevi glerin yerletirilmesi, her gcn yapaca grevin tayin
edilmesi ve nefse, bu gleri kullanacak organlarn verilmesidir. Allah, insann
ftratna doru ve yanl, iyilik ve ktl, gnah ve sevab bilme, tanma ve ayrt
etme birini veya dierini seip yapma gc ve zgrl vermitir.363 Hadis ve ayet,
insan anlaynn tabiri caizse bir zetini bize sunmaktadr. nsan ahlaki ynden ift
kutuplu bir varlktr. yilik ve ktlk noktasnda dilediini seebilir. Ama hangi
yn seerse sesin hepsi Allah'n ilmi dhilindedir.

Bu konuda (
Deki herkes kendi mizacna gre i
yapar364 ayet-i kerimesi bir yol gsterici konumdadr. Ayette geen ( )kavram
huy, miza, ruh hali, tabiat anlamlarna gelmektedir.365 Bu hadis ve ayet insann
psikolojik gereine iaret etmektedir. yleki; insann davranlarnn temelini
psikolojik altyaps oluturur. Bu eilimlerin bir ksm sonradan elde edildii gibi
nemli bir ksm da yaratlla birlikte gelir.366 Hem ftrattan gelen ve hem de annebaba, aile ortam, arkada i, eitim ve inan evresi gibi sonradan eitli ekillerde
msbet veya menfi deer yarglaryla olumu davran biimleri, sonucu insan
davran ortaya kar. Herkes bilgi, grg, dnce, inan seviyesi, benimsedii
hayat tarz, kabiliyeti, liyakati ve seviyesine gre davranr.
Ancak ne zaman ki insan, yaratlla gelen duygular ktye kullanrsa bu
durumda sorumlu olacaktr. Ksacas hadiste insanla ilgili bir psikolojik durum tesbiti
vardr.
362
ems, 91/7-8.
Karaman- arc-Dnmez-Gm, a.g.e., V/631.
364
sra, 17/84.
365
Beydv, a.g.e., I/580.
366
Karaman- arc-Dnmez-Gm, a.g.e., III/516.
363
100
Ayrca bu hadislerde Allah ilmi vurgulanmaktadr. Ancak Allah'n ilmi

kiiyi bir ey yapmaya zorlamaz. Bir eyi bilmek ayr, gcn tallauku ayr, irade ise
daha ayr bir eydir.367 Kullarn kendi czi iradeleriyle yaptklar, iledikleri ve
kendilerine mal ettikleri ileri, Allah'n nceden bilmesi, o bilgisine gre takdir ve
tayin etmesi ve bunlar zaman gelince kulun czi iradesi dorultusunda yaratmas
kulu icbara srklemez.368
Allah'n ilmi noktasnda aklanmaya altmz A'raf suresinin tefsirinde
geen Tirmz (v. 279/892)'nin hasen, Elbani'nin zayf kabul ettii Allah bir kiiyi
cennet ehli olarak yaratmsa onu cennet ehlinin amelinde altrr (istimal eder)369
hadisi bizce zerinde dnlmesi gereken bir hadistir. nk bu hadiste Allah'n
ilmi yannda kiinin cennet veya cehennemlik olarak yaratlm olmas, bununla
birlikte dnyada bu yaratla uygun iler yapsn diye Allah tarafndan deiik
ekillerde istimal edilmesi bahsedilmektedir. Bu anlay, yaptklar karsnda ceza ve
mkfat hak edecek zgr varlk insan dncesiyle badamamaktadr. Kurtb (v.
671/1272) bu hadisle ilgili olarak unlar syler: Eb mer (b. Abdi'1-Berr) der ki:
Bu, isnad munkat bir hadistir. nk Mslim b. Yesar, Hz. mer ile
karlamamtr. Yahya b. Man onun hakknda yle demitir: Mslim b. Yesar kim
olduu bilinmeyen bir ravidir. Onunla mer (r.a) arasnda Nuaym b. Rabia vardr.
Bunu da Nesa zikretmitir. Nuaym ise, ilim tad bilinen bir kimse deildir.370
Bizce hadisle ilgili geni deerlendirmelerin yaplmas gerekmektedir.
2.2.3. Allah'n kudreti

2.2.3.1. Kalplerin evrilmesi
Allah'n kudretinin vurguland ve kalpleri diledii gibi evirebilecei ile
ilgili hadisler371
Buhr, Mslim, Tirmz, Eb Dvud, bn Mace ve Nes'de
gemektedir. Kalbin durumu ve kalplerin evrilmesi ile ilgili hadisler, Kur'an ayetleri
367
Aydn, a.g.e., s. 151.

Tun, a.g.m., s. 7.
369
370
Kurtb, a.g.e., VII/505.
371
Bkz., 33, 34, 35, 36 nolu hadisler.
368
101
ile birlikte anlalmaldr. Bu noktada rneini vereceimiz ayetler bu hadislerin

anlalmasn kolaylatracaktr.
)Allah'n kii ile kalbi
arasna girdiini ve sonunda O'nun katnda toplanacanz bilin.372 (
) Biz, onlarn kalblerini

ve gzlerini eviririz de ona ilk defa iman etmedikleri gibi azgnlklar iinde kr ve
akn brakrz.373 (

) Bir sure indirildii zaman birbirlerine bakar ve
sizi evreden biri gryor mu? diye sorarlar, sonra da savuup giderler. Anlamaz
bir kavim olduklar iin Allah'da kaplerini imandan savuturup evirmitir.374 (
(Onlar yle yakarrlar:) Rabbimiz! Bizi doru yola
ilettikten sonra kalplerimizi eriltme375

Ayetler nda kalplerin evrilmesi ile ilgili hadisler u ekillerde
yorumlanabilir:
1) Reslullah Mslmanlar, iman nimetinin gidebilecei ve kemalden
noksanla geiin olabilecei noktasnda uyarmaktadr.376
2) Hadisler, Allah'n kuluna olan yaknln gsterir. Bu ifadeler yaknl
gsteren temsili ifadelerdir.377
3) Burada maksat; Allahn mutlak iradesine vurgudur. Allah'n kullarn
kaplerinde diledii gibi tasarrufa sahiptir. Kimse bunu menedemez.378
372
Enfal, 8/24.
En'am, 6/110.
374
Tevbe, 9/127.
375
l-i mrn, 3/8.
376
Mbrekfr, a.g.e., VI/291.
377
Beydv, a.g.e., I/380.
373
102
4) Ayetlerde insan ile kalbinin aras ifadesi bir deyim olup bundan insann
akl ve duygular kastedilmektedir. Allah hibir beerin giremeyecei, bilemeyecei
ve mdahale edemeyecei bu alanlara Alalh mdahale edebilir, inan, bilgi ve
duygularnn deimesini salayabilir. Bu sebeple kullar rablerine snmal, inan,
duygu ve dncelerini gzelletirmesi iin O'na yakarmaldr.379 Enfal 8/24 ayeti
iin ifade edilen bu manalar bu konudaki hadisler iinde geerlidir.
5) Allah insan ldrebilir, iman frsatn elinden alabilir. O nedenle insann
daima kulluk zerine olmas gerekir.380
6) Allah, kullarna hidyet verdikten sonra onlar baz durumlarla ba baa
brakr da insan da bu durumlara sabredemeyip isyan eder ve bylece kalbi evrilir.381
7) Hadislerde (

) Onlar
sapp erilince Allah da
onlarn kalplerini evirdi382 ayetine atf vardr. Bu balamda hadislerdeki kalplerin

evrilmesi ile ilgili ifadeleri; insan sapnca Allah'da onun kalbini evirir eklinde
anlalabilir.
2.2.3.2. Mutlak kudret vurgusu

Cebir gibi grnen bir takm hadislerde Allah'n kudretine vurgu yaplmtr.
Eb Hureyre'den rivayet olunan Hi bir halife seilmemitir ki mutlaka onun iki
tane de yakn olmasn... Masum Allah'n koruduu kimsedir383 hadisi de bu
anlamdadr.
Hadiste Allah'n mutlak gcne vurgu yaplmtr. Bununla birlikte Masum
Allah'n koruduu kimsedir hadisi ile ilgili u yorumlar yaplabilir.
378

Karaman- arc-Dnmez-Gm, a.g.e., II/680.
380
Zemaher, a.g.e., II/204.
381
Kurtb, a.g.e., IV/112
382
Saf, 61/5.
383
379
103
1) Allah kullar arasnda peygamberleri, noksanlktan korumutur. Onlar

koruma ekli ise nefs-i kemalatla, yardmla, ilerindeki salamlkla ve sekinet
indirmekledir. Peygamberler dier insanlardan farkldr. Peygamberlerle dierleri
arasndaki fark; peygamberler hakknda ismet gerekliliktir. Bakalar hakknda ise
cevaz ynyledir.384
2) Allah'n lutfu gerei bir grevi stlenen kulunu ktlklerden,
yanllklardan, hatalardan koruyabilir. Ona iyi bir yardmc verebilir. Buradaki
yardmc onu iyilii tavsiye eden bir melek de olabilir.385 Allah kulunu yapmak
istedii gnahtan koruyabilir ki bu Allah'n ltfudur ve adaletine aykr deildir.386
Nitekim Kur'an- Kerim'de iyilik, hidayet Allah'a nisbet edilerek, Allah'n bir ltfu
olduu vurgulanmaktadr.387
3) Yardmcdan maksat iyilii ve ktl emreden nefistir.388
4) Allah'n kulunu korumas, peygamber veya ona dini retecek bir insan
gndermesiyledir. Kul, Allah'n vesile kld mrid sebebiyle, Allah'a ynelir
bylece gnahlardan korunmu olur. Bu mridi vesile klan Allah olduundan,
koruyan da Allah olmu olur.
2.2.4. Hr irade
Bu balk altnda aldmz hadislere baktmzda389 hepsinde insann hr
iradesine vurgu yaplmtr. Ayrca kiilerin fiillerinin niyetleri, yani iradeleri sonucu
gerekletiini gstermektedir. Bu hadislerin dnda fiili kula nisbet eden birok
hadis vardr. Ama zellikle bu hadis fiillerin bizzat kiinin iradesi sonucu ortaya
ktn bize gstermektedir.
384

bn Hacer, a.g.e., XIII/190.
386
387
Bkz., Nur 24/21.
388
bn Hacer, a.g.e., XIII/190.
389
385
104
Allah'n iradesi yannda insanda bulunan czi irade ile insan, mmkn olan
fiillerin ilenmesiyle, ilenmemesinden birini tercih eder. Bu kudret ile irade, Allah
tarafndan kullarna verilmi birer sfattr.390
nsann eylemlerinin gerek sahibi olduu, aklla, duyularla ve Kur'an
ayetleriyle ak sek olarak bilinmektedir. Allah insana baz grev ve sorumluluk
yklemi bunun karlnda ise ceza ve mkfat vaat etmitir. Allah insana bu fiilleri
yapmak iin nceden ve fiil esnasnda gc ve kudret vermitir. nsann eylemleri bu
gcn ve ona verilen czi iradenin sonucudur. nsan bu glerle fiile ynelir ve onu
zgr iradesiyle gerekletirir.391
zellikle kullarn hanif olarak yaratldn392 bildiren hadis insann
haktan sapmasnda Allah'n mutlak iradesinin cebri bir sonucu olmadn
gstermektedir. Bu hadiste haktan sapmann manas eytann insanlar saptrmaya
almas onlarn da sapmasdr.393
2.2.5. Yazg ve kalem

2.2.5.1. Cennet ve cehennem ehlinin nceden belirlenii
Kinatta var olan ve olacak her eyin, mahiyetini bilmediimiz bir kitapta,
mahiyetini bilmediimiz bir ekilde yazl olduu Kur'an'da da mevcuttur. (
phesiz lleri
dirilten, ilediklerini ve eserlerini yazan Biziz; hereyi, apak bir kitapta

saymzdr.394
390
Tun, a.g.m., s. 11.

Kutlu, a.g.e., s. 45; Flal, Ethem Ruhi, amzda tikadi slam Mezhepleri, Birleik Yay.,
stanbul, 1999, s. 86.
392
393
bn Manzr, Ebul-Fadl Cemlddn Muhammed b. Mkrim, Lisnul-Arab, Beyrut, 1988,
XI/130.
394
Yasin, 36/12.
391
105
Allah Teala mahlukat yaratmazdan nce ezeli ilminde olan her eyi kayt
altna almtr.395 Ancak bu kayt hkm ifade eden bir durum olmayp, yle byle
olacak eklinde nceden haber vermedir.396 Hadislerde, insanlarn durumlarnn levh-i
mahfuza yazld bildirilmitir. nceden de belirttiimiz gibi Allah'n ezeli ilmi
maluma tabidir ve insan cebre srklemez. Bu ilmin kinata taalluk eden bir
blmnn levh-i mahfuza kaydedilmesi de insann hrriyetini ortadan kaldrmaz.
nk bu kayt maluma tabi olan bir ilmin kayddr. Hkm ifade etmeyip haber
vermedir.
Bu blmdeki hadisler ierisinde dikkat eken ifade bnu Mes'ud'dan
rivayet olunan: Sizden birinin yaratl, annesinin karnnda krk gnde cem olur...
yle ki, kendisiyle cennet arasnda bir ziralk mesafe kald zaman ona yazs
galebe alar ve cehennem ehlinin ameliyle amel ederek cehenneme girer397
hadisinde ki yazs galebe alar (ne geer) lafzdr. Bu lafz cebir ifade eder mi
etmez mi? Hadisle ile ilgili u yorumlar yaplabilir:
1) Cennete bir ziralk mesafe kalmas demek lme ok yaklamas
anlamndadr.
2) Yazs ona galebe almaktan maksat, kii amelini yapt iyi ilerle
sonlandramaz, kt ilerle sonlandrr. Veya lmden nce amelini iyi bir ile
sonlandrr. Ancak kiinin amelindeki bu durum kendi iradesi ile ilgilidir. Yoksa
Allahn yazmasndan kaynaklanan bir cebirden dolay deildir.
3)
Hadiste,
iyi
amellere
sonuna
kadar
devam
etmenin
nemi
bildirilmektedir.
4) yi kii bazen ktlk, kt kii ise bazen iyilik yapar. Ameller son
durumlarna gredir. Bu durum Allah'n ilmi noktasnda aktr.398
395
Kurtb, a.g.e., XIV/385; Rz, a.g.e., XVIII/453.

Ebu'l-Mnteh, a.g.e., s. 21
397
398
396
106
2.2.5.2. Yazgnn deimezlii

Hadislerde, Allah'n ezeli ilminde tespit edip kayda geirdii bilgilerde bir
deiikliin olmad vurgulanr.399 Allah'n ebediyete kadar her eyi yazdn, sonra
da sayfalarn drld ve hibir eyin artrlamayaca belirtilir. Ayn durum
Kur'an'da da belirtilmektedir.400 Ayet ve hadislerden anlald kadaryla levh-i
mahfuz; tabiri caizce, asl ktk, orijinal ana kitaptr. Bu kitap Allah'n mahlukata
taalluk eden ilminin kayd olduundan onda deiiklik olmas dnlemez.401
Allah kinatta var olan ve olacak her eyi, mahiyetini bilmediimiz bir
kitapta kayt altna almtr. Ancak bu yazma ii O'nun ilmi ile ilgili bir durum olup
bizleri cebre zorlamaz. Bu yazma dediimiz gibi bir hkm deil ihbar eklindedir.402
Reslullah'n kalemlerin kuruduu ve haklarnda hkm verilmi ve
gemi bir ey hususunda403 amel etmeyi emrettii hadisler, her eyin yazlmasnn
ne ifade ettiini, yazgnn insan cebre zorlamadn anlatabilir. Bu hadislerden u
hkmler karlabilir:
1) Kalemlerin kurumasndan, miktarlarn gemesinden maksat Allah'n o
iler noktasnda ilmi gemitir. O ilerin levh-i mahfuza yazm tamamlanmtr.
Kalem artk bu ilim noktasnda kurumutur.404
2) Hadisler yazgnn, nesne ve olaylarn tasvirinden ibaret olduunu
gstermektedir. Bu, Belli bir zamanda ve belli bir yerde yle yle vuku bulacak
tarznda bir tasvir olup vuku bulsun eklinde bir hkm deildir. Dolaysyla
kinata dair ilh ilmin levh-i mahfuza yazlmas insanlar icbar altnda brakmaz.
Nitekim insan levh-i mahfuzda ne yazldn bilmeden kendi hr iradesine gre
davranr. Eer insanlarn amelinin yazlmas onlar cebre zorlayacak olsa idi Hz.
Peygamberin kullua teviki anlamsz olurdu. 405
399
Bkz., 6, 44, 45, 46, 47 nolu hadisler.

Bkz., Ra'd, 13/39. / Yasin, 36/12.
401
bn Hacer, a.g.e., VI/289.
402
Eb Hanfe, Numan b. Sbit, el-Fkhul-Ekber (slam'n nan Esaslar), trc., smail Bayer, htar
Yay., Ankara, 1992, s. 15.
403
404
405
Mturd, a.g.e., s. 310; Aliyy'l-Kr, ag.e., s. 82.
400
107
3) Bu ilmin levh-i mahfuza geirilmesi insanlar bir ii yapmada zorunlu

klmad gibi, insanlardan mkellefiyeti kaldrmaz. 406
4) Bunlarn hepsine iman gerekir. Bu imann keyfiyeti Allah'n bu iler
noktasnda ki ilmidir. Hibir ey onun ilmini kuatamaz.407
5) Gelecek insanlardan gizlidir. Kiiye gereken, emrolunduu ey
hususunda almaktr.408
u halde levh-i mahfuz Yce Allah'n bir plan hkmndedir ki, kesinlikle
hatadan mahfuzdur. Kullarn btn fiilleri Allah'n yaratmasyladr. Ancak bu
hususta bir cebir ve zorlama yoktur. nk Allah (cc) insana bir irade vermi onu
sorumlu olduu noktalarda istediini yapmakta serbest klmtr. nsan bu ihtiyarn
istedii ekilde kullanr. Allah da onu yaratr.
Akla yle bir soru gelmektedir. Allah, ilminde var olan eyi neden kayt
altna almtr. Bu hususta hangi aklama getirilirse getirilsin, bir yorumdan, akl
yrtmeden teye gidecek deildir. Ancak Fahruddn er-Rz (v. 606/1209)'nin bu
olayn hikmetini aklarken sarfettiklerini buraya almakta, fayda mlahaza ettik:
Melekler o kitaba nazar edip, sonra da hadiselerin, varlk lemine orada yazl
olana uygun olarak gerekletiini grnce bu, o melekler iin Hak Tel'nn
hereyi bildiine dair bir baka delil olmu olur.409
2.2.5.3. Yazgnn snnetullah ve nefis diye alglanmas

Hadislerde geen Allah'n yazmas, kalem ifadelerinin bir manas da
Allah'n kulu iin yaratt kevni kurallardr, yani Snnetullah'tr. Bu anlam, Eb
Hureyre'den rivayet olunan: Ey Eb Hureyre! Senin karlaacan ey hususunda
artk kalem kurumutur.410 hadisi ile bn Abbs (ra)'dan rivayet olunan Allah
406

408
409
Rz, Meftihu'l-ayb, XVI/366.
410
407
108
demoluna
zindan
nasibini
yazmtr.
Bu
mutlaka
ona
ulaacaktr411
hadislerinden karabiliriz. Hadisler bize unlar gstermektedir.

1) Kazakader ve kitabet Allah'n yaratltan itibaren mahlukatla ilgili
btn durumlar kapsar. Yaratlta insanlara ilham ettii iyiye ve ktye
meyledebilme yetenei de bu yazgnn ierisindedir.
2) Kii deiik imtihanlara maruz kalabilir. Zina imtihan da bunlardan
birisidir.412
3) Hadisler, insanlar iin kk gnahlardan kanmasn zorluunu ifade
etmektedir. Ancak, kiinin gcnn stndeki bu durum onun hrriyetine engel

deildir. Zira (
Onlar ki; ufak-tefek
kusurlar dnda gnahn byklerinden ve hayaszlktan kanrlar...413 ayeti ufak

tefek gnahlar dnda kalan byk gnahlardan ve bilhassa fuhiyattan kananlarn,
bu kk gnahlardan affedileceini, Allah'n cennetle mkfatlandracan bize
gstermektedir.414 Byk gnahlardan iradeleri ile kananlar kk gnahlardan
tvbe etmi saylrlar.415 Kul; kk gnahlar noktasnda, kaldramyaca bir
durumla karlasa bile bundan sorumlu tutulmayacandan, bu, onun zgrlne
engel deildir.
4) Bu hadisler insan hrriyetinin alann bize izmektedir. Her eyde
hrriyet, czi iradenin geerlilii aranmamaldr. Ancak karlnda ceza ve mkfat
greceimiz durumlarda czi irade mutlaka gereklidir. Bunun dndaki durumlarda
insan
hrriyetinden,
czi
iradenin
geerliliinden
bahsetmemiz
mmkn
grnmemektedir.
Hadis ve ayetlerdeki kitabet, levh-i mahfuz ve kader ifadeleri bize
gstermektedir ki, bu ifadeler Allah'n mahlukatla ilgili btn durumlarn kapsar. Bu
ilim olabilir, mahlukatn yaratl olabilir, yaratlndaki zellikler vb. durumlar
olabilir. u halde levh-i mahfuz Yce Allah'n bir plan hkmndedir. Bu planda bir
411

Ayn, a.g.e., XX/73.
413
Necm, 53/32.
414
Canan, a.g.e., IV/283-284.
415
412
109
deimenin olmas szkonusu deildir. Bizler Allah'n hakkmzda ki plann

bilemediimiz iin daima gayret iinde olmak ve onun rzasn aramak zorundayz.
nk Allah (cc) insana bu rzay arayp ve ona gre amel edecek bir irade vermitir.
Allah insana sorumlu olduu noktalarda istediini yapmakta serbest klmtr. nsan,
bu ihtiyarn istedii ekilde kullanr. Allah da onu yaratr. Bu anlamda da her insan

kendi mizacna uygun olan eyleri tercih edecek (
Deki
herkes kendi mizacna gre i yapar416 ve insann yaratlna uygun olan eyler
kendisine kolaylatrlm olacaktr.417 Son olarak yazg ile ilgili unu syleyebiliriz
ki; Her eyi yaratan Allah'n mlknde diledii gibi tasarrufu szkonusudur. tiraz
edilmez. Ama Allah'n zulmetmesi de sz konusu deildir.418
2.2.6. Musibetler ve ilahi takdir

2.2.6.1. Musibetlere kar tavr
Hadislerde, hastalk vb. durumlara kar, teslimiyeti bir tavr gremeyiz.
Daima tedavinin, gereklilii vurgulanmaktadr. Bu konuyla ilgili tezimizde
almadmz birok hadis vardr. Tedavi iin kullandnz ilalar ifa isteiyle
okunan dualar ve (dmanlardan) korunmak iin kullandmz koruyucu eyler
hakknda ne dersiniz, bunlar Allah'n kaderinden bir eyi geri evirip deitirir mi?
Reslullah (sav): Bu saydklarnz da Allah'n kaderindendir diye cevap verdi419
hadisi tedavi yntemlerinin de kaderin bir paras olduunu bize aka
gstermektedir.
Bu ve bunun gibi hadislere binaen u rahatlkla sylenebilir: Hi kimse Hz.
Muhammed (sav)'in tedaviyi ngrmeden bir teslimiyeti tavsiye ettiini veya slam
dininin byle bir eyi takva olarak grdn iddia edemez.
416
sra, 17/84.
Tatl, a.g.m., s. 290.
418
bn Hacer, a.g.e., XI/493
419
417
Allah'n hastal
110
yaratmas nasl bir kader ise onun tedavisini yaratmas da kaderdir. Burada
kaderden maksat Allah'n yarat tabiat kanunlar yani snnetullah'tr.420
Bu hadisler ierisinde Hz. Peygamber'in veba ve taunla ilgili hadisleri
olduka ilgintir. Bu husustaki hadisler birlikte ve dikkatlice incelendii takdirde,
sabrdan ve bulunduu blgeden ayrlmamaktan maksadn, hastalk, bulunduumuz
yerde zuhur etmise bana da bulamasn endiesine kaplarak oray terk etmemek
olduu anlalr. Yani, bulunduu beldede veba kan m'min Allah'n yazd bana
ular diye dnp oray terketmeyecek, yerinde kalacaktr. te bu davran izhar
eden kimse ehid sevab alacaktr.
Reslullah, (sav) veba kan yere gitmemeyi421 de emretmitir. yle ise bu
hadislerdeki sabrdan maksat hem vebal yerden kmamay, hem de vebal yere
gitmemektir. Bu dnce ise hastaln yaylmasn nlemede en byk tedbir olan
karantina anlamna gelir. Bunun yannda bu karantinada kalp sknt eken ve
byle ac bir hastalk sonucu len insan Allah'n ltfundan dolay ehit sevabna
mazhar olacaktr.422 Ancak bu mkfatn sebebi, bu hastaln dier insanlara
bulamasn nlemesi ve byle bir acya sabredebilmesidir.
Ayn zamanda bu hadisler, ktlklere ve sebeplerine kar tedbirli olmay
tevik ederken, afetin gelmesi durumunda da Allah'n kazasna teslim olmay ifade
eder.423 Ancak bu teslimiyet tedavi olunmayacak anlamnda olmayp sabr
anlamndadr.
2.2.6.2. Musibetlerin kayna

Hadisler Kur'an ayetleri gibi hayr Allah'a nispet ederken, ktl
insanlarn kendi fiillerine nispet eder. Bu konudaki ayetlerden birka yledir: (
420
Gler, lhami, Allah'n Ahlakilii Sorunu, Ankara Okulu Yay., Ankara, 2002, s. 147.
422
bn Hacer, a.g.e., X/192.
423
Nevev, a.g.e., XIV/207.
421
111
)Sana ne iyilik gelirse Allah'tandr, sana ne ktlk dokunursa kendindendir.

Seni insanlara peygamber gnderdik, ahit olarak Allah yeter.424 (

)Elleriyle yaptklar
yznden balarna bir felket gelince hemen, biz yalnzca iyilik etmek ve aray
bulmak istedik, diye yemin ederek sana nasl gelirler!425
Ayet ve hadislere gre insanlarn bana gelecek her ey iyi-kt, hayr er
bunlarn hepsi Allah'n dilemesi ve yaratmasyladr. Ancak Allah'n iradesiyle ilgili
konuda sylediimiz gibi burada Allah'n rzas yoktur. Yaratma anlamnda bir
dilemesi sz konusudur. nsan kendi iradesiyle, akl ve bilgisiyle, iyi bir i yaparsa
duygularn, akln, iradesini gzel bir yolda kullandndan bu fiil insana aittir. Ayn
zamanda bu kabiliyetleri verdii, buna raz olduu ve sonucunda insann czi
iradesine binaen yarattndan dolay hayr, iyilik ve baar Allah'tandr. Yine
insanlarn irade ve tercihlerine braklan konularda insanlar kendi iradelerini doru
kullanmazlar, bu nedenle de Allah'n raz olmad bir sonu elde ederlerse bu
sonular kendilerinindir. mkan verdii halde ktle rzas olmad iin ktlkler
Allah'a nispet edilemez.426 Bu dnce (
) Onlara bir iyilik gelirse: Bu Allah'tandr

derler, bir ktle urarlarsa Bu, senin tarafndandr derler. De ki: Hepsi
Allah'tandr427 ayetiyle ztlk arz etmez. nk burada her eyin Allah'tan
olmasndan maksat yaratma anlamndadr.428
Hadislerde, Allah'n, hibir sebep yokken kulunun gnahlarn affettirmek
ve imtihan iin baz skntlar gnderebilecei bilgisi yer almamaktadr. Fakat
imtihan dnyasnn gerei ve yaamn doal sonucu olarak insann bana gelen
musibetlere sabrettii takdirde mkfat alacana dair haberler sz konusudur.
424
Nisa, 4/79.
Nisa, 4/62.
426
Karaman- arc-Dnmez-Gm, a.g.e., II/98; Kurtb, a.g.e., V/333.
427
Nisa, 4/78.
428
Beydv, a.g.e., I/226; Rz, Meftihu'l-ayb, VIII/176.
425
112
zellikle, Ademolunun misali, yan banda doksan dokuz tane (ldrc) belann
bulunmasna benzer. Bu belalardan kurtulmu olsa bile, sonunda lnceye kadar
ekecei dknlk hali yakalayacaktr429 hadisi ile, Reslullah'n yere bir takm
izgiler izerek insann hayatn anlatt u izgi insandr. u onu saran kare
izgisi de eceldir. u dar uzanan izgi de onun emelidir. (Bu emel izgisini kesen)
u kk izgiler de msibetlerdir. Bu musibet oku yolunu ararak insana demese
bile, dier biri deer. Bu da demezse ecel oku deer.430 hadisleri bize gre bu
dncenin delilidir.
Zira musibetler, cebir anlamnda Allah'n diledii zaruri fiillerden olsa idi bu
musibetlerden ka mmkn olmazd. Ama bu hadisler, musibetlerden korunmann
mmkn olabileceini gstermektedir. Zaruri bir fiil olan ihtiyarlk ve lmden ka
yoktur. Hadisler zaten bunu ifade etmektedir. Ancak lm ve ihtiyarlk gibi zorunlu
fiiller hari, insanlara dnya hayatnda sknt verebilecek, hastalk vb. durumlardan
korunmann mmkn olabilecei aka belirtilmektedir.
Bu nokta da (

)Andolsun ki sizi biraz korku ve alk; mallardan, canlardan
ve rnlerden biraz azaltma (fakirlik) ile deneriz. (Ey Peygamber!) Sabredenleri
mjdele!431 ayetindeki imtihan unsurlar, yaamn doal seyri sonucu ortaya kan
durumlar olarak alglanabilir. Bununla birlikte bu unsurlarn, insann yapt kendi
fiillerinden kaynaklandn da syleyebiliriz.432 Byle bir dnce Allah'n mutlak
iradesine ve yaratmasna aykr deildir. Ayette ifade edildii ekliyle (
Baa gelen hibir musibet Allah'n izni olmakszn olamaz433
sonuta bamza gelen her durumun mutlak yaratcs ve mrid'i Allah'tr.
429

431
Bakara, 2/155.
432
Gler, a.g.e., s. 148.
433
Teabun, 64/11.
430
113
Be ey vardr, onlarla imtihan olacanz zaman artk cemiyette hibir

hayr kalmamtr434 hadisi, musibetlerin kayna ile ilgili u bilgileri verebilir:
1) nsanolu, Allah'n yasaklad baz fiilleri gerekletirdii takdirde, bu
fiillerin doal sonucu olarak baz ktlkler ortaya kabilir. Bu masiyetin yaratcs
yine Allah'tr. Ancak bu durumlarn olumasna sebep olan fiillerin balangc,
tetikleyicisi insann kendi fiilidir.
2) Allah'n yasaklad bu fiiller yapld takdirde bir ceza olarak Allah'n
insanlarn bana musibetleri gndermesi mmkndr. Bunun rneini Kur'an'da
belirtildii zere baz kavimlerin helak edilmesinde grmekteyiz.
Bu blmdeki son hadisimiz bn Mes'ud (ra)'dan rivayet olunan, Tirmz ve
bn Mce'nin tahric ettii: (Hastalk nev'inden) hibir ey hibir eye sirayet
etmez!435 diye balayan hadistir. Bu hadisin u ana kadar incelemeye altmz
hadislerle birlikte anlalmas zor grnmektedir. nk Reslullah nceki
hadislerde bulac hastal kabul ederken bu hadiste bulac hastaln olmadn
sylemektedir. Ayn ekilde bu hadiste hastalk dahil olmak zere bamza gelen her
musibetin sanki zorunlu fiil olduu grlr. Bu noktada yaplan u yorum bize yol
gsterebilir. Reslullah, bu hadislerinde hastalklarn bir canldan dier bir canlya
sirayet etme (bulama) hadisesini reddetmektedir. Halbuki sirayeti (bulama) teyit ve
bu maksatla karantina denen tedbiri emrettii de vakidir. Aradaki tearuzu alimler
yle giderir: Cahiliye Araplar, hastaln kendi kendine sirayet ettii inancnda
idiler. Reslullah, hadiste grld zere, bu inanc reddederek hastal indirenin,
canllar hasta edenin Cenab- Hak olduunu, onun izni ve iradesiyle hastaln
geldiini ve bakasna bulatn tebli etmitir. Dier bir husus Reslullah cahiliye
inancn ykmak ve sirayetin Allah'n bilgisi tahtnda cereyan ettii hususunda,
muhatabn ikna iin: Birincisini kim uyuzlad? sorusunu sorar. Doru ya, sirayet
hadisesinin balamas iin bir bidayete ihtiya var. Her eyi yaratan Allah deil
mi?436
434

436
Canan, a.g.e., XIV/17.
435
114
2.2.7. Amellerde devamllk

Bu balk altnda aldmz hadisleri437 bize gre kader konusu ierisinde
deerlendirmeye gerek yoktur. Ancak bu hadislerin hadis kitaplarnda kader
bal altnda zikredilmesi bizim de bu hadisleri buraya almamz gerekli klmtr.
Kiinin cennet veya cehennemlik olma durumu yaamnn belli bir dnemiyle deil
bir mr boyu yapacaklarnn deerlendirmesiyle gerekleir. Burada zikrettiimiz
hadisler bize gre amelde devamlln nemini ve dinde samimiyetin gereklii
anlatmaktadr. Bu nedenle bu hadisler zerinde fazla yoruma gerek olmadn
dnyoruz.
2.3. Hidayet Ve Dallet

Hidayet szlkte doru yolu aklamak ve gstermek, doruyu ve gerei
bulmak anlamlarna gelir.438 Dallet ise sapmak, yolunu armak, doru yoldan
kmak anlamlarna gelir.439 Hidayet terim olarak iki manaya gelir: 1) Allah'n hem
kullarna doru yolu gstermesi ve aklamas 2) Onlarn hr iradeleriyle yaptklar
seime doru yola girmeleri fiilini yaratmas demektir.440 Dallet ise terim olarak;
Allah'n gsterdii hak yolun dna kmak ve sapkn inanlara sahip olmay ifade
eder.441
Mezhepler arasnda birliktelik salanamayan bir mesele olmas hasebiyle bu
konu hakknda mezheplerin grlerini ele almakta fayda mlhaza ettik:
Mutezile Allah'n hidayeti erdirmesini, Allah'n sevap yollarn gstermesi
olarak aklar. Saptrmas ise, kul kendi nefsinde sapkl yaratt zaman onun
sapklna hkmetmesi demektir.442 Ayn zamanda sapklktan maksat, sapklar
olmakla isim alp hkm giymeleridir.443 Kfr eer Allah'n kazasyla olmu olsayd
437

bn Manzr, a.g.e., XV/353
439
bn Manzr, a.g.e., XI/390.
440
Glck, a.g.e., s. 322.
441
Klavuz, a.g.e., s. 195.
442
Aliyy'l-Kr, a.g.e., s. 222; Sbn, a.g.e., s. 157.
443
Ear, Ebul-Hasan Ali b. smail, Makltl-slmiyyn vehtilful-Musalln, Thk., Muhammed
Muhyiddin Abdlhamid, Mektebet'l-Asriyye, 1999, I/325.
438
115
ona rza gstermek gerekirdi. nk kazaya rza gstermek vacibtir. Bu durum ise
batldr. nk kfre rza kfrdr. Bu da gsteriyor ki kfr Allah'n kazasyla
deildir.444 Allah'n kfirlerin kalplerini mhrlemesinden maksat ise, o kimsenin
Allah'n dostlarndan deil, dmanlarndan biri olduunu tanyabilmeleri salayan
siyah bir iarettir.445 nsan, hidayet olmakszn iyilikle ilgili her eyi yapabilecek
gtedir.446 Mutezile, bu konuda asl anlayndan bir taviz vermeyerek kul fiilinin
yaratcsdr ilkesinden hareketle hidayeti Allah'n doru yolu gstermesi, dalleti
ise, insann dalletle adlanmas olarak alglar.447
E'arlere gre hidayet meselesi Allah'n hidayet ve dallet halini insanda
yaratma eklindedir.448 Hidayet ve dallet Allah'n katndadr ve bunu diledii ekilde
kullanr. Kur'an'n, Allah'n kendisi iin hidayet olduunu haber verdii kimseye
krlk arac olmas caiz olmad gibi kendisinde krlk olan bir kimseye de hidayet
olmas caiz deildir.449 man, Allah'n bir nimetidir, ltfudur. man nimetini veren
Allah'tan, bu nimeti verip vermemesi istenemez. Allah bunu fazlndan vermektedir.
Kfirlere imanla emretmektedir. Onlara iman gc vermediinde ise onlar kendi
hallerine terk etmektedir. Bununla birlikte onlar imandan mahrum etmemektedir.450
Hidayet iki trldr. Birincisi; aklamak, delil getirmek ve dua manasnda olandr
ki, bu manada hidayet Reslullah'a ve her mride nisbet edilebilir. kincisi kalplerde
hidayeti yaratma eklindedir ki bu manada hidayet sadece Allah'a nisbet edilir.
Birinci manadaki hidayet btn mkellefleri kapsarken, ikinci manadaki hidayet
sadece mhtediler iindir.451 Buna karlk Bklln, hidayeti yaratann Allah
olduunu grndedir. Allah'n katnda olan bu hidayet tevfik ve kolaylatrma
olarak alglanr. Dalleti yaratanda Allah'tr. Allah kfirlerin tevfikini brakmak,
gslerini daraltmak, hidayete erme kudretini yok etmek suretiyle onlar dallette
444
Badd, a.g.e., s. 161; Aliyy'l-Kr, a.g.e., s. 75.

Watt, a.g.e., s. 289.
446
Erdem, a.g.e., s. 25.
447
Glck, erafeddin, Bakllani ve nsann Fiilleri, TDV Yay., Ankara, 1997, s. 324
448
Cveyn, Kitabu'l-rad, s. 189; Ear, el-bne, s. 209; Crcn, Mevkf, VIII/187.
449
Ear, el-bne, s. 209.
450
Ear, el-bne, s. 185.
451
Badd, a.g.e., s. 160-161.
445
116
brakr.452 E'ariliin hidayet anlay, Allah'n mutlak yaratclna vurgu yapyorsa

da bir bakma da insann zgrln yok eder.453
Matridilere gre Allah'n hidayeti erdirmesi demek, kulun nefsinde
hidayetlenmeyi yaratmas demektir. Saptrmak da onda dalleti meydana getirmesi
manasna gelir.454 Kii hidayete veya sapkla meylettii zaman Allah'n ondaki bu
durumu yaratmas bakmndan hidayet ve dallet, Allah'a nisbet edilir.455 Hidayetin
bazen peygambere ve Kur'an'a izafe edilmesi mecazi bir durumdur. Ayn ekilde
bazen eytana dalletin izafe edilmesi de mecazidir.456 Hidayet konusunda Allah'n
ltfuyla btn insanlar doru yola eritirmesi mmkndr.457 Matridi dncesi
olduka ak ve tutarldr. Dier fiiller gibi, insann hidayet ve dalleti de e zamanl
olmak zere irade-arzu ynnden insana, yaratma ynnden Allah'a aittir.458
Hidayet ve Dallet hususundaki hadisler, Kur'an ayetleriyle ayn
erevededir. Ayetlerde olduu gibi hadislerde de Hidayet ve dallet mutlak manada
Allah'a nispet edilmektedir. Bu hususa hadislerde oka rastlanmaktadr. Biz bu
hadislerden baz rnekleri tezimize aldk. Hadislerin tamamn almamz mmkn
deil di, nk bu anlamdaki hadisler olduka oktu.
Bu hadislerde u ifadeler dikkat ekicidir: Ey kullarm! Hidayet
verdiklerim dnda hepiniz dall (doru yoldan sapmlar)snz. yleyse benden
hidayet isteyin de sizi hidayet edeyim!...459 Vallahi Allah olmasayd hidayeti
bulamazdk, Ne oru tutar ne namaz klardk...460 Allah kime hidyet verirse onu
kimse saptamaz, kimi de saptrsa onu kimse hidyete gtremez.461 Allah (cin ve
ins dahil) mahlukatn bir karanlk iinde yaratt. Sonra zerlerine kendi nurundan
serpti. Bu nur, kimlere isabet ettiyse hidayeti buldular, kimlere de isabet etmediyse
452
Bklln, a.g.e., s. 376.

Gler, a.g.e., s. 137.
454
Sbn, a.g.e., s. 157; Nesef, a.g.e., II/314.
455
Sbn, a.g.e., s. 158; Aliyy'l-Kr, a.g.e., s. 221.
456
Aliyy'l-Kr, a.g.e., s. 222.
457
Pezdev, a.g.e., s. 178; Gazzl, a.g.e., s. 231.
458
Yazcolu, a.g.e., s. 66.
459
460
461
453
117
sapttlar. Bu sebeple diyorum ki: Kalem, Allah Teala'nn ilmi hususunda

kurumutur.462
Bu ifadeleri destekleyen Kur'an ayetleri ise u ekildedir: (

( )Reslm!) Sen sevdiini hidayete
erdiremezsin; bilakis, Allah dilediine hidayet verir ve hidayete girecek olanlar en
iyi O bilir.463 (
Eer Allah'n lutuf ve merhameti olmasayd iinizden hibir
kimse asla temize kamazd. Fakat Allah dilediini arndrr.464 (

) Allah diledii kimseyi artr dilediini de doru
yola iletir.465 (
Allah kimi doru yola iletmek isterse onun kalbini
slm'a aar; kimi de saptrmak isterse ge kyormu gibi kalbini iyice

daraltr.466 (
dilediini de doru yola iletir.467 (
Allah diledii saptrr
)Eer Allah sizi azdrmak istiyorsa, ben size t

vermek istesem de, dm size fayda vermez. (nk) O sizin Rabbinizdir. Ve
(nihayet) O'na dndrleceksiniz. 468
Ayet ve hadisler nda hidayet ve dalletin anlalmas u ekillerde
olabilir:
462

Kasas, 28/56.
464
Nur, 24/21.
465
En'm, 6/39.
466
En'am, 6/125.
467
brahim, 14/4.
468
Hud, 11/34.
463
118
1) Allah'n hidayeti vermesinden maksat, Peygamberlerin gnderilmesidir.

nk Allah, Peygamber ve kitap gndermeden nce u bir gerek ki insanlar byk
bir aknlk ve dallet iindeydi. Allah, peygamber gndermek suretiyle insanlar
hidayet erdirmitir.469
2) Hidayete erdirmesinden maksat, Allah'n kullarn tvbesini kabul etmesi
ve onlara rahmet ve mafiret etmesidir. 470
3) Dalletten maksat, insanlarn cehalet iinde bulunmasdr. Allah
Peygamber gndererek insanlar bu cehaletten kurtarmtr. 471
4) Allah insanlar karanlk ierisinde yaratmtr.472 Bundan maksat ise
nefs-i emmaredir. Yani Allah insanlar kendilerini ktle srkleyecek bir nefs-i
emmare ilham etmitir. Hidayete erdirmesi ise insan, nefs-i emmarenin isteklerine,
kar koyup Allah'n ona bahettii akl ve iradeyi kullanmas ile doru yola
erimesidir.473 Bu durumda, insana akl ve iradeyi verdiinden dolay hidayete erdiren
Allah'tr. Nefs-i emmareyi ilham eden Allah olduundan saptran da Allah'tr.
5) Hadislerde ve ayetlerde geen Allah'n hidayete erdirdiini kimse
saptramaz, dallete drdn kimse hidayete erdiremezden maksat resul ve
eytandr.474 nsan eer kendi iradesi ile hidayeti seerse eytan ne kadar yoldan
karmaya alrsa alsn yine de baarl olamaz. Yine kii eer dalleti seerse
peygamberler ne kadar urarsalar urasnlar o insanlar doru yola ulatrmalar
mmkn deildir. Nitekim Eb Talib'le ilgili ayet ve hadiste475 de belirtildii gibi kii
eer dalleti seerse, Allah dnda hi kimsede onu iradesini etkileyecek g
yoktur.476
469
sfehn, a.g.e., s., 835; Mbrekfr, a.g.e., VII/166-167.

Mbrekfr, a.g.e., VII/166-167.
471
472
473
Mbrekfr, a.g.e., VII/335.
474
475
Buhri, Ceniz 79 (1294), Fedil's-Sahabe, 69 (3671), Tefsir, Berat (4398); Mslim, man 39,
(34); Nes, Cenaiz 102, (4, 90, 91).]
476
Karaman- arc-Dnmez-Gm, a.g.e., IV/237
470
119
6) Allah'n dilediini saptrmas, o kiiye ltfunu gstermemesi ve onu

dalleti ierisinde brakmasdr. nk o kii ltfu hak edecek bir ey yapmamtr.
Ltuf ehli deildir.477
7) Allah'n dilediini saptrmas u ekilde de olabilir ki; Allah bir toplulua,
bir guruba slam'la tanmay, tebliin gitmesini, peygamberin gelmesini nasip eder.
O toplulukta peygamberin gelmesinden sonra kendi iradeleriyle peygamberin
getirdiklerini reddederlerse dallete saparlar. Burada Allah peygamber gndermesi
ile onlar dallete drm olur. Yani dallete dren Allah'tr olmu olur.478
8) Yine Allah bir kulunu saptrmay istemesi, Allah'n o kulunu kfrde
srarn bilmesi ve onu bu hal zere brakmas, onu saptrmas ve hidayeti
ltfetmemesi anlamna gelebilir.479
9) Allah bir kulunun kendi iradesi ile dalleti setiini, bu amel zerine srar
ettiini bilir ve o insann iradesine binaen onun iin adaleti gerei dalleti yaratr.
Ayn ekilde Allah bir kulun kendi iradesiyle hidayeti setiini grr, Allah'ta onun
iin bylece adaleti ve ltfu gerei hidayeti yaratr.480 Mutlak olarak hidayeti ve
dalleti yaratan Allah olduundan, hidayet ve dallet veren Allah olmu olur.
10) Allah dilediini hidayete erdirir diye tercme edilen cmleler Allah
dileyeni hidayete erdirir eklinde de tercme edilebilir.481 Hakiki manada hidayete
erdiren veya dallete dren Allahtr. Allahn kulunu hidayete erdirmesi veya
dallete drmesi ise, onda bu fiilleri yaratmas demektir.482 Ancak bu yaratma
kulun ihtiyarn ve tercihini kullanmasndan ileri gelmektedir. Yoksa insan kendi
iradesiyle bir ey tercih etmedii mddete ilahi irade ve kudret onu dallete cebren
sevketmez.483 Allah, tutum ve davranlarnn gidii itibariyle asla imana
ermeyeceini bildii insanlarn dnda hi kimseyi saptrmaz, sapklk iinde
brakmaz; ve yine Allah, imana olan eilimini bildii insanlarn dnda kimseyi
477

Kurtb, a.g.e., IX/514
479
480
481
Karaman- arc-Dnmez-Gm, a.g.e., IV/236.
482
Sbn, a.g.e., s., 157.
483
Taftazn, a.g.e., s. 228 (dipno no: 23)
478
120
doru yola yneltmez, doru yola sokmaz. Dallete saptrma, Allah, kendisine kar
taahhtlerini bozan fasklardan bakasn saptrmaz484 ilkesiyle birlikte dnlmeli,
bu temel zerinde deerlendirilmelidir. Allah'a izafe edilen saptrma/sapklk iinde
brakma ifadesi, Allah'n, sapmaya eilim gsteren kiiyi rahmet ve hidayetinden
yoksun klarak kendi haline brakmas (tahliye) anlamna, doru yola yneltme
(hidayet) ifadesi ise, bunu hak eden kiiye baar (tevfk) ve destek salamas
anlamna gelmektedir. Bu nedenle bu gibi ayet ve hadisler Allah dileyeni hidayete
erdirir, dileyeni saptrr eklinde anlalabilir.
Bunun dnda bu blmde zikrettiimiz Hakm bnu Hizm (ra)'nn,
cahiliye devrinde yapt hayrlar hakknda sorduun da, Reslullah (sav)nin:
Zaten, daha nce yaptn bu iyiliklerin hayrna Mslman olmusun485 sz
hidayete erme ifadesini anlama hususunda bizlere yol gsterici niteliktedir. Bu hadis
kiinin nceden yapt iyiliklerin bereketi sonucu, Allah'n ltfunu kazanp hidayete
erebileceini gsterir. nk balanglar sonlarn adresleridir.486
Eb Msa Abdullah bnu Kays el-E'ar (ra)'dan rivayet olunan;
Hz.
Peygamber (sav)'in: Allah'n benimle gnderdii ilim ve hidyetin misali, bir

araziye den yamur gibidir487 hadisi insann hr iradesine vurgu yapmaktadr.
Allah (cc) peygamber, kitap gndermek suretiyle insanlarn hidayete erimesini ister.
Ancak baz insanlar iradeleriyle bu nidaya cevap verir, bazlar ise yine kendi hr
iradeleri ile bu teblie cevap vermeyip dallet iinde kalrlar.
Yine bu konu ierisinde deerlendirdiimiz birtakm hadislere baktmzda,
Reslullah'n hidayet ve dalleti baz sebeplere baladn grrz. Bir kavm,
iinde bulunduu hidayetten sonra saptt ise bu, mutlaka cedel sebebiyle
olmutur488 hadisi ile Haberiniz olsun! Ben size iki arlk brakyorum. Bunlardan
biri Allah Tel'nn Kitab'dr. O, Allah'n (sema-arz arasna uzanm) ipi olup, kim
ona tutunursa hidayet zere olur, kim de onu terkederse dallete der489 hadisi bu
484
Bakara, 2/26.
486
Nevev, a.g.e., II/140.
487
488
489
485
121
dnceye rnek tekil eder. Bu hadisler insanlarn kendi fiillerinden dolay dallete
dtklerini gsterir. Yoksa Allah'n bir kulunu zorla saptrmas szkonusu deildir.
bey b. Kab (ra)'dan rivayet olunan: Reslullah (sav) dedi ki; Hzr'n
ldrd ocuk kfir olarak mhrlenmiti. ayet yaasayd Anne babasn isyana
ve kfre zorlayacakt490 hadisi zerinde dnlmesi gerekmektedir.
Hadisteki mhrleme ifadesi, Kur'an'daki mhrleme ifadeleri ile birlikte
anlalmas gerekir. Kur'an- Kerim'de kfirler iin mhrleme lafz kullanlmtr.

Bu anlatmn kullanld ayetlerden biri de udur: (
) Evet, inkarlarna karlk onlarn kalplerini mhrledi, onun iin bunlarn

ancak pek az inanr.491 Hadis ve ayetteki mhrlemekten maksat unlar olabilir.
1) Allah insanlar kendi yaptklar veya yapacaklar kfrden dolay,
kfrleriyle ba baa brakp, ltfn onlara menetti.492
2) Mhrlenmekten maksat; Allah bu tr insanlarn ne yapacaklarn
biliyordu ve onlar bu ekilde (kfr zerine yaayacaklar ekilde) kayda geirdi
(mhrledi).
3) Mhrlemekten maksat lanetlemektir.493 Nitekim ayette: (
te Allah inkarlar yznden onlara lanet etmitir.
Onlarn ancak pek az inanr.494 Ayette kfirlerin inkarlar yznden lanetlendii

yani mhrlendii belirtilmektedir.
4)
Kalplerin
mhrlenmesi:
Allah
kavramamak ve ayetleri zerinde dnmemektir.495
490

Nisa, 4/155.
492
Zemaher, a.g.e., I/574.
493
Kurtb, a.g.e., V/548.
494
Nisa, 4/46.
495
Kurtb, a.g.e., I/439.
491
(cc)'nin
hitaplarnn
anlamn
122
5) Mhr vurmann, damgalamann ve perdelemenin anlam, adlandrmak,

hkm vermek, onlarn iman etmeyeceklerini haber vermektir. Yoksa bunun fiilen
yaplmas deildir.496
Mhrleme ifadesinin bu manalardan biriyle anlalmas daha doru olur.
nk Allah Teala ilim, hikmet ve adalet sahibidir. Kullarn, onlarn irade ve
etkileri olmayan bir sebepten dolay ayplamas, cezalandrlmas dnlemez.497
Hzr hadisi ve ayetiyle ilgili akla gelen dier soru ise ocuun ldrlmesi
meselesidir. ocuun ileride ileyebilecei bir sutan dolay ldrlmesi Allah'n
snnet, adet, ahlak ve evrensel eriatna ters dmektedir. Bu olayn en aklc
yorumlar u ekilde olabilir.
1) ocuk bulu ana ermi olabilir.498 ulm kelimesi, bazen, bula
ermi gen delikanl anlamn da tar Bunun delili, ihtiyarn gr ve fikri,
delikanlnn (ulm) bulunmasndan, (onu bizzat yapmasndan) daha stndr
denilmi olmasdr. Bylece bu ifade de, eyh (ihtiyar) kelimesi, delikanlnn (gulm)
zdd, mukabili kabul edilmitir ki bu da gulm kelimesinin, gen delikanl
anlamna geldiini gsterir.499
2) ldrlmeyi gerektirecek sulu birisi olmas mmkndr. 500 Yoksa slam
o kiinin ldrlmesine izin vermez.
3) Eceli gelmi, Hzr Allah'n emri ile lm melei roln stlenmi
olabilir.
Sonu olarak: Allah, iradesi ve yaratmas noktasnda mutlak tektir. Bu
balamda hidayet ve dallet gibi insan iin olan btn fiiller Allah'a nispet
edilmektedir. Allah kendi fiili ile nitelendirilmitir. O'nun fiili demek her eyi, o eye
en uygun olacak ekilde yaratmas demektir. Allah kendi fiilini ya lutuf yada adl
ilkesiyle gerekletirir. Bu iki yntemden hangisiyle olursa olsun O'na izafe edilen
496
Kurtb, a.g.e., I/440.

Karaman- arc-Dnmez-Gm, a.g.e., I/76.
498
evkn, Muhammed b. Ali, Fethu'l-Kadir el-Cmiu beyne fi'r-Rivyeti ve'd-Diryeti min lmi'tTefsir, by.y., tsz., III/434; Karaman-arc-Dnmez-Gm, a.g.e., III/573; Rz, a.g.e., XV/231.
499
Rz, a.g.e., XV/231.
500
evkn, a.g.e., III/434; Karaman-arc-Dnmez-Gm, a.g.e., III/573; Rzi, a.g.e., XV/231.
497
123
her fiil yaratt manasyla gerekletirilmi olur.501 Bunun yannda iradesi ynyle de
fiiller insana nispet edilmektedir. nsan, hidayet ve dallet noktasnda cebir altnda
gsteren hadisler, Allah'n mutlak irade ve kudretine dikkat ekerken, bu noktada
insann hrriyetine vurgu yapan hadisler ise, Allah'n stn kudretinin snrlar
dahilinde insann irade ve kudretinin olduunu gstermektedir.
nsanlarn, ceza ve mkfat grmelerine sebep olacak durumlara girmeleri,
Allah'n onlar zorlamasyla olacak deildir. nsanlara, irade ve tercih gibi imknlar
veren Allah'tr. radeyi, O'nun rzasna veya gazabna ynelik kullanan insandr.
nsan dnyadan ahirete g ettiinde tercihlerini de yanna almaktadr. Ya cenneti
kazanacak tercihlerle g edecek ya da cehennemi hak edecek tercihlerle g
edecektir.
2.4. Ecel, Doum, lm ve Cinsiyetlerin Belirlenmesi

Ecel szlkte, bir ey iin belirlenmi zaman ve sre anlamna
gelmektedir.502 nsan hayatyla ilgili olduu zaman ecel Allah tarafndan verilen
srenin sonudur. Ancak bu lmle birlikte hayat bitmi deildir. Aksine yeni ve
ebedi bir hayat balamtr.503
Yaratlan her varlk iin balang ve son, hayat ve lm vardr. Ehl-i
snnete gre her mahluk iin belli bir ecel vardr. Ecel bir tane olup Allah'n kaza ve
kaderiyledir. Maktl kendi eceliyle lmtr. Onun baka bir eceli yoktur.504
Yaratlan varlk eceliyle lr veya ldrlr. Allahu Teala eer bilseki insan
ldrlecek o bilgi elbette gerekleecektir.505 Baz iyiliklerin mr artrmasndan
kast hayrn ve bereketin artmasdr veya levh-i mahfuzda melekler tarafndan
yazlan blmdeki bir arttr. Yoksa Allah'n ilminde bir artma ve eksilme sz
konusu deildir. Veya Allah, insann iyilik yapacan bilmesi sebebiyle insann
501

sfehn, a.g.e., s. 65; Klavuz, a.g.e., s. 213.
503
zutsu, a.g.e., s. 165.
504
Bklln, a.ge., s.; 374; Sbn, a.g.e., s. 153; Ear, el-bne, s. 203-204; Nesef, a.g.e., II/31;
Yrkan, a.g.e., s. 272; Taftazn, a.g.e., s. 222.
505
Cveyn, mamul-Harameyn Ebul-Mel Abdulmelik, Akaide Dair k Risale, FAV Yay.,
stanbul 1974, s. 83; Aliyy'l-Kr, a.g.e., s. 217; Badd, a.g.e., s. 162; Nesef, a.g.e., II/276.
502
124
mrn buna gre fazla takdir etmitir. lm, Allah'n bir mahluku olup, l ile
kaimdir. lm olaynda kulun bir yaratmas veya kesbi szkonusu deildir.506
Mutezili anlaya gre ise; Allah Teaala kiinin mr iin nihai bir sre
belirler.507 Onu bu srenin bitimine kadar yaatmak Allah'n fiilidir ve O, bu fiilini
icra etmeyi diler. Allah, bu mddet iinde o kul iin belli bir rzk da tayin eder.
Bunun yannda kullardan birine yle bir kuvvet verilir ki, kul, O'nun sz konusu kii
iin belirledii mr yaayp bitirmesine engel olur.508 Mutezile'ye gre katil
maktulun ecelini kesmitir. Buna delil olarak baz iyiliklerin mr artrdna dair
hadisleri kullanmlardr. Mutezile'ye gre ayet maktul kendi eceliyle lm
olsayd, o takdirde katil iin bir gnahn sz konusu olamamas gerekirdi.509 Bununla
birlikte Mutezile ecel konusunda tek bir gr sergilemez.510 Eb'l-Hzeyl el-Allaf'a
gre, katil maktl ldrmeseydi, maktl yine kesinlikle lrd.511 Kad Abdlcebbar
(v. 415/1025) ise ehl-i snnet kelamclarnn grne benzer bir gr sergiler. Yani
len kii eceliyle lmtr. ayet katil onu ldrmeseydi, onun yaamas da lmesi
de mmkn olacakt.512
Grlyor ki; mezhepler arasnda ittifak edilen gr herhangi bir mdahale
olmakszn tabii biimde olan kiinin eceliyle lddr. Ancak doal sebeplerin
dnda len insan hakknda ihtilaf edilmitir. zellikle En'am Suresindeki ayet slam
limlerinin tartmasna sebep olmutur. (
O, sizi amurdan yaratan, sonra size bir ecel tayin
edendir. Belirli bir ecel O'nun katndadr; sonra bir de phe edersiniz.513 Ayette ilk
bakta ecelin tek olmad izlenimi domaktadr. Mfessirler, Alimlerin ayetteki
ecel-i kaza ve ecel-i msemmaya u anlamlar verdiini sylemilerdir:
506
Aliyy'l-Kr, a.g.e., s. 217.

Abdulcebbr, a.g.e., s. 529.
508
Mturd, s. 360; Sbn, a.g.e., s. 153; Watt, a.g.e., s. 114; Yrkan, a.g.e., s. 272; Nesef, a.g.e.,
II/277.
509
Badd, a.g.e., s. 162; Aliyy'l-Kr, a.g.e., s. 217.
510
Taftazn, a.g.e., s. 225 (dipnot no: 21).
511
Wolfson, H. Austryn, Kelam Felsefeleri (Mslman-Hristiyan-Yahudi Kelam), Kitabevi Yay.,
stanbul, 2001, s. 503.
512
513
En'am, 6/2.
507
125
1) Ecel-i kaza, gemilerin yani lm kii ve mmetlerin ecelidir, ecel-i

msemma da henz lmemi olanlarn ecelidir.
2) Ecel-i kaza lm, ecel-i msemma kyamet demektir.
3) Ecel-i kaza yaratltan itibaren lme kadar olan sredir. Ecel-i
msemma, lmle yeniden dirili arasndaki berzah hayatdr.
4) Birinci ecel uykudur. kinci ecel ise lmdr.
5) Birinci ecel, yaratl ile lm arasndaki zamandr. kinci ecel ise, lm
ile dirilme arasndaki zamandr ki buna Berzah lemi denilir.
6) Birinci ecel, herkesin kendi mrnden geirdii mddettir. kinci ecel
ise, herkesin geriye kalan mrdr.
7) slm felsefecilerine gre her insann iki eceli vardr: Birincisi, tabi olan
eceller; ikincisi de tabi (normal) olmayp, kaza ve bellar ile gelen eceller.. Tabi
olan eceller unlardr: Eer insann yaratl, bnyevi zellii, harici tesirlerden
korunabilmi olsayd, mr falanca vakte kadar uzayabilirdi. Kazalar ve belalarla
gelen ecellere gelince, bunlar boulma, yanma, zehirli haeratn sokmas ve insan
ciz brakan benzeri bellar gibi, herhangi haric bir sebepten tr meydana gelen
lmlerdir. Buna gre yetteki, Onun katnda tayin edilmi bir ecel... ifadesi,
O'nun katnda malum, veya Levh-i Mahfuz'da zikredilen bir ecel manasndadr.514
Bu grler erevesinde, insan mryle ilgili hadisler u ekilde
anlalabilir:
2.4.1. Doum
nsan tam bamsz, her istediini yapabilen bir varlk deildir. nsan iin
her eye hakim tam bir kudret dnlemez. Dier varlklar gibi Allah'n tasarrufu
altndadr. Bunun yannda insan cebir altnda olan bir varlk ta deildir. Fakat baz
noktalarda mutlak cebir altndadr. Onun iin ihtiyari bir fiil dnlemez. Doum da
514
Rz, a.g.e., IX/323-324; Zemaher, a.g.e., II/4-5.
126
bize gre bu durumlardan biridir. ncelediimiz hadisler ierisinde u hadisleri bu

konuda deerlendirdik:
1) Hz. Cabir'den rivayet olunan, ensardan cariyesi ile ilgili azil yapmak
isteyen bir zata Reslullah'n: Cariye iin takdir edilen ey (ocuk) kendine
gelecektir!515 hadisidir. 2) Amr b. As (ra)'dan Allah mahlukatn miktarlarn,
semavat ve arz yaratmazdan elli bin sene evvel, ar da su zerinde iken yazd,516 3)
Yine azille ilgili bir soruda Reslullah (sav) yle dedi: siz bunu yapyor musunuz?
Hayr, bunu yapmayn. Hibir canl yoktur ki Allah onun kmasn yazm olsun da o
da kmasn517.
Bu hadisler incelendiinde, doum meselesinin insan iin zorunlu bir fiil
olduu grlr. Ezelde mutlak irade ile takdir edilmi insan, mutlaka dnyaya
gelecektir. Ancak doacak ocuun, erkek mi kz m, salkl m salksz m, hangi
anne babadan olacaktr, bu noktada ilahi iradenin ileyii, Allah'n hayata dair
koymu olduu kevni kurallar evresinde olabilir. Bu dnce ilahi iradeye devre
d brakmaz.
Burada akla u soru gelebilir. Bu dnce u ayetle ztlk arzetmez mi? (
Gklerin ve yerin hkmranl
Allah'ndr. Dilediini yaratr, dilediine kz ocuk, dilediine de erkek ocuk verir.

Yahut onlar, hem erkek hem de kz ocuklar olmak zere ift verir. Dilediini de
ksr klar. O, her eyi bilendir, her eye gc yetendir.518
Ayette Cahiliyye toplumunun bir inanc yklmaktadr. Cahiliyye Araplar
ocuun meydana gelmesi ve zellikle cinsiyetinin belirlenmesini yce Allah'n
iradesine deil de insanlara nispet ederek bu konuyu bir vg veya knama vesilesi
515

517
518
ra, 42/49-50.
516
127
haline getiriyorlard. Kur'an bu dnceyi mahkum etmektedir.519 Sonuta insann,

erkek veya kz olmasn, ksr olmasn vb. durumlar belirleyen kromozonlarn
ezelde belirleyicisi ve yaratcs Allah'tr. Bunlar Allah'n mutlak iradesi ile
belirledii kevni kurallar erevesinde olmaktadr. Bu mana da Allah her eyin
belirleyicisidir. Baz durumlarda, Allah'n iradesinin yaratt dnyevi kurallar
gerekletiini sylemek, tevhid inancna aykr deildir. Allah isterse bu
kurallarn dnda da hareket eder.
Azl ile ilgili hadislerde: Kii, doum kontrol yapsa da yapmasa da
Allah'n takdir etmi olduunu mutlaka doacaktr anlay varm gibi
grnmektedir. Ancak gnmz teknolojisinde mutlak bir doum kontrol sonucu
ocuun olmamas mmkndr. Bu bir ztlk deil midir? Bu soruya u cevap
verilebilir.
Evrendeki hibir varlk Allah'n irade ve kudretinin dnda deildir. ocuk
sahibi olma veya olmama, ocuun cinsiyetinin belirlenmesi -her trl mdahalenin
etkileri dahildir- olmak zere insan iradesi gibi grnen her ey sonuta ilahi
iradeden bamsz olmad, ilahi takdirden teye gitmedii, Allahu Teala'nn
koyduu yasalar erevesinde meydana geldii bir gerektir. Bu anlamda
baktmzda Allah her eyin belirleyicisidir.
2.4.2. Yaam sresi (ecel) ve srenin uzatlmas

Hadisler Kur'an ayetleri gibi insann bir ecelinin olduunu gsterir. nsan
iin ikinci bir ecel sz konusu deildir.520 Allah katnda muayyen bir ecelin olduu
dncesini bildiren hadisler521, mrn uzatlmas522 ile ilgili hadislerle birlikte
anlalmas gerekir. yleki ecel birdir. mrn mutlak belirleyicisi Allah'tr. Ama
Allah'n bu belirlemesi, baz ibadet ve gzel davranlarla birlikte olduu gibi523
hayatn bal olduu kurallar, hastalk, tedavi vb. durumlar da dikkate alnmasyla
519
Karaman- arc-Dnmez-Gm, a.g.e., IV/761.

Yazr, Elmall M. Hamdi, Hak Dini Kur'an Dili, Feza Gazt. A., stanbul, tsz., III/385.
521
Bkz., 42, 77, 79, 80 nolu hadisler.
522
523
Sbn, a.g.e., s. 154.
520
128
gereklemi olabilir. nsan, Allah'n, salk ve tedavi konusunda, sebeplere

sarlmann mr uzatabilecei, tedaviyi terk etmenin mrn ksalmasna sebep
olabilecei noktasnda koyduu kurallar bilip bu noktada tercihini kullanmas
gerekir.524 mrn uzamas, insana gredir yoksa Allah'n ezeli ilminde ve takdirinde
byle bir ey szkonsu deildir. mr ile ilgili yaplanlar, Allah'n zamanla
balantl olmayan ezeli ilminde bilinip, bu bilgi neticesinde irade ve takdir
edilmesidir. Nitekim (

)
Allah sizi (nce) topraktan, sonra meniden yaratt. Sonra sizi iftler (erkek-dii)
kld. O'nun bilgisi olmadan hi bir dii ne gebe kalr ne de dourur. Bir canlya
mr verilmesi de, onun mrnden azaltlmas da mutlaka bir kitaptadr. phesiz
bunlar, Allah'a kolaydr.525
Ayet-i kerimesi bu uzayp-ksalmay onaylad gibi herhangi bir arta da
balamaktadr.526 Uzanp-ksalma tesadflere bal olmayp, Allah'n ilmi ve mutlak
iradesi ile gerekletiinden eceli belirleyen ve onu yazan Allah olduu
dncesinde
bir
eksiklik
sz
konusu
olmayacaktr.
Bu
balamda
kii
ldrlmeseydi, maktln yaamas da katl edildii anda lmesi de mmkndr. Bu

konuda bir ey sylenemez, iki ktan birine hkmedilemez.527 nk bunun bilgisi
sadece Allah'a aittir ve bu ilim Allah katnda yazlmtr.
2.5. Rzk
Szlkte, azk, yenilen, iilen, faydalanlan ey anlamlarna gelen rzk, terim
olarak Yce Allah'n canllara, yiyip imek ve yararlanmak zere salad her trl
imkn demektir.528
524

Ftr, 35/11.
526
Gler, a.g.e., s. 120.
527
Taftazn, a.g.e., s. 224 (dipnot no: 21).
528
sfehn, a.g.e., s. 351.
525
129
Mutezile'den Kad Abdlcebbar'a gre rzk kendisiyle yarar salanan ey

olup, mutlak ve tayin edilmi olarak ikiye ayrlr. Birincisi doada bulunan ot, su vb.
maddeler, ikincisi ise kiinin sahip olduu eylerdir.529 Mutezileye gre insan bazen
Allah'n kendine taksim ettii rzk gemitir. Kendi eliyle elde ettii eyi yer.530
Haram kiinin rzk deildir. Allah sadece helalleri rzk olarak verir.531 Allah haram
yasaklamtr.
Rzk meselesinde E'ar ve Mturd ayn gre sahiptirler. Ehl-i Snnete
gre insann yedii her ey helal ve haram olmas fark etmez onun rzkdr.532 Allah
her eyin sahibidir. Haram rzk kabul edilmedii takdirde mr boyunca haram
yiyen kiiyi kimin rzklandrd sorusu akla gelir bu durumda bakas denirse bu
Allah'a kfr olur.533 Helal olsun, haram olsun herkes kendi rzkn tam olarak alr.
Bir kimsenin baka birinin rzkn yemesi tasavvur edilemez.534 Sonuta Allah tek
rzk verendir.
Rzk ile ilgili hadislerin unlar ifade ettii sylenebilir:535
1) Btn canllarn mutlak manada rzkn veren Allah'tr. Nitekim ayet-i
kerime'de bunu bize ifade etmektedir. (

) Yeryznde yaayan btn canllarn rzk ancak
Allah'a aittir. O, canllar babalarn slbnde kararlam ve analarn rahminde
kararlamakta iken de bilir. Her ey apak bir Kitaptadr.536
2) Allah mutlak iradesi ile bir kiiyi doutan bol rzk verebilir. yle ki o
insan zengin bir anne ve babadan olmasn takdir ederek bunu yapabilir. Nitekim
hadiste (Allah'n) elinde mzan da var, alaltr, ykseltir537. Burada mizandan
529

Badd, a.g.e., 1., 163.
531
Abdulcebbr, a.g.e., s. 534; Watt, a.g.e., s. 288.
532
Bklln, a.g.e., s. 371; Sbn, a.g.e., s. 151; E'ar, el-bne, s. 205; Aliyy'-Kr, a.g.e., s. 221;
Nesef, mer, mer Nesefi Akaidi, trc., Ali Kara, Mektebet'l-Furkn, stanbul 1996, a.g.e., s. 31;
Yrkan, a.g.e., s. 272; Taftazn, a.g.e., s. 226.
533
E'ar, el-bne, s. 205; Badd, a.g.e., s. 163
534
Taftazn, a.g.e., s. 227; Nesef, a.g.e., II/279.
535
Bkz., 83, 84, 85, 86, 87, 88 nolu hadisler.
536
Hud, 11/6.
537
530
130

maksat yarattklar arasndaki taksimdir. (
)Darlk veren
de bolluk veren de Allah'tr. Sadece O'na dndrleceksiniz.538 ayetinde olduu

gibi.539
3) Helal olsun, haram olsun her ey Allah'n verdikleridir. Bu verilenlerin
hepsi rzktr.540 Allah'm, yeterince helalinden vererek beni haramndan koru.
Ltfunla ver, bakasna muhta etme541 hadisi, (
)Ey iman edenler! Size verdiimiz rzklarn

temiz olanlarndan yeyin, eer siz yalnz Allah'a kulluk ediyorsanz O'na
kredin.542 ayetinde olduu gibi, helal olsun, haram olsun her eyin rzk
sayldn bildirmektedir.
4) Kim, rzknn Allah tarafndan geniletilmesini, ecelinin uzatlmasn
isterse sla-i rahim yapsn.543 Ltfunla ver, bakasna muhta etme.544 uras
muhakkak ki, kii, iledii gnah sebebiyle rzkndan mahrum edilir.545 hadisleri,
kulun yapt baz durumlardan dolay ltf ilahinin ve Allah'n mutlak iradesinin
devreye girebileceini gsterir. Buna bal olarak, insanlar arasnda rzk konusunda
deiik takdirler sz konusu olabilir.
Ayn zamanda bu hadislerdeki rzkn daralmas: mecazi manada
anlalabilir. yleki; kii her ne kadar mal asndan yeterince gce sahip olsa bile
yaptklar ktlklerden dolay bu alanda daima sknt eker, istediini yapamaz,
mal peinde koarak hayatn mahveder.
5) Rzk Allah'n mutlak iradesi altnda olmas ile beraber bu Mslmanlar
iin bir tembellik vesilesi deildir. Allah'n iradesi kulun bu konudaki kesbi ile
birlikte cerayan eder. Nitekim hadiste kulun kendi kazanc vlmtr. Hibir
538
Bakara, 2/245.
bn Hacer, XIII, 395-396.
540
Bklln, a.g.e., s. 371; Sbn, a.g.e., s. 151; E'ar, el-bne, s. 205;
541
542
Bakara, 2/172.
543
Bkz. 85 nolu hadis.
544
545
539
131
kimse, asla kendi kazancndan daha hayrl bir rzk yememitir. Allahn
Peygamberi Dvd aleyhisselm da kendi elinin emeini yerdi.546 Kul rzk elde
etmek iin gerekli giriimlerde bulunur, Allah'da onun bu iradesi, gayreti ve abasn
bilir ve buna gre onun rzkn genilemeyi irad eder. Eer kul tercihini yanl
tevekkl anlayndan yana kullanrsa, Allah onun bu tercihine gre onun da rzkn
daraltmay irad eder ve daraltr. Allah'n irade ve takdiri kulun seimine gre tecelli
eder.547
Bir kadnn kz kardeinin tabandakini boaltmak ve kendisi evlenmek
iin boanmasn talebetmesi helal deildir. Kendisine de takdir edilen ey vardr548
Sen Allah'tan kesinlemi eceller ve taksim edilmi rzklar iin istekte bulundun.
(Allah) onlardan hibirini tayin edilen zamandan ne geirmez. Ve onlardan hibir
eyi tayin edilmi vakitten sonraya tehir etmez549 hadisleri, iktisadi konularda
mutlak teslimiyeti ngryorumu gibi grnmektedir.
lk hadiste, Hz. Peygamber (sav), kendisi evlenmek gayesiyle, bir baka
kadn kocasndan ayrmak isteyecek kadnlarn bu davranlarn yasaklamaktadr.
Tabandakini boaltmak, kinayeli bir szdr, ayrmay, boandrmay ifade eder.
) yledir: Kardeinin boandrlmasn isteyen bu kadn, bir

Hadiste geen (
bakasyla evlensin, bu kocay hanmna braksn veya, Bu kadn, eer beraber
olmaya slih ise, kz kardeinin kocasyla evlensin ve ona ortak (kuma) olsun, ama
boanmasn istemesin. Allah Teala, ezeli ilminde, snnetullah erevesinde, bu
kadna takdir ettii nafaka ve saireyi kendisine ulatracaktr, tek bana da olsa
bakalaryla da olsa, farketmez.550 Bu kiinin nafakasnn iyi olmas o erkekle
evlenmesine bal deildir.551 Hadis, kiinin geim korkusu ile bakasnn hayatn
mahvetmeyi yasaklamaktadr.
Zikrettiimiz ikinci hadiste, Allah'n ilminde olan eyin deimeyeceine
vurgu vardr. Eceller ve rzklar Allah'n kudreti ve ezeli ilmi noktasnda takdir
546

548
549
550
Canan, a.g.e., XI/458.
551
Azmbd, a.g.e., VI/160.
547
132
olunmutur deimez. Allah'n ilmi noktasnda kesindir, artmas veya eksilmesi sz

konusu deildir.552
Son olarak unu syleyebiliriz ki; slam ncesi arap toplumunda rzk
meselesinde bu konunun kanlmazl hususunda dnce vard. Kur'an, beer
hayatnn kanlmaz yaps, Allahn iktisadi hayatta geerli olan tabii ve kevni
kurallar (mesela arz-talep dengesi) erevesinde slam ncesi inanc kabul etmi;
fakat bunu, Allah'n nihai ii olarak grmtr. yleki; kii iktisaden gelimek ve
rzk elde etmeyi irade eder, gerekli giriimlerde bulunur, alr abalar, Allahda
onun bu iradesi, gayretli ve abasn bilir ve buna gre onun rzkyla ilgili nihai
durumunu takdir eder.553
2.6. ocukken lenlerin Ahiretteki Durumu

Bulu ana ermeden len ocuklarn ahirette durumu ne olacaktr? Allah,
onlar tamamen masum kabul edip Cennete mi koyacaktr? Yoksa bu ocuklar
ailelerinin dnyadaki durumlarna gre mi deerlendirilecektir?
slam limlerinin ounluu Mslmanlarn ocuklarnn cennette olaca
inancndadrlar. Bu konuda, Sizden kim, kendinden nce ocuunu gnderirse,
onlar mutlaka kendisine atee kar bir perde olur! Bir kadn sormutu: Ey
Allah'n Resl! Ya iki ocuu lmse? ki de olsa!554 hadisi ile bu anlamdaki
dier hadisler delil olarak kullanlmtr.555
Mslman olmayanlarn ocuklar hakknda ise ihtilaf edilmitir. Mesele
zerine birok rivayetler vardr. Alimler rivayetlerdeki farkllklar yznden farkl
grler ileri srmlerdir. E'ar (v. 324/936) ocuklarn nasl dnyada ellerinde
olmayan bir sebepten dolay a ekmeleri Allah'n adaletine uygunsa ahirette de
552
Nevev, a.g.e., XVI/213-214.

Watt, a.g.e., s. 140.
554
555
Pezdevi, a.g.e., s, 332; Nevev, a.g.e., XVI/207.
553
133
ekebileceini vurgular.556 Mutezile'ye gre mrik ocuklar, babalarndan dolay

azap edilmezler.557
Bedrddin Ayn (v. 855/1451) slam bilginlerinin bu konu hakkndaki
grlerini yle sralar:
1) Hammad bnu Seleme, Hammad bnu Zeyd, bnu'l-Mbarek, shak bnu
Rahuye, ocuklar hakknda: Allah'n meietindedir. Dilerse cennete koyacak, dilerse
cehenneme diye hkmederler ve bu mevzuda gelen naslardan bu hkm karrlar.
Bilhassa mrik ocuklar hakknda mam- afi'nin de byle hkmettiini, Beyhak
(v. 458/1066), el-'tikad'nda kaydetmitir. Bu gr sahiplerinin delili: Allah
onlarn ne yapacan daha iyi biliyor hadisidir.
2) ocuklar babalarna tabidir, Mslmanlarn ocuklar cennette,
kfirlerin ocuklar cehennemde olacaktr. Bu gr, Hariclerden Ezarika'nn
grdr. Bunlarn delili u ayettir: (

...) Nuh:
Ey Rabbim! dedi. Yeryznde kfirlerden tek bir kii brakma!558 Ancak bu ayetin
Nuh kavmiyle ilgili olduu sylenerek kar klm. Hz. Nuh'un bu bedduay,

Cenab- Hakk'n ona: (

)Kavminden,
(hal-i hazr)
inananlar dnda kimse sana iman etmeyecektir559 diye vaki olan vahyinden sonra
yapt belirtilmitir.
3) ocuklar cennetle cehennem arasnda orta bir yerde, bir berzahtadrlar.
nk onlarn cennete girmesini salayacak amelleri mevcut olmad gibi,
cehenneme girmelerine sebep olacak da gnahlar yoktur.
556
E'ar, el-bne, a.g.e., s. 193

558
Nuh, 71/26.
559
Hud, 11/36.
557
134
4) Cennet ehlinin hizmetileri olacaklar. Baz kaynaklarda gelen zayf bir

hadise gre Aleyhissaltu vesselm: (
Mriklerin
ocuklar cennet ehlinin hizmetileridir560 buyurmutur.

5 ocuklar ahirette imtihan olunacaklar: Kendilerine ate ykseltilecek, kim
iine girerse, o souk ve selametli olacak, imtina eden ise azaba duar olacak.
6) ocuklar cennetliktir. Nevev (v. 676/1277) der ki: Muhakkik ulemnn

setii sahih mezhep budur. Bunlar u ayeti delil klmlardr: (
)
Biz bir peygamber gndermedike azap edici deiliz.561 Btn bu
tartmalarla birlikte esas olan kfir ocuklarnn cennetlik olduudur..562

Bulu ana ermeden len ocuklarn ahiretteki durumunu bildiren hadisler
arasnda ihtilaf gibi grnen durumlar szkonusudur.
Bu durumu ifade eden ilk hadis, Hz. Aie'den rivayet olunan u hadistir:
Bir ocuk lmt. Ben: Ne mutlu ona! Cennet kularndan bir ku oldu! dedim.
Aleyhissaltu vesselm:Sen Allah'n cenneti de cehennemi de yarattn, beriki iin
de teki iin de ahali yarattn bilmiyor musun? buyurdular.563
Hadiste, cennetliktir!
hkmne bir ihtiyat getirilmektedir. Yani
cennetlik veya cehennemlik olduu bilinmiyor eklinde bir hkm verilmektedir.

Bu durum iki sebepten kaynaklanm olabilir
1) Hz. Aie'ye Reslullah'n deiik cevap vermesinin sebebi, Hz. Aie'nin
delilsiz kesin hkm vermesinden kaynaklanm olabilir. ocuklarn ahiretteki
durumu hakknda her ne sylenirse sylensin, sonuta verilecek cevap, insann
bilgisi dhilinde olmayan bir alanla ilgilidir. Byle bir alanla ilgili olarak, kesin bir
hkm verilmesi mmkn deildir.
560
Tabern, Ebu'l-Ksm Sleyman b. Ahmed, el-Mucemu'l-Evsat, Dru'l-Haremeyn, Kahire, h.

1415, V/294.
561
sra, 17/15.
562
Ayn, a.g.e., VIII/212-213; Mbrekfr, a.g.e., VI / 288.
563
135
2) Hz. Aie bu hkme, Mslmanlarn ocuklarnn cennete gideceini

bilmeden nceki bir durumda varm olabilir.564
Dier bir hadiste Mrik ocuklarn durumu ile ilgili Reslullah; Allah
onlarn ne yapacaklarn en iyi bilendir565 demektedir. Bu hadisin sebebi vuruduna
baktmzda, Reslullah'n bir sava esnasnda bunu syledii grlmektedir.
Hadisin sebebi vurudu u ekilde bildirilmektedir: Adamn biri ocuklar hakknda
(savata) sordu. Reslullah cevap vermedi. Ne zaman ki Reslullah Taif gazvesini
bitirdiinde orada babo dolaan ocuklar vard. Mnadi bard. ocuklar
hakknda soran kim dedi. Adam Reslullah'a yneldi. Reslullah ocuklarn
ldrlmesini yasaklad. Sonra yle dedi. Allah onlarn ne yapacaklarn en iyi
bilendir.566
Hadisin syleni zaman, Reslullah'n neden byle cevap verdii hakknda
bize bilgi verebilir. Muhtemelen burada sahabiler Mrik ocuklarnn ldrlmesini
istemilerdir. nk bu ocuklar yarn bydklerinde babalarnn intikamlarn
almak isteyeceklerdir. Reslullah bu dnceyi reddederek, onlarn ileride ne
yapacaklarnn belli olmadn, bunu ancak Allah'n bilebileceini ifade etmektedir.
htimallerden dolay da bir ocuun ldrlmesi doru deildir.
Bu hadislerle ilgili dier bir yorum ise u ekildedir: Mrik ocuklarn
durumlar ile ilgili aama szkonusudur: lkinde Hz. Peygamber, babalarnn
yannda olduunu haber vermitir. Sonra Allah onlar ne yapacaklarn en iyi bilendir
buyurmutur. En son ise (

) Herkesin
kazanaca yalnz kendisine aittir. Hibir sulu bakasnn suunu yklenmez.567

ayeti kerimesiyle birlikte slam, onlarn ftrat zere olduuna belirterek cennetlik
olduuna hkmetmitir.568
564

566
Ayn, a.g.e., VIII/212.
567
En'am, 6/164.
568
Ayn, a.g.e., VIII/31.
565
136
Sonuta hadislerden anlalan, len mrik ocuklarnn da cennetlik

olduudur ki, zaten slam ulemasnn genel kanaati bu ekildedir.569
2.7. G Yetirilemeyecek eylerle Mkellefiyet

Allah, insanlardan onlarn g yetiremeyecei fiilleri yerine getirmelerini
isteyebilir mi? Bu konuda kelam ekollerinin farkl grleri szkonusu olmutur.
E'ar dncesine gre Allah neyi emrederse hikmet ve adalete binaen
emretmitir. Bu nedenle de g yetirilemeyen eyin nerilmesi, imknsz deildir.
Aklen caizdir ve muhal deildir.570 Gazzali bu noktada unu syler: Allah'n
kullarn g yetirebilecekleri ve yetiremeyecekleri eylerle mkellef tutmas
caizdir.571
Mutezile ise; Allah'n adaleti gerei, insanlara g yetiremeyecei eyleri
istemesinin caiz olmad grndedirler. Allah kuluna g yetiremeyecei bir eyi
yklemez.572
Maturi dncesi Mutezile ile paralellik arzeder. Onlara gre Allah'n,
kullarn g yetiremeyecei eylerle mkellef tutmas caiz deildir. Fiile muhatab
olan kii kudret ve kuvvetten bo deildir.573 Gten yoksun braklan kiinin
mkellef tutulmas aklen tutarszdr.574
ncelediimiz hadisler ierisinde bu hususla ilgili u hadise rastladk.
Huzeyfe (ra) anlatyor: Reslullah (sav) buyurdular ki: Bir m'minin nefsini
alaltp zelil klmas muvafk deildir. Orada bulunanlar: Kii nefsini nasl zelil
569
Ayn, a.g.e., VIII/212-213; Mbrekfr, a.g.e., VI / 288; Ayrca bkz., Pezdev, a.g.e., s. 332-333.
Rz, Fahruddn, Melimu Usli'd-Dn (slam nancnn Ana Konular), trc., Nadim Macit, htar
Yay., 1996, s. 83; Aliyy'l-Kr, a.g.e., s. 243; Cveyn, Kitbu'l-rad, s. 203; Crcan, Mevkf,
VIII/222; Flal, a.g.e., s. 87.
571
Gazzl, a.g.e., s. 286.
572
Abdulcebbr, a.g.e., s. 270; Rz, a.g.e., s. 83; Aliyy'l-Kr, a.g.e., s. 243; Cveyn, Kitbu'l-rad,
s. 203; Gazzl, a.g.e., s. 286; Ner, a.g.e., s. 256.
573
Pezdev, a.g.e, 177; Aliyy'l-Kr, a.g.e., s. 243; Sbn, a.g.e., s. 141; mer Nesef, a.g.e., s. 29;
Flal, a.g.e., s. 87.
574
Mturd, a.g.e., s. 340; Kutlu, a.g.e., s. 49.
570
137
klar?
dediler.Takat
getiremeyecei
belaya
kar
kendini
ileri
srer!
buyurdular.575
Hadiste, g yetirilemeyecek bir durumla ba baa kalmann sebebi olarak,
insann kendi fiili gsterilir. Allah, insan, kudreti haricinde bir durumla mkellef
tutmaz. Eer byle bir durum gereklemi ise, bu, Allah'n mutlak kudretinin bir
neticesi deil; insann kendi fiilinin bir sonucudur. Teklifin caiz ve sahih olabilmesi
iin, memurun, emredileni yerine getirme gcne sahip olmas gerekir. Nitekim ayeti kerimede de bu durum iaret edilmektedir. (
) Allah her
ahs, ancak gcnn yettii lde mkellef klar576 Ancak bu durumu Allah iin
zorunlu klmamz mmkn deildir. Bu Allah'n kullarna kar bir ltuf ve
ihsandr.577
575

Bakara, 2/286.
577
bn Kesir, a.g.e., I/260.
576
138
SONU
nsan, snrl g ve hrriyetlerle donatlm bir varlktr. Byle snrlarla
evrilmi bir varlk, yapt veya yapacaklar eyler hususunda ne kadar zgrdr?
Snrl zgrlkler ierisinde yaptklarndan sorumlu mudur? nsanln nne km
bu sorulara, her dnemde cevap aranmaya allmtr. slam dncesinde,
cevaplar, kader ve kaza tartmalar ierisinde verilmeye allmtr. Kader ve kaza
konusunda slam alimleri akl ve nakle dayanarak deik cevaplar vermilerdir.
Cevaplar arasnda ittifak mmkn olmamtr. Bir ksm, insann hrriyetini kabul
etmezken, Ehl-i snnet diye adlandrdmz nemli bir ksm ise insan hrriyetini ve
buna bal olarak ta sorumluunu kabul etmektedir.
tikadi konularda ahad haberlerin delil saylamayaca ounluk tarafndan
kabul edilen bir grtr. Ancak byle bir ilkenin kabul edilmesi, itikadi konularda
hadislerin hi kullanlmayaca anlamna gelmemelidir. Kelami aklamalarn Kur'an
yannda snnetten de dayanaklarnn olmas gerekir. Hz. Peygamber (sav)'i gz ard
ederek dinin anlalmas ve anlatlmas mmkn deildir. Bu dnceler nda
kader ve kaza ile ilgili hadisleri incelemeye altk ve bunu yaparkende bnu'sSid'in terkib metodu diye adlandr metodu kullandk. bnu's-Sid Mslmanlar
arasnda kan ihtilaflarn k sebeblerinden birinin de ifrad metodu olduunu
syler. frad bir mevzu ile ilgili naslarn sadece bir ksmn ele alp onlardan
neticeye varmaktr. frad metodundan kurtuluun aresi ise Terkibdir. Terkib bir
mevzu ile ilgili bulunan btn naslar, imkn dahilinde toplayp tmn dikkate
almak ve bir terkib ve telif sonucu neticeye varmaktr.578
almamzda vardmz dier sonular unlardr:
1) nsann iradesini yokettii ileri srlen hadisler Allahn azametini,
mutlak iradesini, yceliini, engin bir kudrete sahip olduunu vurgulayarak, insann
bu dnyada babo braklmadn, onun her davrannn Allahn izdii snrlar
dahilinde gerekletiini bildirmektedir. nsan, Allah'n ezeli ilmi ve mutlak kudreti
ierisinde, sorumlu varlk klmak bir eliki deildir. Kur'an ve hadislerden karlan
sonu budur. Zaten insan mutlak hrriyete sahip varlk deildir.
578
Topalolu, Bekir, Kelam lmi Giri, Damla Yay., stanbul, 1993, s. 283.
139
2) zerlerinde shhat ynnden ciddi tartmalarn bulunmad hadisler

Kur'an'n ruhuna aykr dmemektedir.
3) Kaderle ilgili slam'n genel ruhuna aykr gibi grnen hadisler, bir
btnlk ierisinde incelendiinde, doru bir ekilde anlalabilir.
4) Her ne kadar kelam alimleri ahad haberlerin itikadi konularda delil tekil
edemeyeceini syleseler de grlerini desteklemek amacyla sk sk hadislere
bavurmulardr.
Hadisleri tahlil etmek ve hakikatlerini tam manasyla anlamak biraz zor
gzkmektedir. Bizce bilinen eylerin hepsinin srlarna ermek akln kuvveti
dhilinde deildir. Fakat bir eyin manasn, akl kavrayamyor diye bu
reddedilemez.
Sonu olarak kaderle ilgili hadislerin insan sorumluluunu ortadan kaldran
bir dnceyi telkin etmedii grlmektedir. Hadislerde vurgulanan kader anlay,
tevhid inancdr.
Bununla birlikte her ne kadar baz sebeplerden dolay insann hrriyeti
savunulacak olsa da bu noktay aklamak iin ne srlen grler, deliller pratik
durumlar aklamada yetersiz kalmaktadr.579
579
zervarl, M. Sait, Kelam'da Yenilik Araylar, SAM Yay., stanbul, 1998, s. 126.
140
BBLYOGRAYFA
ABDULCEBBR,
Ebul-Hasan Abdulcebbr b. Ahmed el-Hemedn (v.

415/1025),
erhu'l-Usli'l-Hamse,
Dru't-Trsi'l-
Arab, thk., Semir Mustafa Rebab, Beyrut, 2001.

AFAN,
Cemludn - Abduh, Muhammed, el-Urvet'l-Vsk,

Dru'l-Ktbi'l-Arab, Beyrut, 1970.
AKBULUT,
Ahmet, Sahabe Devri Siyasi Hadiselerinin Kelmi

Problemlere Etkileri, Birleik Yay., stanbul, tsz.
ALYYUL-KR,
Ali b. Muhammed Sultan el-Herev (v. 1014/1606),

erhul-Fkhil-Ekber, thk., Ali Muhammed Dendel,
Dru'l-Ktbi'l-lmiyye, Beyrut, 1995.
ATAY,
Hseyin, Kur'an'a Gre slam'n Temel Kurallar,

MEB Yay., stanbul, 1994.
AYDIN,
Mehmet S. Din Felsefesi, zmir lahiyat Fak. Yay.,

zmir, 1999.
AYN,
Bedrddn Eb Muhammed Mahmd b. Ahmed (v.

855/1451), Umdet'l-Kr erhu Sahhi'l-Buhr, Dru
hyi't-Trsi'l-Arab, Beyrut, tsz.
AZMBD,
Muhammed ems'l-Hak Ebu't-Tb (v. 1329/1911),

Avn'l-Ma'bd erhu Sneni Eb Dvud, Dru'lKtbi'l-lmiyye, Beyrut, 1415 h.
BADD,
Eb Mansr Abdulkhir b. Thir (v. 429/1037),

Usli'd-Dn, thk., Ahmed emsddin, Drul-Ktbillmiyye, Beyrut; 2002.
BKILLN,
Eb Bekr Muhammed b. et-Tayyb (v. 403/1013),

Kitbu
Temhdi'l-Evil
ve
Telhsi's-Delil,
thk.,
madddin Ahmed Haydar, Messeset'l-Ktbi'sSekafiyye, Beyrut, 1987.
141
BEYDV,
Nasrddn Eb Said Abdullah b. mer e-rz (v.

685/1286),
Envru't-Tenzl
ve
Esrru't-Tevil
(Tefsru'l-Beydv), Dru'l-Ktbi'l-lmiyye, 2003.

BEYHAK,
Eb Bekr Ahmed b. el-Huseyn b. Ali (v. 458/1066), el'tikd ve'l-Hidye il Sebli'r-Read al Mezhebi'sSelef ve Ashbi'l-Hadis, Dru'l-fki'l-Cedide, Beyrut,
1401 h.
BUHR,
Muhammed b. smail (v. 256/870), es-Sahh, Dru

Sdr, Beyrut 2004.
CANAN,
brahim, Hadis Usul ve Tarihi, Aka Yay., Ankara,

1998.
__________,
Ktb-i Sitte Muhtasar Tercme erhi, Aka Yay.,

Ankara, 1988.
CRCN,
Ali b. Muhammed (v. 816/1413), erhul-Mevkf (esSeyalkut ve Haleb Haiyesi ile birlikte); thk. Mahmud
mer ed-Dmyati; Drul-Ktbil-lmiyye; Beyrut;
1998.
CVEYN,
mamul-Harameyn
Ebul-Mel
Abdulmelik
(v.
478/1085), el-rd il Kavtiil-Edilleti f Usliltikd, thk.
Esad
Temim;
Messet
Ktbis-
Sekafiyye; Beyrut; 1996.

__________,
Akaide Dair ki Risale, FAV Yay., stanbul 1974.
AKAN,
smail, Hadis Usul, FAV Yay., stanbul, tsz.
EB DVD,
Sleyman b. el-Eas (v. 275/888), es-Snen, thk.

Kemal Yusuf Hut, Drul-Cinn ve MessesetlKtbil-Sekafiyye, Lbnan 1988.
EB HANFE,
Numan b. Sbit (v. 150/767), el-Fkhul-Ekber,

(slam'n nan Esaslar), trc., smail Bayer, htar Yay.,
Ankara, 1999.
142
EB ZEHRA,
Muhammed, Eb Hanfe,ev: Osman Keskiolu, DB

Yay., Ankara 1997.
__________,
Mezhepler Tarihi, trc., Sbatullah Kaya, Yeni afak

Yay., stanbul, tsz.
EBU'L-MNTEHA,
Ahmed b. Muhammed b. el-Manisv (v. 1090/1679),

erhu'l-Fkhi'l-Ekber, stanbul, 1307.
ERDEM,
Mustafa, Hasan el-Basri ve Kelami Grleri, nsan

Yay., stanbul, 2003.
EAR,
Ebul-Hasan Ali b. smail (v. 324/936), el-bne an

Uslid-Diyne, thk., Hseyin Mahmud, Dru'l-Ensr,
Kahire, 1397 h.
__________,
Makltl-slmiyyn
vehtilful-Musalln,
thk.,
Muhammed Muhyiddin Abdlhamid, Mektebet'lAsriyye, 1999.

EKAR,
mer Sleyman Abdullah, el-Kazu ve'l-Kader,

Dru'n-Nefis, rdn, tsz.
FILALI,
Ethem Ruhi, amzda tikadi slam Mezhepleri,

Birleik Yay., stanbul, 1999.
FRZBD,
Eb Tahir Muhammed b. Yakub (v. 817/1413),

Kamusu'l-Muhit, Messest'r-Risale, Beyrut 1986.
GAZZL,
Eb Hmid Muhammed b. Muhammed (v. 505/1111),

hy-u Ulmi'd-Dn, trc., Ahmed Serdarolu, Bedir
Yay., stanbul, tsz.
GLCK,
erafeddin, Bakllani ve nsann Fiilleri, TDV Yay.,

Ankara, 1997.
__________,
Kelam Tarihi, Kitap Dnyas Yay., stanbul, 2000.
GLER,
lhami, Allah'n Ahlakilii Sorunu, Ankara Okulu Yay.,

Ankara, 2002.
143
HUMEYYS,
Muhammed b. Abdirrahman, Uslud-Dn inde Eb

Hanfe, Riyad, 1996.
IIK,
Kemal, Mutezile'nin Douu ve Kelami Grleri,

Ankara nv. Bas. Ankara, tsz.
BN BATTA,
Abdullah b. Muhammed el-Abkeri (v. 387/997), elbne an erati'l-Frkati'n-Nciye ve Mcnebet'lFrak'l-Mezmme, thk., Osman Abdullah Adem,
Dru'r-Raye, Riyad, h. 1418.
BN HACER,
Ahmed b. Ali b. Hacer el-Askaln (v. 882/1478),

Feth'l-Bari erhu Sahihu'l-Buhr, Daru'l-Marife,
Beyrut, 1379 h.
BN HAZM,
Eb Muhammed Ali b. Ahmed (v. 456/1064), el-Fasl

fil-Milel vel-Ehvi ven-Nihl, Mektebet'l-Hanci,
Kahire, tsz.
__________,
el-hkm f Usli'l-Ahkm, Drul-Ktbil-lmiyye,

Beyrut, tsz.
BN KESR,
Ebul-Fid smail b. mer (v. 774/1373), Muhtasaru

Tefsri bn Kesr, thk., Muhammed Ali es-Sbn,
Dru'l-Fikr, 2001.
BN MCE,
Muhammed b. Yezid Eb Abdillah (v. 275/888),

Snen, Thk. Halil Me'mun iha, Dr'l-Ma'rife,
Beyrut, 1988.
BN MANZR,
Ebul-Fadl Cemlddn Muhammed b. Mkrim (v.

711/1311), Lisnul-Arab, Beyrut, 1988.
BN TEYMYYE,
Takyyuddn Ahmed b. Abdilhalim (v. 728/1328),

Akdet'l-Vstiyye, FAV Yay., 1974.
__________,
Mecmat'l-Fetav, Tahk., Amir el-Cezzar, Envar

Baz, Dru'l-Vef, by.y, tsz.
144
SFEHN,
Eb Nuaym Ahmed b. Abdillah (v. 430/1038)

Mfredt
Elfzu'l-Kur'n,
thk.,
Safvan
Adnan
Dvd, Daru'l-Kalem, Dmek, 1997.

ZUTSU,
Toshiko, Kur'an'da Allah ve nsan, trc., Sleyman

Ate, Yeni Ufuklar Neriyat, stanbul, tsz.
ZZEDDN,
Tevfk Muhammed, Dell'l-Enfs beyne'l-Kur'n'lKerim ve lmi'l-Hadis, Dru's-Selam, Kahire, 1986.
ZZ,
Ali b. Muhammed (v. 792/1390), erhu't-Tahv f

Akdeti's-Selefiyye, stanbul, tsz.
KARAMAN,
Hayreddin - arc, Mustafa - Dnmez, brahim Kafi

- Gm, Sadrettin, Kur'an Yolu Trke Meal ve Tefsir
(Diyanet Tefsiri), DB Yay., Ankara, 2006.
KILAVUZ,
Saim, slam Akaidi ve Kelam'a Giri, Ensar Neriyat,

stanbul, 2004.
KOKUZU,
Ali Osman, Rivayet limlerinde Haber-i Vahitlerin

tikat ve Teri Ynlerinden Deeri, Ankara, 1988.
KOYT,
Talat, Hadisilerle Kelamclar Arasndaki Mnakalar,

AF Yay., Ankara, 1989.
KKTA,
Yavuz, Kaderiyye ve Mrcie le lgili Hadisleirn

Deerlendirilmesi, Hadis Tetkikleri Dergisi, Erkam
Matb., say 1, 2003.
KUBAT,
Mehmet, Kelam lminin Yeninden nasnda Hadisin

Rol, Kelam lmin Yeniden nasnda Gelenein Yeri
Sempozyumu Bildirileri, Frat nv., Elaz, 2004.
KURTB,
Eb Abdillah Muhammed b. Ahmed el-Ensr (v.

671/1272), el-Cmi li Ahkmi'l-Kur'n, trc., M. Beir
Eryarsoy, Buruc Yaynlar, stanbul, tsz.
KUTLU,
Snmez, mam Maturidi ve Maturidilik, Kitabiyat

Yay., Ankara, 2003.
145
MACT,
Nadim, Ehl-i Snnet Ekolnn Douu, htar Yay.,

Erzurum, 1995.
MALT,
Ebul-Huseyn Muhammed b. Ahmed b. Abdirrahmn

(v. 377/987) et-Tenbh ver-Red al Ehlil-Ehvi velBida, thk., Muhammed Zhid Kevseri, Mezhebet'lEzheriyye, Kahire, 1977.
MTURD,
Eb Mansr Muhammed b. Muhammed b. Mahmud

(v. 333/044), Kitbut-Tevhd, trc. Bekir Topalolu,
TDV Yaynlar, Ankara 2001.
MBREKFR,
Muhammed b. Abdurrahman Ebu'l-Al (v. 1353/1934),

Tuhfet'l-Ahvezi bi erhi Cami't-Tirmzi, Dru'lKtbi'l-lmiyye, tsz.
MSLM,
Ebul-Hseyn Mslim b. el-Haccc (v. 261/875), esSahh, thk. Muhammed Fuad Abdulbaki, Daru'l-Hadis,
Kahire, 1991.
NES,
Eb Abdirrahman Ahmed b. uayb (v. 303/915), esSnen, thk. Abdulfettah Eb udde, MektebulMatbuatil-slamiyye; Halep 1988.
NESEF,
Ebul-Mun Meymn b. Muhammed (v. 508/1115),

Tabsratul-Edille, Nr. Hseyin Atay-aban Ali
Dzgn, DB Yay., Ankara, 2003.
NESEF,
mer (v. 537/1142), Metnul-Akid (mer Nesefi

Akaidi), trc., Ali Kara, Mektebet'l-Furkan, stanbul
1996.
NER,
Ali Sami, slam'da Felsefi Dncenin Douu II, trc.,

Osman Tun, nsan Yay., stanbul, 1999.
NEVEV,
Eb Zekeriya Yahya b. eref (v. 676/1277), el-Minhac

erhu Sahhi Mslim b. Haccc, Dru hy-i Trsi'lArab, Beyrut, 1392 h.
146
ZERVARLI,
M. Sait, Kelam'da Yenilik Araylar, SAM Yay.,

stanbul, 1998
ZLER,
Mevlt, slam Dncesinde nsan Hrriyeti, Nun

Yay., stanbul, 1997.
ZTRK,
Yaar Nuri, Kurann Temel Kavramlar, stanbul,

1994.
PEZDEV,
Ebul Yusr Muhammed (v. 493/1099), Uslu'd-Dn,

(Ehli Snnet Akaidi), trc. erafeddin Glck, Kayhan
Yay., stanbul, tsz.
RAHMAN,
Fazlur, slam, trc., Mehmet Da-Mehmet Aydn,

Seluk Yay., Ankara, tsz.
RZ,
Fahruddn (v. 606/1209), el-Muhassal (Kelma Giri),

trc., Hseyin Atay, Kltr Bakanl Yay., Ankara,
2002.
__________,
Melimu Usli'd-Dn (slam nancnn Ana Konular),

trc., Nadim Macit, htar Yay., 1996.
__________,
Meftihul-ayb (Tefsir-i Kebir), Trc., Suat Yldrm,

Ltfullah Cebeci, Sadk Kl, C. Sadk Doru, Aka
Yaynlar, Ankara, tsz.
SABIK,
Seyyid, el-Akidu'1-slmiyye, Beyrut, tsz.
SBN,
Nureddin Ahmed b. Mahmud b. Eb Bekr (.

580/1184), el-Bidye f Uslid-Dn (Mturdiyye
Akaidi), nr. Bekir Topalolu, Ankara, 2000.
SALH,
Subhi, Hadis limleri ve Hadis Istlahlar, trc., M.

Yaar Kandemir, FAV Yay., stanbul, 1996.
SERAHS,
Eb Bekr Muhammed b. Ahmed b. Ebi Sehl (v.

483/1090), Uslus-Serahs, thk. Ebul-Vefa elEfn, Drul-Ktbil-lmiyye, Beyrut, 1993.
147
SLN,
Murat,
Kurnda
Vahiylerinin
Kitb
Kitaplamas,
Kavram
MFD,
ve
Kurn
say:13-15,
stanbul, 1997.
AHRR,
Muhammed, el-Kitb vel-Kurn Kraatun Musra,

Beyrut, 1993.
EHRSTN,
Ebul-Feth Muhammed b. Abdilkerm (v. 548/1153),

Nihyetl-kdm
lmil-Kelm,
Mektebet'l-
Msenn, Badat, tsz.

__________,
el-Milel ven-Nihal, thk., Ali Hasan Faur, Dru'lMarife, Beyrut, tsz.
EVKN,
Muhammed b. Ali b. Muhammed (v. 1250/1834),

Fethu'l-Kadr el-Cmiu beyne fi'r-Rivyeti ve'dDiryeti min lmi't-Tefsr, by.y., tsz.
TABERN,
Ebu'l-Kasm Sleyman b. Ahmed (v. 360/971), elMucemu'l-Evst, Dru'l-Haremeyn, Kahire, h. 1415.
TAFTZN,
Saduddin Mesd b. mer b. Abdillah (v. 793/1390),

erhu'l-Akaid, (Kelam lmi ve slam Akaidi), haz.,
Sleyman Uluda, Dergah Yay., stanbul, tsz.
TAHHN,
Mahmud,
Teysru
Mustalahi'l-Hadis,
Mektebet
Dru't-Turs, Kuveyt, 1984.

TATLI,
Bekir, Ehl-i Snnetin Kadere man Konusuna Temel

Yapt Belli Bal Rivayetler ve Kader Hadisi / Cibril
Hadisi, Dini Aratrmalar Dergisi Ehl-i Snnet zel
Says, Ocak-Nisan 2006.
TRMZ,
Muhammed b. s (v. 279/892), es-Snen, Thk.

brahim Atuh Avz, Darl-Hads; Kahire, tsz.
TOKSARI,
Ali, Delil Olma Ynnden Snnet, Rey Yay., Kayseri,

1994.
TOPALOLU,
Bekir, Kelam lmi Giri, Damla Yay., stanbul, 1993.
148
TUN,
Cihat, Kader ve Kaza Hakknda Dnceler, Erciyes

nv. lahiyat Fakltesi Yay., say 4, 1937.
WATT,
Montgomery, slam Dncesinin Teekkl Devri, trc.,

Ethem Ruhi Flal, Birleik Yay., stanbul, 1998.
WOLFSON,
H. Austryn, Kelam Felsefeleri (Mslman-HristiyanYahudi Kelam), trc. Kasm Turhan, Kitabevi Yay.,
stanbul, 2001.
YAVUZ
Yusuf evki, DA, XIV, stanbul, 1996, Haber-i

Vahid md.
__________,
DA, XXIV, stanbul, 2001 Kader md..
__________,
DA, XXVII, Ankara, 2003, Levh-i Mahfz md.
YAZICIOLU,
Mustafa Sait, Mturd ve Nesefye Gre nsan

Hrriyeti Kavram, stanbul, 1997.
YAZIR,
Elmall M. Hamdi, Hak Dini Kur'an Dili, Feza Gazt.

A., stanbul, tsz.
YILDIRIM,
Arif, Kader Konusu le lgili Bir Hadse Dair Bz

Kelm Yorumlar, AF Dergisi, say, 25, Erzurum,
2006.
YILMAZ,
Sabri, Elmalya Gre Kader nanc ve nsan

Hayatndaki Yeri, Gnmz nan Problemleri,
Sempozyumu, Erzurum, 7-9 Eyll 2001.
YRKAN,
Yusuf Ziya, slam Akaid Sisteminde Gelimeler, Kltr

Bak. Yay., Ankara, 2001.
ZEMAHER,
Ebul-Ksm Crullh Mahmd b. mer (v. 538/1144),

Tefsru'l-Kef, Dru'l-Ktbi'l-lmiyye, 1995.
ZERKN,
Muhammed Abdulazm, Menhilul-rfn f UlmilKurn, b.y.y., 1991.
149
ZGEM
1979 ylnda Erzurumda dodu. lk ve orta renimini Erzurumda
tamamlad. 2001 ylnda Atatrk niversitesi lahiyat Fakltesinden mezun oldu.
Ayn yl Diyanet leri Bakanlnda mam-Hatip olarak greve balad. 2005
ylnda Vaizlik grevine geti. Halen ayn grevini devam ettirmektedir.

Kader, HZ Peygamber'in HADİSLERİNDE-KADER Kavrami, TEZ, Fikrullah Çakmak-610

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Kader, HZ Peygamber'in HADİSLERİNDE-KADER Kavrami, TEZ, Fikrullah Çakmak-610

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

HZ. PEYGAMBER'N HADSLERNDE

YKSEK LSANS TEZ

TEZ KABUL TUTANAI

Bu alma, Temel slam Bilimleri Anabilim Dalnn Kelam Bilim Dalnda

Prof.Dr. Mevlt ZLER

Do.Dr. Arif YILDIRIM

Yrd.Do.Dr. Nihat YATKIN

Yukardaki imzalar, ad geen retim yelerine aittir. 04 / 04/ 2007.

Prof.Dr. Vahdettin BACI

2. KADER PROBLEM ________________________________________ 6

2.2. Allahn Ezeli lminin Btn Nesne ve Olaylar Kapsamas ________ 12

BRNC BLM ___________________________________________ 26

1.2. Hr rade ve Allah'n Takdiri ________________________________ 37

1.2.2. Allah'n ilmine ve yaratmasna ynelik hadisler ______________________ 43

1.3. Hidayet ve Dallet __________________________________________ 64

KNC BLM ____________________________________________ 79

2.2. Hr rade ve Allah'n Takdiri ________________________________ 92

2.2.6. Musibetler ve ilahi takdir _______________________________________ 109

2.3. Hidayet Ve Dallet ________________________________________ 114

2.5. Rzk ____________________________________________________ 128

YKSEK LSANS TEZ

HZ. PEYGAMBER'N HADSLERNDE

: Prof.Dr. Mevlt ZLER

FATE BELIEF IN THE HADITH OF THE MESSENGER

deerlendirmesine temel tekil edecek hadisleri, -almaya bir snr getirmek

numaras kullandk. Hadisleri konularna gre tertip ederken u hususlara dikkat

Bin (oul, olu)

Basm yeri yok

Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi

Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar

Sallallahu aleyhi ve sellem

dayandrlmaldr. Delalet veya subut veyahut da hem delalet, hem de sbut

1.1. Haber-i Vahid'i tikatta Delil Sayanlar

1.2. Haber-i Vahid'i tikatta Delil Saymayanlar

Haber-i vahidlerin itikdda delil saylmayacan savunanlardan biri de

Hadis kitaplarnda var olan itikadi konulardaki hadislerin tamamnn sahih

yaratmtr.24 nsana verilen bu kabiliyetin snrlar nelerdir? nsana, gerek anlamda

Mturd, a.g.e., s. 282.

2.1. Kader Takdir ve Kaza Tanmlamalar

( ) Fakat Lt'un) kars mstesna; biz

onun geri kalanlardan olmasn takdir ettik.30

Frzbd, Eb Tahir Muhammed b. Yakub, Kmsu'l-Muht, Messest'r-Risale, Beyrut 1986, s.

Kader kelimesi, zikredilen manalarn dnda, hazrlamak, dzeltmek,

E'ri ekolne gre kader; zatlarn, sfatlarn, fiillerin ve hallerin;

2.1.2. Takdir kavram

Takdir, insann ne yapacann kesin olarak belirlenmesi deil ne yapabileceklerinin

2.1.3. Kaza kavram

Allah, bunun zerine, iki gn iinde yedi gk var etti 45

kendisine kulluk etmenizi emretti.46

) Biz, Kitap'ta srailoullarna: Sizler, yeryznde iki defa fesat

dilerse, ona sadece ol der, o da oluverir.49

Ylmaz, a.g.m., s. 178.

bn Hazm, el-Fasl fil-Milel , III/31; sfehn, a.g.e., s. 674.

2.2. Allahn Ezeli lminin Btn Nesne ve Olaylar Kapsamas

Humeyyis, Muhammed b. Abdurrahman, Uslud-Dn inde Eb Hanfe, Riyad, 1996, s. 523.

hususunda, Kur'an ve snnet'te pekok aklama bulunmaktadr. nsanlarn fiilleri de

Yeryznde yaayan btn canllarn rzk ancak Allah'a aittir. O, canllar

Gazzl, Eb Hmid Muhammed b. Muhammed, hy-u Ulmi'd-Dn, trc., Ahmed Serdarolu,

a) Allah, insanlarn fiillerini ancak, gerekletikten sonra bilebilir. Takdir ve

Malt, Ebul-Huseyn Muhammed b. Ahmed b. Abdirrahmn, et-Tenbh ver-Red al Ehlil-Ehvi

bilmedii sonucuna gtrr ki, bu ise Yaratcnn mutlak ve yetkin oluuyla

Yavuz, XXIV/ 60, Kader md.