T.C.

MARMARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS LAHYAT ANABLM DALI KELM BLM DALI

OSMANLI EYHLSLMLARINDAN KADIZDE AHMED EMSEDDN EFENDNN TKD GRLER

Yksek Lisans Tezi

ORHAN BRCAN

stanbul, 2009

T.C. MARMARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS LAHYAT ANABLM DALI KELM BLM DALI

OSMANLI EYHLSLMLARINDAN KADIZDE AHMED EMSEDDN EFENDNN TKD GRLER

Yksek Lisans Tezi

ORHAN BRCAN

Danman: Prof. Dr. Yusuf evki YAVUZ

stanbul, 2009

II

III

NDEKLER
NDEKLER ........................................................................................................................................ IV KISALTMALAR ..................................................................................................................................... VI ZET ...................................................................................................................................................... VII ABSTRACT........................................................................................................................................... VIII NSZ ..................................................................................................................................................... IX GR .......................................................................................................................................................... 2 BRNC BLM ..................................................................................................................................... 5 KADIZDE AHMED EMSEDDNN HAYATI, LM AHSYET, ESERLER ........................ 5 I. YAADII VE YETT ADAK SYAS SOSYAL VE KLTREL DURUM ............... 5 A. XVI. Yzylda Osmanl Devletinin Genel Durumu (Siys, Sosyal ve Ekonomik) ..... 6 B. lm ve Kltrel Durum ............................................................................................ 11 II. HAYATI, LM AHSYET, ESERLER ................................................................................. 17 A. Kadzde Ahmed emseddinin Hayat..................................................................... 17 B. lm ahsiyeti ............................................................................................................ 21 C. Eserleri ..................................................................................................................... 27
1. 2. 3. Fkh lmine Dir Yazd Eserler ....................................................................................... 27 Akid ve Kelm lmine Dir Yazd Eserler .................................................................... 29 Dier Eserleri ..................................................................................................................... 30

KNC BLM ...................................................................................................................................... 32 KADIZDE AHMED EMSEDDNN TKD GRLER .................................................... 32 I. ULHYET ................................................................................................................................. 32 A. Allahn Varl......................................................................................................... 32
1. 2. Mrifetullahn Gereklilii, Mahiyeti ve mkn ................................................................. 32 Allahn Varln spat ...................................................................................................... 34

B.
1. 2. 3. 4. 5.

Allahn Sfatlar ....................................................................................................... 39

Selb Sfatlar (Tenzht, tibr Sfatlar)............................................................................. 40 Subt Sfatlar .................................................................................................................... 43 Fiil Sfatlar ........................................................................................................................ 49 Haber Sfatlar.................................................................................................................... 49 Sfatlarla likin Tartmal Konular .................................................................................. 50

C. D.
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

Allahn simleri ....................................................................................................... 52 Kader ........................................................................................................................ 53

Kader ve Kaz Kavramlar ................................................................................................ 53 Kaza eitleri .................................................................................................................... 54 Kaderin sbt .................................................................................................................... 54 nsan Fiilleri ve rde Hrriyeti ......................................................................................... 55 Teklf-i Mlyutak Meselesi .............................................................................................. 57 Hidyet ve Dallet ............................................................................................................. 57 Rzk ve Ecel ...................................................................................................................... 58

II. NBVVET .............................................................................................................................. 59 A. Peygamberlere man ................................................................................................ 59

1. 2. 3. 4. 5. Nbvvetin mkn ve Lzmu .......................................................................................... 59 Neb ve Resl Kavramlar.................................................................................................. 61 Peygamberlerin Sfatlar .................................................................................................... 62 Peygamberlerin Cinsiyeti ................................................................................................... 64 Peygamberlerin Efdaliyeti Meselesi .................................................................................. 65

IV

6.

Nbvvetin spat .............................................................................................................. 67

B. C.
1. 2.

Kitaplara man ......................................................................................................... 80 Meleklere man ......................................................................................................... 80

Meleklerin Mhiyet ve Vasflar ........................................................................................ 81 Meleklerin Trleri.............................................................................................................. 83

III. HRET .................................................................................................................................... 85 A. Berzah lemi ............................................................................................................ 85

1. 2. 3. Kabir Azbnn mkn ve Vukuu ....................................................................................... 85 Berzah Hayatnn Keyfiyeti ............................................................................................... 87 Kabir Azbnn Kapsam ................................................................................................... 88

B.
1. 2.

hiret lemi .............................................................................................................. 89

hiret leminin Varl ve Gereklilii .............................................................................. 89 Harin Cismn Oluu ........................................................................................................ 90

C.
1. 2.

Kyamet Almetleri ................................................................................................... 92

Kk Almetler................................................................................................................ 93 Byk Almetler................................................................................................................ 93

D.
1. 2. 3.

hiret Halleri ........................................................................................................... 94

efat ................................................................................................................................. 95 Cennet ve Cehennem ......................................................................................................... 95 Ruyetullah ........................................................................................................................ 96

IV. MANLA LGL MESELELER .............................................................................................. 99 A. mann Tarifi............................................................................................................. 99 B. mann Gereklilii .................................................................................................... 99 C. man-krar ve Amel Mnasebeti ............................................................................. 102 D. man- slam Mnasebeti ......................................................................................... 103 E. Mukallidin man .................................................................................................... 104 F. manda stisn ........................................................................................................ 105 G. mann Artp Eksilmesi Meselesi ............................................................................ 105 V. MMET .................................................................................................................................. 107 SONU ................................................................................................................................................... 109 BBLYOGRAFYA ............................................................................................................................... 111

KISALTMALAR a. mlf. a.g.e. a.g.m. bk. ev. DA edt. haz. nr. nr . s. sy. sdl. thk. trc. ts. v.s. vd. yay. : Ayn mellif : Ad geen eser : Ad geen makale : Baknz : eviren : Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi : Editr : Hazrlayan : Numara : Nereden : lm : Sayfa : Say : Sadeletiren : Tahkik eden : Tercme eden : Tarihsiz : Vesire : Ve dierleri : Yayn, yaynlar, yaynevi

VI

ZET
YKSEK LSANS TEZ OSMANLI EYHLSLMLARINDAN KADIZDE AHMED EMSEDDN EFENDNN TKD GRLER Orhan BRCAN

Danman Jri

: :

Prof. Dr. Yusuf evki YAVUZ Prof. Dr. Yusuf evki YAVUZ Prof. Dr. Metin YURDAGR Do. Dr. smail TAPINAR

Kadzde Ahmed emseddin Efendi (1522-1580) Osmanl Devletinin 17. eyhlislmdr. Yaad yllar Osmanl ykselme devrinin son zamanlarna rastlar. farkl hkmdarn saltanatna ahitlik eden Kadzde, devlete ait pek ok ite son derece nemli vazifeler stlenmitir. Bir Mtrd limi olan Kadzde, bu mezhebin grlerini benimsemekle birlikte kendi devrinin gl anlay olan Earlik izgisiyle de uzlamay salayacak bir ara yntem takip etmitir. Daha ok fkh sahasnda almalarn younlatran Kadzde farkl ilim dallarnda da eserler vermi veld bir din bilginidir. Mevcut eserlerinden hareketle itikd grlerini renebildiimiz Kadzde Ahmed emseddin Efendinin kelm sahasnda kaleme ald hiye ve talik trndeki eserlerinin bugne tanamam olmas, onun kelm yntemini tesbitte yeterli bilgiden mahrum olmamza sebep olmutur.

VII

ABSTRACT
KADIZDE AHMED EMSEDDIN EFENDS THOUGHTS IN BELIEF AS A OTTOMAN EMPIRES SHEIKHULISLAM MASTER THESIS Orhan BRCAN Supervisor Jri : : Prof. Dr. Yusuf evki YAVUZ Prof. Dr. Yusuf evki YAVUZ Prof. Dr. Metin YURDAGR Do. Dr. smail TAPINAR

Kadzde Ahmed emseddin Efendi (1522-1580) was the 17th Ottoman Sheikhulislam. The period he lived was the final days of the rise of the Ottoman state. Kadzde served during the reign of three different sultans and made important decisions. Focused mostly on Islamic jurisprudence, Kadzde was a very prolific scholar who wrote works in different branches of Islamic studies. The fact that most of his works on Kalam has not reached our time deprives us from a very valuable source for studying his method in this field. Although Kadzde adopted the views of Maturidi school of thought, he follows an intermediary method to maintain reconciliation with the Ashari school of thought, which was influential at his time.

VIII

NSZ
slm dini iman (usl), amel (fur) ve ahlak olmak zere esas zerine kurulmu ilh bir dindir. Bu esastan en nemlisi de hi phesiz inan konularn ihtiva eden usl ksmdr. nan esaslarn tespit edip an anlayna uygun bir yorumla sunan dnce mektepleri ise kelm ekolleri olmutur. Eb Mansr Mtrdye (.333/944) nisbetle anlan Mtrdiyye ekol de inan mezheplerinden biri ve belki de en nemlisidir. Zira mezkr mezhebin kullanm olduu kelm yntem ve dini anlay tarz insann aa uygun geliimine yardm edecek genilik ve ykseklikte, her trl bilimsel terakkiye de onay verecek esnekliktedir. almamza konu olarak setiimiz 17. Osmanl eyhlislm Kadzde Ahmed emseddin Efendinin (.1580) grleri de Mtrd kelm mektebinin bir mensubu olmas bakmndan nemli hale gelmektedir. O inan konularn ele alp deerlendirirken bal bulunduu mezhebin grlerini benimsemi ve bu grlerin kendi devrinde donanml bir mdfii olmutur. Umarz yaptmz bu biyografik alma, Mtrd mezhebine mensup bir din bilgininin itikat sahasndaki grlerini yanstmann yannda en nemli devlet kademelerinden biri olan eyhlislmlk makamn ihrz etmi bir devlet adamnn da hayat servenini iermesi itibariyle bir ihtiyac karlam ve tarihin bir dnemine k tutmutur. Bata bu almada yn verici deerlendirme ve tespitleriyle yntemi belirlememde en byk pay sahibi olan danman hocam Prof. Dr. Yusuf evki Yavuza, deerli fikirlerinden istifade ettiim sayn Prof. Dr. Metin Yurdagre, ayrca bana madd mnev desteklerini esirgemeyen yaknlarm ve dostlarma sonsuz kranlarm sunmay bir bor telakki ediyorum. Orhan Bircan stanbul2009

IX

GR
nan esaslarnn tespiti ve yorumu vazifesini stlenmi kelm ekollerinin, mntesipleri zerinde etkili olduklar asla inkr edilemez. slm tarihi sz konusu olduunda byk topluluklar tesiri altna alan en nemli kelm ekol olarak Ehl-i Snnet mezhebi karmza kmaktadr. Earyye ve Mtrdyye kollarndan mteekkil Snn ekolde Mtrdiyye, akl ve nass arasndaki ilikiyi dinin ruhuna uygun bir denge iinde kurmaya muvaffak olmu bir mezhep olarak temyz etmitir. Bugn slm dnyas her sahada olduu gibi hussiyle de bilimsel alanda, gelimi lkelerin ok gerisinde kalmtr. Birok aratrmacnn hakl tespiti olarak byle bir durumun ortaya kmasndaki en nemli sebep; mslmanlarn akl ve vahiy arasndaki denge ilikisini kuramamalar veya daha nceki dnemlerde kurulmu byle bir dengeyi muhafaza edememeleridir. te Mtrdyye kelm ekolnn nemi de burada kendini gsterir. Snn mezhepler iinde bu ilikiyi istenen ekilde kurabilen fikr dzey, bata mam Mtrd (.333/944) ve onun gibi dnen bilginlerde ziyadesiyle mevcuttur. Fakat slm dnyasnn yaad byk bir talihsizlik rnei olarak bu mezhep belli bir zaman diliminden sonra gl temsilciler karamam ve Ehl-i Snnet izgisinin dier bir kolu olan Earlik mezhebi yaylma alann genileterek hep n planda yer almtr. Hatta Mtrdi mezhebine mensup limler bile bir sre sonra Mtrdnin grlerini Earlik izgisine yaklatrma gayreti ierisine girmilerdir. lkemizde yaayan mslmanlarn pek ou inan konusunda Mtrdiyye mezhebine bal olduu halde; bu mezhebin kurucusu mam Mtrdyi de onun grleriyle ekillenen Mtrdiyye ekoln de yeterince tanmamaktadr. Bu tarih bilgisizlik ve ihmalin pek ok sebebi vardr. Bizce bu sebeplerin en nemlilerinden birisi de mntesiplerinin bata mam Mtrd olmak zere Mtrdiyye mezhebinin sahip olduu fikr istikamet ve zenginliin farknda olmamalar veya olamamalardr. Bugne gelindiinde saygn pek ok aratrmac tarafndan mezkr mezhebin sahip olduu kymet idrk edilmi ve bu ynde takdire ayan gayretler gsterilmitir. Gsterilen tm bu gayret ve yaplan kymetli almalarn olumlu tesirleri olmakla birlikte henz istenen netice elde edilebilmi deildir. Beklenen neticenin elde edilmesi

iin Mtrdiyye mezhebinin temsilcileri ve kaynaklar hibir eksie meydan vermeden gn yzne karlmal ve ilenmelidir. te biz de bu mtevaz biyografik almada bahsedilen gayeye bir nebze katkda bulunmay hedeflemi bulunuyoruz. Tezimize konu olarak setiimiz Kadzde Ahmed emseddin (1522-1580) 16. yy. da yaam Mtrdiyye mezhebine bal bir din limi ve ayn zamanda Osmanl devletinin on yedinci eyhlislmdr. Bu adan o tantlmas ve bugne tanmas gerekli ahsiyetlerden biridir. Onun Mtrdiyye mezhebine ball ve bu ekoln grlerini savunmadaki tutumu bir dnem Osmanlsnn dnce hayatna dair ipular tamas itibariyle de nemlidir. Zira Kadzde tek bana bir slm bilgini olmann tesinde ayn zamanda eyhlislamlk makam itibariyle de bir devlet adam mesuliyeti tamaktadr. Bu adan Kadzdenin kelm tercihleri sadece kendisinin deil belli bir zaman diliminin Osmanlsnn da genel kanaatini yanstmaktadr. almamzn birinci blmnde Kadzdenin hayat, ilm ahsiyeti ve eserleri anlatlm; ikinci blmnde ise kelm grleri incelenmitir. Sonu ksmnda da bu iki blm hakknda baz deerlendirme ve ileriye ynelik nerilere yer verilmitir. Birinci blmde Kadzde hakknda kronolojik hayat serveninin yan sra yaad devrin sosyal, siyas ve kltrel artlar da tesbit edilmeye allm; mellifin hayatyla ilgili baz karmlarda bulunulmutur. Tarih kaynaklar hususunda birincil olanlara ncelik verilmekle beraber; gncel aratrmalara mracaattan da geri durulmamtr. kinci blmde yaplanlar ifade etmeden nce hemen belirtmemiz gerekir ki; Kadzde Ahmed emseddin kelm deil fkh sahasnda derinlii olan bir limdir. Her ne kadar kendisi kelm ilmiyle megul olmu, baz kelm klasiklerine hiye ve talikat nevinden tamamlayc ilaveler yapmsa da bunlarn bize intikali ne yazk ki mmkn olmamtr. Onun bugne ulaan ve kelm gr ve tercihlerini renebildiimiz yegne eseri Feridl-Fevid f Beynil-Akiddir. Bir ament erhi olan ve ilmihal dzeyinde kaleme alnan bu eser yer yer kelm tartmalara girmekle beraber klasik bir kelm kitab muhtevasndan uzaktr. Fakat kitabn byle bir ama tamadn da ayrca belirtmek gerekir. Her ne kadar mezkr eser, klasik kelm kurgusundan uzak bir ament erhi ise de baz konularda mellifin gstermi olduu kelm tavr ve tercihler bu eseri bizim iin bir bavuru kayna haline getirmitir. Bu eserle ilgili almamzda mellifin

gstermi olduu referanslar temel kaynaklara inmek sretiyle gsterme yntemi takip edilmi; bylelikle mellifin kelm grlerinin dayanak noktalar tespit edilmeye allmtr. Yaplan baz tahlil ve tenkitlerde de baz modern almalar referans olarak gsterilmitir. Bu bilgiler nda diyebiliriz ki, bir Mtrd bilgini olan eyhlislm Kadzde Ahmed emseddin Efendiyi tantmann hedeflendii bu almada, her ne kadar mellifin tek eseri zerinden hareket etmek durumunda kalnm ve bylelikle kapsam itibariyle dar bir alan incelemesi yaplmsa da eserde yaplan atflarn esas mercii olan pek ok kelm klasiine yer vermek suretiyle de geni bir kaynak taramas gerekletirilmitir.

BRNC BLM KADIZDE AHMED EMSEDDNN HAYATI, LM AHSYET, ESERLER

I. YAADII ve YETT ADAK SYAS SOSYAL VE KLTREL DURUM Kadzde Ahmed emseddin (1522-1580), XVI. yzylda yaam bir din limi ve ayn zamanda Osmanl devletinin 17. eyhlislmdr. Bu yzyl Osmanl devletinin her sahada zirvede bulunduu ve bu itibarla da bu asr mteakip sylemlerde kendisinden Trkn altn a diye bahsedilen bir zaman dilimini ifade etmektedir.1 Yaad sre zarfnda farkl hkmdarn saltanatna2 ahit olan Kadzdenin hayatnda, hi phe yok ki altn an hkmdar Kann Sultan Sleymann apayr bir yeri vardr. nk Kannnin tahta gei senesi (1920), mellifin doumundan iki yl ncesine, vefat (1966) ise bir insann keml ya da diyebileceimiz olgunluk a olan 44ne tekabl etmektedir. Bu yzden Ahmed emseddinin yaad devreyi anlatrken ayn zamanda Sultan Sleyman devrinin, dolaysyla da Osmanl imparatorluunun gz kamatran muhteem asrnn da bir hlsasn ortaya koymu olacamz ifade etmeliyiz. Hayatnn byk bir ksm itibariyle ykselme devri limi olarak karmza kan Kadzde, Kann devrinin o daha hayattayken zuhr eden3 ve vefatndan sonra da iyice belirginleip ivme kazanan birtakm problemlerin bizzat halline almak suretiyle grev yapm bir devlet adamdr. Bu ynyle de o, duraklama devrinin afak emrelerine canl bir ahit olarak tesbit edilmek durumundadr. Bu yzden mellifin yaad tarih sosyal, siyasal ve kltrel ortam tasvire alrken nce Osmanl devletinin ykselme veya bir baka tabirle genileme devrini sonra da duraklama

1 2

Andre Clot, Muhteem Sleyman, ev. Turhan Ilgaz, Ad Kitaplk, stanbul 1998, s. 297. Kann, II. Selim, III. Murat (1520-1580) 3 Mustafa Nuri Paa, Netyic'l-Vukt: Kurumlaryla Osmanl Tarihi, yay. haz. Ylmaz Kurt, Birleik Yaynevi, Ankara 2008, s. 138; smail Hami Danimend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, Trkiye Yaynevi, stanbul 1971, II, 355.

srecine tohum mesabesindeki gei dnemini, icmlen de olsa, ifade etmeye alacaz. A. Ekonomik) Yavuz Sultan Selimin vefatndan sonra hibir ihtilaf yaamadan XVI. Yzylda Osmanl Devletinin Genel Durumu (Siys, Sosyal ve

hkmdarln yegne sahibi olarak Osmanl tahtna geen Sultan Sleyman4, sahibi bulunduu pek ok yksek haslet sayesinde5 halk tarafndan da son derece byk bir memnuniyetle karlanmt. Ve hatta Kannnin Yavuzu hi de aratmayan bir zellii vard ki; o da ordusu ve tebes nezdinde her zaman takdir ve memnuniyetle karlanaca msamaha anlayyd.6 Yavuz Sultan Selimin gerek artlarn gerektirdii bir siyaset anlay gerei olsun; gerekse tabiatnn kendisini icbar ettii bir durumdan kaynaklanyor bulunsun, halka gstermi olduu sert tutum ve davranlar, Kanninin babasnn tam tersi istikametteki karakteri gerei tamamen farkllk arz eder olmutu. te bu vaziyeti itibariyle Sultan Sleyman halk nezdinde eine az rastlanr bir konuma ykselmi oluyordu.7 Kanun, tahta gemek iin tek ehzade olmas gibi bir avantajn yan sra saltanatnn byk ksmnda siys problemlerle uramak durumunda kalmayarak ynetimdeki istikrar da temine muvaffak olabilmiti. Zira tarihiler Knnnin hkmdarl zamannda cidd herhangi bir problemle karlamadn

nakletmektedirler. Bu devre ait kk apta i isyanlardan bahsedilse bile tevrs edilen sarslmaz g sayesinde bunlarn stesinden gelmek hi de zor olmamtr. te bu artlar altnda ve mezkr avantajlarla tahta kan Kanun ksa zaman iinde iteki isyanclarla mcadele etmi, hkimiyeti tesis ettikten sonra -babas Yavuz Sultan Selimin aksine olarak- baklarn Batya evirerek faslalarla beraber takriben 15 yl sren muazzam apta pek ok Avrupa seferi dzenlemitir. Bu seferler sonunda Osmanl imparatorluunun snrlar batda Avrupa ortalarna kadar ilerlemi oluyordu. 1533ylndan sonra ise imparatorluun ynn Dou olarak tesbit eden byk
4

smail Hami Danimend, a.g.e, II, 60; smail Hakk Uzunarl Osmanl Tarihi, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1949. II, 295. 5 Kannnin sahip olduu hasletler iin bkz. . Hakk Uzunarl, a.g.e, II, 518 6 . Hakk Uzunarl, a.g.e, II, 407-408. 7 . Hakk Uzunarl, a.g.e, II, 407-408.

hkmdar, bir taraftan Iraka sahip olurken, dier taraftan da gerekletirilen Hint seferleriyle Osmanl devletinin hkimiyetini Hindistan ilerine kadar yaymtr. Snrlarn ktaya da tayarak genileten Osmanl devleti, Kann ile birlikte kendinden ncekilerden devrald topraklara Macaristan, Erdel (Transilvanya), Trablusgarp, Cezyir, Irak ve Rodos gibi Hristiyan dnyasna ait lkelerle; Anadolunun Vandan Ardahana kadar dousuyla gneydousunu; kuzeyde Grcistan atabeylerinden oru boyunu, Belgrad evresini; Adalar denizinde en nemlisi Sakz olmak zere muhtelif Venedik ve Ceneviz mstemlekelerini ve Akdenizde byk bir asker ehemmiyeti olan Cerbe adasn ilave etmitir. Yemen sahillerinde hkimiyetinin temellerini kurmu ve bu lkenin merkezini fethetmekle kalmam, Akdenizle Kzldenizi ve Basra krfezini birer Trk gl haline getirmitir.8 Hindistann i ilerine mdahale edip Trk bayran Umman ve Hint denizlerinde dalgalandrm; ran bsbtn sindirmi ve Avrupadan baka Amerikada bile topra bulunan spanya krall ile Almanya imparatorluuna ve Avusturya devletine hkimiyetini kabul ettiren anlamalar imzalatp bunlar haraca balamtr.9 Dta gerekletirilen bunca fetihler yannda Sultan Sleyman devri tam bir hukuk ve adlet a olarak da kaytlara gemitir. Zaten Sleymana lakap olarak verilen Kanun takma ad da bu durumu en iyi ekilde temsil etmektedir. bn Kemalle (1525-1534) balayp Ebussud Efendinin (1545-1574) eyhlislamlyla devam eden srete hukukun stnl anlay tahkim edilmi ve bylelikle saltanat ynetiminden kaynaklanabilecek keyf uygulamalarn n alnmtr.10 Fatih Sultan Mehmedle balayp Yavuz Sultan Selimle ivme kazanan ml, iktisd ve ticar sahalardaki gelimeler Kann Sultan Sleymanla iyice zirveleip istikrar kazanmtr. Ekonomik alandaki inkiafn en byk sebebini ise hi phesiz fethedilen yerlere uygulanan sistemli vergiler tekil ediyordu. Alnan bu yerlerde devlet arazisi saylan alanlar r vergisi ad altnda vergilendiriliyor; ayn zamanda gl ve sistematik hukuk anlay ve devlet ynetimiyle de bu vergilerin tahsili temin ediliyordu.

Joseph Freiherr Von Hammer-Purgstall, Byk Osmanl Tarihi, orjinal kitap ad: Geschichte Des Osmanischen Reiches, yay. haz. Erol Kl-Mmin evik, dal Neriyat, stanbul 1992, III, 526. 9 smail Hami Danimend, a.g.e, II, 355. 10 Abdullah Saydam, Osmanl Medeniyeti Tarihi, Derya Kitabevi, Trabzon 1999, s. 272.

Cibilliyet itibariyle cmert biri olmasna karn devlet hazinesinin iktisatl sarfnda ciddi tedbirler almay da ihmal etmeyen Kanun Sultan Sleymann; Macaristan seferine kmadan nce devlet topraklarnda yaayanlarn rkna ve ml durumlarna bakmakszn 15 ake vergi tarhna gitmesi11 ve bylelikle devlet btesine ok mhim bir gelir kayna temini Knn devrindeki ekonomik refahn sebebini ortaya koyma asndan zikre deer rnek bir uygulamadr. te gerekletirilen bu ftuht ve ele geirilen topraklara uygulanan vergi sistemi sayesinde iktisd adan da Osmanl Devleti tarihinin en mreffeh zamann Knn devrinde idrk etmitir. Fakat Kannnin hkmdarlnn son zamanlar pek ok sahada olduu gibi ekonomik alanda da bir duraklama ve geriye gidiin ilk emrelerini gstermektedir. Mustafa Nuri Paann Netyicinde naklettiine gre Kann Sultan Sleymann, Zigetvar seferine karken altndan ve gmten kapkaca (evni- zer sm) darphaneye gndermek sretiyle sikke teminine gitmesi o devir itibariyle iinde bulunulan ml darboaz ok gzel ifade etmektedir.12 Bunla birlikte Osmanl Devleti ml adan mreffeh bir yap arz eder. Zira btncl deerlendirildiinde ve gemi kazanmlar dikkate alndnda byle bir hkme varmamz kanlmaz olacaktr. Yaplan fetihler ve devletin hem dou hem de batda yegne g unsuru olmasndan da anlalaca zere XVI. yzylda Osmanl mparatorluunun st dzey gelimilik gsterdii sahalardan biri de ordudur. Trklerin orduya verdikleri ncelik ve Kanunnin uygulad liykatli insan seimi politikas13 devletin bu sahada da muazzam bir g unsuru olmasn salamtr. te bylesi bir refah ortamn idrak eden her milletin, hemen her sahada pe pee inkiaflar yaamas pek tabiidir. Bu durum, snrlar ve imknlaryla geliiminin zirvesini yakalayan Osmanl devleti iin de ayniyle sz konusudur. Buradan hareketle

Hammer, a.g.e, III, 510. Mustafa Nuri Paa, a.g.e, s. 176. 13 Mustafa Nuri Paann naklettiine gre: Sultan Sleyman merhm, Sigetvar seferine gider iken daima bindikleri rehvrn gemi krlmakla tamirine ihtimam olunarak bir yenieri neferi belrsz srette yapm idi. Padiah hazretlerinin mesmu oldukda tife-i askeriyeye esnf kartrlm olduundan az kald yenieri aas kazzede olayazd. Hele tavassut-i fe ile aa kurtarld ise de gemi tamir eden yenieriyi tekd ulfesi ihsanyla ocaktan ihrc eylediler bk. Netyicl- Vukt, s. 168.
12

11

diyebiliriz ki Kann zamannda (15201566) Osmanl devleti asker, ekonomik, siyas ve kltrel alanlar bata olmak zere tarihinin en parlak an yaamtr.14 Kann zamannn Osmanl devleti iin bir ihtiam a olmasnn yannda duraklama devrinin (1579-1699) de ilk emrelerinin belirdii ve gerilemenin asl sebeplerinin bu zamanda sakl bulunduu gerei de pek ok tarihinin nemle zerinde durduu bir mevzudur. Devlet Kann Sultan Sleyman zamannn ilk yarsn (19201945) genileme endeksli bir izgide geirmi olmasna ramen hkmdarlnn ikinci yars diyebileceimiz 1545-1566 tarihleri arasn bir duraklama devresi olarak idrak etmitir.15 Kannden sonra srasyla tahta geen II. Selim ve III. Murad zamannda her ne kadar devlet muhteem g olarak varln devam ettirse de birka yer dnda16 ftuhat kesintiye uram ve zellikle III. Murad devrinde (1574-1595) devlet ierisinde pek ok problem zuhur etmitir.17 Osmanl mparatorluunun duraklama sebepleri diyebileceimiz bu problemleri aadaki gibi hulsa etmemiz mmkndr: Devletin doal snrlarna ulamas (douda ran, kuzeyde Rusya, batda Avusturya) Avrupada merkezi krallklarn kurulmas (topun kullanlmas, feodalitenin kmesi) Rnesans ve Reform sonucu bilim ve tekniin gelimesi, Batnn corafi keiflerle zenginlemesi ve bu keifler sonucu Osmanl ticaret gelirlerinin azalmas,18 Avrupadaki altnn oalmasyla akenin deer kaybetmesi ml adan bozulmann en mhim sebeplerini tekil etmektedir.19 Kann'den sonra devlet ynetiminden uzaklaan Osmanl padiahlar, seferlere katlmadlar. Bylelikle sadrazamlar padiah adna devleti ynetmeye balad. Sokullu Mehmed Paann yetenei ve Kprl Slalesi'nin baarlar padiahlar glgede brakr olmutu. Kanunlara riyet azalm, saray kadnlar, ocak aalar ve ulem devlet ilerine kararak ynetimle ilgili birtakm aksaklklarn ortaya kmasna sebebiyet vermilerdi.
. Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, II, 518. Kann devrini bu ekilde ikili tasnife tabi tutan inceleme iin bk. Mustafa Nuri Paa, a.g.e, s. 97. 16 Sultan II. Selim zamannda Kbrs ve Tunus fethedilmi, III. Murad zamannnda da Azerbaycan ve irvan zaptedilmitir. Bu sretle Osmanl devleti tarihindeki en geni snrlara ulayordu. 17 Mehmet z, Osmanlda zlme ve Geleneki Yorumlar, Dergh Yaynlar, stanbul 1977, s. 32-37. 18 Mehmet z, a.g.e, s. 32-37. 19 BahaeddinYediyldz, Osmanl Toplumu, Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, haz. Ekmeleddin hsanolu, stanbul 1994 I, 500 vd.; Ahmet Tabakolu, Gerileme Dnemine Girerken Osmanl Maliyesi, Dergh Yaynlar, stanbul 1985, s. 238- 239.
15 14

Toprak sisteminde meydana gelen bozulmalara gelince; tmarlarn (dirlik topraklar) datmndaki adaletsizlik tmarl ordusunun bozulmasna, tmarl sipahilerin saysnn azalmasna, buna karlk devletin daha fazla maal asker (kapkulu) almasna sebep oldu. Bu durum sadece ordunun bozulmasna deil, ekonomik, sosyal ve idari alanda birok problemin domasna sebep olmutur. III. Murad'dan itibaren devirme kanununa aykr olarak yenieri ocana asker alnmaya balanm, maal askerlerin artmas devletin ulufe ve clus bahilerini demede sknt ekmesine ve kapkulu ocaklarnn bozulmasna yol amtr. Yenieri tekilatnda ocak devlet iindir ilkesi, yerini devlet ocak iindir ilkesine brakmaya balamtr. Donanmann bana denizcilikten anlamayan kiiler getirilmi, donanma daha XVI. yzyln ikinci yarsndan itibaren ihmal edilmeye balanmtr. Yukarda da ifade edildii gibi Osmanl devletinin keml seviyesiyle mtenasip bir izgi takip eden ilmiye snf da mevcut bozulmadan nasibini almak durumundayd. Bu snfn bozulmas; denetiminde bulunan hukuk, eitim ve belediye ilerinin de bozulmas demektir. lerleyen zamanlarda kadlarn rvetsiz i yapmamaya balamas ite bu bozulmann kt neticelerinden sadece biridir. Medreselerde okutulan pozitif bilimlerin ihmal edilmesi bilim ve teknik alannda Avrupa'nn gerisinde kalnmasna; rvet verenlerin, ocuk yataki kimselerin (beik ulems) mderris olarak atanmas da medreselerde verilen eitimin kalitesinin dmesine neden olmutur. lmiye tekilatnda ve dolaysyla medreselerde meydana gelen bu bozulmay XVII. yzyl limi olarak o asra yakn bulunma avantajna sahip Ktib elebi, eserlerinde derin bir teessrle ifade etmektedir.20 Ortaya konan bu olumsuz tablo daha ziyade Kadzde Ahmed emseddinin vefatndan sonrasyla ilgilidir. Ama girite de ifade ettiimiz gibi mellifin, bu trden problemlerin belirip filizlenmeye balad zaman dilimleri iinde yaam olmas haliyle bu problemleri de ifade etmemizi gerekli klmaktadr. Osmanl devlet anlaynn merkezinde ordu tekilatnn ok nemli olduu belirtilmiti. Duraklama devresinde gelir ve giderlerinin (Sava ganimetleri, bal devletlerden alnan vergiler, ordu ve donanmann maa ve masraflar) kahir ekseriyetini
20

Ktib elebi, Mznl-Hakk f htiyril-Ehakk (En Doru Olan Tercih Konusunda Hak l), Trkeletirenler: Orhan aik Gkyay, Sleyman Uluda, Kabalc Kitabevi, stanbul 2008, s.150.

10

ilgilendiren ordu ve donanmann da bozulmas savalarn kaybedilmesine, ganimet elde edilmemesine, ordunun masraflarnn daha da artmasna, bal devletlerin vergilerini vermemesine neden oldu. Ksaca gelirler azalrken, giderler de fazlasyla artt.21 Ulfe ve Cls bahiinin tezydi, nfusun artmas ile isiz ve topraksz

insanlarn ortaya kmas; ynetim, ekonomi ve salam hukuk anlayndaki bozulmalar Anadolu, Rumeli ve dier eyaletlerde i isyanlarn kmasna sebep olmutur.22 Ayrca Osmanl toplumunun deiik din, mezhep ve uluslardan meydana gelmesi nedeniyle bu unsurlar merkezi otoritenin bozulmasyla dalma eilimi iine girmilerdir. te bahsinde bulunduumuz ve mevzuumuzun da esasn tekil eden Kadzde Ahmed emseddin, bylesi bir gei devresini idrak etmi bir din limi ve onun da tesinde duraklama devrini yaam nemli bir devlet adamdr. B. lm ve Kltrel Durum

Kann devri Osmanl mparatorluunun her alanda inkiaf demektir. te bu trden inkiaflarn en fazla yaand yer, devletin bakentliini yapp ie ilerini de tekeffl etmi bulunan stanbul olmak durumundayd. Padiahn ve devlet riclinin meskn bulunduu yer olarak dikkatleri zerine eken bu ehirde pek ok ilm ve kltrel gelime dier yerlere nazaran hep nde olagelmitir. Bunun yannda devletin kazanm olduu baarlar ve buna bal gelen refah ortam sayesinde hem Anadoluda hem de Rumelide Edirne, Bursa Amasya, Manisa, Aydn, Urfa ve Tokat gibi birok ehirde; medrese, cmi, ktphane gibi ilm ve kltrel pek ok messese ina edilmiti. Dolaysyla siys ve iktisd adan gelimelerin nih noktaya bli olduu bu devirde, ilm ve kltrel hayat da son derece canl ve dinamikti. Zira bu devrin idar, siys ve kltrel hayatn elinde bulunduranlarn pek ounun ayn zamanda edip ve ir olmalar hi de tesadf bir durum deildir. Onlarn ilme ve edebiyata olan meraklar mevcut gelimelere dyelik etmitir. Byle bir msbet anlayta en byk pay sahibi de hi kukusuz Kanun Sultan Sleymandr. stanbulun imar ve inasna byk ehemniyet veren Kann, burada
21

Kann henz hayattayken devlet btesinin ak vermeye baladna dair bk. Mustafa Nuri Paa, a.g.e, s. 176. 22 Dervi Dede Ahmed Efendi Mneccimba, Sahif'l-ahbr, Matbaa-i mire, stanbul 1285, III, 505.

11

yaptrd klliye, cmi, medrese, dr-if ve benzeri messeselerle mparatorluun bu en gzel ehrini, ayn zamanda byk bir kltr ehri yapmtr. Bu devrin ilm sahadaki en byk hareketi, Sahn- Sleymniye ve Drlhadsin inas olmutu. Bu byk messese esasnda, Ftihin kurduu Sahn- Semnn mtemmimi idi. Bilindii zere Fatih Sultan Mehmedin am olduu Sahn- Semn medreselerinde, daha ziyade dn ve lisn ilimler okutuluyordu. Tefsir, fkh, usl-i fkh, Arap dili ve edebiyat tedrisi yapan bu medreseler, bugnn ilhiyat ve edebiyat fakltelerine tekbl etmekteydiler. Kann devrinde ortaya kan yeni ihtiyalar yznden, byk mimar Sinana imdiki Sleymniye Cmii etrafnda klliyesini yaptrd. Bu tesis, muhteem cmiden baka, kuzey tarafnda medrese-i evvel, medrese-i sn; medrese-i slis ve rbi; gneybatda tp medresesi, eczane; batda imret, tabl- hne, dr-if; kuzeydouda bir hamam; kble tarafnda bir drl-hadis ile Kurn- Kerim talimi iin bir mektep ve ktphaneden meydana gelmekteydi. Klliyenin inasna padiahn tahta knn 30. ylnda ( h.857/m. 1550) balanm; bizzat padiahn da hazr bulunduu bir merasimde eyhlislm Ebussud Efendi, mihrabn temel tan koymu ve youn bir almadan sonra 7 senede (h. 964/m. 1157) bitirilmiti. Klliyede mevcut alt medrese arasnda drl-hadis medresesi, devrin en yksek seviyede hadis tedrisatnn yapld yerdi. Bu medreselere devrin byk mfessir ve muhaddislerinden de atamalar yaplarak eitim kadrosu hep gl tutulmaya allmtr. Bylece stanbulda mevcut Sahn- Semn ve Sahn- Sleymniye medreseleri, devrin yksek tedris mahalleri olarak lkeye dn ve edeb ilimler sahasnda selhiyetli ilim adamlar yetitirmekteydi. Sahn- Sleymaniyenin dier medreselerinde ise matemetik, tp ve benzeri ilimler okutuluyordu. Kanunnin bu byk klliyesinin yan sra, ok daha nceleri (h. 929/m. 1522) ikml ettirdii Sultan Selim Cmii ve klliyesi ile h. 950de len olu ehzde Mehmed iin Mimar Sinana h. 951-955 (m. 15441548) yllar arasnda ina ettirdii ehzde Cmii ve klliyesi de faaliyet halinde olan eitim kurumlarndand. ehrin hkim noktalarnda kurulan bu byk klliyeler,

12

Osmanl hanedan mensuplar ile devlet ileri gelenlerinin in ettirdikleri klliyelere numne tekil ediyordu.23 Mellif Kadzde Ahmed emseddinin 1553 tarihinde mderrisliini yapt24 devrin en mhim ilim mahfili konumundaki Sleymaniye Medresesi stanbulun yedi tepesinden biri zerine kurulmutu. Medreselerde haftada drt gn ders okutulup her medresede talebelerin yatp kalkmas iin medrese odalar yaptrlmt. Sleymaniye Medreseleri; yani Sahn- Sleymaniye yapldktan sonra dhil Medreselerini tamamlam olan talebelerden arzu edenler Sahn- Semana arzu edenler Sahn- Sleymaniyeye devam ederlerdi. Sleymaniye medreseleri yaplncaya kadar en yksek mderrislik Sahn- Semn mderrislii iken, Sleymaniye Medreselerinin insndan sonra mderrisler ibtid-i altml; yani altm ake yevmiyeliden balayarak hareket-i altml, Msla- Sleymaniye Hmise-i Sleymaniye ve Sleymaniye mderrisliin son kademesi olarak Sleymaniye Drul-Hadisi mderrisliine ykselirdi.25 Bu seltin klliyelerinin medreseleri ile mtemilt halindeki medreseler yannda Cerrah Paa-Koca Mustafa Paa yolu zerinde yine Mimar Sinan tarafndan yaplan brahim Paa Medresesi gibi mstakil medreseler de mevcuttu. Kanun Sultan Sleymann ikinci sadrazam olan brahim Paa, stanbulun muhtelif yerlerinde medrese, cmi, saray ve benzeri messeseler yaptrd gibi lkenin Selnik, Kavala, Mekke gibi dier ehirlerinde de buna benzer messeseler atrmak sretiyle ilm ve kltrel canlln lke geneline temil edilmesini temin etmede nemli katklarda bulunmutur.26 Devlet ricline bu derece siryet eden messese ama gelenei kendisi de bizzat ilme ve edebiyata dkn bir divan iri olan Kanun Sultan Sleyman sayesinde yerlemitir. Kannnin ilme ve edebiyata olan dknl oullarn yetitirmede gstermi olduu titizlikte de aka grlmektedir. Onun bu mspet tutumunun ve bir

Beir mir, Kann Sultan Sleyman Devrinde Arapa iir Yazan Trk airleri (baslmam doktora tezi), stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits 1984, s. 5-9. 24 lmiye Salnmesi, yay. haz. Seyit Ali Kahraman, Ahmet Nezih Galitekin, Cevdet Dada, aret Yaynlar, stanbul 1998, s. 330. 25 Remzi Kl, Osmanl Devletinde Medreseler, Trk Kltr, Yl: XXXIX, sy. 456, Ankara, Nisan 2001, s. 205-216. 26 Beir mir, a.g.e, s. 5-9.

23

13

devlet politikas olarak gdlen dnce hrriyetinin27 tabi bir neticesi olarak devrinde pek ok lim ve ir zmresi yetimitir.28 Dnemindeki durumu yanstabilmek iin bu minvalde dolatmz Kadzde Ahmed emseddin de bu ilim adamlarndan sadece biridir. Ayrca bir noktaya daha temas etmemiz gerekir ki o da Osmanl klasik devri diye adlandrlan bu asrda gl hukuk sistemiyle tesis edilen adlet anlaydr. te bu anlay her sahada olduu gibi ilm sahada da ok msbet tesirler icr etmitir. Zira bu dnemde kylerden, fakir toplum kesimlerinden, Rumeli ve Anadolu nun yerli halklarndan, esir ailelerden ulem snfna gemi pek ok kimse bulunmaktadr. Babas azatl bir kle olan mellif Kadzde de bu gzel uygulamann yetitirdii bir din limi olarak karmza kmaktadr.29 Biz ondan baka devrin nemli simalarn ismen zikretmenin de devrin ilm durumunun aksettirmek adna faydal olaca kanaatindeyiz. Bu limlerden bazlar unlardr: 12345Hmid Abdl-Kdir elebi (. 1542), ivizde Muhyiddin Mehmed Efendi (. 1547), Fenrizde Muhyiddin elebi (. 1548), Takprzde Ahmed Efendi (. 1561), Ebussud Efendi (1573), dolaysyla yegne ilim mahfillerinin genel anlamda

Medreselerin,

bozulmasyla birlikte bu kurumlarn yol atklar menf tesirleri de ifade etmemiz icap eder. Osmanl devletinde vuku bulan her sahadaki gerilemenin ilm sahaya da yansmas pek tabi idi. Pek ok tarihi bu kt gidiin veya hi deilse duraklama devresinin balangcn, Kann Sultan Sleyman (15201566) devrine kadar gtrmektedir ki; bunun doru bir tespit olduunda phe yoktur. nk hadiselerin ortaya k ile sebepleri arasnda belli bir zaman fark vardr. Batdan olduka ileri durumda bulunan

Kanunnin fikir hrriyetine verdii ehemmiyeti gstermek iin bk. brahim Peev, Peev Tarihi, haz. Bekir Stk Baykal, Kltr ve Turizm Bakanl, Ankara 1982, I, 95-96. 28 Mustafa Nuri Paa, a.g.e, s. 180. 29 Bnyamin Duran, Osmanl Aklcl, Nesil Basm Yayn, stanbul 1999. s. 114. ; Samiha Ayverdi, Hey Gidi Gnler Hey, Hlbe Basm ve Yayn, Ankara 1988, s. 207.

27

14

Osmanl Devletinin ykselme devrindeki refah ve sknet, Kanun Sultan Sleyman devrinin sonlarna doru yerini yava yava huzursuzluk ve karklklara brakmaya balamt. Ayrca Osmanl Devletindeki k sebepleri arasnda tam bir eklektik yap sz konusudur. Bu yzden siyas, idar, itima, asker ve kltrel bozulmalar birbirinden ayr olarak ele alnamaz. Osmanl Devleti XVI. yzyln sonlarna doru gerilemeye balaynca, ulemdan kimi ahsiyetlerin, devlet idaresi ve ynetimdeki bozulmalarn dzeltilmesi ile ilgili dncelerini padiahlara zaman zaman eserler ve lyihlar halinde sunduklar grlmektedir. Osmanl Devletinin kuruluuyla beraber tesisine balanan medreseler, devletin gerilemesine paralel olarak bozulmaya balamtr. Bozulan medreselerden mezun olan ulem da kendi sahasnda yetersiz olmakla kalmayp, birok sahada da olumsuz etkiler gstermilerdir. Kann Sultan Sleyman zamannda medreselerde riyziyyt ve tabiat dersleri ok nem kazanmtr.30 Fakat bunlardan sonra bu derslere kar olumsuz bir bak ortaya kmtr. Msbet ilimlerin kaldrlmasna ve Medrese eitim sisteminde meydana gelen bozulmalara kar ilk tepki XVII. yzylda Ktip elebi (1609 1658)den gelmitir. O, Miznul-hak fi ihtiyril-ehak adl eserinde medreselerin iine dt aymazlktan, gafletten, mderrislerin bilgisizliden bahsetmi ve retimde doru yntemlerin uygulanmasn, Batdaki bilimsel gelimelerden yararlanlmasn nermitir. Fakat onun bu grleri dikkate alnmamtr.31 Padiah ve devlet adamlarndan oluan slahatlar, Devletin bata Yenieri Oca olmak zere, btn messeselerini slah etmeye altlar. Bu srete Medrese Tekilt da, slah edilmeye allmtr. Ulemdan slahatlarn yannda yer alanlar olduu gibi yenilik hareketlerine kar kanlar da olmutur. Bu yenilik kart tavr neticesinde diyebiliriz ki; Osmanl Devletinin ykselmesinde nemli bir rol olan ulem, devletin knde de menfi davranlaryla son derece etkili olmutur. XVIII. yzyl sonlarna kadar Osmanl Devleti corafi genilik itibariyle Avrupa devletlerinin Rusya mstesn en by olma zelliini korumutur. Osmanl topraklarndaki nfus otuz be milyon ile elli milyon arasnda tahmin edilebilir.
30 31

. Hakk Uzunarl, Osmanl Devletinin lmiye Tekilt, Ankara 1965, s. 25. Ktip elebi, Mznul-Hak, s. 150.

15

Osmanl Devletindeki nfus genellikle Mslman halklardan olumaktayd. Bunun yannda halkn te birini gayr-i mslim topluluklar tekil ediyordu. ok eitli kavimlerin tek bir devlet bnyesinde idare edilmesi son derece g bir durumdur. Bu sebeple devlet idaresinde meydana gelen bozukluklar zamanla dier messeselere de sirayet etmitir. Tabidir ki bundan medreseler de payn almtr. Koi Bey (?), XVII. yzylda ba gsteren asker, idr ve ilm bozukluklar izh ederken32; Kann Sultan Sleymann divn toplantlarna kmamakla, sadece askeri erkn deil, Beylerbeyileri dahi tanmadn syler. Ayrca brahim Paay derhal vezir-i azam yaptn, kz Mihrimh Sultan ile evlendirerek vezir-i azamla getirdii Rstem Paay, temlik ettii pek ok kyle bir hkmdar gibi zengin ettiini aktarr. Rstem Paann elde ettii servetle birlikte znet ve hretinin arttn, kendi zamanlarna kadar siryet eden hastalklarn balangcnn bu tr uygulamalar olduunu ve bu grlerin zamannn mtefekkirleri zerinde olumsuz manada tesir uyandrdn bildirmektedir.33

32 33

bk. Koi Bey, Koi Bey Rislesi, sdl. Zuhri Danman, Kltr ve Turizm Bakanl, Ankara 1985. Remzi Kl, a.g.e, s. 456.

16

II. HAYATI, LM AHSYET, ESERLER A. Kadzde Ahmed emseddinin Hayat

Tam ad emseddin Ahmed b. Bedreddin Mahmud Efendi el-stanbul er-Rumi el-Hanef olan Kadzde Ahmed emseddin 1512 (h. 918) ylnda devrin nemli ehirlerinden biri olan Edirnede dnyaya geldi. Babas Hadm Atik Ali Paa azatllarndan Bedreddin Mahmud Efendinin oludur. Bedreddin Mahmud Efendi Kanun Sultan Sleyman devri mderrisi ve Edirne kadlarndandr. te bu yzden Ahmed emseddine Kadzde dendii rivayet edilmektedir. Mderrislikten kadlk mesleine geen Kadzde, Safer 963'te (Aralk 1555) Halep kads oldu. Kendisiyle birlikte Halep'e giden talebesi ir Bk de burada kad niblii yapt. Kadzde Zilkade 967'de (Austos 1560) 80 ake ile emekliye ayrld. Semiz Ali Paa'nn sadrazaml srasnda kendisine verilen stanbul teftii grevini baaryla yerine getirdi ve Reblevvel 971 "de (Kasm 1563) Perviz Efendi'nin yerine stanbul kads oldu. Bu grevde iken, Kanun Sultan Sleyman' Zigetvara uurlayan ve II. Selimin clusunda ona biat eden devlet erkn arasnda yer ald.34 Bu srada her iki kazaskerin azli zerine ivizde Damad Hmid Efendi'den boalan Rumeli kazaskerliine getirildiyse de 974 Zilhiccesinde (Haziran 1567), dnemin sadrazam Sokullu Mehmed Paa ile aralarnda husle gelen anlamazlk sebebiyle grevden azledildi. 7 ay Rumeli kazaskerlii yaptktan sonra grev braktrlan Kadzde, bu hadise zerine Edirneye giderek, Safer 981'de (Haziran 1573) 200 ake ile Edirne Drlhadisi mderrislii vazifesini stlendi.35 Bu medresede tedrise devam etmekteyken olu Abdurrahmann vefatna fazlasyla zlen Kadzde, medreseden ayrlarak stanbula dnd.36 Sultan III. Murat tahta geince din salbeti ve ahs meziyetlerini iittii Kadzde Ahmed emseddini nce yevmiyesi 250 ake ile Safer 983'te (Mays 1575) Sleymaniye Drlhadisi'ne mderrislik; ardndan da ayn yln reblevvel aynda (Haziran 1575) eski vazifesi olan kazaskerlik makamna getirdi.37 ki seneyi akn
. Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, III, 94. bn'l-md, ezert'z-zeheb f ahbri men zeheb, thk. Abdlkdir Arnat-Mahmd Arnat, Dru bni Kesir, Beyrut 1986, X, 608; Abdlkadir Altunsu, Osmanl eyhlislmlar, s. 37. 36 emseddin Smi, Kmsul-Alm, Kagar Neriyat, Ankara 1996, V, 3539; Mstakimzde Sleyman Sa'deddin Efendi, Devhat'l-Meyih maa Zeyl (zeyl: Rifat Efendi), ar Yaynlar, stanbul 1978, s. 28. 37 bn'l-md, a.g.e, X, s. 608; Selahattin Yldrm, a.g.e, s. 110; Mehmet pirli, Kadzde, Ahmed emseddin, DA, stanbul 2001, XXIV, 96.
35 34

17

Rumeli kazaskerilii vazifesini f eden Kadzde, 5 aban 985'te (18 Ekim 1577) Konyal Hmid Efendi'nin vefat zerine onun yerine eyhlislmlk (mftil-enm) makamna getirildi. Ahmed emseddin Efendi adaletin kuds bir messese olduunu ve bu makamlar igal edenlerin dier memurluklara nazaran yksek bir mertebede bulunmalar gerektiini dnerek kazaskerleri konum itibariyle beylerbeyinin nne geirmeye dair kaideler vaz etmitir. Bugnk protokolde adliyecilerin mlkiye ve sair idari memurlardan nde bulunmalar Kadzde Ahmed emseddinin eseri olarak gsterilmektedir.38 Kadzdenin eyhlislmlna kadar gelen uygulamada kazaskerler terifatta beylerbeylerinden sonra gelirken onun itirazyla Rumeli ve Anadolu beylerbeyleri dnda kazaskerlerin dier beylerbeylerinden nce gelmesi kanun olmutur. kinci olarak; Dvn- Hmyun'da yemekten sonra el ykamak iin vezirlere leen ve ibrik getiriliyor, kazaskerlere ise slak havlu veriliyordu; Kadzdenin giriimiyle kazaskerlere de leen ve ibrik verilmeye balanmtr.39 Kadzde'nin, eyhlislml srasnda stanbul Rasathanesi hakknda padiaha sunduu raporla burann yklmasna yol at belirtilmektedir. stanbul Rasathanesi ilgin bir ykm yaamasna ramen, ykmn nedenine ilikin pek salkl bilgilerin bulunduu sylenemez diyen bilim dergisi yazarlarndan Urangu Akgl meseleyle ilgili u deerlendirmede bulunmaktadr40:
Rasathanenin yklnda 1577 ylnda gzlenen

kuyrukluyldzn 1578de ba gsteren veba salgnnn nedeni olarak gsterilmesinin, daha da ileri giden evrelerce Takiyddin ve rasathane personelinin meleklerin bacaklarn gzledii yolundaki sylentilerin, pheleri artrd syleniyor. eyhlislam Kadzde Ahmed emseddin Efendinin de bu grleri desteklemesi zerine, padiahn verdii emirle, Rasathane 1580 ylnda Kl Ali Paaya

Hasan Basri Erk, Mehur Trk Hukukular, Adana 1958, s. 150. Mstakimzde, a.g.e, s. 29. 40 Urangu Akgl, Osmanlnn Uzaya Bakan Gz Takiyddn ve stanbul Rasathanesi, Bilim Teknik Dergisi, ubat 1997.
39

38

18

yktrlyor41. Bunca sylentinin arkasnda, rasathanenin yklmasnn gerek nedeninin, rasathanenin kurulmasna nayak olan Hoca Sadettin Efendi ile eyhlislam Kadzde Ahmed emseddinin yer aldklar farkl gruplarn siyas ekimesi olduu sanlyor.

Bu trl deerlendirmelerin dorulanabilen taraflar olsa bile devrin sekin ilim adamlarndan biri hakknda tahkik edilmemi baz verilerden hareketle byle gln ve aslsz uydurmalara iltifat etmek ve nihai bir hkme varmak son derece yanltr. Eserlerini inceleme frsatn bulduumuz Kadzdenin din anlay ve yorumlarna baktmzda mellifin bu gibi hurfelere inanmayacak kadar rastyonalist olduu sonucuna ulatmz da ayrca belirtmek isteriz. te yandan az nce de ifade edildii gibi her ne kadar Kadzde bu ykma sebep olacak rapor hazrlnda bulunmusa da bunun dayana hibir zaman byle hurafeler olmamtr. eyhlislm Kadzde Ahmed emseddin Efendiyi rasathaneye kar byle menf bir tavr iinde bulunmaya iten muhtemel iki sebepten bahsedilmektedir. Bunlardan ilki; pek ok aratrmacnn ittifakla belirttikleri ve bizce de kuvvetle muhtemel olan siyas ve ahs baz kar atmalardr. Yukardaki ifadelerde ksaca temas edildii gibi 1577 senesinin Kasm aynda, stanbul semalarnda nl 1577 kuyrukluyldz gzlemlenmi, Takiyddin kuyrukluyldz gzlemi vesilesiyle Sultan Murad'a dair kehanetlerde bulunmu ve bu olay iyi haberlerin mjdecisi olarak yorumlayarak, Trk kuvvetlerinin ranllara kar baarl olacan iddia etmitir. Ancak bu gzlemin ardndan stanbul'da 1578'de bir veba salgn ba gstermi, gzlemevine kar olumsuz bir tavr olumaya balamtr. Gzlemevinin almasnda byk katklar bulunan ve ayn zamanda hkmdarn hocaln yapm olan Sadeddin Efendiyi ekemeyen Kadzde Ahmed emseddin, gzlemevini ona kar kullanmak istemi; meydana gelen olumsuz durum ve toplum katmanlarndan ykselen negatif tepkileri de frsat bilerek42 Sultan III. Murada gzlemevinin uursuzluk getirdiine dair bir rapor sunmutur.

Kl Ali Paann yktna dair bk. Ayvansary, Mecma-i tevrih, nr. F. . Derin-V. abuk, stanbul 1985, s. 310. 42 Her kesimden rasathaneye gsterilen tepki iin. bak. A. Sheyl nver, stanbul Rasathanesi, Trk Tarih Kurumu Yay., Ankara 1985, s. 53-54.

41

19

Baz aratrmaclar ikinci bir sebep olarak genelde Osmanl ilim anlaynn zelde de Kadzdenin pozitif bilimlere kar olan olumsuz tavrn zikretmektedirler.43 Kadzdenin gzlemevini aslnda bu tavr sebebiyle yktrdn, ileri srlen dier sebeplerin ise bu asl sebebin bahaneleri olduunu syleyen bu aratrmaclar insafszca hareket ederek ok nemli bir noktay ihmal etmekte ve bu yzden de korkun bir yanlgya dmektedirler. hmal ettikleri nokta bugnn kriterleriyle 16. Yzyla ait bir meselenin deerlendirilemeyecei gereidir. Zira bahse konu edilen yzyllarda ilm-i heyet nvan altnda kaynaklarda yer alan astronomi, pozitif bilimler mecmuasnda yer almakla beraber44 daha ok mneccimlik ilerinde kullanlmaktayd.45 Zaten Takyddn de rasathanede yapt bilimsel gzlemlerin yannda felek burlara ait tahminler ve gayptan verdii haberlerle bu ilim dalnn mneccimlik ve khinlikle ne derece ili dl olduunu gstermi olmaktadr. Sz bu noktaya gelmiken Osmanl tarihi aratrmalarndaki ciddiyet ve zverisiyle tannan Mustafa Armaann modern dnrlerin yanl algsn tashih eden tespitine yer vermemiz isabetli olacaktr. Armaan u bilgiler nda Kadzdeyi ve aslnda bir dnemin Osmanlsn temize karyor:46
Fetv metninde bir kelime yanl yazld iin kafalar fena halde kartrmtr. Fetvada "hrc- rasad me'um ve perde-i esrr- felekiyyeye ksthne ttla'a cr'et, vehmet-i kibeti meczmdur. Hibir mlkte mberet olunmad ki ma'mur iken harb ve bnyn- devleti zelzele-nk- inklb olmaya" denilmektedir. Yani gzleme klmas uursuz olup yldzlarn sr perdelerini kstaha aralama cretini gstermek kt bir sona gtrr. Bunun yapld hibir lke mamur iken harap olmaktan kurtulamam, devletin binas deprem olmu gibi tannmaz hale gelmitir. Buradaki "ihrc" kelimesinin ben "istihrc" olduu veya o anlamda kullanld kanaatindeyim. nk Ayvansaray de Hoca Sadeddin'in
43

"istihrc-

rasad"

sebebiyle

padiah

uyardn

A. Sheyl nver, a.g.e, s. 51-54; Adnan Advar, Osmanl Trklerinde lim, Remzi Kitabevi, s. 106, stanbul 1982. 44 Takprizde, Mifthus-sade ve misbhus-siyde, tahk. Kmil Bekr-Abdlvehhb Ebun-nr, Drul-ktbil-hadsiyye, Kahire 1968, s. 379. 45 Astronomi ilminin gayptan haber verme ilerinde suistimaline dair bilgi iin bak. Takprizde, a.g.e, s. 387. 46 Mustafa Armaan, Takiyddn Rasathanesini Gericiler mi Yktrd?, Zaman Gazetesi (Pazar eki), 03 Mays 2009.

20

yazmaktadr.47 "stihrc" kelimesinin "Kmus-i Trk"de "tefe'l, ncmdan ahkm karma" anlamlarna ulayoruz; yani fal bakma ve yldzlardan anlam karma. Bu durumda "istihrc- rasad", gzlem yoluyla yldzlardan gelecek hakknda hkmler karmak anlamna gelir

Bu sebebi geerli kabul edecek olursak Kadzdenin tepkisinin bilimsellie deil bilimsel olmayan mneccimlik ve khinlie olduunu rahatlkla syleyebiliriz. Ayrca Takiyddne ve dolaysyla rasthaneye gsterilen tepki sadece Kadzdenin deil o dnemdeki kamu vicdannn ok hakl ve yerinde tepkisidir. Dolaysyla bu ykma sebep olarak genelde Osmanl ilim dnyasnn48 zelde de eyhlislm Kdzde Ahmed emseddin Efendinin pozitif bilimlere kar olan negatif tavrn ileri srmek hi de isabetli deildir. Ayrca bu konuda aratrmalar olan Aydn Saylnn ifadelerine gre, mezkr rasathane, 989 (1581) sonu veya 990 (1582) yl banda yktrlmtr; iaret edilen tarihlerde ise Kadzde oktan vefat etmitir. Buna gre rasathaneyi yktran kiinin Kadzde Ahmed emseddin Efendi olmas mmkn deildir.49 Kadzde Ahmed emseddin Osmanl devletinin on yedinci eyhlislam olarak, iki buuk yldan fazla bu grevde kaldktan sonra 10 Reblhir 988'de (25 Mays 1580) geirdii mide rahatszlndan dolay vefat etmitir. stanbul Fatihte bulunan Kk Karaman'daki trbesinde medfun olduu syleniyorsa da; bugn mezar tam olarak bilinmemektedir.50 B. lm ahsiyeti

Kaynaklarda Kadzde Ahmed emseddinin ilm ahsiyeti hakknda pek fazla bilgi yer almaz. Onun ilm hayatyla ilgili ulaabildiimiz malumat aadaki gibidir:
Ayvansary, Hadikatl-cevm, haz. Ahmet Nezih Galitekin, aret Yay., stanbul 2001, s. 456. Her ne kadar ifade edilen zaman dilimleri iinde pozitif bilimlere kar olumsuz bir tavr ilim mahfillerinde ba gstermise de (bk. Ktip elebi, Mznul-Hak, s. 150.) ykm tarihine hi de uzak olmayan bir zamanda vefat etmi olan mehur Osmanl bilgini Takprizdenin astronomi ilmini mspet ilimler kategorisinde ele alp bu daln farkl trlerinin olduundan bahsetmesi ve bunlarn faydal olanlar bulunduunu belirtmesi o devrin anlaynda pozitif bilimlerin henz tam manas ile deer kaybna uramadn izlenimini vermektedir. bk. Takprizde, a.g.e, s. 379-387. 49 Mehmet pirli, a.g.m, DA, XXIV, 96. 50 Abdlkadir Altunsu, Osmanl eyhlislmlar, s. 37. Bursal, Osmanl Mellifleri, s. 401; ayrca Kadzde Ahmed emseddin Efendinin nann Fatih Sultan Mehmedin Klliyesi civarna defnedildiine dair bk. bn'l-md, a.g.e, X, 609.
48 47

21

lk ilimlerini babas Bedreddin Mahmud Efendiden tahsil ettikten sonra51 Edirne'de Drlhadis mderrisi skpl Klzde shak elebi'nin derslerine itirak etti. erefeli mderrisi ivizde Muhyiddin Mehmed Efendi'nin hizmetinde bulunup ondan faydaland. Ardndan devrin en gzde limi, Sahn mderrisi Ebussud Efendi'nin derslerine devam etti. Ayrca Sad Efendi'den ders ald ve nihayet Kadri elebi'nin talebesi iken mlzemet ald.52 Mderrislik mesleiyle i hayatna balayan Kadzde, ilk olarak 25 ake tahsisatl Bursa Ferhdiye Medresesi'ne, ardndan 30 ake ile Veliyyddin olu Ahmed Paa Medresesi'ne mderris oldu. 950'de (1543) her ikisi de kazasker olan Ebussud Efendi ve Mrim Ksesi Mehmed Efendi tarafndan tabi tutulduu imtihanda muvaffak olmasyla birlikte Bursa Kaplca Medresesi'ne layk grld. 953'te (1546) Ali Paa-i Atik Medresesi'ne, iki yl sonra erefeli mderrisliine, 957'de (1550) ise Sahn- Semn medreselerinden birine tayin edildi. 960 (1553) yl balarnda Sleymaniye'nin dou tarafnda tamamlanan iki medreseden biri kendisine, dieri Mimarzde'ye verildi. Kadzde Ahmed emseddin eitim hayatnda devrin en mehur limi Ebussud Efendi (1573) gibi simalardan ders almann yannda; retim hayatnda da devrin en mehur iri olan ve bu mnasebetle kendisinden sultnu-uar diye bahsedilen Bkiye de hocalk yapm biridir.53 Kadzde Ahmed emseddin Efendi amelde Hanef, itikatta ise Mtrd mezhebine mensup bir din limidir.54 Onun yaad dnem, Mtrd anlaynn

Earlik glgesinde temsil edildii yllara rastlamaktadr. Bu yzden o eserinde, bu iki Mezheb arasndaki ihtilaflarda ou defa sadece nakilde bulunup tercih yapmakta; fakat bunu yaparken de muhalif gr tenkitten titizlikle uzak durmaktadr. Kadzdenin Snn camia iindeki ihtilafl konulardaki tercihlerinde Eb Hanfe ve mam Mtrdnin grleri arln hissettirmektedir. Onun bu tavrn kendi ifadelerinden

Ahmet zel, Hanef Fkh limleri, s. 130. Selahattin Yldrm, a.g.e, s. 110; Mehmet pirli, a.g.m, DA, XXIV, 97; Hasan Basri Erk, a.g.e, s. 150. 53 mil elebiolu, Kann Sultan Sleyman Devri Trk Edebiyat, Milli Eitim Bakanl, Ankara 1994, s. 48. 54 Ahmet zel, a.g.e, Trkiye Diyanet Vakf, Ankara 1990, s. 130.
52

51

22

takip etmek yerinde olacaktr. Kadzde, peygamberlerin cinsiyeti hakknda Mtrd ve Ear arasndaki ihtilafa deindii yerde yle demektedir55:
Ve dah eyhimiz mam Eb Mansr Mtrd (r.a) indinde yledir ki; cem-i peygamberler ricaldendir. Hatunlardan peygamber gelmemitir. Nitekim Hak Telnn vem erselnke ill riclen gibi ayet i kermelerinde buna delil vardr. Ve dahi peygamberler mmetleriyle gazya gitmek gerektir. Ve ikre ricale tebl-i ahkm etmek lazmdr. Bu ise rical halidir; hatunlar bu halden memnuadr. Hussan namazda imam olmak ve asl meyyit etmek ve bizzat eline silah alp meydanda kffr ile cihad etmek Bu umurdan hatunlar mahcradr. Hazreti eyh Ebul-Hasen el-Ear (r.a) indinde raculiyyet art deildir. Onun iin drt hatunun peygamberliinde ihtilaf edildi.

Bu ifadeleriyle mensub olduu kelm ekoln ve anlayn belli eden Kadzde ilerleyen ksmlarda Bizim eyhimiz mam Eb Mansr Mtrd indinde bu hatunlar salihttandr, enbiyadan deildir.56 demek suretiyle kendi tarafn da ortaya koymaktadr. Bir baka konu mnasebetiyle o, iki ekol arasndaki ayrla u ekilde temas eder:
Malum olsun ki; imann vcbunun art Matrdiyye indinde ancak akl- mmeyyizdir. (man hususunda) Bulun medhali yoktur. Ve Eire indinde (imann art) akl ile bulun mecmudur.57 Eb Hanife (r.a) hazretlerinden rivayet olunur: kl sabi (ocuk) zerine mrifetullah farzdr. diye buyurmu.58 Ve ulem-y Hanefiyye ve ekser meyih-i Irak indinde (dahi) byledir. Zira bli zerine iman vcip olduu akl itibariyledir. Akl mevcut olduktan sonra iman vcip olur (ister bli olsun isterse bli olmasn) demiler.

Kadzde Ahmed emseddin, Feridl-fevid f beynil-akid, Drut-tbatil-mire, stanbul 1232, s. 84. 56 Kadzde, a.g.e, s. 84. 57 Eb shk e-rz, el-rd il mezhebi Ehlil-Hak, tahk: Muhammed Hasan smail, Beyrut 2004, s. 372. 58 Beyzzde Ahmed Efendi, el-Usl'l-mnfe li'l-mm Eb Hanfe, trc. lyas elebi, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf (FAV), stanbul 1996, s. 41.

55

23

Yine ayn minvalde o, iki Ehl-i Snnet mezhebi arasndaki ihtilaf benzer ekilde ifade etmektedir:
Bu sekiz sft- ulyya, meniye-i hakkiyye ve sft- subtiyye ve ztiyye denir. Hazreti eyh Ebul-Hasen el-Ear mezhebinde sem ve basar ilimde dhil; tekvn kudrette dhil olup sft- subtiyye be olur.

manda istisn konusu da iki mezhep arasndaki ihtilaflardan birini oluturur. Meseleye ksaca temas eden Kadzde, hem bu konudaki duruunu gstermekte hem de mezhepler arasndaki ihtilafn lfzliine iaret etmektedir:
nallah demeye! Meerki teberrk iin yahut kbetl-emr ve htimetl-mr malum olmad iin ola yahut imann mnfiyt ok olduu iin meiet-i rabbnye tevfz murd eyleye (imanda ekki olmakszn).59

Onun bu tavr bir meseleye dorunun sadece bir yann seslendiren ve bu yn itibariyle eksik olan iki gr farkl alardan bakarak cem ederek doru olan tam ifade etme asndan mnidardr. Yukardaki ifadelerden de anlalaca gibi Kadzde Ahmed emseddin bahsi geen konularda Mtrdler gibi dnmektedir. Ama bununla birlikte o ilk devir kelmclarndan alk olduumuz Ear tenkidine yer vermez. Byle bir durumun ortaya kmasnda mellifin yetitii yllarda Ear mezhebinin gl temsilciler sayesinde ilim mahfillerine hkim olmas zikredilebilir. Zira bu devrin limleri hem Taftazn (.1390) hem de Seeyid erif el-Crcn (.1413)yi ve onlarn eserlerini kelm ilminde yegne otorite olarak grmektedirler.60 Buna verilebilecek bir baka rnek de iki Snn mezhep arasnda tartmaya sebep olan teklf-i mlyutak meselesidir. Bu konuya eserinde yer veren Kadzde Earlerin grn hi zikretmeden Mtrdlerin grn ifade etmekte; bylelikle iki mezhebi kar karya getirmekten kanmaktadr.61

59 60

Kadzde, Ferid, s. 28. Mustafa Said Yazcolu, slm Dncesinin Tarihsel Geliimi, s. 153. 61 Kadzde, a.g.e, s. 38.

24

Kadzdenin Ehl-i Snnet mezhepleri dndakilere kar tavr da deinilmesi gerekli konulardan biridir. Onun Ehl-i Snnet dndaki ekollere bak gemiten farkl deildir. Klasik kaynaklardan alk olduumuz sert sylemler onda da vardr. O zelde Mutezile, genelde de Snn izgi dndakileri u ekilde konumlandrmaktadr62:
Hak Tel hallk almdir. nsann ve sair hayvann ilerini ve harektlarn ve sekentlarn ve hayrlarn ve erlerini ve faidelerini ve zararlarn yaratan Allah Teldr. Kiinin kalbine geleni yaratan Odur. Herkes kendi fiilinin hlkdr. Demek Mutezile mezhebidir, batldr, mecs milletine muvafk bir itkattr.63 El-iyzu billahi tel!

Bir baka yerde o Snnlik dndaki btn mezhepleri dlayc bir tavr iine girer: mdi, itikatta Ehl-i Snnet iki oldu. Bunlara muhalif mezhepler ne kadar varsa cmlesi batldr.64 Kadzde Ahmed emseddinin bu tutumunda Osmanl mparatorluunun uygulam olduu Snnletirme politikasnn etkili olduunu sylemek yanl olmasa gerektir. Yllarca devlet memurluu yapm ve en nihayetinde eyhlislamlk makamn ihraz etmi birinin halk eitmek kasdyla yazd eserinde bu trden ifadelere yer vermesi bizim iin hi de srpriz deildir. Zira gelenek bu trl dlamay hep yapagelmitir. Gelenee bal bir lim olarak Kadzdenin de baka trl bir yaklam ierisinde bulunmas dnlemez. eyhlislm Kadzde Ahmed emseddin Efendinin tasavuf ve tarikatlere bak da burada ele alnmas gereken konulardan biridir. Kadzde slm dininin kalp hayatn konu edinen tasavvufu kabul etmekte ve tasavvufun pratie dnk taraf olan tarikatlere genel anlamda mspet bir yaklam iinde bulunmaktadr. Bununla birlikte onun bu konudaki tavrn seicilik olarak tespit etmek mmkndr. Zira Kadzde tasavvufu btn retileriyle kabul etmediini bu ilim dalna ynelttii baz tenkitlerle gstermektedir. Onun bu seici tavrn en briz ekilde grebildiimiz eseri, Bekta tarikat eyhlerinden Yusuf Bl elebiye (.1569) yazd reddiyedir. Mellif, raksa
62 63

Kadzde, Ferid, s. 32. Bilindii gibi bu trden ar sylemlere klasik kelm eserlerinde ska rastlanmaktadr. Misal olarak bk. Teftzn, erhul-Akid, s. 137. 64 Kadzde, Ferid, s. 8.

25

verilen cizlik hkm hakknda byle bir reddiye kaleme almsa da ayn risaledeki ifadelerinden onun tasavvuf ve tarikatlere kar olmad tam tersine olumlu dnd anlalmaktadr. O mezkr risalede Yusuf Bl elebiden vgyle bahseder. Bunun yannda raksa verdii cevz vahim bir hata olarak grr.65 Dolaysyla onun tavr btnyle tarikat yaplanmalarna veya tasavvufa deil, buralarda grlen baz yanl uygulama ve dncelere kardr. Reddiyesinde tasavvufun ne olduundan ziyade nasl olmas gerektiini ortaya koyan Kadzde, her trl teori ve pratiin Kurn ve snnete uygunluunun kontrol edilmesi gerektiini hatrlatr. Ona gre zikredilen iki asl kaynaktan vize alamam her tr dnce ve pratik bidattr. Her bidatn ise dallet olduu izahtan vrestedir.66 Bu grlerden hareketle diyebiliriz ki Kadzde Ahmed emseddin Efendinin tasavvufu, Gazzlye kadarki dnemi iine alan klasik devir anlayyla rtmektedir. Fakat bata Muhyiddn bn Arab ile felsef bir yapya brnen mteahhir devir tasavvufunu mellifin her ynyle kabul ettiini sylemek son derece zordur. Mellifin tasavvufa ait referans kaynaklarnn klasik devre ait eserlerden ibaret oluu da bu tezi desteklemektedir.67 Ayrca bir noktay daha hatrlatmamz yerinde olacaktr. Kadzde Ahmed emseddin fkh sahada temyz etmi bir din limidir. Bu yzden eserleri iinde mstakil bir kelm klasiine rastlanmaz. ncelemeye altmz Feridl-fevid f beynil-akid adl eserde mellifin, ok farkl kaynaklara yapt atflarda ttlann ne derece geni olduunu grmek mmkndr. Ama onun ttla sahas daha ziyade hadis ve tefsir kaynaklarndan ibarettir. Bununla birlikte o bunlar byk bir ustalkla kullanr. Biz eserdeki hadis ve tefsir kaynaklarna olan gndermelerin fazlalnn eserin yazl gayesiyle dorudan ilgili olduunu dnyoruz. nk o bir kelmc tavrndan uzak olarak son derece zayf ve bazen de mevzu rivayetleri rahatlkla kullanabilmektedir. Hz. Peygamberin lleri dirilttiine dair mevzu hadislere yer vermesi bunun en bariz rneini tekil eder.68 Kadzde, kaynaklarn kendisinden vgyle bahsettiine gre son derece mttak, mstakim, drst ve hakperest bir limdi. En zor zamanlarda dahi hakk sylemekten asla geri durmayan bir kiilie sahipti. eriata muhalif hangi emir ve
65 66

Kadzde, Red al risle f cevzir-raks, Beyazt Devlet Ktp., nr. 3125, s. 3. Kdzde, a.g.e, s. 4. 67 bk. Kadzde, Ferid, s. 9. 68 Kadzde, a.g.e, s. 118.

26

ferman olursa olsun geri evirmekte hi tereddt gstermezdi. nsanlar kendisini grnce mehbet hisleriyle dolmaktayd. Kadlk makamndayken getirmi olduu gzel uygulamayla da vlmeyi hak etmitir. Ayrca ilimde stad, devrinin dhilerinden ve vakur bir lim olarak tannmtr. Kiiliine ait btn bu yksek yanlarnn yannda, mfrit derecede bir cesarete mlik oluu ve bu cesaret sebebiyle de gzn budaktan esirgemeyii, hakknda tenkide medar taraflardan biri olarak - ndir de olsa - kaynaklarda ifade edilmektedir. Muhtemelen Sadrazam Sokullu Mehmed Paa ile aralarndaki geimsizliin de temelinde Onun bu fazlaca cesur tavr yatmaktayd. Bugne kadar Osmanl eyhlislmlarndan Kadzde Ahmed emseddin Efendi hakknda akademik anlamda mstakil herhangi bir alma yaplmamtr. Onunla ilgili yaplan ksm aratrmalar ise bu almann dipnotlarnda kaynak olarak gsterildiinden tekrara lzum grlmemitir. C. Eserleri

Yetitirdii onca talebe yannda telif ettii eserlerle de Kadzde Ahmed emseddin ilim dnyasnn kendisine minnet borlu olduu bir Osmanl limidir. Yaad asrn en kymetli uzmanlk sahas olan slm fkh zerine younlatndan, eserlerinden ou ve en mehur olanlar fkh sahasyla ilgilidir. Ama bunun yannda asrnn mracaat kayna olmas hasebiyle farkl sahalarda da telifleri bulunmaktadr ve almamza esas tekil eden Feridl-Fevid f Beynil-Akid adl eseri bunlardan sadece biridir. Kaynaklarda Kadzdeye birok eser isnat edilmektedir. Fakat bunlardan bazlarnn bugne intikali mmkn olmamtr. Biz bu eserleri bugn mevcut olup olmama durumunu da dikkate alarak aadaki gibi kategoriye ayrmay uygun grdk: 1. Fkh lmine Dir Yazd Eserler

a) Netyic'l-efkr fi kefi'r-rumz ve'1-esrr69 Burhneddin el-Merginn (.1196)'nin Hanef fkhna dair el-Hidye adl eserinin bn'l-Hmm tarafndan Fethu'l-Kadr adyla yaplan erhinin tekmilesidir.
69

Nev'izde Atullah Efendi, Hadiku'l-Hakik, s. 498; Badatl smail Paa, Hediyye, I, 148; bn'lmd, a.g.e, X, 608; mer Rza Kehhle, Mu'ceml mellifn, II, 171

27

bn'l-Hmm'n vefatyla eksik kalan erh Kadzde tarafndan Kitb'l-Vekleden itibaren tamamlanmtr. b) Red al Risle f cevzir-raks70 Bekta tarikat eyhlerinden Yusuf Bli elebi (.1569) tarafndan Risle f cevzir-raks adyla kaleme alnan risaleye kar yazlm bir reddiyedir. Raksn dinde yeri olmad grnn savunulduu risale 4 blmden olumaktadr. Birinci blmde Bl elebinin raksn cevaz hakknda ileri srd deliller zikredilmekte; ikinci blmde Hz. Peygamber ve Selef-i salihne tabi olmann lzumu zerinde durulmakta; nc blmde selef ulemsnn bidatilere kar gstermi olduklar sert tutum hatrlatlmakta; drdnc ve son blmde de takvnn gereklilii ve mahiyeti anlatlmaktadr. Yazma halindeki eser 165 varaktr. c) Hiye al erhil-Vikye71 Ubeydullah b. Mes'ud b. Mahmd el-Buhr el-Mahbb (.1274)nin erhlVikyesine yapm olduu hiyedir. Yazma halindeki eser 59 varaktr. d) Hiye al Kitbit-tahre minen-Nkye72 Hanef tabakat kitaplarnda Tcuera namyla anlan Mahmd b. Ahmed b. Ubeydillah el-Mahbbnin Vikyetr-rivye f mesilil- Hidye yapt hiyedir. Yazma halindeki eser 40 varaktr. e) Risale f salti'l-h'izi ve savmih73 Kadnlara ait zel hallerde namaz ve oru mkellefiyetinin keyfiyetini ve bunlarla ilgili bulunan baz konular ileyen mstakil bir risaledir. Yazma halindeki eser 35 varaktr. isimli kitabna

70 71

Beyazt Devlet Ktp., nr. 3125. Beyazt Devlet Ktp., nr. 2493. 72 Sleymaniye Ktp., nr. 1427. 73 .. Ktp., AY, nr. 694.

28

2.

Akid ve Kelm lmine Dir Yazd Eserler

a) Feridl-Fevid f Beynil-Akid74 Bir ment erhi olarak kaleme alnan eser, slm akidine ait konularn tamamn ihtiva etmektedir. Eserin giriinde slm ilimlerin mevzlar ve kelm ilminin bu ilimler mecmuas ierisindeki yeri izah edilmekte, ardndan imann lzumu ve artlarn ifade eden bir fasl alarak Snn kelm ekollerince benimsenen alt esas tek tek ele alnmaktadr. Eser halk eitim maksatl olarak kaleme alnd iin kelm ynteme fazlaca bavurulmaz. Bunun yannda baz ihtilafl meselelerde kelm tartmalara yer verildii grlmektedir. Feridl-fevid f beynil-akid, mellifin kelm grlerini renebildiimiz tek eser olarak almamzn da temel kayna olmutur. Osmanlca olarak kaleme alnan ve pek ok defa bastrlan bu eser, Faruk Meyan tarafndan da sadeletirilerek Byk ment erhi bal altnda gnmz Trkesine evrilmitir.75 b) Hiye al erhi Tecrdil-kelm (Mhiyet bahsi)76 Kaynaklarda Kadzdenin i bir lim olan Tsnin (. 1274) Tecrdl-Kelm adl eserine yazm olduu hiyeden bahsedilmektedir.77 Fakat bahsi geen eserin bugne intikali mmkn olmamtr. Bu yzden eser hakknda ad ve nispeti dnda herhangi bir malumatmz yoktur. c) Talikt alel-Mevkf78 Bu da kaynaklarda Kadzde Ahmed emseddine nispet edilen eserlerden biridir. Fakat esere bugn ulamadmz belirtmeliyiz. Mellifin kelm kitaplarna dm olduu notlardan ibaret olduunu tahmin ettiimiz bu tarz hiye ve talikler

Badatl smail Paa, Kefz-znn Zeyli, Milli Eitim yay., stanbul 1947, II, 183; a.mlf. Hadikulhakik Zeyli, stanbul 1951, I, 149. 75 lk basks 1973 ylnda Berekt Yaynevi tarafndan yaplan eserin son olarak 7. basks 2006 ylnda Cevher Yaynevi tarafndan yaplmtr. 76 bk. Badatl smail Paa, Hediyye, I, 148; bn'l-md, a.g.e, X, 608; mer Rza Kehhle, Mu'ceml mellifn, Dmak 1960, II, 171; Badatl smail Paa, Kefz-znn Zeyli, II, 183; Badatl smail Paa, Hadikul-hakik Zeyli, I, 149. 77 bk. Badatl smail Paa, Hediyye, I, 148; bn'l-md, a.g.e, X, 608; mer Rza Kehhle, a.g.e, II, 171 78 Nev'izde Ataullah Efendi, Hadiku'l-hakik fi Tekmileti'-akik, yay. haz. Abdlkadir zcan, ar Yaynlar, stanbul 1989, s. 498; Mstakimzde, a.g.e, s. ; 29; Bursal, a.g.e, I, 401.

74

29

bize intikal etmemitir. Byle bir durumun ortaya kmasnda iki sebebin etkili olduunu syleyebiliriz. Kesinliine hkmedemediimiz bu sebeplerden ilki; Osmanl devri telifatlarnn pek ou itibariyle gvenilir tarzda kayt altna alnamamas; ikinci olarak ise Kadzde Ahmed emseddinnin almalarn daha ok fkh sahada younlatrm olmasdr. Dolaysyla o bir kelmcdan ok bir fakh olarak temyz etmi; bu yzden de kelm sahasndaki almalar gnmze tanacak lde youn olmamtr. 3. Dier Eserleri

a) Hiye al Envri't-tenzl ve esrri't-tevl79 Kd Beyzvnin mehur tefsirine yaplm ksm hiyelerden ibarettir. Bakara sresinin krknc ayetinin tefsirinden balar ayn srenin altm birinci ayetine kadar devam eder. Yazma halindeki eser 40 varaktr.80 b) Tercme-i Madin'l-cevhir81 Zeynul-Kudt Ahmed b. Muhammed el-Hicc (.1457)in slm tasavvufuna dair Arapa olarak kaleme ald Madinl-cevhir ve ravzatl-havtr adl eserin Trkeye tercmesidir. Eserde slm dininin temel ahlk retileri ilk devre ait referans kaynaklaryla incelenmektedir. b) erhu Mifthil-ulm fil-men il hiril-fennis-sn82 Eb Yakb es-Sekkk (.1229)nin Arap grameri ve belgatna dair yazm olduu Mifthul-ulm adl esere Kadzde Ahmed emseddin Efendinin yapm olduu ksm erhden ibarettir. Yaplan erh, mezkr eserin ikinci blmnde yer alan men konusundan balar ve bu blmn ikinci bal olan beyn konusunun sonuna kadar devam eder.

79 80

Beyazt Devlet Ktp., nr. 732. Bu konuda geni bilgi iin bk. Ziya Demir, a.g.e, s. 444-446. 81 Beyazt Devlet Ktp., nr. 1515, vr. 37b-76b. 82 Beyazt Devlet Ktp., nr2493, vr. 69b-177b.

30

c) Risale f hakki'l-Mustaf83 Hz. Peygamberin yce konumunun ve sahip olduu stn meziyetlerin anlatld eserde peygambere kar gsterilmesi gereken saygnn da erevesi izilmektedir. Yazma halindeki eser 51 varaktr. d) erhu duil-Kund84 Kunut duasnn detayl erhinin yapld bir risaledir. Mellif farkl ilim sahalarndaki muktesebatyla mezkr duay mufassal bir tarzda erh etmitir. Yazma halindeki eser 34 varaktr. Kadzde Ahmed emseddinin, ilim dnyasna kazandrm olduu teliftnn yannda85 vesile olarak inasna katkda bulunduu baz nemli yap ve messeseler de bulunmaktadr. Bunlarn bilinenleri; Fatih rr semtinde bir mescit, yanna da bir drl-kurr medresesidir. (1577-1580) Ayrca babasnn Edirne'deki camisini tamir ettirerek geniletmi ve gelirini arttrmtr.86

.. Ktp., AY, nr. 147. .. Ktp., AY, nr. 6853. 85 Selahattin Yldrm, a.g.e, s. 110; Ziya Demir, Osmanl Mfessirleri ve Tefsir almalar, Ensar Neriyat, stanbul 2006-2007, s.444; Mehmet pirli, a.g.m, DA, XXIV, 97. 86 Mehmet pirli, a.g.m, DA, XXIV, 97.
84

83

31

KNC BLM KADIZDE AHMED EMSEDDNN TKD GRLER

I. ULHYET A. 1. Allahn Varl Mrifetullahn Gereklilii, Mahiyeti ve mkn

Kadzde Ahmed emseddin, Allaha iman bahsini ele alrken bu imann gereklilii ve imknn beyanla sze balamaktadr. Bir Mtrd limi olarak mezhebin bu mevzudaki bakn verdikten sonra bir dier Ehl-i Snnet kelm ekol olan Earyyenin de grlerini mukayeseli olarak zikretmektedir.87
Malum olsun ki; imann vcbunun art Maturidiyye indinde ancak akl mmeyyizdir. (man hususunda) Bulun medhali yoktur. Ve Eire indinde (imann art) akl ile bulun mecmudur.88 Eb Hanife (r.a) hazretlerinden rivayet olunur: kl sabi (ocuk) zerine mrifetullah farzdr. diye buyurmu.89 Ve ulem-y Hanefiyye ve ekser meyih-i Irak indinde (dahi) byledir. Zira bli zerine iman vcip olduu akl itibariyledir. Akl mevcut olduktan sonra iman vcip olur90 (ister bli olsun isterse bli olmasn) demiler.

Ayrca ilerleyen ksmlarda yine Eb Hanifenin bu husustaki kanaatine bavurduktan sonra demektedir ki: Velhsl kl olana zr ve bahane yoktur.91 Yani hangi durumda olursa olsun Allah bilip iman etmek akll kimseler zerine vcip olan bir mkellefiyettir. Allah bilmenin gerekliliini bu ekilde ortaya koyduktan sonra bu bilginin imkn hususunu da deerlendiren Kadzde, mrifetten muradn ne olduunu de u
87 88

Kadzde, Ferid, s. 9. Eb shk e-rz, el-rd il mezhebi Ehlil-Hak, s. 372. 89 Beyzzde Ahmed Efendi, el-Usl'l-mnife li'l-mam Eb Hanfe, s. 41. 90 Al el-Kr, erhu Kitbi'l-Fkhi'l-ekber, Dr'l-Ktbi'l-lmiyye, Beyrut 1984, s. 207-208. 91 Bu grn Eb Hanfeye idiyeti iin bk. Al el-Kr, , a.g.e, s. 10.

32

ekilde ortaya koymaktadr: Mrifetten murad; Allah Tel hazretlerinin vcb-u vcdunu ve sft- selbiyye ve sbtiyyesini bilip tasdik eylemektir.92 Bu mrifetin elde edilebilirliini ksaca beyan eden Kadzde, mrifetullahla ilgili bulunan Allahn tam manasyla bilinip bilinemeyecei (knh- Bryi idrk) meselesine de deerlendirir. Bu konudaki anlay farklarn zet olarak verdikten sonra son sz olarak kendi kanaatini ifade eder. Alakal ksmda o yle demektedir:93
Akl- mmeyyiz sahibi olan zerine evvel mrifetullah tahsili iin eran- yat-u beyyinta bakmak vcip olur. (Zira) Nazar- sahih ile mrifet hsl olur. smiliyye tifesinin nazar- sahh mrifet ifade etmeyip imam- masumun iradna muhtatr dedikleri94 batldr. Amma knhyle bilmekte ihtilaf vardr. Cumhr-u mtekellimn knh malum olmak mmkndr dediler, vukunda ihtilaf ettiler. Baz muhakkikn, dnyada vk olmaz; ama ahirette olur dediler. Ve baz muhakkikn, asla vk olmaz dediler. Bu fakir indinde budur ki; yalnz akl- mcerred ile malum olmak muhaldir.

Mrifeti, Allahn varln kabul edip Onu subt ve selb sfatlaryla tanmak olarak beyan eden Kadzde, zt- ilhnin ihata edilemezlii hakkndaki kaziyesini de delillendirme cihetine gitmektedir. Allahn tam manasyla bilinemeyeceini ispatta akln aczini ve Hakkn aknln en nemli iki gereke olarak gsteren Kadzde, ileri srd bu gerekeyi de naslardan ve Ehl-i Snnet inancna sahip baz limler ve sfilerden naklettii szlerle teyid etmektedir95:
Hlbuki Efdl- enbiy ve kbe kavseyni ev ednnn sahibi (aleyhi efdalus-saltu vet-teslm) subhneke m arefnke hakka

Kadzde, Ferid, s. 9. Kadzde, a.g.e, s. 9. 94 mamn yegne bilgi kayna kabul edildiine dair bk. Gazzl, el-Munkzu mined-dall, thk. brhm Emn Muhammed, el-Mektebett-Tevkfiyye, Khire ts., s. 590-591; ehristn, el-Milel ven-nihal, Drul-Marife, thk. Emr Ali Mehn, Ali Hasen el-Fr, Beyrut 1998, I, 231; hsn lah ez-Zahr, elsmiliyye, daretu Tercmanis-Snne, Lahor 2005, s. 357-358. 95 Kadzde, a.g.e, s. 10.
93

92

33

mrifetik96 buyurmular. Onun iin mam Hccetl-slam ve mamul-Haremeyn ve tife-i sfiyyeden bir nefer kimseler (ayn kanaatle, knh- zt bilmek) muhaldir demiler.97 Ebbekr-i Sddk (r.a) subhne men lem yecal lihalkih seblen il mrifetih ill bilacz98 buyurmular.

Bu ifadeleriyle Allahn tam anlamyla bilinemeyeceini belirten Kadzde Ahmed emseddin, bu konuda gerekli olan mrifetin keml seviyesini de izmeyi ihmal etmemitir. Ona gre kmil manadaki mrifet ancak Kurnn ulhiyetle alakal bizlere sunduu malumatla gerekleebilir. Yani Allah Kurnda kendini nasl tavsif etmise biz Onu ancak o ekilde tanmakla gerek mrifete ulam oluruz.99 Onun bu gryle de Eb Hanifenin ve Ehl-i Snnet limlerinin genel kanaatlerine muvafakat ettiini sylemek yerinde olacaktr. Zaten Kadzde mrifetin kemlini ortaya korken Eb Hanfenin el-Fkhul-Ekberdeki ifadelerinden hareket etmektedir. Bu ifadeler ise u ekildedir100: Biz Allah ancak, Kurnda ifade edildii gibi tanmakla tam tanm oluruz. 2. Allahn Varln spat

Kadzde Ahmed emseddin, itikd grlerini incelemeye altmz Feridl Fevid f Beynil-Akid adl eserini, halk irad ve toplumda genel kabul grm Ehl-i Snnet inan sistemini yerletirme gayesiyle kaleme aldndan klasik kelm kaynaklarnda rastlanld gibi bir isbt- Vcip yntemini takip etmemitir. Sade ve anlalr bir slup kullanan mellif, Cenb- Hakkn delil gstermek sretiyle insanlara olan iradn, iki ksma ayrarak Kurn- Kermi ter ayet (delil) ve umum kinat tekvn bir ayet olarak adlandrmaktadr. Ve bu anlaytan hareket ederek, Allaha imann (varlna ve birliine) kinata nazar ile mmkn olacan ifade

Mnv, Feyz'l-Kadr erhi'l-Cmii's-Sar, Dr'l-Ma'rife, Beyrut 1938, II, 410. (2170 nolu hadisin erhi) 97 Gazzl, hyu ulmmid-dn, thk. Heyet, Dru Kuteybe, Beyrut 1992/1412, IV, 443; Kueyr, erRisletl-kueyriyye, Drl-Kitbil-Arab, Beyrut 2005, s. 281. 98 Erken devir hadis kaynaklarnda gemeyen bu ifadeler Gazzl, hyu ulmmid-dn, (IV, 443) ve Kueyr, er-Risle (s. 281) gibi eserlerde hadis diye rivyet edilmektedir. 99 Kadzde, Ferid, s. 10. 100 Al el-Kr, a.g.e, s. 132; bn Eb erf el-Makdis, el-Msmere erhul-Msyere fil-akidilmnciye fil-hire, el-Mektebetl-Asriyye, Beyrut 2004, s. 103; Nureddn es-Sbn, el-Bidye fi usli'ddn, nr. Bekir Topalolu, Diyanet leri Bakanl, Ankara 2004, s. 28.

96

34

etmektedir.101 Kadzdenin Allahn varln ispatta kulland ve ne kard en nemli iki delil, ilk devirlerden beri benimsenen ve son dnem bilginlerinin de -buna dier din mensbu deistler de dhildir- srarla zerinde durduklar nizam ve gye, ibd ve ihtira delilleridir.102 Tamamen Kurn olan bu delillerin103 Kadzdenin tercihinde belirleyici bir unsur olduunu sylemek yanl bir hkm olmayacaktr. 1. Tekvn Delil

Kadzdenin Allahn varln ispatta delilleri iki kategoriye ayrdn sylemitik. Bu kategorilerden ilki olan tekvn brhanlar mellife gre Allahn varln bulmada yeterlidir. Bilinecei gibi mrifetullahta sadece akl yeterli grme Kdzdenin de mensubu bulunduu Mtrdiyye kelm ekolnn temel ayrt edici grlerinden biridir.104 Mellif bu dnceyi u ekilde aktarmaktadr:105
Malum olsun ki; bu kinat ve bu mahlukt, Allah Telnn vcduna ve vahdaniyetine ve sir sft- kmilesine hccet ve delil ve almet-i azme olduu iin lemn tesmiye olundu. Ve her bir nev-i mahlk bir lemdir. Belki bu kinattan her bir zerre ve deryalardan her bir katre nfs-u zekiyye sahibi olan ulul-elbba bir almet-i uzm ve yt- kbrdr ki; ondan Hallk Alm u Hakm (c.c)in kemltn mtlaa edip Cenab- Allah u Ahad, Allah u Samed (azze nuh ve celle burhnuh)e tesbht ve takdst ve temcdt ve tahmdt ederler.

Kadzde, Ferid, s. 17. zmirli smail Hakk, Yeni lm-i Kelm, stanbul 1339-1341, II, 6-10; Abdllatif Harpt, Tenkhulkelm f akidi ehlil-slm, stanbul 1330, s. 160-161; eyhlislm Ms Kazm Efendi, Klliyt, stanbul 1336. s. 128. 103 Bekir Topalolu, Allah, DA, Ankara 1989, II, 476. 104 bk. Ebu Mansr el-Mtrd, Kitb't-Tevhd, thk. Bekir Topalolu-Muhammed Ar, Ankara 2005, s. 276-281; Ebu'l-Ysr el-Pezdev, Uslu'd-dn, thk. Hans Peter Linss, Dru hyai'l-Ktbi'l-Arabiyye, Kahire 1963, s. 207; Ebul-Mun en-Nesef, Tebsratul-edille f usli'd-dn, thk. Hseyin Atay, DB, Ankara 1993, I, 453-467; a. mlf. Bahrul-Kelm, talik: Muhammed Salih el-Farfr, Mektebetu DrilFarfr, Halbn 2000, s. 64; bn Eb erf, a.g.e, s. 103-104. 105 Kadzde, a.g.e, s. 17.
102

101

35

1. Nizam ve Gye Delili Kinatta son derece hassas ve ince bir dzenin hkim olduu, bunun kendiliinden veya uursuz maddenin icadyla deil yce vasflara sahip tabiatst bir varln yaratmas ve devam ettirmesiyle ancak mmkn olabilecei esasna dayanan nizam delili, eski alardan itibaren gnmze kadar pek ok dnrn dikkatini ekmitir.106 Daha nce de ifade edildii gibi tamamen Kurn olan nizam delili hem anlalmas kolay bir delil olmas hem de insan zihninde kesin kanaat hsl etmesi sebebiyle Kadzde Ahmed emseddin tarafndan da tercih edilmitir. O Feridinde bu delili yle ifade etmektedir:107
Ve sumn- dnyay nice yldzlarla mzeyyen eyleyip gecelerde yeryzne er- nur initleriyle ziya verip onlar ile misafirler yol bulurlar. Alelhusus, inficr- fecr-i sdktan sonra cmle cihana mnevvir tayin olunan neyyir-i azam olan ems, cnib-i marktan tul edip tedrc ile irtifa eyleyip cmle cihan zulmette iken gayette ren ve prnr olur. Vakt-i zevlde gayet-i irtif tamam olup tedrc ile inhitta ur eyleyip her bir lahzada gurb eder. Bu kinat halk olunup harb oluncaya dek bu minval zere behr-i yevm(her gn, gnlk) bir kere tul, bir kere gurb edip nizam- vhid zere olur. mdi bu ems alel-istiklal bir yet-i kbrdr ki; Hak telnn vcduna ve vahdaniyetine ve sir keml sfatlarna delalet-i katiye ile dellet eder. Ve dahi kl- kmil zemne nazar etse ahvl-i acbe ve keyfiyt garibeyi mahede eder. Ve tedbrt- beda ve tasarruft ve tebeddlt ve taayyrt- beday muyene edip Hazreti Hlkl-kl (celle nuh)n keml-i ilmi ve nihayet hikmeti ve gayet-i kudretine iman ederler. K vaktinde zemn meyyit gibi olup bir nebt hsl olmaz. Ol bahar oldukta gy zemn hayat bulup gna gn iekler ve nebtlar hsl olur. Ve aalar gna gn iekler ve yapraklar ile mzeyyen olup ve nice trl meyveler hsl olur. nsan ve sir hayvan bu nebtlar ve meyvelerle teayy ederler.
106 107

Bekir Topalolu, Allah, DA, II, 476. Kadzde, Ferid, s. 17.

36

Dnyann evvelinden hirine varnca nizm- vahid zere bu misill tasarruft- acbe Hazreti Hakm-u Alm ve Kayym-u Rezzk (azumet luh ve beharat ytuh)n vcduna ulhiyette, vahdaniyetine ve keml-i ilmine ve hikmet-i acbesine ve kudret-i tmmesine ve irde-i kmilesine ve rezzk- hakk olduuna dellet-i akliye-i katiye ile dellet eder. Ve mlahaza eyleyen lebb-i kl Cenbl-Kudds (azze nuh)a hamd-u sene ve zikr-u ibdet eder.

Nizam ve gye delilini temel dzeyde ele alan Kadzde herkesin istidad dhilinde olan asgar mahede ve tefekkrle bu delilleri izah etmektedir. Kinatta meydana gelen byk kozmik oluum ve hareketler ve bunlardaki amaz dzen mellifin nazarnda Allahn varlna en ak delil olarak kabul edilmektedir. 2. bda ve ihtira delili Allahn btn varl yoktan var etmesini ifade eden ibd Kurn- Kerimin oka zerinde durduu bir delildir.108 Allahn varln ispatta Onun btn varlklar hiten meydana getirdii zerinde duran Kadzde ibd ve ihtir delilini u ekilde ifade etmektedir:109
mdi kl zerine vcip olan bu mahluktn hlkn ve sir sftnn mrifet tahsili iin; eflke nazar etse acib-i melekt-u semvt mahede edip Allah Hayy Kayym (celle ve al)un vcdunu ve vahdniyetini ve keml-i kudretini tasdik eder. Zira bu yedi kat gkler birbiri zerine tertib olunup her birisi bir cirm-i azm ve mahlk-u kebrdir ki; bizzarre Hlk Telnn keml-i kudreti ve nihayet kuvvetine delil-i zhirdir. Ve cmle zerine krs vaz olunmu ve onun zerine dahi cmle mahluktn by olan ar azm tertib olunmu. Ve her birisi bir cirm-i azmdir ki; Hallk Hakm ( celle nuh) onlar hi yokken halk ve icd eyleyip kendi varlna ve vahdniyetine ve keml sfatlarna delil klmtr.

108 109

el-Ankebt 29; Lokman 25; Kaf, 50; el-Enm 101. Kadzde, Ferid, s.19.

37

Kinata nazar ile ispt- vcibin mmkn ve hatta zarr olduunu110 bu ekilde ifade eden mellif, yaplmas gerekli bylesi bir tefekkrn de sadece d dnyadan ibaret olmadn belirtir. Bilakis insann fk tefekkr diye de adlandrlan byle bir tefekkr yannda i lemini ve ondaki ince sanatlar ve amaz dzeni de tefekkr yolunu da kullanarak Allahn varlna ve birliine ulaabileceini aadaki ekilde ifade etmektedir:111
Ve eer kl kendi nefsine nazar edip ukel gibi mlhaza etse kendi hilkatinde umr-u beda ve ahvl-i acbe ve keyfiyt- garbeyi mhede eyleyip kendisinin tedbr edici bir hlknn var olduunu tasdik eyleyip ol Hlk Mdebbir (tel nuh)in keml-i sun ve tamm- kudretine ehdet eder. kl basret gzyle kendisine nazar edip tefekkr etse kendisini bir yet-i kbr bilip Rabbllemn (azumet kudretuh ve ammet nimetuh)nun vahdaniyet ve ferdaniyetini ve gayet hikmetini ve keml-i kudretini vesir sft- ztiye-i ezeliye ve nut-u cebertunu izn ve tasdik ve ikrar eyleyip ment billhi tel deyip ehl-i tevhd ve ashb- tefrdden olur.

2.

Ter Delil:

Kadzde Ahmed emseddinin Allahn varln ispattaki ikinci delili Kurn Kerimdir. O Kurnn bu konuda pek ok yeti bulunduunu belirtir ve baz yetleri misal kabilinden zikretme gerei duyar112: Gklerin ve yerin yaratlnda, gece ile gndzn birbiri ardnca devernnda selim akl sahipleri iin gerekten ak, ibretli deliller vardr. Onlar ayaktayken, otururken ve yanlar zerine yatarken Allah' anarlar; gklerin ve yerin yaratl zerinde dnrler. Rabbimiz, Sen bunu bo yere yaratmadn, Sen ycesin, bizi cehennem azbndan koru!113 Bu ekilde Kurn, Allahn varln bildirmekte ve insanlar bu konuda tefekkre davet etmektedir.

110

Selm ftrat ifsad etmeyenler hakknda mrifetullahn zarr olmas bizzat Kurnn ngrs olduuna dair bk. er-Rm, 30; ayrca bn Eb erf, a.g.e, s. 41. 111 Kadzde, Ferid, s.19-20. 112 Kadzde, a.g.e, s. 11. 113 li mrn, 3/190-194.

38

B.

Allahn Sfatlar

Klasik kelm kitaplarnn en mhim konularndan birini de hi phesiz Allahn sfatlar ve fiilleri meselesi tekil eder. Allahn ztn ve mahiyetini anlamaktan ciz olan insan zihni, Onu ancak esm ve sfatlaryla idrak edebilmektedir.114 Ahmed emseddin, ilh sfatlar konusunda eserin yazl maksadna da uygun olarak sfatlarn varln kabul ve mahiyetini idrk meselelerindeki teferruata ve bu konulardaki ihtilafa fazlaca yer vermeksizin bu sfatlarn mana ve muhtevlar zerinde durmaktadr. Bununla beraber o, konuyu anlatrken bu husustaki muhalif dnceyi de ksaca ifade eder; fakat onun bu ifadeleri sadece ret maksatl olmaktadr. Mellif, reddetme nedenlerini ise izah cihetine gitmemitir. Biz sfatlarla ilgili olarak onun yapt taksimi dikkate almay uygun grdk. Dolaysyla mellifin ilh sfatlar mevzuundaki grlerini bu taksim ierisinde izah etmeye alacaz. Kadzdenin sfatlar taksimine gemeden nce onun varlk kategorileri hakkndaki deerlendirmelerine de ksaca temas etmemiz yerinde olacaktr. Zira hussiyle vcd sfat hakknda mellifin izhar ettii kanaat varlk taksimiyle beraber ele alndnda tam manasyla anlalabilecektir. O, varl irdelerken bu hususta kabul grm genel telekkyi nazar- itibare alr ve varl gruba ayrr: 1.Vcibul-vcd; yani varl kendinden olan, vcdu ztndan mnfek olmayp varl iin baka bir eye muhta bulunmayan; varlkta baka bir eye ihtiya duymad iin de ezel ve ayn anda ebed olan nk evveli olmayann hiri de yoktur- varlktr ki bu da lemin yaratcs Allahtan bakas deildir.115 2. Mmteniul-vcd; yani varl mmkn ve mutasevver olmayan, bu yn itibariyle Allahn kudretinin kendisine taalluk etmedii116 eylerdir. Allahn eriki olmas ve iki zddn bir anda, bir mahalde, bir arada bulunmas gibi tasavvuru dahi mmkn olmayan eyler bu ksma verilecek misallerdendir.117

114 115

M. Sait zervarl, Kelmda Yenilik Araylar, SAM Yay., stanbul, 1998. s. 100. Kadzde, Ferid, s. 14. 116 bn Eb erf, a.g.e, s. 85. 117 Kadzde, a.g.e, s. 14-15.

39

3. Mmkinl-vcd; yani varlyla yokluu msv olan, yokken yokluuna hkmedecek, varlk sahasna ktnda da varln tercih edecek bir mreccihe muhta olan varlk kategorisidir. Bu ksmdakilerden adem halinde olanlarna Allahn ilmi, vcd sahasna gelenlerine de hem ilmi hem de kudreti taalluk etmektedir. Allahtan ve vcdu muhal olanlardan baka her ey bu gruba dhildir.118 Eyann mhiyet ve hakikatlerini bu ekilde ele alan Kadzde Ahmed emseddinin ilh sfatlar taksimine geebiliriz. O, sze Mutezile kelmclarn tenkitle balamaktadr. Bilindii gibi Mutezile bilginleri kadim varlklarn birden ok olaca (taaddd- kudem) gerekesiyle sfatlarn zattan ayr dnlemeyeceini sylemilerdir. Onlarn bu grlerini nakleden Kadzde, bu anlayn doru olmadn da peinen belirtmektedir. Zira bu sfatlar kadm de olsa zttan ayr dnlemedii iin onlarn vehmettikleri gibi bir taadddden bahsedilemez ve dolaysyla sfatlarn kabulyle tevhid ilkesine herhangi bir halel de gelmez.119 lh sfatlar hususunda sft- kudsiye ad altnda bir fasl aan mellif, Ehl-i Snnet limlerinin genel kanaatleri de olan bir tasnif tarzn benimseyerek bu sfatlar vcdiyye ve maneviyye olarak iki ksma ayrr. Bu iki ksm da kendi iinde alt kategorilere ayrarak bunlarn manalarn izah etmektedir. 1. Selb Sfatlar (Tenzht, tibr Sfatlar)

Selb veya tenzh diye de anlan bu sfatlar adndan da anlalaca zere tenzih manasn iermektedir. Cenb- Hakka nisbet edilmesi mahzurlu olan vasflar zihinlerin itibahna mahal vermeden izale edip tevhid ilkesini tam ikame maksatl ortaya konan bu sfatlar Ehl-i Snnet kelmclar tarafndan be temel esasa irc edilerek ifade edilmitir.120

Kadzde, Ferid, s. 15. Kadzde, a.g.e, s. 33. 120 Metin Yurdagr, Allahn Sfatlar, Mrifet Yaynlar, stanbul 1984, s. 155; Bekir Topalolu, slamda nan Esaslar, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf (FAV), stanbul 1998, s. 126127.
119

118

40

Bir Ehl-i Snnet limi olarak bu taksimi ayniyle benimseyen Kadzde de, sfatlar temelde ikiye ayrmaktadr. Fakat o vcd sfatn da kendi iinde ikiye ayrarak pek de yaygn olmayan farkl bir anlay ortaya koymaktadr. a. Vcd Sfat (Sft- Nefsiyye) Kadzde Ahmed emseddin, yukarda da ifade edildii gibi vcd sfatn zat ilhye zid olarak kabul eden telakkiye muhalif bir mlahaza ile karmza kmaktadr. O, vcdu, zattan infikk (ayrlmas) dnlemeyen bir sfat olarak kabul eder. Bu yzden de ona, sfat- nefsiyye diye mstakil bir ad verme121 ihtiyac hissetmitir.122 Ayrca o bu hususta, yalnz da deildir. Zira kendinden nceki kelmclardan Seyyid erif Crcn (. 1413) ile son devir Osmanl kelm limlerinden Abdllatif Harpt ( . 1916) ve zmirli smail Hakk (. 1946) da bu hususta onun gibi dnmektedirler.123 b. Dier Selb Sfatlar Vcud sfatn var olmak eklinde anlayan ve zt- ilhiden ayrlmasn muhal gren mellif, sfat- vcdiyyenin ikinci ksmn da sfat- selbiyye olarak ifade etmektedir. (Selb sfatlarn) her birinin mefhumu selb ve nefiy manasn mtezammindir. (tesbih ve takds gibi)124 demek suretiyle bu sfatlarn adlandrma sebebine iaret eden Kadzdenin taksimi iinde bu sfatlar da be kategori iinde incelenir. Bunlar: 1. Kdem Evveli ve ibtidas olmamak manalarna gelen kdem, Allah Tel hakknda balangc ve sonu olmamay ifade etmektedir. Onun varl ezeldir. Nasl ki kinatn yokluunun evveli yoktur; kinatn yaratcs olan Allahn varlnn da evveli yoktur.125

Vcd sfatnn mstakil deerlendirilmesi gerektii iin bkz. Zebd, thf's-sdeti'l-mttakn bierhi hyi ulmi'd-dn, hyt-trsil-Arab, Kahire 1311, II, 95-97. 122 Metin Yurdagr, Allahn Sfatlar, s. 152. 123 Seyyid erf Crcn, erhul-Mevkf, Matbaa-i mire, ts., I, 190; Abdullatif Harpt, a.g.e, s. 180; zmirli smail Hakk, Yeni lm-i Kelm, I, 255-256. 124 Kadzde, Ferid, s. 27. 125 Kadzde, a.g.e, s. 27.

121

41

2. Bek Sonu olmamak demektir. Bu sfat Allahn yok olmaktan mnezzeh oluunu ifade eder. Hsl O; ezeldir, ebeddir, sermeddir. Sonradan olmak(huds) Cenb- Hak hakknda muhaldir.126 3. Kym bi ztih Bu sfat mekndan mnezzeh olan Allahn vcutta hibir yere ve eye ihtiyac olmadn ifade etmektedir. nk O (c.c), zt itibariyle mevcut, her trl ihtiyatan mnezzeh, tebeddl ve teayyrden de berdir.127 4. Vahdniyet Allahn ztnda, sfatlarnda ve fiillerinde orta olmadn ifade etmektedir. Ulhiyete ait unt ve ilh vasflarn hepsi Ona mahsustur. Ondan bakasnda bunlarn varl dnlemez.128 Vahdniyet sfatn genel anlamda bu ekilde ifade eden Kadzde, bu sfat da kendi iinde ikiye ayrmaktadr. Bunlardan birincisi; Vahdet-i ztiyye-i mmedir: Yani Cenab- Hakkn zt czlerden mrekkep deildir dolaysyla btn (kll) olmaktan da mnezzehtir. kincisi; Vahdet-i vasfiyye-i hssadr: Saft- ulhiyet ve havs- rubbiyet129 Ona mahsustur. Yani mellifin ifadelerinin zeti; Allahn ztnn eriki olmad gibi (ki bu vahdniyetin birinci ksmn ifade eder) sfatlar asndan da Onun sfatlarna denk olabilecek hibir varlk ve sfat da sz konusu deildir. Binaenaleyh Allah, kll bir varlk deildir.130 5. Muhlefetn lil-havdis Muhalefetn lil-havdis, Allahn yaratklarna benzemediini ifade eden bir sfattr. Bu benzemeyi hem zt hem de sfat asndandr. lh sfatlar bahsinin giriinde de sylendii gibi Kadzde Ahmed emseddin, kitabn amacna uygun olarak ihtilaflara fazlaca temas etmez. Bununla beraber bazen farkl dncelere yer verdii de olmaktadr. te muhalefetn lil-havdis sfat da bu trden bir ihtilafn aktarld yer

126 127

Kadzde, Ferid, s. 27. Kadzde, a.g.e, s. 27. 128 Kadzde, a.g.e, s. 27. 129 Ulhiyete mahsus zellikler iin bak. bn Eb erf, a.g.e, s. 83. 130 Kadzde, a.g.e, s. 28.

42

olarak kaydedilmelidir. O burada genelde Mutezile mezhebi kelmclarnn, zelde de bu hususta mezkr mezhebe nclk eden Ebu Haim el-Cbbinin (.311/933)
131

grn naklederek bu gr isabetsiz bulmaktadr. Kadzdenin naklettiine baklrsa baz Mutezile limlerince Allah Telnn zt, sir ztlar gibi kabul edilmektedir. Fakat bir farkla ki Allahn zt ahvl ile mmtaz olur. Bu haller: vcip, lim, kdir ve hayy olmadan ibarettir.132 Anlalan o ki; Kadzde Ahmed emseddin de tpk dier Ehl-i Snnet limleri gibi ilk olarak Mutezile kelmclarnn ortaya att133 ve Bakillni (.330/941) ile beraber baz Ehl-i Snnet limlerince de kabul edilen ahvl teorisini134 reddetmektedir.135 Ehl-i Snnet kelmclaryla Mu'tezile arasnda nemli gr ayrlna yol aan ilh sfatlar hakknda, Eb Him'in vasf ve sfat kelimelerini kullanmaktan kanarak bunlarn yerine tercih ettii hal terimi, nce de ifade edildii gibi mellif tarafndan kabul edilemez bir nazariye olarak grlmektedir. Onun bu tenkidi Ehl-i Snnet limlerinin de genel tavrn yanstmaktadr.136 2. Subt Sfatlar

Kadzde Ahmed emseddin sfat- meni diye de tabir olunan subt sfatlar izaha koyulurken kanaatinin byk ounluunu grleriyle ekillendirdii Eb Mansr Matrdnin (.333/936) Mtrd mezhebine ml olan taksimiyle137 sze balamaktadr. Kadzde bu sfatlarn kabul edilmesi gerektiini zira bunlarn ztlarnn Allah hakknda dnlemeyeceini belirtmektedir.138 Onun bu sfatlar taksimi aadaki gibidir:

Yusuf evki Yavuz, Ahvl, DA, stanbul 1989, II, 190. Ayn minvaldeki nakil iin bk. bn Haldn, Lubbul-Muhassal, thk. Ahmed Ferid el-Mezd, Beyrut 2004, s. 329. 133 ehristn, Nihyetl-ikdm f ilmil-Kelm, thk. Ahmed Ferid el-Mezd, Beyrut 2004, s. 79. 134 Ahvl teorisinin Ehl-i Snnet kelmclar tarafndan kabul edildiine dir bk. Cveyn, Kitbul-rd il kavati'l-edille f usli'l-i'tikd, thk. Muhammed Ysuf Msa, Mektebet'l-Hanc, Kahire 1950, s. 8084; ehristn, Nihyetl-ikdm, s. 79. 135 Kadzde, Ferid, s. 28-29. 136 Yusuf evki Yavuz, Ahvl, DA, stanbul 1989, II, 190. 137 Mtrd, Kitbut-Tevhd, s. 70-75; Nesef, Tebsra, I, 246-261; Sbn, a.g.e, s. 21. 138 Kadzde, Ferid, s. 29; Ayrca sfatlar ispatnda bu sfatlarn ztlarnn Allah hakknda dnlemeyecei noktasndan hareket iin bk. Nesef, Tebsra, I, 246.
132

131

43

a.

Hayat

Allah Tel hayat sfatyla Hayydr. Bu sfat da sir subt sfatlar gibi itibr deil hakk bir sfattr.139 b. lim

lim sfat da hakk sfatlardan biridir. Allah Tel zatnda bulunan bir ilimle limdir. Onun ilmi ezelde cmle kinata taalluk etmitir; lyezelde de var olanlara, var olduklar hal zere taalluk etmektedir.140 Kadzde Ahmed emseddin, ilim sfatn da mezhebinin bu husustaki grlerini nakletmek suretiyle izah etmekte ve bu konuda farkl dnen bilginlerin grlerini isabetsiz bulduunu belirtmektedir. Allahn kendi ztn ve sfatlarn bilip bilmedii ve ilminin cziyta taallukunun bulunup bulunmad meselesi teden beri slm kelmc ve filozoflar arasnda tartlagelmi bir konudur. slam filozoflarndan bn Sin ve Frbye141 gre Allah cziyat deil klliyat bilmektedir.142 Bu konuda fazla detaya girmeyen mellif tpk Gazlnin yapt gibi bu filozoflar kfre nisbet etmektedir.143 Ona gre Allah; deryalar katre katre, topraklar zerre zerre ve kumlar tane tane bilir.144 Yani Onun ilminde para da btn de bilinebilirlik asndan ayn konumdadr.

Kadzde, a.g.e, s. 29. Kadzde, a.g.e, s. 29-30. 141 Filozoflarla kelmclar arasnda vuk bulan gr ayrlklar, Ebher bir risalesinde topluca ele alp deerlendirmektedir. Hseyin Sarolunun tahkik ettii bu risalede Ebher mezkr iki tife arasndaki ihtilaf noktalarn on sekiz mesele olarak tesbit ederken bahsinde olduumuz ilim sfatnn mevcdatla olan irtibat tartmasn sekizinci mesele olarak irdeler. bk. el-Ebherin Kelm ve Felsefeye likin Bir Eseri, yay. haz. Hseyin Sarolu, s. 33; Ayrca Allahn ilminin cziyta taalluk edip etmedii iin bk. Gazzl, Tehfutul-Felsife, trc. Mahmut Kaya-Hseyin Sarolu, Klasik yay., stanbul 2005, s. 134-143; bn Eb erf, a.g.e, s. 84; Sa'deddn Teftzn, erh'l-Maksd, thk. Abdurrahman Umeyre, Alem'lKtb, Beyrut 1989, IV, 121-127. 142 ehristn, Nihyetul-ikdm, s. 124. 143 Gazzl, Tehfut, s. 137-138; el-Munkzu mined-dall (Mecmtu resilil-mm el-Gazzl iinde) thk: brhm Emn Muhammed, s. 587. 144 Kadzde, a.g.e, s. 30.
140

139

44

c.

Sem

Allah Tel sem sfatyla iitendir. Bu sfat bir sfat- hakk olup mahlkatn seslerine lyezelde taalluk eder. Onun bu iitme sfatndan hibir ses gizli kalamaz.145 d. Basar

Mellif pek ok sfat izahta olduu gibi basar sfatn izah ederken de genel kabulleri hatrlatma trnden bir yntem benimsemektedir. Onun ifadelerinde basar sfat bir sfat- hakkiyyedir. Lyezelde renklere ve klara ve ekillere taalluk eder. Allah (subhneh ve tel) cmle mahlkt grr. Ve bir ey Ona gizli deildir. Bir kimse yedi kat yer altnda gnah etse Hak Tel onu hem bilir hem de grr.146 Allahn grmesini bu ekilde ifade eden Kadzde, basar sfatnn ilimle olan sk irtibatna da dikkatleri ekmektedir. Onun Bir kimse yedi kat yer altnda gnah etse Hak Tel onu hem bilir hem de grr. ifadesi eserin kaleme aln gayesiyle de dorudan ilgilidir.147 e. rde

eyhlislm Kadzde Ahmed emseddin Efendiye gre bir sfat- hakikiyye olan irade; Allahn mukaddert zerindeki dilemesini ifade etmektedir. rade sfat, btn mmkn varlklara ezelde taalluk etmektedir. lyezelde ise varlk kazanacaklar varlk sahasna getirmekte; yokluuna hkmedilenleri ise ademe tahsis etmekte olan ilah bir sfattr.148 Kadzde irade sfatyla ilgili olarak Snn telakkiye dayanak tekil eden bir hadis nakletmektedir. Mezkr hadiste Hz. Peygamber; Mallahu kne ve mlem yee lem yekn buyurmutur.149 Yani Allah neyi dilerse o olur, neyi de dilemezse veya bir baka ifadeyle bir eyin de olmamasn dilerse o ey olmaz . Hadisi bu ekilde anlayp anlamlandran Kadzdeye gre hayr da er de ancak Allahn iradesiyle vcut

Kadzde, Ferid, s. 30. Kadzde, a.g.e, s. 30. 147 Zira eserin giri ksmnda mellif bu ment erhini niin yazdn anlatmaktadr. O bu eserini kelm kitaplarna mracaata ihtiya brakmamak kasdyla kaleme almtr. Byle bir telifi ise kendine yakn grd baz kesimlerin istei zerine gerekletirmitir. bk. Kadzde, a.g.e, s. 4. 148 Kadzde, a.g.e, s. 30-31. 149 Eb Dvd, Snne, 6; Beyhak, el-Esm ves-Sft, Tabus-saade, Msr 1358, s. 160-164.
146

145

45

bulmaktadr.

150

Bilindii gibi bu mesele kelm ilminin en nemli mnakaalarndan

birini tekil eder. Bu halledilmesi zor meselenin kulun iradesi, kader ve kaza st balklaryla da irtibat bulunduunu belirtmekte fayda mlahaza ediyoruz. Biz, Allahn iradesinin belirtilen hususlarla irtibatn bilhare incelemek zere mahalline havale ederek irade bahsinde mellifin benimsedii grleri vermekle yetineceiz. Ehl-i Snnet limlerinin umm telakkilerine ve dolaysyla mellifin bu husustaki kanaatine gre kt ve irkin eylere de Cenb- Hakkn meieti (dilemesi) taalluk etmektedir. Fakat Cenb- Hakkn bunlara asla rzas sz konusu deildir. Hidayet de dallet de Cenb- Hakkn dilemesine bal olarak gereklemektedir.151 Zaten Kurn- Kerim de birok yetiyle bu hususu tavzih etmektedir: Allah kimi doru yola koymak isterse onun kalbini slma aar. Kimi de saptmak isterse, onu ge ykseliyormu gibi yapar; kalbini dar ve skntl hale getirir. Allah bylece kfirleri kfr batakl iinde brakr.152 f. Kudret

Kudret, hakik bir sfattr. Kadzdeye gre Allahn kudreti ebediyet iinde mmknta taalluk eder. Meydana gelmeleri vaktinde vcda gelecekleri vcda ve ademe gidecekleri ademe takrb etmektedir.153 g. Kelm

Kelm sfat hususunda tarihte yaanm olan mnakaa ve ihtilafa yer vermeden meseleyi ele alan Kadzde, bu konuda ki grn ksaca ifade eder. Bu ilh sfatn sonsuz zaman formu iinde (ezel) Kurnn lafzna ve manasna uygun tertib iinde taalluk ettiini belirten mellif, Allahn vastasz olarak hem mira gecesinde Hz. Peygamberle hem de Tur danda Hz. Musa (a.s.) ile konutuunu kabul etmektedir. Bu gryle o, kelm sfat tartmalarnda Eb Mansur Mtrdnin yannda yer aldn gstermektedir.

150 151

Kadzde, Ferid, s. 31. Ehl-i Snnetin genel telakkisi iin bak. Nreddn es-Sbn, a.g.e, s. 71. 152 el-Enam, 125. 153 Kadzde, a.g.e, s. 31; Teftzn, erhl-Akid, thk. Muhammed Adnan Dervi, el-MektebetlHanefyye, stanbul ts., s. 106.

46

Zira mam Mtrid ve ona tab olanlara gre; Kelm, Allah'n ztyla kim manalardan ibaret olup ezeldir.154 Kelm- nefs adn alan155 bu mnalar ilimle iradeden farkldr ve gerek ilh kelm tekil eder. Allah'n ztnda mevcut manalar Arapa ile ifade edilince Kurn, branice ile anlatlnca Tevrat, Sryanice ile nakledilince ncil adn almtr.156 lh kelmn emir, nehiy ve haber eklini almas muhataplarn yaratlmasyla vuku bulur. Hem Kurn'da hem Arap dilinde kelm- nefsye iaret edilmitir. lh szleri kullara ulatran harf ve seslere kelm- lfz denir. Bunlar Allah'n ztnda bulunmayp herhangi bir nesnede yaratldklarndan hadistir ve mecz olarak kelm- ilh diye adlandrlr. Kelm- nefs, ezelde henz gereklememi olan olaylarn gelecekte vuku bulaca tarzda Allah'n ztnda mevcuttur. Olaylar gerekleince onlardan vuku bulmu diye kelm- lfz ile haber verilir. Yaratklar yokken Allah'n ezelde sfat bulunmas herhangi bir problem de oluturmaz. Zira Allah yaratklarna kelm- nefs ile deil kelm- lfz ile hitap eder. Allah'n yaratklarla konumas ancak onlarn idrk edebilecekleri harf ve ses yaratmasyla mmkn olmaktadr.157 h. Tekvn

Matrdi kelm limlerinin yapt gibi Kadzde Ahmed emseddin de subt sfatlar sekize taksim etmitir. Burada dikkat ekilmesi gereken nokta; mellifin Eariye mezhebi kelmclarna muhalif olarak tekvin sfatn bir sfat- hakkiyye olarak kabul etmesidir. Bilindii gibi Mtrd ve Ear Ehl-i Snnet kelm ekolleri arasndaki ihtilafl konulardan158 biri de tekvin sfatnn fiil bir sfat olup olmad meselesidir. Earyyeye bal kelmclara gre tekvin sfat subt bir sfat olmayp Allahn kudret sfatna rc fiil bir sfattr.159 Mkevventa taalluku ve bu

Mtrd, Kitbut-Tevhd, s. 89-90; Ebu'l-Mun en-Nesef, et-Temhd f usli'd-dn, thk. Abdl-Hay Muhammed Kbil, Dr's-Sekfe, Kahire 1987; Nreddn es-Sbn, a.g.e, s. 31; bn Eb erf, a.g.e, s. 95. 155 Teftzn, erhl-Akid, s. 108. 156 bn Frek, Mcerred Maklti'-eyh Ebi'l-Hasan el-E'ari, thk. Daniel Gimaret, Dr'l-Mark, Beyrut 1987, s. 65-67; Ebul-Mun en-Nesef, Tebsratul-edille, s. 372; ayrca bk. Ramazan Efendi, Hiyeli Akid-i Ramazan Efendi, Salah Bilici Kitabevi, stanbul 1965, s. 134. 157 Yusuf evki Yavuz, Kelm, DA, Ankara 2002, XXV, 195. 158 Eb Azbenin er-Ravzatl-Behiyye isimli eserinde belirttiine gre Mtrd ve Ear mezhepleri arasndaki ihtilafl meseleler 11i lafz, 12 tanesi de mnev (ze ait, nemli) olmak zere 23 adettir; imam Zebd ise mam Gazzlinin hysna yazd erhte iki mezhep arasndaki meselelerin 46 olduunu kaydetmektedir. 159 Eb Azbe, a.g.e, s. 63.

154

47

mkevventn da hdis olmalar cihetiyle tekvin sfat da hdis bir sfattr.160 Eb Mansr Matrd ve ona tabi olanlara gre ise tekvin sfat da sir subt sfatlar gibi hakik bir sfattr161 ve bu yn itibariyle kadmdir.162 Mtrdiyye mezhebinin teekklnde ok nemli bir konuma sahip olan Ebul-Mun Meymn b. Muhammed en-Nesef163 (. 508/1115)nin, Tebsiretl-edille adl eserindeki ifadelerinden anlaldna gre tekvin sfat, subt bir sfattr164 ve halk, icad, ihdas, ihtir kelimeleriyle ayn manaya delalet etmektedir. Tekvin isminin hussiyle tercihine gelince o da selefin bu manalar bu adla tesmiyeleri ve halefin de bu konuda onlar takipleri itibariyledir, baka deil.165 Bu mezhep mensuplarna gre mevct varlklarn bahsi edilen tekvin sfatnn eserleri olduu kabul edilmektedir. Mesela eer eser mahlksa bunu karlayacak ilh isim hlktr ve sfat da halktr. Eer eser rzksa ilh isim rzk olur ve sfat da terzik (rzk verme) diye adlandrlr. Btn bunlarn asl mercii de tekvin sfatdr.166 Tekvin sfatnn eserlerinden olan bu trl sfatlara fiil sfatlar ad verilmektedir. Mellif Kadzde Ahmed emseddin, Matrd mezhebinin genel hatlaryla ortaya koymaya altmz bu grn benimsemekle beraber fiil sfatlarn kdemi hususunda farkl bir yaklamda daha bulunmaktadr. Bu farkl anlay fiil sfatlar bal altnda verilecektir. Allah Tel hakknda ispat edilmesi vacip olan sfatlar sekiz olarak kaydeden Kadzde, bu sfatlarn kabulyle beraber bunlarn ayrlmaz manalar olan ve ism-i fil kalbnda gelen sfatlarn (sft- maneviyye) da kabul gerektiini syler. Kadzde Ahmed emseddin bahsedilen sfatlar u sralama iinde anlatmaktadr: Hay: Hayat sfatnn lzm gayr- mufrk olan bir sfattr. Dolaysyla Cenb Hak ezel bir hayat sfatyla hayydr. Alm: lim sfatnn gerektirdii bir sfattr ve her eyi bilen manasna gelmektedir.
rz, el-rd il mezhebi Ehlil-Hak, s. 375. Mtrd mezhebinin Mvernnehir ekolne mensup limler, tekvn sfatnn kadm olduunu kabul ederlerken mezkr mezhebin bir dier kolunu temsil eden Badat ekol bilginleri, bu sfatn hdis olduunu dnmektedirler bk. Cesss, Ahkmul-Kur'n, Beyrut 1985, I, 397. 162 Mtrd, Kitbut-Tevhd, s. 73, Nesef, Tebsra, s. 400; a.mlf. Temhd, s. 28; Nureddn es-Sbn, a.g.e, s. 35; Teftzn, erhul Akid, s.107-108. 163 Yusuf evki Yavuz, Mtrdiyye, DA, Ankara 2003, XXVIII, 166-167. 164 Nesef, Tebsra, s. 402. 165 Nesef, Tebsra, s. 400. 166 bn Eb erf, a.g.e, s. 103. Teftzn, erhul-Akid, s. 108.
161 160

48

Sem: Allahn sem sfat olduu gibi kendisi de sem diye tavsf olunur. Bu sfat Onun her eyi duyup bildiini ifade etmektedir. Basr: Basar sfatnn lzm olan sfat basrdir. Yani Allah Tel her eyi grr manasndadr. Mrd: rade sfatnn muktezs olup Hak Telnn nfiz iradesinin her eye taallukunu ifade eder. Mkevvin: Tekvin sfatnn icab ettirdii bir sfattr. Allahn her trl nesneyi halk ve icadna iaret etmektedir.167 3. Fiil Sfatlar

Fiil sfatlarn Mtrid mezhebi limlerince tekvn sfatna rc olarak kabul edildiini sylemitik. Ama onlara gre bu sfatlar da dier zt sfatlar gibi kadmdirler.168 Mellif ise bunlarn itibr birer sfat olduunu, bu yzden de bu sfatlar hakknda kadmdir ya da hdistir denilemeyeceini ifade etmektedir.169 Dolaysyla o, bu gryle Mvernnehir Mtrd kelmclarndan ayrlmaktadr. nk onlara gre bu sfat da dier subt sfatlar gibi bir varla sahiptir ve kadmdir.170 4. Haber Sfatlar

Haber sfatlar; hem Kur'n hem de Snnet'te oka zikredildikleri hlde171, zahir mnlar itibariyle Cenb- Hakk'a nisbetleri uygun dmeyen, bu yzden hakknda farkl yorumlarn yapld sfatlarn genel addr. slm dnce tarihinde mtebih ifadelerden saylan bu trden sfatlar hakknda tebih ve tatil olmak zere iki u kutup zuhur etmitir. Bunlardan mtebih naslar zhirlerine hamlederek anlayanlar tebihe gittiklerinden Mebbihe ve Mcessime diye adlandrlm, sfatlar bilinen ekliyle inkr edenler ise Muattla olarak tesmiye edilmitir.172 Ehl-i Snnet kelmclarnn sz geen sfatlar hakkndaki tavr ise selef ve halef metodu olmak
Kadzde, Ferid, s. 33. Nesef, Tebsra, s. 400; Sbn, a.g.e, s. 35. 169 Kadzde, Ferid, s. 33. 170 Mtrd, Kitbut-Tevhd, s. 73, Nesef, Tebsra, s. 400; a.mlf. Temhd, s. 28; Nureddn es-Sbn, a.g.e, s. 35; Teftzn, erhul Akid, s.107-108. 171 el-Fecr 89/22, el-Bakara 2/210,Th 20/5, et-Tevbe, 9/32, el-En'm 6/12, Th, 20/41; Mslim, Kitbul-cenne, 13/35; Tirmiz, Deavt, 75. 172 ehristn, el-Milel ven-nihal, s. 118-120; Sbn, a.g.e, s. 29.
168 167

49

zere iki farkl ekilde olmutur.173 Pek ok kelm konuda olduu gibi bu konuda da yoruma kapal bulunan selef limleri, tevakkufu tercih etmi174, yoruma ak bulunan halef ise bu sfatlar inkr etmeden ve tebh ve tecsme de girmeden orta bir yol takip etmeye almlardr.175 Mellifin de konuya yaklam yukarda belirtilen minval zeredir. Yani o da haber sfatlarn hem selef hem de halef bak ve ele al tarzyla olabileceini ifade etmekle birlikte kendisinin ise sonraki kelmclar (halef) gibi dndn bu trden sfatlar tevil etmek sretiyle gstermektedir. Onun bu konudaki anlayn kendi ifadelerinden takip edebiliriz:176
Halef ulemsna gre; Rahman demek inam ve ihsan edici demek olur. Ve (Allahn) gadab intikam (demek olur). Ve yedi

kudret ve nimet, vechi hakikat ve zt, istivy istil ve muhafaza ile tevil ettiler. Buna sebl-i ahkem denir. imdi Rahmanda olan mbalaa adet itibariyle tefsir olunursa lem-i dnyaya haml olunur. Yani; dnyada mminlere ve kfirlere nimet verici demek olur.

5. a.

Sfatlarla likin Tartmal Konular Vad ve Vad Meselesi

Vad ve vad Mutezile mezhebinin be temel ilkesinden birini oluturur. Bu ilkeye gre Allah Tl vadinden (iyiliklere karlk verdii szleri) veya vadinden (ktlklere mukbil verilen ve tehdit ieren szler) asla caymaz. Kullarna kitabnda ne sz vermise artk onu tencz edecektir.177 Gerek selef gerekse halef olsun Ehl-i Snnet kelm limlerince kabul edilmeyen178 bu yorumu mellif de reddeder. Ona gre; Allah Tel hazretleri iman ve slih ameller karlnda kullarna vadini elbette gerekletirecektir ve zaten bu hususta mezhepler sz birlii iindedir. Ama Allahn
Sbn, a.g.e, s. 25. Ebu'l-Hasen el-Ear, stihsnul-havz f ilmil-kelm (ayn eser el-Hass alel-bahs adyla da bilinmektedir), s. 3-4. Haydrbd; Cveyn, el-Akdetn-nizmiyye, s. 32; Gazzl, lcamul-avm an ilmil-kelm, s. 320; ehristn, el-Milel ven-nihal, I, 118-119. 175 Sbnnin Ehl-i Snnet anlaynn orta yol olduu hakkndaki deerlendirmesi iin bk. Sbn, a.g.e, s. 29. 176 Kadzde, Ferid, s. 45. 177 Kd Abdlcebbr, erh'l-Usli'l-hamse, talik: Abdlkerm Osman-Ahmed Eb Him, Mektebetu Vehbe, Kahire 1988, s. 613-614. 178 Nesef, Temhd, s.94-97; Sbn, a.g.e, s. 74; ehristn, Nihyetl-ikdm f ilmil-kelm, s. 222; Adudiddn el-c, el-Mevkf, III, 298; bn Eb erf, a.g.e, s. 143.
174 173

50

vadi meselesine gelince durum Mutezilnin kabul ettii gibi deildir. Yani Allah Tel dilerse vadinden dnebilir.179 Vad meselesinde onun dayana ise bu konuda rivayet edilen men vaedehullah hadisi ve kendinden nceki Snn limlerin kanaatleridir. Kadzsde bu tartma konusunu izah sadedinde Yahya b. Muazn grn nakletmektedir. Yahya b. Muazn bu konudaki ifadeleri yledir:180
Vad da vad de haktr. Vad kullarn Allah Tel zerine hakkdr. Zira O, kullarna belli eyleri yaptklar takdirde (iman etme, namaz klma ve zekt verme gibi) birtakm eyleri vereceine (cennet gibi) dair sz vermitir. Allahtan baka vadinde vefada hulf etmeyecek var mdr? Ama vade gelince o da Allahn kullar zerindeki hakkdr. Zira O, kullarna baz eyleri yasaklam, onlar ise bu yasaklar irtikb etmilerdir. Dolaysyla Allah bu kimseleri dilerse tazb eder ve dilerse onlara aff u safh ile mumelede bulunur. Allahtan gayr aff u safh ile mumelede akn bir zt var mdr?

Konuyu bu ekilde anlayan Kadzde Ahmed emseddin, vad ieren ayetleri nasl deerlendirmemiz gerektii hussuna da temas eder.181 Ona gre bu ayetler ya Allahn kullarn tehdidiyle tevil olunur veya vadin umm hkmnden affa mazhar olmu kullarn hari olduu eklinde anlalr veya da kullarn vaat edilen cezaya istihkakn ifade eder. Bu son bak asna gre cezann fiilen vukuu istenilmez. Hal byle olunca da herhangi bir szden dnmeden bahsetmek doru olmaz. Nitekim bunu destekleyecek yetler de vardr: Kim bir mmini kasten ldrrse onun cezs iinde ebediyyen kalaca cehennemdir.182 Anlald kadaryla genelde Ehl-i Snnet dncesindeki limlerin ve zelde de mellifin bu meselede kanaatlerine yn veren ey, naslarda hussiyle ne karlan ve bylelikle kullar muhabbetullahta derinletirme gayesi gdlen Allahn rahmet ve mafiretinin vurgulanmasdr.183

Kadzde, Ferid, s. 37. bn Hamdn, et-Tezkiret'l-Hamdniyye, thk. Bekir Abbs, hsan Abbs, Dru Sdr, Beyrut 1996, I, 227. 181 Kadzde, a.g.e, s. 37. 182 en-Nis 4/93. 183 ez-Zmer 39/53; en-Nis 4/48-116; Buhr, Bedl-Halk 1, el-Mektebetl-slm, stanbul 1979; Mslim, Tevbe, 4/14-16.
180

179

51

b.

Vcb alal-lah Meselesi

Vcb alal-lah anlay Mutezile kelm ekolnn temel esaslarndan birini tekil etmektedir. Allahn en iyiyi yaratmas (aslah) gerektii kuramna dayanan bu anlay Snn limler tarafndan iddetli tenkitlere tabi tutulmutur.184 Onlara gre Allah Tel hibir eyi yapmaya mecbur deildir. O dilediini diledii tarzda yaratmaya kdirdir.185 Kadzde Ahmed emseddin Efendi de bu kaziyeye gereke olarak ilk yaratl gstermektedir. Ona gre Cenab- Hak (c.c) insanlar yaratmakla onlara yle byk bir nimet bahetmitir ki; bu nimete bedel olabilecek bir kulluun sergilenmesi asla mmkn deildir. Dolaysyla emirlerini tutup yasaklarndan ictinb edenlere sevap vad edip cennetler sunmas mahza Onun fazl keremindendir186; isyan ederek trl mesyi irtikb ile irk batanda mrlerini tketenleri cehennemine idhli de mutlak adaletinin muktezsndandr, baka deil.187 C. Allahn simleri

Kadzde Ahmed emseddin Allahn isimleri konusuna detaylca yer ayrm, zikrettii isimlerin mana ve muhtevlarn tek tek izah etmitir.188 Bilindii gibi Allahn isimlerinin tevkf olup olmad meselesi kelmclar arasnda ihtilaf sebebi olmutur.189 Byle bir ihtilafn varlndan bahseden mellif kendi tercihini de ortaya koymaktadr. Ona gre Allahn isimleri tevkf olup eriat sahibinin bildirdii ekliyledir.190 Allaha bunlarla dua edilmeli ve yine bunlarla ibadet yaplmaldr.191 simleri tevkf olarak kabul ettikten sonra Eb Hreyre (r.a)nin rivayet ettii ve Allahn doksan dokuz ismini ihtiv eden hadisi192 esas alan Kadzde, bu hadis zerinde baz deerlendirmelerde bulunur. Ona gre Allahn pek ok gzel ismi

ehristn, Nihyetl-ikdm, s. 208-222. bn Eb erf, a.g.e, s. 143. 186 Buhr, Temennil-mard, 19; Mslim, Sftul-mnfikn, 17/71. 187 Kadzde, Ferid, s. 37; Ayrca Ehl-i Snnetin genel anlay iin bk. Cveyn, el-AkdetnNazzmiyye, 60-61; Badd, a.g.e, s. Sbn, a.g.e, s. 74; ehristn, Nihyetu-ikdm, s. 208. 188 Kadzde, a.g.e, s. 44-60. 189 bn Eb erf, a.g.e, s. 23. 190 simlerin ancak Allahn bildirmesiyle bilineceine dair bk. Eb Mansr el-Mtrd, Kitbut-Tevhd, s. 62; Abdlkhir el-Badd, a.g.e, Drl-Ktbil-lmiyye, Beyrut 1981, s. 129. 191 Kadzde, a.g.e, s. 43. 192 Buhr, ed-Daavt, 68; Mslim, Zikir, 2/5.
185

184

52

olmakla

birlikte

sadece

doksan

dokuzunun

ne

karlmas
193

bu

isimlerin

zikredilmeyenleri de iine almasndan kaynaklanmaktadr.

Biz konuyu uzatmak istemediimizden mellifin yapt esm-y ilh tasnifini ve bu isimlere yapt izahlar deerlendirmeye tabi tutmadan geiyoruz. D. 1. Kader Kader ve Kaz Kavramlar

Kader ve Kaz kelm limleri tarafndan farkl ekillerde anlalm ve bu farkl anlayn mahsul olarak farkl stlahlar eklinde mezheplerin literatrnde yer bulmu iki nemli kavramdr. Selefiyye bal limlerle Mtrd ve i kelmclarnn ounluuna gre kader, Cenb- Hakkn ezel ilmiyle mahhlktn hallerini bilip levhi mahfz tesmiye edilen ve ilh ilmin bir unvan saylan defterde bu halleri takdir etmesi demektir. Kaz ise bu ezel takdirin zaman eridine taklarak yine Allah tarafndan hric vcut sahasna karlmas olarak tarif edilmitir. Ear kelmclarn ounluu ve slm filozoflarna gre ise bu adlandrma tam tersi bir ekilde yaplmaldr. Yani Allahn ilmiyle takdirini kaz, bu takdirin uygulamaya geirilmesini de kader denmelidir.194 Bu ekilde slam inan sistemi (uslud-dn) ierisindeki stlah farkl terimlerle ifade edilen kader inanc, mellifce yerinde Mtrd limlerinin istimline gre ekillenmekle birlikte195; genel manadaki telakkisine nazaran Ear kelmclarn kullan tarzlarna uygunluk gstermektedir.196 Yani ona gre; Allahn kevn mekndaki takdirini ifade iin kaz tabiri kullanlmaldr. Onun bu iki farkl tutumunu anlayabilmemiz iin stlahta tartmaya mahal yoktur197 kidesini nazar- itibare almamz ve mellifin mezhepler ars meydana gelen bu farkll cevher (ze ait) bir mesele olarak grmedii gereine irc ile mmkn olacaktr.

193 194

Kadzde, Ferid, s. 43. Yusuf evki Yavuz, Kader, DA, stanbul 2001, XXIV, 58. 195 Kadzde, a.g.e, s. 243. 196 Kadzde, a.g.e, s. 272. 197 Gazzl, el-Mustasf min ilmi'l-usl, thk. Hamza b. Zheyr Hfz, eriketl-Mednetil-Mnevvere, Cidde ts., I, 213.

53

2.

Kaza eitleri

Mellife gre kaz (mehur telakkiye gre kader) iki trldr. Bunlar: kaz-y mbrem ve kazy- muallaktr. Kazy- Mbrem: Vcda gelmesi herhangi bir art veya sebeple balanmakszn levh-i mahfuza yazlm olan kazya kaz-y mbrem denir ki; bylesi kaznn baa gelmesi muhakkaktr. Kaz-y Muallak: Kaz-y mbremin hilfna olarak meydana gelmesi ezel levhalarda yazlm eylerin belli artlar ve sebepler altnda vukua gelmesini takdir etmektir. man ve kfr iktisab bu trden kazya misal olarak verilebilir.198 Kazy bu ekilde taksime tabi tutan mellif, ayn taksimi yapt bir baka eserinde konunun insan irdesiyle de alakal olan bu ynn bildiinden- kiinin hakkndaki kaznn mbrem mi yoksa muallk m olduunu bilemeyeceinden esbba tevesslle mkellef olduunu belirtmitir. 3. Kaderin sbt

Snn kelm limlerinin kabulne gre kader, inanlmas gerekli olan (mumenun bih) alt unsurdan birini oluturur.199 Kadzde Ahmed emseddin Efendi de bu esas aynen kabul eder ve bu inancn temellerini ortaya koymaya alr. Bu konudaki en byk kantn Ehl-i Snnet limlerinin kanaatlerinden deviren Kadzde, Snn mezheplerin genel anlaylarn naklettikten sonra naslarda vrid olan ve meseleyle irtibatl bulunan rivayetlerle onlarn grlerini teyid etme cihetine gitmektedir. Aslnda onun bu ekildeki hareketi bize kitabn tamamnda takip ettii yntemi de verir. Kadzde Ahmed emseddin, kader konusunda Peygamber Efendimizden Ubde b. Smit (r.a)in rivyet ettii hadisi delil olarak zikretmektedir ki hadisin manas yledir: Allah Telnn ilk yaratt ey kalemdir.200

198 199

Kadzde, Ferid, s. 274. Beyzzde, el-Uslul-Mnfe lil-mm Eb Hanfe, s. 39. 200 Tirmiz, Kader, 15; Eb Dvd, Snne, 16.

54

Kadzde Ahmed emseddin mezkr hadiste geen kalemi ve ilm-i ilhnin eyay bulunduklar hal zere bilip takdir etmesiyle, bu bilgiyi kalemle yazp levhalara dkmesini tamamen zhir manalarna hamlederek anlamaktadr. Bu yazl levhalar da ona gre Kurnda bildirilen levh-i mahfz dur.201 te bu yzden de bahsin devamnda levh-i mahfzdaki deimezlii ortaya koymaya almaktadr. Ona gre baz yetlerde202 ifade edilen tebeddl ve teayyrden murat; dnya ilerindeki tebeddl ve teayyrdr. Yoksa imm- mbn diye de anlan levh-i mahfzda herhangi bir deimenin meydana gelmesi sz konusu deildir.203 4. nsan Fiilleri ve rde Hrriyeti

teden beri zerinde pek ok tartmann yapld kelm bir problem de insan irdesinin ilh irde karsndaki konumudur. Bu problem kader inancn benimseyen btn inanlarda karlalmas kanlmaz bir sorundur. Nitekim slm inan sistemi asndan meseleyi deerlendirdiimizde; ilh ilmin ve irdenin olmu ve olacak her eye ezelde irtibatn ifade etme kader anlayn vermektedir. Ulhiyet sahasnn lyk olduu byle bir deerlendirme sonunda ise insann bu akn ilim ve irade karsnda ne yapabilecei ve hangi lde ird bir varlk olduu sorunu ile kar karya kalnmaktadr. Bu hususa cevap bulma sadedinde baz kimseler ifrat etmi ve her eyin ulhiyet dairesine ait olduunu kulun ise bu kahhr irade ve muhit ilim nnde, makhr ve muht bir nesne olduunu belirtmilerdir. Dier bazlar ise tefrit yanllna derek kulun yapp ettiklerini kendi irade ve kudretiyle yaptn sylemi ve kul fiilinin hlkdr demede hibir mahzur grmemilerdir.204 Nitekim onlarn bu sylemleri her Ehl-i Snnet kelm liminin yapt gibi mellifce de pek iddetle tenkide tabi tutulacaktr.205 Pek ok hususta olduu gibi bu hususta da orta yolu benimseyen Snn kelm limlerine gre ise aralarndaki ksm ihtilaf mahfz206- Allah ilmi ve irdesiyle yapp ettiklerimizi takdir etmitir. Ama bu takdir bizi icbr edecek bir takdir deil; akn ilim sahibi olan ve zamanla snrl bulunmayan nkabil-i idrak Mutlak Mevcdun olacaklar
201 202

el-Burc 22. Bahsi geen yetlere misal olarak mellifin zikrettii: Allah dilediini siler dilediini de brakr. mml-Kitb (levh-i mahfz), Onun katndadr. (er-Rad 39) yeti verilebilir. 203 Kadzde, Ferid, s. 273. 204 Ear, Maklt, II, 218. 205 Kadzde, Ferid, s. 32. 206 Snn kelmclar arasndaki kesb ihtilaf iin bk. Eb Azbe, a.g.e, s. 42-49.

55

ezelden grp bilmesi ve bildiklerini halk ile takdirinden ibaret olan kullar hakkndaki bir hal okuma meselesidir. Meydana gelen bu halleri de halk ile icad eden de yalnz Allahtr. Dolaysyla insan fiillerinde hrdr. O bu fiillerinde hr olmakla beraber Allahn bu fiilleri yaratmasna da muhta bulunan bir fil-i muhtardr.207 En geni anlamda ve yalnzca genel hatlarn yanstarak ifade etmeye altmz Snn izginin kader ve insan fiilleri arasndaki mnasebet dengesi, Kadzde Ahmed emseddin Efendi tarafndan da ayn ekilde anlalmaktadr. O imdi bu takdirce, kullar Onun hkmne ve kazsna muhalefet etmeye kdir deildir. Herkes fiilinde ve sir harekt ve sekentnda mecbr ve muztar olmak lzm gelirdiye sual tevehhm edildii iin208 demek sretiyle bu konuda vrid olabilecek mkili ortaya koymakta, ardndan da Ehl-i Snnet kelmclarnn ilki olarak kabul edilen mam- Azam Eb Hanfenin (.110) ayn tarzda gelebilecek pheleri def etme sadedinde verdii cevab nakletmektedir.209 Eb Hanfe el-Fkhul Ekberinde konuyla alakal olarak Allahn ezelde kullarn mukaddertnn ne hal zere olacan, hkm itibariyle deil vasf itibariyle takdir edip yazdn; dolaysyla bu nazik meselede kullar cebrin taht- teshri altnda gsterebilecek bir yn bulunmadn beyn etmektedir.210 te mellifin de itirk ettii bu bak as, daha sonra teekkl eden Ehl-i Snnet cmisnn da bu konudaki temel anlayn yanstmaktadr. Ayrca mellif Sad (mmin ve bahtiyar kul), annesinin karnnda saadete ermitir ve ak de annesinin karnnda ekvetle muttasf olmutur211 hadisinin kritiini yapt yerde Mtrdiyye ve Eariyye mezhepleri arasndaki anlay farkna da temas ederek kendisinin de mm Mtrd ve mntesipleri gibi dnd izlenimini vermektedir.212 Mellifin ilgili ksmdaki nakline gre bu hadisi Earler u ekilde anlamlardr: Bir kimse btn bir mrn mmince yaam da olsa hayat kfr ile noktalanmsa o kii kfirdir. Ve yine bir kimse ne kadar kfirce bir hayat geirmi olursa olsun mrnn nihayetinde iman zere bulunmusa o kimse mmin saylr.
207 208

Nesef, Bahrul-kelm, 145; Sabn, a.g.e, s. 66-67. Kadzde, Ferid, s. 274. 209 Kadzde, a.g.e, s. 274. 210 Ali el-Kr, a.g.e, 64-65. 211 Buhr, Bedul-halk, 6. 212 Mtrdiyye ekolnn bu konudaki gr iin bk. Nesef, Temhd, s. 106.

56

Mezkr hadisten Mtrdlerin anlad mana ise udur: Bir kimse her ne kadar mrn kfr bataklnda geirirse geirsin hir mrnde yapaca tevbe ile hayatn imanla noktalam olur. Ve yine bir kimse ne kadar slih yaarsa yaasn mrnn sonunda irtidd etmise kfir olarak ahirete intikal eder.213 Kaynaklarda cebr-i mutavasst olarak ifade edilen Eariyye mezhebi bu hadisi de kazaya ykledikleri manaya gre yorumlamlardr. Kadere ve irade hrriyetine bak Earlerden farkl olan Mtrd bilginler de hadisi kendi zaviyelerinden yorumlamlardr ki mellifin de katld gr budur.214 5. Teklf-i Mlyutak Meselesi

Allahn kullarn tecrbe etmek iin peygamberleri vastasyla onlara bildirdii emirler ve nehiylerin mecmuna teklif ad verilmektedir. Teklif-i mlyutak meselesi ise Mtrd ve Ear kelmclar arasnda manev (ze ait) ihtilaf mevzu olarak kabul edilen meselelerden biridir.215 Her iki mezhep mensuplarnn da Allahn kullarn vakada tkatlerini aan eyle mkellef tutmadn kabul etmekle beraber; Ear kelmclarna gre Allahn kullarn g yetiremeyecekleri eylerle mkellef tutmas aklen de olsa cizdir.216 Mtrd limlerine gre ise Allahn terde gzetmi olduu hikmetle rtmeyen byle bir tecviz sz konusu olamaz. Yani telif-i mlyutak ne vk olarak ne de tasavvur olarak kabul edilemez.217 Mellif Kadzde Ahmed emseddin de Allahn kullarna kaldramayacaklar mkellefiyetleri yklemeyeceini belirtir. Fazlaca detaya girmeden kanaatini izhar eden Kadzde, bu konudaki ihtilaf aktarmad gibi kaziyesini delillendirme cihetine de gitmemitir.218 6. Hidyet ve Dallet

Kadzde Ahmed emseddine gre hidyet de dallet de; iyi de kt de Allahn yaratmas ve iradesiyle vcda gelir. Bu konuda farkl kanaati bulunan Mutezile mezhebini tenkit eden mellif, onlarn Allah tenzih maksadyla er olan

Kadzde, Ferid, s. 275-276. Mezkr hadisin iki mezhep tarafndan kritii iin bk. Eb Azbe, er-Ravdatl-behiyye, s. 15-18. 215 Eb Azbe, a.g.e, s. 82. 216 Cveyn, Kitbul-rd, s. 226; Eb Azbe, a.g.e, s. 83. 217 Ebu Hanfenin tikd Grleri, s. 96; Mtrd, Tevlatl-Kurn, thk. Ahmed Vanlolu, edt. Bekir Topalolu, Mizan Yaynevi, stanbul 2005, II, 228; Sbn, a.g.e, s. 69. 218 Kadzde, Ferid, s. 38.
214

213

57

eyleri, Allaha nisbet etmemelerini doru bulmamaktadr.219 Ona gre Allahn irade-i ezeliyesinin daraltlmas demek olan byle bir yaklamn kabul edilmezlii ortadadr. Allah kfirin kfrn, fskn fskn bilir, irade eder ve yaratr; ama muhabbet etmez, rz olmaz. Yine Allah, mminin imann bilir, irade eder, yaratr ve muhabbet eder, rz gsterir. Yani hidyetin de dalletin de halk ve irade asndan merci-i hakikisi Cenb- Hak (c.c)dr. Kullarn bu fiillerin yaratlmas hususunda hibir medhalleri bulunmamaktadr.220 Grlecei zere bu konuda mellif Snn kelmclarn sylemlerini aynyla tekrar etmektedir.221 7. Rzk ve Ecel

Kadzde Ahmed emseddin, ecel vaktinin deiip deimeyecei meselesine de ksaca temas etmektedir. Ona gre Allahn kesin bir hkm ve takdirle kaz ettii ecel vaktinin deimesi asla dnlemez.
222

Hadis-i eriflerde vrid olan ve mrn

uzayp ksalmasn ifade eden beynlar da deerlendiren mellif, bu trden ifadelerin tevil edilmesi gerektiini belirtmektedir. Yaplmas gerekli olan tevile de gemite bu konuda yaplan tevillerden misaller vererek aklk getirmektedir. Ona gre hadislerde geen mrn uzamasn; bereket, refah ve Allaha kullua muvaffak olmak eklinde anlamak gerekir.223 Dolaysyla insann hayatnda uzamadan maksat, o kimsenin mrn bereketli, mreffeh veya mut bir tarzda geirip uzun mrl bir insann hayatna denk bir hayat yaamasdr.

219 220

Kadzde, Ferid, s. 31. Kadzde, a.g.e, s. 32. 221 Mtrd, Kitbut-Tevhd, s. 372-373; Badd, a.g.e, 134-135; Sbn, a.g.e, s. 64-65. 222 Kadzde, a.g.e, s. 276. 223 Kadzde, a.g.e, s. 276.

58

II. NBVVET A. Peygamberlere man

slam inan sisteminin en temel esaslarndan biri de hi phesiz peygamberlere imandr. Allaha imandan sonra gelen bu esas kelm ilmi asndan da isbt gerekli olan hususlarn banda yer alr. nsanlk tarihi ierisinde Smeniyye ve Berhime gibi baz gruplar peygamber gndermenin Allahn hikmetine uygun dmeyeceini ileri srerek224 bu makam inkr etmi; dier taraftan Hristiyanlar da peygamberlere ulhiyet vasflar izfe ederek nbvvet makamnn gerekliine halel getirmilerdir.225 te kelm limleri de slam dininin en temel bu ikinci esasn bazen akl bazen de nakl olmak zere birtakm delillerle ispat etme gerei duymular hatta bu alanda mstakil eserler bile kaleme alanlar olmutur.226 Kadzde Ahmed emseddin de konunun hiz olduu ehemmiyeti dikkate alarak -biraz da ihtiya merkezli- meseleyi ele alm ve bu mhim inan esasn etraflca sunmaya almtr. Genel olarak onun bu bahisteki deerlendirmeleri klasik kelm kitaplarnda grmeye alk olduumuz tarzda brhn deil; telif maksadna uygun olarak hatbdir. 1. Nbvvetin mkn ve Lzmu

Mellif insanlk tarihinde somut bir gereklik olarak var olan nbvvet messesesinin lzmunu, iki asl gerekeyle izah etmektedir. Bu gerekesini temellendirirken insan hayatnn ancak bir toplum ierisinde kvam bulup gerek deer ve derinlie ulaacan ifade eden mellif, bu hayatn da iki yn bulunduunu belirtir. Peygamberlerin ise bu iki hayatn srlarn aklayclar olarak beerin vazgeilmez reticileri konumunda olduklarn ifade eden Kadzde, nbvveti zorunlu klacak mezkr iki gerekenin detaylarnda u ekilde bir ayrma gitmektedir:227

224 225

Matrid, Kitbut-Tevhd, s. 271-vd. M. Sait zervarl, a.g.e, s. 94. 226 Yusuf evki Yavuz, Deliln-nbvve, DA, stanbul 1994, IX, 116. 227 Kadzde, Ferid, s. 79.

59

a.

Dnyev Adan Gereklilik (Adlet)

Kadzde bu gerekeyi anlatrken, insan trnn bir toplum ierisinde yaamaya olan tabii meyli zerinde durmaktadr. nsann yaratl gerei sosyal bir varlk oluu tezine228 dayal olan bu yaklamyla mellif, birey olarak kiinin iinde yaad toplumun dier fertlerine olan ihtiyacn gstermek ister. Kadzde bu ihtiyalar da al-veri, nikh ve ticaret gibi karlkl birtakm hak ve sorumluluklar douran mumelelerle misallendirmektedir. Bu gibi karlkl ilikilerin ise tabi olarak birtakm anlamazlklar douracanda phe yoktur. Dolaysyla toplumlar

hakszlklarn giderilip hak sahibine hakknn verilecei; mazlumun kollanp zlimin cezalandrlaca bir adalet sistemine muhta bulunmaktadr. Bu adalet sistemi de her adan zulmden ve hatta onun ibesinden dahi arnm olmaldr ki insanlar arasnda hayatn devam iin beklenen adlet temin edilmi olsun. Bu adlet ise beer aklnn ortaya koyabilecei ve yine beer kuvvetinin tatbik edebilecei bir sistem deil; her trl akln ve kuvvetin stndeki Allah (c.c)n, vahiy ile gnderdii ilh kanunlar olabilir.229 Mellif, bu kanunlarn gerekliliini ispat ettikten sonra zikri geen adalet sistemini; yani vahyi telakk edip insanlara rehberlik yapacak; ilh kanunlarn tatbikini onlara retecek birisine ihtiya bulunduunu gstermektedir ki; bu kii de insanln ilk terbiyecileri konumundaki peygamberlerdir.230 Kadzde Ahmed emseddin, yukarda da grld gibi nbvvetin ispatnda insann toplumsal ihtiyacn bir gereke olarak ifade etmektedir. Aslnda bu gereke nbvvetin ispat hususunda teden beri kelm kitaplarnda kullanlagelmitir. Mellif de bu kullanm farkl bir slupla tekrarlam ve ne karm olmaktadr. b. Uhrev Adan Gereklilik (Sadet)

Birinci gerekeyi, toplumsal dzenin salkl bir ekilde devam (istikamet) iin gerekli olan adletin ancak peygamberler vastasyla olabilecei eklinde ifade eden Kadzde; bahsinde olduumuz ikinci gerekeyi de insann uhrev mutluluunu temin etmenin lzmu olarak tesbit etmektedir. Zira insan hayat, sadece dnyadan ibaret olmad gibi insan zihni de sadece dnyadaki halini dnecek bir yapda
bn Haldn, el-Mukaddime, thk. Abdsselm e-eddd, Beytl-Fnn vel-Ulm vel-Adb, Dr'lBeyz 2005, I, 67. 229 Kadzde, Ferid, s. 79. 230 Kadzde, a.g.e, s. 79.
228

60

yaratlmamtr. Bilakis o, lmden sonra kendisini nelerin beklediini merak eder ve o alanla ilgili bilgi elde etme gereksinimi duyar. Onun alakadar olduu bu alan ise sradan bir kimsenin bilgi sahibi olamayaca kadar mehuldr. nsanlara lmden sonra sonsuz bir leme uyanacaklarn; eer dnya hayatnda eriata mutabk hal ve tavr ierisinde bulunmularsa cennet gibi hi dnemeyecekleri kadar gzel yerlerde sunulacan ve tam tersi bir durumda; yani eriata muhalif yaamlarsa bunun cezas olarak da bir korku ve endie yeri olan cehenneme girmek zorunda kalacaklarn beyn edecek bir rehber lzmdr. Bu rehberler ise din gnnn sahibi olan Allahn elisi konumundaki peygamberlerdir.231 Kadzde bu gerekede insann ahiret hayatndaki mutluluunun

salanabilmesi iin peygamberlerin gerekli olduu gereini ortaya koymaya almaktadr. Ona gre peygamberler getirdikleri eraitle hem dnya hem de ahretin mutluluk kaplarnn yegne anahtarlardrlar. Sonu olarak belirtmek gerekirse Kadzde nbvvetin ispat konusunda bata Eb Mansr Mtrd232 ve pek ok kelm liminin kulland akl ve sosyolojik gerekeler olan insan tabiat ve sosyal hayatn nbvvet messesesini gerekli klmas delilleri zerinde durmaktadr. 2. Neb ve Resl Kavramlar

Klasik devirlerden itibaren slam limleri neb ve resl kavramlar arasndaki farka iaret edegelmilerdir. Yaplan bu ayrmla onlar ayn zamanda bu iki kavramn ortak noktalarn da tesbit etmi olmaktadrlar. Mellif Kadzde Ahmed emseddin de peygamberlie iman konusunu ele alrken neb ve resl kavramlar arasndaki farka temas eder ve bu konuda kendinden nceki baz limlerin grlerini referans olarak alr.233 Ona gre peygamberlii zamannda ilh bir kitaba muhatap olan kimse resldur. Bu kitap ister kendisine isterse kendinden nceki bir peygambere verilmi bulunsun fark etmez. Ayrca resullerin mstakil bir eriatla gelmi olmalar gerekmez. Nitekim Hz. sa (a.s.) bir resl olmasna karlk kendinden nceki eriatn teblii ile mkellef

tutulmutur. Neb ise kendisine kitap verilmeyen ve herhangi bir kitabn hkmlerini

231 232

Kadzde, Ferid, s. 79-80. Mtrd, Kitbut-Tevhd, s. 275. 233 Kadzde, a.g.e, s. 81.

61

tebli greviyle ykml tutulmayan kimseye denmektedir. Mellifin bu konuda son sz olarak dayana ise Kad Beydavdir.234 Onun ifadelerinde neb ve resl arasnda bir umum-husus mnasebeti bulunmaktadr. Binaenaleyh, her resl nebi iken her neb resul deildir. Nitekim Hz. Peygamber de kendisine resl ve neblerin says sorulduunda bu ikisi arasndaki umum-husus ilikisine iaret etmitir. Kad Beyzvye gre Hz. sa ve Musa arasnda gnderilmi olan btn peygamberler nebye rnek olarak verilebilir.235 Grld gibi bu tr konularda hakl olarak hep gemiin birikimini esas alan Kadzde, bu konuyu da kendinden nceki limlerin kanaatlerini nakille ortaya koymaktadr. Onun bu tavrn eserin pek ok yerinde grmek ve gstermek mmkndr. 3. Peygamberlerin Sfatlar

Peygamberlerin sfatlar konusunda Snn limlerin genel kanaatlerini paylaan Kadzde, bu sfatlar be ana balk altnda inceler: a. Emnet Bu husus slm limleri tarafndan ittifakla dile getirilen Peygamberlerin gvenilirliklerini ifade etmektedir. Mellife gre onlarn emaneti hem dnya hem de hiret meseleleriyle ilgili olup onlarn kendilerine tevd edilmi dinin hkmlerini de ayn hassasiyetle hibir eyi gizlemeden teblilerini ifade etmektedir.236 b. Sdk Kadzde Ahmed emseddin Peygamberlerin doruluk vasfn ifade eden sdk zerinde fazla durmamtr.237 Konunun slm kelmclar tarafndan hibir eksie yer brakmadan izah edilmi olmasnn da onun bu tavrnda etkili olduunu sylemek her halde yanl olmasa gerektir.

Kadzde, Ferid, s. 86 Kad Beyzv, Envr't-tenzl ve esrr't-te'vl, irket-i Sahfiyye-i Osmniyye, stanbul 1886/1303, II, 107. 236 Kadzde, a.g.e, s. 85. 237 Kadzde, a.g.e, s. 85.
235

234

62

c. Adlet Peygamberler adlet sfatyla mevsuf olup her trl zulm, hakszlk ve iltimastan mnezzehtirler. Bu hususta mellif Kurn- Kerimden delil getirmektedir. Zira Allah Tel peygamberleri iin Biz onlar emrimizle hidayete eritiren rehberler kldk.238 buyurmaktadr. Ayrca gemi kavimler tarafndan ehit edilen peygamberler hakk sylemek ve adleti uygulamaktan vazgemedikleri iin en kt muamelelere tabi tutularak ehit edilmilerdir. Bu da onlarn adlet vasfyla ne derece muttasf olduklarn gstermeye yeterlidir.239 d. smet Peygamberlerin gnahszlk vasflarn ifade eden ismet sfat konusunda mezhepler arasnda birtakm gr ayrlklar bulunmaktadr. Earler, mezhebin ilk temsilcileri tarafndan peygamberlerin sadece tebli konusunda ismet sahibi olduklar ynnde kanaat izhar ederken240 daha sonraki dnemlerde felsef ve i akmlarn tesiri altnda kalarak bu konuda Mtrd anlaya paralel bir noktaya gelmilerdir. Bu anlaya gre peygamberler; kk byk her trl gnahtan, kfr ve irkin her eidinden korunmu olup bununla beraber ok kk hatalar, zelle ad verilen hafif srmeler yaam da olabilirler.241 Kadzde Ahmed emseddin peygamberlerin ismet sfatn ele alrken yukarda genel hatlaryla aktarlan Mtrd mezhebinin grlerini benimsemektedir. O peygamberlerin ismetini bu ekilde tesbit ettikten sonra Kurn- Kerim ve snnet-i sahhada peygamberler hakknda vrid olan zenb tabirlerini de deerlendirme gerei duyar. Ona gre peygamberlerin insanlar arasnda son derece irkin grlen eylerden mnezzeh olduklar batan kabul edilmelidir. Bu kabulden sonra ise naslarda geen ve peygamberlere nisbet edilen gnah kavramlarn tevil edilmeli ve bu kavramlarn doru birer mahmili olduu ortaya konmaya allmaldr. Mesel ona gre bu mahmillerden bazlar; 1.
238 239

Peygamberlerin nisyanlar gnah olarak adlandrlm olabilir.

el-Enbiy 21/73. Kadzde, Ferid, s. 85. 240 Cveyn, Kitbul-rd, s. 356-357. 241 erafettin Glck, Kelm, s. 310.

63

2. 3.

Onlar hakknda naslarda gelen gnahlar nbvvetten ncesiyle alakaldr. En iyi dururken ondan daha az iyi olan yaptklar iin bu onlar hakknda

gnah olarak adlandrlm olabilir.242 Peygamberlerin ismet sfat hususunda Mutezile mezhebinin grlerini de nakleden mellif onlar bu konuda da doruya yakn grmez. Malum olduu ve mellifin naklettii zere Mutezile limlerinin ounluu peygamberlerin ister nbvvetten nce olsun isterse sonra byk gnahlardan bilerek veya bilmeyerekmasum olduklarn sylemektedirler. Zira onlara gre insanlarn peygamberlere tabi olmas iin bu olmazsa olmaz bir arttr. Baz Snn limlerinin de itirak ettii bu gr Kadzde tarafndan tenkit edilmektedir. Bu grn sadece dn bilgiden mahrum bulunan veyahut da taassupla hareket eden kimselerce tenzihe daha muvafk grlerek kabul edildiini belirten mellif bu gr hatal bulduuna dair gerekesini ise izah cihetine gitmemektedir.243 e) Pegamberlik Makamnda Srekli Olmak (Emnl-azl) Kadzde Ahmed emseddine gre peygamberler kendilerine nbvvet verildikten sonra asla vazifelerinden uzaklatrlmazlar. Bu kural hem dnya hem de ahiret iin aynyla sz konusudur. Buna gre getirdii eriatn hkm kaldrlan peygamberin peygamberlii sona ermemekte sonsuza dek devam etmektedir.244 4. Peygamberlerin Cinsiyeti

Peygamberlerin cinsiyeti meselesi Mtrd ve Ear kelmclar arasnda yaanan tartma konularndan birini tekil eder. Her iki Ehl-i Snnet mezhebi de peygamberlerin erkeklerden olduunu kabul etmekle beraber Ear kelmclar kadnlarn da peygamber olabileceini iddia etmektedirler.245 Bu konuya eserinde yer veren Kadzde, Mtrd mezhebinin anlayn kabul etmekte ve savunmaktadr. Mellif burada Mtrd kelmclarnn Earlere kar ileri srdkleri delillerden hareket eder. Ona gre hem akl hem de nakl deliller dikkate
242 243

Kadzde, Ferid, s. 86. Kadzde, a.g.e, s. 85-86. 244 Kadzde, a.g.e, s. 86. 245 Sbn, a.g.e, s. 46.

64

alndnda peygamberlerin kadnlardan gelmesinin imknszl grlecektir. Nakl delillere rnek olarak; Senden nce erkekler dnda peygamber gndermedik ilh.246 gibi yetler gsterilebilir. Akl olana gelince bu da kadnn yaratlyla ilgili zellikleridir. nk kadn fizk baz zellikler itibariyle zayf yaratlmtr. Peygamberlik vazifesi ise ok ar bir yk olduundan kadnn naf bedeni ve huss bir takm halleri byle bir yk kaldrmaktan uzak bulunmaktadr. 5. Peygamberlerin Efdaliyeti Meselesi

Kadzde Ahmed emseddin peygamberlerin nbvvet vasf itibariyle eit olduklarn; fakat fazilet asndan aralarnda derece fark bulunduunu belirtmektedir. slam limlerinin ittifakla kabul ettikleri Hz. Peygamberin dier peygamberlerden stn olduu grn aktaran Kadzde, bu konuda akl ve nakl baz deliller ileri srmektedir. Onun bu konudaki delillerini u ekilde sralamak mmkndr: a. Faziletini Gsteren Naslar

Mellife gre Hz. Peygamberin faziletini gsteren delillerden birisi bu konuda vrid olan hadisler ki; Hz. Peygamber bizzat kendisi nsanolu iinde en mmtaz ahsiyet benim; ben bunu sylerken de gurur olsun diye sylemiyorum. demek

suretiyle fazilet noktasndaki rhniyetine iaret etmitir. Onun bu stnl dillendirmeden maksad ise bu hussun inanlmas gerekli olan bir inan unsuru olmasndan ileri gelmektedir. Zira mezkr hadiste vnme gayesi bulunmad aka belirtildiine gre byle bir stnlk ifadesi ancak bu konunun inanlmas lzm gelen eyler trnden olmasyla alakaldr. Eserin bir baka yerinde mellif Hz. Peygamberin dier peygamberlerden stnln Kurndan birtakm ayetlere dayandrmaktadr. O bu hususta Allah Telnn dier peygamberlere Kurnda ak adlaryla hitap ettiini; fakat Peygamberimize ak adyla deil nbvvetine ve makamna delalet eden vasflarla seslenildiini belirtir ve bu durumun Onun faziletinden ileri geldiini belirtir. Bu hususla dorudan alakal olan ve genelde kelm limlerinin kulland Biz peygamberlerin bazlarn bazlarndan stn tuttukilh. yetini mellifin

246

Ysuf 109.

65

kullanmam olmas onun bu konuda Hz. Peygamberin daha faziletli oluunu ncelemesinden kaynaklanmaktadr. nk her ne kadar ayet peygamberler arsnda bir farkllk olduuna dellet ediyorsa da bu farklln Hz. Muhammed lehine olduunu gstermemektedir. Mellifin yaad dnemde Hz. sann Hz. Peygamberden stn olduu iddiasnn gndemde olmas da onu bu trl davranmaya zorlam olabilir. Mellifin, eseri telifinde halk irad ve cehaleti giderme maksadn gttn daha nce belirtmitik. O Peygamberimizin efdaliyetini ortaya korken de bu gayeyi

gzetir ve bu gayenin tahakkukuna imkn tanyacak argmanlar detaylca kullanr. Bu maksatla dneminde -hususiyle tarikat mensuplar arasnda- yaygn bir kltrel okuma olan mam Busrnin Kaside-i Brdesinden istihad ederek mddesn destekleme cihetine gider. b. Kurnn Mkemmeliyeti

Kadzde Ahmed emseddin peygamber efendimizin dier peygamberlerden stnlne delil getirirken Kurnn mcizev ynne temas eder ve onun aradan geen bin seneyi akn zaman dilimine ramen tazeliinden hibir ey yitirmediini belirtir. Dolaysyla bu kitabn sahibi sir kitaplarn sahiplerinden elbette stn olacaktr. c. mmetinin En Hayrl mmet Oluu

Mellif, Hz. Peygamber mmetinin dier peygamberin mmetlerinden hem ok hem de hayrl olmasn peygamberimizin de dier peygamberlerden stn olduuna delil olarak gstermektedir. Aslnda o bu kurgusuyla bir gerekliin iki farkl okumasn yapmakta mtekabiliyet prensibini iletmektedir. Yani peygamberi efdal olan mmet en hayrl mmet olur-ki bu hayrl olmaya yetten delil getirir- ve mmeti en hayrl olan peygamber elbette peygamberler ierisinde en faziletlisi olacaktr manasna gelir.

66

6.

Nbvvetin spat

Harikulde Olaylar Tarih bize insan elinde zuhr eden pek ok harikulade hadiseden bahsetmektedir. Bu olaand olaylar bazen bir peygamberin bazen ona tabi olan bir velinin bazen de dine cephe alm bir dzenbazn elinde meydana gelmitir. Klasik kelm kaynaklarnda bu harikulade olaylar, bahsi geen izafet cihetleriyle belli bir tasnife tabi tutulmaya allmtr. Dorudan peygamberlik iddiasnda bulunan kimsenin nbvvetini ispatlamak iin Allahn mevcut adetleri deitirerek yaratm olduu olaan d hadise demek olan mcize kavramnn dier olaylardan ayrt edilmesi son derece nemlidir. Kadzde Ahmed emseddin de bu nemli taksime eserinde yer vermi ve bu trden harikulade olaylarn alt balk altnda incelemesini uygun grmtr:247 1. Mcize Mellif, mcizeyi kelm kitaplarnda alk olduumuz ekliyle tarif etmektedir. Bu tarife gre mcize bir peygamberin peygamberliini ispat iin nbvvetini ilan vaktinde ve yine onun eliyle Allah'n yaratm olduu harikulade hallerdir.248 Kadzde olaand bir olayn mcize olabilmesi iin yedi artn bulunmas gerektiini sylemektedir. Bunlar: 1. Allah Telnn fiili veya Onun fiili yerine geecek trden bir ey olmaldr. 2. Mevcut allm dete muhalif olmaldr. Zaten mcizenin kelime anlamyla uygunluu da ancak bu ekilde salanabilir. 3. Meydana gelen bu olaanst olaya muraza etmek imknsz olmaldr. Mesela ayn ortadan ikiye yarlmas tam da bu trden bir mcizedir. Zira herkesin yapabildii bir eyin mcize olmas dnlemez. 4. Peygamberliini ilan eden zatn nbvvetini inkr edenlerin muaraza taleplerine mukrin olmas. Mellif bu art anlatrken muannidlerden gelecek muaraza
Kadzde, Ferid, s. 96. Cveyn, Kitbul-rd, 307-312; Pezdev, Uslud-dn, s. 227-228; Nesef, Temhd, s. 46; Al elKr, a.g.e, s. 113.
248 247

67

talebinin aka yaplmas art deildir bu husustaki karneler yeterli grlr demekte ve meseleye aklk kazandrmaktadr. a) Peygamberin iddiasna muvafk olmaldr. Mesel peygamberliini ilan eden kimse u aa benim peygamberliime ehadet eder dedii vakitte gsterdii aacn onun nbvvetini tasdik etmesi gerekir. b) Nbvvet iddiasnn bulunmas gerekmektedir. c) Mcizenin peygamberlik iddiasn yalanc karmamas gerekir. 2. rhs Peygamberin elinde zuhr eden olaanst olaylar eer nbvvetten nce vak olursa buna irhas ad verilmektedir.249 Burada da mellif gemii olduu gibi nakleder; fakat irhas mcize dnda tutarak bir adan farkl bir taksim yapm olmaktadr. Zira her ne kadar irhasla mcize tarifleri mellifden nce de mezkr ekilde yaplmaktaysa da irhas, mcizenin bir alt dal olarak ilenmektedir. Mellif ise irhas mcizeden ayr bir tr olarak grr. Zira henz bir nbvvet davas sz konusu deildir. Dolaysyla nbvvet iddiasn tasdik demek olan mcizeden de bahsetmek doru olmaz. 3. Kermet Mcize ve irhasn peygamberlere mahsus olduunu belirten Kadzde, harikuladeden bir takm hallerin onlara tabi olan sekin kullardan (evliy) zuhruna da kermet dendiini ifade eder.250 Bilindii gibi mcize ve kermet arasndaki farka iaret etmek Snn kelmclar tarafndan bir zarret olarak grlmtr. nk Mutezile limleri bu iki kavram arasnda herhangi bir fark grmediklerinden kermeti inkr ediyorlard. Zira onlara gre Allahn dostu da olsa baz kimselerin ellerinden peygamberlerde grld gibi olaanst bir takm eylerin vuku bulmas onlar peygamberlerden ayrt etmemizi imknsz klmaktadr.251 te Snn bir lim olarak Kadzde Ahmed emseddin Efendi de kermetle mcize arsndaki farka iaret etme lzumu duymutur. Mutezil limlerin kermeti
249 250

Kadzde, Ferid, s. 96. Kadzde, a.g.e, s. 96. 251 Nesef, Temhd, s. 51.

68

inkr etmelerini isabetsiz bulan Kadzde bu konuda Snn limlerin delillerini kullanmaktadr. Onun konuyu ele alndaki en gl delili ise Kurn- Kerimdir. Mellif baz yetlerden hareketle iddiasn destekleme cihetine gitmektedir. Bunlar ylece zetlemek mmkndr: Hz. Sleyman, Saba melikesi Belksn tahtn kimin getireceini sorduunda onu kendisinsin getirebileceini syleyen ve mehur tefsire gre Hz. Sleymann mmetinden olan saf b. Berhiy istenilen taht gz ap kapayncaya kadar getirmi252 ve bylelikle bir harikulade hal ortaya koymutur. Yine Hz. Meryemin yaz mevsiminde k; kta ise yaz meyvelerini yannda hazr vaziyette bulmas da253 Hz. Zekeriya mmetinden olan bir velnin kermeti olarak deerlendirilmelidir. Bunlar mtevtir haber trnden olup kesinlik ifade eder. Yine Hz. merin bir gazve srasnda Sriyeye mhede yoluyla emir vermesi ve onun da yine ayn usulle bu emre riyet etmesi254 Hz. Peygamber mmetinden kermetlerin sdr olduuna ve olabileceine ok ak birer kanttr.255 Mcizeyle kermetin ayrt edilemeyecei iddiasna gelince bu da u ekilde geersiz klnmaktadr: Elinde hrikulde olaylar meydana gelen kii eer nbvvet iddiasnda deilse bu hrikulde olaya kermet ad verilir; nbvvet iddias varsa bu hadiseye mcize denir.256 4. Menet Menet mellifin tarifleri iinde; peygamberlerin mmetleri iinde sradan, dz; fakat bunun yannda dn yaant itibariyle slih olarak tannan kimselerden zuhr eden harikulade hallere denmektedir. Bu olaan dln velilerin kermetinden tek fark, ikrama mazhar olan kimsenin avamdan (dz halk) biri olmasdr.257

en-Neml 40. li mrn 3/37. 254 Taber, Tarihl-mem vel-mlk, Msr 1358, II, 380; Eb Nuaym el-sbahn, ed-Delil, Haydarbad 1950, III, 210-211. 255 Kadzde, Ferid, s. 127-128. 256 Kadzde, a.g.e, s. 97. 257 Kadzde, a.g.e, s. 96.
253

252

69

5. stidrc Fsk ve fcir bir kimsenin elinde meydana gelen ve onun istedii dorultuda gerekleen fevkalde hallere istidrac denmektedir.258 mam- Azam Eb Hanifenin belirttiine gre bu onun, Allah tarafndan daha fazla ikba ekilebilmesi iin verilmi bir mhlettir.259 Dolaysyla mcizeyle hibir iltibas noktas bulunmamaktadr. 6. hnet Mellifin harikulade eyleri taksiminde son merhaleyi ihnet tekil eder. Onun tarifleri iinde ihnet, istidracda olduu gibi fsk ve fcir birinin elinde zuhr eden; fakat istidratan farkl olarak fsk kimsenin irade ettiinin aksi bir ekilde cereyan eden sra d hadiselerdir. Kadzdenin bu husustaki misali de peygamberlik iddiasyla slm tarihinde hret bulmu Mseylemedir. Zira tarih kitaplarnda yer bulduu ve mellifin naklettiine gre o bir defasnda a birinin gzn dzeltmek istemitir; ama bir ihnet rnei olarak Allah o kimsenin gzn daha beter bir hale sokarak kr edivermitir.260 Mellifin fevkalde olaylar bu ekilde taksim edip sunmas ve bu hususlardaki farkl dncelere fazlaca yer vermemesi onun eserde hedefledii maksada uygundur. Aslnda Kadzde Ahmed emseddin bu izahat peygamberlerin nbvvetlerini isbt ederken bavuraca mcize kavramn ifade iin dolayl olarak yapmtr. Birincil maksad olmad iin de ihtilaflar fazlaca nemli grmemitir. a. Gemi Peygamberlerin Nbvvetini spat

eyhlislm Kadzde Ahmed emseddin Efendi, peygamberlerin kavimlerine kar nbvvet iddialarndaki en byk delillerinin gstermi olduklar mcizeler olduunu belirtir.261 Bu gr slm limlerinin genel kanaatleriyle rtmektedir.262 Ayrca Kadzde gnderilen peygamberlerin nbvvetlerini kantlayc bu trden mcizelerin onlarn yaad toplumda ne kan olaylardan seildiini ve o

258 259

Kadzde, Ferid, s. 96. Ali el-Kr, a.g.e, s. 116. 260 Kadzde, a.g.e, s. 96. 261 Kadzde, a.g.e, s. 97. 262 Nesef, Temhd, 45-46.

70

sahann nih noktasna iaret ettiini syler.263 Dolaysyla insanlarn gnderilen eliye iman etmesine zemin hazrlanm olmaktadr. Bu planlamaya dikkatlerimizi eken Kadzde mahhas misaller de vermeyi ihmal etmez. Mesel, Hz. s (a.s.) zamannda tp ilmi ylesine ilerlemitir ki Hz. s tbbn ulamaktan ciz dt lleri diriltme mcizesi ile gnderilmitir. Yine Hz. Sleyman, mlk ve saltanat sahibi olmann revata olduu bir ada hi kimsenin sahip olamayaca bir mlk ve saltanat mcizesi ile insanlarn karsna kmtr.264 Ahmed emseddin peygamberlik iddiasyla topluluklar karsna kan bir peygamberin davasn kantlamann yegne dayana olarak mcizeyi gstermektedir. Ona gre bu husus peygamberler arasnda mtereklik arz eder fakat bunun yannda daha baka nbvvet delilleri de vardr ki bunlar zel bir takm hussiyetler ifade etmektedir. Mellif de bu hussiyetleri -Hz. Peygamber hari- izah cihetine gitmez ve dier peygamberlerin nbvvetlerinin mcizeyle sabit olacana icml olarak temas etmekle yetinir. b. Hz. Peygamberin Nbvvetini spat

Kadzde Ahmed emseddin Hz. Peygamberin nbvvetini ispatta takip edilen iki tr mucizeden bahsetmektedir. Onun bahsettii bu mucizeler Hz. Peygamberin nbvvetini gsterir mahiyette ve sadece onun muhatab olan kimseleri deil; daha geni olarak kendinden sonra yaayacak olan herkesi iine alacak trden mcizelerdir. Dolaysyla bu mcizeler Kurn gibi varln devam ettiren ve bir nevi tefekkre muhta olan deliller cmlesindendir.265 Bunlardan birincisi Hz. Peygamberin stn kiilii; ikincisi ise gnderildii devrin iinde bulunduu buhranl ortamdan beeriyeti kurtardr. Biz mellifin bu ekildeki ayrmn aktarmakla birlikte bu iki delili (mucize) akl deliller ierisinde incelemeyi uygun grdk. Hz. Muhammedin Nbvvetini sbat Eden Mcizeler Kadzde, Cenb- Hakkn nbvvetini ispat iin Hz. Peygamberin elinde yaratt fevkalde hadiseleri anlatrken klasik anlamda yaplan taksime gitmemi ve konuyu ihtiya merkezli anlatmay uygun grmtr. Onun ifadelerini belli bir sra
263 264

Kadzde, Ferid, s. 97-98. Kadzde, a.g.e, s. 97-98. 265 Halil brahim Bulut, Mcize, DA, stanbul 2005, XXX, 352.

71

dhilinde vermeye altmzda mcizeleri zmnen de olsa- ikiye ayrdn grrz. Bunlardan birincisi; akl mcizeler, ikincisi ise hiss mcizelerdir. 1. Akl Mcizeler a) Kurn- Kerim

slam limlerinin ittifakla belirttii gibi Hz. Muhammedin en byk mcizesi hi phesiz Kurn- Kerimdir. Allah Kurn bir mcize olarak takdim etmi; ister dost olsun isterse dman, insanlarn onun bir sresinin dahi benzerini getirmekten aciz olduklarn bildirmitir.266 lk devirlerden itibaren kelm limleri de Hz. Peygamberin nbvvetini ispatta Kurnn mcizev ynn ne karmlar; dier mcizeleri geri planda tutmulardr.267 Hatta son devirlere gelindiinde mcizelerin takdim ekli tamamen deimi ve baz limler, slam peygamberinin tek mcizesi olarak Kurn- Kerimi gsterme temyl iine girmiler; Kurn d nakledilen dier bir takm harikulade olaylar ise mminlerin kalplerini takviye iin verilmi birer ikram olarak deerlendirmilerdir.268 Mellif Kadzde de tabii olarak Kurn- Kerimin, Hz. Peygamberin en byk mcizesi olduunu belirtir ancak bu konuda detayl bir tahlile yer vermez.269 Tahminimizce onu bu ekilde davranmaya iten sebep, kitaplara iman bahsinde Kurnn icazndan mstakil olarak bahsetmi olmasdr.270 O, bahsi geen yerde Kurnn icazn anlatrken onun Arap dili ve belat asndan ne derece yksek bir konumda olduu dolaysyla hibir ekilde insan rn olamayaca meselesi zerinde durmaktadr.271 Mellifin daha nceki ifadelerinde de getii gibi peygamberler kendi devirlerinde revata olan ve sosyo-kltrel ortamda kabul grp arzulanan (merub ve mstahsen) alanlarda en nih noktay temsil eden bir mcizeyle gelmi, muhatap ald kitlelere bu mcizelerle nbvvet davasnda bulunmulardr. Bu adan Hz. Peygamberin dnemi gz nne bulundurulduunda

266 267

el-Bakara 2/23; Ynus 10/38; el-sr 17/88. Harpt, a.g.e, s. 297-298. 268 Muhammed Abduh, el-slm dnl-ilmi vel-medeniyye, s. 108. 269 Kadzde, Ferid, s. 121. 270 Kadzde, a.g.e, s. 75-78. 271 Kadzde, a.g.e, s. 76.

72

Kurnn icaz yn kendiliinden aa kacaktr. Bu devrin edeb seviyesi zet olarak u ekilde tasvir edilmektedir:272
Araplar arasnda ok ateli bir edeb rekabetin yaand bu devirde nde gelen airler panayrlarda bazen yllarn vererek hazrladklar kasideleriyle, hatipler nutuklaryla yarrlard. Jrilere sunulan edeb rnlerin nasl titiz eletirilere tbi tutulduu kaynaklarda belirtilmektedir. Kurn'n i'czyla ilgili almalarda zerinde durulan en nemli husus, byle bir edeb ortamda Hz. Muhammed'in peygamberliini inkr ve Kurn'n Allah kelm deil insan sz olduunu iddia edenlere kar yine Kurn'la meydan okunmas, onun, btn insanlar benzerini ortaya koymaktan ciz brakan (i'cz) bir mkemmellie sahip olduunun ilndr.

Yukarda ifade edilen icaz yn mellifin de kabul edip zerinde durduu bir husustur.273 Bu konuyu ele alrken o, Mutezile mezhebinin bu meseleye bakn da tenkit eder. Zira bilindii gibi Mutezil kelm limlerinden bazs Kurnn mcizev yn hakknda farkl bir gr benimsemektedirler. Sarfe nazariyesi ad verilen bu gre gre Kur'n- Kerm'in bir benzerinin insanlar tarafndan ortaya

konulamamasnn asl sebebi, Kurn'n yaps itibariyle taklit edilemez oluu deil; onu taklit etme gcnn Allah tarafndan insanlardan alnm olmasdr. Kurn'n bir sresinin dahi benzerinin asla getirilemeyeceinin aka ifade edilmi olmas bunun kantdr.274 Daha sonraki dnemlerde 'cz'l-Kur'n sahasnda savunma amal almalar yaplmas ihtiyacn douran bu fikir Snn limler tarafndan birok ynden eletirilmitir.275 Kadzde Ahmed emseddin de Mutezil limlerin sarfe grn gerekeleriyle naklederek Bu mezhep Kurna muhaliftir ve btldr. demek suretiyle bu gre katlmadn ortaya koymaya almaktadr.276 Mellifin dikkat ektii bir baka icaz delili ise Kurnn herhangi bir eliki unsurundan uzak bulunmasdr.277 Bizzat Allah Tel, Eer Kurn Allahdan baka

Suat Yldrm, Kurn, DA, Ankara 2002, XXVI, 394. Kadzde, Ferid, s. 66-67. 274 Hayyt, el-ntisr ve'r-red ala bni'r-Rveni el-Mlhd, trc. Albert Nasr Nader, el-Matbaat'lKatulikiyye, Beyrut 1957, s. 28; Pezdev, Uslud-dn, s. 220. 275 Yusuf evki Yavuz, czl-Kurn, DA, stanbul 2000, XXI, 404. 276 Kadzde, a.g.e, s. 76. 277 Kadzde, a.g.e, s. 76.
273

272

73

biri tarafndan indirilmi olsayd onda pek ok ihtilaf bulacaklard. buyurmak sretiyle onun bu mucizev ynne vurgu yapmtr. Kadzdenin naklettii bir baka icaz yn de Kurn- Kerimin esrarengiz bilgiler ve muhtelif hikmetlerle dolu bir hayat rehberi olmasdr.278 Bu stn ynleriyle Kurn, Allahn kitab olarak yine Onun tarafndan pek ok gzel isimle anlm kyamete dek de mcize olarak kalacak en muazzam ilh bir mesajdr.279 b) Hz. Peygamberin stn ahsiyeti Ahmed emseddin Efendi, Hz. Peygamberin nbvvetle

Kadzde

grevlendirilmeden nceki yaantsna dikkat ekmektedir. Onun Cahiliye toplumu iinde dahi hem aklen hem kiilik olarak hem de din adan hibir yanlla dmeden yaadn belirtir.280 Onun her adan bozuk byle bir ada bu ekilde nezih bir hayat srdrmesi ancak mucize kavramyla ifade edilebilir. Ayrca Allahn Reslu pek yksek ahlk meziyetlerle donanmtr. O; tam tevekkl sahibi, emniyet ve gvenin de biricik rneidir. Bu yzden kendisine Muhammedl-Emn denmitir. Yine Hz. Muhammed, nbvvetinden sonra da yksek ahlakndan hi taviz vermeden yaam; yklendii vazifenin arlna ramen asla geveklik gstermeden maruz kald kt muamelelere kar sabretmesini bilmitir. Adlet ve cmertlik en ayrc vasflar olup hibir zaman istikametten ayrlmamtr. Dnyann insan eken cazibesine hi kaplmam ve ashbn da bu ekilde davranmaya tevik etmitir. Yukarda zikredilen btn stn vasflar Hz. Muhammedin nbvvetine apak birer delildir.281

278 279

Kadzde, Ferid, s. 76. Kadzde, a.g.e, s. 77. 280 Kadzde, a.g.e, s. 107-108. 281 Kadzde, a.g.e, s. 107-108.

74

c)

Gnderildii Toplumu Islah Etmesi

Kadzde Ahmed emseddinin bir baka delili ise Hz. Peygamberin gnderildii toplumu slah etmesidir. Bilindii gibi o gnderilmeden nce insanlar hem ahlk hem de din adan tam bir knt iinde bulunuyorlard. Kureyliler putlara, ran halk atee tapyor anne ve kz kardeleriyle evlenmede bir beis grmyorlard. Trk kavimleri de tevhid inancna sahip olmayp dier topluluklara eitli ekillerde basknlar dzenliyor ve yerleik yaam tahrip ediyorlard. Hindistandaki topluluklarn durumu da bundan pek de farkl deildi. Onlar da inee ve talara tapmaktaydlar. Semv din mntesibi olan yahudi ve hristiyanlar da haktan ayrlm, insanlara doruyu sunmaktan uzaklamlard.282 te byle her adan bozulmann yaand bir ada peygamber olarak gnderilen Hz. Muhammed, bu yanl inanlar ykarak yerine saf tevhid inancn ikame etti. En gl devletlere kar az saydaki ashbyla savamak sretiyle hak dini sir dinlere galip getirdi. Arap yarmadas dnda bulunan ve aklnn sesini dinleyip doru dnceye muvaffak olanlar topluluklar halinde slm dinine intisap ettiler. te btn bu mspet deiimler Hz.Muhammedin nbvvetinin en bariz delilidir.283 2. Hiss Mcizeler Kadzde Ahmed emseddin, Hz. Peygamberin hiss mcizelerini kategorik olarak deil dank bir ekilde anlatmaktadr. O bu trden mcizeleri ifade eden rivayetler hakknda eletirel bir tavr (mteeddit) iinde bulunmaz. Hz. Peygamberin nbvvetini ispatta argman olabilecek ve biraz da halkn bu konudaki yaknini ziyadeletirecek trden olaylar nakletmekte hibir beis grmemektedir. O, bu hususta rivayetlerin shhat derecesini nazar- itibare almadan hareket eder. Biz mellifin kabul ettii hiss mcizelerden kelm kitaplarnda yer alanlarn aadaki sra dhilinde vermeyi uygun grdk:

Muhammed Sheyl Takk, et-Tarh'l-slam el-Vecz, Darn-Nefis, Beyrut 2006/1427, s. 13-42; Nuri nl, Anahatlaryla slam Tarihi, : Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf (FAV), stanbul 1984, s. 11. 283 Kadzde, Ferid, s. 109.

282

75

a) Mira Mcizesi Kadzde Ahmed emseddin Efendi, Hz. Peygamberin bir gece Mescid-i Haramdan Mescid-i Aksya ve oradan da gkler tesi leme yolculuunu ifade eden mira hadisesini hem ruh hem de bedenen gereklemi bir olay olarak grmekte ve bu hadisenin Kurnda aka ifade edildiini belirtmektedir. Ona gre Kurn- Kerimde getikten sonra bu hadiseyi inkr etmek de apak bir kfrdr.284 Onun bu ekildeki tutumunun Mtrd anlayyla telif edilmesi mmkn deildir. Zira mam Mtrd bu konudaki rivyetlerin had haber trnden olduunu belirterek miracn vukuuyla ilgili kesin hkm vermenin imknszln belirtmektedir.285 Mira mcizesini Kurn bir delille irtibatlandrp inanlmas gerekli hususlardan biri olarak kabul eden mellif, baz rivayetlerde geen mira yolculuunun Hz. Peygamberin sadece ruhuyla vaki olduuna dir sahabelere it nakil ve yorumlar da deerlendirerek bu rivayetler arasn telif etme gayretine girmektedir. Ona gre mira bir defa deil birok defa gereklemi bir mcizedir. Bunlarn bazsnda Hz. Peygamber hem beden hem de ruhuyla yolculuk etmi bazsnda ise sadece ruhuyla bu seyahati tamamlamtr. Dolaysyla sahabenin arasnda var gibi gzken ihtilaf, farkl hdiseler hakkndaki farkl deerlendirmelerden ibarettir. Aslnda her iki gr sahipleri de dorunun sadece bir tarafn ifade etmi olmaktadrlar.286 b) Ayn kiye Yarlmas Kadzde, islam literatrde inikkul-kamer diye mehur olmu ayn yarlmas mcizesini de hararetle kabul eder ve onu Hz. Peygamberin en byk mcizelerinden biri sayar. Ona gre akk- kamer mcizesi Kurnda bildirilen, bu ynyle de mtevtir olan bir mcizedir.287

284 285

Kadzde, Ferid, s. 109. Mtrd, Tevlt, VIII, 224. 286 Kadzde, a.g.e, s. 109-110. 287 Kadzde, a.g.e, s. 111.

76

c) Parmaklarndan Su Akmas Klasik kaynaklarda Hz. Peygamberin yaygn olarak rivayet edilen

parmaklarndan su akmas mcizesini288, Kadzde de kabul etmektedir. Onun hiss mcizeler konusunda olduu gibi bu konuda da birincil nakil kayna mam Kurtub (1273)nin tefsiridir.289 Bahsi geen tefsirde konuyla ilgili blmden nakiller yapan Kadzde, bu trden harikuladelerle ilgili pek ok rivayet bulunduunu belirterek bunlardan bazlarn da misl olarak vermektedir. Bu misallerden biri:290 Cbir (radiyallahu anh) yle bildirdi: Hudeybiye gazvesinde Ashab- Kirm susamlard. Reslullaha gelip Y Reslullah! Abdest almak ve imek iin sizin mataranzdaki sudan baka su yoktur. dediler. Reslullah mubrek elini matarann zerine koydu. O anda parmaklarnn arasndan pnarlar gibi su akmaya balad. Hepimiz itik ve abdest aldk. Cbire o zaman ka kiiydiniz diye sorulduunda Bin be yz kiiydik; fakat yz bin kii de olsak hepimize yeterdi. dedi.291 Bu olaand olaylarla ilgili rivayetleri shhat asndan tenkide tabi tutmadan nakleden mellif, mcizeler konusundaki genel tavrn da bu ekilde srdrmtr. almann eitli yerlerinde belirtildii gibi eserin amacnn da bunda etkili olduunu syleyebiliriz. Zira eserden maksat halka ilmihal trnden bilgileri onlardaki yakni de canlandracak ekilde sunmaktr. Dolaysyla rivayetlerin shhati bu hususta ok nemli olmamaktadr. Zaten Kadzdenin asl kaynaklar olan kelm kitaplarndan deil de tefsir ve hadis klliyatlarndan nakillerde bulunmas da bunu teyid etmektedir. d) Aalarn Yrmesi Kadzdenin eserinde yer verdii bir baka hiss mcize de Hz. Peygamberin nbvvetine ehdet eden aalardr. O bu konuda da bir takm rivayetler naklederek aalarn Hz. Peygamberin nbvvetini nasl teyit ettiini gstermeye almaktadr. Bu konuyla ilgili sahabeden bn mere nispet edilen bir rivyete yer vermektedir.292

Semerkand, es-Sahif'l-ilhiyye, thk. Ahmed Abdurrahmn erf, Mektebet'l-Felh, Kuveyt 1985, s. 422; Nesef, Temhd, s. 47; 289 Kurtub, el-Cmi li ahkmil-Kurn, thk. Abdullah b. Abdlmuhsin et-Trk, Messesetr-Risle, Beyrut 2006/1427, II, 140-142. 290 Kadzde, Ferid, s. 112. 291 Buhr, Menkb, 25; Mez, 35; Eribe, 31; Mslim, mre, 17/72, 73. 292 Kadzde, a.g.e, s. 113.

288

77

Bu rivyete gre; Hz. Peygambere bir bedev gelir. Reslullah ona nereye gittiini sorunca bedev; oluk ocuumun yanna gidiyorum.diye cevap verir. Bunun zerine Reslullah bedevye: Sana (megul olduun eylerden daha nemli olan) bir haber vereyim mi? buyurur. -Arb: Nedir o haber? diye merakla sorar. -Reslullah ona: Kelime-i ehdettir; yani ehdet ederim ki Allah Teldan baka mabud yoktur. Ve yine ehdet ederim ki Muhammed (aleyhisselam) Onun kulu ve elisidir. buyurur. -Arb: Buna dir hidin nedir ? diye sorar. -Hz. Peygamber: Evet, hidim vardr. buyurarak o civarda bulunan byk bir aac yanna arr. Aa ift srer gibi yeri yararak Hz. Peygamberin huzuruna gelir. Bu durum karsnda hayrete den bedev, ehdet getirip Sen hak reslsn der ve iman eder. Aa da geldii gibi tekrar yerine gider ve yerleir.293 Aalarn yrmesi mcizesini Hz. Peygamberin nbvvetine delil olarak kabul eden mellif, bu meyanda vrid olan daha baka rivayetlere de yer verir ve bunlarn okluuna iaret eder. Ona gre bu kadar kesretle rivyet edilen bir hdisenin mtevtir haber derecesinde kesinlik ifade etmesi gerekmektedir. 294 e) Hayvanlarn Konumas Mellif Kadzde, hayvanlarn da tpk bir insan gibi konuup Hz. Peygamberin nbvvetini tasdik ettiklerini belirtir. Yine bu konuda da kaynaklarda mevcut bulunan rivayetlerden misaller vermektedir.295 Biz bu ve bundan sonra gelecek mcizelerin de mellifin hiss mcizeler hakkndaki genel deerlendirmelerine uygun olduu dncesinden hareketle sz uzatmayp sadece balklar vermeyi ve gerektii zaman aklama yapmay yerinde gryoruz.

Erken devir hadis kaynaklarnda gemeyen bu rivayet iin bk. Kd yz, e-if bi tarfi hukkilMustaf, Drul-Fikr, Beyrut 1988, I, 299. 294 Kadzde, Ferid, s. 114. 295 Kadzde, a.g.e, s. 115-116.

293

78

f) Az Yemein oalmas Hadis ve siyer kaynaklarnn bildirdii ve limler tarafndan bir yardm (menet) mcizesi olarak adlandrlan Hz. Peygamberin bereketiyle az miktardaki bir yiyecein ok olmas ve bu yiyecekle sayca kalabalk insan topluluklarnn doymas mcizesi, Ahmed emseddinin nem atfettii mcizelerden biridir.296 O bu konuda Cbir b. Mutim (r.a)den gelen bir rivayete yer vermektedir. Bu rivyet gre Hendek sava srasnda Hz. Peygamber ve ashab iddetli bir ala giriftar olmulard. Hz. Peygamber, Cbir b. Abdullah adndaki sahabnin yaptrm olduu az bir yemee mubarek tkrn katarak yaklak bin kiilik bir topluluun karnn doyurmasna imkn hazrlamt. Bu hadise hakknda Cbir yle demektedir: Bin kii o yemekten yedi ve gitti. Ama hl tenceremiz kaynar vaziyette ve doluydu; o az hamur ekmek yaplmaya devam ediyordu. Zira Reslullah o hamura o tencereye mbarek tkrn koyup bereketlenmesi iin dua etmiti.297 g) llerin Diriltilmesi Hz. Peygamberin Allahn izniyle lleri de dirilttiini belirten Kadzde, annesinin babasnn da bu ekilde Ona iman ettiklerini ifade etmektedir.298 Bu konuda bir baka rivayete daha yer verir. Buna gre Hz. ie yle buyurmutur: Allahn Raslu dua etti ve Allahn izniyle anne babas dirildiler. man ederek Hz. Muhammedin mmetinden oldu ve bilhere tekrar vefat ettiler.299 Bu rivayet hadis kriterleri asndan salam kabul edilmemektedir.300 Ama yukarda da getii gibi mellif, hadisin shhatiyle fazlaca ilgilenmez. Zira esas olan verilmek istenen mesajdr.

Kadzde, Ferid, s. 117. Buhr, Mez, 29; Mslim, Eribe, 20/141; Hkim en-Niysbr, el-Mstedrek, yay. haz. Ysuf Abdurrahmn el-Mar, Drul-Marife, Beyrut ts., III, 31. 298 Kadzde, Ferid, s. 118. 299 bn hin, en-Nsih vel-mensh minel-hads, nr. Ali M. Muvazzh-dil Ahmed Abdulmevcd, Beyrut 1412-1992, s. 284-285; Hatb el-Badd, es-Sbk vel-lhik, nr. Muhammed b. Matar ezZehrn, Riyad 1402/1982, s. 377-378. 300 Bu hadisin kritii iin bk. bn Teymiyye, Mecmul-fetv, nr. Abdurrahman b. Muhammed b. Ksm el-Asm en-Necd, Matbir-Riyad, Riyad 1381, IV, 324.
297

296

79

B.

Kitaplara man

Kadzde Ahmed emseddin kitaplara iman konusunu fazla detaya girmeden eserin mahiyetine uygun ksalkta ele almtr.301 O, semv kitaplar bilinen ekliyle verdikten sonra bunlara inanlmas gerektiini aksi bir durumda ise kiinin kfre gireceini belirtmektedir. Zira ilh kitaplara iman dinin zarr esaslarndan biridir. Bunlar kabul etmeyen kimsenin ise kfir olduunda asla phe yoktur.302 Mellif drt byk kitab ve bu kitab telakk eden (vahyi kabule mazhar olma) peygamberleri saydktan sonra bunlarn bazlarnda gereklemi olan tahrif ynne de iaret ederek gkten indikleri ekliyle bu kitaplara inanlmas gerektiini hatrlatmaktadr.303 lh kitaplar genel olarak deerlendirdikten sonra Kurn- Kermi ayrca ele alan Kadzde, onun Hz. Peygamberin en byk mcizesi olduunu belirtir. Daha sonra mellif, bu kutsal kitabn icaz yn zerinde durmaktadr. Kadzdenin bu konudaki grlerini daha nce naklettiimizden burada tekrar ifade etmeyi lzumlu grmyoruz. Kadzde Ahmed emseddin, Kurnn mcizev ynnden bahsettikten sonra onun baz ekl hussiyetlerine ve bu hussiyetlerin teekkl aamasna iaret etmekte, ibtid seviyedeki kiiler iin gerekli olabilecek bir takm bilgiler sunmaktadr. Bunlar; Kurn- Kermin yet ve srelerinin yazl ve dizilii ve yine bu yetlerin toplanarak mushaf haline getirilmesi gibi konulardr.304 C. Meleklere man slam dininin temel inan esaslarndan biri de meleklere imandr. Meleklerin varl hem Kurn- Kerm hem de sahih hadislerde ifade edilmektedir. nsan akl ise melekerin varln ispat edemese de inkr da edemeyecei iin bu gayb varlklarn mevcdiyetini imkansz grmez.

301 302

Kadzde, Ferid, s. 75-78. Kadzde, a.g.e, s.75. 303 Kadzde, a.g.e, s. 75. 304 Kadzde, a.g.e, s. 76-78.

80

Mellif Kadzde Ahmed emseddin meleklerin varl noktasnda bir n kabulle balar ve bu bahsi daha ok meleklerin mhiyetleri ve eitleri zerinde rgler. Onun bu ekilde hareket ediinin birincil sebebi eserin klasik anlamda bir kelm kitab olarak telif edilmedii gereidir. kinci bir sebep ise dnemin ilm ve kltrel ortamnn Mslmanlar lehinde olup305 halk arasnda materyalist bir dnya grnn bulunmuyor oluudur. Biz de onun bu ekildeki tavrndan hareketle meleklere iman bahsini iki ana balk altnda incelemeyi uygun gryoruz. 1. Meleklerin Mhiyet ve Vasflar

Kadzde Ahmed emseddine gre melekler; Allahn mahlku olup kimi iki, kimi , kimi drt kanatl;306 ayn zamanda her trl ekle girebilen latf varlklardr.307 Meleklerin mhiyetini bu ekilde kabul eden Kadzde, mezkr varlklar hakknda hususu bilmenin vcip olduunu belirtmektedir. Bunlar: a) Var olduklarna inanp hepsinin mmin olup kfr ve irkten mnezzeh olduklarn ikrar etmek. b) Meleklerin asla Allahn emirlerine muhalefet etmediklerini bilmek. Zira onlar, yetin de sarhaten bildirdii gibi308 hibir ekilde Allaha kar isyan etmeyen varlklardr. Onlar kendilerine emredilen eyleri derhal yerine getirmektedirler.309 Mellif meleklerin isyandan mnezzeh olularn ele alrken, bu hususa ayr bir ehemniyet atfetmektedir. O, bu konuda tefsirlerde yer alan rivayetlere adeta sava am gibidir. Sk sk tekrarda bulunan Kadzde zel bir balk olarak tefsirlerde geen yanlla iaret etme gerei duymutur. Tefsirlerde yer alan mezkr yanllk ise Hrut

almamzn birinci blmnde de grld gibi mellifin yaad devir Osmanl devleti iin her sahada zirvenin yakaland bir devirdir. Byle bir gelimilik dzeyi de haliyle halk tabannda kendine gvenmilik dourmakta; bylelikle dtan gelebilecek negatif dncelere fazlaca itibar edilmemektedir. 306 el-Ftr 35/1. 307 Kadzde, Ferid, s.60. 308 et-Tahrm 66/6; el-Arf 7/206 309 Kadzde, a.g.e, s. 62-63; ayn tavr iin bk. Fahreddn er-Rz, et-Tefsr'l-kebr (Mefatihl-ayb), Drl-Ktbil-lmiyye, Beyrut 1990/1411, II, 157

305

81

ve Mrut kssalaryla ilgilidir.310 Bir halk efsanesi ve insan muhayyilesi rn olduu belli olan bu rivayeti uzunca nakleden Kadzde, Hrut ve Mrut adl iki melee gnah izafesi yapan bu rivyeti bir dzmece olarak kabul eder.311 Zira meleklerin Allaha isyan etmedikleri naslarla sabittir.312 Yine bu konuyla irtibatl olarak Hz. demin yaratlmadan nce melekler tarafndan fesat karc, kan dkc olarak tavsiflerini ve ilk nazarda Allaha ikyet gibi alglanan suallerini de irdeleyen mellif, bu hususlar da Snn mfessirlerin genel yaklam ierisinde izah etmektedir. Bahsi geen bu yaklama gre meleklerin suali bir itiraz veya ikyet maksatl deil tamamen istifsar (iin asln renme istei) tarznda vuku bulmu bir merak eseridir.313 Hz. dem ve zrriyeti de henz yaratlmam olduklarna gre meleklerin yaptklar herhangi bir gybetten de bahsetmek sz konusu deildir.314 Ayrca meleklerin Allah hamd ile tesbih ettiklerini sylemeleri bir kendini beenmilik veya nefsini tezkiye etme durumu olarak deil; sorduklar sorunun devam ve tamam iin telaffuza mecbur kaldklar ifadeler olarak anlalmaldr.315 c) Melekler, insanlara ait olan birtakm zelliklerden mnezzeh varlklardr. Onlar yemezler, imezler; erkeklik ve diilikleri sz konusu deildir. Bu yzden de domaz ve dourmazlar. Sknt ve kedere maruz kalmazlar. Uyumak ve yorulmak gibi insanoluna mahsus haller meleklere asla rz olmaz.316 Ayrca gemite kelm ekolleri arsnda bir tartma konusu olan meleklerin mi insanlarn m stn olduu meselesine de ksaca temas eden Kadzde Ahmed emseddin, Snn ekoln bu konudaki grlerini tekrarlamaktadr. Malum gre gre insanlarn peygamberleri, meleklerin peygamberleri olan drt byk melekten stndr. Bahsi geen bu drt melek ise peygamberler dndaki insanlardan stn bir konuma

bk. eyhlislm Ebussud Efendi, Tefsr Ebis-sud (rdl-aklis-selm), Dru hyi trsilArab, Beyrut 1994-1414, I, 138. 311 Kadzde, Ferid, s. 74-75. 312 Kadzde, a.g.e, s. 74-75. 313 bn Kesr, Tefsr'l-Kur'ni'l-Azm, thk. Muhammed brhim Benn-Muhammed Ahmed urAbdlazz anim, Kahraman Yaynlar, stanbul 1984, I, 99-100. 314 bk. Ebussud Efendi, a.g.e, I, 83. 315 Kadzde, a.g.e, s. 75. 316 Kadzde, a.g.e, s. 60.

310

82

sahiptirler. nsanlar ierisinde Allaha yaknlklaryla sekin bir konuma gelmi veller ise bahsi geen drt melek dnda kalanlardan daha faziletlidirler.317 Mellif bu konuda farkl dnen Mutezile kelm okulunun grlerini nakletmemektedir. Hatrlanaca gibi Mutezile limlerinin ouna gre melekler mutlak srette insanlardan stn varlklar olup bu konuda herhangi bir istisnya gitmek doru deildir.318 Bu grn isabetsiz olduunu dnen mellif tenkide gitmeden kendine gre doru ve isabetli dnceyi ortaya koymaktadr.319 2. Meleklerin Trleri

Kadzde Ahmed emseddin, latf varlklar olan meleklerin mhiyetlerini yukardaki ekliyle verdikten sonra bu varlklarn eitlerine gemektedir. Bu konuda herhangi bir tasnif yapmadan konuyu dank olarak ifade eden mellif, mukarrebn diye adlandrlan drt byk melei ve onlarn ifa ettikleri vazifeyi anlattktan sonra bu konuda Fahreddin Rzi (vefat) den bir nakilde bulunmaktadr.320 Mezkr nakilde Rz, Hz. Alinin yle dediini belirtmektedir: Allah Tel g ap onu meleklerle doldurdu. Meleklerin bazs secdede olup rk etmezler. Bazlar rkda olup secde ve kyam eylemezler. Bazs ise saf olmutur da bunlar asla tuttuklar saf bozmazlar. Daima tesbih eder usanmazlar, uykular da gelmez. Akllarnda zayflk bedenlerinde dermanszlk, unutkanlk ve gaflet grlmez. Bazlar vahiy emni olup teblile grevlidirler. Bazlar Allah Telnn kaz ve emrini yerine getirmeye say ederler. Bazs ise kullarn yaptklarn tutan hafaza melekleridir.321 Meleklerin eitlerini dzenli bir tasnifle sunmayan mellifin konunun btnl iersisinde zihnen yapm olduunu dndmz snflandrmas u ekildedir:

317 318

Semerkand, a.g.e, s. 436-437. Badd, a.g.e, s. 295. 319 Kadzde, Ferid, s. 60-61. 320 Kadzde, a.g.e, s. 61. 321 Fahreddn er-Rz, et-Tefsrl-Kebr, II, 151-152.

83

1. Mukarrebn melekleri: Bunlar drt byk melek olan Cebril, Azril, Mikil ve srfildir. Bu melekler Allahn melekler ierisinden semi olduu

peygamberleridir. 2. Kurnda rh diye isimlendirilen melekler: Bunlar hakknda Miktul Mesbih322 adl eserden nakilde bulunan mellif, ad geen rhun meleklerden mi yoksa melek dndaki varlklardan m olduu konusunda serdedilmi olan farkl grleri aktarr.323 Onun naklettiine gre baz limlere gre Kurnda ifadesi geen rh melekler iersinde sekin bir zmreyi ifade ederken baz limlere gre ise bu kavram melek dndaki varlklar karlamaktadr. Melek tr dndaki bu varlklar ise eli-aya, gz-kula bulunan Allahn kulu canllardr.324 Yapt bu nakillerden sonra mellif herhangi bir tercihte bulunmaz zira konunun gabya taalluku buna imkn vermemektedir. 3. Melekul- Mevt; yani lm meleidir. Bu melek trn de bu konuda vrid olmu rivayetleri nakletmek sretiyle ortaya koyan mellif, baz zayf rivayetlere yer vermekte ve bu rivyetler hakknda herhangi bir seicilie gitmemektedir. Ksacas mellif, semiyta ait konularda kaleme ald eserin ieriine uygun hareket ederek rivyet eksenli bir yntemle meseleleri izah cihetine gitmitir.325

Begavnin Mesbihs-snnesine Eb Abdillah Veliyyddn Muhammed b. Abdillah et-Tebrznin bir nc bab ekleyerek telif ettii eserdir. 323 Kadzde, Ferid, s. 65-67. 324 Kadzde, a.g.e, s. 67. 325 Kadzde, a.g.e, s. 67-68.

322

84

III. HRET hiret inanc, Allah ve peygambere imandan sonra gelen en temel itikad esaslardan biridir.326 eyhlislm Kadzde Ahmed emseddin Efendi, hirete iman bahsini dier bahislere nazaran daha geni tutmutur. Konular ele alrken nakli ncelemekle birlikte esasen hiret lemiyle ilgili hallerin akln alglama sahasnn dnda bulunduu grn benimsemektedir. Yer verdii konular genel anlamda bir ilmihal dzeyinde ilerken halka ynelik eitim maksadn da bu ekilde yerine getirmi olmaktadr. Onun konuyla alakal olan grlerini temelde iki noktaya irc ederek aadaki gibi bir snflandrmaya tabi tutmamz mmkndr: A. Berzah lemi

nsann biyolojik olarak lmnden sonra balayp kyametin kopmasna kadar olan srede geirecei zaman dilimini ifade eden berzah hayat327, mellif tarafndan geni bir ekilde ele alnmaktadr. O Ehl-i Snnet kelm ekolnn anlayn tekrar vurgulayarak bu hayatn varln ve ona mteallik bir takm ahvli detaylca beyn etmektedir.328 1. Kabir Azbnn mkn ve Vukuu

Kabir hayatnda sulin ve azbn vki olacan kabul eden Kadzde, bu hususta vrid olan naslarn okluunu da en byk delil olarak grmektedir. Ona gre hakknda bu kadar ok haber bulunan bir konu hakknda tevakkufa ve pheye asla mahal yoktur.329 Bilindii gibi kabir suli ve azb gibi ikinci bir hayatn balang safhasyla ilgili olan konular, lm kimsenin cansz bedeninin hayat ve idrkten mahrum olduu ve dolaysyla bu haldeki bir kimsenin herhangi bir sorgulamaya muhatap olamayaca

326 327

Bekir Topalolu, Kelm lmi Giri, Damla Yaynevi, stanbul 1981, s. 45-46. Harpt, a.g.e, s. 319. 328 Kadzde, Ferid, s. 139. 329 Kadzde, a.g.e, s. 139.

85

eklindeki baz gerekelerle Mutezile330, bir ksm ia ve slm filozoflar tarafndan reddedilmitir.331 Mellif Kadzde, kabir sulini reddedenlerin gerekelerini ifade etmeksizin bu sualin imknn izah etme cihetine gitmitir. Ona gre ruh bedenden ayrlmakla idrk ve uurunu tamamen kaybetmez. Bilakis, ruhun cesede taalluku bulunduundan cesette bir nevi gizli hayat hsl olup suali yani meleklerin berzahtaki sorgulamalarn iitip cevap verebilme imknna sahiptir. Ayn ekilde nimetlerin lezzetini ve azbn elemini de kendinde meydana gelen bu hayat sayesinde alglayabilmektedir.332 Kabir sorgusunun ve azbnn varln bu ekilde ispat eden Kadzde, konunun devamnda meseleyi destekler mahiyette baz hadis nakillerinde

bulunmaktadr. Belirtilen hadislerde Hz. Peygamber, kabirde, mnker-nekir ad verilen iki melek tarafndan len kimsenin sorguya ekileceini ifade etmektedir.333 Bunlardan bazlar da azapla ilgilidir. Buna rnek olarak Kadzde u hadisi nakletmektedir:334 Hz. Peygamber bir defasnda yle buyurmutur: Bevlden (idrar) saknnz! Zira kabir azbnn ou bevl yzndendir. Yine bir baka hadiste O, kabir azbna iaret ederek: Kabir cennet bahelerinden bir bahe veya cehennem ukurlarndan bir ukurdur. buyurmutur.335 Kadzde Ahmed emseddin kabir hayatyla ilgili hallerin tahakkukunun delillerini ispat ettikten sonra bu konuyu destekleyip takviye edici birtakm menkbev rivayetlere de yer vermektedir. len limlerin hayatta olanlar tarafndan ryada grlmesi ve ne trl bir muameleye tabi tutulduklar ynnde kendilerine sorulan sorulara kabir hayatndaki sualin ve baz nimetlerle dllendirilmenin var olduu eklindeki cevaplar da bu meseleyi teyid eden hususlardan biridir.336

330

Mutezile mezhebinin tamam kabir azbn inkr etmemektedir. Buna dir malumat iin bk. Kd Abdlcebbr, a.g.e, s. 730-732. 331 Harpt, a.g.e, s. 320-321. 332 Kadzde, Ferid, s. 139; ayrca bu ekilde ispat iin bk. Harpt, a.g.e, s. 324. 333 Tirmiz, Ceniz, 70. 334 Kadzde, a.g.e, s. 139. 335 Tirmiz, Kyamet, 26; Kadzde, a.g.e ,s. 141. 336 Kadzde, a.g.e, s. 157.

86

Dolaysyla mellife gre nakl delillerle desteklenip akln da imkn dhilinde grd byle bir konuda tereddde dmek veya inkra kalkmak kesinlikle doru deildir. 2. Berzah Hayatnn Keyfiyeti

Selef limleri kabir azbnn varln kabul etmekle birlikte bunun keyfiyeti hakknda herhangi bir ey sylememilerdir. Bu durum hem onlarn genel yaklamyla hem de konunun gayb olmasyla ilgilidir. Harputinin beyanna gre bidati frkalarn zuhru ve bunlarn kabir ahvlini kabul etmeyileri zerine daha sonra gelen Ehl-i Snnet bilginleri tarafndan berzah hayatnn keyfiyeti tartlmaya balanmtr.337 Baz kelmclara gre len kimsenin suale ve azba muhatap olmas o kimseye ruhun iadesiyle olacaktr.338 Bazlarna gre ise bu sual ruhun bedenle asgari ldeki ilikisi sayesinde gerekleecektir. Kadzde Ahmed emseddin de bu son gr benimsemektedir. Zira ona gre cesetle ruh arasnda kurulacak bir nevi irtibat sayesinde len kimsenin farkl bir hayat formunda baz hallere maruz kalmas mmkndr.339 Berzah hayatyla ilgili tartmal konulardan biri de llerin dnyadaki sesleri iitip iitemedii meselesidir. Bu konu bir manada len kimselerin dnyayla ilgilerinin kalp kalmamasyla ilgilidir. Kadzdeye gre ller, dirilerin onlara seslenmelerini iittikleri gibi kendilerini ziyaret edenlerle nsiyet de salayabilmektedirler.340 Yine mellife gre llerin arkasndan yaplacak sevap ve hayrlar onlara ulamakta olup bu hususta pek ok nakl delil bulunmaktadr. Mesel bir hadiste Hz. Peygamber yle buyurmutur: Bir kimsenin oluk ocuundan birisi lse, bu yzden sadaka verip sevabn ona balasalar, Cebril (a.s.), o sevb nurdan tabak iinde ona getirip mezarnn yannda durur. Ve o kimseye hitaben: Ey bu mezarda yatan, bu sana ailen, yaknlarn ve sevdiklerinin gndermi olduu hediyedir; al ve kabul et! der. Kendisine hediye

337 338

Harpt, a.g.e, s. 324. Mesela Snn ekoln en nemli temsilcisi olan Eb Hanfenin kabir azabnn ruhun iadesiyle olacan belirtmektedir. bk. Beyzzde, el-Uslul-Mnfe, s. 129. 339 Kadzde, Ferid, s. 139. 340 Kadzde, a.g.e, s. 146.

87

gnderilen kimse sevinir, hediye gnderilmeyen dier mezardakiler ise mahzun olurlar.341 lmle balayp kyamete kadar geecek srede ruhlarn nerede bulunacan da deerlendiren mellif, Celleddin Suyt (1505)den bir nakille konuyu izah etmektedir. Suytye gre ruhlar berzah leminde iyi (sad) ve kt (ak) olularna gre farkl yerlerde bulunacaklardr. yilerin bulunduu yere illiyyn ad verilirken ktlerin bulunduu yere siccn denir. Bahsi geen bu yerlerin keyfiyeti ise dnyada sahip olduumuz idrk mekanizmasyla alglanamaz.342 Ruhun cesetten tamamen olmasa da ayrln kabul eden mellife gre baz insanlarn kabirde cesetleri rmeden kalabilmektedir. Peygamberler, sava letiyle ldrlm ehitler, Allahn sadk kullar olan limler, gnah ilemeyenler, Allah rzas iin mezzinlik yapanlar, ahiret yolcusu sabrl mminler cesedi rmeyecek olanlardandr. Geriye kalanlarn cesetleri ise rmeye maruz kalacaktr.343

Kadzdenin pek ok konuda olduu gibi bu konuda da hareket noktasn mevcut rivayetler oluturmaktadr.344 3. Kabir Azbnn Kapsam

Kabir sualinin sadece Hz. Peygamberin mmetine mi has; yoksa ondan nceki mmetlere de mi mil olup olmad meselesi slm limleri arasnda tartmal bir konudur. Bu konuda fikir beyan eden limlerin ne srdkleri delillere ksaca temas eden Kadzde, daha sonra kendi kanaatini ortaya koymaktadr. Ona gre kabir sorgusu ve azb sadece Hz. Muhammed mmetine mahsus olmayp gemi btn mmetleri de ilgilendirmektedir.345 Mellif bu konuyu ze dair bir tartma olarak grmediinden olacaktr ki kendi kanaatini zikrettikten sonra herhangi bir delil zikretmez. Kabir sualinin kapsam hakknda bir baka konu da kimlerin bu suale muhatap olacadr. Mellif bu konudaki rivayetlerden deliller getirerek bu sualin mmin olsun

341

Tabern, el-Mucemul-evsat, thk. Mahmd b. Ahmed Tahhn, Mektebet'l-Marif, Riyad 1985, VII, 260, 6500 numaral hadis; Kadzde, Ferid, s. 147. 342 Suyt, erhus- sudr bi-erhi hlil-mevt ve'l-kubr, Dru hyai'l-Ktbi'l-Arabiyye, Kahire, s. 97. 343 Kadzde, a.g.e, s. 147. 344 Kadzde, a.g.e, s. 147. 345 Kadzde, a.g.e, s. 142.

88

kfir olsun herkesi kuataca fikrini benimser.346 nk ona gre Sad b. Muaz, fazileti ve stn zellikleriyle sahabenin nde gelen ahsiyetlerinden biri olmasna ve hatta vefatyla ar titretmesine347 ramen kabir azbna maruz kalmtr.348 Kadzdeye gre mmin ve kfirin azba tabi tutulmalar her ne kadar sreten ayn gzkyorsa da aslnda bu ikisi arasnda ok byk bir fark vardr. nk kabrin sktrmas (datatlkabr) kfir iin bir azap mmin iin ise rahmettir. Bu hkmn de bir istireyle anlalr klmaya alan Kadzde, kabri bir anne kucana benzetir ve len kimseyi de onun ocuu olarak niteler. Nasl ki annenin ocuunu kucaklayp barna basmas bir efkat ve merhamet gstergesi ise mminlerin anneleri hkmndeki kabrin de kavuma sevinciyle onlar skmas ite byle bir merhametin gstergesidir.349 Kadzde Ahmed emseddin, kabir sualine muhatap olmayacak daha baka zmrelerden de bahsetmektedir. Peygamberler, ehitler, mmin ve kfirlerin bla erimemi ocuklar, veller (ilmiyle mil limler), cihad kastyla nbet tutan askerler, her gece Mlk Sresini okuyan kimseler, cuma gecesi veya gn lenler, hastalktan lenler, chiliye zamannda lenler, deliler bunlardan bazlardr.350 B. 1. hiret lemi hiret leminin Varl ve Gereklilii

Mellif, lmden sonra vuku bulacak olan hiret hayatnn varln ispatta akl ve nakl olmak zere iki delilden istifade etmektedir.351 Adlet ve hikmet delili diye adlandrlan akl delile gre insanlarn dnya hayatnda yaptklar eyler tam manasyla karln bulmaz; iyilik yapanlar iyiliklerinin mkfatn kmil bir srette alamadklar gibi ktlk yapp bakalarna zulmedenler de ou defa yaptklar bu zulmn cezasn grmeden dnyadan ayrlmaktadrlar. Eer hiret gibi bir cez ve mkfat yeri olmazsa yaplan iyilik ve ktlkler bedelsiz kalm olur. Bu ise kinatta mhede edilen

346 347

Kadzde, Ferid, s. 141. bn'l-Esr, sd'l-abe f ma'rifeti's-sahbe, thk. Muhammed brhim Benn, Muhammed Ahmed r, Mahmd Abdlvehhb Fyid, Dr'-aab, Kahire 1970, II, 375-376. 348 Kadzde, a.g.e, s. 141. 349 Kadzde, a.g.e, s. 141. 350 Kadzde, a.g.e, s. 144-145. 351 Kadzde, a.g.e, s. 180.

89

umm hikmete aykrdr. Bu da herkesin yaptn nnde hazr bir srette bulaca bir mkfat ve cez yerine iaret etmektedir.352 Bunun yannda Kadzde, Kurn- Kerimde harin ispatyla ilgili olan ilk yaratl (nee-i l) deliline de yer verir.353 Mellifin ilk yaratl delilini ifade ederken kulland yetin meali yledir: nsan unu hi grp dnmedi mi? Biz kendisini bir nutfeden yaratmken, bize kar yaman bir hasm kesildi. Nasl yaratldn unutarak, bir de misl verdi: O rm kemikleri kim diriltecek! diye. De ki: Onlar ilk defa yaratan diriltir, hem O, yaratmann her trlsn bilir. Odur ki sizin iin yeil aatan bir ate yaratr, siz de onu tututurup durursunuz. Gkleri ve yeri yaratan, onlar gibisini yaratmaya kdir deil midir? Elbette kdirdir! Hallk Odur, alm Odur! Bir eyi dilediinde Onun buyruu, sadece Ol! demektir, hemen oluverir. Sbhandr, o zt ki, herey zerinde hkimiyet elindedir. Ve hepinizin de dn, Ona olacaktr.354 2. Harin Cismn Oluu

Bilindii gibi hiret hayatyla ilgili tartma konularndan biri de harin cismn olup olmad meselesidir.355 slm filozoflarna gre tekrar dirilme cestle deil mcerred ruhla gerekleecektir. Kelmclar tarafndan bu iddia iddetle reddedilmi ve mezkr diriliin ruh yannda cesetle vaki olaca kuvvetli delillerle ispat edilmitir.356 Mellif Kadzde Efendi de hiret bahsinde konuyu deerlendirir ve slm filozoflarnn iddialarna ksaca yer verir. O da tpk Gazzlnin yapt gibi filozoflar tekfir etmektedir. Zira ona gre cismn harin inkr edilmesi aslnda harin tamamen inkr demektir. Mellife gre tekrar diriliin sadece ruhla olacan sylemek, bu konuda btn mukaddes kitaplarn ve zellikle Kurn- Kerimin haber verdii bedenle ruhun birlikte olduu bilgisini tekzip demektir. Yine Kurnla ayn paralelde vrid olan
Filibeli Ahmed Hilmi, slmn Esas, sad. Halife Keskin, TDV. yay. Ankara 1977, s. 45; Abdlmecid ez-Zindn, man, Risale Yay., ev. Yekta Sara, Beyrut 1411/1991, s. 100. 353 Kadzde, Ferid, s. 180. 354 Ysin 36/77-83. 355 Gazzl, Tehfut, s. 207; a. mlf. el-Munkzu mined-dall, s. 584. 356 Gazzl, Tehfut, s. 207-224; Ebher, a.g.e, s. 55-57.
352

90

hadisleri yalanlamay ve slm limlerinin bu konudaki icmlarnn yanllnn kabul manasna gelir ki; bunun da apak kfr olduunda phe yoktur. 357 slm filozoflarnn iddiasn sert bir dille reddeden Kadzde, harin cismn olduuna dair iki farkl delil ileri srmektedir. Bunlardan birincisi; akldir. O, hiretin varlna dair getirmi olduu delillerden biri ile358 harin cismnlii arasnda iliki kurarak konuyu temellendirmektedir. Onun kurmu olduu bu ilikiye gre insan bu dnyada yapp ettiklerini ruh ve beden ikilisiyle birlikte yapmaktadr. Yine insan dnya hayatnda yaptnn karln ou defa bulamamaktadr. yiliklerinin mkfatn grmedii gibi ktlklerinin de cezsn tam olarak alamaz. Kinatta

gzlemleyebildiimiz umm hikmet ise onun baka bir yere sevk edilmek sretiyle yaptklarnn karln bulaca bir hayata iaret etmektedir. nsan faaliyetlerini ruhbeden ikilisiyle yaptna gre karlk (cez) da ruh-beden birlikteliiyle

gereklemelidir. O halde hiretin varl akl olarak kabul edildii takdirde harin cismn oluu da kendiliinden tahakkuk edecektir.359 Kadzdenin kulland ikinci delil ise nakldir. Burada o, Kurnda geen ve harin bedenle vukuunu gsteren ayetleri sralamaktadr. Mellif, harin dnyadaki bedenlerle gerekleeceini ispatta bir yetin sebeb-i nzlne iaret etmektedir:360 Rivyetlerde getiine gre mriklerden biri bir gn, Hz. Peygamberin huzuruna gelmi ve beraberinde tad rm kemii parmaklar arasnda ufalamt. Daha sonra Hz. Peygambere hitaben: Ey Muhammed! Sen btn llerin tekrar diriltilip mahere getirileceini sylyorsun. Bu rm kemik nasl olur da tekrar canlanr? dedi. Buna cevaben Hz. Peygamber: Elbette kinat yaratan Allah onu da canlandrr ve seni ldrp diriltir. Ardndan da Cehenneme sokar. buyurdu. Bu hadise zerine aadaki yetler nzil oldu: Grmedi mi o insan? Biz onu bir nutfeden yarattk da imdi o eneli bir ekigen kesildi. Yaratln unutarak bize bir de mesel frlatt: Kim diriltir o kemikleri onlar rmken? dedi. De ki onlar ilk defa ina eden diriltir ve o her halk bilir. O ki size yeil aatan bir ate yapt da imdi siz ondan tututurup duruyorsunuz. Ya Gkleri
357 358

Kadzde, Ferid, s. 179. Bu delil hikmet ve adlet diye isimlendirilmektedir. 359 Kadzde, a.g.e, s. 180. 360 Kadzde, a.g.e, s. 180.

91

ve Yeri yaratan onlar gibisini yaratmaa kadir deil midir? Elbette kadir, hallk o; alm o. Onun emri bir eyi murad edince ona sde ol demektir, o oluverir. Artk tesbih edilmez mi yle her eyin melektu yedinde bulunan sbhane! Hep de dndrlp ona gtrleceksiniz.361 Harin cismnlii hakknda delil olarak bu rivyeti ve mezkr yetleri kullanan Kadzdeye gre hem Hz. Peygamber hem de Kurn cesetlerin diriltileceini bylece ifade etmi olmaktadr.362 C. Kyamet Almetleri

Dnyann bal olduu kozmik sistemde meydana gelecek deiimin ardndan llerin diriltilmesiyle balayp ebediyen devam edecek olan leme kyamet denmektedir. Kyamet, semav dinlerin temel iman esaslarndan biri olarak kabul ettikleri bir gereklik olmann yannda mevcudiyetine inananlarca onlarn ebed hayatlarn ilgilendiren ok nemli bir husustur. Bu lmsz lem hakknda bilgi edinmek iin bavurulacak yegne kaynak da nakildir. Kurn'da yer alan yetlerle akid alannda delil kabul edilebilecek derecede sahih olan hadislerin muhtevas insan aklnn zm arad her probleme cevap vermemektedir.363 Mellif Kadzde Ahmed emseddin, konuyu ele alrken kyamet saatinin bilinmezlii hakknda baz ayet ve hadislerden delil getirmekle meseleyi izah etmeyi uygun grmtr. Kyametin kopaca saatin sadece Allah Tel tarafndan bilinecei gerei Kurnda u ekilde anlatlmaktadr: Ne zaman gelecek? diye sana kyamet vaktinden (saat) soruyorlar. De ki: onun ilmi; yalnz rabbimin nezdindedir, onu vakti vaktine tecelli ettirecek ancak Odur. O (kyamet), yle ar bir mesele ki btn gkler ve yerde ona tahamml edecek yok. O size ancak anszn (bateten) gelecektir. Sanki sen ondan haberdarmsn gibi sana soruyorlar. De ki: onun ilmi, ancak Allahn nezdindedir; fakat insanlarn pek ou bunu bilmezler.364

361 362

Ysin 36/77-83. Kadzde, Ferid, s. 179. 363 Bekir Topalolu, Kyamet, DA, Ankara 2002, XXV, 518. 364 el-Arf 7/187.

92

Kyamet almetlerini de klasik anlaya uygun olarak iki tasnife tabi tutan Kadzde, konunun haiz olduu ipham baz rivyetlerle akla kavuturmaya almaktadr. 1. Kk Almetler

Mellif burada ahir zaman iaretleyen ve kaynaklarda fiten ve melhim bal altnda incelenen hadislerden nakiller yapmaktadr. Bunlar; insanlardan emanet sfat kaldrlmas, toplumda mertebece dk kimselerin yksek yerleri tutmas, fitnenin oalp ilmin kalkmas ve buna bal olarak cehletin yaygnlamas, zinann oalmas, kadnlarn erkeklerden ok olmas, erkeklerin hanmlarna uyarak annelerine isyan etmeleri365 vs. gibi hususlardr. Konuyu anlatrken onun yer verdii pek ok hadisin shhati tartmaldr. Kadzdenin bu tutumu konunun tamamen nakle dayanyor olmasndan kaynaklanmaktadr. Zaten slm limlerinden pek ou kyamet konusunda bu trden zayf rivyetleri kullanmada bir beis grmemilerdir.366 2. Byk Almetler

Kadzde byk almetler hakknda sahabeden Huzeyfe b. Esad- frnin rivyet ettii bir hadisi yer verir.367 Mezkr hadiste Hz. Huzeyfe (r.a) yle demektedir: Ashapdan bir cemaatle kyamet hallerini konuuyorduk. O srada Reslullah yanmza geldi ve ne hakknda konutuumuzu sordu. Biz de: Kyametten bahsediyoruz. diye cevap verdik. Bunun zerine Allahn reslu yle buyurdu: On byk almet grlmeyince kyamet kopmaz. Bunlar; ate, deccal, dbbetl-arz, gnein batdan domas, Hz. sann gkten inmesi, Yecc ve Meccn zuhru; douda, batda ve Arabistanda ay tutulmasdr. Bu saylanlar gerekletikten sonra ise Yemen tarafndan bir ate karak btn insanlar bir araya getirecektir.368 Bu hadisi destekleyen daha baka rivyetleri de nakleden mellif, konunun devamnda Hz. s ve Mehdi konusuna da uzunca yer vermektedir. Baz had haberler ve zayf rivayetlerde hir zaman almetleri olarak zikredilen Hz. snn nuzl ve

365 366

Buhr, Fiten, 4; Mslim, Fiten, 18/56. Bekir Topalolu, Kyamet, DA, XXV, 518. 367 Kadzde, Ferid, s. 165. 368 Mslim, Fiten, 13/39.

93

Mehdi adnda bir zatn geleceine dair ifadelerden hareket eden Kadzde, bu iki hussu hadis kaynaklarnda getii ekliyle kabul etmektedir.369 D. hiret Halleri

Kadzde, sra ilk fleniten sonra btn varlklarn ldrleceini ve ikinci bir sr sesine kadar da bu halde bekletileceklerini ifade etmektedir. Ona gre bu sre rivyetlerde getii gibi krk sene olabilir. Mellif, iki sr arasnda geecek olan bu boluktan sonra baz hadislerde; amel defterleri, hesaba ekilme ve srat kprsnden geme eklinde anlatlan hiret yaantsnn balayacan belirtmektedir.370 Bilindii gibi ahiret hayatyla ilgili Kurnda ve sahih snnette geen lafzlarn ifade ettikleri mana hakknda kelmclar arasnda baz ayrlklar bulunmaktadr. Mesel Kurnda ve hadislerde geen ve insann yapt amellerin tartlaca bildirilen mzan371 hakknda Ear, Ahmed b. Hanbel gibi limler d dnyada bir vcd takdirinde bulunmular; bu tabiri naslarda getii ekliyle kabul cihetine gitmilerdir. Baz Mutezile limleri ise amellerin birer araz olduunu; arazlarn ise kendi balarna mstakil varlklarnn bulunamayacan ileri srerek byle bir hric vcdu reddetmilerdir.372 Onlara gre naslarda ifade edilen amellerin mzanda tartlmas, hesaplarn tam tamna grlmesinden kinayedir.373 Mellif Kadzde Ahmed emseddin de Snn kelmclarn pek ou gibi naslarda geen amel defteri, mzan ve srat ifadelerini zhir manalarna hamlederek bu kavramlarn birer haric vcdu bulunduunu kabul etmektedir.374 Mesel srat kprsn baz haberlerdeki zhir manalaryla anlayan Kadzde, peygamberler ve slih kullara kldan ince kltan keskin byle bir kprden gemenin zahmet olup olmayaca meselesini bile tartmaktadr.375 Dolaysyla o, hadiste ifade edilen tabirleri hibir tevile gitmeksizin zahir manalarna hamletmitir. Yine mzan konusunda da benzer bir tutum sergiler. Mellif, hadislerde getii ekliyle Arasat meydannda,

369 370

Kadzde, Ferid, s. 170. Kadzde, a.g.e, s. 178,ayrca bk. 216. 371 el-Enbiy 21/41; el-Kria 101/6-7; el-Arf 7/8-9; Tirmiz, man 18. 372 bn Eb erf, a.g.e, s. 236. 373 ehristn, el-Milel, I, 26-27. 374 Kadzde, a.g.e, s. 196-198. 375 Kadzde, a.g.e, s. 221.

94

amelleri tartmak iin bir terazinin kurulacan376 belirterek bu terazinin dnyadaki terazilere benzedii ynnde birtakm nakillerde bulunur. Bununla birlikte o, meselenin keyfiyetini Allaha havale etmeyi en uygun yol olarak grr.377 Onun semiyyt bahsindeki genel tavrnn da bu ekilde olduunu rahatlkla sylemek mmkndr. 1. efat

Kelm tarihinde tartmalara sebep olmu konulardan biri de efaattir. Snn kelmclar efaati ister gnahlarn aff, isterse derecelerin ykseltilmesi konusunda olsun kabul ederlerken; Mutezile bilginleri ise efaati yalnzca derecelerin ykseltilmesi olarak kabul etmi ve bylelikle bu kavramn kapsamn daraltmlardr.378 Kadzde, bu kavram Ehl-i Snnet limlerinin kabul ettii ekilde anlar. Zira Hz. Peygamber: Kyamet gnnde snf efaat eder: nce peygamberler, sonra limler, sonra ehitlerdir.379 buyurarak efaatin varln haber vermitir. Ona gre efaat sadece bu zmreye de mnhasr deildir. Bunlarn yannda Kurn tecvid kurallarna riayetle okuyanlar, kk ocuklar da efaat edebilecektir. efaatin gnahlarn affna ynelik tarafna gelince; bu konuda da mellif Hz. Peygamberin; Benim efaatim mmetimden byk gnah ileyenler iindir. mealindeki hadisi delil gstermekte ve bylelikle si kimseler hakknda da efaatin mevct olduu kanaatine sahip olduunu belirtmektedir.380 2. Cennet ve Cehennem

eyhlislm Kadzde Ahmed emseddin Efendi, ahiret bahsinde cennet ve cehennem konusuna tafsiltyla yer vermektedir. O konuyu anlatrken; Kurn, bu konudaki mevcut rivyetler ve Snn kelmclarn genel kanaatlerini temel hareket noktas kabul eder. Bunun yannda onun, halkn idrk ve ihtiyalarn da dikkate aldn sylememiz gerekir.

376 377

Llik, erhu itikd-i Ehlis-Snne vel-cema, bask yeri yok, VI, 1244; ayn eser 2210, VI, 1245. Kadzde, Ferid, s. 212. 378 Kd Abdlcebbr, a.g.e, s. 688-689. 379 bn Mce, Zhd 214, el-Matb'n-Nizm, Delh 1905. 380 Kadzde, a.g.e, s. 209.

95

Cehennemin yeri hakknda baz nakillerde bulunan Kadzdeye gre cehennem yer krenin altndadr (magma); nihayet yerin altndaki bu ate kresi da pskrerek tam teekkln salayacaktr.381 Cennet ve Cehennemin ebed oluunu ifade eden Kadzde, bu konuda nakl deliller yannda baz akl istidlallere de yer vermektedir. Ona gre lmn ldrlmesi hadisinde ifade edilen mminlerin srru ve kfirlerin derin znts ancak ebediyetle mmkn olabilir. Zira ebed olmayan nimet zevle maruz kalaca iin insana mutluluk vermekten uzaktr. Yine ebed olmayan ve sadece muvakkat nimetlerden mahrumiyeti netice veren azap da hadiste ifade edilen iddetli hzn dourmaz. Demek oluyor ki; hem cennetlikler hem de cehennemlikler bulunduklar yerlerde ebed olarak kalacaklardr.382 3. Ruyetullah

Cenb- Hakkn hirette mminler tarafndan grlp grlemeyecei konusunu deerlendiren Kadzde, ruyetin vuku bulaca ynnde fikir beyan etmektedir. O bu konuda Kurndan baz ayetleri delil olarak kullanr. Bunlar: Kyamet gnnde peygamberler, veller ve mminlerin yzleri nurlu ve parlak olup Allah Telya perdesiz bakarlar383 ve dnyada sadk olup gzel amel ileyenler iin (ihsan) ahirette gzellikler ve bir de ziyade vardr.384 Son ayette geen ziyade kelimesini ise Hz. Peygamber Allahn mminler tarafndan grlmesi eklinde tefsir etmitir.385 Bunun yannda Hz. Peygamber de Ey mminler sizler cennetten Allah Tely ayn on drdnde dolunay grdnz gibi grrsnz ilh.386 buyurarak cennette gerekleecek mahedeyi ifade etmilerdir.387 Allahn ahirette grlebilmesi meselesi slm limleri arasnda ihtilafl konulardan birini tekil eder. Snn kelm limlerinin byle bir ruyeti savunmalarna mukabil, Mutezile bilginleri bunu reddetmilerdir.388 Mellif Kadzde de onlarn bu
Kadzde, Ferid, s. 227-228. Kadzde, a.g.e, s. 263-264. 383 el-Kyme 75/23. 384 Ynus 10/26. 385 Taber, Cmil-beyn an tevli yil-Kurn, thk. Abdullah b. Abdlmuhsin et-Trk, Dru AlemilKtb, Riyad 2003/1424, XII, 162; bn Kesr, Tefsrul-Kurnil-Azm, IV, 198. 386 Buhr, Tevhd, 24. 387 Kadzde, a.g.e, s. 269. 388 Hayyt, el-ntisr, s. 54-55.
382 381

96

inkrlarna konu ierisinde yer vererek ileri srdkleri gerekeleri de ifade etmitir. Buna gre Mutezile be farkl sebeple ruyeti inkr etmektedir. Bu gerekeler: 1. Grnen ey bir meknda olmaldr, 2. Bir tarafta bulunmaldr, 3. Grlen grenin karsnda olmaldr, 4. Grlen ey ok uzak ve ok yakn olmamaldr, 5. Gzden kan klar o eye ulamaldr. Bakan ilen baklan eyler arasnda k da bulunmaldr. Bu saylan artlar ise Allah Tel hakknda muhal olduundan ahirette grlmesi de mmkn deildir.389 Mellif, Mutezile bilginlerinin gerekelerini bu ekilde sraladktan sonra Ehli Snnet limlerinin bu redde karlk verdikleri cevab nakletmektedir. Snn limlere gre hirete ait hallerin dnyadaki kstaslara gre deerlendirilip (kyasul-ib alehid) inkr edilmesi asla doru deildir. Bu ekilde bir kyas yapmak Allahn kudretinin snrlandrlmas manasna gelmektedir. Cenb- Hak dnyann batsndaki kr bir insana grme kuvveti verir de; o kii dnyann dousundaki karncay bu kuvvetle mahede eder. Bu aklen mmkndr ve Allahn kudretinden hari deildir. Buna binaen Allahn ahirette de bu ekilde bir grmeyi kullarna ltfetmesi ve bu grme kuvvetiyle kullarn onu mahede etmeleri imkn dhilindedir, bu konuda inkra mecal yoktur.390 Kadzdeye gre, Cenb- Hakkn cennetteki mminlere iki trl tecellisi olacaktr. Birisi umm olup bunda btn mminler eittirler. Bir dieri ise huss tecellidir ki bunda herkes eit olmayp ilim ve ameldeki derecelere gre mminler arasnda farkllk bulunmaktadr.391

389 390

Kadzde, Ferid, s. 269. Kadzde, a.g.e, s. 269. 391 Kadzde, a.g.e, s. 270.

97

Konunun devamnda Allah Telnn dnyada grlp grlmeyeceini de deerlendiren mellif, bu konuda farkl rivyet ve kanaatlerin olduunu belirtir. Kendisi ise Hz. Peygamberin mira gecesi Allah grdn ifade ederek dnyada ruyetin imknn bu ekilde kabul ettiini gstermektedir. Bununla birlikte bu grmenin sadece Ona mahsus olduunu da ayrca belirtme gerei duyar.392 Ruyet konusuyla ilgili klasik kelm tartmalarndan biri de Allahn ryada grlp grlememesi meselesidir. Baz Snn kelmclara gre Allah Tel dnyada grlemedii gibi ryalarda da mahede edilemez. Mellifin de grlerine itirak ettii baz kelm bilginlerine gre ise byle bir ruyet hem mmkn hem de vakidir.393 Kadzde byle bir mahedenin vukuuna dir gemiten misaller verir: Ona gre Eb Hanfe ve Ahmed b. Hanbel ryalarnda Allah Tely mahede etmilerdir. Dolaysyla ryada kulun rabbini grmesi hem mmkn hem de vakidir.394

Kadzde, Ferid, s. 271. Badd, a.g.e, s. 99; Nesef, Tebsra, s. 508; Sbn, s. 38; ehristn, Nihyetl-ikdm, s. 200; Kadzde, a.g.e, s. 272. 394 Kadzde, a.g.e, s. 272.
393

392

98

IV. MANLA LGL MESELELER A. mann Tarifi

Kadzde Ahmed emseddin, iman ve imanla ilikili olan dier kavramlar yeri geldike ve farkl mnasebetler altnda ele almtr. Mellifin kendi beyanlar ierisinde iman395;
Lugatte muhbirin haberini tasdik ve izan ve kabul etmektir. Ve ol muhbiri sdk klmaktr. Mesela bir kimse sana Zeyd kimdir dese sen dahi ol kimseyi tekzib etmeyip kyamn Zeydde sbtunu kalbin ile kabul edip kyam ile Zeyde hkmetsen ol kimseyi tasdik ve haberine iman etmi olursun. Amma mcerred bilip tasdik ve aklyla izan ve kabul etmese (buna) iman demezler.

Yukardaki ifadelerden de anlalaca gibi Kadzde imann tarifi konusunda Mtrd kelm limlerinin grlerini benimsemektedir. Zira mam Mtrdye gre de iman tasdikten ibaret bir kavramdr.396 Yukarda melliften naklen verdiimiz tarifte dikkat ekilmesi gereken bir dier husus da Kadzdenin iman mcerred mrifet kabul eden gr397 isabetsiz bulmasdr. nk ona gre iman tasavvur deil tasdik; yani kabul ve izan demektir.398 man icml ve tafsl iman olarak ikiye ayran Kadzdeye gre tafsl iman; Hz. Peygamberin tebli ettii ahkm ierisinde tafsl olan tafsil ile icml olan ise icml ile bilip inanmaktr. cml iman ise Resul-u Ekrem Allah Tebreke ve Tel cnibinden her ne getirip tebli ettiyse inandm, haktr ve sdktr demek sretiyle inanmann nvandr ve imanda kifayet edecek asgar l de budur.399 B. mann Gereklilii

Allaha iman veya farkl ifadesiyle mrifetullahn gereklilii de kelm ilminin nemli tartma konularndan birini ifade etmektedir. Esasen hsn-kubuh meselesi

395 396

Kadzde, Ferid, s. 20. Mtrd, Kitbut-Tevhd, s. 601-605; Nesef, Tebsra, I, 38. 397 Bu grn detay ve reddi iin bk. Mtrd, Kitbut-Tevhd, s. 613-614; Nesef, Temhd, s. 103. 398 Kadzde, a.g.e, s. 20. 399 Kadzde, a.g.e, s. 27.

99

ihtilafna dayanan bu tartma konusunda bizim alakal olduumuz yn bu meseleden netice olarak ortaya kan ve hak dinden haberdr olmam; bu adan da kendilerine ehl-i fetret nam verilen kimselerin din sorumluluklarnn Kadzde tarafndan nasl anlalddr. ncelikle belirtmeliyiz ki mellif, bu konuda Eb Hanfe ve mam Mtrdnin aada yer vereceimiz grlerine itirak etmektedir. Bu adan biz Mtrdiyye mezhebinin anlayyla Kadzdenin bakn zde olarak ifade etmeye alacaz. Ehl-i fetretin dn mkellefiyetlerini tesbit hususunda temelde iki farkl kanaat olutuunu grmekteyiz: 1. Fetret ehli putperest, mrik, hatta tanrtanmaz bile olsa din bir ykmllk altnda bulunmadndan ahirette kurtulua erecek ve cennete girecektir. Bu kanaat, insanlarn din bakmdan sorumlu tutulmalarn peygamber davetinden haberdar olma artna balayan temel grn bir sonucudur. Buna gre peygamber davetine muhatap olmayan insanlar, akl yrterek din mkellefiyetlerinin nelerden ibaret olduunu idrakten edemezler. nk akl tek bana iyi ile kt arasnda hkm vermekten acizdir. Nitekim Kurnda, bildirilmi, peygamber sorumlu gnderilmedike iin
400

insanlarn

azba

uratlmayaca

tutulmalar

insanlara

peygamber

gnderilmesinin gerekli olduu ifade edilmitir.

Eariyyenin ounluu bata

olmak zere Hricler ve ia bu grtedir. Serahs, Kdhan, bnl- Hmamn yan sra Buharal dier baz Mrdi limleriyle mam fi, Ahmed b. Hanbel gibi limler bu kanaattedir.401 2. Fetret ehli Allahn varlna ve birliine inanmak, ayrca akl yrtmek suretiyle bilinebilecek olan btn iyi fiilleri yapmak ve ktlerden saknmakla ykmldr. Bu ykmllkleri yerine getirenler cennete, getirmeyenler ise cehenneme girecektir. Zira ergenlik ana gelen bir kimsenin akl yrterek kendini ve kinat yaratan bir yce varln mevcut olduu sonucuna varp ve bu suretle iman etmesinin nnde hibir engel bulunmamaktadr. Akl mutlak ve mkemmel bir bilgi kayna olmamakla beraber; Allahn varln bilme, temel konularda iyi ile kt arasn ayrt
400 401

el-sr 17/15. Metin Yurdagr, slm Dncesinde Fetret Kavram, Mrifet yay. stanbul 1998, s. 40.

100

etmede etkin bir yapya sahiptir. Peygamberler de akln bilebilecei bu ilkeleri teyid etmekte; hiret halleri, ibadet ekilleri, baz hukuk ve ahlak kurallar gibi akl tarafndan bilinmesi mmkn olmayan konularda ise insanlar bilgilendirirler. Kurnda akl yrterek Allahn varlna ve birliine ulalabilecei hususu Hz. brahimin diliyle anlatlm ve byle bir akl yrtmenin insan ebed felaketten kurtaraca zerinde durulmutur.402 Ayrca birok ayette kfirlerle mriklerin affedilmeyip lnete

urayacaklar ve cehenneme atlacaklar haber verilmitir. Bata Eb Hanfe olmak zere Eb Mansr el- Mtrid ile bu mezhebe bal limlerin ekserisi ki buna Kadzde Ahmed emseddin de dhildir- ve Mutezilenin tamam bu grtedir.403 Kadzde Ahmed emseddin yukarda ifade edilen farkl mlahazalar aktardktan sonra Eb Hanfenin grne itirakini ifade eder. O bu konuda delil olarak; Muhakkak gklerin ve yerin yaratlmasnda, gece ve gndzn devernnda, akl sahibi kimseler iin saysz deliller (yt) vardr.404 yetini gstermektedir. Buna gre kl kimseye zr veya bahane sz konusu olamaz. Yani her durumda ister slamn davetine muhatap olmu olsun; isterse olmasn- Allah bilip iman etmek her akll insana vcip olan en temel mkellefiyettir.405 Konunun devamnda bla ermeden gitmeleri durumunda kfirlerin ocuklarnn sorumluluunu da tartan mellif, bu konuda seleflerinin kanaatlerine yer verir.406 Ona gre sz konusu ocuklar ahirette mesul tutulmayacak ve kurtulua ereceklerdir. nk bunlar hem ocuk hem temyiz melekesinden mahrum hem de kfr ve isyan iktisabndan uzaktrlar. Binaenaleyh bunlar anne babalarnn kfrnden sorumlu olmayp hibir sular da bulunmad cihetten cehenneme deil cennete gitmeye ehildirler.407 Fetret kavram ierisinde hussiyle ilenmesi adet haline gelmi konulardan biri de Hz. Peygamberin anne ve babasnn durumudur. Kadzde bu konuda mmete genel kabul grm bir telakkiyi seslendirmektedir. Bu telakkiye gre vlideyn-i resl

402 403

el-Enm 6/76-79. Kadzde, Ferid, s. 11-12. 404 li mrn 3/190. 405 Kadzde, Ferid, s. 9. 406 Kadzde, Ferid, s. 12. 407 Kadzde, Ferid, s. 12.

101

ehl-i necat ve cennettir.408 Fakat onlarn cennetlik olduklarna dair limler tarafndan ileri srlen gerekeler farkllk arz etmektedir. Kimilerine gre onlar muvahhidiler409, kimilerine gre ise ehl-i fetret sayldklarndan kurtulua ermilerdir.410 Mellifin de iinde bulunduu bir grup lim ise Hz. Peygamber bisetinden sonra anne babasn Allahn msadesiyle diriltip kendine imana arm, onlar da bu davete icabet ederek Muhammed mmetinden olmulardr.411 Dolaysyla onlar da ehl-i cennet olmak durumundadrlar. Eb Hanfeden nakledilen ve Hz. Peygamberin anne ve babasnn cehennemlik olduu ynndeki aklamay da412 deerlendiren Kadzdeye gre byk ihtimalle ona nisbet edilen bu gr, ktip veya mstensihlerin hatalarndan kaynaklanan bir yanl anlamadan ibarettir veyahut da sahih bir tevile ihtiya duymaktadr.413 C. man-krar ve Amel Mnasebeti

Mellif imann tarifinde olduu gibi bu kavramn ikrar ve amel kavramlaryla mnasebetinde de Snn kelmclar gibi dnmekte ve onlarn bu konudaki grlerini naklederek kendisinin de ayn gr paylatn belirtmektedir.414 Ona gre iman, ikrar ve amel farkl kavramlar olup ikrar ve amel imandan bir para deildir. lgili blmde Kadzde yle demektedir415:
Hazreti eyh Eb Mansur Mtrd ve eyh Ebul-Hasen Earden dahi naklolunur ki; iman ancak tasdik ve izan etmektir.416 Amma ikrar lem-i dnyada ehl-i iman muamelesi olmaya ki; tezevvc ve tezvc etmek ve katilden ve cizyeden hals olmak ve selam vermek ve mminler mahallesinde sakin olmak ve mmin zerine ehadeti
408 409

Metin Yurdagr, slm Dncesinde Fetret Kavram, s. 42. Ysuf en-Nebhn Fahreddn Rznin bu istikamette fikir beyan ettiini belirtmektedir. bk. Huccetullh alelemn,el-Mektebetl-slmiyye, Diyarbakr ts., s 413-414. 410 Metin Yurdagr, slm Dncesinde Fetret Kavram, s. 42-43. 411 Kadzde, Ferid, s.118. 412 Beyzzde Ahmed Efendi, el-Usl'l-mnife li'l-mm Eb Hanfe, s. 143. 413 Kadzde, Ferid, s. 118; ayn tesbit iin bk. Metin Yurdagr, slam Dncesinde Fetret Kavram, s. 43; Yusuf evki Yavuz, Eb Hanfe, DA, stanbul 1994, X, 141. 414 Kadzde, Ferid, s. 21. 415 Kadzde, Ferid, s. 21. 416 E'ari, el-Luma fi'r-red al ehli'z-zey ve'l-bida', thk. Abdlazz zzeddn Seyrevn, Dru Lbnan, Beyrut 1987, s. 154; Mtrd, Kitbut-Tevhd, s. 601-605; Nesef, Tebsra, I, 38.

102

makbul olmak ve mmin isimleriyle nid olunmak ve ld vakitte asl- mesnn ile asl olunup zerine namaz klnmak ve cenazesinde tebiyet edip mminler kabrine defnolunmak ve sir ahkm- eriyenin icrsnn artdr, hakikat-i imandan bir cz deildir.

Yine mellifin ifadeleriyle:417

Aml-i sliha gerek farz olsun gerek vcip ve gerek sir nevfil-i eriye olsun hakikat-i imandan haritir. Mesela bir kimse kalbiyle tasdik ve lisanyla ikrar etse amma farzdan veya vcipten biriyle amel etmese farzlar ve vcipleri inkr etmeksizin ol kimse mmindir ve ehl-i cennettir. Lakin fsk ve zlimdir ve azb- elme mstehaktr.

Bu konuda kelm tarihinde meydana gelmi fikr ayrlklara da temas eden mellif nce Ehl-i hads, ardndan Mutezile ve sonra da Hriclerin kanaatlerini vermektedir. Fakat bu konuda meselenin halka indirilmesindeki hassas noktadan olsa gerektir ki ameli imandan bir cz kabul eden dnceler hakknda herhangi bir tenkitte bulunmaz ve ameli imann kemle ermesi noktasndan olmazsa olmaz biricik art olarak gren Ehl-i hadise ksmen dahi olsa itirak ettii izlenimini uyandrr.418 D. man- slam Mnasebeti

Kadzde, imann tarifini yapt yerde ona mteakip slmn da tarifine yer vermektedir. Ona gre slam lugatte, istislam ve teslim manasnadr ki; muhalefet etmeyip inkyad etmektir. Nitekim denir. Yani Zeyd rabbine teslim oldu manasna gelir ve ou defa lam harfi ile birlikte kullanlr. Tpk u ayette olduu gibi:
419

Mellif, iman ve slm arasnda tariflerde ortaya kan farklla ramen eriatte bu iki kavramn bir ve ayn manaya geldiini belirtmektedir. Ona gre her bir

417 418

Kadzde, Ferid, s. 21-22. Kadzde, Ferid, s. 24-25. 419 el-Bakara 2/131; Kadzde, Ferid, s. 21.

103

Mmin Mslimdir ve her bir Mslim Mmindir. Velhasl (iman ve slm) birbirinden mnfek olmaz.420 E. Mukallidin man

Mukallidin iman hakkndaki tartmalara zel bir fasl aan mellif burada limlerin bu konudaki ihtilaflarn nakletmektedir. En son tahlilde Kadzde, mukallidin imannn shhatine hkmeder. Bu konuda gemiten ald referansla hareket eden mellif, mukallidin imannn sahih olduuna dair iki delil ne srmektedir. Bunlardan birincisine gre; iman tasdikin ismidir. Tasdik mutlak ilmin ksmndan daha kapsaml olup imanda ve shhatinde delil dhil ve art deildir. kinci delil ise slm tarihindeki uygulamalardan elde edilmi bir karmdr421:
Zira Rasul-u Ekrem sallallahu aleyhi ve sellem ve sair ashab (r.a.) ve yevm-i kyamete varnca ulem ve umer kl altnda slma gelenlerin slmn kabul edip ol halde delil talep etmeyip zerlerine ehl-i iman ahkmn icra ve ehl-i islam muamelesi (ni tatbik) ettikleri, mukallidin imannn shhatine ve makbuliyyetine (dair) delil-i bhirdir.

Ayrca mellif bu konuda Snn kelmclarn ne srdkleri bir delilden daha bahsetmektedir. Buna gre; Mslman memleketlerde yaayp slmn eirine her an ahit bulunan ve ilerindeki iman sevk ile amel eden kimseler mukallid deildir. Onlar yaratlm eylere nazar eder ve Allahm sen bunlar bo yere yaratmadn, bizi ateten koru!422 diye nida ederler ve imanlarn ifade etmi olurlar. Bu ekilde onlarn iman istidll iman kapsamna girmi olur. Her ne kadar onlar bu istidlallerini tabirden ciz olsalar da durum deimez.423 Kadzde Ahmed emseddin mukallidin imann sahih olarak grmekle birlikte nazar terk ettiinden dolay byle bir kimsenin gnahkr olacan da ayrca

420 421

Kadzde, Ferid, s. 21. Kadzde, Ferid, s. 12; ayn minvaldeki ifadeler iin bk. Nesef, Tebsra, s. 61. 422 li mrn 3/191. 423 Teftzn, erhul-Maksd, V, 223; Ali el-Kr, a.g.e, s. 218; Kadzde, Ferid, s. 14.

104

belirtmektedir. Bilindii gibi bu bak as Mtrd bata olmak zere pek ok Ehl-i Snnet kelmcsnn da grn yanstmaktadr.424 F. manda stisn

Bir kelm stlah olarak istisn inallah mminim mnasnda kullanlan bir kelimedir.425 Bu konu Snn kelmclar arsnda lafz tartmalarn vuku bulduu ihtilafl konulardan birini tekil eder.426 Bata Eb Hanfe olmak zere Mtrdiyye ve Mu'tezile limlerine gre Mmin gerekten mmin, kfir de gerekten kfirdir. manda pheye yer olmad gibi inkrda da durum ayndr. Bu sebeple kii, Ben inallah mminim yerine pheyi tamamen ortadan kaldracak ekilde, Ben gerekten mminim demelidir.427 Genelde Ear limlerince benimsenen gre gre kiinin Ben gerek mminim diyebilmesi iin mmin olarak leceini kesinlikle bilmesi icap eder. Bunun bilinmesi mmkn olmadna gre, nallah mminim deyip istisn yapmak zorunlu hale gelir. Bu gr sahiplerine gre kesin hkm vermekten kanlmal, akbet ilh ilim ve iradeye havale edilerek bir nevi dua mahiyetinde, nallah mminim denmelidir.428 nallah demeye! Meerki teberrk iin yahut kbetl-emr ve htimetlmr malum olmad iin ola yahut imann mnfiyt ok olduu iin meiet-i rabbnye tevfz murd eyleye (imanda ekki olmakszn).429 demek sretiyle meseleye ksaca temas eden Kadzde, hem bu konudaki duruunu gstermekte hem de mezhepler arasndaki ihtilafn lfzliine iaret etmektedir.430 Onun bu tavr bir meseleye farkl iki adan bakarak dorunun sadece bir yann seslendiren ve bu yn itibariyle eksik olan iki gr cem edip bylelikle doruyu tam ifade etmesi asndan nemlidir. G. mann Artp Eksilmesi Meselesi

mann artp eksilmesi meselesi, Snn mezheplerin ihtilafa dtkleri nemli konulardan birini tekil eder.431 man anlay keyfiyetleri ve bu anlay neticesinde
424 425

Nesef, Tebsra, s. 42; Semerkand, Sahif, s. 462; Ali el-Kr, a.g.e, s. 218 lyas zm, stisn, DA, stanbul 2001, XXIII, 392. 426 Eb Azbe, er-Ravzatl-Behiyye, s. 9-14. 427 lyas zm, a.g.m, DA, XXIII, 392. 428 lyas zm, a.g.m, DA, XXIII, 393. 429 Kadzde, Ferid, s. 24. 430 Kadzde, a.g.e, s. 24. 431 Sbn, a.g.e, s. 90.

105

ortaya koyduklar tanmlamalara bal olarak husle gelen bu ihtilaf mevzuunda mellif sz fazla uzatmaz ve kestirmeden grlerini ifade eder. Ona gre iman, ne artar ne de eksilir. Zira iman edilmesi lazm gelen hususlar (mumenun bih) artp eksilmedii iin imann da artp eksilmesi dnlemez.432 Fakat imann kemlinden olan amel itibariyle mminler arasnda tefvt (farkllk) bulunmaktadr. nk peygamberlerin iman ile sir iman sahibi kimselerin imanlar ayn seviyede olmamaldr. Bu farkll izhar edecek olan ise slih amellerdeki fazlalk veya eksikliktir.433 Kadzde bu anlay destekleme cihetine gider. O bu konuda Eer Eb Bekirin imanyla dier mminlerin iman tartlsayd Eb Bekirin iman ar gelirdi.434 hadisini delil olarak gstermektedir. Bu hadis de iaret etmektedir ki iman amelle takviye edilmesi asndan farkllk arz etmekte, sahibini dier mminlerden stn derecelere tayabilmektedir. Mellifin ifade ettii bu anlay Mtrd kelmnda imann yakn cihetinden artmas veya eksilmesi olarak gemektedir.435 Yani mellif bu konuda da mezkr kelm ekolnn grn savunmaktadr.

Ayn gr iin bk. Nesef, Temhd, s. 102. Kadzde, Ferid, s. 22. 434 Beyhak, el-Cmi' li-uabi'l-mn, thk. Abdlal Abdlhamd, ed-Dr's-Selefiyye, Bombay 1986, I, 181, 35. 435 ihbddn Ahmed b. brhm et-Tuns Dekds, Nerl-lel bi-erhi Bedil-eml, thk. Salahaddn el-Hms, 2007/1428, s. 152-153.
433

432

106

V. MMET Kadzde Ahmed emseddin immeti nbvvet bahsi ierisinde ele almaktadr.436 Aslnda onun amac Hz. Peygamberin ashbnn faziletini ortaya koymaktr. Snn kelmclarn ilk halifenin hilafete gei sralarna meriyet kazandrma maksadyla kabul ettikleri fazilet sralamas437 onu bu konuda konumaya mecbur brakmtr. Zira alt iman esasnn ilendii bir ment erhinde immet konusuna yer verilmesinin baka da bir izah da olamaz. Kadzde, hilfetin vcbu hakknda mezheplerin farkl fikirler ileri srdklerini ifadeyle konuya girmektedir. O bu meyanda Ehl-i Snnet limlerinin imam tayininin vcip olmasnn sem olduu ynndeki grleri bulunduunu

nakletmektedir. Mutezilenin byk ounluuna ve Hriclere gre bu vcup vcb-u akl olarak anlalmtr. Baz Mutezile bilginleri ve ilere gre ise imam tayini insanlar zerine deil; Allah Tel zerine vciptir.438 Konuya bu ekilde giri yapan mellif ilerleyen ksmda immet konusunun dinin esasyla ilgili olmadn; fakat bu konuda yaanan siys tartmalar neticesinde frkalar arsnda ayrlklarn zuhra gelmesi yznden kelm ilminin konular arasnda mtalaa edilmeye baladn ifade etmektedir.439 Bunun yannda o, konunun hiz olduu ehemniyeti hatrlatma gerei duyar ve bu meyanda bir hadis naklinde bulunur. Bu hadise gre Hz. Peygamber yle buyurmutur: Zamannn imamn tanmadan len kimse chiliye lmyle lm demektir.440 Kadzdeye gre bu hadis imamet meselesinin ne derece nemli olduunu gstermeye yeterlidir.441 Mellif drt halifenin hilafet seyrini ve nasl seildiklerini genel hatlaryla anlattktan sonra Ehl-i Snnet anlayna gre bu drt halifenin fazilet srasn vermektedir. Ona gre de bu halifeler hilafet srasna gre fazilet asndan

Kadzde, Ferid, s. 129 Muhammed Mescd-i Cmi; Ehl-i Snnet ve iada Siys Dncenin Temelleri, ev. Malik Eter, nsan yay. stanbul 1995, s. 128-130; Hasan Hanef, Mine'l-Akde ile's-sevra, Dr't-Tenvr, Beyrut 1988, VII, 248. 438 Kadzde, a.g.e, s. 129. 439 Kadzde, a.g.e, s. 129. 440 Hadis yukardaki ekliyle sahih kaynaklarda gememektedir. Bu ifadeler iin bk. M. Seyid Ahsen, Nesef Akaidi, Bahar Yaynlar, stanbul 1995, s. 190196; fakat hadis kaynaklarnda buna benzer ifadeler yer alr. bk. Mslim, mre, 17/13. 441 Kadzde, a.g.e, s. 129.
437

436

107

snflandrlrlar. Buna gre insanlarn peygamberlerden sonra gelen en faziletlileri Hz. Ebbekir (r.a)dir. Ardndan Hz. mer gelir. Onu da Hz Osman ve Ali takip etmektedir.442

442

Ear, el-Luma, s. 159-160; Cveyn, Lumaul-edille (el-Luma iinde), s. 199-200; Dekds, a.g.e, s. 122-132; Kadzde, Ferid, s. 130-131.

108

SONU
Kadzde eyhlislmlk Ahmed emseddin bir Osmanl 16. yzylda yaam, ayn zamanda Osmanl

yapm

limidir.

Yaad

dnem,

mparatorluunun her sahada zirveyi yakalad aydnlk bir a temsil etmektedir. Bununla birlikte o, duraklama devrinin ilk emrelerine de ahit olmu st dzey bir devlet adamdr. Din anlay itibariyle eyhlislm Kadzde Ahmed emseddin Efendi bir Hanef fakhi ve bir Mtrd bilgini olarak tespit edilmek durumundadr. Yaad devirde fkh ilminin revata olmas onu da bu sahada derinlemeye sevk etmitir. Bu yzden eserlerinin byk ksmn fkh sahasnda kaleme aldklar tekil etmektedir. Bununla beraber o kelm ve tefsir bata olmak zere farkl ilim dallarnda da teliflerde bulunmu son derece veld bir din limidir. Kadzdenin slm fkhyla ilgili almalar aslna uygun olarak bugne tanabilmitir. Fakat ayn eyi kelm ve tefsir ilmiyle ilgili eserleri hakknda sylemek mmkn deildir. Zira kaynaklarda ona nispet edildii halde bugn mevcut olmayan baz eserler bulunmaktadr. Fakat onun inan sistematiine ve buna bal olarak ortaya koyduu kelm ynteme muttali olabileceimiz Feridl-fevid f beynil-Akid isimli eser bugn pek ok basksyla elimizdedir. Bir ment erhi niteliinde olan bu eser Snn inan esaslarn talim gayesiyle kaleme alnm olup Cibrl hadisinde belirtilen 6 inan esasn detayl bir ekilde ilemektedir. Bir Mtrd limi olarak Kadzde mezkr eserinde, bu ekoln grlerini hararetle savunmaktadr. Onun yaad devirde Ear kelm st dzeyde temsil edildiinden bu iki Snn mezhebi kar karya getirmemek adna elinden gelen btn gayreti sarfetmektedir. Bu yzden onun kar kt gruplarn Ehl-i Snnet camias dnda bulunanlar olduunu belirtmemiz yerinde olacaktr. Osmanl melliflerine ait Ferid tarznda pek ok ament erhi bulunmaktadr. Bu erhler hakknda da maalesef bugne kadar herhangi bir akademik alma yaplmamtr. Daha ziyade halka ynelik olarak kaleme alnan bu eserlerin her ne kadar kelm yntem asndan nemli bir kaynak deeri bulunmuyorsa da halk iman dediimiz inan tarznn etraflca ortaya konmas asndan ok nemli bir bavuru

109

kayna olduunda phe yoktur. Bu yzden bu trden bir almann Osmanl dnce tarihini aydnlatmada son derece faydal olaca kanaatini tadmz belirtmeliyiz. Ayrca bu erhlerde geen inan esaslaryla halka atfedilen dier baz inanlar karlatrlarak Osmanl mparatorluunun gtm olduu Snnletirme politikas hakknda da tatmin edici bilgilere ulamak mmkn olacaktr. Kadzde Ahmed emseddinin tantlmas, bir Mtrd bilgini olmas hasebiyle ayr bir nem arz etmektedir. hmale uram mhim bir mezhep olarak Mtrdlik temsilcileri ve kaynaklaryla bugne tanmal ve tekrar ihy edilmeli; bu ynde gsterilen gayretler hz kesmeden devam ettirilmelidir. Yaptmz bu alma bir nebze de olsa bu nemli hizmete katkda bulunmusa kendimizi bahtiyar addediyoruz.

110

BBLYOGRAFYA
ADIVAR, Adnan, Osmanl Trklerinde lim, Remzi Kitabevi, stanbul 1982. FLBEL AHMED HLM, slmn Ess, sad. Halife Keskin, TDV. Yay. Ankara 1977, AKGL, Urangu, Osmanlnn Uzaya Bakan Gz Takiyddin ve stanbul Rasathanesi, Bilim Teknik Dergisi, ubat 1997. AL el-KR, Eb'l-Hasen Nreddn Ali b. Sultn Muhammed, erhu kitbi'lFkhi'l-ekber, Dr'l-Ktbi'l-lmiyye, Beyrut, 1984/1404. ALTUNSU, Abdlkdir, Osmanl eyhlislamlar, Ayyldz Matbaas, Ankara 1972. MR, Beir, Kann Sultan Sleyman Devrinde Arapa iir Yazan Trk airleri, Yaymlanmam Doktora tezi, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits 1984. ARMAAN, Mustafa, Takiyddn Rasathanesini Gericiler mi Yktrd?, Zaman Gazetesi (Pazar eki), 03 Mays 2009.

AT, Nev'izde Atullah Efendi, Hadiku'l-hakik f Tekmileti'-ekik, yay. haz. Abdlkadir zcan, ar Yaynlar, stanbul 1989. AYVANSARY, Mecma-i tevrih, nr. F. . Derin-V. abuk, stanbul 1985. ------- Hadkatl-cevm, haz. Ahmet Nezih Galitekin, aret Yay., stanbul 2001. AYVERD, Samiha, Hey Gidi Gnler Hey, Hlbe Basm ve Yayn Ticaret A., Ankara 1988. BADATLI SMAL PAA, Kefz-znn Zeyli, Milli Eitim Yay., stanbul 1947, (c. II).

111

------- Hadikul-hakik f Tekmileti-ekik Zeyli, stanbul 1951, (c. I). BEYZZDE, Ahmed Efendi, el-Uslu'l-mnfe li'l-mm Eb Hanfe, nr. lyas elebi, stanbul 1416/1995. BEYHK, Eb Bekir Ahmed b. Hseyn b. Ali, el-Cmi' li-uabi'l-mn, thk. Abdl-Aliyy Abdl-Hamd, ed-Dr's-Selefiyye, Bombay 1986, (c. I). ------- el-Esm ves-sft, Tabus-Sade, Msr 1358. BEYZV, Eb Sad Nasruddn Abdullah b. mer b. Muhammed, Envr'ttenzl ve esrr't-te'vl, irket-i Sahfiyye-i Osmniyye, stanbul 1886/1303. BUHR, Eb Abdillah Muhammed b. sml, Sahhul-Buhr, elMektebetl-slm, stanbul 1979. BULUT, Halil brahim, Mcize, DA, stanbul 2005, (c. XXX). CESSS, Eb Bekr Ahmed b. Ali er-Rz, Ahkmul-Kur'n, Beyrut 1985, (c. I). CLOT, Andre, Muhteem Sleyman, ev. Turhan Ilgaz, Ad Kitaplk, stanbul 1998. CRCN, Seyyid erf Ali b. Muhammed, erhul-Mevkf, Matbaa-i mire, ts., (c. I) CVEYN, Eb'l-Mel Rkneddn Abdlmelk, Kitbul-rd il kavti'ledille f usli'l-i'tikd, thk. Muhammed Ysuf Ms, Mektebet'l-Hanc, Kahire 1950, ------- Lumaul-edille (Luma iinde), thk. Abdlazz zzeddin Seyrevn, Dru Lbnan, Beyrut 1987. ARICI, Mustafa, -Hkelekli, Hayati, rde, DA, stanbul 2000, (c. XXII). ELEBOLU, Amil, Kann Sultan Sleyman Devri Trk Edebiyat, Milli Eitim Bakanl, Ankara 1994.

112

DANMEND, smail Hmi, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi - m.15131573, Trkiye Yaynevi, stanbul, 1971. DEKDS, ihbddn Ahmed b. brhm Tuns, Nerl-lel bi-erhi bedil-eml, thk. Selhuddn el-Hms, 2007/1428. DEMR, Ziya, Osmanl Mfessirleri ve Tefsir almalar, Ensar Neriyat, stanbul 2006-2007. DURAN, Bnyamin, Osmanl Aklcl, Nesil Basm Yayn, stanbul 1999. EB DAVD, Eb Dvud Sleymn b. Eas es-Sicistn, Snen-u Eb Dvd, Drul-Fikr, Beyrut 2005. EB NUAYM, Haydrbd 1950, (c. III). EBUSSUD EFEND, Tefsru Ebis-Sud (rdl- aklis-selm), Dru hyi Trsil-Arab, Beyrut 1994-1414, (c. I). ERK, Hasan Basri, Mehur Trk Hukukular, Adana 1958. E'AR, Eb'l-Hasan bn Eb Bir Ali b. smail b. shak, el-Luma fi'r-red ala ehli'z-zey ve'l-bida, thk. Abdlazz zzeddn Seyrevn, Dru Lbnan Li't-Tba, Beyrut 1987. FAHREDDN er-RZ, Eb Abdillah Fahruddn Muhammed b. mer, etTefsr'l-kebr (Meftihl-ayb), Drl-Ktbil-lmiyye, Beyrut 1990/1411, (c. I-II). GAZZL, Eb Hmid Muhammed b. Muhammed, hyu ulmid-dn, thk. Heyet, Dru Kuteybe, Beyrut 1992/1412. ------- el-Munkzu mined-dall, thk. brhm Emn Muhammed, Khire, elMektebett-Tevkfiyye, ts. ------- el-Mustasf min ilmi'l-usl, thk. Hamza b. Zheyr, eriketlMedinetil-Mnevvere, Cidde ts. Ahmed b. Abdillah el-sfahn, Deliln-nbvve,

113

HKM, Eb Ubeydillah en-Niysbr, el-Mstedrek, yay. haz. Ysuf Abdurrahmn Mar, Drul-Marife, Beyrut ts., (c. III). HAMMER-PURGSTALL, Joseph Freiherr Von, Byk Osmanl Tarihi, (orjinal kitap ad: Geschichte Des Osmanischen Reiches) , yay. haz. Erol Kl-Mmin evik, dal Neriyat, stanbul 1992. HARPT, Abdllatf, Tenkh'l-kelm f akidi ehli'l-slm, ev. brahim zdemir-Fikret Kahraman, Trkiye Diyanet Vakf Elaz ubesi, Elaz 2000. HATB EL-BADD, Eb Bekir Ahmed b. Ali, es-Sbk vel-lhik, nr. Muhammed b. Matar ez-Zehrn, Riyad 1402/1982. HAYYT, Eb'l-Hseyn Abdrrahm b. Muhammed, el-ntisr ve'r-red al bni'r-Rvend el-Mlhd, Kitbul-ntisr, nr ve trc. Albert Nasr Nader, el-Matbaat'lKatulikiyye, Beyrut 1957. BN EB ERF, Eb'l-Mel Kemluddn Muhammed b. Muhammed b. Eb Bekr el-Makds, el-Msmere erhul-Msyere fil-akidil-mnciye fil-hire, elMektebetl-Asriyye, Beyrut 2004. BN'L-ESR, Eb'l-Hasen zzeddn Ali b. Muhammed b. Abdlkerm sd'l-abe f ma'rifeti's-sahbe, thk. Muhammed brhm el-Benn, Muhammed Ahmed r, Mahmd Abdlvehhb el-Fyid, Dr'-aab, Kahire 1970, (c. II). BN FREK, Eb Bekr Muhammed b. Hasen el-Ensr, Mcerred maklti'-eyh Ebi'l-Hasen el-E'ar, thk. Daniel Gimaret, Dr'l-Merk, Beyrut 1987. BN HALDN, Eb Zeyd Veliyyddn Abdurrahmn b. Muhammed, elMukaddime, thk. Abdsselm e-eddd, Beytl-Fnn vel-Ulm vel-db, Dr'lBeyz 2005, (c. I). BN HAMDN, Eb'l-Meli Bahuddn Muhammed b. Hasen et-Tezkiret'lhamdniyye, thk. Bekr Abbas-hsan Abbs, Dru Sdr, Beyrut 1996, (c. I).

114

BN KESR, Eb'l-Fid mdddn smil b. mer, Tefsr'l-Kur'ni'l-Azm, thk. Muhammed brhm el-Benn, Muhammed Ahmed el-r, Abdlazz el-nim, Kahraman Yaynlar, stanbul 1984, (c. I-IV). BN HN, en-Nsih vel-mensh minel-hads, nr. Ali M. Muvazzh-dil Ahmed Abdulmevcd, Beyrut 1412-1992. BN TEYMYYE, Eb'l-Abbs Takyyddn Ahmed b. Abdlhalm, Mecmul-fetv, nr. Abdurrahmn b. Muhammed b. Ksm el-sm en-Necd, Matbir-Riyad, Riyad 1381, (c. IV) BN'L-MD, Eb'l-Felh Abdlhayy b. Ahmed b. Muhammed el-Hanbel ed-Dmak, ezert'z-zeheb f ahbri men zeheb, Beyrut, ts. (c. III). LMYE SALNMES, yay. haz. Seyit Ali Kahraman, Ahmet Nezih Galitekin, Cevdet Dada, aret Yaynlar, stanbul 1998. PRL, Mehmet, Kadzde, Ahmed emseddin, DA, stanbul 2001, (c. XXIV) ZMRL, smail Hakk, Yeni lm-i Kelm, Evkf- slmiyye Matbaas, stanbul 1339-1341, (c. I). KD ABDLCEBBR, Eb'l-Hasen Abdlcebbr b. Ahmed, erh'lUsli'l-Hamse, talik: Abdlkerm Osman, Ahmed Eb Haim, Mektebet-u Vehbe, Kahire 1988. KD YZ, Ebul-Fadl el-Yahsb, e-if bi tarfi hukkil-Mustaf, Drul-Fikr, Beyrut 1988, (c. I). KADIZDE, emsddn Ahmed b. Bedrddn el-stanbul, Feridl-fevid f beynil-akid, Drut-tbatil-mire, stanbul 1232, ------- Red al Risle f cevzir-raks, Beyazt Devlet Ktp., nr. 3125. KTB ELEB, Hc Halfe Mustafa b. Abdullah, Mznul-hakk f ihtiyril-ehakk, haz. Orhan aik Gkyay, Sleyman Uluda, Kabalc Kitabevi, stanbul 2008.

115

KEHHLE, mer Rz, Mu'ceml mellifn tercim musannifi'l-ktbi'lArabiyye, Dmak 1960, (c. II). KILI, Remzi, Osmanl Devletinde Medreseler, Trk Kltr, Yl: XXXIX, s. 456, Ankara, Nisan 2001, s. 205-216. KO BEY, Koi Bey Risalesi, sdl., Zuhri Danman, Kltr ve Turizm Bakanl, Ankara 1985. KURTUB, Eb Abdillah Muhammed b. Ahmed el-Ensr, el-Cmi li ahkmil-Kurn, thk. Abdullah b. Abdlmuhsin et-Trk, Messesetr-Risle, Beyrut 2006/1427, (c. II). KUEYR, Ebul-Ksm Abdlkerm b. Hevzn, er-Risletl-Kueyriyye, Drl-Kitabil-Arab, Beyrut 2005 MTRD, Eb Mansr Muhammed b. Muhammed b. Mahmd, Kitb'tTevhd; thk. Bekir Topalolu-Muhammed Arui, Ankara 2005, ------- Tevilatl-Kurn, thk. Ahmed Vanlolu, edt. Bekir Topalolu, Mzan Yaynevi, stanbul 2005. MEHMED THR, Bursal, Osmanl Mellifleri, Matbaa-i mire, stanbul 1333, (c. III). MESCD- CM, Muhammed, Ehl-i Snnet ve ada Siyas Dncenin Temelleri, ev. Malik Eter, nsan Yaynlar stanbul 1995. MS KZIM, eyhlislm, Klliyt: Din, ctim Makaleler, stanbul 1336. MNV, Zeynd-dn Muhammed Abdrraf b. Ali, Feyz'l-kadr erhi'lCmii's-sar, Dr'l-Ma'rife, Beyrut 1938, (c. II). MNECCMBAI, Dervi Dede Ahmed Efendi, Sahif'l-ahbr, Matbaa-i mire, stanbul 1285, (III).

116

MSLM, Ebul-Hseyn Mslim b. el-Haccc, Sahh-u Mslim, Drulkitabil-Arab, Beyrut 2004. MSTAKMZDE, Sleyman Sa'deddin Efendi, Devhat'l-meyih maa zeyl, (zeyl: Rifat Efendi) ar Yaynlar, stanbul 1978. NESEF, Eb'l-Mun Meymn b. Muhammed b. Muhammed el-Hanef, Bahr'l-kelm f akidi ehli'l-slm, Konya, 1328-1329, ------- Tebsiratul-edille f usli'd-dn, thk. Hseyin Atay, DB, Ankara 1993, (c. I). ------- et-Temhd f usli'd-dn, thk. Abdlhay Muhammed Kabil, Dr'sSekfe, Kahire 1987. NR PAA, Mustafa, Netyic'l-Vukt: Kurumlaryla Osmanl Tarihi, yay. haz. Ylmaz Kurt: Birleik Yaynevi, Ankara 2008. Z, Mehmet, Osmanlda zlme ve Geleneki Yorumlar, Dergh Yaynlar, stanbul 1977. ZEL, Ahmet, Hanefi Fkh limleri, Trkiye Diyanet Vakf, Ankara 1990. ZERVARLI, M. Sait, Kelamda Yenilik Araylar, SAM, stanbul, 1998. PEEV, brahim, Peev Tarihi, haz. Bekir Stk Baykal, Kltr ve Turizm Bakanl, Ankara 1982. PEZDEV, Ebu'l-Ysr Muhammed b. Muhammed b. Hseyn, Uslud-dn, thk. Hans Peter Linss, Dru hyai'l-Ktbi'l-Arabiyye, Kahire 1963 RAMAZAN EFEND, Hiyeli Akid-i Ramazan Efendi, Salah Bilici Kitabevi, stanbul 1965. SBN, Eb Muhammed Nreddn Ahmed b. Mahmd b. Eb Bekr, elBidye f usli'd-dn, trc. Bekir Topalolu SM, emseddin, Kamusul-lm, Kagar Neriyat, Ankara 1996, (c. V).

117

SAYDAM, Abdullah, Osmanl Medeniyeti Tarihi, Derya Kitabevi, Trabzon 1999. SEMERKAND, emseddn Muhammed b. Eref el-Hseyn, es-Sahif'llhiyye, thk. Ahmed Abdurrahmn e-erf, Mektebet'l-Felh, Kuveyt 1985. EHRSTN, Ebul-Feth Muhammed b. Abdlkerm, el-Milel ven-nihal, Drul-Marife, thk. Emir Ali Mehn, Ali Hasen el-Fr, Beyrut 1998, (c. I), ------- Nihyetl-ikdm, thk. Ahmed Ferd el-Mezd, Drl-Ktbil-lmiyye, Beyrut 2004. TABAKOLU, Ahmet, Gerileme Dnemine Girerken Osmanl Maliyesi, Dergh Yaynlar, stanbul 1985. TEFTZN, Saduddn Mesud b. mer, erhl-Akid, thk. Muhammed Adnan Dervi, el-Mektebetl-Hanefyye, stanbul ts., ------- erh'l-Maksd, thk. Abdurrahmn Umeyre, Alem'l-Ktb, Beyrut 1989, (c. IV). TAKK, Muhammed Sheyl, Trh'l-slmil-vecz, Darn-Nefis, Beyrut 2006/1427. TAKPRZDE, Ahmed b. Mustafa, Mifthus-sade ve misbhussiyde, tahk. Kmil Bekr-Abdlvehhb Ebun-nr, Drul-Ktbil-Hadsiyye, Kahire 1968. TRMZ, Eb s Muhammed b. s et-Tirmiz, Snenut-Tirmiz, DrulKitabil-Arab, Beyrut 2005. TOPALOLU, Bekir, Kelm lmi Giri, Damla Yaynevi, stanbul 1981, ------- Allah, DA, Ankara 1989, (c. II), ------- Kymet, DA, Ankara 2002, (c. XXV). UZUNARILI, . Hakk, Osmanl Devletinin lmiye Tekilt, Ankara 1965.

118

NL, Nuri, Anahatlaryla slam Tarihi, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf (FAV), stanbul 1984. NVER, A. Sheyl, stanbul Rasathanesi, Trk Tarih Kurumu Yay., Ankara 1985. ZM, lyas, stisn, DA, stanbul 2001, (c. XXIII). YAVUZ, Yusuf evki, Ahvl, DA, stanbul 1989, (c. II), ------- Deliln-Nbvve, DA, stanbul 1994, (c. IX), ------- Eb Hanfe, DA, stanbul 1994, (c. X), ------- czl-Kurn, DA, stanbul 2000, (c. XXI), ------- Kelm, DA, Akara 2002, (c. XXV), ------- Mtrdiyye, DA, Ankara 2003, (c. XXVIII), YEDYILDIZ, Bahaeddin, Osmanl Toplumu, Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, hz. Ekmeleddin hsanolu, stanbul 1994, (c. I). YILDIRIM, Selahattin, Osmanl lim Geleneinde Edirne Darulhadisi ve Mderrisleri, Darul-hadis, stanbul 2001. YILDIRIM, Suat, Kurn, DA, Ankara 2002, (c. XXVI). YURDAGR, Metin, Allahn Sfatlar, Mrifet Yaynlar, stanbul 1984, ------- slm Dncesinde Fetret Kavram, Mrifet yay. stanbul 1998. ZAHR, hsn lh ez- Zahr, el-smiliyye, dretu Tercmnis-Snne, Lahor 2005/1426. ZEBD, Eb'l-Feyz Murtaz Muhammed b. Muhammed b. Muhammed, thf's-sdeti'l-mttakn bi-erhi hyi ulmi'd-dn, hyt-Trsil-Arab, Kahire 1311, (c. II).

119

ZNDN, Abdlmecd, man, ev. Yekta Sara, Risale yay., Beyrut 1411/1991.

120