T. C.

OSMANGAZ NVERSTES ESKEHR TEKNOLOJ ETM UYGULAMA VE ARATIRMA MERKEZ YAYIN NO: TA 97 002

YAPI ELEMANLARI DERS NOTLARI

Prof. Dr. lker ZDEMR Mhendislik Mimarlk Fakltesi naat Mhendislii Blm (gzden geirilmi, dzenlenmi ve gncellenmi basm)

ii

NDEKLER
NDEKLER.................................................................................................................. NSZ .............................................................................................................................. 1. Yapnn Tanm ................................................................................................................. 2. Yapnn zellikleri ............................................................................................................. 3. Yaplarn Snflandrlmas .............................................................................................. I. TEMEL ZEMN .............................................................................................................. I.1. Zemin Trleri ............................................................................................................... I.2. Zeminin Tannmas .... .................................................................................................. I.3. Balca Zemin Ettleri .................................................................................................. I.4. Zemin Tama Gcnn Belirlenmesi ......................................................................... I.5. Tabla Deneyi (Statik Ykleme Deneyleri) .................................................................. II. YAPI PLANININ ZEMNE UYGULANMASI ............................................................. II.1. p skelesi Kullanm .................................................................................................. III. KAZI LER ................................................................................................................... III.1. Zemin Trleri ............................................................................................................ III.2. Elle Yaplan Serbest, Derin ve zel Kazlar ........................................................... IV. TAHKMAT LER ....................................................................................................... IV.1 ksa ........................................................................................................................... IV.2. Palplanlar ................................................................................................................ IV.3. Batardolar ................................................................................................................. V. TEMELLER ..................................................................................................................... V.1. Balca Temel Trleri ................................................................................................ V.2. Tekil Smel Boyutlandrlmas ................................................................................. V.3. Srekli Smel Boyutlandrlmas .............................................................................. V.4. Derin Temeller .......................................................................................................... V.5. Ayak Temeller .......................................................................................................... V.6. Kazk Temeller .......................................................................................................... V.7. Kazklarla lgili tamamlayc Bilgiler ....................................................................... V.8. Kesonlar .................................................................................................................... V I. KRGR DUVARLAR ................................................................................................... VI.1. Krgir Duvarlarn zellikleri .................................................................................. VI.2. Yma Krgir Duvarlar ........................................................................................... VI.3. Yarm Krgir Yaplardaki Duvarlar ........................................................................ VI.4. Krgir Duvar Trleri .............................................................................................. VI.4.1. Kerpi duvarlar ........................................................................................... VI.4.2. Ta duvarlar ................................................................................................. VI.4.3. Ta duvar trleri .......................................................................................... VI.4.4. Tula duvarlar ............................................................................................. VI.4.4.1. tula trleri .................................................................................. VI.4.4.2. normal tulayla duvar rlmesi ................................................... VI.4.4.3. tula duvarlarn yapm kurallar .................................................. VI.4.4.4. balca tula duvar dizileri ........................................................... VI.4.4.5. balca tula duvar rgleri ......................................................... VI.4.4.6. yaplarda tula duvar balant ve birleim ekilleri .................... VI.4.5. Hafif blok ve gazbeton duvarlar ................................................................. VI.4.6. Panel duvarlar ............................................................................................. VI.4.7. Beton ve betonarme duvarlar ...................................................................... VI.4.8. Karma ya da kompoze duvarlar ................................................................... VII. BACALAR ....................................................................................................................... VII.1. Ate Bacalar ........................................................................................................... VII.1.1. Bacalarn yapm kurallar ve dzenleme ekilleri ...................................... VII.1.2. Baca hesabyla ilgili uygulama ................................................................... VII.1.3. Bacalarn rlmesi ......................................................................................

Sayfa No
ii v 1 1 2 2 2 2 2 3 4 5 6 7 7 8 9 9 11 13 15 16 18 20 21 21 22 23 25 29 29 29 30 30 30 30 33 36 36 38 41 41 42 42 46 49 49 50 51 51 51 53 55

iii

NDEKLER (devam)
VII.2. Havalandrma Bacalar ve Iklklar ...................................................................... VII.2.1. Shunt bacalar .............................................................................................. VII.3. p Bacalar ........................................................................................................... VII.4. Tesisat Bacalar ....................................................................................................... VIII. DLATASYON DERZLER ........................................................................................ VIII.1. Oturma ve Genleme Derzleri ............................................................................... VIII.1.1. Temelde dilatasyon derzleri ...................................................................... VIII.1.2. Duvarda dilatasyon derzleri ...................................................................... VIII.1.3. Demede dilatasyon derzleri ................................................................... VIII.1.4. at ve terasta dilatasyon derzleri ............................................................. VIII.2. Titreim Derzleri ................................................................................................... VIII.3. Hareket Derzleri .................................................................................................... IX. YALITIM (Tecrit-zolasyon) LER ........................................................................... IX.1. Su ve Neme Kar Yaltm ....................................................................................... IX.1.1. Su ve Neme Kar Alnacak nlemler ........................................................ IX.1.2. Su ve Nem Yaltmnda Kullanlan Balca Gereler ................................. IX.1.3. Su ve Nem in Yaplan Yaltm ekilleri ................................................... IX.1.3.1. drenaj ............................................................................................ IX.1.3.2. temelde yaltm ............................................................................. IX.1.3.3. WC, banyo ve slak hacimlerde yaltm ....................................... IX.1.3.4. teras ve atlarda yaltm ............................................................... IX.2.Isya Kar Yaltm ................................................................................................... IX.2.1. Balca Is Yaltm Gereleri ........................................................................ IX.2.2. Isya Kar Yaltm Yer ve ekilleri ............................................................. IX.2.2.1. zemine oturan demede s yaltm ............................................. IX.2.2.2. alt ak demede s yaltm ....................................................... IX.2.2.3. d duvarlarda s yaltm .............................................................. IX.2.2.4. teras ve scak atlarda s yaltm ................................................ IX.2.2.5. rtl ya da souk atlarda s yaltm ........................................ IX.3.Sese Kar Yaltm ................................................................................................... IX.4. Yangna Kar Is Yaltm ...................................................................................... X. MERDVENLER ............................................................................................................. X.1. Balca Merdiven Terimleri ve Genel Yapm Kurallar ........................................... X.2. Merdiven Hesaplar .................................................................................................. X.3. Merdiven ekilleri .................................................................................................... X.4. Merdiven Dengelendirilmesi (Balansman) ............................................................... X.5. Yapldklar Gerelere Gre Merdiven Trleri ......................................................... X.5.1. Ta merdivenler ............................................................................................. X.5.2. Tula merdivenler .......................................................................................... X.5.3. Beton merdivenler .......................................................................................... X.5.4. Betonarme merdivenler .................................................................................. X.5.5. elik merdivenler .......................................................................................... X.5.6. Ahap merdivenler ......................................................................................... XI. ATILAR........................................................................................................................ XI.1. Balca at ekilleri ............................................................................................... XI.2. Planda at Dzenlenmesi ....................................................................................... XI.3. Yapldklar Gerece Gre at Trleri ..................................................................... XI.4. Ahap atlar ve Ahap at Elemanlar ................................................................. XI.4.1. Oturtma ahap atlar .................................................................................... XI.4.2. Asma ahap atlar ........................................................................................ XI.5. elik atlar ............................................................................................................. XI.5.1. elik at makaslarnn yapm .....................................................................

Sayfa No
56 57 57 57 60 60 60 60 61 62 62 62 63 63 64 64 64 64 65 66 67 68 68 69 69 69 69 70 70 71 71 72 72 73 77 78 81 81 83 83 84 87 88 90 90 92 94 94 95 98 101 103

iv

NDEKLER (devam)
XII. TENEKECLK LER .............................................................................................. XII.1. Dereler .................................................................................................................... XII.2. Duvar ve Baca Dipleri ............................................................................................ XII.3. Oluklar .................................................................................................................... XII.4. Borular .................................................................................................................... XIII. RAMPALAR ................................................................................................................. XIV. ASANSRLER ............................................................................................................. XIV.1. nsan ve Yk Asansrleri ..................................................................................... XIV.2. Yk Asansrleri ................................................................................................... XIV.3. zel Asansrler .................................................................................................... XIV.4. Asansrlerin Tama Gc ve Seyir Hzlar ........................................................ YAPI ELEMANLARINDA YARARLANILAN BAZI TRKE KAYNAKLAR ...

Sayfa No
107 107 108 108 109 111 111 111 112 112 113 113

NSZ naat Mhendislii reniminin ilk yllarnda, bu bilim dalnn zihinlerde ve gen mhendis adaylarnn bilinlerinde yaratt meslek ve yapmclk=constructor kavramlar; beklentiler, mit ve araylar, teknik konular en doal ekliyle ve ncelikli olarak ilk kez Yap ya da Yap Elemanlar temel derslerinde edinilmektedir. lk mesleki bilgi aktarm, genel tanmlaryla ve stajlar ncesinde ancak bu dersin kapsamnda yaplabilmektedir. Bu konunun ierii, dier teknik,bilimsel, ekonometrik almalarn temelini, kaynan tekil etmekte; kiilere hesaplama, boyutlandrma, tasarmlandrma, tahminde bulunma, snflandrma gibi daha pek ok ynden yetenek ve bak as kazandrabilmektedir. erik, ounlukla ve eitlilii ynnden ok teorik olmayp en genel ve basit dzeyde, ksmen saysal zm yntemlerini de bnyesinde barndrmaktadr. Yap Elemanlar konularnda yaynlanm pekok kitap, ders notu, dokman ve kaynak eser bulunmasna ramen ksa srede bu geni kapsaml konular tm ynleriyle aktarabilecek ders notlarnn hazrlanp sunulmas da yerel, yresel, blgesel ve benzer zellikler ve koullar bakmndan ayr nem tamakta; bir gereksinim olarak ortaya kmaktadr. Ders notunun ieriinde birok konunun eksik olduu bilinirken yine de bu notlarn naat Mhendislii retiminin ilk yllarnda reniciler iin belli oranda yararl ve belki de gerekli olaca dnlm; her kitap ve/veya ders notunda da olduu gibi yararlananlara tam bir destek, yardm ve yol gsterici olmas dileiyle hazrlanmaya allmtr. Bunun yansra, birok kaynak, yardmc kitap, makale, bilimsel gelimeleri aklayan aratrmalar, periyodik, bildiri ve yaynlardan; irket ve laboratuvar raporlarndan ayrca yararlanmann; onlar ilgiyle izlemenin nemi de byktr. Bu hususun yalnzca meslek hayat boyunca deil belki de bir mr boyu ne denli gelitirici olduunu hatrlatmaya gerek yoktur. 2003 ylnda ikinci kez yeniden ele alnmaya frsat bulunarak dzenlenen, gzden geirilen ve teknolojideki deiimler katlarak olabildiince gncellenen bu ders notlar, elden geldiince kiilerin hemen yararlanmasna hazr hale getirilmeye allmtr. Fayda uman, beklentileri olan herkese her alanda, her zaman ve her koulda notlarn faydal ve yardmc olmas dileiyle. Prof. Dr. lker ZDEMR ESKEHR, 2003

YAPI ELEMANLARI DERS NOTLARI

1. YAPININ TANIMI Tm canllarn beslenme barnma ve dier doal gereksinimlerini salamak iin eitli yap gere ve yapm teknikleriyle oluturulan yeryz yeralt ve sualt tesislerine yap denir. 2. YAPININ ZELLKLER Yaplar kendilerinden istenen hizmetleri karlamak iin u zellikleri gstermek zorundadrlar: a.) stenen amaca uygun olmaldr b.) Yap gereleri yapm tekniklerine ve zelliklerine uygun kullanlmaldr c.) Yaplar kendi yk hareketli ykler yamur kar rzgar deprem yangn ve dier etkilere dayanabilecek salamlkta olmaldr d.) Ekonomik olmaldr 3. YAPILARIN SINIFLANDIRILMASI Yaplar eitli zelliklerine gre snflandrlabilirler: A. Gerelerine Gre Snflandrma (1.) Kerpi yaplar (3.) Hm yaplar (5.) Kargir yaplar (2.) Ahap yaplar (4.)Yarm kargir yaplar (6.) Betonarme yaplar (7.) elik yaplar

B. Bulunduklar Yere Gre Snflandrma (1.) Alt yaplar yol su kanalizasyon kpr ve dier zemin seviyesi altnda kalan yaplar (2.) st yaplar zemin seviyesi zerinde kalan tm yap kesimleri C. Srekliliine Gre Snflandrma (1.) Geici yaplar ksa sreyle ve hizmet amacyla yaplan antiye baraka depo v.s. yaplar (2.) Srekli yaplar kalc olarak yaplan ve kendisinden hizmet eklenen yaplar D. Hizmet Amalarna Gre Snflandrma (1.) Konutlar mstakil ev apartman kk ve benzerleri. (2.) Konaklama yaplar otel motel kamp vb. (3.) Kltr yaplar okul mze ktphane vb. (4.) Salk yaplar hastane dispanser sanatoryum revir salk oca vb. (5.) Dini yaplar Cami mescit kilise vb. (6.) Sosyal yaplar sinema tiyatro kulp vb. (7.) Ticaret yaplar banka dkkan ihan vb. (8.) Endstri yaplar atelye ilik fabrika vb. (9.) Antlar ve tarihi yaplar (10.) Ulatrma yaplar terminal gar deniz ve hava limanlar vb.. (11.) Spor yaplar stadyum yzme havuzu hipodrom vb. (12.) Su yaplar baraj su kanal su tasfiye yaplar vb... E. Mlkiyetlerine Gre Snflandrma (1.) Resmi yaplar (2.) Vakf yaplar (3.) zel yaplar

F. Tayc Elemanlari Ynnden Snflandrma (1.) Yma yaplar masif yaplar (2.) Karkas yaplar iskelet yaplar 1.1.Ahap yma yaplar 2.1.Ahap karkas yaplar 1.2.Kargir yma yaplar 2.2.Betonarme karkas yaplar 2.3.elik karkas yaplar (3.) Prefabrik yaplar.. G. naat Aamalarna Gre Snflandrma (1.) Kaba inaat temel duvar merdiven vb. tayc sistemler (2.) nce inaat kaplama boya badana yaltm tesisat vb

H. Yapnn Elemanlarna Gre Snflandrma (1.) Tayc elemanlar (kaba yap) 1.1.Temeller 1.5.Demeler 1.2.Duvarlar 1.6.Merdivenler 1.3.Kolonlar 1.7.atlar 1.4.Kiriler lentolar (2.) Tamamlayc elemanlar (ince yap) 2.1.Kap ve pencere doramalar 2.2.Deme duvar tavan merdiven ve at kaplamalar 2.3.Merdiven balkon ve teras korkuluklar 2.4.Su nem ses ve s yaltmlar 2.5.Boya ve badanalar

(3.) Tesisatlar 3.1.Temiz pis ve scak su tesisatlar 3.2.Elektrik tesisatlar 3.3.Istma kalorifer tesisat 3.4.Havalandrma tesisat 3.5.Klima tesisat 3.6.Asansr tesisat 3.7.Kanalizasyon tesisat

I. TEMEL ZEMN
zerine gelen bina ykn emniyetle tayan zemine "temel zemini" denir. Temel zemini yapnn kendi arl ile sonradan yapya gelecek ykleri tayabilmelidir.Zemin ok deiken zellikler gsterebilir. Bu nedenle temel zemininin nceden ok iyi etd edilmesi gereklidir.. I.1. ZEMN TRLER I.1.1. Salam yap zemini. Skmaya uygun olmayan 2-3 m. kalnlndaki tabakalar halinde olumu zeminlerdir. a. Pskrk zeminler granit bazalt kalker vb. b.Tortul " c. Metamorfik " Ayrca akll zeminler kil kist killi topraklar da bu snfa girerler. Tama gleri 5-30 kg / cm2 arasndadr.. I.1.2.Orta yap zemini. Skabilen 3 - 4 m. kalnlndaki zemin tabakalarndan oluur. kumlu ve killi zeminler bu guruptandr. Tama gleri 0.4 - 5 kg / cm2 arasndadr. I.1.3.rk yap zemini. Skmaya uygun ve yk altnda kayabilen zeminlerdir ince kum slak kil killi toprak bataklklar dolgu zeminler bu guruba girerler. Tama gleri 0.2 - 0.8 kg / cm2 arasndadr.. I.2. ZEMNN TANINMASI Bir yap ykn zemine tatabilmek ancak zemin hakknda iyi ve salam bilgiye sahip olmakla ve kapsaml zemin etdleri yapmakla mmkndr.. Zeminleri tanyabilmek iin.Tabaka kalnl, cinsi ve derinliini ..Tama gcn ..Yeralt su seviyesini bunun zeminde ayrma yapp yapmadn ..Zeminin kayma mukavemeti ve donma derecelerini ..Betona zarar verebilecek kimyasal ve organik madde durumunu aratrmamz gereklidir I.3. BALICA ZEMN ETTLER (A.) Soruturma yapmak. Benzer ve evredeki dier binalardan sorarak gerekli yresel bilgiler derlenmelidir. (B.) Muayene ukuru ya da ukurlar amak. Zeminin durumuna gre gevek zeminlerde evli veya kademeli kendini tutamayan zeminlerde "KSA"l muayene ukurlar alr. Ayrca numune silindiri ile ukur tabanndan numune alnr. Zemine dik olarak sokulan iki ucu ak elik silindir boru aadaki ekilde grld gibi daha sonra st ucu kapatlarak zeminden dik durumda kartlr (ekil I.1-a,b).

0.50 0.60 0.70 (a) (b) (c) ekil I.1-a: eitli muayene ukuru rnekleri

Kapak

Su dzeci

Uygulama yn

ekil I.1-b: Numune silindirleri

(C.) Sondalama yapmak. Kk alanlar zerinde ap 24 cm. uzunluu 35 m. olan "Deney Mili" ile sondalama yaplr. Mil zemine batrlr her 5 vuruta bir milin zemine batma miktarlar llp bir grafie ilenir. Bylece zeminin dayanm hakknda ve mil ucuna yapan zemin paracklarna baklarak tabakalar hakknda fikir edinilir. Daha iyi bir sondalama ilemi de yaklak10 m. uzunluundaki uzatma ubuklarna 2 m.lik sonda ucu taklp evirmek suretiyle zemine sokulmas eklinde uygulanan "Sondalama Aleti" kullanlmaktr (ekil I.2).
1.0 evirme Arlk Kolu Kalas Kapak Geni burguyla alan 100 delik 100

ekil I.2: Sondalama aleti

100

(D.) Sondaj yapmak. ok derinlerdeki zemin paralarn rselemeden kartmak ve alt tabakalar hakknda bilgi sahibi olmak iin yaplr. Bir sondaj gerekletirebilmek iin aada ekilleri verilen -Sondaj ubuklar -Sondaj borular -Sondaj ular kullanlr Genellikle sondaj dndrerek akarak ya da delerek uygulanr. (E.) Sondaj Kaz kullanmak. ekli aada verilen bu yntem 10 m. derinlie kadar zeminden rselenmemi rnek alma yoluyla yaplan kullanl bir uygulamadr. Burada kullanlan sondaj kaz "Burhard Kaz" olarak adlandrlan elikten yaplm ve i ie geme ift borudan oluan ahap balkl bir borunun ahmerdanla zemine aklmas eklinde uygulanr (ekil I.3). a) ubuk b) u
1.00 m. R=18 mm.(ubuk ap) 0.20 m. 0.22 cm.

ekil I.3: Sondaj kaz u ve uzatma ubuu Yukarda anlatlan yntemlerden baka daha derin tabakalarda zemin etd yapmak iin "JEOFZK" ve "FZYOLOJK" yntemler de kullanlmaktadr. I.4. ZEMNN TAIMA GCNN BELRLENMES Bina ykleri altnda zemin tabakalarnn skmas sonucu "Tasman" dediimiz bir miktar oturma olur. Tasman 10 - 20 mm. den fazla olursa yap tehlikeye girebilir ve nce atlamalar sonra kk arplmalar kopmalar ve giderek kmeler meydana gelir. Zemin danelerinin durumu bozulmadan birim alana gelen yk tayabilmesine "Tama Gc" zeminin emniyetle tayabilecei ykn hesaplanmas iin yaplan n aratrma ve hesaplamalara da "ZEMN YKLEME DENEY" diyoruz. Bu deneyler iki ekilde uygulanmaktadr.

(A.) Statik Ykleme Deneyleri (B.) Dinamik Ykleme Deneyleri Dinamik ykleme deneyleri zemine eitli frekansta titreimler vererek yaplan ve ok ender kullanlan yntemler olduundan burada sz konusu edilmeyecek yalnzca statik ykleme deneylerinden olan "Tabla Deneyi" den bahsedilecektir. Ayrca; -Basnl hava ya da suyla yaplan -Lorenz sistemiyle yaplan -Kkler yntemiyle yaplan statik ykleme deneyleri de mevcuttur. I.5. TABLA DENEY Zeminin emniyetle tayabilecei ykn hesaplanmas ve tama gcnn bulunmas iin yaplan bu deneyin kesit ekli, grafii ve bir saysal rnei konunun sonunda verilmitir. Deneyde aadaki sra izlenir: 1.) Bina temelleri dnda ve yaklak 100x100 cm boyutlarnda temel seviyesinde bir deney ukuru alr. 2.) Taban 20x20 cm kare kesitli ya da kesit alan 500 cm2 ve ap 25.23 cm olan dairesel kesitli tabla dikmesi ekilde de grld gibi dikey olarak ukur taban ortasna yerletirilir. Dikmenin st ucunda ykleme tablas, ortalarnda tablay sabit tutacak tabla klavuzlar ve tespit talar bulunmaktadr. Dikme zerine dey, milimetrik "kme tespit cetveli" monte edilir. Tabla ve dikmenin toplam arl tabana 0.5 kg /cm2 den fazla basn yapmamaldr. 3.) Apsisinde zaman (saat) ve basn (kg/cm2), ordinatnda kme (mm) llendirmeleri bulunan bir "Tabla Deney Grafii" izilir (bkz.ekil). 4.) Deney tablas zerine her biri 50 kg.lk (rnein imento torbalar), zeminde 0.5 kg /cm2 lik basn oluturacak ekilde ykler konulur. Drt adet imento torbas 400 cm2 lik dikme taban kesiti iin istenen gerilmeyi vermektedir. 5.) 24 saat sonra kme miktar mm olarak cetvelden okunur ve basn deeriyle birlikte grafikte ilgili blgelere iaretlenir. Her 24 saatte bir yk 0.5 kg/cm2 artrlarak ileme devam edilir ve grafie iaretlenir. Zaman ve basn deerleri, dey kmeler ise yatay izgilerle izilerek birletirilir ve grafik tamamlanr.. 6 -a.) Grafikte oluan eride bir krlma olmam fakat 24 saatte 10 mm veya daha fazla bir kme meydana gelmise, 6 -b.)Son 24 saatte 10 mm den fazla kme olmam fakat eri bir noktada krlmsa deney durdurulur. 7.) Son basn deerinden bir nceki basn miktar zeminin tama gcn verir. rnein grafikte bu deer 5 kg/cm2 dir. Zeminin emniyetle tayabilecei ykn bulunabilmesi iin bu basn deeri genellikle 2-3, baz zel durumlarda da 4-10 gibi bir "Emniyet Katsays"na blnr (ekil I.4.). RNEK: -Tabla dikmesi taban 400 cm2, emniyet katsays 3, tabla zerine uygulanan toplam yk ise 2200 kg. olsun (44 torba imento). -1 cm.ye gelen yk 2200 / 400 = 5.5 kg/cm2 olur. Sonu, grafie ilendiinde, 264 saatin (11 gnn) sonunda 10 mm den fazla kme olduu anlalr. Ayn zamanda kme - basn erisinde bir krlma meydana gelmi ve deney durdurulmutur. -Bu durumda basncn bir nceki deeri olan 5.0 kg/cm2 alnr. Bu deer zeminin 1 cm2 sinin 5.0 kg.lk bir yk tayabileceini gstermektedir. Bu emniyet katsays olan 3 e blnrse; 5.0 / 3 = 1.66 kg/cm2; em = 1.66 kg/cm2 olur. Bu deer zeminin emniyetle tayabilecei yktr; projede boyutlar, kesitler, bina ykleri bu deere gre hesaplanr ve kararlatrlr.

Belirli arlklar (50 kg.lk imento torbalar)

Ykleme tablas Diyagonal balant payandalar

ZAMAN (saat) 264 216 168 120 72

24 5

BASIN (kg/cm2) 0.5 1.5 2.5 3.5 4.5

5.5

Sabitleme Kazklar Tabla Klavuzlar kme Tespit cetveli ve tas Tabla Dikmesi

10 15 20 25

rnek tabla dikme kesitleri 20x20 cmKARE; R=25.23 cm. DARE

30 ZAMAN KME BASIN KME KME (mm)

ekil I.4: Tabla Deney Dzenei ve Grafii

II. YAPI PLANININ ZEMNE UYGULANMASI (APLKASYONU)

Projesi tamamlanm, zemin etdleri yaplm, zemin tama gc ve temel tipi belirlenmi bir yapnn arazi zerinde yerinin tespit edilmesi ve yerletirilmesine "zemine uygulanmas" ya da "aplikasyonu" denir. Zemine uygulanacak yap iin, ncelikle bulunduu blgenin temizlii ve tasfiyesi gereklidir. Daha sonra yap alannn stnde bulunan bitkisel toprak tabakasn kaldrmak amacyla genellikle greyderlerle "STRP KAZISI" denilen 20 - 30 cm.lik. bir syrma tabakas kazs yaplr. Bundan sonra da arsann imar durumuna gre dzenlenmi Vaziyet Planndan alnan llere, kot ve sabit rperlere gre yapnn cadde veya sokak izgisi ile subasman kotu esas alnarak kadastro grevlileri tarafndan "Yap Hatt" ve "Keleri" kazklarla zemine tespit edilir. Aada ekilleri verilen bu aplikasyon ilemi, belirlenen bu ilk ke kazklarndan yap planna uygun olarak dier kelerin iaretlenmesi, optik "Prizma"lar ve "Nivo" aletleriyle dikler klarak dier ara noktalarn bulunmas ve kazklarn aklmas ilemleriyle devam eder. Optik ve uzunluk ykseklik lmlerinde takeometre ya da teodolit denilen optik a ve mesafe ler hassas aletler, mira ad verilen taksimatl metre veya cetveller, eitli uzunluklarda ve sarlr elik erit metreler, dik inebilmek iin akul ya da ekl ile gnye, su terazisi veya dzeci (hortum terazi), marangoz katlanr ya da krlr cep metre, keser v.b. el ve marangoz aletlerine de gereksinim duyulmaktadr. Ayrca bu almalar ancak bir ya da birka enr n (toporaf yardmcs) katksyla gerekletirilebilmektedir. Geici iaretlemelerde "Jalon" ad verilen 2.0 m.lik elik boru ubuklar, nivo ile kot lmlerinde de 4.0 m.lik yatay taksimatl ve krlabilir l ubuklar kullanlmaktadr. Bazan pratik olmas bakmndan kelerden dik kmay teminen Pisagor Teoremi uygulanr (3 - 4 - 5 kural; ekil II.1).
7.00 5.00 12.00 3.00 K SOKAK 8.00 A Yap Hatt 5.00 c=4 a = b + c2 52 = 32 + 42 25 = 9 + 16 25 = 25
2 2

C b=3 a=5 B

ekil II.1: Aplikasyon Vaziyet Plan ve Pisagor geni

II.1. P SKELES KULLANIMI zellikle bina yaplarnda yukarda sz edilen ke kazklar aklp 1/1 leinde yap zemine aplike edildikten sonra temel ukuru, smel ve ba kirii kazlar srasnda kaybolacak olan bu noktalarn yerlerini kaybetmemek iin "ip iskelesi" kurulur. Bunun iin u ilemler ardarda yaplr; (1.) Kelere aklm olan kazklarn her iki dorultuda 100-250 cm. dndan ve 150-300 cm. aralklarla 7x7, 6x8, 8x8 cm. kesitli kazklar zemine aklr. Kazk boylar 100-150 cm. civarndadr. (2.) Kazklarn d st kenarlarndan 4x8 ya da 5x10 cm. kesitli yatay latalar aklr. "Telre" ya da "Tolero" ad verilen bu latalarn boylar 2.0 - 4.0 m. arasndadr. Zeminden 50 - 100 cm. yap subasman kotundan (yapnn doal zemin kotu altndaki ksmlar) en az 30 - 40 cm. yukardan aklan bu telrelerin aralarndan gei iin kap ve boluklar braklmaldr. (3.) Telrelerin zerine yapnn u ksmlar iaretlenir; 3.1. Temel kazs genilii 3.2. Smel akslar smel temel hatl genilii 3.3.Temel ve zemin kat duvarlar genilikleri. Planda yatay akslar rakamlarla dey akslar da harflerle gsterilir. Bu harf ve rakamlar telre zerine yazlarak iaretlenir. Akslarn telreler zerine iaretlenmesi ya ivi akarak ya da entik aarak yaplr. (4.) aretlerden karlkl olarak ipler ekilerek ip iskelesi oluturulur. plerin daima gergin olmas iin de ularna arlk ya da tula aslr. En kullanl iaretleme entik amaktr. plerin kesim noktalar ayn zamanda temel akslarnn merkezlerini gsterir. (5.) plerin kesim noktalarndan sarktlan ekl ya da akul adi verilen aralarla temel-smel akslar zemin zerinde kolayca belirlenebilmektedir. Zeminin durumuna gre bazan telreler kademeli yaplabilir bazan da telre yerine bitiik nizam yap trnde komu bina duvarlarndan yararlanlabilir. Yukarda anlatlanlarla ilgili nemli baz kroki ve planlar aadaki ekillerde gsterilmitir (ekil II.2):
A Telre 1 Srekli Smel 2 Komu Bina Kolon 3 A B C 3 Dey Aks Yatay Aks Smel 2 B Kazk C 1

ekil II.2: BNA APLKASYONUNDA TELRE

III. KAZI LER (Hafriyat)

Temel zemini zerinde kalan topran ya da zemin fazlasnn kazlarak alnmas ilemine KAZI ya da HAFRYAT denir. Yap eimli bir arazi zerinde ina edilecekse nce tesviye kazs daha sonra da bodrum ve temel-smel kazs yaplr. Eimli arazide kademeli olarak ve eitli kotlarda denir. Yap tesviye kotu zerinde kalan kaz iine dorudan doruya "Kaz" ya da "Hafriyat" altndaki kazlarda doldurulmas gereken ksmlara da "Dolgu" ya da "imla" denilmektedir (ekil III.1). Kaz yaplan zemin cinslerinin ve snflandrlmasnn arazi zerinde belirlenmesine "Klas Tespiti" denir. Zemin klas % olarak tespit edilir ve kullanlr.
Kaz (hafriyat) Yarmadan dolguya zemin nakli Dolgu (iml) stinat duvar

yaplan tesviye kazlarna "TERASMAN"

ekil III.1: Bir Yol Kazs Enkesiti III.1. ZEMN TRLER Bayndrlk ve skan Bakanl Genel Teknik artnamesine gre zeminler balca 4 guruba ayrlmaktadr. III.1.1.Toprak Zeminler. a.Yumuak Toprak zeminler. Bel ya da krekle kolayca kazlabilen gevek toprak, bitkisel toprak, gevek kum gibi zeminler bu guruptandr. b. Sert Toprak zeminler. Kazma ucuyla biraz zorlanarak kazlabilen kumlu ya da gevek kil, killi kum, tal toprak gibi zeminler de bu guruptandr. III.1.2. Ksklk Zeminler. a. Yumuak Ksklk zeminler. Ksk yada kazmann sivri ucuyla kazlabilen sert kil, yumuak marn, skm gravye, 100 dm3 e kadarki blok talar ve amurlar bu guruptandr. b. Sert Ksklk zeminler. Ksk, kama, tokmak ve krc tabancayla kazlabilen atlam kaya yumuak gravye ist talam marn ve kil ile 100-400 dm3 e kadarki blok talar bu guruptandr. III.1.3. Kaya Zeminler. a.Yumuak Kaya zeminler. Ksk krc tabanca ya da patlayc madde kullanlarak kazlan tabakalam kalker ist gre alta volkanik tfler ve 400 dm3 ten byk blok talar bu guruptandr. b. Sert Kaya zeminler. Krc tabanca ve patlayc madde kullanlarak sklebilen sert gre, kesif kalker, andezit, trakit, bazalt tfleri, mermer ve 400 dm3 ten byk blok talar bu guruptandr. c. ok Sert Kaya Zeminler. Fazla miktarda patlayc madde kullanlarak ya da kesif krc tabancayla atlabilen, sklebilen granit, bazalt, porfir ve kuvarst gibi zeminlerle 400 dm3 ten byk ve ayni cins blok talar bu guruptandr. III.1.4. Batak ve Balk Zeminler. Su muhtevas ya da yeralt su seviyesi yksek genellikle yapkan ve cvk zeminler bu gurubu oluturur.

III.2. ELLE YAPILAN SERBEST DERN VE ZEL KAZILAR Projesine derinlik ve geniliklerine gre kaz tipleri balca 3 guruba ayrlmaktadr.. III.2.1. Serbest Kazlar. A. Kaz ya da temel kotunun doal zeminle kesitii en alak noktadan geen "Sfr Dzlemi" stnde kalan kazlar olup genellikle bina inaatlar iin geerlidir.. B. Taban genilii 1.00 m.den fazla olan erit eklindeki kazlarda kaz enkesit alannn en alt noktasndan geen yatay dorunun stnde kalan her cins kazlar ile bu kazlardan kan her cins zeminin tatlara yklenmesi veya 4.00 m. uzakla atlmas ii bu guruba girer. III.2.2. Derin Kazlar. A. Geni Derin Kazlar. Krek krk ve dier el aralaryla aadan yukarya doru kartlan zeminlerde uygulanan ve taban genilii 1.00 m.den fazla olan kazlardr.. B. Dar Derin Kazlar. Ayni aralarla ve ayni ekilde yaplan fakat taban genilii 1.00 m.den az olan kazlardr. III.2.3. zel Kazlar. Tnel galeri su altnda hava basnl keson ve 8.00 m.den daha derin kuyu kazlar bu tip kazlara girmektedir. Her tr kaz iin gerekli ekil ve izimler aada verilmitir (ekil III.2).

ekil III.2

IV. TAHKMAT LER

Kaz srasnda ya da sonradan temel ukuru yanlarndaki malzemelerin kayarak temel zemini veya ukuruna inaat alanna dolmasn nlemek iin kaz yan yzleri eitli ekillerde kaplanr. Bu ileme "Tahkimat", "Tahkim" denir. En ok uygulanan tahkimat ekilleri unlardr: IV.1. KSA. Yeralt suyu bulunmayan kuru zeminlerde ya da kendini tutamayan gevek zeminlerde kaymay nlemek iin yaplan ileme "iksa" denilmektedir. iksa yapmnda eitli boyutlarda ahap kereste kullanlr bunlar: -Kazk. Kare kesitli olanlar 8x8, 16x16 cm., dairesel kesitli olanlar 10-15 cm. arasndadr -Kalas. 3-5 cm. kalnlnda 15-30 cm. geniliinde ve 2.00-6.00 m. boyunda elemanlardr. -Destek Dikmesi. 8x8 ile 24x24 cm. enkesitinde ve 2.00- 6.00 m. boyunda elemanlardr. -Payanda ve Yastk. 12x12 ile 30x30 cm. kare enkesitli veya 15-30 cm. dairesel kesitli 2.00-6.00 m. boyunda elemanlardr. -Destek Kirii. 8x8 ile 12x30 cm. enkesitli 2.00-6.00 m. boyunda elemanlardr. -Destek Gergisi. Aynen Destek Dikmesi elemanlarndan yaplabilirler. IV.1.1. Basit Kanallarda ksa ekilleri aada verilen bu iksa tr genellikle derinlii ve akcl az olan ve dey olarak 1.00-2.00 m. aralklarla kalaslarn ukur yanlarna desteklerle sktrlmas yoluyla uygulanan boru, kanalizasyon ve tesisat kanallar iin uygulanr. Seyrek ve sk kalas aralkl basit kanal iksas olmak zere iki tipi mevcuttur (ekil IV.1).

ekil IV.1 IV.1.2. Dar Yap ukurunda ksa. ekilleri aada verilen bu tip iksa srekli temel ukurlar, su kanal, boru ve tesisat ilerinde uygulanr. Balca 4 tipi mevcuttur (ekil IV.2). a. Aralkl Yatay ksa.30 cm. aralklarla ukur kenarlarna karlkl ve yatay olarak yerletirilen kalaslar yaklak 1.00 m. aralkla dey ve karlkl destek dikmeleri gerilerek kamalarla salamlatrlr. b. Aralkl Dey ksa.Yukardakinin benzeri bir iksalama ekli olup burada fark kalaslarn zemine dey olarak yaslanmasndadr.

10

ekil IV.2 c. Aralksz Yatay iksa. Daha derin ve zemini gevek yap ukurlarnda uygulanan iksa ekli olup burada yatay kalaslar aralksz konulmaktadr. d. Aralksz Dey iksa. Aralksz yatay iksadaki gibi uygulanr fark 2.00 m.den daha derin kazda zemin st kotundan en ok 2.00 m. aada iskele kurulmas ve kazlan topran yukarya kademeli olarak atlmas ve kalaslarn yanyana dey konulmasdr. IV.1.3. Geni Yap ukurunda ksa. Bodrum ve geni yap ukurlarnda uygulanan ve ukur kenarlarndan 1.50-2.00 m. dtan aklan ksa kazklara 5x8 ya da 6x10 cm. enkesitli lata tahtalar tel bulon ve ektirme gibi madeni aralarla tutturulmak suretiyle oluturulan iksa sistemidir. Dikmeler yatayla 30-60 lik a yapan payandalarla desteklenir ve tabana kazklarla raptedilir (ekil IV.3).

11

ekil IV.3

IV.2. PALPLANLAR ok akc ve yeralt su seviyesi yksek zeminleri desteklemek iin uygulanan tahkimatlardr. Malzemelerine gre 3 guruba ayrlrlar. IV.2.1. Ahap Palplanlar Aralksz dey iksadaki gibi uygulanan ve kalaslardan perde eklinde oluturulan takviyeli sistemdir. Aadaki ekillerde de grld gibi (ekil IV.4); -Ya kalaslar yanyana tek sra halinde zemine dik olarak .

12

-Ya da birbirleri zerine bindirme yaparak ve "U" demirinden bir balkla aklr iki kavrama kirii ierisine alnan palplanlar zemine 1.5-2.0 m. de bir 25x25 cm. kesitli klavuz dikmelerle aklarak tutturulur. Genellikle kalas kalnlklar 2.00 m. boy iin 6 cm. 3.00 m. boy iin 8 cm. 4.00-6.00 m. boy iin de 10 cm.den az olmamaldr. Genilikler 20-30 cm. arasnda alnmaldr..

ekil IV.4

13

IV.2.2. elik Palplanlar Daha byk ve seri tahkim ilerinde ve birden fazla kullanm salamak zere ekilleri aada verilen gemeli ve elik profil kesitli deiik form ve llerde palplan sistemidir (ekil IV.5).

ekil IV.5 IV.2.3. Betonarme Palplanlar ok derin ve byk tahkim ilerinde uygulanan 10-25 cm. kalnlnda 30-60 cm. geniliinde ve 12.00 m. ye kadar uzunlukta yaplabilen yaklak 400 dozlu betonarme palplan sistemidir. Kazk palplanlar ekilde de grld gibi st ularndan elik balk ve alt ularndan elik arkla takviye edilirler (ekil IV.6).

ekil IV.6

14

IV.3. BATARDOLAR Irmak, gl, deniz v.b. su kenarlarnda yeralt su seviyesinin altnda kaz yapabilmek iin uygulanan tahkimat iine "Batardo" denir. Bunlar da malzemelerine gre 4 guruba ayrlrlar. IV.3.1. Ahap Batardolar. Derinlii 2.00 m.ye kadar olan yerlerde, ekilde grld gibi, ahap palplann meyilli olarak uygulanmasna benzer tarzdadr. Su ykseklii daha fazla olursa "Sandk Batardo"lar uygulanr. Her iki ekilde de batardonun suyla temas eden yzeyine kil, silisli kil, veya lem gibi malzemeler doldurulur (ekil IV.7). a. Tek Hcreli Sandk Batardoda 1.00-2.00 m. aralklarla yaplan ahap perdeler arasna kil malzeme su geirmemesi iin. doldurulur. b. Kademeli ya da ift Hcreli Sandk Batardoda da 1.00-2.00 m. geriye bir perde daha yaplarak arasna moloz ta malzeme doldurulur.

ekil IV.7 IV.3.2. Toprak Batardolar Suyun nne bir sedde oluturacak ekilde kil malzemeler tabakalar halinde serilir ve tokmakla sktrlr (ekil IV.8).

ekil IV.8

15

IV.3.3. elik Batardolar ekilde de grld gibi yksek su seviyelerinde ve aynen ahap batardolara benzer ekilde "I ve U" elik profil destek dikmeleriyle takviyeli olarak ina edilen batardolardr (ekil IV.9). IV.3.4. Beton ve Betonarme Batardolar Zemine kazk aklamayacak ve kayalk yerlerde ve sabit kalmas istenen batardolar iin uygulanr. Yalnz beton ya da ii donatl betondan yaplan bu tip batardolarn st ular en yksek su seviyesinden en az 50 cm. yukarya kadar yaplmaldr (ekil IV.9).

ekil IV.9

V. TEMELLER
Yapnn arl ve faydal yklerini zemine aktaran yap elemanlarna "TEMEL" denilmektedir. Temelin oturaca doal zemine ise "TEMEL YATA" denir. Yapnn stabilizesi asndan hem temelin yeterli boyutta ve salam malzemeden yaplmas hem de zemin etdnn ok iyi yaplm olmas byk nem arzetmektedir. Temel tabannn salam zemine oturtulmas gereklidir. Aksi halde dengesiz oturmalardan dolay yapda atlama kme ve yklmalar olabilir. Ayni ekilde yapnn oturaca zemin de farkl zellikler gsteriyor ya da zemin etdlerinde eik tabakalamaya sahip olduu ortaya kyorsa temel boyutlandrlmas ve temele tipi bu durum gz nne alnarak seilmelidir. Ayrca temele eik yk gelmesi nlenmeli yk bileenleri dey olmaldr. Yapdaki farkl oturma tasman ve kmeleri nlemeyi teminen belirli uzaklklarda bina blnr ve aralkl yaplr. Buna "DLATASYON DERZ" diyoruz (ekil V.1).

16

ekil V.1 yi bir temel dizaynnda gznnde bulundurulmas gereken hususlar yle sralanabilir. -Temel taban salam zemine oturmaldr -Temel taban don seviyesi altnda olmaldr -Temeldeki dey kmeler oturmalar. 1.00-3.00 cm.den fazla olmamaldr -Temele yatay ya da eik yklerin gelmesi nlenmeli ve temel tabanna gelen ykler niform yaylmaldr -Zemin tabakalarnn birbirleri zerinden kaymasna yol aan eik tabakalama ve zeminde homojen olmayan yap zerine bina ina edilmemelidir. Konuyla ilgili ekiller aada verilmitir (ekil V.2).

ekil V.2 V.1. BALICA TEMEL TRLER: Ta, ahap, beton, betonarme ve elik gibi malzemelerden yaplan temeller esas olarak iki guruba ayrlmaktadr. 1.) Yzeysel Temeller. 2.) Derin Temeller. Bunlardan YZEYSEL TEMELLER adndan da anlalaca gibi mmkn olduu kadar toprak yzeyine yakn yaplan, ancak yine de don seviyesi altnda ina edilmesi gereken temel trleridir. zellikle salam zeminlerde uygulanr. Yap duvarlar ya da kolonlardan gelen yap yklerini daha geni bir alana yaymak zere yaplan temel elemanlarna "SMEL" denir (ekil V.3, 4). Bina ykleri temel tabanna ta smellerde 600 lik betonarme smellerde ise 450 lik bir ayla yaylr. Bu bilgilerle ta smelde smel ykseklii (h) bulunmak istenilirse:

17

a = 2e + d
e 450 a) Betonarme Smel 600 b) Ta Smel 600 a d e h

ve

e=

ad 2

olur

h = tg = tg 60 0 h = e tg 60 e h = e 1.73 bulunur

ekil V.3: Srekli Smel Boyutlandrmas ve Enkesitleri

1/1 1/1 2/1 2/1 (a) dz prizmatik (b) kademeli (c) pahl Tekil Smel Planda Grnleri

Betonarme smelde Pah eimleri

Ta Smelde Pah eimleri

ekil V.4: Tekil Smel rnekleri rnein: a =1.00 m, d =60 cm, e =20 cm ise; h = e x 1.73 = 20 x 1.73 = 34.6 cm. elde edilir. Biz bu deeri h 35 cm. olarak yuvarlak hesap eklinde gsteririz. Ta ve beton gibi malzemenin fazla kullanmn nlemek iin smelde kademeler knt ve eimler yaplr bunlara "AMPATMAN" ya da "AMBUATMAN" ad verilir. Smel genilii a, duvar genilii d ise bu ller u durumdan birine sahip olabilir: 1-) a < d 2-) a = d 3-) a > d (genelde uygulama biimi byledir) d a Smelde erilme Smelde zmbalama ve krlma Normal durum a > d olmasdr. Ancak dier durumlar szkonusu olursa yalnzca a=d durumu gznnde alnr ve projelendirilir a<d yaplmaz. Aada grld gibi smel genilikleri ve kalnlklar yap yknden dolay atlama krlma zmbalama ve erilme olmayacak biimde boyutlandrlmaldr. Yzeysel Temeller de u guruba ayrlrlar. 1.1.) Tekil Temeller Mnferit Temeller 1.2.) Srekli Temeller Mtemadi Temeller 1.3.) Radye-Jeneral Temeller Orta sert temel zemini ve dk yap arl sz konusu ise "Tekil Temel" kullanlr. Bu tip temeller betonarme karkas yapda yalnzca kolonlarn altna tek tek hesaplanp boyutlandrlarak yerletirilir. Tekil smeller kayma ve ayrlmalar nlemeyi teminen. 30x30 ya da 50x50 cm. kesitinde ba kirileriyle birbirlerine balanrlar. Ayrca birka tekil smel birarada ve birden ok kolon ykn tayacak ekilde "KOMBNE SMEL" veya "BRLEK SMEL" olarak da tertiplenebilmektedir. TEKL SMEL BOYUTLANDIRILMASI: P Taban kare olan tekil bir smel iin aadaki bilgiler verilmektedir. rnek-1) P : Smele gelen yk (kg); [r: 25000 kg olsun] S : Smel taban alan (cm2) [aranan bu deerdir ?] zem : Zeminin her cm2 sinin emniyetle tayabilecei yk [ 3 kg/cm2 olsun] a : Smelin kenar uzunluu [ cm]
(S) a a

18

zem =

P P P P = 2 a2 = a= = S a zem zem

25000 = 91cm bulunur 3

rnek 2) Akstan aksa aklklar, x ekseni ynnde 5.50 m, y ekseni ynnde 4.75 m olan (aplikasyon planyla aadaki ekilde verilmi) yapnn 12 kolonuna, dolaysiyle bunlarn baland smellere her katndan 220 er ton yk gelmektedir. normal kata sahip olan binada, aada verilen bilgileri kullanarak betonarme smel boyutlandrmas yapnz ve temel ekillerine karar veriniz. Smellerin ncelikle kare, bunun mmkn olmad durumlarda dikdrtgen olabilecei gznnde bulundurulacaktr. zmden sonra temel plann dzgn ve llendirilmi olarak iziniz. Verilenler: Zemin emniyet gerilmesi zem = 1.90 kg/cm2 y S1 S2 *. Smellerin en d kenarlar aks noktalarndan en fazla 475 100 cm darda olabilir. S4 S3 zm: *. Bir normal katn arl 220 ton; 3 kat iin: 3 x 220 = 660 ton (Toplam bina yk) 475 Toplam 34 yk aktarm vektr mevcuttur (her bir kiriten S2 x S1 kolona balanan ve smele yk ileten). Bu vektrlerin her birine gelen birim yk: 660 / 34 = 19.4 ton 550 550 550 zem = 0.0019 ton/cm2 = 19 ton/m2 Temel Plan: ller (cm) *. S1 ke smellerine gelen toplam yk: 2 x 19.4 = 38.8 ton (P1) *. S2 ve S3 orta smellerine gelen toplam yk: 3 x 19.4 = 58.2 ton (P2 , P3) *. S4 merkez smellerine gelen toplam yk: 4 x 19.4 = 77.6 ton (P4) *. Kare smel boyutlandrmalarnda S = a2 = P / zem olduundan, S1 a1 =

zem

P1

= P2

38.8 = 1.43 m ; 1.43 / 2 < 1.00 m olduundan boyut kenar aks gemez. 19 = 58.2 = 1.75 m ; 1.75 / 2 < 1.00 m olduundan boyut kenar aks gemez. 19

S 2, S 3 a 2 = S4 a 3 =

zem
P4 =

zem

77.6 = 2.02 m ; merkez smeller iin boyut snrlamas yoktur. 19

Tm smeller tekil ve kare olabilir.Herhangi bir akma ya da iie giriim yapma durumu szkonusu deil; aplikasyon plannn yars simetriden dolay llendirilerek izilecek olursa;
143 316 175 316 143 S1 S2 S1 S3 -378287 175 S2 S4 175 287 202

143 391 175

Salam temel zemini ve kk yma yaplarda "Srekli Temel" kullanlr. Uygulanma ekli ta temel duvarlar ya da kolonlar altna yekpare ekilde kum ya da stabilize serilerek ta malzemeden veya demirli betondan dzenlenerek yaplmasdr. V.2. KARE KESTL BETONARME TEKL SMEL BOYUTLANDIRILMASI: rnek-1) Betonarme bir kolona yapnn her katnn arlndan den P yk 12.5 tondur. Binann oturduu zeminin emniyet gerilmesi 1.5 kg/cm2 ise bu 4 katl binann tekil (mnferit) smel boyutlandrmasn yapnz.

19

zm: P = 4 x 12.5 = 50 ton; zem= 1.5 kg/ cm2

a=

zem

50000 = 182.5cm. 1.5

rnek-2) Her katnn arl 60 ton olan 6 katl betonarme bir binann yk kiriler araclyla aadaki ekilde gsterilen 9 kolona paylatrlmaktadr. Zemin emniyet gerilmesi 3 kg/cm2 olan bir blgede ina edilmesi dnlen binann S1, S2 ve S3 kolonlar altnda yaplmas uygun kare kesitli smellerin a kenar uzunluklarn hesaplaynz. zm: *. Tm binann yk: 6 x 60 = 360 ton, S1 *. Herbir yk aktarm vektrne gelen kuvvet: 360 / 24 = 15 ton (her katta ve her iki ynde toplam 24 yk aktarm vektr vardr) *. S1 kolonuna gelen kiri yk: 2 x 15 = 30 ton *. S2 kolonuna gelen kiri yk: 3 x 15 = 45 ton S2 *. S3 kolonuna gelen kiri yk: 4 x 15 = 60 ton *. S1 smelinin bir kenar uzunluu: a1= 30000/3 =100 cm *. S2 smelinin bir kenar uzunluu: a2= 45000/3 123 cm S1 *. S3 smelinin bir kenar uzunluu: a3= 60000/3 142 cm *. Smel alanlar srasyla; S1 = 1.00 m2, S2 = 1.50 m2, S3 = 2.00 m2 bulunur. rnek 3)
y 4.00 5.Kat 4.Kat 3.Kat 2.Kat 1.Kat Zemin Kat Bodrum K.

S2

S1

S3 S2

S2 S1

4.00

4.00 x 3.50 3.70 3.70 3.50 TEMEL PLANI KAT DURUMU

Yukarda Temel Plan ve Kat Durumu ematik olarak verilen yapnn herbir katnn arln 120 ton olarak alp bu yklerin kiriler araclyla kolonlara ve buradan da tekil smellere iletildiini gz nnde bulundurarak 1.00 kg/cm2 zemin emniyet gerilmesi altnda bu smelleri boyutlandrnz. Tesisat montaj ve altyap gerekleri bakmndan smel boyutlarnn (x) ynnde 150 cm.den daha fazla boyutta yaplamamas ve mmkn olduunca tekil smel ina edilmesi gerekmektedir. Sonuta bulduunuz smel boyutlarn (gerektiinde tekil olmayp birleik, srekli v.b. olabilir) llendirilmi ematik bir kalp plan zerinde izerek gsteriniz.

zm: *. Binann toplam arl: 7 x 120 = 840 ton, zem=1.00 kg/cm2 , Toplam yk vektr:42 adet *. Her yk vektrne den yk: 840/42 = 20 ton *. S1 (ift vektrl) smelde; P1 = 2 x 20 = 40 ton = 40000 kg; A1 P1 / zem = 40000 / 1.00 = 40000 cm2 *. S2 ( vektrl) smelde; P2 = 3 x 20 = 60 ton = 60000 kg; A2 P2 / zem = 60000 / 1.00 = 60000 cm2 *. A1 = 4 m2 = a1. b1; a1 1.50 m, b1 = 4.00 / 1.50 = 2.67 b1 = 2.70 m *. A2 = 6 m2 = a2. b2; a2 1.50 m, b1 = 6.00 / 1.50 = 4.00 b2 = 4.00 m

20

y Tekil Tekil

Tekil

Tekil

Tekil 270 65 Tekil 400

kili Birleik Tekil

kili Birleik

kili Birleik Tekil

65 270 130

1470

150

Tekil 200 150

220

Tekil 150

x Tekil 220 150 200

270 150 TEMEL KALIP PLANI lek: 1/200 ller (cm)

1590

V.3. SREKL (Mtemadi) SMEL BOYUTLANDIRILMASI: Srekli smellerin taban genilikleri hesaplanrken temelin birim (1 mt.lik) uzunluu gznne alnr. Hesaplanan toplam yap yk (P), toplam smel uzunluuna blnerek 1.00 mt. boya gelen (b) ortalama yk bulunmaktadr. Bylece, tekil smel hesabna benzer ilemlerle yalnz temel taban genilii (a) bulunur RNEK:

zem =
P b =100cm a

P P P P = a.100 = a= S a.b zem 100. zem

rnein: P=16000 Kg, zem=2 Kg/cm2 ise a=?

a=

P b zem

16000 a = 80cm. bulunur 100 2

SREKL TA DUVAR ALTINDA KARGR VE BETONARME SMEL BOYUTLANDIRMASI:

rnek-1) Aada enkesiti verilen kargir smelli kargir ta duvara ait smel yksekliini bulunuz? zm: a = 2e + d ; e = (a d)/2 tg = tg 600 = h / e = 1.73; h=e x 1.73 e e rnein: a = 80 cm h = 15 x 1.73 = 25.98; h 26 cm bulunur. d d = 50 cm h e = 15 cm ise
a

rnek2) 1.00 mt.lik birim uzunluk iin bir ta duvarn altnda yaplacak betonarme smelin (a) geniliini (h) yksekliini hesaplaynz? Dier verilenler: *. d = 60 cm, H = 450 cm, d = 2.100 ton/m3, zem=0.5 Kg/cm2 zm: *. Duvarn hacmi: V = 0.60 x 1.00 x 4.50 = 2.70 m3 60 *. Duvarn arl: P = V . d = 2.70 x 2.100 = 5.67 ton = 5670 kg 2 *. Smelin taban alan: S = P / zem= 5670 / 0.5= 11340 cm *. S = a .100 a = S / 100 = 11340 / 100 = 113.4 a = 114 cm 450 *. Smel ampatman genilii: e = (a d) / 2 = (114 60) / 2 = 27 cm, *. Tg 450 = 1.00 olduundan; e = h = 27 cm bulunur
h a 100

21

A-A KEST A rnek-3) Yanda plan, kesit ve boyular verilen kargir yap temelinde; 90 ..Betonarme smelin ykseklii: 20 cm. B B ..Zemin Emniyet Gerilmesi: zem= 0.5 Kg/cm2 ..Ta Duvar Younluu: d = 2100 Kg/m3 160 olduuna gre; a) Smel zerine yaplabilecek maksimum duvar yksekliini (H) hesaplaynz 90 b) Duvar ve smelin hesaplanan boyutlarn PLAN A da zerinde gstererek 1 mt.lik birim duvarn perspektif resmini iziniz. zm: a) *. Toplam evresel temel alan: B-B KEST Stemel = 2 x 4.40 x 0.90 + 2 x 1.60 x 0.90 = 10.80 m2 zem= P / Stemel Toplam duvar arl: Pd zem . Stemel 90 260 90 Pd = 0.5 x 10.80 x 104 = 54000 kg. *. Smel ykseklii: 20 cm, Pd = V x d = 50 x H x 1200 x 2100 x 10-6 = 54000 *. Ampatman genilii: e=h=20 cm *. Ta duvar genilii: d=90 (2 x 20)=50 cm veriliyor. H = 428.57 430 cm (4.30 m) bulunur. *. d = 2100 Kg/m3 b)
20 50 430 20

Duvarn birim uzunluk iin (1 mt.) perspektif grn ve boyutlar:

20 90

100

Zemin emniyet gerilmesinin ok dk olduu ya da dolgu zeminlerde uygulanan temel tr "Radye-Jeneral" dier bir ifadeyle "Radye Temel" dir. Yapda projelendirilen kolonlarn skl veya temel duvarlarnn birbirlerine yaknl da bu temel trn gerektirebilir. ekillerde de grlebilecei zere radye-jeneral zemini tamamen rten ve ters yerletirilmi bir plak deme. eklinde alr. Balca yapm ekilleri: 1.3.1.Dz plak temel 1.3.2.Kirili plak temel 1.3.3.Ters kirili plak temel 1.3.4.Mantar plak temel 1.3.5.Ters kemer temel 1.3.6.Rijit temeldir. Rijit temel perde kolon kiri ve demelerin bir btn olarak yapld temel trdr (ekil V.5).

22

ekil V.5 V.4. DERN TEMELLER : Salam zeminin ok derinlerde olmas durumunda uygulanrlar ve ekilde projelendirilirler. 2.1.Ayak temeller 2.2.Kazk temeller 2.3.Kesonlar V.5. AYAK TEMELLER : Tekil temellere benzer ekilde ve betonarmeden ina edilirler. Planda duvar ya da kolon birleim yerlerinin altlarna yaplan ayaklar zemine oturan ksmlarnda kare eklinde geniletilir (ekil V.6).

ekil V.6

23

V.6. KAZIK TEMELLER : Yap yknn derinlerdeki salam zemin tabakasna birtakm kazklarn u ya da yanal srtnme kuvvetleriyle aktarlmas prensibine gre alrlar. Aada ayrntlar ve ekilleri verilen bu temel tr guruba ayrlmaktadr (ekil V.7, 8, 9). V.6.1. U kazklar ykn tamamn ve bir ksmn salam zemine dayandklar u ksmlaryla tarlar. V.6.2. Srtnme kazklar ya da yzen kazklar, ykn tmn kazn evreledii zemin yzeyinin srtnmesiyle tarlar. V.6.3. Kombine kazklar ya da "ksmen u-ksmen hem de srtnme kuvvetiyle tayan kazk trleridir. srtnme" kazklar da yklerini hem u

ekil V.7

24

ekil V.8

ekil V.9 V.7. KAZIKLARLA LGL TAMAMLAYICI BLGLER Yk tama ekillerine gre kazklar balca iki guruba ayrlrlar: a. Basn kazklar. b. ekme kazklar.

25

Kazk Temel yapmnda kullanlan kazklar yaplarn zellikleri ve zemin cinslerine gre de ksma ayrlrlar. a. akma kazklar. b. Delme kazklar. c. Ksmen akma ksmen delme "kombine" kazklar. a.) akma kazklar, a.1.) Basit akma kazklar ve. a.2.) Paral akma kazklar olmak zere iki ksma ayrlmakta olup "Ahap, elik veya betonarme" olarak yaplmaktadrlar. Ahap akma kazklarn boylar genelde 6.00 m.dir ve ortalama 25 cm. apnda olurlar. 6.00 m.den fazla her metre boy iin apa en az 1.00 cm. ekleme yaplr. Yaklak olarak kazk apnn her cm.sinin 1.00 ton yk tad kabul edilir. Kazklar birbirlerine eklenerek boylar 25.00 m.ye kadar artrlabilir. Ahap kazklarn ularna elik ark balarna da elik balk konularak takviye yaplr. elik akma kazklar da dierlerine nazaran dayanmlarnn yksek olmas nedeniyle tercih edilir ve genelde tek paral ve profil hadde mamullerden seilirler. Betonarme akma kazklar genellikle 400 kg/m3 dozlu imento ve agregadan kartrlp dklerek yerinde hazrlanr ve ahmerdanla aklarak yerletirilir. Betonarme kazklarn tama gc 30x30 cm. kare kesitlilerde 40 Ton 35x35 cm. kesitlilerde 43 Ton 40x40 cm. kesitlilerde 50 Ton. civarndadr.. b. Delme kazklar, b.1.) Kaplama borusu kullanlmayan. b.2.) Kaplama borusu zeminde kalan. b.3.) Kaplama borusu kartlan delme kazklar olmak zere ayrlrlar.. Kaplama borusu kullanlmayan kazklar: -KOMPRES KAZIKLARI: 2200 kg. arlndaki Borer deliciyle delinen zeminin ierisine 50 cm. yksekliinde beton ve ta paralar atlr. 2000 kg. arlnda Rammer ekile aklarak sktrlan ve tabaka tabaka ykseltilen beton kazk son olarak dklen tabakada 1600 kg.lik Tester tokmakla iyice salamlatrlr. Daha sonra yap bu kazk zerine ina edilir.. -KORNART KAZIKLARI: Zemine nceden aklan 25-30 cm. apndaki ahap kazklarn daha sonra zeminden kartlarak yerlerine beton dklp sktrlmas eklinde uygulanr.. -EKSPRES KAZIKLARI:30-90 cm. apl konik ve dkme demir kazk ucu zemine ahmerdanla aklr. Daha sonra zeminde alan boluk betonla doldurulup sktrlr.. Kaplama borusu zeminde kalan kazklar: -Kendini tutamayan yumuak ve balk zeminlerde uygulanan ekspres kazklarn kullanmna benzeyen bir kazk sistemidir. ap 30-90 cm. olan ucu elik arkl boru, ikinci bir kaplama borusuyla birlikte aklarak yerletirilir. istenen derinlie inilince kaplama borusu zeminde kalacak ekilde di boru dar ekilir, demir donat yerletirilir ve betonu dklp sktrlr. Raymond kazklar bunlara rnektir. Kaplama borusu kartlan kazklar: -SMPLEKS KAZIKLARI: Genellikle 40 cm. apl elik boru, kaplama borusu olarak ve konik + timsah az. ift arkl ula donatl bir ekilde zemine aklr. Daha sonra kaplama borusu timsah azyla birlikte ekilerek zeminden kartlp betonu dklr, sktrlr. Konik ark zeminde kalr.. -FRANK KAZIKLARI: 45 - 50 cm. apl kaplama borusu, ierisine 25-100 cm. ykseklie kadar konan kuru tampon betonu dklerek, dey ynde ahmerdanla zemine aklr. Tokmakla her seferinde bir miktar daha zemine aklan kaplama borusuna demir donat ve normal beton konularak vibrasyonla

26

sktrlr. Tabanda geni bir yzey olutuu iin tama gc yksektir (90-100 Ton). Daha sonra kaplama borusu yukarya ekilir. -PEDESTAL KAZIKLARI: Bu kazk tipinde sivri ulu ahmerdan ucuyla zemin delinir. Kaplama borusu ula birlikte zemine aklr ve delie kademeli olarak beton dklr; bir yandan da tokmakla dvlerek sktrlr. Demir donat kullanlmayan pedestal kaznda geni taban alan nedeniyle tama gc de yksektir (~ 30 Ton). -WOLFHOLZ KAZIKLARI: Yeralt su seviyesinin yksek olduu ve zeminin akkan olduu yerlerde kullanlr. erisine hava basma, su tahliye ve beton pompaj borular yerletirilen kaplama borusu istenilen tabakaya kadar zemine aklr. st ucu bir kapakla kapatlr. Hava borusundan bir yandan basnl hava verilirken beton borusundan da beton dklr. Bir yandan yeralt suyu yukar itilirken dier yandan da beton skm olur. Daha sonra kaplama borusu yukar ekilir. (c) Ksmen akma, ksmen delme (kombine) kazklar: Yeralt su seviyesi altnda kalan ksmlar ahap akma, zerinde kalan ksmlar da beton ya da betonarme delme kazk olan uygulamalardr. "Kompozit Raymond Kazklar" bunlara rnektir. V.8. KESONLAR: Salam zeminin derinde olmas ve daha geni, dayankl temel yaplmas gereken durumlarda keson temeller kullanlr. Genellikle guruba ayrlrlar. (a) Ak Kesonlar (b) Pnmatik Kesonlar (c) Yzen Kesonlar (a) Ak Kesonlar: ap 1.5 - 3.0 m. olan dairesel ahap, demir ya da betonarme ark, temel zemini zerine oturtulur. Di apna uygun olarak ark zerine ta, tula, beton ya da betonarmeden bir manto duvar rlr veya kalpla dklr. Daha sonra her 1.0-1.5 m de bir hatl yaplarak duvar balants salamlatrlr ve bu arada devaml olarak kesonun iindeki zemin kazlarak dar kartlr; mantonun alt boaltlr. Arlyla aa doru inen kesonun st seviyesi zemine silme gelince tekrar ayni ileme devam edilerek salam tabakaya ulalmaya allr. Srtnmeyi azaltmak zere manto duvar ie doru 1/10-1/15 eimle daraltlarak devam edilir. Son olarak kesonun ii betonla doldurulur (ekil V.10.).

ekil V.10 (b) Pnmatik (hava basnl) Kesonlar: Zemin ve yeralt suyunun fazla olduu yerlerde kullanlan bu keson trnde prensip, temel olarak ina edilecek kesonun alt blmndeki alma odasnn zemindeki suyu yenecek hava basncyla doldurulmas ve kuruda allarak zeminin kazlmas, arlyla ken kesonun salam tabakaya ulamasdr. Kazlan toprak bir bacadan dar kartlr. Ayrca ii servis bacas, salk koullarna uygun hacim, alan ve ykseklik ile basn salanmaldr. Bu kesonlar da ahap, elik veya betonarmeden yaplabilmekte, st boluklar yine betonla doldurulmakta ve 30.00 m. derinlie kadar inilebilmektedir (ekil V.11.).

27

(c) Yzen Kesonlar: Tamamen su iinde, balk zeminlerde uygulanan keson trdr. Bunlara "Yzen Sandk" da denmektedir. Darda hazrlanan alt ve yanlar kapal beton sandk kesonlar, temel veya smel yaplmas istenen noktaya getirilip yerletirilir. erisine ta, blok, demir ve beton paralarndan oluan arlklar konularak gevek zeminde tabana doru kmesi salanr. stenilen salam zemin tabakasna ulaldnda kesonun geri kalan boluklar doldurularak ilem tamamlanr. Bina balants iin stte demir filizleri braklmaldr (ekil V.11.).

ekil V.11

28

VI. KRGR DUVARLAR

Doal ya da yapay ta ve bloklarn har adi verilen balayc malzemelerle veya harsz olarak rlmesiyle oluturulan yap elemanlarna "Krgir Duvarlar" denilmektedir. Balca krgir duvar gereleri; 1. Doal talar 2. Yapay talar 3. Harlar1idir. 1. DOAL TALAR: Tayc duvarlarda kullanlan basn dayanm 350 kg/cm2 den yksek olan ocaklardan elde edilen talardr. 2. YAPAY TALAR: Fabrika tulalar (dolu, dey, yatay, delikli, klinker v.s.) basn dayanm 50 kg/cm2 den yksek "gazbeton" duvar bloklar ve delik alanlar toplam yzey alanlarnn % 35 inden az olan kire kumta bloklar ile dolu beton briketler bu guruptandr. 3. HARLAR: Krgir duvarlarn rlmesinde imento, kire gibi balayclarn belirli oranlarda kum ve suyla kartrlmasyla elde edilen harlar kullanlmaktadr. VI.1. KRGR DUVARLARIN ZELLKLER: Uygulandklar yap trne gre krgir duvarlar iki ksma ayrlrlar. 1. Yma Krgir Duvarlar 2. Yarm Krgir Duvarlar. VI.2. YIMA KRGR DUVARLAR: Grevleri itibariyle ksma ayrlrlar. VI.1.1.) Tayc Duvarlar: Yapda devaml olarak basn gerilmesi tayan yapnn kendi yk ile hareketli yklerini rzgar ykn dier tayc elemanlara ve dolaysyla zemine ileten dzlemsel yap elemanlardr. (a.) Tayc d duvarlar (b.) Tayc i duvarlar olarak ikiye ayrlrlar. -Tayc d duvarlar, ortalama basn dayanm 30 kg/cm2 olan harman tulasndan rlr ve bodrumlu bodrumsuz zemin katl ya da yalnzca birinci kat bulunan yaplarda kullanlr. Ayrca ekile dzeltilmi kaba yonu ta duvarlarda en az 45 cm. ince yonu ve kesme ta duvarlarda da en az 40 cm. genilikte "Doal Ta Duvar" olarak yaplabilir. Subasman kotuna kadar bodrum kat duvarlarnda kullanlan yapay ta basn dayanmlar 50 kg/cm2 den az olmamaldr. Bodrum kat tayc duvarlarnn ykseklikleri 2.70 m. den az "narinlik deeri: " dediimiz duvar ykseklii (h) nin duvar kalnl (d) ye orannn da 10 dan az olmas gereklidir ( =h / d 10). -Tayc i duvarlarda ise planda kap ve pencere boluklar uzunluunun toplam tm duvar uzunluklar toplamnn % 40 ndan az kolon ve ksa duvarlarn uzunluu da ayr ayr 39 cm. den fazla olmaldr. Merdiven altna gelen tayc i duvar kalnl en az 19 cm. olmaldr. Hele merdiven basamaklar duvar zerine biniyorsa bu kalnlk 29 cm. den az olmamaldr. Burada da basn dayanm en az 30 kg/cm2 olan harman tulas kullanlmaldr. VI.1.2.) Tayc Olmayan Duvarlar: Bu duvarlar yalnzca kendi arlklarn tarlar. Ancak boyutlar belirlenirken yk tayan elemanlara yk gvenle iletebilecek salamlkta boyutlandrlrlar. (a.) Tayc olmayan d duvarlar (b.) Tayc olmayan i duvarlar olarak ikiye ayrlrlar.

29

-Tayc olmayan d duvarlar genelde karkas yapda uygulanr. Bu tip duvarlarn uzunluk ve yksekliklerinin byk olannn kne oran "e" ile gsterilir (Tablo VI.1). Buna gre eitli subasman kotlarna gre e nin deerleri aadaki tabloda verilmitir. Tablodaki deerler m2 olarak yap alanlardr. TABLO VI.1: Tayc Olmayan D Duvarlarn En byk Yapm Alanlar (m2) Duvarn Subasman Kotundan Ykseklii (m) Duvar Kalnl h<8m h = 8 20 m h > 20 m (cm) e = 1.00 e 2.00 e = 1.00 e 2.00 e = 1.00 e 2.00 9 9 7 7 4 6 3 19 22 15 15 10 10 6 29 33 30 30 20 20 15 -Tayc olmayan i duvarlar genellikle ayrc nitelikte ve demeler zerine rlen arlklar fazla olmayan ( 700 kg/m.), uzunluklar da 4.00 m.yi gemeyen duvarlardr. VI.1.3.) Destek Duvarlar: Tayc duvarlarn yatay ve dey ykler altnda devrilmelerini nlemek iin yaplan ve normal duvarlara dik ina edilen yardmc duvarlardr. Bir duvara desteklik yapacak duvarn planda uzunluu yksekliinin 1/3 nden byk olmaldr. L d 1 / 3 . Hd VI.3. YARIM KRGR YAPILARDAK DUVARLAR: Bir ksm krgir dier ksm ahap veya elik gibi malzemelerle yaplm yaplara "Yarim Krgir Yaplar" denilmektedir. Bu tip yaplar kat ykseklii 3.00 m.yi gemeyen en fazla iki katl ve bodrum katl olarak ina edilebilmektedirler ve bunlarda deme elemanlar d tayc duvarlarla ok salam ankraj balantlaryla balanmaldr. Bu ankraj balantlar dolu duvarlara rastlamal ve bu duvar uzunluu da 80 cm.den az olmamaldr. Yarim krgir yaplarda d tayc duvar kalnl en az 29 cm. destek duvarlar aras en ok 5.50 m. olmaldr. VI.4. KRGR DUVAR TRLER: Yapldklar gerelere gre; (VI.4.1.).Kerpi duvarlar (VI.4.2.).Ta duvarlar (VI.4.3.).Tula duvarlar (VI.4.4.).Hafif blok veya gazbeton duvarlar (VI.4.5.).Panel duvarlar (VI.4.6.).Beton ve betonarme duvarlar (VI.4.7.).Karma ya da kompoze duvarlar. VI.4.1.) Kerpi Duvarlar: Genellikle kk, tek katl ve geici yaplarda uygulanrlar. Bu gerelerle ina edilecek yaplarn subasman kotuna kadar mutlaka ta malzemeyle yaplmalar gerekir. Kerpi; balk, kil gibi doal gerelerin saman, kylm bitki saplar ya da kkleriyle ve plastik kvamda suyla kartrlp yourulmas sonucu elde edilir. Daha sonra ahap kalplarda kalplanan kerpi ak havada kurutulmaya braklr; iki boyutta imal edilir (ekil VI.1.): a. Kuzu Kerpi. 10 x 13 x 28 cm. boyutunda prizmatik b. Ana Kerpi. 10 x 28 x 28 cm. " " olur. ekilleri aada verilen bu kerpi yap elemanlaryla rlen duvarlarn kalnlklar da 13 ya da 28 cm. kadar olur. Duvar rgsnde kullanlan har da yine ayni karmdan oluur; yatay derzler 2.0 2.5 cm. dey derzler de 2.0 cm.yi gememelidir. VI.4.2.) Ta Duvarlar: Bu tip duvarlar ta ocaklarndan kartlarak getirilen ve inaat sahasnda "aplanan (sayalanan)" malzemelerle rlerek elde edilir. Kullanlan talar yksek dayanm gerektiren nemli duvarlar iin

30

balyoz eki veya mur gibi el aralaryla kabaca dzeltilmi talardan oluur. Talarn her boyutunda ileme pay olmak zere 2.0 - 3.0 cm.lik bir "apak pay" fazlal braklmaldr (ekil VI.2.).

ekil VI.1 Duvarlarda Kullanlan Talarn Genel zellikleri:

ekilVI.2

(a)- Talar homojen, damarsz ve atlaksz olmal; krldnda keskin keler vermeli ve ufalanmamaldr (b)- Talarn harca yapma zellii ve przll tam olmaldr (c)- Kalker tr talar ate etkisi altndaki yerlerde kullanlmamaldr (d)- Yonu ta olarak ince daneli ve kolay ilenebilir talar seilmelidir (e)- ok kenarl talarda ke alar 600 den den az olmamaldr (f)- Talar laboratuar testlerinden geirilerek kullanlmal, dayankll denenmi talar tercih edilmelidir (g)- ekil ve grevleri bakmndan talar ikiye ayrlr: (g.1). Sra Talar ya da boyuna talar. En byk boyutu duvar yzeyine paralel yerletirilen talardr. (g.2). Kenet Talar ya da balant talar. En byk boyutu duvar yzeyine dik yerletirilen talardr ( ekil VI.2.). Ta Duvarlarn Genel Yapm Kurallar: (a)- Toprakl, killi, yosunlu ve kirli talar ykanp temizlendikten sonra kullanlmaldr (b)- Duvar ierisinde kama olarak ok kk (aklta v.b.) talar yerine yeterli irilikte talar kullanlmaldr (c)- Talar yatak yzeyleri ve tabakalar yatay olacak ekilde konulmaldr (d)- Duvarlara her iki ya da i tata bir kenet ta konulmaldr (e)- Kelerde duvar balang ve bitilerinde kap ve pencere yanlarnda dzgn ve iri talar kullanlmaldr (f)- Moloz ta duvarlarla yzeyi svanacak duvarlarda keler, kap ve pencere yanlar tula rg yaplabilir (g)- Duvar keleri dik olarak (akulinde) rlmeli duvar rlrken n ve arka yzlerde batan sona ip ekilmelidir (h)- Ta duvarlarla tula duvar saplanmalarnda ta duvara en az 15 cm. girintiyle balant yaplmaldr. (i)- Ta duvarlarda baca yaplmas gerektiinde tula veya zel baca bloklar kullanlmaldr (j)- Temellerde kullanlan smel ampatman talar dayankl ve iri talardan seilmeli; ie doru derin balant yapmas salanmaldr (k)- Dey derzler, ayni kalnlkta artmal ve bir noktada ten fazla derz birlemeyecek ekilde tertiplenmeli, st ste gelmemelidir. Derzler u drt ekilde yaplabilmektedir:

31

(k.1). Mala derzi (k.2). Oyuk derz (k.3). Kabark derz (k.4). ekme derz (ekil VI.3.).

ekil VI.3 (l)- Talar birbirlerine 12 ya da 15 cm. artlarak konulmaldr (m)-Ta duvarlar tadklar yk ve yerlerin zelliklerine gre 45, 50, 60 veya 70 cm. kalnlklarda yaplrlar (n)-Duvar yksekliince her 1.50 m. de bir 20 - 25 cm. kalnlnda hatl yaplmaldr. Statik adan balant elemanlar olan hatllar tula, ahap, profil, demir, beton ya da betonarmeden yatay olarak yaplmaldrlar. Kurallarla ilgili gerekli ekiller aada verilmitir (ekil VI.4,5.).

ekilVI.4

32

ekil VI.5 VI.4.3.) Ta Duvar Trleri: (A)- Moloz Ta Duvarlar (B)- Kaba Yonu Ta Duvarlar (C)- nce Yonu Ta Duvarlar (D)- Kesme Ta Duvarlar. (A)- Moloz Ta Duvarlar: Ta ocandan kartlan talarn hibir ilem yaplmadan kullanlmasyla oluturulan duvar trdr (ekil VI.6.). (A.1). Harsz moloz ta duvar (kuru duvar). Yk tamayan bahe ve evre duvarlar istinat duvarlar fosseptik ve su kuyusu duvarlar ile arlk duvarlarnda uygulanr. (A.2). Harl moloz ta duvar. Temel, bodrum ve normal kat duvarlarnda, evre ve istinat duvarlarnda uygulanr.

33

ekil VI.6 Moloz ta duvarlarda genel yapm kurallar unlardr: - 1 m2 duvar yzeyinde 15 ten fazla ta bulunmamal, eit aralklarla datlm en az iki balant (kenet) ta olmaldr. - Ta kalnlklar 15 cm.den fazla olmaldr - Ta sralarnn zerleri harla tesviye edilerek dzeltilmelidir - Talarn duvar iinde kalan tm yzeyleri harla sarlm olmal duvar yz svanacaksa keler ve kap-pencere yanlar tulayla rlmelidir - Derz kalnl en fazla 4.00 cm. olmal, oturtulan talar yerlerinden oynatlmamal, bu yaplmsa ta kaldrlp yeniden temizlenip har konulduktan sonra ta slatlp yerine yerletirilmelidir - Ta yzeyleri mmkn olduunca birbirine dik ve grnen yzeye dik 5.00 cm.lik ksm dzeltilmi olmal, ukurluklar olmamaldr. yzeylerde derz kalnl 3.00 cm. yi gememelidir (ekil VI.7.).

ekil VI.7

ekilVI.8

(B)-Kaba Yonu Ta Duvarlar: Yzeyi svanmayacak cephe duvarlar ile evre ve istinat duvarlarnda uygulanr. Kaba Yonu ta duvarlarda genel yapm kurallar unlardr: - Talarn yatak ve yan yzeyleri mur ya da tarakla grnen yzeyine dik olarak en az 15.00 cm. dzeltilmeli gerekirse tan grnen yzey evresinde 2.00 cm. eninde dz kalemle tesviye erevesi yaplmaldr

34

- Cepheden grnen yzey kabarklklar 3.00 cm.yi gememeli, boyut olarak talarn ykseklii 20 genilii 30 derinlii de 25 cm. civarnda olmaldr - Derz kalnl en ok 2.00 cm. olmaldr. Ta sralar arasndaki ykseklik fark 1 / 5 i gememeli dey derz aralarndaki uzaklk en az 10.00 cm. olmaldr - Moloz ta duvarlardaki gibi yatay veya kark derzli yaplabilen kaba yonu ta duvarlarn grnen yzlerindeki ereve ileri kabark braklrsa buna "Sklop Duvar" denilir (ekil VI.8.). (C)-nce Yonu Ta Duvarlar: ilik ve maliyetinin yksek olmasnn yansra estetik bakmdan gzel grn iin bina cephelerinde uygulanan duvar trdr (ekil VI.9.). nce Yonu ta duvarlarda genel yapm kurallar unlardr: - nce yonu talarn yatak ve yan yzleri 15.00 cm. derinlie kadar dzgn ve keskin dorular eklinde gnyesinde tesviye edilmelidir - Talarn en kk kenar 20.00 cm.den az olmamal,15.00 cm. derinlie kadar kesit daralmas ve grnen yzeylerde ukurluk bulunmamaldr. Grnen yzeyler ya dz olmal ya da en ok 2.00 cm. kntl "Sklop Duvar" olmaldr - Derz kalnl, duvar boyunca 1.50 cm.yi gememeli talar duvarla iyi balant yapmaldr - ki ta sras arasndaki ykseklik fark en ok 2.00 cm., en kaln ve en ince ta sralar arasndaki fark da 4.00 cm.yi gememelidir - Dey derzler arasndaki uzaklk 10.00 cm.den fazla olmaldr

ekil VI.9 (D)-Kesme Ta Duvarlar: Bu tip duvarlar iki ekilde uygulanrlar: (D.1). Kesme Blok Ta Duvarlar: Olduka az grlen, iilii pahal, derz kalnlklar 1.00 cm.yi gemeyen, derinlikleri duvar kalnlklarna eit, birbirlerine gemeli ya da metal balant gereleriyle balanan ve el aralaryla, makinelerle kesilerek ilenen duvarlardr. (D.2).Kesme Blok Kaplama Ta Duvarlar: Arkalarndaki krgir duvarlarla birlikte rlen kenarlar dzgn ve gnyesinde kesilerek uygulanan ve iilii kesme-blok ta duvarlardakinin aynisi olan yapm pahal duvar tipidir. Bunlarda da ta kalnlk ve ykseklikleri 15.00 cm.den fazla iki derz aras 10.00 cm. den ok olmaldr. zellikle n cephe kaplamalarnda kullanldklar iin stabilite asndan st ste gelen talar saplamalarla yan yana gelen talar da dz ve atal kenetlerle iyice balanmaldr. nce yonu ve kesme ta duvarlarla ilgili ekiller aada verilmitir (ekil VI.10,11,12.):

35

ekil VI.10

ekil VI.11

ekilVI.12

VI.4.4.) Tula Duvarlar: eitli ekil ve boyutlardaki tulalarn balayc imento harcyla rlmesi yoluyla ina edilirler. Tulann imali, killi toprak ve baln belirli kvamda yorulup kalplanmas ve gnete

36

kurutulmasndan sonra 600 800 0C de piirilmesi eklinde olur. Ayrca ierisine kum, kl, tlm tula veya kiremit tozlar da katlmaktadr. Tula iyi pimi, dzgn kalplanm atlaksz, boluksuz, homojen, ince daneli ve youn olmaldr. 1.50 m. yksekten brakldnda ikiden fazla paraya ayrlmamal 12 saat su ierisinde brakldnda arlnn % 20 sinden fazla su emmemelidir. VI.4.4.1. tula trleri: (A)- Harman Tulas (A.1)- Dolu Harman Tulas1(DOHT) dolu gvdeli deliksiz olurlar (A.2)- Delikli Harman Tulas1(DEHT) dey delikli olurlar (B)- Fabrika Tulas (B.1)- Normal Tula (NT) 190 x 90 x 50 mm.lik olanlar (B.2)- Modler Tula (MT) 190 x 90 x 85 mm.lik " (B.3)- Blok Tula (BT) deiken boyutlu olanlar Harman tulalarnn basn dayanmlar genelde 25 - 40 kg/cm2 ile 30 - 50 kg/cm2 arasnda; Fabrika tulalarnn ise 60 -100 kg/cm2 arasnda olmaktadr. Fabrika tulalar arlklarnn % 18 i kadar su emerler (ekil VI.13,14.).

Tulalarn delik oranlarna gre snflandrlmas: 1.Dolu Tula 2.Seyrek Delikli Tula 3.Az Delikli Tula. L : Tulann uzunluu e: " genilii h: " ykseklii

st Yz L H Aln Yanak e

S:seyrek S S< %15 s

ekil VI.13: Tipik bir tula boyut gsterimi ve seyrek delikli tula

olmak zere ematik olarak tulalar yukardaki gibi tanmlanrlar (ekil VI.13.): malat yntemlerine gre fabrika tulalarnn snflanmas: 1. Sinerlememi Tulalar

1.1. Sinerlememi Dolu Tula (DOT) 1.2. " Dey Delikli Tula (DDT) 1.3. " Yatay Delikli Tula (YDT) 2. Klinker Tulas

2.1. Dolu Klinker Tulas (DOK) 2.2. Delikli Klinker Tulas (DEK) Dolu tulalar tayc duvarlarda, dey delikli tulalar yma yaplar ve tayc duvarlarda, yatay delikli tulalarsa betonarme karkas yaplar ve ayrc duvarlarda kullanlmaktadr. Sinterleme, ekil verilip kurutulmu tulann erimeye yakn sda piirilmesidir.

37

Donmaya dayankllklar ynnden tulalar: 1. Dona dayankl tula (cephe tulas -C) ve 2. Dona dayanksz tula (i yzey tulas -S) olmak zere iki gurupta deerlendirilebilmektedirler. Bundan baka piyasada hafiflii ve yaltm zellikleri nedenleriyle aranan "Hafif Tulalar" ve boluklu zel "Gaz-Beton Tulalar" da bulunmaktadr.

ekil VI.14: eitli dey, yatay delikli fabrika, blok ve pres tula rnekleri

VI.4.4.2. normal tulayla duvar rlmesi: Normal olarak ounlukla yaplarda kullanlan 190 x 90 x 50 mm.lik tulalarda bir boy, iki en ile bir derz genilii toplamna eit olarak alnr (L = 2 x e + 1derz). Tulayla duvarlar rlrken duvar ileriyle balanty iyi yapabilmek iin boyutlarla uyumlu olarak para tulalar kullanlr. Aadaki ekillerde de grld gibi tulann 3/4, 1/2, 1/4 gibi oranlar tulann aletlerle kesilmesi yoluyla elde edilir.

ekil VI.15

ekil VI.16

38

KRGR DUVARLARDA TULA SAYISI HESABI: 50x90x190 mm.lik (ykseklik x en x boy) tulalardan bir m3 lk 100 duvar hacmine her iki ynde ve normal blok rg eklinde 100 yerletirildiinde ka adet konulabilir? 100 zm: L: duvarn uzunluu, ykseklii, genilii ller (cm) n: bir sradaki tula says l : bir tulann boyu, eni, ykseklii Derzlerin (yatak ve dey) aralarndaki har boluu daima 1.00 cm. alndnda; L = n.l + (n-1).1 cm, Uzunlamasna (x ynnde) 100 cm = n1x 19 + (n1 1) x1 n1 = 5.05 5 adet Enlemesine (y ynnde) 100 cm = n2x 9 + (n2 1) x1 n2 = 10.10 10 adet Yksekliine (z ynnde) 100 cm = n3x 5 + (n3 1) x1 n3 = 16.80 17 adet 1 m3 de n = n1 . n2 . n3 = 5 x 10 x 17 = 850 adet kullanlr. rnek-1) rnek-2) 1.00 x 1.50 m kesitli ve ykseklii 3.50 m olan bir tula kolonun iinde 50 x 190 x 290 mm.lik (ykseklik x en x boy) ka adet H=350 cm tula kullanlabileceini hesaplaynz? 100 cm zm: H = 350 cm; h = 5 cm; n = ?; 350 cm = n x 5 + (n 1) x 1 n = 58.5, n 59 sra, 150 cm Bu sralardan 29 sra bir dorultuda, geriye kalan 30 sra da buna dik dorultuda (rg eklinde) yerletirileceinden yn olarak tula boy ve enine gre; 150 cm = n1 x 19 + (n1 1) x 1 n1 = 7.45, n1 7 adet, 1.sraya: n1 x n2 x 29 ; 100 cm = n2 x 29 + (n2 1) x 1 n2 = 3.61, n2 3 adet, 7 x 3 x 29 = 609 adet 150 cm = n3 x 29 + (n3 1) x 1 n3 = 5.03, n3 5 adet, 2. sraya: n3 x n4 x 30; 100 cm = n4 x 19 + (n4 1) x 1 n4 = 5.05, n1 5 adet, 5 x 5 x 30 = 750 adet TOPLAM TULA SAYISI: 609 + 750 =1359 adet, Yerletirilme tarz;
- 150 cm (3 tula) - 100 cm 29 19 ( 7 tula) 1. SIRA 29 19 (5 tula) 2. SIRA (5 tula) - 150 cm - 100 cm -

r1=50 cm rnek-3) ekilde verilen tula rg ate bacasnn ykseklii 5.00 m olduuna gre bu bacaya gidecek r2=70 cm 50 x 190 x 290 mm.lik tula saysn bulunuz. zm: H= 500 cm *. Baca st kenarnda tula alan: s = s2 s1; s1= (0.50)2 = 0.785 m2, r3=100 cm s2= (0.70)2 = 1.539 m2 r4=120 cm s= 1.539 0.785 = 0.754 m2 *. Baca alt kenarnda tula alan: *. Ortalama tula alan: s*= (s+ s) s = s4 s3; s3= (1.00)2 = 3.142 m2, s*= (0.754 + 1.382) = 1.068 m2 s4= (1.20)2 = 4.520 m2 * . Dolu tula hacmi: V = s* . H s = 4.520 3.142 = 1.382 m2 V = 1.068 x 5.00 = 5.340 m3 3 *. 1 m e konulabilecek ort. 50 x 190 x 290 lk fabrika tulas says 268 adet (bilinen hesap yntemiyle bulunan) olduundan; Toplam Tula Says : n = V . 286 = 5.340 x 286 = 1517.24 1530 ADET olur.

39

Yanda llendirilmi perspektif resmi verilen yma krgir, dey delikli tuladan yaplm kulbede kullanlacak 135 x 190 x 190 mm.lik anma boyutla15 20 rna sahip tula saysn (zayiat hari) hesaplaynz. 20 Verilenler: 120 *. Dtan da kulbenin boyutlar 625x575x290 cm H= 290 210 140 *. Duvar kalnl 19 cm (sva hari) 90 575 *. Kap [1 ad. 90x 210 cm (genilik x ykseklik)] *. Pencere [2 ad. 140x 120 cm (genilik x ykseklik)] 625 *. Lentolar, kap ve pencerelerin her iki yanndan H: Tretuvar stnden at demesi 20 er cm tamal, 20 x 20 cm kesitindedir stne *. Duvar st hatllar, 15 cm.lik tavan deme kalnl dldkten sonra bunun altnda 10 cm zm: *. Kullanlan tula 135/190/190 mm. (yk. x gen. x uzun.) kalnlktadr. Verilen boluklar tula hacminden dlecektir. *. Uzun kenar boyunca: 625 = n1 x 19 + (n1 -1) x 1 n1 = 31.3 adet *. Ksa kenar boyunca: 537 = n2 x 19 + (n2 -1) x 1 n2 = 26.9 adet Hatrlatma ! [537 = 575 - (2x19)] *. Ykseklik boyunca: 265 = n3 x 13.5 + (n3 -1) x 1 n3 = 18.3 adet [265 = 290 - (15+10)] *. Toplam tula says: 2 x 18.3 x (31.3+26.9) = 2130.12 adet (brt) *. Kap boluundaki tula: 90 = n4 x 19 + (n4 -1) x 1 n4 = 4.55 adet 4.55* 14.55=66.20 adet 210 = n5 x 13.5 + (n5 1) x 1 n5 = 14.55 *. Pencere boluklarndaki tula: 140 = n6 x 19 + (n6 -1) x 1 n6 = 7.05 adet 7.05* 8.35 = 58.87 120 = n7 x 13.5 + (n7 1) x 1 n5 = 8.35 adet *. Lentolardaki tula: (130+2x180 = n8 x 19 + (n8 -1) x 1 n8 = 24.55 adet 24.55* 1.45 = 35.67 20 = n9 x 13.5 + (n9 1) x 1 n9 = 1.45 adet *. TOPLAM NET TULA SAYISI: 2130.12 (66.20 + 58.87 x2 + 35.67) 1910 adet rnek-5)
1130 cm B.Arme Deme S1 A 590 S2 S2 S1 20 A 550 265 10 30 P1 P1 P1

rnek-4)

K1 S1 350 20 S2

K1 S2 350 20 PLAN 20

K1 350

20 S1 Grobeton 20

Blokaj A A KEST

Plan ve kesiti yukarda verilen tek katl tatil ky l grup binalar iin kullanlacak (390 x 200 x 190 mm: uzunluk x genilik x ykseklik) boluksuz hazr gazbeton blok duvar elemanlarnn toplam saysn, gerekli hesaplamalar yaparak ve aada verilen bilgilerden yararlanarak bulunuz. Verilenler: *.S1 kolonlar 30 x 30 cm. kare kesitli ve bina kelerinde, 4 adet, S2 kolonlar 20 x 40 cm. kesitli, binann orta aks kelerinde 4 adettir. Tm kolonlar arasnda ve 20lik duvar stlerinde 20 x 30 cm.lik kiriler (genilik x ykseklik olarak) kolonlarla balantl ekilde bulunmaktadr. *.Her rnek binada 3 adet 90 x 210 cm.lik K1 kaplar, 3 adet 100 x 120 cm.lik P1 penceresi bulunmaktadr. *. Saaklar da bulunan 10 cm. kalnlndaki deme, kirilerin zerinde yer almakta; binann deme stnden deme stne normal kat ykseklii 305 cm. gelmektedir. Tm boluk ve betonarme ksmlar dolu hacimlerden dlecektir. *.Tatil kynde bu tip 3 l odaya sahip rnek binalardan 25 adet bulunmaktadr.

40

zm: Brt duvar alan; [(11.30 2(0.20+0.30)).2 + (5.90 2x0.30).2 + (5.90 2x0.40).2]x2.65=109.71 Boluk ve beton alanlar; 3x0.90x2.10 + 3x1.00x1.20 = 9.27 m2 , Net duvar alan: 100.44 m2 100 = n1x39 + (n1 1) n1 = 2.525 adet 1 m2 duvar iin; 100 = n2x19 + (n2 1) n2 = 5.050 adet 5.050 x 2.525 = 12.75 adet 1 bina iin gerekli gazbeton blok says: 100.44 x 12.75 = 1280 adet, 25 bina iin gerekli gazbeton blok says: 25 x 1280 = 32000 adet bulunur. VI.4.4.3. tula duvarlarn yapm kurallar: a) Tulalar toz toprak v.s.den temizlenmi ve kullanlmadan nce slatlm olmaldr b) Kullanlan ara harc yzeye iyice yaylmal ve tula bu harcn zerine tam oturtulmal sralar yatay ve tesviyeli olmal c) Dey ve yatay derz kalnlklar 10 mm.yi (1.00 cm.) gememeli, dey derzlerin st ste gelmemesi iin en az eyrek tula kadar artma yaplmaldr d) Duvar rlmeden nce mutlaka bir ya da iki yze ip ekilmeli, olabildiince tam tula kullanlmal, yarm ve eyrek tulalar duvar balang ve bitiinde gerekli yerlerde (kelerde) kullanlmaldr e) Tayc duvarlarda her kat iin duvar geniliince ve 25.00 cm. yksekliinde betonarme hatl yaplmaldr f) Duvar rgs 2 0C den aa sdaki (souk) havalarda yaplmamal, gerekirse har ssn artracak nlemler alnmaldr g) Duvar ba ve sonlarn dzgn bitirebilmek iin balanty salamak zere "asma di" ya da "kademeli di" braklmaldr (ekil VI.17.).

ekil VI.17

ekilVI.18 VI.4.4.4. balca tula duvar dizileri: 1.) Dz Dizi (tulalar boylar dorultusunda ve duvar boyuna paralel yerletirilir). 2.) Kilit Dizi (tulalar enleri dorultusunda ve duvar boyuna dik yerletirilir). 3.) Dz Kl Dizi (tulalar boylar dorultusunda ve kalnlklar zerine duvar boyuna paralel yerletirilir). 4.) Kilit Kl Dizi (tulalar duvar boyuna dik kalnlklar zerine ve enleri dorultusunda yerletirilir). 5.) Dik Kl Dizi (tulalar duvar boyuna dik olarak alnlar zerine ve genilikleri dorultusunda yerletirilir). 6.) Yatay Zikzak Dizi (kilit dizi tulalarn saa sola 450 dndrlmesiyle oluturulur). 7.) Kl Zikzak Dizi (kilit kl dizideki tulalarn saa sola 450 dndrlmesiyle oluturulur) (ekil VI.18.).

41

VI.4.4.5. balca tula duvar rgleri: 1.) Dz rg (dz tula dizilerinin st ste ve kelerde bir yarim bir tam tula srasyla yerletirilmesi eklinde yaplr) (ekil VI.19.). 2.) Kilit rg (kilit tula dizilerinin st ste ve kelerde bir srada normal bir srada iki adet eyrek konularak yerletirilmesi eklinde yaplr) (ekil VI.19.). 3.) Blok rg veya artma rg (bir sra kilit dizinin zerine iki sra dz dizinin yan yana konulmas eklinde yaplr kelere eyrek balant yaplr duvar kalnlklar; bir tula boyu iin 19.00 cm. bir buuk tula boyu iin 29.00 cm. iki tula boyu iin 39.00 cm. iki buuk tula boyu iin 49.00 cm. ve tula boyu iin 59.00 cm. alnr) (ekil VI.20.). 4.) Dz Kl rg (dz kl dizilerin st ste ve artmal olarak konulmas eklinde yaplr yk tamayan kk ve blme duvarlarnda kullanlr) (ekil VI.21.). 5.) Katona rg (dz kl rgye benzer dekoratif amal ve baz tulalarn klcna konulmasyla oluturulan bir rg eklidir) (ekil VI.21.). 6.) Boluklu Duvar rgs (iki tula dizisi arasna 5.00 cm. boluk braklarak yaplan dz ve blok rgnn birlikte kullanld rg eklidir her 50 - 60 cm. de bir kenet tulalarla karlkl ba yaplmaldr) (ekil VI.22.). VI.4.4.6. yaplarda tula duvar balant ve birleim ekilleri: (A)- Kap ve Pencere Dileri: Aadaki ekillerde grld gibi kap ve pencerelerin duvarlara yerletirilebilmesi iin pencerelerde 5.00 cm. kaplarda da 10.00 cm.lik di kntlar braklr (ekil VI.23,24.). (B)- Dik Al Ke Birlemeleri: Birleen duvarlardan birisi keden eyrek tulayla balatlp dz dizi olarak rlr ikinci duvar buna kilit dizi olarak yanatrlr ikinci srada bunun tersi uygulanr (ekil VI.25.). (C)- Geni ya da Dar Al Ke Birlemeleri: Genelde bu birlemelerde 1.duvar 1.sras dz dizi, 2.duvar ise kilit dizi olarak yaplr. Kelere gelen tulalarn (a) boylar (b) geniliklerinin 1 / 4 kadar artrlr ya da azaltlr (a = b + 1/4; a = b -1/4 ). (ekil VI.26.).

ekilVI.20

ekil VI.19

42

ekil VI.21

ekil VI.22 (D)- Dik Saplanmalar: Duvarn 1.sras dz dizi olarak rlr, buna dik olarak saplanan 2.duvar ise kilit dizi olarak yanar. Her iki duvarn dey derz birleim yerinde tulalar 1/4 tula boyu kadar kaydrlr (ekil VI.27.). (E)- Eik Saplanmalar:Burada birleecek 1.duvarn 1.sras kilit dizi olarak, eik saplanan 2.duvar da buna dz dizi olarak yanatrlr. kinci sra rgde bunun tersi yaplr. kelere konan tulalarn dey derzleri 1/4 tula boyu kadar kaydrlr (ekil VI.27.).

43

(F)- Dik ve Eik Kesimeler: Birinci sradaki duvarlardan birisi dz dizi olarak buna dik veya eik gelen ikinci duvar her iki yandan da kilit dizi olarak yanar. kinci srada birinci srann tersi ilem yaplr (ekil VI.28.). (G)- Ayakl Tula Duvarlar ve Stunlar (Kolonlar):Estetik amal olarak ve uzun tula duvarlara destek olmak zere ya da nadiren yma binalarda yk tatmak amacyla uygulanrlar. Bunlardan bazlar iin rg ekilleri aada verilmitir (ekil VI.29,30.).

ekil VI.23

ekilVI.24

ekil VI.25

ekilVI.26

44

ekil VI.27

ekilVI.29 ekil VI.28

45

ekil VI.30

VI.4.5. Hafif Blok Veya Gazbeton Duvarlar: Yma ya da karkas yaplarda isi ve ses yaltmnda hafif duvar olarak uygulanrlar. eitli boyut, ekil ve gerelerle imal edilen bu duvarlarn tr mevcuttur: 1. Beton Briket Duvarlar 2. Al Blok Duvarlar 3. Gazbeton Duvarlar. 1. Beton Briket Duvarlar: Kum, akl, cruf, bims (snger ta) tula ve kiremit krklarnn imento ve suyla harmanlanp zel kalplarda dverek kalplanmas sktrlmas (vibrasyonla) eklinde imal edilirler. 1 m3 e 250 - 300 kg. imento katlr. Hafif olmalar tercih edilir (yaltm iin). Aada ekilleri verilen beton briketlerin boyutlar:(6 x 11 x 23, 10 x 20 x 40, 20 x 20 x 40 ya da 20 x 30 x 40 cm.) olur. Be yz kapal, bir yz ak olarak imal edilen beton briketlerin et kalnlklar 3.00 cm.den az olmamal delik hacimleri toplam da toplam briket hacminin sini gememelidir. Aralarda braklan derzler yatayda 1.50 - 2.00 cm. deyde 1.00 - 1.50 cm. olmaldr (ekil VI.31.).

46

ekil VI.31 2. Al Blok Duvarlar: Alnn belirli oranda suyla kartrlp kalplanmas ve kurutulmas ile imal edilir. Aada ekilleri verilen al blok duvarlar ya dolu gvdeli(delisiz) ya da boluklu (delikli) olarak yaplr (ekil VI.32.). Kalnlklar 8, 10, 12 cm. ve dier boyutlar da 50 x 50 ; 50 x 66.6 cm. olmaktadr. Her blokla 1 m2 duvar rlebilmektedir. Su ve neme kar hassas olan al blok duvarlar suyla temas eden yerlerde kullanlmamaldr:iilikleri kolay hafif oluu ayrca sva gerektirmemesi testereyle kesilebilmesi ve az yer tutmas dier iyi taraflardr. Derz kalnlklar 2.00 mm.yi gemez, artmal yerletirilen al bloklar dz rg olarak ve "al hamuruyla" yaptrlarak rlr. Yapda kullanm yledir:temizlenen zemin yzeyi slatlp ince bir al hamuru serilir. }zerine 1-2 cm.lik esnek bant (styrophor) denir; bunun zerine tekrar al hamuru serilip duvar rlr. Tavan ve duvar balantlar iin alminyum "T" profil kebent ya da kartonpiyer yaplr. Kap ve pencere ksmlarnda nce kasa yerletirilip sonra etrafna al hamuru dolgusu ve duvar rgs yaplr.

47

ekil VI.32 3. Gazbeton Duvarlar: Kuvarsit, alminyum tozu, imento ve suyun kartrlp kalplanmas, nce doada kurutulmas, sonra da yksek basnl buharda sertletirilmesi yoluyla imal edilen gazbeton duvarlar allm marka ismiyle "YTONG" ile de anlmaktadr. Donatsz ya da demir donatl olarak yaplabilen gazbetonlar ayni al duvarlarn zelliklerine sahiptirler; ses ve sya kar yaltmlar daha iyidir (ekil VI.33.). Genellikle u ekilde imal edilirler: 3.1. Blme Bloklar (7.50, 10.00, 12.50 cm. kalnlnda; 25.00, 50.00, 60.00 cm. yksekliinde ve 50.00, 60.00 cm. uzunluunda olurlar. Derz kalnlklar 1.00 cm. ara harc ise 250 - 300 dozlu imento olan blme bloklar genellikle yk tamayan yma yaplar ve karkas yap ayrc blme duvarlarnda kullanlr). 3.2. Lentolar (Yalnz boylar 1.00 - 1.25 m. arasnda dier boyutlar blme bloklardaki gibidir. Kap ve pencere boluklarn gemek iin yaplan lentolar elik donatl olarak da imal edilir ve montajda duvar zerlerine en az 15.00 cm. binmelidir). 3.3. Gazbeton Levhalar (10 - 30 cm. kalnlnda, 50 cm. yksekliinde1.00 m. ile 6.00 m. arasnda uzunlua sahip levhalar yerine gre "Dey Duvar Levhalar" ve "Yatay Duvar Levhalar" olarak ayr ayr imal edilmektedirler).

ekilVI.33

48

VI.4.6. Panel Duvarlar: Yalnz yk tamayan blme duvarlarnda uygulanan ve hafif agregali betondan yaplm, donatsz panellerden oluan duvarlardr. Kalnlklar 6,10,12,14,16,18 ve 20 cm., genilikleri 60 cm. dir. Ykseklik ve boylar da duvar genilii ile tavan ykseklii kadar imal edilir. Panel duvarlarn dier zellikleri al blok ve gazbeton duvarlarda anlatlanlarn benzeridir. Balayc malzeme olarak genellikle 250 - 300 dozlu imento harc kullanlmaktadr. VI.4.7. Beton ve Betonarme Duvarlar: 1. Beton Duvarlar: Genelde yma yaplarda ve krgir binalarda ve istinat duvarlarnda temel ve bodrum kat duvarlarnda, kalnl 20.00 cm. den az olmamak zere uygulanan duvarlardr. Beton duvarlar: 1.1. Beton blok duvarlar 1.2. Dkme beton duvarlar; olmak zere iki ekilde imal edilirler. Beton briket duvarlardaki esaslara benzer olarak yaplan blok duvarlar ounlukla 10 x 20 x 40 ; 20 x 20 x 40 ve 20 x 30 x 40 cm. boyutlarnda dolu gvdeli dz rg eklinde 200-300 kg/m3 dozlu imento harl imal edilmektedir. Yerinde dkme beton duvarlar ise yine 200 - 300 kg/m3 dozlu imento harl betonun nceden hazrlanan kalplar ierisine dklmesi yoluyla yaplrlar. Ancak burada beton duvar btn halinde olup rg szkonusu deildir (ekil VI.34.).

ekil VI.34

49

2. Betonarme Duvarlar: stinat duvarlar, yma yaplarn bodrum ve temel duvarlar ile yk, moment tayan yerlerde duvarn boyutlarna uygun olarak hazrlanan kalplar ierisine gerekli demir donat yerletirilerek betonarme betonu dklmesi yoluyla uygulanan duvarlardr. "Perde Duvar" olarak tanmlanan bu tip duvarlara yukardaki ekillerde rnek verilmitir (ekil VI.34.). VI.4.8. Karma ya da Kompoze Duvarlar: ki ayr cins krgir duvarn bir arada uygulanmasdr. rnein kaba yonu ta duvar ile tula duvar, beton briket ve tula duvarlar bir arada kesme ta ve tula, ta-briket ortak ya da kire kumta ve beton briket gibi iki ayr malzemenin beraber kullanld duvarlar saylabilir. Genellikle "Horasan Harc" denilen balayc malzemelerle rlen bu duvarlar n ve arka yzlerinde iyi bir grnm elde edebilmek iin kalnlk ynnden en fazla 10 narinlik derecesinde yaplmal ve duvar kalnl toplam herbir ta duvar tabakas kalnlklarnn ayr ayr enkk tabaka kalnl snrlarnn toplamndan az olmamaldr. Aadaki ekillerde tula hatll moloz ta duvar ve yatay-dey tula tabakal ince yonu ta duvar rnekleri grlmektedir (ekil VI.35.).

ekil VI.35

50

VII. BACALAR
Binalardaki eitli hizmetleri yerine getirmek zere yaplan bamsz kanallara "BACA" denilmektedir. Bacalar hizmet amalarna gre drt guruba ayrlmaktadr; (1).Ate Bacalar (2).Havalandrma Bacalar ve Iklklar (3).p Bacalar (4).Tesisat Bacalar. VII.1. ATE BACALARI: Kalorifer soba mine ve fabrika ocak ve kazanlarnda yanan kati sv ya da gaz yaktlarn dumann di atmosfere atmak iin yaplan ksmlardr. Ate bacalarnda genellikle tula piirilmi kil knk beton knk ve bzler ile zel baca bloklar kullanlmaktadr. VII.1.1. Bacalarn Yapm Kurallar Ve Dzenlenme ekilleri: (a)-Bacalar i duvarlarda dzenlenmelidir. Bu sayede baca iindeki hava younluu di atmosferinkinden daha az ve baca ii daha scak olacak ve dolaysyla daha iyi ekecektir. Di duvara konulmak zorunda olan bacann at eiminden dolay at st seviyesinden olduka yukarda yaplmas arttr. Bu da grnm ve stabiliteyi bozar. mine bacalar iin rnek tekil eden bu durum iin en az 19.00 cm.(bir tula boyu) kalnlnda baca rmek gereklidir. H > 250 cm. olan bacalar atya elik tellerle balamak gerekir (ekil VII.2.). (b)-Bacalarn uzun kenarlar at eimine paralel olmaldr. (c)-Bacalar at mahyalarn ve birleim noktalarn kesmeyecek ekilde dzenlenmeli buna zorunlu kalnyorsa bacann eimi 600 nin altnda kalmak zere at arasnda kaydrlmaldr. (d)-Bacalar mmkn olduunca birarada guruplandrlmal ve at zerine en az sayda kartlmaldr (ekil VII.3.). (e)-Bacalar en yksek at mahyas seviyesi ya da komu bina st kotundan en az 50.00 cm. daha yukarya kartlmaldr. Aksi halde rzgar nedeniyle geri tepme meydana gelebilir. (f)-Her soba ve ocak iin ayr bir baca yaplmal ayni baca kanalna birden ok baca delii almamas salanmaldr. Bu zorunlu olarak uygulanacaksa iki delik arasnda en az 30.00 cm. ykseklik fark bulunmaldr. Borular baca ierisine en fazla duvar kalnl kadar girmelidir. (g)-Baca ii derz aralklar harla iyi doldurulmal dz derz yaplmal ve iyice perdah ekilmelidir. Baca ii kesinlikle svanmamal bu yzden dklecek sva paralarnn bacay tkamas nlenmelidir. (h)-Bacalarn bina ve at arasnda kalan di yzeyleri derzlerden kmas olas ate ve yangn tehlikesinden korunmak amacyla mutlaka svanmaldr. (i)-Bacalar ahap demelerden geerken evresindeki aksamn ate ve sdan etkilenmesini nlemek amacyla "baca kasnaklamas" yaplmal kasnaklar baca yzeyinden en az 20.00 cm. geriden gemeli ve araya amyant gibi yanmaz malzemeler konularak yaltm yaplmaldr (ekil VII.3.). (j)-Baca ierisindeki kurumun zaman zaman temizlenebilmesi iin bodrum kat demesinden 70.00 cm. yukarda en az bir temizleme delii braklmaldr. Bu delikler sobal binalarda her baca iin her katta birer adet braklr (ekil VII.2.).

51

(k)-Baca kesitleri genellikle kare dikdrtgen ya da dairesel olmaktadr ve baca dipleri yamur kar v.s. sularn gemesini nlemek zere inko veya bakir saclarla kaplanmal baca zerine yine ayni malzemeden balk yaplmaldr (ekil VII.1.).

ekilVII.1

ekil VII.2

52

ekil VII.3 VII.1.2. Baca Hesabyla lgili Uygulama: Bacalar tuladan rlecek olursa en kk kesit 10x10 cm. bunun yansra en uygun kesit de 20x20 cm. olmaktadr. Dikdrtgen kesitli bacalarda uzun kenar ksa kenarn 1.50 katndan daha fazla olmamaldr. Kalorifer bacalarnda yaplan en uygun boyutlar 47x47 cm. ya da 47x60 cm. arasndadr. Bacalarn iyi ekebilmesi iin enkesit alan hesabinin iyi yaplm olmas gerekir; bunun iin "Faust Forml" kullanlr: Formlde;

F =

W H

F: Baca kesit alan (cm ) W: Is gereksinimi (Kcal/saat) H: Baca ykseklii (m.)

deerleri yakt trne gre: Linyit iin......................... 0.033 Kok Kmr iin............. 0.029 Sv yaktlar iin............... 0.025 Gaz yaktlar iin............... 0.020 1.0 m3 bina hacmi iin gerekli olan (W) deerleri aadaki tabloda verilmitir: Pencere Durumu Tek Pencereli (Tek cam) ift Pencereli (ift cam) 200 77 60 300 70 55 Toplam Bina Hacmi (m3) 400 500 800 2500 64 58 51 39 50 45 40 30 3000 32 25

Baca ykseklikleri ise aadaki tesislerde enkk deerler olarak; -Byk merkezi stma tesisi iin................. ~16.00 m. -Orta .................. 12.00 -16.00 m. -Kk .................. 10.00 -12.00 m. -Soba bacalar iin ....................................... 4.00 - 6.00 m. rnek-1: Baca kesiti 0.36 m2 olan kaloriferli bir binann planda alan 200 m2 ve kat ykseklii 2.90 m. olduuna gre kazanda linyit kmr yakld ve binann da tek pencereli 4 katl olduu dnlerek bu yapnn baca yksekliinin ne olmas gerektiini hesaplaynz.

53

zm: *. Baca kesit alan F = 0.36 m2 ; (60 x 60 cm.) . Kat alan A = 200 m2 Bina hacmi: . Kat ykseklii h = 2.90 m V = 4 x A x h = 4 x 200 x 2.90 = 2320 m3 . Kat says 4 W = 39 (yukardaki tablodan uygun deer olarak alnr) = 0.033, V = 2320 m3 iin *. Faust Formlne gre baca ykseklii;

W F = H

.W 0.033 x39 H = = 0.36 = 12.78m bulunur. F

*. at demesinden itibaren rlecek en kk baca ykseklii de; 12.78 - (4 x 2.90) = 12.78 - 11.60 = 1.18 m. olmaldr. rnek2) Baca inaatyla ilgili teknik zellikleri ve boyutlar verilen okkatl ve kaloriferli konut binasnn, dier verilerini de kullanarak yalnz bir dairesinin net alann m2 olarak hesaplaynz ve ematik kesit ekil zerinde lleriyle gsteriniz. Verilenler: *. Bina herbir katnda ikier daireye sahip ve toplam 5 katldr. Katlar, bir bodrum, bir zemin ve 3 normal kattan olumaktadr (bodrum kat stlmaz). *. Normal katlarn ykseklii (iten ie ve tabandan tavana net ykseklik olarak) 2.70 m; bodrum kat ykseklii ise net 2.60 m.dir. *. Katlar aras deme kalnlklar her yerde 0.12 m.dir. *. Bina tek pencerelidir (ift kasa-tek cam) *. Kalorifer bacasnn kesit alan kare olup ~ 0.300 m2 dir. *. Bacann at kat demesi zerinden ykselebilecei en fazla ykseklik 3.96 m alnacaktr, *. Kazanda linyit kmr yaklacaktr. zm: *. Toplam daire says: (5-1) x 2 = 8 *. Net kat ykseklii: 2.70 m; net bodrum kat ykseklii: 2.60 m *. Bina toplam ykseklii: 4 x 2.70 + 2.60 + 5 x 0.12 = 14.00 m *. Toplam baca ykseklii: H = 14.00 + 3.96 = 17.96 m *. Baca kesit alan: F = 0.300 m2 (veriliyor) *. Linyit iin = 0.033 (tablodan) *. Tek pencere iin W saysn elde etmek iin Faust Formlne gre;
at 0.12 3. Kat 0.12 2. Kat 1. Kat Zemin Kat Bodrum K. 0.12 2.70 14.00m 2.70 0.12 17.96 2.70 0.12 2.60 2.70 3.96

*. (V) Toplam faydal (stlacak) bina i hacmi iin W deerleri tablosundan interpolasyonla; V= 2500 3000 7 500 D.O. W= 39 - 32 0.474 V 34 V= 2500 +34= 2534 m3 *. Toplam stlacak hacimlerin taban alanlar toplam: A = 2534 / 2.70 = 938.52 m2 *. 1 dairenin net (i) alan: 938.52 / 8 = 117.30 m2 olmaktadr. *. Not: Problemin zmnde, W=38.526 deeri yaklak 39 olarak (tamsay) alnrsa V = 2500 m3 olmakta, buna kar gelen A = 2500 / 2.70 = 926 m2; bir dairenin alan ise 115.75 m2 elde edilmekte; bu anlamda bir miktar farkl sonu bulunmaktadr.

W F H 0.300 17.96 W = = F = 0.033 H W = 38.526

rnek3) Aada zellikleri verilen kaloriferli binann; a) Toplam baca yksekliini ve kare olan bacann kenar llerini bulunuz, b) at kat demesi ve at rts zerinde kalan baca yksekliklerini verilen bilgilerden yararlanarak hesaplaynz ve ematik kesit ekil zerinde lleriyle gsteriniz?

54

Verilenler: *. Kalorifer kazannn bulunduu bodrum kat hesapta hacim olarak gznne alnmayacaktr. *. Bir katta 3 daire vardr ve bina 3 normal + 1bodrum katl olup bir dairenin net alan 87.50 m2 dir. *. Normal katlarn ykseklii (deme stnden deme altna net ykseklik olarak) 2.80 m; bodrum kat ykseklii ise net 2.50 m.dir. *. Katlar aras standart deme kalnlklar her yerde 0.12 m.dir. *. Bina ift pencerelidir (hava boluklu ift cam) *. Kalorifer bacas binann ortasna rastlamakta olup (mahya hizas) saaklar dahil kare eklindeki binann dtan da kenar lleri (14.50 x 14.50 m)dir. *. Bina fuel-oil ile stlacaktr. zm: *. Geometrik llerden tam mahya hizasnda atnn ykseklii: X a 2. Kat 14.50/2= 7.25 m Tg = 1 / 3 = 0.33; X / 7.25 = 0.33 X = 2.417 m 1. Kat *. Toplam baca ykseklii: H = 3x2.80+2.50+4x0.12+2.417= 14.297 m Zemin Kat *. Istlan toplam faydal hacim: V=87.30x3x3x2.80 2200 m3 *. Fuel-oil iin = 0.025 (tablodan) Bodrum K. *. ift pencere iin W says (interpolasyonla) W= 31.76 Kcal / h; (800 ile 2500 m3 arasnda D.O. ile interpolasyon) Faust formlyle F =
0.50 2.417(X) 0.12 2.80 0.12 0.12 0.12 2.50 2.80 11.38 2.80 H

31.76 W 0.025 0.21m 2 baca kesit alan bulunur. 14.297 H

*. (a) Uygun baca boyutu: a = 0.21 = 0.458 m (46 x 46 cm.lik kare baca) *. (b) at demesi stnde kalan baca ykseklii: h = 2.917 m at rts stnde kalan baca ykseklii: h = 0.50 m. olacaktr. VII.1.3. Bacalarn rlmesi: Aada ayr ayr ekilleri verilen baca rgleri gurupta deerlendirilir (ekil VII.4.). (A). Beton ya da Kil Knk lerle Baca rlmesi: Genellikle aplar 15, 20, 25, 30 cm.; boylar 30, 40, 50 cm. ve et kalnlklar da 1.50 - 3.00 cm. olan dairesel kesitli bacalar eklinde rlrler. Bir ucu dz dier ucu muflu olarak yaplan kil knkler aralarna imento harc konularak st ste yerletirilir. D ksmlar ayrca tula duvar rlerek takviye edilir. (B). Beton Kil ya da zel Bloklarla Baca rlmesi: Genel olarak dairesel baz durumlarda da kare kesitli bloklar eklinde rlen bacalardr. Bu iler iin zel olarak imal edilen baca bloklarndan "Beton Briket"ler delikleri krlmak yoluyla da baca blou olarak kullanlmaktadr. (C). Normal Tula ile Baca rlmesi: Bu tip bacalar iin genel olarak normal tula (NT) kullanlr. Bu rg eklinde baca kesitleri kare veya dikdrtgen olmaktadr ve tula duvar rg kurallar geerlidir.

55

ekil VII.4

VII.2. HAVALANDIRMA BACALARI VE IIKLIKLAR: Yaplarda kirli, kullanlm ve kokusu iyi olmayan havay dar atmak ve yerine temiz hava temin etmek amacyla yaplan bacalara "Havalandrma Bacalar" denilir. Bu ilem yalnz alt katlara k salamak iin yapldnda ad "Iklk" olur. Havalandrma bacalarndan yararlanacak ksmlar yatak odalar mutfak banyo ve WC pencereleri ve nadiren oturma odalar olabilir (ekil VII.5.). Bu bacalarn kesitleri genelde dikdrtgen olup kenar uzunluklar 1.00 - 2.50 m. arasndadr. ekilleri aada verilen klklar ve havalandrma bacalar aynen ate bacalarndaki gibi rlr ancak kenar uzunluklar arasnda 1/3 baintisi olmaldr.

56

ekil VII.5 VII.2.1. nt (Shunt) Bacalar: Yanda ekli verilen hem ate hem de havalandrma bacas olarak yaplan ve genellikle kaloriferli binalarda uygulanan baca tipidir. Sistemde ayn bacaya birden fazla soba borusu veya havalandrma delii balanr. nt bacalar ya normal tulayla ya da zel olarak kalplanarak dklm (ekilleri verilen) beton bloklarla yaplr (ekil VII.6.). Blok boyutlar: 16, 20, 26 cm. en 41, 56 cm. boy 25 cm. ykseklik ve 3 cm. et kalnldr. Bloklar aralarna imento harc konularak st ste yerletirilmek suretiyle rlr. (a) iki gzl (tek sra balantl) blok (b) gzl (iki sra balantl) blok (c) en alt sra blou. VII.3. P BACALARI: ok katl okul hastane ve konutlarda plerin insan salna zarar vermeden toplanmasn temin etmek amacyla yaplan olduka kullanl bacalardr. p bacalar genel olarak 30 cm. apnda ve dairesel kesitli beton ya da srlanm kil knklerden veya galvanizli satan yaplrlar. Her katta plerin saca hermetik kapakl bir giri az bulunmal baca ii zaman zaman mekanik bir frayla temizlenmeli ve p bacalarna mutlaka havalandrma bacas da yaplmaldr. Bu tip bacalara atlacak olan pler mutlaka naylon torbalara konulup kapatlarak dalmas ve evreyi kirletmesi nlenmelidir (ekil VII.7.). VII.4. TESSAT BACALARI: Binalarn su scak su kalorifer elektrik havalandrma klima telefon televizyon ve buna benzer her trl tesisatn boru ve kablolarn biraraya toplamak ya da dardan grnmeyecek ekilde gizlemek amacyla yaplan bacalara "Tesisat Bacas" denilmektedir. ekilleri aada grlen bu bacalarda oluacak arzalar gidermek ve baca iinde alabilmek zere ahap ya da galvanizli sac kapak veya kaplar yaplarak gerekli balant salanmaldr. Yeterli kesit ve genilikte yaplmas gereken bu bacalarda trmanma iin asma merdiven ve her katta alma platformu yaplmas da uygun olmaktadr (ekil VII.8.).

57

ekil VII.6

ekil VII.7

58

ekil VII.8

59

VIII. DLATASYON DERZLER

Yapnn kendi arl ya da oturduu zeminden gelen birtakm etki hareket ya da kmeleri nlemek zararlarn azaltmak ve dey hareketlerin yapnn tamamna yaylmasn nlemek amacyla yaplan derzlere "DLATASYON DERZ (Ayrma Derzi)" denilmektedir (ekil VIII.1.). Yaplardaki bu istenmeyen hareketlere yol aan etkenler esas itibariyle drt temel gurupta toplanabilirler: 1.Zemin yapsnn homojen olmamas 2.Y.A.S.S.nin deiken olmas 3.Temel tabanndaki yk dalmnn deiken olmas 4.Binay oluturan elemanlarn birbirlerinden farkl genlemeleri. Dilatasyon Derzleri balca guruba ayrlmaktadr. (1). Oturma ve Genleme Derzleri (2). Titreim Derzleri (3). Hareket Derzleri. VIII.1. OTURMA VE GENLEME DERZLER: Bunlar yapya zeminden kendi arlndan ve farkl eleman genlemelerinden gelen etkileri nlemek zere braklan derzlerdir. Dilatasyon derzleri yapda her 30.00 m. de bir konulmaldr. Baz uzun binalarda bu boy snrlamas 40-50 m. ye kadar karlabilir. Bu derzler binay temelinden atsna kadar tamamen ayran ksmlara blen boluklar olup bina blounun her 10.00 m. boyu iin 1.00 cm. hesabedilerek genilikleri yaklak 1-3 cm. arasnda alnmaktadr.

ekil VIII.1 Yapya temelden gelecek nem ve su gibi zararl etkilere kar da derzler bitml levha kee ve dier yaltm gereleriyle doldurulur. Yapda balca drt ayr ksmda oturma ve genleme derzi uygulanr: VIII.1.1. Temelde Dilatasyon Derzleri: ki bina blounun temelleri arasna lastik ve benzeri yaltm levhalar konularak yeralt suyunun ykselip yapya zarar vermesi nlenmektedir (ekil VIII.2.). VIII.1.2. Duvarda Dilatasyon Derzleri: ki bina bloklunun duvarlar arasnda dzenlenmesi gereken derzlerin bina dardan grnmelerini nlemek iin derzlerin nleri alminyum bakir veya galvanize sac levhalarla ya da yamur ini borularyla kapatlr kamufle edilir (ekil VIII.3.).

60

ekil VIII.2 ekilVIII.3 VIII.1.3. Demede Dilatasyon Derzleri: Demeler arasnda kap veya koridor gibi gei yerlerinde yaplan ve genellikle alminyum prin levhalarla kapatlan derzlerdir. Tkezleyip taklp dmeleri nlemek bakmndan bu derzlerin deme kaplamas st kotunda levhalarla kapatlmas uygun olmaktadr (ekil VIII.4.).

ekil VIII.4

61

VIII.1.4. at ve Terasta Dilatasyon Derzleri: Eer at ahap at ve kiremit rt olarak yaplacaksa dilatasyon derzi yapmaya gerek yoktur. Oturma bykse ve derz mutlaka yaplacaksa kenetli olarak hazrlanan ve paslanmaz levhalarla kapatlr. Teras atda derz iin yanyana rlen yarim tula kalnlndaki iki duvarn zerine birlikte ya da ayr ayr beton harputa dklr ve zeri paslanmaz metal levhalar evrilerek kapatlr (ekil VIII.4.). VIII.2. TTREM DERZLER: Fabrika atelye ve sanayi yaplar gibi yerlerde deme zerine oturtulan eitli i makinelerinin verdii grlt ve titreimi azaltmak iin yaplan derzlerdir. Bunun iin ncelikle yaplan salam temelin ierisi su ve neme kar yaltm gereleriyle doldurulur gerekli derz boluu braklr ve ieriye ayrca makine temeli yaplr. Ayrca ift temel yaplp stteki makine temeli yzer temel eklinde evresi lastik v.s. ile kaplanarak ve gerekli yaltm derzi braklarak alt temel zerine oturtulabilmektedir.

ekil VIII.5 VIII.3. HAREKET DERZLER: Betonarme elik ya da kompoze uzun kprlerde genlemeden doacak i gerilmeleri ve kilit kuvvetleri nlemek atlamalar ayrlmalar ve zorlanmalar ortadan kaldrmak amacyla aada grld gibi yaplmaktadrlar. Burada derzlerin metal plakalarla rtlmesi yerine kelerdeki krlmalar nlemek iin kebentlerle veya plakalarla takviye yapmak esastr (ekil VIII.5.).

62

IX. YALITIM (Tecrit-zolasyon) LER

Yap ve iersndeki canl cansz varlklar ses su nem s ve soua kar korumak iin alnan nlemlere "YALITIM" ya da "TECRT" dier bir deyile de "ZOLASYON" denilmektedir. Yaltm genelde temel ama iin yaplmaktadr: 1.Su ve neme kar 2.Isya kar 3.Sese kar yaltm. IX.1. SU VE NEME KARI YALITIM: Yap ve onun elemanlar iin ok zararl olan su ekilde gelir ya da oluur. -Yamur kar yeralt yerst ve birikinti sularyla yapya dardan gelen sular -naat halindeyken yapnn elemanlar (beton sva duvar harlar v.s.) ierisindeki bnye sular -Su tesisatlarndan szan ve yap ierisinde oluan sular. Su yaltm nedir? Bir yapda su yaltm, nereden ve ne ekilde gelirse gelsin, suyun yapya veya bir ksmna veya kapsad hacimlere zarar vermesini nlemek grevini stlenmitir. Yapda su yaltmnn amalarndan biri yapy yap dndan gelen suyun zararlarndan korumak, dieri de kullanlm suyun etkilerinden korumaktr. Yani su deposu, slak hacim vb su tutucu yap elemanlarndan szan suyun yapya verdii tahribat nlemektir. Yzme havuzu su yaltm ile ilgili baz detaylar. Yzme havuzu su yaltmlarnda imento bazl su yaltm kullanlmas yaygn bir uygulamadr. nk yaltm zerine yaplacak kaplama ve yaptrma tabakalarna en iyi uyum salayan yaltm malzemesi imento bazl yaltm malzemeleridir. Bu yaltmn uygulanmas srasnda u detaylara zellikle dikkat etmek gereklidir. 1) Yaltm yaplmadan nce betonarme yzeydeki apak, kir, kalp ya artklar vb ayrc katmanlar temizlenmeli. 2) Varsa kalp konik delikleri zel tka malzemesi ile tkanmal. Kalp gerdirme demirleri mmknse oksijen kayna ile kesilmeli. Ve bu blgelerde 10x10 cm lik fibrocam takviye tl kullanlmal. 3) Tm keskin keler aderans arttc katlm har ile yuvarlatlmal. 4) Yaltm oynamayacak salam yzeylere uygulanmal. Eer betonarme zerine yaltm yaplm ise ve yaltm zerine dzeltme svas uygulanmas gerekli ise sva kalnl 1-1.5cm yi gememeli aksi takdirde yaltm sva arln tamayacaktr. Bu durum zorunlu ise tm yzeyde fibrocam file kullanlmal. 5) ok scak havalarda yaltm ncesi duvar slatlmal ve yaltm dorudan gnee maruz braklmamal. 6) Aydnlatma lambalar etraf PU mastik ile mastiklenmeli. ) Souk derz hizalarnda mutlaka takviye tl kullanlmal. Bu blgelerde yaltm daha elastik olarak uygulanmal. 8) Seramik kaplamalarda uzun boylarda PU mastik ile dolgu yaplarak genleme derzleri oluturulmal. Aksi takdirde seramiklerde kabarmalar oluacaktr.

63

9) Tama oluklarnn betonarmesi havuz ana gvdesinden ayr dklmemeli. Eer ayr dklmse mutlaka takviye tl kullanlmaldr. IX.1.1. Su ve Neme Kar Alnacak nlemler: -Geni saakl bir atyla binay stten kapatmak ve korumak -Binay ya yapay ya da doal ta plakalarla kaplamak ya da ierisine yaltm gereleri katilmi d sva kullanmak -Bina yzeyine gelen suyu atmak iin kap ve pencerelerde denizlik damlalk parapet ve benzeri profiller kullanmak -Binann zemin kotunda epeevre dtan 70-100 cm. geniliinde tretuar denilen yaya kaldrmyla evrilmesi -Her trl drenaj uygulamak. IX.1.2. Su ve Nem Yaltmnda Kullanlan Balca Gereler: -Doal asfalt -Bitm -Rberoit -Yapay asfalt -Katran -Kanevie -Mastik asfalt -Bitm emlsiyonu -Jt bezi -Har ierisine % 0.2-15 arasnda katlarak kullanlan "Sika" ya da "Antihidro" gibi katk maddeleri saylabilir. IX.1.3. Su ve Nem in Yaplan Yaltm ekilleri: (IX.1.3.1). drenaj: Yapy her trl yzey ve sznt sularnn etkisinden kurtarmak ve suyu uzaklatrmak iin ve iki trl uygulanr. (a)-D Drenaj (b)- Drenaj D drenajda bina evresine temel duvarlarndan 50-100 cm. uzaktan ve temel tabannn 30-50 cm. daha altnda doal zemin ini ynnde ve % 5-10 eim verilerek alan kanallara 20 cm. apnda ve 2.00-4.00 cm. aralkl olarak beton bz ya da knkler denir. zerlerine nce iri sonra da ince ta ve kumlu zemin ve en son olarak da kil dolgu yaplarak sktrlr. D drenajn uygulanabilmesi iin kanaln ke yapt noktalarda kanal tabannn 15-20 cm. altndan bahe kotuna kadar en az 50x50 cm. kesitli "rgarlar" veya "bacalar" yaplmaldr (ekil IX.1,3.). drenajda ise binann genellikle bodrum katnda ve merkezi bir yerinde deme kotundan en az 2.00 m. daha aada 50x50 cm. kesitinde drenaj kuyusu alr. Daha sonra kuyu tabanna 15-20 cm. mesafeye kadar su pompas hortumu uzatlarak ucu szgeli bu boru ya da hortumdan zemin kotuna 4050 cm. kadar yaklaan suyun otomatik olarak drene edilmesi salanr. Drenajla ilgili ekiller aada verilmitir (ekil IX.2.).

ekil IX.2 ekil IX.1

64

ekil IX.3 (IX.1.3.2). temelde yaltm: Bu yaltm ekli iin binann normal zemin zerine oturan en alt demesi iine suyu geirmeyecek yaltm gereleri konulur. ekilleri aada verilen bu yaltmn en ok kullanlan gereleri (ekil IX.4.): -Bitml karton (RBEROT) Jt bezi Kanevie gibi tabaka halindeki gerelerin yzeye yaptrlmas yoluyla -Suni ya da Mastik asfalt gibi viskozitesi yksek gerelerin yzeye serilmesiyle -Bitm ve Katran gibi syla yumuayan ve akkan hale gelen gerelerin yzeye frayla srlmesi eklinde -Birtakm bitm emlsiyonlarnn ve katk maddelerinin beton harc ierisine kartrlmas suretiyle uygulanmaktadr

ekil IX.4

65

(IX.1.3.3). w.c. banyo ve slak hacmlarda yaltm: Su tesisatlarndan szan sularn deme kaplamalarndan geip yapya ve alt katlara zarar vermesini nlemek iin yaplan bir yaltm eklidir. Demede alttan yukar doru yaplan yaltm ilemleri u srayla uygulanr: -En az 3.00 cm. kalnlnda ve % 3-5 meyil verilmi Tesviye Betonu ierisine "Sika" ve benzeri su yaltm solsyonu katilmi olarak dklr. -Araya en az 2.00-3.00 cm. kalnlnda "Mastik Asfalt" serilir. -En ste mozaik veya imento harl deme kaplamas yine ierisine yaltm gereci katilmi olarak serilir. Islak hacimlerin duvarlarnda da aynen demelerdekine benzer yaltm ve gereleri kullanlr. Aadaki ekilde her iki yere ait yaltm birarada grlmektedir. Duvarlarda sade duvarn st yzeyine 1 cm.lik yaltm malzemesi (rberoit-asfalt v.s.) onun stne 0.5 cm.lik sva teli (metal depluvaye rabitz v.s.) onun da zerine 2.5 cm. kalnlnda imento harc ve en ste duvar kaplamas yaplarak yaltm salanm olur (ekil IX.5.).

ekil IX.5 TERAS SU + ISI YALITIMI YAPILMASI (Yaplacak Yaltmn Katmanlar): NER 1) Eim ap + Bitm astar + Polyester su yaltm rts 300C (1.kat) + Polyester su yaltm rts (2.kat) + Extrude polistren (3-4-5 cm) + 150 gr/m2 geotekstil kee + Koruma ap + Kaplama NER 2) Eim ap + Bitm astar + Polyester su yaltm rts 300P (1.kat) + Polyester su yaltm rts (2.kat) + Extrude polistren (3-4-5 cm) + 150 gr/m2 geotekstil kee + Koruma ap + Kaplama NER 3) Eim ap + 2kat Polyester su yaltm rts CP43 + Extrude polistren(3-4-5 cm) + 150 gr/m2 geotekstil kee + Koruma ap + Kaplama

66

NER 4) Eim ap + 2kat Likit Plastik Zar (veya Liquid Rubber/S) + Extrude polistren (3-4-5 cm) + 150 gr/m2 geotekstil kee + Koruma ap + Kaplama Su deposu yaltmnn pf noktalar. Su deposu iten su yaltmlarnda imento bazl su yaltm kullanlmas yaygn bir uygulamadr. Eer bitml membran ile depo ii su yaltm yaplacaksa bu durumda membran nne duvar rm gibi masrafl inaat ileri ortaya kaca aktr. Biraz pahal olmakla beraber PVC, TPO tr membranlar kullanlarak ok uzun mrl su yaltm yapmak mmkndr. Srme esasl yaltm uygulamalarndaki detaylar havuz yaltmndakiler ile hemen hemen ayndr. Ykseklii fazla olan su depolarnda stten su doldurulmas srasnda suyun dorudan yaltma dmesini nlemek yaltmn mr asndan nemlidir. Her su deposunun taban temizlik asndan meyilli olmal ve bu meyil bitiminde amur vs toplama ukuru oluturulmal. Su doldurma ve boaltma vanalarnn etrafnda su szdrma yolunu uzatmak iin flan kullanlmaldr. ok gzl su depolarnda ortak duvarlarn su yaltm da mutlaka yaplmaldr. Ayn ekilde depo tavannn ieriden su yaltmda ihmal edilmemelidir. me suyu depolarnda ieriden yaplacak olan su yaltmlarnda kullanlacak olan malzemeler suya zarar vermeyecek malzemelerden retilmi olmaldr. Su depolarnn dardan yaplacak olan su yaltmlar da en az ieriden yaplan su yaltm kadar nemlidir. nk dardan ieriye szan sular hem deponun stok suyunun kirlenmesine yol aar, hem de deponun tayc sisteminde geri dnlmez tahribatlara neden olur. SU DEPOSU VE SU YALITIMI YAPILMASI (Yaplacak Yaltmn Katmanlar): Su geirimsizlik katkl eim ap (Betonarme duvarlarda kalp iilii ve beton dkm iilii bozuksa aderans arttrc katlm sva ile duvar yzeyi dzeltilmelidir)+(tamamen yada sadece kelerde file uygulamal) +koruma ap + Kaplama (IX.1.3.4). teras ve atda yaltm: Bu elemanlarnda yaplacak su ve nem yaltmlar ok nemli olmakla birlikte s yaltmyla birlikte uygulandndan ilgili ksmda ayrntl olarak anlatlacaktr Bina yaltm nelerden oluur, nelere dikkat etmeliyiz? Bir binann su yaltm o binann bulunduu araziye, kat adedine, at biimine, cephe detaylarna ve bunun gibi bir ok deikene bal olarak oluturulmaldr. imdi bunlara ksaca bir gz atalm. 1) at: Binann at kaplamas, estetik ve fonksiyonelliin bir arada olaca nemli bir yap elemandr. Estetiin n planda tutulduu atlarda shingle veya metal kiremit kaplama kullanlabilir. Estetik aranmayan endstriyel atlarda ise bitml membran, PVC membran, oluklu sandvi panel kullanlabilir. 2) Bodrum perde yaltmlar imento bazl yaltm, bitm esasl membran ve PVC membran kullanlarak yaplabilir. Bu yaltm malzemesi de dolgu ncesi yrtlma ve bozulmalara kar mutlaka korunmal ve yumuak geri dolgu malzemeleri ile kullanlmaldr. Kaya vb malzemelerle geri dolgu yaplmamaldr. 3) Islak hacimler bitml membran veya imento bazl su yaltm malzemeleri ile yaltlabilir. 4) Zemine oturan demelerde topraktan gelen neme kar mutlaka nem yaltm yaplmaldr. Nem yaltmnda bitml membran veya imento bazl yaltm malzemeleri kullanlabilir.

67

5) Bina bodrum perde diplerinde mutlaka drenaj yaplmal. Perde su yaltm ile drenajn beraberce su yaltmn saladn unutmamamz nemlidir. 6) Bina d cephelerinde s yaltm plakalar ile yaplan kaplamalar s yaltm ile birlikte su yaltm da salarlar. Eer bina d cephesinde s yaltm plakalar kullanlmyorsa ve cephede ta, alminyum vb bir kaplama kullanlmyorsa cephede svay takiben elastik d cephe boyalar veya akrilik reine bazl su yaltm malzemeleri + boya ile d cephe su yaltm yaplabilir. IX.2. ISIYA KARI YALITIM: Genel olarak s yaltm yapnn elemanlarna ait s geirgenlik katsaylarnn dk ya da s dayanmlarnn yetersiz olmas durumunda uygulanr. Isda yaltm yalnzca souun dardan yapya girmesini nlemek ynnde deil scakln yapdan kamasna da engel olmak iin de dnlmelidir. Bunun iin: -Yaplarn duvar at deme pencere v.b. elemanlar s geirgenlii yksek malzemelerle yaplmal -Szkonusu elemanlar s yaltm gereleriyle kaplanmal -Ayrc yap elemanlarnn ierisinde sabit boluk ve durgun hava boluklar kabarcklar oluturulmal -Bu nlemlerin biri ya da birou ayni anda yapya uygulanmaldr. Is yaltm nedir? Nasl Yaplr? Bir yapnn yaam iin uygun olmasndaki en nemli unsurlardan biri uygun sda bulunmasdr. Yaplarda en uygun ortam ss eitli cihazlarla salanr. K koullar iin soba, kalorifer, mine vb stma cihazlar devredeyken, yazn bu durum tam tersine serinletme cihazlarnn devreye girmesi eklinde deiir. Her trl d koulda yaama uygun ortam ssn salamak iin nemli miktarda enerjiye gereksinim duyarz. Bu enerjiyi en az miktarda tketmek iin d koullarn stlan veya soutulan ortam etkilememesini salamak gerekmektedir. Ortamn d s koullarndan etkilenmemesini salayan dzenlemeleri s yaltm olarak adlandrabiliriz. Bir yap veya yap parasnn s yaltm s geirme direnci yksek olan kaplama elemanlar ile yaplr. Yaplarda kaya yn, cam yn, polistren (extrude-expanded), poliretan, perlit s yaltm malzemesi olarak olduka fazla kullanlr. Gnmzde yaplarn d cephelerinin deiik kalnlkta s yaltm levhalar ile kaplanarak uygulanan d cephe s yaltm olduka sk uygulanmaktadr. Bu levhalar mekanik tesbit ve yaptrlarak yzeye kaplanr. Ardndan ince sva ve boya ile bitirme tabakas oluturulur. Teras, i duvar, sandvi duvar, sandvi panellerde de bu kaplamalar deiik kalnlk ve ekillerde uygulanarak s yaltm yaplr. fleme ile yaplan s perdesi, durgun hava ile yaplan s yaltm(ift cam) vb konumuzun dndaki s yaltm uygulamalarndandr. (IX.2.1). Balca Is Yaltm Gereleri (genel isimleri): En ok kullanlan s yaltm gereleri: -Cam yn (zocam) -Plastik Kpk (poliretan, polistiren, styrophor) -Perlit -Mantar -Yonga -Sentetik Elyaf -Odun Lifi -Kam Levhalar -Rende Tala -Heraklit-Heraklis -Delikli Tula -Boluklu Beton -Gazbeton -Amyant-Asbest -Boluklu Briket -Asmolen -Hafif Betonlar -Preslenmi her trl malzemeden levhalar

68

Son saylan "Hafif Beton" uygulamas son zamanlarda yaygnlamakta olup ya hafif agregal ve boluklu malzemeden ya da beton iinde yapay olarak boluk oluturmak suretiyle kullanlmaktadr. Bu boluk oluumunda kullanlan baz malzemeler arasnda perlit kmr crufu lav crufu bims v.s. saylabilir. Ayrca tula-kiremit krklar,deniz fosilleri ve ahap tala katlmas da iyi sonu vermektedir. (IX.2.2). Isya Kar Yaltm Yer ve ekilleri: (IX.2.2.1). zemine oturan demede s yaltm: zellikle souk iklim blgelerinde topran zerine 15-20 cm. kalnlnda Blokaj serildikten sonra zerine 10 cm.lik Grobeton dklr ve bunun da zerine srasyla: -Su ve nem yaltm gereci (asfalt, rberoit v.s.) -5.00 cm.lik s yaltm gereci -Bir kat rberoit -3.00 cm.lik imento harc -Deme kaplamas (karo dkme mozayik parke mermer v.s.) denerek gerekletirilir (ekil IX.6.). (IX.2.2.2). alt ak demede s yaltm: Bu tip demelerde boluklu briket veya deme blou kullanlarak ya da beton zerine veya arasna s yaltm gereleri serilerek yaltm ilemi yaplr (ekil IX.7.).

ekil IX.6

ekil IX.7 (IX.2.2.3). d duvarlarda s yaltm: Duvarn cinsine bal olarak: (a). Kargir Duvarda Yaltm: D duvarn scak tutulmas istenildiinde ve su buharnn yapya girmesi arzu edilmediinde yaplr ve "duvarn i yzeyinde" ya da "duvarn d yzeyinde" olmak zere iki ekilde uygulanr. (a.1).D duvar ierisinde yaplan yaltm iin: -Ya iki d duvar sras yanyana ve 5-10 cm. aralk braklarak rlr ve braklan bu bolua perlit styrophor v.s. yaltm malzemeleri konur (ekil IX.8.),

69

-Ya da iki duvar arasnda boluk braklarak rlen ift duvarn stabilitesi asndan arada bir kilit olarak konan tulalar veya ba demirleriyle balanarak ve ara ksm bo braklarak yaltm salanm olur (ekil IX.8.). (a.2).Duvar i yzlerinde yaplan yaltm iin: -Ya yaltm gereci duvar i yzeyine dorudan doruya aklarak veya yaptrlarak -Ya da duvar i yzeylerine aklan ahap latalar arasnda oluan boluklar kaplanarak uygulanr. Konuyla ilgili ekiller aada verilmitir. (b). Ahap Duvarda Yaltm: Aada ekilleri verilen duvar yaltm zellikle yanmayan rmeyen haere barndrmayan gerelerle yaplmaldr. Ayni kargir duvarlardaki gibi dikme ve kiriler arasna yaltm gereci konularak kaplama yaplr. Su buharnn zararl etkisini nlemek iin yaltm gerecinin d yzne 1.00 cm. kalnlnda buhar kesici bir yaltm malzemesi konulmas uygun olmaktadr (ekil IX.9.).

ekil IX.9

ekil IX.8 (IX.2.2.4). teras ya da scak atlarda s yaltm: Yapnn ss d atmosfere dorudan doruya kyor ve arada hibir hava boluundan gemiyorsa bu tip atlara "scak at" denilmektedir. Byle zerinde gezinilebilen teras ve scak atlarda s yaltm gereci olabildiince kk alanlara blnr ve aralarna elastik dolgu malzemeleri doldurulur. Aadaki ekillerde de grlecei gibi s yaltm gereleri (5.00 cm.) su yaltm gereleriyle birlikte ve katmanl olarak uygulanmaktadr. (IX.2.2.5). rtl ya da souk atlarda s yaltm: Eimi nispeten fazla yap ssnn bir hava boluundan geerek d atmosfere ald at tr "souk at"dr. Bu tip atlar zerine oturduklar demenin durumuna gre: (a). Demeli atlarda: eimi az ve dz olanlarda at kaplamas zerine serilen s yaltm gerecinin ekilde grld gibi stten hava almasna izin verilir. Betonarme deme zerine "Oturtma at" olarak yaplan ve at aras kullanlmayanlarda yaltm gereci ve zerine naylon veya muamba deme zerine at aras kullanlanlarda ise en alta s yaltm zerine de rberoit ap ve koruyucu tabaka yaplmas uygun olmaktadr (ekil IX.10.).

70

(b). Demesiz atlarda: s yaltm gereci at kaplamasnn altna ve mertekler arasna talarla aklarak yerletirilir ve at rts alt kaplama tahtalaryla arasndan hava sirklasyonuna izin verilir (ekil IX.11.).

ekil IX.10 ekil IX.11 IX.3. SESE KARI YALITIM: Aynen s iin yaplan yaltm gereleri kullanm ve ekline benzer yaltm ses iin de uygulanmaktadr. Ses yaltm deme tavan ve duvarlarda uygulanmakta olup tm yzeylerin yaltlabilmesi iin bir "yzer oda" meydana getirilmesi pencere kap havalandrma ve dier boluk giri ve klar iin yeterli durgun ve kuru hava boluu oluturulmas ve yaltm gereleriyle doldurulmas gerekmektedir. Yapnn bir blmnde oluan sesin kontrolmz dnda dier blmlere gemesi istenmeyen bir durumdur. rnein, bir jeneratr odasnn hemen yan tarafnda bulunan broya geen grlt i verimini drr. te bu ve bunun gibi istenmeyen ses geilerini nlemek iin ses yaltm gereklidir. Bir yap, yapya dardan gelecek seslere kar yaltlaca gibi yap iindeki mahaller arasndaki istenmeyen ses geilerine karda yaltlabilir. IX.4. YANGINA KARI YALITIM: Yangn, nfusun artna, kullanlan yap malzemelerine bal olarak her geen gn daha artan, ar ve ac sonular olan bir felakettir. Gerek gnlk hayatmzda bize fayda salayan saysz alet, gerekse endstriyel tesislerde kullanlan cihazlarn, kaplamalarn ou yanc zellik tamaktadr. Yani her an oluabilecek bir yangnla i ie yaamaktayz. Oluan yangnlar bir mahalden dierine eitli yanc malzemeler vastasyla kolayca srayarak yapnn tmn tamamen kl haline evirebilir.(Yanc tavan kaplamalar, havalandrma kanallar, perdeler, ahap kaplar, yanc yer kaplamalar vb) Bu yaylmay nlemek amacyla yapnn baz blgelerinde yangna yksek dayanml malzemeler kullanlr; ve bu ekilde bir mahalde ortaya kan yangn dier ksmlara yaylmadan sndrlebilir. te yangn yaltmndaki ama budur. Bir mahalde oluan yangn orada kalsn ve dier mahallere yaylmadan orada sndrlsn veya insanlarn rahata tahliye edilebilsin. Bina tayc sistemleri de yangndan etkilenir; ve tahrip olan tayc sistemden dolay bina toptan gebilir. Betonarme binalar yangna kar nispeten daha fazla dayanrlar. elik yaplar ise yangna kar olduka dayanksz binalardandr. Bu nedenle zellikle elik yaplar yangnn ykc etkilerine kar korunmaldrlar.

71

X. MERDVENLER
Basamaklardan meydana gelen ve binada yaya dey sirklasyonu salayan yap elemanlarna "MERDVEN" denilmektedir. Merdivenler ta, tula, ahap, elik, beton, betonarme ve gazbeton gibi malzeme ve elemanlardan yaplabilmektedirler. X.1. BALICA MERDVEN TERMLER VE GENEL YAPIM KURALLARI: Plan ve kesiti aada verilen rnek merdiven zerinde baz l ve tanmlamalar gsterilmitir (ekil X.1.).
Basamak (b) (a) Rht Sahanlk (S) (H) (B) Merdiven Ykseklii Genilii 1 2 3 4 5 6 (Sahanlk)

k Hatt (L) Merdiven Kol Boyu (L)

EKL X.1: rnek bir dz, tek kollu merdiven kesit ve plan (1)-RIHT (a): Basamak yksekliidir. Yap tipine gre rht ykseklikleri: -Bahe ve d girilerde ....................................... 14-16 cm. -Okul, tiyatro, hastane, v.b. .................................. 16-17 cm. -Konut ve apartmanlarda ...................................... 17-18 cm. -at aras, bodrum, v.b. ....................................... 20-25 cm. arasnda seilebilir. Bir katn ya da merdivenin yksekliine gre rht saysn bulmak iin kat ykseklii rht yksekliine blnr.

an =

H a

(2)-BASAMAK (b): Merdivenle kta ayak baslan yzeydir. Basaman genilii 2a + b = 60 ~ 63 cm; b = (60 ~ 63) - 2a eitliiyle hesaplanr. Erikin bir insan adim uzunluu olarak (60 ~ 63) cm alnmaktadr. Basamak geniliini bulmak iin ncelikle rht says (an) hesaplanr ve buradan basamak says bn = an -1 eitliiyle elde edilir. Basamak genilikleri hibir yerde 10 cm. den az olamaz. Rht ve basamak iin gerekli ekiller aada verilmitir (ekil X.2.).

EKL X.2: eitli Rht Profilleri ve lk Basamak kntlar (3)-SAHANLIK (S): Uzun merdivenlerde 15 - 18 basamakta bir veya merdiven kol boyunun ortasna gelecek ekilde braklan dinlenme platformudur. Sahanlkta normal olarak (1) adm atlaca kabul edilir; buna (n) dersek sahanlk boyu; S = b + (60 ~ 63 cm) . n den bulunur. (4)-MERDVEN YKSEKL (H): ki kat arasndaki ykseklik olarak merdiven ykseklii alnr. Rht ykseklikleri toplam merdiven yksekliine eittir: (H = a). (5)-MERDVEN GENL (B): Toplu yaanan ve kullanlan ortak binalar ve drtten fazla daireli yaplarda en az 1.20 m; dier kk ve bamsz yaplarda en az 1.10 m alnmal; her fazla kat iin merdiven genilii 0.10 m artrlmaldr. Merdiven genilikleri tek katl bamsz konutlarda 1.00 m ye servis merdivenlerinde de 0.70 m ye indirilebilmektedir. (6)-MERDVEN KOL BOYU (L): Basamak geniliinin basamak saysyla arpmdr Merdivende ayrca sahanlk varsa hesaplanan kol boyuna bu da eklenir

( L = b.bn ) .

( L = b.bn ) + S

72

(7)-IKI HATTI: Dz merdivenler ile normal genilikteki dner merdivenlerde merdiven geniliinin tam ortasndan geen ve zerinde en ok yrnen dorudur. Bu izgi > 1.20 m olan merdivenlerde merdiven i izgisi ya da kpeteden 55 - 60 cm ieriden izilebilmektedir. Basamak genilii ls bu k hatt izgisi zerinden alnr ve hibir yerde eksik ya da fazla olmamaldr. (8)-KORKULUK VE KPETE: Merdivende emniyeti salamak zere bo olan yan tarafna demir, ahap, prin ya da alminyumdan yaplan dikmelere "korkuluk", bu korkuluklarn zerine k hatt boyunca yine ahap, alminyum, metal, plastik, ta veya mermerden yaplan dayanma ubuklarna da "kpete" denilmektedir. Gerekirse merdivenin duvar tarafna da konulan kpete 10 -15 cm geniliinde ve eitli profil kesitli olarak yaplr. Aada verilen ekillerde de grlecei zere ok eit ve tiplerde retilmekte olan korkuluk ve kpeteler basamaklara ve duvarlara n, yan veya stten tespit edilmektedir. ykseklikleri 90 cm, tayabilecekleri birim yk ise 50 ila 100 kg/m olmaktadr (ekil X.3,4.).

ekil X.3

ekil X.4 X.2. MERDVEN HESAPLARI: Merdivenlerin herbir eleman bulunduklar veya planlandklar yer ve kat yksekliklerine gre hesaplanr, boyutlandrlr.

73

RNEK-1) Kat ykseklii H=2.60 m olan bir bodrum kat merdiveninin rht saysn, rht yksekliini, basamak says ve geniliini ve merdiven kol uzunluunu bulunuz. zm: .Rht Says (an) i bulurken, bodrum merdivenlerinde rht ykseklii (a) = 20 ~ 25 cm alnabildiinden, a = 22 cm kabul edilirse; an = olarak alnr. .Rht ykseklii (a) iin formlden;

H 260 = = 11.8 adet. Tamsay olmas iin an = 12 a 22

a=

H 260 = = 21.66 cm bulunur. an 12

.Basamak Says (b) rht saysnn bir eksii olarak: bn = an -1 = 12 - 1 = 11 adet bulunur. .Basamak Genilii (b)iyi bulurken adim boyu 60 ~ 63 cm arasnda alnabileceinden biz burada 62 cm kabul edersek 2a + b = 62 cm, b = 62 - 2a = 62 2 x 21.66 = 18.68 cm bulunur. Tamsay alnmas gerekeceinden b 19 cm boyutu uygundur. .Merdiven Kol Uzunluu (L) hesaplanrken L = b . bn = 19 x 11 = 209 cm elde edilir. .Merdiven Genilii (B) olarak da "Bodrum Katlar" iin en az deer olan 70 cm ye yakn B=80 cm alnabilir. Yukarda hesaplanan btn deerler ve ller aadaki ekilde kesit ve plan zerinde verilmitir.

b= 19 a = 21.66

H= 260 cm

5 6 12 x 21.66

10

11

12 B=80 cm

KEST Kol Boyu L= 11 x 19 = 209 cm

RNEK-2) Kat ykseklii H = 3.10 m olan 5 katl 10 daireli bir apartmana tek kollu ve her kat ortasnda sahanl bulunan dz merdiven yaplacaktr. Gerekli rht say ve yksekliklerini, basamak say ve geniliklerini, sahanlk boyu, merdiven kol boyu ve geniliini hesaplaynz. Bir kat iin merdiven kesit ve plann izerek zerinde gsteriniz. zm : . Rht Says (an) bulunurken, konutlarda rht ykseklii; (a) = 17~18 cm alnabildiinden, a = 17 cm kabul edilirse,

PLAN

an =

H 310 = = 18.23 adet. Tamsay olmas iin a = 18 olarak alnr. a 17

. Rht ykseklii (a) iin formlden; H 310

a=

H 310 = = 17.22 cm bulunur. an 18

. Basamak Says (bn) ortada bir sahanlk olduu iin rht saysnn 2 eksii alnaca dnlerek; bn = an - 2 = 18 - 2 = 16 adet bulunur. . Basamak genilii (b) rahat bir ini-k salamak zere 63 cm alnrsa; b = 63 - 2a = 63 - (2 x 17.22); b = 28.56 cm b 29 cm olur. . Sahanlk Boyu (S) yi bulmak iin S = b + adm boyu = 29 + 63 = 92 cm alnmas gerekir.

74

. Merdiven Kol Uzunluu (L): L = (b x bn) + S = (29 x 16) + 92 = 556 cm. . Merdiven Genilii (B), apartmanlarda en az 1.20 m alnacandan ve her kat iin merdiven geniliine 10 cm ekleneceinden; Zemin Kat merdiven genilii olarak 120 cm 1. " " " 130 cm 2. " " " 140 cm 3. " " " 150 cm B = 150 cm tm katlar iin alnacaktr. Merdivenlerde rahat ini-k salamak iin alnabilecek en uygun rht/basamak lleri (17/29) cm dr. Merdivenlerin planda daha kk boyutlarda yerletirilebilmesi iin: -Rht ykseklikleri artrlr basamak genilikleri azaltlr, merdiven ,1/1,dnl veya dnel yaplabilir

29 H = 310 cm 17.22

92 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1011 12 13141516 17 18 x 17.22 = 310 cm KEST Kol Boyu L = (16 x 29) + 92 = 556 cm PLAN 18

RNEK-3) Yanda dtan da lleri verilen merdiven kovasnn kenar kapal ve bir kenar da kat demelerine ak olarak yaplmas planlanmaktadr. ok katl konut yaplarnda uygun olduu dnlen normal basamak ve rht l deerlerini kullanarak gerekli basamak ve rht saylar ile merdiven yksekliini, geniliini, k hatt uzunluunu; bu yarm dnl merdivenin sahanlkl m sahanlksz m yaplmasnn uygun olacan hesaplayarak cevaplaynz. Daha sonra merdiven llerini, 1/50 lekle izeceiniz plan ve kesit zerinde gsteriniz ve ileride anlatlacak bir dengelendirme yntemi PLAN ile de dengelendiriniz.

260

310

120

20

120

zm: *. Apartmanlarda, ok katl konutlarda en uygun merdiven rht ve basamak lleri 17/29 cm.dir. Eer merdiveni sahanlkl yapacak olursak; b = 29 cm basamak lsyle 310 (120+10) = 180 cm lik her iki yndeki dz kollara yerletirilecek (180 / 29)*2 = 12 basaman, a = 17 cm rht yksekliiyle 12*17=204 cm.lik kat yksekliine ulalmas mmkndr ki bu da mar Mevzuatnda ngrlen en az 275 280 cm.lik brt kat ykseklii koulunu salamaktan uzaktr. Bu nedenle yarm dnl ve alan kst olan bu merdiven sahanlksz yaplmak durumundadr. *. Dnl ksmn daire yay uzunluu: r = 70 cm yarap iin, .r = . 70 = 220 cm olacaktr. Bu kesime yerletirilecek basamak says; 220 / 29 8 dir. *. Merdiven kol boyu (.H.U.): L = [310 (120 + 10]*2 + 220 =580 cm *. Basamak toplam says: bn = 580 / 29 = 20 adet *. Rht says: an = bn + 1 = 20 + 1 = 21 adet *. Merdiven ykseklii: H = an x a = 21 x 17 = 357 cm *. Basamak uzunluu (merdiven genilii): B = 120 cm (geometrik zorunluluk olarak)

75

9 120 10 180 8 7 6 5 4 3 2

10

A A

11

12 13 14 15 16 17 18 19 310 R I 20 I I PLAN I I R: referans izgisi (3. basamak rht) b = 29 cm. a = 17 cm.

I 1 A 120 20

I 120

b=29 a= 17

H= 357 cm

A A KEST 310 cm

RNEK- 4) Aada verilen bilgilerden yararlanarak verilen merdiven evi i boluu kenar llerini kullanarak yerletirebileceiniz basamaklar sahanlksz olarak oluturunuz. Bulduunuz tm l ve deerleri de zerinde gstermek suretiyle plan ve bir kola ait A-A kesitini iziniz (genellikle 1/50 lekli olarak). zm: A 250 x 270 cm.lik merdiven kovas boluu A iin basamak uzunluklar 120 + 120 alnrsa 7 8 9 10 11 10 cm. aydnlk pay kalr. ki kollu merdi120 venin dz kollar 140/28 = 5 tamsay ile 5 er basamaa sahip olur. Dnl ksm 6 12 5 A 13 10 daire yay x r = x 65 =204 cm. Y 270 cm. 204/28 = 7 basamak ierir. Bylece; 4 D 14 toplam basamak says: bn = (2x5)+7=17 I 140 rht says da: an = bn + 1 = 17 + 1 = 18 3 N 15 L Buna gre kat ykseklii: H = an x a 2 I 16 H = 18 x 17 = 306 cm.; Merdiven kol boyu 1 K 17 PLAN Uzunluu ise: L = (2x145) + 204= 494 cm olmaktadr. A 120 10 a/b = 17/28 cm. alnmtr. 250 cm.

76

b=28 a= 17

H= 306 cm

270 cm A A KEST

X.3. MERDVEN EKLLER: Planda braklan merdiven boluuna, kat yksekliine ve ayrlan yerin ekline gre merdivenler guruba ayrlmaktadr. (1). Dz merdivenler (2). Dnl merdivenler (3). Dner merdivenler Herbir guruba ait ekiller aada verilmitir (ekil X.5,6.).

ekil X.5

77

ekil X.6 X.4. MERDVENLERN DENGELENDRLMES: Dz ve dnl merdivenlerin basamak ve rhtlarnn dorultular merdiven boyu ya da k hattna dik olarak izilir. Dner merdivenlerin rht izgileri ise k hatt zerinde basamak genilikleri eit olarak alnp bu noktalarn merdiven dairesi merkeziyle birletirilmesi yoluyla izilir. eyrek ya da yarim dnl merdivenlerin kelere ve dn noktalarna gelen ksmlarnda rht dorultular "Merdiven Dengelendirilmesi" ad verilen zel grafik yntemlerle izilmektedir. Ykseklik ve basamak says az olan merdivenlerde basamaklarn tamam, ykseklii ve basamak says fazla olanlarda da en az 8 basama dengelendirmek gereklidir. (1). eyrek Dnl Merdiven Dengelendirilmesi: lem Admlar: a) Merdiven genilii hesaplanarak merdiven i izgisiyle dn yaplan yerdeki eyrek dairesi izilir. Daire yarap gerektii kadar alnabilir. b) Merdiven geniliinin tam ortasndan "k hatt" izilir. k hatt zerinde dn yaplan ksmdaki orta basamaktan balanarak basamak genilikleri iaretlenir.

78

c) Dengelendirilmesi istenen ilk basamaktan bir nceki dz basaman (rnekte 3.nc basamak) rht izgisi ve onun uzants izilir. d) Orta basaman (rnekte 7-8) merdiven i izgisi zerindeki rht noktalar, en az 10 cm basamak genilii olacak ekilde iaretlenir ve bu noktalar k hatt zerindeki rht noktalaryla birletirilerek orta basamak belirlenir. Dengelenecek basamaklarn rht izgilerinin uzantlar izilerek dengelenen ilk basaman (3) rht uzantsyla kesitirilir. e) Dengelenen ilk basamak rht izgisinin uzants zerinde iaretlenen rnekteki 7ve 8noktalari arasndaki uzaklk (1) Birim alnarak bu uzunluk pergelle izleyen 6, 5, 4 noktalar iin iaretlenir. Bulunan bu noktalar k hatt zerindeki ayni numaral rht noktalaryla birletirilerek merdiven orta noktasna kadarki dnl basamaklarn rht izgileri elde edilmi olur. f) Orta basamaktan sonraki rht izgileri de simetrik ekilde veya yukarda anlatlan ilem admlarnn tekrarlanmas yoluyla izilir. Yukardaki dengelendirme ilemi, tam ortadaki basamak ke noktaya geldiinde yaplacak izimi esas alan dengelendirmedir. Eer orta basamak yerine rht izgisi keye gelirse bu defa orta rht izgisinin bir nndeki basamak esas alnarak ve ayni yukardaki srayla dengeleme yaplmaldr. Bu tip bir dengelenmi merdiven rnei aada gsterilmitir (ekil X.7,8.).

10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 >10

11 12 131415 16 8 7 6 5 4 3 2 1

10 11 12 131415 16 9

EKL X.7: eyrek Dnl Merdiven Dengelendirmesi (2). Yarm Dnl Merdiven Dengelendirilmesi: Yarim dnl merdivenlerin dengelendirilmesi iin pek ok yntem gelitirilmi olup burada yntem tantlacaktr. (2.1). Kutup Yntemi: Yukarda eyrek dnl merdivenler iin ilem admlar verilen yntemin bir dier adi "Kutup Yntemi" olup buna gre izilen iki ayr ekil aada verilmitir. Burada dengelendirmeye balanacak nokta yarim dnn (yarim dairenin) tam ortasna gelen basamak olacaktr; dier ilemler aynen uygulanr. Ancak, burada izilecek yarim dairenin yarapnn merdiven aydnlk geniliinin yars kadar alnacan unutmamak gerekir. Kutup Yntemi iin aada verilen ikinci ekilde de dengelendirilecek yarim dnl merdivenin AB k hatt ve basamak genilikleri yatayda izilen bir doru zerinde iaretlenir ve numaralandrlr. A kesinden uygun bir ayla izilen AB dorusunun uzunluu olarak merdiven i izgisi uzunluu alnr. Daha sonra B ve B noktalar birletirilip uzatlarak zerinde kutup noktas denilen (O) herhangi bir nokta alnr ve bu noktadan AB zerindeki tm noktalara dorular izilir. Bu dorularn AB zerinde ayrd doru paralar merdiven i izgisi zerinde alnacak basamak genilikleridir. Bu genilikler merdiven plannda iaretlenerek basamak rhtlar buna gre dzeltilir. Merdiven i izgisi zerinde alnan en kk uzunluk 10 cm den kk olmamaldr (ekil X.9.).

79

7 6 5 4 3 2 1

10

11 12 13 14 15 16 17

7 6 5 4 3

9 -10-

10

11 12 13 14

10 2

15 7 6 16

Dengelendirmeden 1 17 nce EKL X.8: Yarm Dnl Merdiven Dengelendirmesi

8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 A , A 2 2 3 4 5 6 7 8 9 3 4 8 9 5 6 7 B

Sonra

7 6 5 4 3 2 1

B 9,B 5,6,7,8 4 3 2 1

10

EKL X.9: Kutup Yntemiyle Merdiven Dengelendirmesi (O: Kutup noktas) (2.2). eyrek Daire Yntemi: Aydnlk orta izgisinin merdivenin dnl ksmini kestii noktadan her iki tarafa toplam 10 cm.lik bir uzunluk alnr ve bu noktalar daha nce iaretlenmi olan k hatt basamak rht noktalarndan ilgili olanlarla birletirilip uzatlr. Uzantlarn aydnlk orta izgisini kestii noktadan dengelendirilecek en alt basamak rht izgisi arasnda kalan ksm yarap olmak zere bir eyrek daire yay izilir. Daire yay zeri, dengelenecek basamak says kadar paraya ayrlr ve her noktadan yatay dorular izilerek aydnlk orta izgisi kestirilir. Elde edilen bu son noktalar k izgisi zerinde yine ayni numarayla numaralanm rht noktalaryla birletirilerek dengelendirilme tamamlanm olur\yeni rht izgileri belirlenir (ekil X.10.). (2.3). Usta i Dengelendirme: Bu dengelendirme ynteminde merdivenin aydnlk izgisi, k izgisi zerindeki basamak says kadar birbirine eit boyda ksmlara ayrlr ve bu noktalarla gei izgisi zerindeki basamak noktalar birletirilir. Ortaya kan yeni rht izgileriyle merdiven dengelenmi olur (ekil X.10.).

7 6 5 6 5 4 4 3 2 1 7

8 -10-

9 10 11 12 13 14 15 6 5 4 3 2 1

8 B 9,B 8 7 6 5 4 3 2 1

9 10 11 12 13 14 15

7,8,9 6 5 4 3 2

EKL X.10: eyrek Daire ve Usta i Dengelendirme Yntemleri izimleri

80

X.5. YAPILDIKLARI GERELERE GRE MERDVEN TRLER: (1). Ta Merdivenler (2). Tula Merdivenler (3). Beton Merdivenler X.5.1. Ta Merdivenler: Ta yaplarn merdiven basamaklaryla bahe merdivenleri ta yaplmaktadr. Basamaklar, granit, bazalt, gre ve mermer gibi talardan kaba yonu, ince yonu ya da kesme ta olarak hazrlanr. ekilleri aada verilen ta merdiven rneklerinde merdivenin i ya da d merdiven oluuna gre imalattaki farkllklar gsterilmitir. Bahe veya giri olarak yaplan d ta merdivenlerin basamak altlar kapal ve gizli olduundan bu merdivenlerin yalnzca basamak ve rht yzeyleri dzeltilir. Basamaklar birbirlerine arka u ksmlarndan oturur ve altlarna serilen imento harcyla balanrlar En kesitleri genelde dikdrtgendir. Basamaklarn eitli profiller verilerek birbirleri zerine oturtulmalar durumunda alt bo yaplabilme ve dzgn grnmeleri de salanm olmaktadr. Bu basamaklarda su birikmesini nlemek iin ne doru % 1 eim yaplmaldr (ekil X.11.). Ta merdiven bina ierisinde kullanlacaksa bu defa i merdiven olarak imal edilir. Basamak ular balandklar duvara en az 20 cm girmesi gereken merdivenlerin dier ular genellikle botadr. Bu durumda basamak uzunluu en ok 120 cm olmaldr. ta merdiven basama ve ankastre edilmesi aada gsterilmitir. stenilen ekil ve profilde basamak dkebilmek iin karton, mukavva veya sacdan hazrlanan ablonlar kullanlr. Ta Merdivenlerin Kaplanmas: Zamanla kullanmdan dolay anacak olan basamaklarn zerleri imalat srasnda sert aa, PVC, plastik ve dier gerelerle kaplanr. Basamak kelerinin krlma ve anmasn nlemek iin de madeni plakalama ve kebentlerle takviye etmek gereklidir. Aada eitli kaplama gere ve ekilleri verilen basamaklar plastikle kaplanyorsa yaptrma yoluyla, ahap kaplanyorsa yan iki u ksmna yakn yerlerden basamaa takozla ankre edilen blon, vida veya kenet demirleriyle balanr (ekil X.12,13.). (4). Betonarme Merdivenler (5). elik Merdivenler (6). Ahap Merdivenler

ekil X.11

ekil X.12

81

ekil X.13 Ta Merdivenlerde Limonluk ve Sva Dipleri: Suyla ykanan merdiven basamaklar aydnlk kenarlarndan ve yanlardan akan suyun etkisiyle kirlenir, iz brakr ve yapya zarar verir. Bunu nlemek amacyla basamaklarn aydnlk izgileri hizasnda korkuluk altlarna ykseltiler (kk bir duvar) yaplr; buna "LMONLUK" ad verilir. Limonluklar 5-10 cm geniliinde ve 10-15 cm yksekliinde olur. ekli aada verilen limonluk malzeme olarak ya tuladan veya baka bir blok gereten rlmek suretiyle ya da yine tatan ayrca yaplp yerine monte etmek yoluyla imal edilir. Genellikle korkuluk demirleri limonluk zerine oturur. Merdivenin bitiik olduu ya da ankastre edildii duvar tarafndaki ucunu sudan, arpma ve dier zararl etkilerden koruyabilmek iin belirli bir ykseklikte ta, mermer, mozayik gibi malzemelerle 10-15 cm yksekliinde ve bir sva kalnl kadar kaplanr; buna "SIVA DB" ya da "MERDVEN SPRGEL" denilir (ekil X.13,14.).

ekil X.14

82

X.5.2. Tula Merdivenler: Yzeyi svanmayacak tula duvarlarla uyum salamas iin bazen bu tr yaplarn merdivenleri de tuladan yaplabilir. Byle tula olarak imal edilecek merdiven basamaklar pres ve klinker tulas gibi anma ve d etkilere dayankl tulalardan seilmelidir. Basama oluturan tulalar grobeton zerine imento harc ve onun zerine kaplama eklinde denirler; braklan derzler 1.00 cm yi gememelidir (ekil X.15.).

ekil X.15 X.5.3. Beton Merdivenler: Bahe, bina girii ve bodrum merdivenleri 200-250 kg/m3 imento dozlu betondan imal edilebilmektedir. Bu tip merdiven basamaklarn imal edebilmek iin nce merdivenin eimine uygun olarak zemin tralanr; dzeltilip sktrlr. Sonra zerine 15 cm kalnlnda blokaj denir ve bunun da zerine basamak boyut ve profillerine uygun olarak ahaptan kalb yaplr. Daha sonra da hazrlanan beton kalbn ierisine dklr. Prizini alan beton basamaklarn zerleri ap, mozayik, mermer ve dier kaplama gereleriyle kaplanr. Bu tip merdivenler iin kesit ekil aada verilmitir (ekil X.16.).

ekil X.16

83

X.5.4. Betonarme Merdivenler: ki ekilde yaplmakta ve uygulanmaktadr. (4.1). Para Basamakl Betonarme Merdivenler. Ayr bir yerde ters olarak hazrlanan basamak kalplar dzgn zemin zerinde sralanr. lerine 2-3 cm. yksekliinde mozaikli ve yksek dozajl beton konulur ve dzeltilir. Kalplarn ierisine demir donatlar yerletirilip 250-300 dozlu olarak hazrlanm betonu dklr. Basamaklar 24 saat sonra kalptan kartlr, silinir ve cilalanarak prizini almasn mteakip kullanlr. Para basamakl B.Arme merdiven basamaklar ya bir ucu ankastre dier ucu bota ya da heriki ucu da ankastre veya serbest oturan merdiven olarak yaplabilmektedir (ekil X.17.). a)-Eer basamaklar bir ucu ankastre dieri serbest olarak yaplyorsa ankastre u duvara en az 20 cm girmeli, tayc duvar da en az 29 cm lik tula rg olmal, basamak donats ekildeki gibi esas ekmeye alan demirler stte ve basamaklarn duvar dndaki uzunluklar da en fazla 120 cm olmaldr. b)-Basamaklar heriki ucu da ankastre ya da serbest oturur biimde yaplyorsa heriki u da duvarlara en az 10 ar cm girmeli, bu defa demir donat ekmeye alan esas demirler alta gelecek ekilde yerletirilmelidir. Serbest oturan basamaklar da aadaki ekillerde gsterildii gibi tayc bir B.Arme plak zerine konularak imal edilirler.

ekil X.17

ekil X.18

84

(4.2). Yekpare Betonarme Merdivenler. Betonarme karkas ve yma kargir yaplarda genel olarak yekpare betonarme merdivenler kullanlr. Merdiven deme betonu eik bir dzlem eklinde ve basamaklarla birlikte dklr. Aadaki ekillerden de grlecei zere deme pla eik dzlem eklinde yapldnda basamaklar ya para basamakl olarak sonradan denir ya da eik deme zerinde rht yzeylerine kalp yaplarak beton dklmek suretiyle oluturulur. Merdiven pla statik adan "Konsol" ya da merdiven genilii boyunca alan "Hurdi Deme" eklindedir. Plak kalnl\normal merdivenlerde 10 cm.den az olmamal ve gerekirse krk deme eklinde imal edilmelidir (ekil X.18,22,23.). Gerekli ekilleri aada verilen yekpare betonarme merdivenler iki ksma ayrlmaktadr. a)-Konsol Merdivenler: Genilii en fazla 1.20 m ve bir ucu duvara ya da bir betonarme kirie ankastre edilen merdivenlerdir. Baland tula duvar en az 19 cm lik duvar olmal, plan duvara sapland ksmda 25-30 cm. Yksekliinde hatl yaplmaldr (ekil X.19.). b)-Serbest Oturan Merdivenler: Merdiven yknn ve geniliinin fazla olmas durumunda (l>1.20 m) uygulanrlar. Merdiven pla ve basamaklar "Kol Kirii" denilen ve merdivenin altna yaplan kiriler zerine oturmaktadr. ekillerden de grlecei zere merdiven kol kirilerinin merdiven aydnlk ksmlarnda bulunmalar halinde bunlara "Limonluk Kiri" denir. Bu kol kirileri tek ya da ift olarak yaplabilmekte (ekil X.19,20.); dnl ve dner merdivenlerde merdiven alt kavisine uygun olarak form almaktadrlar. Dner merdivenlerin ankastre ilemi ya d evre duvarna ya da ortadaki dey bir betonarme veya elik kolon etrafna yaplmaktadr (ekil X.21.).

ekil X.19 Yekpare Merdiven Basamaklarnn Kaplanmas ve Hazr Basamak Kullanm: Bu tr merdivenlerin basamaklar ahap, plastik, mozaik, mermer gibi gerelerle kaplanr (ta ve B.Arme merdivenlerdeki gibi). Ayrca piyasada "Hazr Basamaklar" da bulunmaktadr. Bu hazr basamaklar aynen para basamakl merdivenlerde anlatld ekilde imal edilmektedir, altlar bo ve et kalnlklar 4-5 cm. kadardr. Hazr basamaklar, merdiven pla zerine imento harcyla balanrlar. Basamaklar daha nce imalathanede silinmi, cilalanm olmal, gerektiinde dz gerektiinde de limonluklu olarak imal edilmelidir (ekil X.24.).

85

ekil X.21 ekil X.20

86

ekil X.22

ekil X.23

ekil X.24 X.5.5. elik Merdivenler: Yaplarn bodrum kat, at aras, iyeri, atelye, fabrika ve yangn merdivenleri elik olarak yaplmaktadr. elik merdivenler "I ve U" profilleriyle hazrlanan ve "Seren" ad verilen kol kirilerinin montaj ve daha sonra zerine veya aralarna basamaklarn blon, kaynak ya da perinle balanmas eklinde imal edilir. Aadaki ekillerde grld gibi merdiven basamaklar ya elik sacdan ya da ahap, mermer, beton veya mozayik plak eklinde yaplr ve monte edilir (ekil X.25.).

87

ekil X.25 X.5.6. Ahap Merdivenler: Kargir binalarda pek fazla uygulanmayan, ounlukla ahap yaplarda demelerin ahap yaplmas durumunda kullanlan merdivenlerdir. Bu merdivenlerin imalat, her iki yana konulan 5-7 cm kalnlndaki ahap serenlerin alttan ve stten ahap sahanlk kirilerine oturtulmas, zerlerine ya da aralarna da ahap basamaklarn yaplmas eklindedir. Aada ekilleri verilen ahap merdivenlerin basamaklar rhtl ya da rhtsz yaplabilir. Rht tahtalar yanlardan serenlere, alt ve stlerden de basamak tahtalarna balanrlar. Ahap merdivenlerde kullanlan elemanlarn boyutlar, yaklak olarak; Sahanlk Kirii:10 x 18 - 12 x 20 cm. Seren Direkleri: 5 x 22 - 8 x 28 cm. Basamak Tahtas: 4 x 26 - 4 x 28 cm. Rht Tahtas :2/5x 18 - 3 x 24 cm. Merdiven imalinde kullanlan malzeme am, kknar, grgen gibi sert ve dayankl aatandr. Ayrca bu merdivenlerin korkuluk ve kpeteleri ile "Baba" ad verilen dairesel ya da kare kesitli korkuluk ba dikmeleri de ahap malzemeden yaplmaktadr. Babalar alt ularndan sahanlk kirilerine ve serenlere otururlar. Ahap merdivenlerle ilgili ekiller aada ayrntsyla verilmitir (ekil X.26,27,28 ve X.29.).

ekil X.26

88

ekil X.28 ekil X.27

ekil X.29

89

XI. ATILAR
Yaplar d atmosferden gelen yamur, rzgar, kar ve dolu gibi etkenlerden koruyan elemanlara "ATI" denilmektedir. Genellikle ahap, elik ve betonarmeden yaplan atlar konut, iyeri, atelye, fabrika, hastane, okul ve buna benzer pek ok yapda kullanlmaktadr. atlarn ana grevleri kar ve rzgar yklerini emniyetle tayabilmek, yamur ve kar sular yoluyla yapya gelen suyu en ksa yoldan oluk, dere ve borulardan zemine vererek uzaklatrmaktr. Eimlerine gre atlar 3 guruba ayrlrlar: 1.Dz atlar (0-50 arasnda eimi olan atlar) 2.Orta eimli atlar (5-400 arasnda eimli olanlar) 3.Dik atlar ( 400 eimli olanlar) Her atya ait ekiller aada verilmitir (ekil XI.1.):

ekil XI.1 ekil XI.2 at eimi, ekilden de grlecei zere dey dik kenarn yatay dik kenara oranyla tariflenmektedir (ekil XI.2.). rnekte at eimi;

c=
verilebilmektedir.

a 1 = b 3

dr. Ayrca at eimleri

c=

33 = %33 eklinde de 100

XI.1. BALICA ATI EKLLER: (1). Sundurma at (2). Beik at (3). Krma at (4). Mansard at (5). Kule at (6). Fenerli at (7). et at (8). Kombine at

(1). SUNDURMA ATI: Dier adi "tek yzeyli at" olan sundurma atlar, yapm kolay, ucuz maliyetli olup garaj, kmrlk ve bahvan odas gibi kk aklkl yerlerde uygulanmaktadr. Bu atlar ya tek bir bina ats olarak ya da bina duvarna dayal eklenti ats olarak yaplabilmektedir (ekil XI.3.). (2). BEK ATI: Dier adi "ift yzeyli at" olan beik at ekilde grld gibi iki ynl, heriki yz bir mahyayla birbirine balanan, n ve arka duvarlar Kalkan Duvar adi verilen duvarlarla kapatlan at trdr. Planda dikdrtgen eklinde olan yaplarda kullanlabilmektedir. (3). KIRMA ATI: Dier adi "ok yzeyli at" olan krma atlar en ok kullanlan, en yaygn at trdr. Yzey eimleri drt yne de eit, tm saaklar yatay ve ayni dzlem zerinde olan, yzeylerinin birbirine dz, eik, dk ve dere mahyalaryla baland at trdr. Eik dere ve dk mahyalarn planda grnmleri, baland saak ve mahyalara gre 450 ya da a ortay durumundadr. Aadaki ekillerde krma atnn "Basit" ve "Birleik" tiplerine ait rnekler grlmektedir.

90

(4). MANSARD ATI: Beik ya da Krma atnn iki ayr eimde uygulanmasdr. Konutlarda, iftliklerin saman ve malzeme depolarnda, atda kullanm iin yer almas durumlarnda kullanlmaktadr (ekil XI.4.). (5). KULE ATI: ounlukla kk lekli, kare veya daire ekilli plana sahip yaplarda uygulanan, eimi dik ve drt tarafl at yzeyleri tepede birleen at trdr. (6). FENERL ATI: Beik ve Sundurma atlarn biraraya uygulanmas ile ortaya kan at trdr. Kule ve Fenerli atlara ait rnekler aada gsterilmitir. (7). ET ATI: Beik atlarn yanyana ve daha ok gne alacak ekilde, birbirleriyle 900 a yapar biimde dizilmeleriyle oluur. Gne nn direkt alnd at yzeylerine pencereler konulmaktadr. (8). KOMBNE ATI: Sundurma at yzeylerinin kademeli olarak uygulanmasdr. Fenerli, et ve Kombine atlar, genellikle fabrika, iyeri, sera, ahir gibi yerlerde gneten en fazla yararlanmak ve aty ok yksek tutmamak amacyla yaplmaktadr. et ve Kombine at rnekleri aadaki ekillerde verilmitir.

ekil XI.3

91

ekil XI.4 XI.2. PLANDA ATI DZENLENMES: Dikdrtgen planl bina atlar ounlukla "Beik" ya da "Krma" at olarak yaplr. Birleik Krma at ise birden fazla kare veya dikdrtgenin biraraya gelmesinden ortaya kmaktadr. Bu ekildeki atlarn plana yerletirilmesi aada anlatlan ve ekilleri verilen iki metotla gerekletirilebilmektedir (ekil XI.5.). (a)-Plan Dikdrtgenlere Blerek; nce en geni alandan balanarak plan dikdrtgenlere blnr, sonra yine en byk dikdrtgenden balanarak saak kelerinden aortaylar izilir ve eik mahyalar ortaya kartlr. Daha sonra bunlarn u noktalar birletirilerek dz, dk ve dere mahyalar belirlenmektedir. (b)-Paraleller izerek; nce eit aralklarla ve plan dolduruluncaya kadar saaklara paraleller izilir. Paralellerin ke yapt noktalar birletirilince eik, dk ve dere mahyalar, en iteki dz izgiler birletirilince de dz mahyalar ortaya kmaktadr. Her iki ynteme ait ekiller aada verilmitir (ekil XI.5,6.).

Eik mahya Dz ve tepe mahya Saak a) Plan drtgenlere (kare ve dikdrtgenlere) blerek b) kenarlardan eit uzaklklarda paralel izgiler izerek

92

(k) (l) (m) k: dere mehya l: dk mahya m: dz (tepe) mahya n: eik mahya o: saak

(k) (l) (m)

(n) (o)

(n) (o)

EKL XI.5: Birleik Krma atnn Planda Her ki Yntemle Dzenlenmesi, Grnen Elemanlar Planda at Dzenleme rnekleri: 250 450 (A cephesi) 250

500 (D cephesi) 400 (B cephesi)

350

100

300 (KIRMA ATI PLANI) ller (cm) 200

(C cephesi) 150 200 200 150

EKL XI.6: Bileik Krma atnn Planda Dzenlenmesi ve Mahyalarn Yan Grnleri

93

Dzenlenen bu krma atda 5 adet dz tepe mahya ve 12 adet eik mahya ve dere mahya ortaya kmtr. Cephe grnleri de aada verilmitir: (A) CEPHES (D) CEPHES (B) CEPHES (C) CEPHES

XI.3. YAPILDIKLARI GERECE GRE ATI TRLER: (1). Ahap atlar (2). elik atlar (3). Betonarme atlar olmak zere e ayrlrlar XI.4. AHAP ATILAR VE AHAP ATI ELEMANLARI: Ahap malzemelerden imal edilen bu atlarn elemanlar birbirlerine geme, ivi ve blonlarla balanrlar. "Oturtma" ve "Asma" Ahap at olmak zere iki ekilde imal edilmektedirler (ekil XI.8.). Ahap at Elemanlar: 1.) Brakma Kirileri 2.) Yastk Kirileri 3.) Dikmeler 4.) Aklar 5.) Gslemeler 6.) Payandalar 7.) Yanlamalar 8.) Kuaklar 9.) Rzgar Kirileri 10.) Mertekler 11.) Yardmc Paralar 12.) rt Alt Kaplamas 13.) at rts

(1). Brakma Kirileri: Asma atlarda makaslarn almaya kar zorlanmalarn nleyen elemanlardr. Betonarme deme zerine oturan brakma kirileri, oturtma atlarda da duvar, kiri ya da mesnetler zerine oturur ve ayni ismi alrlar. Kesitleri ounlukla 8x14, 8x16, 10x16 ve 14x20 cm. alnr; tek ya da ift para yaplrlar. (2). Yastk Kirileri: at makaslarndan brakma kirilerine gelen ykler yastk kirilerine, oradan da kiri veya demeye aktarlr. Duvar, kiri veya demeye geni yzeyleriyle oturan yastk kirileri 5x10, 8x16 ve 10x20 cm. kesitlerinde olurlar ve blonlar ya da balant demirleriyle balanrlar. (3). Dikmeler: Aklardan aldklar ykleri duvar, kiri veya demeye aktaran dey ve genelde kare kesitli (8x8, 10x10, 12x12 cm.) elemanlardr. (4). Aklar: Merteklerin ykn tayan yatay elemanlar (kiriler) olup; saak zerine oturan "Damlalk A", saakla mahya arasna oturan "Orta Ak" ve mahyada "Mahya A" isimlerini alrlar. Aklar yklerini yerine gre dikmelere, asklara, duvar ya da kirilere veya demelere verirler. 10x14, 12x16, 14x18 cm. kesitlerinde olur ve 2.00 - 2.50 m. aralklarla yerletirilirler. (5). Gslemeler: Dikmelerden aklara doru 45 ayla aklan desteklerdir. atdaki boyuna ynde hareketleri nler ve dikmeler arasndaki akl azaltrlar. Genelde 8x8, 8x10, 5x10 ve 6x12 cm. kesitlerinde imal edilirler.

94

(6). Payandalar: Asma atlarda dikmelerden gelen ykleri alp brakma kirilerindeki dm noktalarna ileten eimli ubuklardr ve kesitleri 8x14 ile 10x18 cm. arasnda deiir. (7). Yanlamalar: Asma atlarda aklardan dikmelere gelen ykleri alp duvarlara ileten ve payandalara benzeyen (ayni kesitlerde) ubuklardr. (8). Kuaklar: Ayni at makas zerindeki dikmeler, aklar, yanlama ve mertekleri her iki yzeyden birbirlerine balayan elemanlardr. Balandklar paralara "kertme" ile geer birleim noktalarn kuvvetlendirirler 5x10, 5x20 cm. en kesitinde olurlar. (9). Rzgar Kirileri: at makaslarnn, rzgar ve dier yatay ykler altnda devrilme ve deformasyonlarn nlemek zere atnn her iki bandaki ilk iki ve son iki makas arasna aprazlama olarak aklan kirilerdir. Kk atlarda mertek altlarna aklan "Balant Kirileri" de ayni grevi grrler. 5x10 veya 10x10 cm. kesitinde yaplrlar. (10). Mertekler: Aklar zerine oturan ve rt alt kaplamasna gelen ykleri alan eik elemanlardr. Kesitleri,1 5x8, 5x10, 6x10 ve 6x12 cm. olup 40 - 60 cm. aralklarla yerletirilirler. (11).Yardmc Paralar: at elemanlarnn birbirleriyle balantlarn salamak iin kullanlan ba ve ask demirleri, blonlar, at eimini azaltmak iin kullanlan "elik" adi verilen paralardr. Saak ksmnda merteklerin nne aklan elikler, burada eimi azaltarak eriyen kar ve buzlarn aaya kayarak oluklara zarar vermesini nlerler. (12). rt Alt Kaplamas: zerine at rtsnn dendii yzey olup iki ekilde yaplrlar. (a) Merteklerin zerlerine rt malzemesinin boyutlarna gre uygun aralklarla 2.5 ,2x5 veya 3 ,2x 5 cm. kesitli yatay talar aklr. zerlerine de kiremit gibi rt elemanlar konulmak ve balantlar tel ile yaplmak suretiyle gerekletiler. Kiremitler, altlarndaki trnaklar ve zerlerindeki tel balama deliklerinin aralklarna uygun olarak denmelidir. (b) Merteklerin zerlerine 2.0 - 2.5 cm. kalnlnda ve 10 - 20 cm. eninde tahtalar aklarak tm at yzeyi kapatlr. Daha sonra yzey rberoit gibi bir su yaltm gereciyle kaplanr ve onun zeri de at rtsyle kaplanr. rtnn rt alt kaplamasna balants tel,ivi,vida veya cvatayla yaplr. (13). at rts: Yamur ve kar sularn srekli olarak dere ve oluklara aktararak aty kuruda tutan, rzgar, scak ve souk gibi d etkilerden aty koruyan gerelerdir. Bu gereler ounlukla kiremit, eternit, bakr veya galvanizli sac ve arduvaz gibi su geirmeyen malzemelerden oluurlar. XI.4.1. Oturtma Ahap atlar: Bu at trnde atnn tm elemanlar tayc duvarlar, kiriler ya da betonarme demeler zerine oturur. Duvar veya kiri zerine oturan atlarn mesnet aklklar 4.00 m. yi gememelidir. Aadaki ekiller bu koul ve yerleri gstermektedir (ekil XI.7,8.).

ekil XI.7

95

Oturtma atnn yapm tarz srasyla; -Tayc duvar ya da Deme zerine yastk kirileri denir -Yastk kirileri zerine Brakma Kirileri (deme yoksa) konur -Kenarlara Damlalk Aklar,ortalara Dikmeler ve zerlerine de Orta Aklaryla Mahya Aklar yerletirilir -Gslemeler,kuaklar ve rzgar kirileriyle atnn stabilizesi salanr,yanal hareketler nlenmi olur,, -Aklarn zerlerine ve onlara dik ynde mertekler aklr -Merteklerin zerlerine rt alt kaplamas ve onun da zerine at rts denir. Mahyaya en yakn aklar mahyaya 2.00 m. den daha uzak deilse mahya a yapmak yerine karlkl gelen mertekler mahyada zvana geme ile birletirilir (ekil XI.9.). Ayn dzlem zerinde bulunan brakma kirii, dikme, ak ve kuaklarla gsleme ve merteklerden oluan gen sisteme "ATI MAKASI" denilmektedir. Her at makas ya da dikmeler aras 2.00 - 2.50 m. arasnda olmaldr. Arada kalan aklk, eldeki kerestenin durumuna gre aklarla, bunlarn zerine 40 - 60 cm. de bir aklan merteklerle ve kaplama tahtalaryla kapatlr. Bir ve iki dikmeli,basit oturtma at kesitleri aadaki ekillerde gsterilmektedir. Duvar,kiri ve deme zerine oturtulan yastk kirilerinin ve kalas paralarnn altlarna da yaltm gereleri konulmaldr. eitli aklklarda yaplan oturtma ahap at kesit ve balant detaylar aadaki ekillerde grlmektedir (ekil XI.10,11.): Oturtma ahap atlar, kendisinden daha yksek bir binann duvarna dayal ya da ayr olarak "SUNDURMA ATI" eklinde yaplmaktadr. Bu tip atlar ya karlkl iki duvar zerine (-ki mesnet akl 4.00 m. den fazla olmamaldr-), ya da betonarme bir deme zerine oturtulur. Eer sundurma at bir kap zerine yaplyorsa akl 2.50 m. yi gememelidir. Aada deiik sundurma at rnekleri grlyor.

ekil XI.8

96

ekil XI.10 ekil XI.9

ekil XI.11

97

XI.4.2. Asma Ahap atlar: aty tayan d veya i blme duvarlarnn eksenleri arasndaki aklk 4.00 m.yi geiyorsa "ASMA ATI" yaplr. Asma atlarn asl tayc elemanlar at makaslardr. Asma at makas elemanlar (ubuk) ad verilen brakma kirileri, gergi kiriler (alt balk), ask, yanlama ve payandalardr (st balk). Brakma kirii ve asklar ekmeye, yanlama ve payandalar da basnca alrlar (ekil XI.12.). Asma atlarda tayc ubuk elemanlarn baland yerlere dm noktas denilmektedir ve her iki ynde ekme ve basn kuvvetleri ubuklarn birbirlerine bu noktalardan aktarlr. Eksenlerinin birletii dm noktalarnda ubuklar birbirlerine gemeyle balanrlar ve balantlar kanca,blon,lama demiri,8-10 mm. Kalnlkta sac levhalarla salanr. Yanlama ask ubuuna eik giymeli payanda gemesiyle balanr (ekil XI.13,14.). Gemenin ask ucuna ya da orta ak,mahya a altna kadar olan kayma ya da yrtlma mesafesi en az 25 cm. alnr. Yanlamalarn brakma kirileri veya duvar zerindeki balantlar da eik giymeli payanda geme eklinde yaplr. Eer at eimi fazla deilse ift dili geme yapmak daha dorudur. Kayma ve yrtlmann en aza indirilmesi amacyla yanlamayla brakma kirii arasna sert aatan bir takoz koyarak dili geme yaplr. Oturtma atlarda kullanlan dikmeler basnca almasna ramen,asma atlarda bunlara kar gelen ve adna "ASKI" dediimiz tayc ubuklar ekmeye alrlar. Ask brakma kiriine zvanal gemeyle balanr, makasn bel vermesi durumunda asknn brakma kiriini zorlayp esnetmesini nlemek zere balant tam olarak oturtma eklinde deil 2 - 3 cm. lik bir boluk brakmak suretiyle salanr. Bir,iki ve askl asma ahap at makas rnei ile eitli balant detaylarnn ekilleri aada grlmektedir. Asma at projelendirmesi ayni oturtma atlardaki gibidir. at makaslar 2.00 - 2.50 m. de bir yerletirilir, aralar 40 - 60 cm. de bir konulan merteklerle blnr. Merteklerin zerlerine kiremit tas veya rt alt kaplamas, onlarn da zerlerine at rts yaplr. Aada eitli sundurma,et,sergi ve hal atlarna ait "Hal at"larna ait rnek ekiller izgilerle verilmeye allmtr (ekil XI.15,16,17.).

ekil XI.12

98

ekil XI.13

ekil XI.14

99

ekil XI.15

ekil XI.16

100

ekil XI.17 XI.5. ELK ATILAR: Mesnet akl fazla olan binalarla fabrika,atlye depo,antrepo ve imalathane gibi yaplarn atlar ounlukla elikten yaplr. elik,demir cevherinin yksek frnlarda kok kmr yaklarak ergitilmesi sonucu oluan ham demirin zel frnlarda tekrar ergitilip ierisine katk maddeleri konulmasyla elde edilmektedir. eliin sertliini ve mukavemetini ierisindeki karbon oran belirler. Karbon oran % 0.31.7 arasnda deien elikte eitli oranlarda mangan,fosfor ve kkrt gibi bileenler mevcuttur. Tayc elik at elemanlarnda ekmeye kar mukavemet; -ST37 eliinde -ST52 " 2400 kg/cm2 3600 kg/cm2 dr.

Fabrikalarda elie yaplan ekillendirmeye "Haddeleme" bu ileme uram rnlere de "Hadde Mamul" denilmektedir. Hadde mamulleri drt ksma ayrlmaktadr: (i).Profiller ii).Lamalar iii).Levhalar iv).Dier gereler.

(i).Profiller: Aadaki tabloda verildii gibi standartlar belirlenmi ekil ve boyutlarda olan eliklerdir (ekil XI.18.). (ii).Lamalar: Dikdrtgen kesitli,genilikleri 12 - 50 mm., kalnlklar da 5 - 60 mm. arasnda olan eliklerdir.

101

(iii).Levhalar: ounlukla dz olarak kullanlan levhalarn genilikleri 16 - 125 cm.,kalnlklar 0.45 - 24 mm. ve uzunluklar da 2.00-6.00 m. arasnda olmaktadr. Ayrca silindirik,oluklu ve kubbeli olarak da yaplanlar vardr. Tayc olarak kullanlan ve yass hadde mamul denilen levhalar,kalnlklar 6 mm. den fazla olan dz levhalardr. Kalnl 0.45 - 6 mm. arasnda olan levhalara "SAC"; 0.45 mm. olanlara da "TENEKE" denilmektedir. (iv).Dier Gereler: zellikle elik yap mesnetlerinde kullanlan,dkm elii ya da fonttan imal edilmi para ve elemanlardr. Bu elemanlar at dm noktalarnda ve birleim yerlerinde kullanlrlar. Sklebilen (blonlar) ve sklemeyen (perinler ve kaynak) birleim aralar olmak zere ikiye ayrlrlar. (iv.a).Sklebilen Birleim Aralar Aada ekli grlen,u taraflar dili,silindirik gvdeli,ba ksmi dzgn altgen eklinde,blon dediimiz paralardr. Blonlar, rondela ve somun adi verilen paralarla birlikte kullanlrlar (ekil XI.18.). (iv.b).Sklemeyen Birleim Aralar Bu aralar aada verildii gibi az karbonlu elikten imal edilen ve tavlama ilemine tabi tutulup yumuatlan ve nceden alan deliklere tatbik edilerek kullanlan perinlerdir. Istlarak ap kendi apndan en az 1 mm. daha fazla olan delie yerletirilen perinin bal olan ucu bir arala tutulur ve hareketi nlenir, dier ucu ekile dvlerek iirilir. Yuvarlak, have ve mercimek bal olmak zere perinler ekilde imal edilirler (ekil XI.18.).

ekil XI.18

102

ekil XI.19 Bir dm noktasnda uygulanan perinlerin aralklar u hususlar gznnde tutularak tespit edilir: -Kolayca dvlebilmeleri -Boluklarn az mukavemetinin yksek olmas -Delik evresinde kilit gerilmelerin olumamas -Birletiren elemanlar arasna suyun girip pas yapmamas -Basn etkisiyle levha elemanlarda "buruma" olmamas Perinlerin projelendirilmesinde kullanlan semboller ve perin aplaryla ilgili tablolar yukarda verilmitir (ekil XI.19.). Bir dier balant arac tr de "kaynaklar"dr. Bunlar da temelde ergitme ve basn kayna olmak zere ikiye ayrlmaktadrlar. (*) Ergitme kaynanda, elemanlar u uca, yan yana veya st ste getirildikten sonra 3000-50000C arasnda stlarak ergitme yaplr. Ergitme srasnda arada ek bir metal ya da "elektrot" kullanlarak ara boluun doldurulmas salanr. Ergitme ilemi gaz veya elektrik kaynayla yaplmakta olup; -Gaz kaynanda "Asetilen" ya da "Propan" gazi -Elektrik kaynanda da (-) ve (+) ularn birbirlerine yeterince yaklatrlmas ve elektrik enerjisi uygulanmak suretiyle 50000C lik s elde edilmesi szkonusu olmaktadr. Buna "Punkta ya da Punto Kaynak" da denilmektedir. XI.5.1. elik at Makaslarnn Yapm: (A). Perinle Yaplan at Makaslar: Yapllarnn kolayl ynnden, elik at makaslar genellikle srt srta ift kebent (korniyer) ile yaplmaktadr. Dm noktalarnda korniyerler arasna levhalar konulmakta ve balantlar perinlerle yaplmaktadr. elik at makaslarnda kullanlan en kk kebent kesiti (L 50 x 50 x 5 mm) lik olanlardr. En kk perin ap ise d = 13 mm. alnmaktadr. Aada perin balantl elik at makas ve dm noktalar detaylar ilgili ekillerde gsterilmitir (ekil XI.20,21,22.). (B). Kaynakla Yaplan at Makaslar: Genel olarak alt ve st balklar "ift kebent, T ya da I profil demiri" eklinde ubuklara sahip olan at makaslarnn elemanlar birbirlerine kaynakla balanmaktadr. Ask ve payandalar (diyagonaller) ise tek ya da ift kebent olurlar. Dm noktas birleimleri de profil, korniyer ve

103

balantnn durumuna gre levhal ya da levhasz olabilmektedir. Aada kaynak balantl elik at makas ve dm noktalar detaylar ilgili ekillerde gsterilmitir (ekil XI.23,24.). Gerek perinle gerekse kaynakla yaplan elik at makasla zerine atlan aklar genellikle I, baz durumlarda da U ve Z Profillerinden yaplmaktadr. at makas veya kalkan duvara dik olarak gelen rzgar etkisini nlemek zere at dzlemine paralel "rzgar kirileri" konulmas gerekmektedir. ekilde de grlen bu kirilerin boyutlar ounlukla L.45.45.5 lik kebent ve , 60.6 lik lamalardan olumaktadr (ekil XI.20.).

ekil XI.20

104

ekil XI.21

ekil XI.22

105

ekil XI.23

ekil XI.24

106

XII. TENEKECLK LER

Yamur, su, kar, buz, i ve dier atmosferik olaylarn at, baca, duvar ve tayc yap elemanlarna zarar vermesini, alt yapya szmasn nlemek amacyla atlarda yaplan imalatlara "TENEKECLK LER" denilmektedir. Tenekecilik ilerinde genellikle pasa dayankl (10-12 numara, 80x200 ya da 100x200 cm. lik) inko levhalar, son zamanlarda da PVC esasl boru, oluk, levha ve elemanlar kullanlmaktadr. inkonun younluu da 7.17 7.20 kg/m2 dir. inko levhalar dzgn, dalgasz ve mavimsi gri renkte bkld zaman krlmayan zerinde kk delik ya da klcal atlak bulunmayan iyi malzemeden yaplmaldr. inkonun mknatstan etkilenip etkilenmediini anlamak ya da galvanizli sac levhadan farkn ay irdetmek iin "Mknats Deneyi" yaplmaldr. Ayrca inko, imento, ya kire, asitli su ve oksidasyondan da etkilenmekte ve zarar grmektedir. inko levhalarn numaralarna gre olmas gereken kalnlk ve arlklar aadaki tabloda verilmitir (Tablo XII.1.). TABLO XII.1: inko Levhalarn No, Kalnlk ve Arlklar NKO NO: Kalnlk (mm) Arlk (kg / m2) 10 0.50 3.50 11 0.58 4.06 12 0.66 4.62 13 0.74 5.48 14 0.82 7.74 inko levhalar ya lehimle ya da kenet yaplarak birletirilirler. Eer lehimle birletirme yaplyorsa lehimin ierisinde % 33 kalay + % 67 kurun bulunmaldr. Lehim ek yerlerinde zaman zaman almalarn olmamas iin geni yzey birleimlerinde "kenet" tercih edilmelidir. atlarda uygulanan balca tenekecilik ileri u 4 gurupta toplanmaktadr: 1.) Dereler 2.) Duvar ve baca dipleri 3.) Oluklar 4.) Borular

XII.1. DERELER: at yzeylerinin ukur oluturan krk noktalarna dere denilmekte olup bu yerlerde en az 14 numara inkodan dereler yaplmal; inko dere, zerine 1.00 m geniliinde bir kat bitml karton serilmi at demesi zerine oturtulmaldr. Aada ekli verilen dere inkosunun genilii en az 66.00 cm olmal, levhalar birbirlerine 5.00 cm bindirmeli olarak ve 1.50 mm kalnlnda lehimle birletirilmelidir (ekil XII.1.). Saaa gelen en alttaki inko yanlardan ivilenerek yamur oluu ierisine kvrlmaldr. Dere boyunca inkonun yan kenarlar kenet yaplarak yukarya doru kvrlmal, "yaka" ad verilen ve dere inkosuna kenetle balanan 14 nolu inkodan bask paralar da kiremit altnda kaplama tahtalarna iviyle balanmaldr. zellikle et atlarda iki at yzeyinin birletii yerde yaplan oluk eklindeki derelerde derinlik 30.00 cm, genilik de 25.00 cm den az olmamaldr.
Kiremit Kiremit tas Bask inkosu ivi Dere inkosu Mertek Kaplama Tahtas Dere mahya

Rberoit

EKL XII.1: atda dere

107

XII.2. DUVAR VE BACA DPLER: at kontrol (muayene) pencereleri,at fenerleri,alin (Atina) duvarlar ve baca dipleri en az 12 numaral inkoyla kaplanmaldr. Yatay yzey zerinde en az 10.00 cm. bindirmeli olarak kaplanan inko svasz duvar dibinden dndrlerek 25.00 cm. ykseklie kadar kartlmaldr. Duvar ve baca dibi inkolamasna ait ekiller aada verilmitir (ekil XII.2.). inkonun at yzeyi zerine gelen kenar yaka ile kenetli birleim yaplarak bask altna alnr. Yakann dier kenar at yzeyine ivilenerek tespit edilir. inkonun dier kenar ise alttaki bitml kartonla birlikte dndrlerek duvar derzine girdirilir, 8.00 cm. lik inko yakayla bask altna alnp kancalarla duvara tespit edilir.
Baca Sva kanca ve yaka inko Kiremit Kap.Tahtas Ak ve mertek

kanca parapet duvar

inko kaplama ve yaka

kanca bask inkosu rberoit kaplama tahtas Balant kiri tahtas

EKL XII.2: Duvar ve baca dibi inkolamalar XII.3. OLUKLAR: at rtsnden szlen yamur ve kar sularnn dey yamur borularna aktarlmas amacyla ounlukla 12 numara inkodan yaplan elemanlar olup suyun oluklara kolay akmasn teminin saak ortalarndan her iki tarafa doru en az % 0.3 eim verilmesi gerekmektedir. Oluklar; (a)-Asma oluklar, (b)-Gizli oluklar olmak zere iki ekilde yaplrlar. (a)-Asma Oluklar: epeevre at kenarlarnda 5x30 mm. Kesitli, galvanizli ya da boyanm lama demirlerinden yaplm kelepeler zerine oturtulan, 50-70 cm. aralklarla ahap kaplama ya da talar zerine vidalarla balanan inko elemanlardr. Oluklar kelepelere trnaklarla, trnaklar kelepelere ve kelepeler de rt alt kaplamasna vida veya perinlerle balanrlar. Oluk levhalar, ek yerlerinde birbirlerine 3.00 cm. kadar bindirilir ve her iki tarafndan en az 1.50 mm. kalnlnda, su szdrmayacak ekilde lehimlenir. Fazla suyun oluktan tamasn nlemek zere oluk di kenarnn iteki saak seviyesinden en az 1.00 cm. daha Aada yaplmas, oluun at tarafndaki kenarna 25.00 cm. geniliinde inko etek geirilmesi, etein bir kenarnn olua kenetle ve dier kenarnn da yukarya kvrlarak raptiyelerle kaplama tahtasna 50 cm. de bir balanmas gerekmektedir. Asma olua ait ekil ve oluk kesitleriyle inko ap ve numaralar aadaki ekil ve tabloda verilmitir (Tablo XII.2; ekil XII.3.).
TABLO XII.2: inko oluklarla ilgili l deerleri Oluk Kesiti Oluk ap inko at Alan (cm2) (mm) Numaras (m2) 25-50 45 90 12 50-75 60 110 12 75-100 80 130 12 100-150 120 155 12 150-200 150 185 12 200-300 250 240 14 NOT: at alan, bir olua su tayan at yzeyinin yatay izdm alandr.

108

ekil XII.3 (b)-Gizli Oluklar: atlarn saak taraflarna genelde aty gizlemek amacyla yaplan aln (Atika) duvaryla at eiminin birletii yerlere, aadaki ekilde grld zere kare veya dikdrtgen kesitli gizli oluklar oluturulmaktadr. Gizli oluklar, dey yamur borularnn bulunduu yerlerde aln duvarlar ierisinden geen irtibat borularyla yamur haznelerine balanrlar. Ar souk ve yal blgelerde karin oluk ierisinde donup suyun akmasn nlemesi ve at arasna szma tehlikesi karsnda bu gibi yerlerde bu tip oluklar pek kullanlmazlar. malat olarak gizli olukta nce oluk inkosu altna kaplama tahtas denir; zerine bir kat bitml karton kaplanarak zerine inko oturtulur. Oluk inkosunun bir kenar yaka inkosuyla atya, dier kenar da inko fitiliyle kenet yaplarak bklp duvara tespit edilir (ekil XII.4.).
Ak yn Kaplama tah. Aln duvar Bask ve raptiye Hazne Oluk inkosu Mertek Damlalk Deme Kelepe Kiri Duvar ni borusu

EKL XII.4: Gizli oluk kesiti XII.4. BORULAR:

Dere ve oluklardan gelen yamur sularnn yapdan aaya ve trotuarlar zerine indirilmesi amacyla belirli aralklarla ve dey konumda, genelde 10-12 numaral inkodan, daire ya da nadiren kare veya dikdrtgen kesitli olarak yaplan elemanlardr. 1.00 m. boyunda inkodan kvrlarak yaplan borular, birbirleri zerine 1.50 cm. bindirilerek lehim ya da kenetle birletirilir ve her iki ularna 10 ar cm. uzaklktan kordon ekilir. stteki boru alttakine en az 5.00 cm. girmeli, lehimli yzeyler darya evrilerek duvardan en az 2.00 cm. uzaktan ve en fazla 2.00 m. de bir konulan kelepelerle duvara tespit edilmek suretiyle birletirilmelidir. Dey yamur borularnn bir atda says, blgenin ya durumuna gre ve "atnn her m2 sine kar 1.00 cm2 boru alan" hesabi ile belirlenir. Bir binada dey borularn birbirlerinden uzaklklar 20.00 m.yi gememelidir. Borularn tretuvar zerine gelen alt ksmlar, arpma, ezilme ve bozulmalar

109

nlemek zere "PKDOFEN" adi verilen pik dkm borulardan yaplr. Pikdofenin genellikle i ap 13.50 cm., boyu ise 1.00 m. dir. Tretuvardan 10-15 cm. yukarda kalacak kalacak ekilde ve kelepelerle duvara monte edilen pikdofenin alt ucu eyrek daire eklinde dirseklidir ve ini borusu pikdofenin ierisine en az 6.00 cm. girmelidir. Aada verilen ekilde dey yamur borusu, pikdofen, oluk ve kelepe balantlar, tabloda ise at alanna gre dey boru kesiti, ap ve inko numaralar grlmektedir (Tablo XII.3; ekil XII.5.).
TABLO XII.3: ni borular ile ilgili l deerleri Boru Kesiti Boru ap inko at Alan (cm2) (mm) Numaras (m2) 25-50 38 70 10 50-75 44 75 10 75-100 50 80 10 100-150 79 100 10-12 150-200 123 125 10-12 200-300 177 150 12

ekil XII.5

110

XIII. RAMPALAR
Bina, bahe, arazi gibi yerlerde, kaz ve tama ilerinde, yayalarla motorlu veya motorsuz aralar belirli bir kottan dier bir kota kartmak veya indirmek amacyla yaplan; eim as 240 ye, eimi de 1 / 2.5 a kadar olan yollara "RAMPA" denilmektedir. Aada ayr ayr ekilleri verilen rampalar esas itibariyle eimlerine gre 3 e ayrlmaktadr: (a)- Az Eimli Rampalar: Eim as 60 ye ve eimi de 1/10 a kadar olan, dz yzeyli rampalardr (ekil XIII.1.). eim <1/10; ( < 60) h

EKL XIII.1: Az eimli rampa (b)- Orta Eimli Rampalar: Eim as 60 -100 arasnda ve eimi de 1/10 1/6 arasnda olan, alak rht basamakl ya da tal rampalardr. Rampa yzeyi beton, mozaik, ta ile kaplanrsa yzey przlendirilerek kayma nlenir (ekil XIII.2.). eim: 1/10-1/6; (60 < < 100) h> h

EKL XIII.2: Orta eimli rampa (c)- ok Eimli Rampalar: Eim as 100 - 240 arasnda ve eimi de 1/6 1/2.5 arasnda olan, alak rht basamakl ya da tal rampalardr. Bu rampalar tat kna uygun olmayp yaya iin kullanlr; bu durumda rampada kaymay nlemek iin alak rhtl basamaklar veya adm boylarna uygun aralklarla talar akmak gereklidir (ekil XIII.3.). eim: 1/6-1/2.5; (100 < < 240) h> h tal rampa yzeyi EKL XIII.3: ok eimli rampa Basamakl rampa

XIV. ASANSRLER
Binalarda katlar arasnda dey sirklasyonu salamak amacyla, insan ya da yk tamak zere birtakm makara ve halatlarla ve motor gcyle donatlm iletim kabinlerine "ASANSR" denilmektedir. Asansrler genel olarak u guruba ayrlr: 1.) nsan ve yk asansrleri 2.) Yk asansrleri 3.) zel asansrler XIV.1. NSAN VE YK ASANSRLER: Be kattan daha yksek binalarda asansr zorunludur. Asansr boluklar ya da "kovas"nin kaln ve kargir duvarlarla evrilmesi, makine dairesinin ve tm aksamn yangna kar yaltlarak korunmas gerekmektedir. Kabinin taban alan en az 1.20x2.10 m.

111

olmal, en st katta asansrn stnde, en alt katta da asansrn altnda en az 1.00 m. (kabinin 1.00 saniyede alaca yol kadar) bir boluk braklmaldr. Bir asansr kovasna en fazla 3 asansr kabini konulabilir. Bu durumda kabinler birbirlerinden ara duvarlarla ayrlmal ve arada 12.00 cm. den ok knt yapan ksmlar gizlenmelidir. Kabin giri kaplar atee dayankl, kaln ve mmknse demirden yaplmal ve kap zerindeki pencereler de en az 15.00 cm. genilikte arma camdan imal edilmelidir. Kabinlerin kap genilikleri en az kabin genilii kadar, ykseklikleri de 1.80-2.00 m. kadar olmal ve da almaldr. Srgl kabin kaplar n kenardan en az 8.00 cm. uzakta olmaldr. Kabinlerde kumanda tertibat, stten acil k kapa bulunmaldr. Ayrca her asansr gurubunun en st katta (tercihin atda) makine dairesi bulunmaldr. Aadaki ekilde bir apartman iin rnek insan ve yk asansr grlmektedir (ekil XIV.1.).

ekil XIV.1 XIV.2. YK ASANSRLER: Yalnzca yk tamak amacyla yaplan yk asansrlerinin kabin veya platform boyutlar ve motor gleri, tanmas gereken en byk yk miktarna gre belirlenir. Yk asansrleri genelde; -ar yk asansrleri -hafif yk asansrleri olmak zere iki ekilde yaplrlar. XIV.3. ZEL ASANSRLER: "Lift" de denilen, tanabilen, sklp monte edilebilen YAPI ASANSRLER, deirmenler iin frenli asansrler mutfak ve servis asansrleri bu guruba girmektedir. Bunlar eitli rayl sistemler olarak dik, eik veya dier ekillerde zel olarak projelendirilip altrlabilmektedirler.

112

XIV.4. ASANSRLERN TAIMA GC VE SEYR HIZLARI: -nsan tayan asansrlerde....: 4,6,10,16 ve 25 kiilik -ar yk asansrlerinde.........:300,800,1000,1250,1600, 2000, 3000 ve 5000 kg.lk -Hafif yk asansrlerinde.......:50 - 100 kg.lk olmak zere gz nne alnr. ASANSRLERN SEYR HIZLARI: (a)-nsan asansrlerinde.......................: 0.80 m/sn (b)-Hzl asansrlerde...........................: 1.20-3.00 m/sn (c)-Paternosterlerde..............................: 0.30 m/sn (d)-ar ve hafif yk asansrlerinde.....: 0.40 m/sn (e)-Eimli asansrlerde........................: 0.10 m/sn dr. Srekli hareket halinde olan asansrlere "PATERNOSTER" denilmektedir Bu tip asansrlerin iletme ve bakim giderleri dktr ve ini-kn ok youn biimde yapld i ve ticaret merkezleriyle i hanlarnda uygulanrlar.

YARARLANILAN KAYNAKLAR ASLAN, Mehmet, YAPI BLGS DERS NOTLARI BERKMAN, A. Fuat, YAPI ELEMANLARI, Cilt-I, T naat Fakltesi Yayn, stanbul 1970, 463 sayfa. BERKMAN, A. Fuat, KRGR NAAT, Cilt-I, T naat Fakltesi Yayn, stanbul 1963, 381 sayfa. BERKMAN, A. Fuat, ANTYE TEKN, Birsen Yaynevi, stanbul 1973, 352 sayfa. ESER, Lmi, YAPI BLGS DERS NOTLARI Cilt-1, 2, T Mimarlk Fakltesi Yayn, stanbul 1970, 122 sayfa. GNSOY, Orhan, YAPI Cilt-I, Arpaz Matbaas, stanbul 1975, 362 sayfa. GNSOY, Orhan, YAPI Cilt-II, Ar Kitabevi, stanbul 1967, 267 sayfa. ZCAN, Kksal, YAPI, zel Basm, Ankara 1990, 267 sayfa. ZMEN, Halim, YAPI BLGS DERS NOTLARI