ISTANBUL NIVERSITESI ATATRK ILKELERI VE INKILAP TARIHI ENSTITS ATATRK ILKELERI VE INKILAP TARIHI ANABILIM DALI

KEMALIZMIN ULUSU IDEOLOJISI BAGLAMINDA 1930-1944 DNEMI IRKI-TURANCI HAREKETIN DSNSEL YAPISI

YKSEK LISANS TEZI Ali SAHIN

Tez Danismani: Yrd. Do. Dr. Isil AKAN

ISTANBUL - 2005

ISTANBUL NIVERSITESI ATATRK ILKELERI VE INKILAP TARIHI ENSTITS ATATRK ILKELERI VE INKILAP TARIHI ANABILIM DALI

KEMALIZMIN ULUSU IDEOLOJISI BAGLAMINDA 1930-1944 DNEMI IRKI-TURANCI HAREKETIN DSNSEL YAPISI

YKSEK LISANS TEZI Ali SAHIN Enstit No: 436

Tez Danismani: Yrd. Do. Dr. Isil AKAN

ISTANBUL - 2005

T.C. ISTANBUL NIVERSITESI ATATRK ILKELERI VE INKILAP TARIHI ENSTITS MDRLG

TEZ ONAYI

ATATRK ILKELERI VE INKILAP TARIHI Bilim Dalinda .............numarali .............in hazirladigi ........................................................................................... konulu YKSEK LISANS/DOKTORA TEZI ile ilgili Tez Savunma Sinavi, I.. Lisansst Egitim ve gretim Ynetmeliginin 10./28.Maddesi uyarinca ............................. gn saat ..........de yapilmis, sorulan sorulara alinan cevaplar sonunda adayi tezinin ...............................ne* OYBIRLIGI/ OYOKLUGU ile karar verilmistir.

JRI YESI

KANAATI(*)

IMZA

34452 Beyazit- ISTANBUL Tel:0212 440 00 00 Fax:0212 513 54 57

NSZ

Milliyetilik tarihsel ve gncel ynleriyle toplumlarin srekli gndemlerinde olan bir olgudur. Kavramin genis bir alani kapsamasi konunun daha dar alanda ele alinmasini zorunlu kilmistir. Aslinda alisma yapilirken grlmstr ki teorik dzlemde bir fikir birliginden sz etmek mmkn degildir. Bu nedenle aslinda dnyadaki her ulusu akim tek basina bir tez konusu olabilecek yapiya sahiptir. Bati emperyalizminin zellikle yzyillardir izledigi smrgeci ve isgalci politikalar milliyetiligin gndemde kalmasinda nemli etkenlerdendir. Trkiyenin stratejik konumu, ve blgemizin hassas dengeleri dsnldgnde saglam bir dsnsel temel ve onun getirdigi dogru dis politika dayanilmasi gereken etkenler olarak karsimiza ikmaktadir. Bu anlamda milliyetilik uluslarin kendilerini var

etmesinde hem bir kilavuz olabilmekte hem de irki varyasyonlarla onlar iin bir tehlike olusturabilmektedir. Irki fikirler Bati eliyle diger dnyaya yayilmis ve dost lkeler bl parala ynet taktikleriyle birbirine dsman hale getirilmistir. Bunda, kullanilan ideolojik, felsefi sylemlerin ve kurulan siyasi baglantilarin payi byktr. Amacimiz bu Irki-Turanci hareketin yapisini bu

alismada 1930- 1944 dneminde gelisen

baglamda ele almaktir. Atatrkn ulusuluk ideolojsinden temelde farkliliklari olan hareket bu yillar iinde savundugu ideolojisi, siyasetleri, yayin organlari,

rgtlenmeleri ile zel bir yere sahiptir. Ayni zamanda Turancilarin bu dnemde attiklari dsnsel temel lkemizin tarihini etkilemis ve kendisine gnmze kadar siyasal ve dsnsel temsilciler bulmustur.

iv

alismada I kinci Dnya Savasi ortami iinde Trkiyenin konumu ve i siyasi dengeleri zerinde durulmus burada Turancilarin konumu zel olarak islenmistir. Kanimizca savas karsisinda Turancilarin Almanlarla isbirligi tutumu Kemalist ulusulukla en kritik ayrimlardan birini olusturmaktadir. Gnmzde

Batinin, savasi srekli gndemde tutmasi bu fikri ayrimin zellikle vurgulanmasi ihtiyacini ortaya koymaktadir. Dnem zerinde durulurken zellikle dnemin dergileri incelenmis, dsnsel ortam bu yolla izlenmeye alisilmistir. Bu yapilirken dnemin ileri gelen Turancilarinin fikirleri zerinde durulmus ve bu anlamda seici bir yntem uygulanmistir. Ancak bu dnemde ikan tm Turanci yayin organlarina mmkn oldugunca ulasilmistir. da Bunun yaninda dnemin fikir adamlarinin ok diger

yayinlarindan

yararlanilmis

programatik

fikirlere

daha

buralarda

rastlanilmistir. Dnemsel nemi nedeniyle alismanin siniri 1944 yilinda yapilan Irkilik-Pantrklk Davasi ile sinirli tutulmustur. alisma ayni zamanda Kemalizmin Alti Ok Ilkelerinden Ulusulugun,

Turanci akimdan farklarini ortaya koyarak Trkiyenin dsnsel hayatinda berrak bir biimde anlasilmasina katkida bulunmayi hedeflemektedir. Kuskusuz kendi gcne dayanan, komsulariyla baris ve dostluk iinde yasayan ve emperyalist glere taviz vermeyen Atatrk Milliyetiligi gelecekte Trk Ulusunun en byk hazinelerinden birini teskil etmektedir. Bu alismada alismanin her asamasinda yardimlarini esirgemeyen degerli hocam Yard. Do Dr. Isil akana ve destegiyle bana g veren aileme sonsuz tesekkrlerimi sunarim.

IINDEKILER

IINDEKILER....................................................................................................................... i NSZ.................................................................................................................................... iv ZET....................................................................................................................................... vi ABSTRACT............................................................................................................................ vii

GIRIS..................................................................................................................................... 1

I. BLM:

ULUS, ULUSULUK, IRK VE IRKILIK KAVRAMLARI 1. ULUS(MILLET) VE ULUSULUK KAVRAMLARININ TARIHSEL IERIGI .................................................................................................. 5 2. ULUS-MILLET........................................................................................ 13 3. ULUSULUK........................................................................................... 23 4. ULUS DEVLET ....................................................................................... 30 5. IRK IRKILIK VE SOSYAL DARVINIZM ...................................... 36

II. BLM:

CUMHURIYET NCESI TRK MILLIYETILIGI 1. HALKILIGIN TRK MILLIYETILIGINE ETKISI.................. 53 2. MESRUTIYETLER SONRASI TRK MILLIYETILIGI VE ETKILI DSNRLER.............................................................. 61 3. TRKLGN RGTLENME DNEMI................................. 66 4. GEN KALEMLER-ITTIHAT TERAKKI CEMIYETI ILISKISI VE ITTIHAT TERAKKININ KLTR POLITIKASINDA YENI LISAN HAREKETININ YERI ..................................................... 71

5. JNTRK TRKLGNN GENEL DEGERLENDIRMESI........................................................................... 82

6.

TRKLGN GELISIMINDE ZIYA GKALPIN ETKISI ..................................................................................................... 93

III. BLM: KEMALIST ULUSULUK VE TURANCI HAREKETE BAKISI

1. KEMALIST ULUSULUGUN ORTAYA IKTIGI KOSULAR ........................................................................................... 104 2. MUSTAFA KEMAL ATATRKN ULUS VE ULUSULUK ANLAYISI ............................................................................................ 114 3. ATATRK VE ZIYA GKALPTE ULUS VE ULUSULUK AYRIMI ................................................................................................ 121 4. ATATRKN SYLEV VE DEMELERINDE ULUS-MILLET KAVRAMI................................................................ 123 5. KEMALIZMIN ULUSAL KIMLIGI INSASI.................................... 140 6. KEMALIST ULUSULUK, TARIH VE DIL ALISMALARI...... 142 7. ATATRK VE TURANCILIK............................................................ 159 8. TURANCILARIN SAVAS POLITIKASINA KARSI ATATRKN BARIS POLITIKASI............................................... 165 IV. BLM: IRKI TURANCI HAREKET VE DSNSEL YAPISI 1. CUMHURIYETININ KURULUS SRECI VE TURANCILIK..... 175 2. 1930 SONRASI TURANCI YAYINLAR, NCLERI VE DSNSEL YAPILARI...................................................................... 190 3. IKINCI DNYA SAVASINA DOGRU GELISEN TURANCI HAREKET........................................................................ 198 4. SAVAS ORTAMI VE IRKI-TURANCILARIN TUTUMU.......... 204 ii

5. SAVAS DNEMI GELISMELERI................................................... 214

6. IRKI-TURANCI

HAREKETIN

TEMEL

FIKIRLERI,

TURANCILARIN SIYASI GRSLERI,

TRK VE TURAN

BIRLIGI ................................................................................................218 7. TRKLK VE TRK BIRLIGI ILE ILGILI DSNCELER VE ELESTIRILER................................................... 226 8. IRK, IRKILIK FIKIRLERI VE TARTISMALAR........................ 235 9. 1944 IRKILIK- PANTRKLK DAVASI............................... 246 10. IRKI TURANCILIGA TEPKILER................................................ 250

SONU................................................................................................................... 258 KAYNAKA.......................................................................................................... 262

iii

GIRIS

Osmanli Devletinin Ikinci Abdlhamit devri sonrasi belirginlesen devletin nasil kurtulacagi sorunu diger fikir akimlari gibi Trklgn gelisiminde de belirleyici olmustur. Dagilmaya yz tutan devlet iinde yasayan topluluklari bir arada tutma zorunlulugu dnem dnem izlenen siyasetlerin ana eksenini olusturmaktadir. Bu dnem Osmanlicilik fikrinin hizla yerinin Trklk dsncesine terk ettigi bir dnem olmustur. Daha nceleri dil ve edebiyat alninda baslayan alismalarin yaninda Trklk bir siyasi akim haline gelmeye baslamistir. Balkan Savaslariyla birlikte imparatorluk sinirlari iindeki unsurlar bagimsizliklarini ilan etmeye baslamislardir. Bu dnemde padisah Ikinci Abdlhamitin savundugu Islamcilik

fikri devletten kopan Hiristiyan unsurlarin yaninda en azindan Mslman unsurlarin kopusunu nleme yi hedeflemekteydi. T emel ama bir Islam birligi kurmakti. ok uluslu imparatorlugun esitli etnik geleri ve dinsel gruplari zdeslestirme amaciyla olusturulan Osmanlicilik dsncesinin alternatifi, milliyetiligin Islamlikla

bulusturuldugu bu yeni dsnce ve ideolojide aranmistir. Islamlik, bir inan olmaktan te bir ideoloji ve politika olarak izlenmeye baslanmistir. Bu ideoloji ve politikanin dayanagi olarak da hilafet makami kullanilmaya baslanmistir. Fakat devletin toprak kayiplari ogalmis ve dogal sinirlarina ekilmesi

kainilmaz hale gelmisti. Iste bu dnemde Balkan savasinin patlak vermesi ve Balkan devletlerinin bagimsizliklarini kazanmasi Trklgn kltrel bir hareket boyutundan siyasi bir hareket boyutuna siramasina zemin hazirlamistir.

Ulusuluk II. Mesrutiyet sonrasi aydinlar arasinda tartisilan bir fikir akimi olmanin tesinde Milli Mcadele sonrasina nemli bir fikri temel birakmistir. Bu temel Kemalist Ulusulugun olusturulmasinda sphesiz ok etkili olmustur. Kemalist milliyetilik bu akimdan esinlenmekle birlikte ideolojik olarak onlarla arasina belirgin sinirlar izmistir. Bu noktada bagimsizlik unsuru ideolojinin olusumunda da nceliklidir. Mustafa Kemalin bizzat kisiliginde somutlasan bagimsizlik anlayisi ulusuluga bakis aisina yn veren temel olgudur. Kemalistler kendilerinden nceki Trklerin baska devletlerin yanasmaciliginda byk Trk birligini kurmak gibi hayallerine sahip degillerdir. Emperyalistlerin her kosulda ncelikle kendi ikarlarini dsneceklerinin bilincindedirler. Bu aidan tam bagimsizliga dayanan, kendi gereklerinin bilincinde bir ulusal anlayis olusturmaya alismislardir. Fakat ilk Trklerin ortaya attiklari byk Turan zlemi, tarihimizin her dneminde milliyetiler iinde varligini korumustur. Mustafa Kemalin lmne yaklasildigi dnemde, Cumhuriyetin kurulusuyla birlikte byk lde

etkisizlestirilen Turancilar, yeniden devlet ve toplum kesimlerinde etkin olmaya baslamislardir. Onlarin bu etkinligi tarihsel olarak bakildiginda olumsuz bir misyonu ifade etmektedir. Turancilar byk lde tasfiyeye ugramalarina ragmen devlet kademelerinde dahi etkili olmuslar, ve siyaset ibresini yeniden kendi lehlerine evirmesini bilmislerdir. alismanin dnemsel kapsami iinde Ikinci Dnya Savasi yillarinda Trk Hkmeti yalnizca dnemin ikarlarini dsnerek yer yer onlari desteklemis, bu hareketin bundan sonraki elli yilda oynayacagi olumsuz role ortak olmustur. Bu dnem hkmetinin bir baska politikasi ise gelismeye baslayan sol muhalefeti bu glerle dengeleme politikasi olmustur. Bu politika 1970ler ve 1980lerde de

uygulanacaktir.

1944

yilinda

fasist

Almanyanin

savasta

yenilmesinin

belirginlesmesiyle birlikte Turancilara pratik anlamda ihtiyaci kalmayan hkmetin onlari tasfiyeye ynelmesi etkili olmamistir. Millet geregini Trklerde ilk tarif eden Ziya Gkalp milleti meydana getiren temel faktrlerin irk, kavim, cografya olmadigini ifade etmis milletin; dilce, dince ahlaka ve gzellik duygusu bakimindan msterek olan, yani ayni terbiyeyi almis fertlerden olusan topluluk oldugunu belirtmistir. 1 Bu tanim daha sonralari gerek lkemizde gerek dnyada farkli grs ve bakis ailariyla esitlilik kazanacaktir. Atatrk'n agdas uyga rlik dzeyine ulasma hedefine ynelik milliyetilik anlayisi, Trkiye'de her alanda etkisini gstermistir. Ancak Trkiye' deki milliyetilik anlayisi, vatandaslik ve toprak bagi esasina dayali ulus kavrami ile etnik kimlige dayali ulus kavrami arasinda tam bir uyum saglamamasi nedeniyle esitli yorumlara yol amistir. Bu baglamda Ziya Gkalp'in savundugu kltrel milliyetilik, zellikle din unsurunda oldugu gibi Atatrk milliyetiligiyle farkliliklar gsterse de Trkiye'de vatandasliga dayali milliyetilik haline gelmistir. Ikinci Dnya Savasi'nin baslamasi ve Trkiye'nin de savas tehdidi ile karsi karsiya bulunmasi, Atatrk milliyetiliginden farkli dsncelere sahip milliyetiligi savunanlari da harekete geirmistir. Irki ve Turancilar Almanya'nin Sovye tlere karsi savasin basindaki basarilarina bakarak Turan kavimlerinin birlesmesi zamaninin geldigini savunurlarken, Trk liderleri, Rusya'da Trklerin ogunlukta bulunduklari yerleri Almanya'nin kendi emperyalist amalarina alet ettigini grememislerdir. Rusya'dan g eden ve kendi kisisel davalari pesinde kosan, bilerek veya bilmeyerek

Ziya Gkalp, Trk Milliyetiliginin Esaslari, Haz. Mehmet Kaplan, Toker Yayinlari, Ankara, 1986,s.17-18.

Almanya'nin amalarina yardimci olan bu kimseler, Trkiye'de de etkili olmuslardir. Bu etki sayesinde Trkiye'de zellikle Ikinci Dnya Savasi sirasinda Irkilik ve

Turancilik yeniden canlanmistir. 1930larda Nihal Atsiz nclgnde baslayan hareket savas yillarinda meyvesini vermistir. Irkilik ve Turancilik Alman

propagandasi ve destegi ile basin araciligiyla savas boyunca gndemde kalmayi basarmistir. Hkmet de dis gelismelere bagli olarak irkilik ve Pantrklk faaliyetlerine gz yummus, fakat hibir zaman kontrol elden birakmamistir. 1944 yilinda Irkilik- Pantrklk Davasinin ardindan Turancilarin etkinligi bir sre kismi olarak azalmis ve kamuoyunda ve Kemalist yayinlarda elestirilere ugramistir. Dnemin gelismelerine bugnden bakildiginda Kemalizmin ulus ve ulusuluk anlayisinin tarih nnde dogrulandigi ve nesnel olarak agimizin fikir hayatinda nemli bir yol gsterici nitelige sahip oldugu grlmektedir.

ZET
Bu tez alismasinin konusu Kemalizmin Ulusu Ideolojisi Baglaminda 1930-1944 Dnemi Irki- Turanci Hareketin Dsnsel Yapisidir. alisma drt blmden olusmaktadir. Birinci blmde ulus- ulusuluk, irk- irkilik kavramlari ekseninde genel bir kavramsal degerlendirme yapilmistir. Burada ama alisma konusu ile bagintili olarak bu kavramlarin ierigini ortaya koymak olmustur. Ardindan alismanin esas konusu olan Turanci hareketten nce, bu hareketin arka planina dikkat ekmek aisindan lkemizde Cumhuriyet ncesi milliyetiligin gelisimine deginilmis, dnemin nemli dsnr leri ve fikirleri zerinde durulmustur. nc blmde ise Mustafa Kemal Atatrk ve Kemalist nderligin ulus ve

ulusuluk anlayislari ile daha sonra gelisen Turanci hareketten dsnsel ve siyasi ayrimlari ele alinmistir. Son blmde 1930dan sonra gelisen Irki-Turanci

Hareketin dnemin kosullari iinde dsnsel yapisi ortaya konmus, dnemin nemli simalari ve yayinlari eksenininde degerle ndirme yapilmistir. Sonu olarak hareketin dnemin fikir ve siyasal hayati iinde kendine has fikri ayrimlari vurgulanmis ve Atatrk milliyetiliginin Trk milletinin gelecegi iin dsnsel degeri zerinde durulmustur.

vi

ABSTRACT

The subject of this thesis is The Ideological Structure of the RacistTuranist Movement in the period 1930-1944 in the context of Kemalisms

Nationalist Ideology. This study consists of four chapters. A general conceptual evaluation about the concepts nation-nationalism and race-racism is made in the first chapter. Here, the aim is to bring up the contents of these concepts, related with the subject of the study. Secondly, with the aim of draw attention to the background of the Turanist mo vement which is the main subject of this study, the thesis touches on to the development of nationalism before the Republic and considers the important thoughts and thinkers of the day. In the third chapter, the study discusses ideological and political differences of Mustafa Kemal Atatrk and the Kemalist leadership from the later-coming Turanist movement about the understandings on nation and nationalism. In the last chapter the thesis manifestates the ideological structure of the Turanist movement within the conditions of the period and makes an evaluation regarding significant personages and publications of the day. In conclusion, the movements specific ideological differences amongst the intellectual and political life of the period are stressed and the intellectual value of Atatrks nationalism for the future of the Turkish nation is emphasized.

vii

I. BLM ULUS, ULUSULUK, IRK VE IRKILIK KAVRAMLARI

1/ 1- ULUS(MILLET) VE ULUSULUK KAVRAMLARININ TARIHSEL IERIGI

Ulus ya da millet tarihi bir gerektir. Millet olgusunu tarih hazirlar. Tarih gelismeler iinde milletler varliklarini kazanirlar. Milletler yoktan var edilemezler. Her tarihsel olgu gibi milletlerin de bir tarihsel bir arkaplani bulunmaktadir. Dil kltr, ideal birligi ve belirli bir toprak parasinda yasama arzusu gibi, birok objektif ve subjektif unsurlarin bir araya getirdigi millet, tarihi oluslarin hazirladigi bir sosyal varliktir. Vatan diye adlandirdigimiz sinirlari belirli toprak parasini, tarihi mcadeleler ve harpler izer. Bunun sonucu olarak dil, kltr ve ideal birligini

ortaya koyan bu gelismelerdir. Bu bakimdan milletin ortaya ikmasi tarihsel bir olgudur. 1 Avrupada 1500-1648 yillari arasinda grlen gelismelerin genel egilimini kavramak g degildir. Ortaagda grlen esitli makamlarin yetki alanlarin birbiri iine girmis olmasinin yarattigi karmakarisik durumla karsilastirildiginda, siyasal erkin daha az sayidaki merkezde odaklasma egilimi gsterdigi anlasilir. En basarili rneklerinde Fransa, Ispanya, ve Isvete, kararlilik kazanmis olan siyasal birimlerin

Hamza Eroglu, Trk Devrim Tarihi, 2 Basim, Ankara Iktisadi ve Ticari Ilimler Akademisi Dernegi Yay. Ankara, 1970, s.231.

sinirlari ulus apina ulasmisti. 2

Bu gelisim izlendiginde Bati uygarliginin Eski

Rejimden Yeni Rejime geisini baslik altinda zmlemek uygun dser: 1) Ekonomik 2) Dsnsel degisiklikler 3) Siyasal

Ancak bu degisiklikler karmasik ve birbirilerinden ayrilamayacak biimde i ie gemislerdir. yle ki, Bati deneyiminin bu yn, aslinda tek bir btn olusturur. Ulus kavramini da incelerken bu degisikligin bir btn olarak kavranmasi gerekmektedir. Sanayi devrimiyle birlikte retim apinda byk bir artis gze arpar. Daha fazla mekanik g, daha fazla hammadde, daha fazla retilmis mal, daha fazla artik, daha fazla ulastirma; sanayi ve ticaret srelerini izleyecek daha ok yazman, mallari satin alacak daha ok tketici, satacak daha ok satici ve daha byk sermayesi olan, daha ok insan alistiran daha byk firmalar hizla ortaya ikti. Daha eski, daha basit yapim biimlerinin yerini, daha ucuz ve bazen ayni zamanda daha kaliteli mallariyla fabrika retimi aldi. Ancak, kapitalist retim tarzinin nndeki en byk engellerden biri, feodalizmdeki devlet

paralanmisligiydi. Feodal beyler, ieri sokulan mallar iin keyiflerine gre gmrk tespit etmekte, kendi mlklerinden geis iin hara almakta, ve bylelikle ticaretin gelismesi iin ciddi engeller olusturmaktaydilar. Ticaretin gereksinimleri ve bir btn olarak toplumun gelismesi, feodal paralanmisligin ortadan kaldirilmasini gerektiriyordu. Gelismekte olan kent burjuvazisi, feodal engellerin ortadan

William H. McNeil, Dnya Tarihi, 8. Basim,ev: Alaeddin Senel, Imge Kitabevi, Istanbul , 2004, s.477.

kaldirilmasina ilgi duyuyor ve merkezilestirilmis bir devlet olusturulmasindan yana tavir aliyorlardi. 3

17. yzyilda ulasilan greli refah, bu refahi saglayan merkantil gelisme ve bu gelismeyle glenerek egemen iktisadi unsur olan burjuvazi ile artik nfusun ihtiyalari, eski toplumsal iliskiler dzeni ile bu yeni durum arasinda uzlastirma gesi olan mutlaki iktidarin gerekliligini ortadan kaldirmis; bu erevede gerek toplumsal g, eski iliskilerin rahatsiz ettigi halk katmanlarina ve olusmus ideolojisini yanina alarak bu iktidarin yerine kendi iktidarini kurmustur. 4

Girisimci siniflarin nn aan ilk nemli olay, kilise karsisinda merkezi monarklarin gcn artirarak iktidari ele geirmeleri olmustur. Bu, uluslasma tarihinin ok nemli bir kilometre tasidir. Kilise rgtlenmesinin yerini ulusulugun nesnel tabanini olusturacak daha somut sinirlar zerinde ykselen monarsik iktidarlar almisti. Girisimci siniflar kilise krallik atismasinda ikincisinin yaninda yer almislardi. nk merkezi monarklarin izdigi sinirlar iinde ekonomik faaliyetlerini daha rasyonel standartlar iinde srdrebileceklerdi. 5 Ulus fiili anlamda tartismali olsa da kavramsal bakimdan ilk kez Fransada ve Ingilterede ortaya ikmis bir olgudur. Avrupada feodal paralanmanin sona erdigi yillar, 10. yzyildan itibaren, ticaretin canlanmasina bagli olarak kentlerin, kiliselerin ve feodal iliskilerinin nne gemesi sonucunda, feodal sinirlarin hizla

3 4

Server Tanilli, Uygarlik Tarihi, 5. Basim, Say Yay., Istanbul, 1981, s. 74. Age, s.75. 5 Baskin Oran, Atatrk Milliyetiligi, Resmi Ideoloji Disi Bir Inceleme , 5. Basim, Bilgi Yay. Ankara, 1999, s.33.

erimesini ve kentleri birlestiren dogal ulusal sinirlarin tesekkln gsteren yillardir. 6 Fransiz Devrimiyle birlikte ulus, egemen halkin kendi varligini dogrulamaya eklemlenmis bir topluluk biimi olarak ikar karsimiza. Bu nitelik, ulusa, bir anlamda, daha nceki etnik toplasmalardan daha stn bir deger verir. 15. yzyildan itibaren merkezilesmeye baslayan devletler hala mesruiyetlerinin kaynagini dinden almaktaydilar. Iste ulus ayni zamanda btn bu gelismelerle birlikte bu kaynagin monarsik gcn elinden halkin eline gemesiyle olusmustur. Bu bakimdan Sosyal atlaklari bir blmyle asmis genis insan topluluklari ortaminda ulus, dnn, bugnn ve gelecegin gelip kaynastigi simgesel bir pota olarak grlmektedir; byle bir pota olmadan da her trl ortak tasari belirsizlesir. Bylece ulus yurttasligin ve politiklesmenin neredeyse essiz bir erevesidir.
7

XVIII. yzyilin sonlarinda, Fransada hala feodalite egemendi. Feodalizm ve mutlak hkmdarlik, lkenin tm ilerlemesini felce ugratiyor; kyllerin, kentlerde smrlen tabakalarin ve burjuvazinin hosnutsuzluguna neden oluyordu. Kapitalist retim iliskileri bu engeller kalkmadan gelistirilemezdi. 1789 byk Fransiz Devrimi, bu uzlasmazligi zer. Fransiz burjuvazisi, feodaliteye karsi gl halk hareketine katilir ve 14 Temmuz gn, bir baskaldiriyla ynetimi ele geirir. Kurucu Meclisin ilan ettigi 1789 Insan ve Yurttas Haklari Bildirisi, halk egemenligini kabul ediyor, insanlar zgr dogar, zgr yasarlar ve kanun nnde esit haklari vardir

Mehmet Ali Kilibay, Modern Ulus Kavrami ve Ulus Devlet, Tarih ve Milliyetilik 1. Ulusal Tarih Kongresi, Mersin n. Yay., 1997, s. 12. 7 Toktamis Ates, Trk Devrim Tarihi, 7. Basim, Der yayinlari, Istanbul, 1998, s. 34.

diyordu. Feodal keyfi ynetimi ve ayricaliklari kaldiran bildiri, btn insanlarin kanun nnde esitligini kabul ediyordu. 8

Aslinda bu gelismeyi Batida feodalizmin tasfiyesi kapitalizmin zaferi olarak adlandirmak yerinde olacaktir. Ulus ve ulus devletin olusumunu en ok bu olgu hizlandirmistir. Tocquevillee gre toplumsal devrim, mlkiyet, retim ve dagilim sistemindeki degisiklikleri ierir. Dolayisiyla yerlesik bir sosyal yapinin

dinamik lerinin eskimis mutlaki iktidari dagitacagi bir siyasal devrimin arifesinde bu yapinin szclgn yapan Fransiz dsnrleri, gecikmis devrimlerinin ideolojisini yayginlastirmada daha basarili olmuslardir. Bu ideolojinin temel slogani esitlik, kardeslik, zgrlk idi. Bu ilkelerin asil hedefi Avrupanin monarklari oldugundan, son tahlilinde egemenlik ulusundur yargisina varan devrimci Fransiz dsncesi, bu monarklara tabi halklarin zgrlesmesini ngrmekteydi. Bu sekilde isel bir niteligi haiz olan Fransiz milliyetiligi, kendi ulus-devletlerini modernlesmenin son asamasina oturtma ugrasindayken, ulusal hasimlarini da iten paralayacak bir ideolojinin reticisi ve yayicisi oldu. 9

Ulus kavrami, Almanyada, Ingiltere ve Fransada anlasildigindan farkli bir sekilde ortaya ikti. Olduka siyasal olan kavramin ilk yorumunun aksine burada ulus daha ok etnik ve kltrel bir fenomen olarak anlasilmistir. Almanyadan dogan kltr milliyetiliginin ideolojik temellerini Gottfried von Herder (1744-1803) hazirlamistir. Herder ve izleyicileri, farkli her halkin ortak halk ruhunu (Volkgeist)

8 9

Tanilli , age, s. 88. Serif Mardin, Tanzimattan Sonra Asiri Batililasma, Trkiye: Cografi ve Sosyal Arastirmalar Dergisi, Istanbul niversitesi Edebiyat Fak. Cografya Enst. Yayini, Istanbul, 1971, s.197.

koruduklari lde siyasal milliyetilige geilebilecegi fikrini yerlestirdiler. Bylelikle 19. yzyilin Alman romantizmi iinde, her halkin kendi ulusal birligini olusturmasi gerektigi fikri de geerlilik kazanmis oldu. Herder, dsnce ve dilin birbirinden ayrilmaz oldugunu, bir halkin dsnce ve kltrne sadece dil yoluyla nfuz edilebilecegini savunmustur. Herdere gre, farkli diller farkli dsnme ve hissetme tarzlarina, farkli dsnce ve duygulara karsilik gelir. 10

Bu dsncelerin Hegelde (1770-1831), Ficthede (1762-1814), von Humboldtda (1767-1835) ve Schleirmacherde (1768-1834) glendigi grlr. Hegel kendine zg diyalektiginde devleti, dnya tininin yeryzndeki

somutlasmasi seklinde gstererek hedefi belirler. Hegelin devlet anlayisi, tarih anlayisindan ikar. Hegele gre devlet, tarihsel yasamin yalnizca bir parasi, zel bir alani degil ama z, asil nvesidir. 11 Almanlar iin gerekli olan, mozayik devletikler rgsn bir devletin atisi altinda birlestirerek, mutlak geistin yeryzndeki aksini meydana getirmektir. Fichte, Alman Ulusuna Seslenisler (1808) adli eserinde ulusu, dilleri dis etkilere maruz bulunan ve birlikte yasayan insanlar olarak tanimlar; Schleirmacher de anadilin insanda kesin olarak kklestigini, sonradan grenilen dillerin bu kklesmeyi zedelemeyecegini syler. Ona gre her dil zel bir dsnme biimini ifade eder ve bu zel biimde sylenen seyler, baska dillerde asla ayni anlama gelmez; dil de, ayni devlet ve kilise gibi, ortak yasamin bir grntsdr ve bu ortak yasamin iinde geliserek ortak dil kurumunu yaratir. Von

10 11

Ahmet Cevizci, Felsefe Szlg, 4. Basim, Paradigma Yayinlari, Istanbul, 2000, s.447. Ernst Cassirer, Devlet Efsanesi, ev. Necla Arat, Remzi Kitabevi, Istanbul, 1984, s. 266.

10

Humboldta gre de, uluslari ayirt eden fenomen dildir. Ayrica uluslar da dile ulusal bir form verirler. Uluslar karakterlerini dilleriyle belli ederler. 12

Bu romantik ynelim, feodal prenslikler halinde parali olan Almanyayi dil esasi zerinde yeniden mutlak iyi bir devletin atisi altinda birlestirmek iindir. 19. yzyilin Alman tarihi bu abanin siyasal gelismelerini gsterir. Bu akimin ilk hedefi Alman kltrnn ulus-devletini kurmakti.

Dogu Avrupa ve Balkanlarin 19. yzyil tarihi daha farkli bir milliyetiligi isaret eder. Bati Avrupanin aksine burada emperyal devletlerin egemenligi altindaki halklardan bahsedilebilir. Bu nedenle buralarda zuhur eden kltr milliyetiligi daha ok dis etkilidir ve zayif burjuvazinin bu akimlarda etkinligi sinirli kalmistir. Bu yzden, zellikle Almanyadan ve Rusyadan etkilenmis olan Dogu Avrupali ve Balkanli aydinlar, olusmus bir ulus btnnn bagimsizlik mcadelesine girismekten nce, bir ulus bilincini btn halka siringa etmeyi amalayan bir Halka Dogru hareketi iine girmis; bunu yaparken de kendi halklarinin ulusal kimligini (Volkgeist) kesfetmeye alismislardir. Dogu Avrupa ve Balkanlarda burjuvazinin gl oldugu ve bu yzden burjuvazinin ulusal hareketlere nclk ettigi yerler ekoslovakya, Yunanistan ve kismen de Bulgaristan olmustur. Bunun disinda hareketler, ok genel olarak, ulus kimliginin halka tasinmasi seklinde olmus ve bunun ardindan ulusal bagimsizlik iin mcadele edilmistir. 13

12

Bedia Akarsu, Wilhelm von Humboltda Dil-Kltr Baglantisi, Remzi Kitabevi, Istanbul, 1984, s.50. 13 Suavi Aydin, Modernlesme ve Milliyetilik, Gndogan Yayincilik, Istanbul, 2000, s. 78.

11

Bu rneklerin disinda, temelleri 19. yzyilda sarkan iki ayri tip milliyetiliginin dalgasi daha gze arpar. Bu ikisinin ortak niteligi, Islami modernizmden kaynaklanmis olmalaridir. Birinci tip Osmanli Devletinin Mslman tebasi iinden ikan milliyetilik akimlaridir ki, Osmanli irredentizminin ve Islamciligin iflasindan sonra gerek siyasal roln stlenebilmistir. Arnavut, Arap ve Trk milliyetiligi seklinde grlen bu tipte, ayirici zelligi olan hareket Arap milliyetiligidir. Islami modernizmle beslenmesine karsin, hareketin kkeni Hiristiyan Arap burjuvazisinin destekledigi dsnce akimlaridir; fakat Araplarin ogunlugunun Mslman olmasi ve bu toplumun ticari siniflarinin yeterince gelismemis olusu, Hiristiyan Araplarin nder roln sinirlamis; bylece Arap irredentizmi zaman iinde laik izleginden siyrilarak Islami bir renge brnmstr. Trkler iinde de Osmanliliktan umulan yararin suya dsmesi milliyetiligi glendirici bir dinamiktir. Ikinci tip, Hiristiyan devletlerin tebasi bulunan Mslmanlar arasinda canlanmistir. Bunun en gzel rnekleri Ingiliz

egemenligindeki Misirin canli iktisadi ve dsnsel hayatinin nclgn stlendigi Misir-Arap milliyetiligi ile Rusya tebasi bulunan Volga Tatarlarinin nclk ettigi Pantrkist harekettir. 14

Ulus kavramini tarihsel olarak ele aldigimizda karsimiza ikan sonu, hibir ulusun ayni kosullarda ortaya ikmadigidir. Bununla beraber, asagi yukari her yanda, ulusal bilincin gelisip yayilmasi, halkin byk katilimi ile i ie olmustur. Ulusal imgelemin gc, halki, bir tasari retebilecek yurttaslarin siyasal toplulugu haline getirdigi anda baslamistir.
14

Aydin, s.78.

12

1/ 2- ULUS-MILLET

Ulus

kavraminin tam ola rak aiklanmasi konusunda kesin bir dsnsel

birlikten sz edilemez. Ulus kavrami ierigi zerinde srekli tartisilagelen bir kavram olmustur. agdas anlaminda ulus dsncesi her seyden nce, ayni yasalara bagli olarak yasamak isteklerini belirten ve szle sme baglariyla birlikte olan insanlar birligini belirtir. 15

Ulus yapilan tm farkli tanimlarin disinda ncelikle ortak baglari olan insan toplulugudur. Millet kelimesi gnmzde Fransizca nation kelimesi karsiligi

kullanilmaktadir. Kelimenin kkeni la tince nation dan gelmektedir. Kelime anlami ayni kkten ayni soydan gelen insan toplulugu demektir. Ulus kavrami, drd isel, biri dissal olmak zere bes temel unsura sahiptir. Isel unsurlar ulus kavrami kurgulanirken dogrudan bu kavramin bnyesinde yer aldigi dsnlen unsurlardir. Dissal unsur ise, ulusu negatif bir biimde, ulusun neyi bnyesine almayacagini ortaya koyarak belirleyen unsurdur. Bu erevede, ulusun isel unsurlari dil, din, soy ile kltr ve tarih birligi, dissal unsur ise dsman imajidir. 16

15

Siyaset Felsefesi Szlg, yayina hazirlayanlar: Philippe Raynaud ve Stephane Rials,( der.) ev. ; Ismail Yerguz- Necmettin Kamil Sevil, Emel Ergun- H.Dilli; Iletisim yay. Istanbul 2003 s. 929. 16 Ozan Erzden, Ulus Devlet, Dost Kitabevi, Ankara, 1997, s.106.

13

Ulus gnmzde

bir anlamda modern toplumlarin kendi varliklarini

mesruiyetlerini ve vatandaslik iliskilerini dayandirdiklari kltrel ve toplumsal bir birlige gnderme yapan bir kavramdir. 17

Bununla birlikte Ulus , 18 toplum ve devletle birlikte lkeyi olusturan temel unsurlardan birisi olup,
19

toplumsal dzen ve dayanismanin mesrulugu

aisindan temel ikis noktasidir. 20

Millet demek, bir veya birka temel vasif etrafinda birlesmis olan insan kitlesidir. Bu temel vasiflarin baslicala rini da sayabiliriz: Soy birligi, kltr birligi, vatan birligi, dil birligi, din birligi, tabiiyet birligi, lk birligi, tarih, menfaat, gelenek, rf, fikir, his, mit, ahlak, hatira birligi 21 Millet, muayyen bir dili konusan, ayni rf ve adetlere, ayni milli seciyeye, msterek tarihe, msterek milli emellere malik olan fert ve ailelerden terekkp eden bir insan ktlesidir. 22

17

Antropoloji Szlg, Yay Ha z. Kudret Emiroglu- Suavi Aydin, ( der.) Bilim ve Sanat Yay. Ankara 2003, s. 842. 18 modern dnyada tipki kadinin ya da erkegin bir cinsiyete sahip olmasi gibi, herkes bir milliyete sahip olabilir, olmalidir ve olacaktir ; Benedict Anderson, Hayali Cemaatler Milliyetiligin Kkenleri ve Yayilmasi, Metis Yayinlari, Istanbul, 1995, s.19.
19

Michel Wieviorka, Avrupada Irkilik: Birlik ve Farklilik, Irkilik, Modernite ve Kimlik,

Yay. Haz.: Ali Rattansi ve Sallie Westwood,ev.: Sevda Akyz, Sarmal Ya yinevi, Istanbul, 1997, s.229.
20 21 22

D. Anthony Smith, Mill Kimlik, ev.: Bahadir Sina Sener, Iletisim Yayinlari, Istanbul, 1994, s.35. Skr Kaya Seferoglu ve Hayri Basbaug, Millet ve Mill Birlik Bilinci, Ankara 1985. s.1. Sadri Maksudi Arsal, Milliyet Duygusunun Sosyolojik Esaslari, eltt Basimevi, Istanbul 1955,

s.18-19.

14

Yukarida deginildigi gibi, soy, irk kavramlari, biyolojik anlamda insanin kkenini belirlerken; dil, din, tarih, gelenek, rf, his, ahlak, v.b. kavramlari, kltr kavraminin unsurlaridir. Vatan, yurt, tabiiyet, v.b. kavramlari, cografya kavramina baglidir. lk, menfaat, mit, emel, v.b. kavramlari gelecege iliskindir ve insan dsncesine baglidir. Gerek irk, gerek kltr ve gerekse etniklik kavramlari, insanin ortak kimlik zelliklerini aiklamaktadir. Bu noktada su sorun kendini gstermektedir; tm bunlar edilgen yani pasif unsurlardir. Insanin kendini ve digerlerini, bu zelliklere gre bir ayristirmaya tabi tutmasi; baska bir deyisle, iradenin katilmasi ulus kavramini ortaya ikarmistir. Bunun anlami sudur; neyi dayanarak alirsa alsin, insan, yeterli uzunlukta tarihi bir gemise ve byklge sahip bir milletin parasi olduguna inaniyorsa, ona uygun davranislar sergiliyorsa ve o milletin diger kisilerce de kabul gryorsa o insan o milletin bir parasidir. Bu insanlarin olusturdugu topluluk da, ulustur. Ulus temelli ortak kimligi tanimlayan bir alismada; 1. Tarihi bir toprak/lke ya da yurt 2. Ortak mitler ve tarihi bellek 3. Ortak bir kitlesel kamu kltr 4. Toplulugun btn fertleri iin geerli ortak yasal hak ve grevler 5. Topluluk fertlerinin lke zerinde serbest hareket imkanina sahip olduklari ortak bir ekonomi 23 milli kimlikin temel zellikleri olarak sayilmis ve millet;

23

Smith,age s.31-32.

15

tarihi bir topragi/lkeyi, ortak mitleri ve tarihi bellegi, kitlevi bir kamu kltrn, ortak bir ekonomiyi, ortak yasal hak ve grevleri paylasan bir insan toplulugunun adi 24 olarak tanimlanirken, diger bir alismada da, ulus olusumunun kosullari olarak; I- Ayni hakimiyete, ayni hukuka tabilik, II- Nfus kalabaligi, III- Saha birligi, IV- Kavim=milletin tesekkl iin birlesmis zmrelerin ayni sahada uzun zaman mstakil kalabilmeleri, V- Lisan birligi, VI- rf ve adetlerin birlesmesi, VII- Dini inanlar, VIII- Milli seciyenin yaratilmasi, IX- Irki maya. 25 gsterilmistir. Daha genel bir tanimlama olarak ortak kltr, rtak gemis ve birlikte bulunma arzusu, milleti olusturan temel alt unsurlar olarak

degerlendirilebilir. 26 Buraya kadar belirtilenler, tarih kavramini iermektedir. Bu yaklasimlar, yakin gemisin ve gnmzn siyasi ortaminda ortaya ikan yeni millet/ulus

24 25 26

Smith, a.e.,s.32. Arsal, age s.58-68. Qyvind Qsterud, Ulusuluk ve Greceli Geri Kalmislik, Bildiriler ve Tartismalar Trkiye Is Trkiye Is Bankasi Kltr

Bankasi Uluslararasi Atatrk Sempozyumu (17-22 Mayis 1981), Yayinlari, Ankara , 1983, s.221.

16

tanimlamalari karsisinda tarihsel millet kavramini olusturmaktadir. tarihsel millet 27 kavraminin hakiki/gerek millet 28 tanimlamalari ile de karsilandigi grlmektedir. Bu durumda millet iin: 1. Tarihsel millet, 29 2. Siyasal millet siniflandirmasi yapilabilir. Siyasal millet kavramina gemeden nce belirtilmelidir ki, siyasal milleti tarihsel milletten ayiran asil nokta, tarihsel milletlerin gemisten bu yana var oldugu ve tartismasiz kabul edildigi; siyasal milletlerin ortaya ikislarinin ise yakin gemise ve gnmze denk dsmesidir. dnya sisteminin siyasi yapilanmasindan dogdugu,
30

bir devletin fiili

yada muhtemel sinirlarina her nasilsa bagli olan toplumsal-siyasal bir kategori oludugu31 ve Bugn btn devletler resmi olarak millettir 32
33

yaklasimlarinda millet, devlete baglanmis bir kavram durumundadir. noktada, millet kavraminin siyasallasmasi grlebilir.

Bu

Tarihsel millet kavrami reddedilemez bir gerek olarak yerini korurken, gnmz millet anlayisina temel olan millet kavrami, siyasal millettir. 34

27 28 29 30 31 32 33 34

Balibar, Etinenne ve Immanuel Wallerstein, age, s.88-142. Smith, age, s.32. Hobsbawn, age, s.95/164. Balibar, Etinenne ve Immanuel Wallerstein, age, s.102. Balibar... s.98. Hobsbawn, age, s.192. Edward Hallet Carr, Milliyetilik ve Sonrasi, ev.: Osman Akinhay, Istanbul 1993, s.12. Arsal, age, s.108.

17

Bir taraftan milletlerin, tarih kadar eski

35

oldugu ileri srlrken; diger

taraftan byle olmadigi, XVIII. yzyildan daha geriye gitmeyecegi ne srlmektedir. 36 Bu tartisma, tarihsel ulus ve siyasal ulus tartismasidir. Siyasal anlamda millet, su veya bu sekilde olusmus devletlerin kendilerini mesrulastirma 37 ve idame 38 araci, dnya zerindeki siyasi g savasinin araci olarak millet olusturmanin dayanagi veya mesrulastirilmak istenen kimlik tanimlamalarinin araci durumundadir. 39 Bu konuda bir sonraki kisimda incelenecek milliyetilik baglaminda, milletin milliyetilikten nce mi, yoksa sonra mi olustugu da tartisilmaktadir. 40 zellikle iki Dnya Savasi ve sonralarinda izilen devlet sinirlarinin sekillenmesiyle ortaya ikan devletler iin millet, o devletin mesrulasmasini 41 saglayacak temel bir dayanak olmustur. rnekleridir. Ayrica belirtilmesi gerekir ki, etniklik konusunda da deginildigi gibi, siyasal etniklik olarak da tanimlanabilecek bir n- millet
43 42

Avrupa devletleri bunun gzel

kavrami ileri

35 36 37 38

Hobsbawn, age s.17. Hobsbawn, a.e ,s.17. Smith, age,s.33. Dogallikla devletler, millet imaji ile mirasini yaymak, millete baglilik duygus asilamak ve

herkesi (genellikle bu amala gelenekler icat ederek, hatta milletler icat ederek lkeye ve bayraga baglamak zere, Hobsbawn, age, s.115.
39 40

Hobsbawn, s.36. Bu yaklasimlari ele alan bir alisma iin bkz.; Umut zkirimli, Milliyetilik Kuramlari Elestirel

Bir Bakis, Sarmal Yay. Istanbul, 1999.

41

Montserrat, Guibernau, 20. yzyilda Ulusal Devlet ve Milliyetilikler,ev.: Nese Nur Domani,

Sarmal Yayinevi, Istanbul, 1997, s.184.

42 43

Montserrat, Guibernau, age, s.100. Montserrat, Guibernau, age.,s.85.

18

srlmektedir. Bu kavram, millet olustur ma srecinin ve abasinin bir rndr ve n- milliyetilik kavramina dayanak olarak ortaya atilmis siyasal bir kavramdir. Ulusun her iki tanimlamasindan da unsurlar ieren44 ve kavramin Trklerdeki ierigini nemli lde etkilemis olan Ziya Gkalpin yaklasimina bakilacak olunursa: Irki esas alan Trklere gre millet, irk demektir Kavmi Trkler de, milleti kavim ile karistirirlar Cografi Trklere gre, millet, ayni lkede oturan halklarin toplami demektir Osmanlicilara gre, millet, Osmanli Imparatorlugunda bulunan vatandaslari iine alir Islam Birligi taraftarlarina gre, millet, btn Mslmanlarin toplami demektir Fertilere gre, millet, bir adamin kendisini ait hissettigi herhangi bir toplumdur Bu aiklamalardan anlasildi ki, millet, ne irkin, ne kavmin, ne cografyanin, ne politikanin, ne de iradenin belirledigi topluluk degildir. Millet, dilce, dince, ahlaka ve gzellik duygusu bakimindan ortak olan, yani ayni terbiyeyi almis fertlerden olusan bir topluluktur45 ayni dili konusan, ayni egitimi gren ve dinsel, ahlaki ve bedii lklerinde birlesen ya da daha kisa bir ifade ile msterek bir kltr ve dine sahip insanlarin olusturdugu topluluktur. 46 Ifadelerinden, millet kavramini her kisinin farkli aidan aldigi dsncesini tasidigi ve kendisinin de kltr aisindan algiladigi sonucu ikarilabilir. Gkalp,
44 45 46

Ziya Gkalp, Millet Nedir?, Trk Kltr Dergisi, C.XIX/S.219, (Mart-Nisan 1981), s.225-228. Gkalp, age s.21-28. Heyd Uriel, Trk Ulusulugunun Temelleri, ev.: Kadir Gnay, Kltr B akanligi Yayinlari,

Ankara, 1979, s. 69.

19

toplumlarin tarih srecinde asamadan geerek millet haline geldiklerini dsnr. Bunlar kavim, mmet ve ulustur. 47 Belki ilk basinda Arami kaynakli olan, Arapa Milladan gelen millet szcg, Kuranda din anlamiyla kullanilir. Daha sonra dini cemaati, zellikle Islam mmetini ifade edecek sekilde genisledi. 48 Yani ulus, ona gre en gelismis toplumdur ve toplumsal gelismenin zirvesidir. 49 Tarihsel milletlere dayanmayan devletler, kendilerine mesruiyet zemini olarak millet kavramini kullanmis, yani milliyetilik ile, yepyeni bir millet kavrami ortaya ikarmislardir: siyasal millet. Burada; milliyetilik, kendi millet kavramini yaratmis denilebilir.

Renan, 1882 yilinda verdigi Bir millet nedir? adli konferansta ulusun bireyleri arasindaki birlikte yasama duygusuna, bir ortak kltre, bir ruh birligine dayandigini belirtmistir. 50 Bu ailimlarin yaninda ulus tarihsel olarak bir araya gelmis bir insan toplulugudur. Her seyden ulus nce ortak maddi yasayis sartlariyla yani ortak toprak ve ekonomik yasayisla; ulusun kltrel spesifiklerinde kendisini gsteren, dil psikolojik yapi ve hatta ulusal karaktere ait bazi zelliklerin ortaklasaligiyla ayirt edilir. 51

47 48 49 50

Barlas Tolan, Toplum Bilimlerine Giris, G.. Yayinlari, Ankara , 1985, s.113. Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Dogusu, ev.: Metin Kiratli,TTK Yay., Ankara, 1991, s.333. Uriel, age, s.70-72.

Ahmet Mumcu/ Ya zi Kurulu, Atatrk Ilkeleri ve Inkilap Tarihi, 2 , YK Yayinlari, Ankara, 1986, s 47- 48. 51 M. Rosenthal , P Yudin, Felsefe Szlg, Sosyal Yayinlar, Istanbul, 1997, s, 507.

20

Ulusal kimlikte biz

farkli kkleri olan tekilere karsi

tanimlanmistir.

Farklilik, ortak bir kltr, somut bir topraga baglilik ve bir topluluk olusturma bilincinden kaynaklanir. Bu unsurlar, o toplumun yeleri ile yabancilar , tekiler ve farkli olan arasindaki ayrima yol aar. 52

Atatrk'n Medeni Bilgiler adli kitapta yaptigi ulusu olusturan unsurlar syledir:

"Trk milletinin teesssnde messir oldugu grlen tabi ve tarih vkialar sunlardir: a) Siyas varlikta birlik b) Dil birligi c) Yurt birligi d) Irk ve mense birligi e) Tarih karabet f) Ahlk karabet."53

Ziya Gkalp ise

millet kendine mahsus bir kltre malik olan zmre

demektir.Gkalp, ulusun irka kavme cografyaya, siyasete ve iradeye bagli olmadigini belirterek syle bir tanimlama yapmaktadir: Ulus; dil, din, ahlak ve btn gzel sanatlar bakimindan ortak olan yani ayni egitimi almis bulunan kisilerden olusan bir topluluktur.54

52 53

Guibernau, Montserrat, age, s.127. Afet Inan, Medeni Bilgiler ve Mustafa Kemal Atatrkn El Yazilari, TTK Basimevi, Ankara, 1988, s.22. 54 Gkalp, age, s.27.

21

Hilmi Ziya lken de millet olgusunun tarihselligi zerinde durarak millet btn unsurlariyla birlikte, tarihi olusumun ortaya koydugu tarihi bir gerektir demektedir. 55 Genel bir ulus kavraminin yetersiz kalip, her devlete bir ulus gereksiniminin ortaya ikmasiyla birlikte, ulus, yine soyut bir kavram olarak, tikel boyuta oturur. Artik ulus kavraminin edinmesi gereken unsurlar iki ynl bir etki gsterecek biimde belirlenecektir. Bu unsurlar bir yandan, ie ynelik olarak, trdesligi saglayacak nitelikte olmali, diger yandan da, disariya karsi, farkliligi ortaya ikarabilmelidir. Daha baska bir deyisle, mevcut gereklikle uyusumu saglayabilmek iin, farkli olarak nitelendirilen bireyler arasindaki iktidar iliskisini kurarken, trdes olarak nitelendirilen yine ayni bireyler arasindaki birliktelik bagini yaratabilecek bir ierige sahip bir ulus kavramina gereksinim duyulmaktadir. Bu ierikle yeniden kurgulanacak olan ulusun fikir babaligini ulusuluk akimi yapacaktir. Ierigi ulusuluk akimi tarafindan belirlenecek ulus kavramini halka benimsetmek, halki ulus olduguna inandirmak ise devlete, kendini ulus-devlet olarak tanimlayan devlete dsecektir.

55

Hilmi Ziya lken, Millet ve Tarih Suuru, I Edebiyat Fakltesi Yayinlari, Istanbul, 1948, s 203.

22

1/ 3- ULUSULUK

1880-1914 arasi milliyetiligin konumu, Fransiz devriminin ardindan, liberal agdaki milliyetilikten farkli olarak, milliyetiligin ve ulus kavramlarinin biim degistirmesi aisindan nemlidir. Fransiz devriminin ardindan, yeterli derecede byk, yasayabilir olarak ele alinan topluluklar, ulus olarak kabul edilebiliyorlardi.

Milliyetiligin bir duygu olarak daha nce, ortaagin ikinci yarisinda ortaya iktigi zerinde duran g rse gre ayni kralliklar iinde yasamaya baslayan ayni dili konusmaya baslayan insanlarin stratejik ve belirli sinirlar iinde toplanmasi ile birlesme saglanmistir.

Bu, zerinde olduka tartismaya aik bir grstr. nk ogunlukla bu dnemin, milliyetiligin degil milletlerin olusma asamasi oldugu zerinde

durulmalidir.

Milliyetilik ise bir duyus, dsns ve hareket edis biimi olarak 18. yzyil sonu Bati Avrupasinda ortaya ikti. Tarihsel kosullarin getirdigi toplumsal ilerleme, devrimler, olusan yeni sosyoekonomik dzenle birlikte onun toplumsal rgtlenme biimi olan milleti de ortaya ikardi. Bu yapinin ulusal boyutlara ulasmasi ve devletlesmesi sonucu milliyetilik akimi kendisini gstermistir. Ulusu fikirlerin tasiyicisi, yeni bir girisimci orta sinif olan burjuva sinifi idi ve gerek Ingiliz gerek Fransiz ulusulugunda orta sinif nemli bir etkide bulunmustur. Ticari hayatin ykselisiyle birlikte ulusulugun etkisini artirmasi birlikte ilerleyen sreler

23

olmustur. Ticaret yapan yeni girisimci sinifin ideolojisi ile vatansever ideoloji i ie gemistir. 56

Avrupada bu girisimci siniflarin kilise karsisinda etkisini artiran etken merkezi monarklarin gcn artirmasi olmustur. Bunlar artan etkileri sayesinde iktidarlari ele geirmeye baslamislardir. Merkezi monarklarin iktidari altinda ticaret serbestisine kavusan yeni girisimci siniflar kiliseye karsi da tavir almaya basladilar. Bylelikle bu dnemin temel degerleri zgrlk ve mlkiyet degerleri olarak ortaya ikmistir. Aslinda bu durum bir bakima ulusu ideolojiyle elisiyordu. nk burjuva sinifini kisisel haklarinin gelismesi milliyetiligin gelismesine engeldi. Dnemin bireyci ykselisine karsi milliyetilikte toplumsala bir vurgu vardi. Fakat burjuva sinifini gelismesinin belli bir asama sinda kapitalist retimin kendini en iyi sekilde idame ettirmesi tm toplumu bir arada tutabilecek bir ideolojik formasyonla mmknd. Burada ulusuluk bu derde are olmustur. Aydinlanma agiyla birlikte bu sre daha da hizlanmistir. 57 Milliyetiligin 18. yydan itibaren ortaya ikisinin kkeninde burjuva

demokratik devrimler vardir. Bu hareket klasik anlamda ulus devletlerin kurulus srecini hizlandiran bir rol oynamistir. 2. Cihan Harbinden sonra nc Dnya diye tabir edilen lkelerde smrgecilige karsi milliyetilik hareketleri baslamis dnemin siyasal srecine damgasini vuran bir zellik kazanmistir.
58

56

Baskin Oran, Az Gelismis lke Milliyetiligi: Kara Afrika Modeli, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yayinlari, Ankara, 1977, s. 20. 57 Oran, Atatrk Milliyetiligi, s.33-34. 58 Sadi Irmak, Atatrklgn Ilkeleri, Inkilaplarinin Temel Fikirleri, Atatrk Arastirma Merkezi Dergisi,C: 5, Ankara, 1989, s. 507, ayrica bu konuda ayrintili bilgi iin bknz.; Baskin Oran, Az Gelismis lke Mi lliyetiligi.

24

Ulusuluk ilk ortaya ikis safhasinda, yani 18. yy. sonu ile 19. yy. baslarinda, devrimci ve dolayisiyla ilerici bir siyasi akimdir. Bu dnemde ulusuluk kavrayici ve btnlestirici bir ierige sahiptir. Ulusuluk akimina bagli olarak sekillenen ulus kavrami da, devlet ve halk kavramlariyla es anlamli olarak dsnlmeye baslamistir. Bu ereve iinde somut dzleme inildiginde, hangi toplumlarin ulus sayilmasi gerektigi lte gre belirlenmektedir. Bu ltlere gre, bir toplumun ulus sayilmasi ve dolayisiyla bagimsiz bir devlet kurma hakkina sahip kabul edilmesi iin ilk olarak, ya halen var olan, ya da yakin bir gemise kadar uzun bir sre boyunca var olmus bir devletle tarihi bagi olmasi; ikinci olarak, uzun bir srete olusmus, yazili kltr birikimi ve ynetim gelenegi bulunun bir sekinler zmresine sahip olmasi; son olarak da fetih yetenegini kanitlamis olmasi gerekmektedir.

Ikinc i safhada, 19. yzyilin son eyregine gelindiginde, ulusuluk btnlestirici niteligini yitirerek, tam aksi bir biimde, dislayici ve paralayici bir akim haline gelir. Bu asamada, devlet ya da siyasi yapi yerine dil ve etnik kken unsurlari, ulusuluk akiminin baslica referans kaynagi haline dnsmslerdir. Bu gelisme sonucunda, ulusuluk tutucu ve gerici bir siyasi akim haline gelir.

Ulusuluk son olarak 1920lerden sonra bir kez daha ierik degistirmistir. Gerek Birinci, gerek Ikinci Dnya Savasi ertesinde yrtlen antiemperyalist bagimsizlik mcadelelerinin dogalari geregi ulusuluk temasini islemeleri, ilerici kesimlerle ulusu dsnceyi bir araya getiren bir etken olmustur.

25

Gnmzde milliyet duygusu toplumdaki bireylerin ait olduklari milletin btnne bagli btne tabiyet duyma ve o toplum iin birseyler yapabilme biiminde kendisini gstermektedir. Dnyada topluluklarin tarih iinde yer degistirmeleri, bir toplulugun baska topluluklarla olan etkilesimleri sayesinde gnmzde saf bir irktan bahsedebilmek mmkn degildir. Bu nedenle dil kltr ve kader birligi gibi unsurlar millet olmada daha n plana ikmaktadir. Bunun yaninda din birligi de milletin kltrel birliginde nemli etkenlerden biridir.

Milletin olusumunda toplumsal maddi dinamiklerin yaninda toplumu birlestiren manevi baglarin payi da ok byktr. Bu bakimdan millet ayni zamanda manevi bir varligin karsiligidir ve bir hkmi sahsiyettir. Millet halinde yasayan bir toplulugun amaci diger milletlere karsi ortak menfaatlerini korumak zorunda olmakla beraber, ortak inanislari, hayat tarzini adet, fikir, bilin ve iradeyi devam ettirmektir. 59 Bu hedefler milliyetiligin dsnsel yapisini olusturmus ve toplumlarin buna gdlenmesini saglamistir.

Hans Kohn a gre

ulus olgusu ve ulusuluk, agdas toplumlarin birlik ve

beraberliginin temelinde yatan yetke ve iddialarini mesrulastiran siyasal bir inantir. Ulusuluk halkin ezici ogunlugunun en yksek sadakatini, var olan ya da olmasi arzu edilen ulus devlette odaklastirir. 60

59 60

Aydin Taneri,Trk Devlet Gelenegi Dn- Bugn, Tre - Devlet yay. Ankara. 1981, s.25. Sina Aksin, "Trk Ulusulugu", Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi C.8, Iletisim Yayinlari, Istanbul, 1985, s.1941-1943.

26

Milliyetilik duygusuna lkedeki ortak dil, din gemis, gelecek lks gibi geleri vurgulayarak ulasilir, ya da baska uluslarin yelerinden kendisini ve akinlarini ayiran gelere vurgu yaparak ulasilir. Insanligin bu ortak degerleri yaninda ulusu olusturan bir ge olarak tutunum duygusu belirleyici bir neme sahiptir. Insanlik tarihi boyunca insanligin en nemli ihtiyalarindan biri tutunum duygusu olmustur. Bu duygu onlarini farkli kavramlara baglanmasini getirmistir. aglar boyu degisen ve esitlenen tutunum kavramlari gnmzde kendisini ulusuluk biiminde ifade etmektedir.
61

Milliyetilik ulus olgusunu, hukuksal bir ereve iine alarak devlete dnstrms ve her milletin kendi devletini kurma hakkinin oldugu dsncesini ortaya ikarmis, daha yaygin bir deyimle uluslarin kendi kaderlerini tayin edebilmesi dnyanin gndemine girmistir. 62 Milliyetilik bir sosyal politika prensibi veya fikir akimi olarak millet

gereginden hareket eder ve milli ikarlari elde etmek amaci ile bir lk etrafinda toplanmayi ifade eder. agimizda milliyetilik insani bir guruba ve bir topluma baglayan en kuvvetli bir bagdir ve modern toplumun gelismesinin bir rndr.

Kavramin zerinde yeterli bir anlasmanin olmamasi bir bakima Hayesin aiklamasinda gizlidir.Carlton J. H. Hayese gre dnyada ne kadar milliyetilik akimi varsa o kadar milliyetilik anlayisi vardir. Yani her milliyetilik akiminin kendisine has zellikleri vardir. Milliyetilik Hayese gre kendilerinin ayni milletin

61 62

Oran, age, s. 30. Murat Sarica, 100 Soruda Siyasi Dsnce Tarihi, 5. Basim, Gerek Yayinevi, Istanbul, 1987, s. 84- 108.

27

yesi sayan kisilerin duyduklari bir arada, ayni sinirlar ierisinde, bagimsiz bir hayat srmek ve teskil ettikleri toplumu yceltmek istegidir. 63

Prof. Sadri Maksudi Arsal ise irkla millet ayrimini nemli grmstr. Arsala gre milliyeti mnhasiran antropolojik manada irk esasina istirak ettirmek ilmi bakimdan dogru degildir. Milletlerin mensei bir taraftan etnolojik manada irki maya ise, diger taraftan tarihi ve sosyolojik amil ve sartlardir. 64 Arsal kendi eserinde yaptigi millet taniminda da bu ayrimin zerinde durmustur: Ulus antropolojik manada irk birligiyle birbirine baglanmis fertlerin mecmuu olmaktan ziyade milli ruh birligi ile msterek tarih, msterek kltr, msterek maseri ruh, milli seciye, lisan, rf ve adet birligi ile birbirine baglanmis insanlar ktlesinden ibaret etnolojik ve psikolojik varliktir.
65

Degerli tarihimiz Fuad Kprl de irk millet ayrimini kavramlarin daha berrak bir biimde anlasilmasi aisindan yararli grmstr. Kprl, Sevket Sreyanin grslerini paylasmaktadir. Itimai ve manevi bir realite olan milliyet ile tesrihi ve zoolojik bir realite olan irk mefhumlari arasindaki derin fark, antropoloji ve sosyoloji alimlerinin btn gayretlerine ragmen, hala birbirleriyle

karistirilmaktadir. Trk milleti yerine Trk irki tabirini kullananlarimiz hala yok degildir. Yine bunun gibi Slav Irki, Cermen irki, Latin irki gibi istilahlara da, yalniz biz de degil garp melliflerinin yazilarinda da sik sik tesadf olunur. Halbuki

63 64 65

Eroglu, age s.233- 234. Eroglu, age s .391. Arsal, age, s. 21-22.

28

antropolojik manasiyla bir Slav, bir Cermen, bir Latin irki mevcut olamadigi ve bu tabirlerin sadece bir dil ailesini ifade ettigi artik bir mtearifedir.66

Milletin nasil irk kavramindan farkli ele alinmasi gerekiyorsa mmetten de ayri ele alinmasi gerekir. mmet ayni dine inanan insanlar toplulugudur. Bir dinin mmeti olabilmek iin o dine inanmak yeter kosuldur. Prof. Dr. Tarik Zafer

Tunayaya gre Islam toplumu millet degildir , mmettir ve sadece din baglari ile birbirine baglidir. rnek olarak ayni dine inandiklari halde ortak bir ulus olmayan Trkler, Araplar ve Iranlilar gsterilebilir. 67

Milliyetilik, tarihsel milliyetilik, irki milliyetilik, kltr milliyetiligi, dilselmilliyetilik, etnik- milliyetilik, 68 gibi degisik birok yaklasimlara sahne olmaktadir. Bu yaklasimlarda alinan temel, millet kavramina yklenen tanimlamalar sz konusu olmaktadir. Bazi alismalarda, milliyetilik ve irkiligin bir dng olusturabilecegi, irkiligin, milliyetilige zemin olusturabilecegi gibi; milliyetiligin de, kati tutum ve irka dayanmakla irkilik dogurabilecegi ne srlmektedir. 69 Tarihsel milliyetilik, tarihsel millet kavramina giren bir tanimlamadir. rnegin; Bir millet siyasi felaketler neticesinde siyasi istiklalini ve devletini kaybetse, millet dagilsa, milletin paralari birbirinden uzak sahalarda yasamaga
66 67 68

M. Fuad Kprl, Milliyetilik ve Irkilik lk, S: 86 (Nisan 1940), s. 97. Osman Gngr Feyzoglu, Atatrk Ilkeleri ve Inkilabimiz, Milli Egitim, Istanbul 1982, s. 60. Michel Wieviorka, Avrupada Irkilik: Birlik ve Farklilik, Irkilik, Modernite ve Kimlik,

Yay. Haz.: Ali Rattansi ve Sallie Westwood, Trkesi: Sevda Akyz, Sarmal Yayinevi, Istanbul, 1997 s.10.
69

Balibar,..age, s.72-73.

29

mecbur olsa dahi, milliyet duygusu ile beraber, milli seciye de yasiyor, lmyor. Milletler, milliyetlerini ve milli seciyelerini ebediyen muhafaza edebiliyorlar. 70 ifadesi, bu anlayisa uymaktadir. Fakat, ilk olarak 1870 dolaylarinda Fransada ortaya ikan gnmz dnyasinin yeni milliyetilik kavrami ise, siyasal millet kavrami zerine oturan siyasal milliyetiliktir. Nasil ki, tarihsel millet tanimlamalari yerini siyasal millet tanimlamalarina birakiyorsa; tarihsel milliyetilik de, yerini siyasal milliyetilike birakmaktadir. Ancak, siyasal milliyetilik yaklasimini esas almak, tarihsel milliyetilik kavramini tamamen bir yana birakmak demek degildir. Kendi millet tanimini yaratan siyasal milliyetilik tarihsellesmek zorundadir. Eger tarihi kkler salmaz ise, dayandigi devletin herhangi bir nedenle ortadan kalkmasiyla geerliligini yitirecektir. Yani, yarattigi millet ya tarihsel zelligine sahip olmalidir ya da tarihsellestirilmelidir. 71

1/ 4- ULUS DEVLET

Ulus devlet kendisinden nce var olan siyasi yapilanmanin kurumlari zerinde ykselmis, bu kurumlarin ieriginin dsnsel ve yapisal siramalarla dnsmesi sonucunda ortaya ikmistir. Ulus devlet, iktidarini soyut bir temele oturtmakta, ancak, ayni iktidari somut bir toprak parasi, yani bir lke zerinde uygulamaktadir.
70 71

Arsal, age, s.85. Hobsbawn, age s.146.

30

Modern devletin ortaya ikisindaki nemli asamalardan birisi, feodal sadakat baglarinin, yani kisilere ynelik siyasi itaat baglarinin zlerek, yerine soyut bir iktidar kaynagina sadakat baginin, yani kurumlara ynelik siyasi itaat baginin yerlesmesidir. Bylelikle iktidarin kaynagi soyut bir temele tasinmis olmakta ve gelecekte ulus kurgusunun bu kaynakta rakipsiz ailmaktadir. olarak yer almasina yol

E.J.Hobsbawm, yeni ortaya ikmaya baslayan ulus devleti syle aiklar: Modern devlet, ynettigi insanlarin hepsini kucaklayan (tercihen srekli ve blnmemis) bir toprak parasi olarak tanimlaniyor, kendisi gibi diger toprak paralarindan belirgin sinir izgileriyle ayriliyordu. Modern devletin siyasal dzlemde kendi halki zerinde, ara yneticiler ve zerk kuruluslar sistemine gerek duymayan, dogrudan bir egemenligi ve ynetimi sz konusuydu ve eger mmknse, topraklarinda yasayan herkese ayni kurumsal ve idari dzenlemeleri dayatmanin yollarini ariyordu. Kisacasi devlet, teritoryal olarak tanimlanan bir halki ynetiyor ve bunu kendi topraklari zerinde en yce milli ynetim temsilcisi olarak srdryordu. Devlet dzenli periyodik nfus sayimlari (ondokuzuncu yzyil ortasina kadar genellesmemisti), kagit zerinde zorunlu olan ilkgretim ve uygulanabildigi yerlerde askere alma araciligiyla tebasinin ve yurttaslarinin tek tek sicilini tutuyordu. Brokratik kurumlara ve yeterli sayida polise sahip devletlerde tek tek belgeleme ve sicil tutma sistemi, herkesi zellikle bir yerden baska bir yere tasiniyorsa, egemenlik

31

ve ynetim aygitiyla daha da dogrudan iliskiye geiriyordu.72 Ulus-devlet ve milliyetiligin onsekizinci yzyil sonu Avrupasinda ykseldigi ve 1776 Amerikan Devrimi ile 1789 Fransiz devrimine yol aan dsnceleriyle baglantili oldugu sylenmektedir.

M.Gouibernau, ulus-devletin ykselisini toplumdaki g iliskilerinin ok boyutlu degisim srecinin rn oldugunu dsnmektedir. Ona gre, blgesel birimlerin kendi topraklari iinde ilk kez siddet aralarinin tekelini almayi basaran brokratik mutlakiyeti devletlerce glenmesi, hudutlarin farkli devletleri

birbirinden ayiran kesin olarak belirlenmis sinirlar izilerek dnsme ugramasi, burjuvazinin, zellikle Aydinlanma dsncesinin izleyicisi yeni bir sinif olarak, ortaya ikmasi ve ynetenler ile ynetilenlerin arasindaki iliskide kkl bir degisimle karakterize edilen, krallarin ve egemenlerin yeni rolleri olabilir.73

Ulus ile devlet arasindaki baglara bakildiginda, genelde, uluslarin devletleri yarattigi dsncesi, kabullenilmektedir. Oysa, Italya kurulduktan sonra Italya kralligi parlamentosunun ilk oturumunda konusan M.dAzeglionun su szleri bu bagin sanildigi gibi olmadigini vurgulamaktadir. Italyayi yarattik, simdi de Italyanlari yaratmaliyiz. Bu szleri destekleyen ve teyit eden bir baska vurgu da Polonyanin kurtaricisi olarak kabul edilen Albay Pilsudskiden gelmistir. Devleti yaratan millet degil, milleti yaratan devlettir.74 Dolayisiyla, ulus kavrami kurgusal olarak

72 73

Hobsbawn,age , s.103. Hobsbawm, age, s.63. 74 Hobsbawm, age, s.63.

32

degerlendirilebilir.

E.J.Hobsbawm,

milliyetiligin

tarihini,
75

uluslardan

eski

grmektedir. Hatta, uluslarin insasindan sz etmektedir.

Ulus devlet, zellikle 20. yzyilin ikinci yarisindan itibaren, kresel lekte yayginliga ulasmis bir siyasi yapilanma modelidir. Gerek gemiste, gerekse gnmzde, siyasi bagimsizlik elde etme amaciyla hareket eden bir ok ulusu akim, bir ulus devlet kurma hedefine ynelmistir.

Ulusuluk daha nce de belirtildigi gibi, ilk olarak 1789 Devrimi ertesinde ortaya ikmis ve olduka kisa bir srede ciddi bir evrim geirerek gnmzde de halen sahip oldugu ierige brnmstr. Ulusuluk ilk olarak, Ingiltere ve Fransa rneklerinde gzlemlenebilecegi gibi, uzun bir tarihsel sre iinde olusmus bir merkezi devlet yapisi iinde ortaya ikmistir. Bu haliyle ulusuluk, mevcut siyasi yapinin erevesi iinde kalan bireyler toplulugunu ulus olarak tanimlamaktadir. Daha aik bir deyisle yurttaslardan olusan halk devletle btnlestirilmekte ve bu halkin insanligin geri kalanina nazaran bir ulus olusturdugu kabul edilmektedir.

Ulusuluk bir sonraki asamada, henz siyasi styapisini olusturamamis halklar arasinda yayginlasmaya baslamistir. Egemen/bagimsiz bir devlet

kuramamis bir erevede ulusulugun baslica siyasi hedefi, toplumsal btnlesmeyi saglayacak bir siyasi yapilanmanin yaratilmasidir. Bu ereve iinde, kurulmasi amalanan siyasi yapi kendisinden nce mevcut oldugu ve yabancilardan

75

Hobsbawm, age, s.63.

33

farklilasmis

bulundugu

varsayilan

bir

halki

temsil

ettigi

iddiasiyla

mesrulastirilmaya alisilmistir.

Ulusulugun siyasi portresi genel olarak syle zetlenebilir: Siyasi aidan bagimsiz ve egemen bir devlet yapisinin bulundugu ortamlarda, ulusulugun hedefi, toplumsal trdeslik adina, ulusu yaratmaktir. Henz bylesi bir siyasi yapiyi kuramamis toplumlarda ise, ulusuluk, var oldugu iddia edilen bir ulus adina bagimsiz ve egemen bir devlet kurmak ve ardindan da, bu devlet bnyesi iinde kendi ulusunu yaratmak amacina ynelmistir. 76

Ulus devletin yapisal unsurlari, lkesel btnlk ve siyasal btnlk olmak zere ikiye ayrilabilir. Siyasal btnlk unsuru, ulusu olusturan bireylerin yurttaslik sifatiyla donatilarak siyasi yapiya dahil edilmesiyle birlikte ulus erevesi iinde btnlestirilmeleri islemini de kapsamaktadir.

Ulus devletin kurgulanisinda lke, olduka deger ykl bir kavram olan vatanla esanlamlidir. Ulus devlet kurgusu iinde ulus ile lke, vatan arasinda ideolojik bir iliski yaratilir ve vatan kavrami kurgunun bir parasi olarak btnn iine yerlestirilir. Sinirlarda btnn iinde yer alan vatani evreleyen izgiler olarak dokunulmazlik ve kutsallik kazanir. 77

76 77

Ozan Erzden, Ulus Devlet, Dost Kitabevi, Ankara, 1997, s. 99. Erzden s.117.

34

Bu erevede btnlesen lke, vatan ve sinir kavramlarini yeni ierikleriyle toplumsal lekte benimsetmek islemi de esitli kanallarla gereklestirilir. Bu kanallardan birincisi, mecburi askerlik hizmeti yoluyla, dokunulmaz nitelikte olan sinirlarin savunulmasi grevini dogrudan ya da dolayli olarak tm ulusa yklemektedir. Bir diger yntem ise, vatani evreleyen sinirlarin ideolojik ierigini objektif nitelikte oldugu iddia edilen birtakim unsurlarla takviye etmektir. 78

Uluslastirma, temel araca basvurularak gereklestirilir. Uluslastirmada kullanilan bu aralar: okul (egitim), ordu (zorunlu askerlik), ve sandik (siyasi katilim)dir.Ancak merkezi biimde saptanan ders programlarina gre yrtlen zorunlu egitim yo luyla bireylere ulus olusturma bilincinin asilanmasi yadsinamaz bir olgu olarak karsimiza ikar. Uluslastirma aralarindan bir digeri olan ordu, okula paralel bir islev grr. Genellestirilen ve zorunlu kilinan askerlik hizmeti kanaliyla, bireylerde ncelikle, vatan kavrami ulusal bir ierige brndrlr. Diger yandan, ayni sre iinde vatan kavrami deger ykl bir ierige kavusturularak kutsallastirilir. 79

Uluslastirma aralarindan ncs siyasi katilimdir. Ulusun var olmasi iin gerekli kosullardan birisi, yurttaslarin, bireysel ikarlarin stnde yer alan ve bireysel ikarlara stn gelen bir siyasi alanin var olduguna dair inanlaridir. Siyasi katilim kanallariyla birey, bu ulusal alana dahil edilmekte, bu alanin varligi

78 79

Ayferi Gze, Devletin lke Unsuru, Istanbul niversitesi Yayinlari, Istanbul, 1959, s. 22-23. Erzden, age, s. 125.

35

dsncesini isellestirilmesi saglanmaktadir. Siyasi katilimin bir diger yn bireylerde ortak bir siyasi kltr olusturmasidir. 80

Ulus devlete geisle birlikte, yeni insan, yeni toplum ihtiyacinin ynlendirdigi otorite, en kk birime, yani yurttasa ayni ulusal kimligi benimsetmek suretiyle btnlg (uluslasmayi) elde etmeyi hedefler.

1/ 5- IRK, IRKILIK VE SOSYAL DARWINIZM

Irk kavrami kimi dsnrlerce syle aiklanmaktadir: Irk nedir? Irk, ne kltrel, ne etnik, ne de lengistik bir kavramdir. Bu terimin tek geerli tanimi ancak biyolojik anlamda yapilabilir. Irk; belli bir blgede yasayan, bazi kalitsal karakterlerin belirlenmesinden sorumlu genlere asagi yukari esite siklikta sahip bulunan bireylerin olusturdugu bir birimdir81

1. Kalitimsal olarak belli, ortak fiziksel ve fizyolojik zelliklere sahip insanlar toplulugu. 2. biy. Bir canli trnde ayni karakteri tasiyan canlilarin olusturdugu blm.82

80 81

Ayferi Gze, Siyasal Dsnceler ve Ynetimler, Beta Yayincilik, Istanbul, 1993, s. 78. Metin zbek, Insan ve Irk, Remzi Kitabevi, Istanbul, 1979, s. 43. 82 Trke Szlk, C.I-II, A.K.D.T.Y.K. Trk Dil Kurumu Yayinlari, Istanbul, 1992, s. 663.

36

(Os. Nesil, Nevi, Mevlit, Ceyil, Taife, Zrriyet, Cins, Slale; Fr. , Ing. Race, Al. Rasse, It. Razza ) Insan trnn soydangelimle gereklesmis yasam bilimsel esitlenmelerinden her biri Bitki, hayvan ve insan trlerinde esitli irk ayrimlari yapilmistir. Insanlardaki irk ayrimi deri rengi, sa, kafatasi, burun ve boy ltne gredir. Terim olarak halk ve ulus kavramlariyla karistirilmamalidir. Bilimsel aidan dnyada katisiksiz bir irk yoktur, soydangelimle kusaklardan kusaklara geen irksal zelliklerin de evre ve yasama kosullarindan olustugu kesindir. Klasik ayrim; Ak irk (Avrupali), Kara irk (Afrikali), Sari irk (Asyali) ve Kizilderili (Amerikali) olarak saptanmistir. Btn bu irklar uygun tarihsel gelisme kosullari iinde, uygarliklar kurmuslardir Bundan baska bir ulus ogunlukla esitli irklardan olustugu gibi bireyleri ayni irktan olan esitli uluslar da vardir. Irkla dil arasinda iten bir baglilik bulunmamaktadir, ayni irktan olup da baska diller konusanlar bulundugu gibi baska irktan olup da ayni dili konusanlar da vardir83

Irk olgusu ulus kavraminin ortaya iktigi sanayi devriminden nce de vardi. Irkin bilimsel anlami ncelikle soysal yapinin devaminda kendisini gstermektedir. Irk bu aidan ncelikle biyolojik, antropolojik bir kavramdir.Irk ortak zellikleri oldugu varsayilan toplumlarin olusturdugu aileye tekabl eder. 84 Bilindigi gibi insanligin kkenlerine iliskin bilimsel bulgularda henz bir kesinlik yoktur. Antropolojik aidan nereden geldik nereye gidiyoruz sorusu hala gncelligini korumaktadir. Irk kavraminin tartismali bir kavram olusu ncelikle buradan ileri gelir.

83 84

Orhan Hanerlioglu, Felsefe Szlg, Remzi Kitabevi, Istanbul, 1996, s. 169. Afsar Timuin, Felsefe Szlg, BDS Yayinlari, Istanbul, 1994, s. 131.

37

Etnoloji Szlg irki kalitsal karakterleriyle birlik gsteren insanlarin olusturdugu dogal gruplar olarak tanimlamaktadir. Burada irk tanimi iin baslica drt karakter esas alinir: Anatomik, fizyolojik, psikolojik ve patolojik karakterler. Irk tanimlarini veren degerlendirmeler iinde burada zerinde durulan degerlendirme grece digerlerine oranla daha nesnel ve aiklayici grnmektedir. Irklar birbirlerinden deri, gz ve sa, sa rengi, boy; bas biimi ve kan gurubu gibi zelliklerle ayirt edilirler. Gnmzde insanlik irklari baslica sari irk, beyaz irk ve kara irk olarak e ayrilmaktadir. Bu insanlarin tamami zoolojik siniflama aisindan Homo Sapiens denilen tre girerler. Homo Sapiens dnyanin her yerinde

yasayabilen yegane trdr. Bu ailardan bakildiginda irk terimi siyasal dsnce tarihinin rn olan millet ve devlet gibi kavramlarla karistirilmamalidir. Irklar Homo Sapiensin temel blmleridir ve bu blmlere has fizik zellikler kalitim yoluyla kusaktan kusaga aktarilirlar. Irk biyolojik bir kavramdir, nk birbiriyle ilgisi olan temel insan guruplari olan irklar esitli fizik zellikleri, bilesimleri yoluyla birbirinde farklidirlar.Bu zellikleri belirleyen ise birbirinden farkli gen

kompozisyonlaridir. 85 Baska bir deyisle, irk biyolojik kalitimin sonucu olarak, belli ya da ayirici fizik zellikleri kazanmis bulunan insan kmesidir. 86 Trk dil kurumu tarafindan yayinlanan Trke szlkte irk tanimlari syle yapilmaktadir: Irk, 1) Soy. 2) Insan trnn belli basli ve srekli esitlerinden biri

85 86

Nephan Saran, Antropoloji, Inkilap Kitabevi, Istanbul, 1989,s. 84. Calvin Wells, Insan ve Dnyasi, ev. Bozkurt Gven, Remzi Kitabevi, Istanbul, 1993, s. 33.

38

Irki: Kendi irkini ari, dogustan stn sayarak baska irklarla karismaktan ekinen ve ulusal birligi dil, gelenek, lk gibi ilkelere degil de irk temeline baglamak isteyen ( topluluk, kimse), kafatasi. Irkilik: Irki grs, kafatasilik.
87

Felsefeci Hanerliogluna gre irk ncelikle yasambilimsel zellikleri kusaktan kusaga degismeyen kandas birey toplulugudur.
88

Sevket Sreya Aydemir de yaptigi tanimda irk ile millet durmaktadir:

ayrimi zerinde

Irk; aslinda, btn canli yaratiklar sz konusu oldugu zaman, biyolojik, zoolojik bir anlam tasir. Bu canli yaratiklar arasinda insandan sz edildigi zaman ise irk, daha ziyade antropolojik bir mana alir. Irkin kanunlari veraset kanunlarina baglidir. Irkin; dil, din, milliyet ve kltrle bu bakimdan bir mnasebeti yoktur. nk dil, din, milliyet gibi degerler, sosyal ve kltrel realitelerdir. Kanin degil, kltrn verasetine tabidirler.

Hulsa irk, bir zoolojik, antropolojik realitedir. Millet anlami ile tam bir mnasebeti yoktur. Halbuki milleti; tarih, dil, gelenek ve diger kltrel degerler meydana getirir. Bu terkipte kan birligi, safiyetini hibir zaman muhafaza edemez. Kltrel faktrlerin arkasinda kalir. Kaldi ki bu kltrel iliskiler de kafi degildir. nk milleti teskil eden toplum iin bir de iktisadi mukadderat birligi sarttir. Iste
87 88

Trke szlk, 6.Basim, TDK Yay. Ankara 1974, s. 15-19) Orhan Hanerlioglu, Trk Dili Szlg, Remzi Kitabevi, Istanbul, 1996, s.433.

39

vatan, bir iktisadi mukadderat birligi ile yogrulan ve adina millet denilen sosyal, kltrel realiteyi, kendi sinirlari iinde yasatan topraktir. zgr bir vatan topragi zerinde iktisadi bir is ile mukadderat birligi iinde yasayan, dil, kltr ve tarih birligi realitelerine sahip bir toplumda millet anlami btn ifadelerini bulur. Irk kaynagi, ancak byle bir terkibe temel oldugu takdirde bu anlam, btnyle meydana gelmis demektir.89

Irk sorunu bilimsel dogrultuda, milletlerarasi bir kurulus dzeyinde 1951 yilinda ele alinmistir; UNESCOnun 4 ile 8 Haziran 1951 tarihleri arasinda yapilan toplantisi sonucunda dnyaca nl fizik antropolog ve biyologlarin imzasini tasiyan bir bildiri yayinlanmistir. Bildiride yayimlanan irk tanimlamasina gre; irklar, belirgin ve ayni zamanda kalitsal olan, dogal ayiklanma, mutasyon karisma ve izolasyon gibi faktrlerin sonucunda ortaya ikan bedensel farkliliklarla simgelenen insan topluluklaridir. 90

Irk kavrami, buraya kadar belirtilen antropolojik anlaminda, biyolojik irk olarak ifade edilebilir. Irk kavramiyla ilgili ilk alismalar Darvinin Evrim Kuraminin tarihsel ieriginin dnsme ugramasiyla baslamistir. Insanlarin irki zelliklerinin degisimi konusunda ortaya atilan grsler kuramin belli llerde degistirilmesiyle ve biyolojik tezlerin toplum yasamina uygulanmasi savunusunu getirdi. Teoriye gre dogada canlilarin hayatta kalmasi ve trlerinin devamini saglamalari dogal seilim

89 90

Sevket Sreya Aydemir, Milletlesmek , Ileri, Sayi 7 (Kasim 2001), s, 180. Prof. Dr. Metin zbek. Irk Kavrami zerine Bilim ve topya, S: 98 (Agustos 2002) .s.16.

40

yada varolus savasi gibi nedenlere dayandirilmaktaydi. Darvinin teorisini kuramsallastiranlar bu teorinin biyoloji biliminin ekseninde geerliligini

savunmuslardi.Oysa Sanayi Devriminin sonucu olarak gelisen Avrupa lkelerinin fikir adamlari Sosyal Darwinizm denilen kurami ortaya attilar. Bu kuramin ortaya atilma nedeni bu lkelerin diger toplumlari baski ve iktisadi aidan kontrol altina almasini saglayabilecek fikri mesruiyeti saglayabilmekti. Bylelikle temelde gl olanin gsz ezme ve yok etme hakki dogacak bu hak onlarin dogadan g elen insani ve mesru haklari olacakti. Fakat aslinda bu yapilarak evrim teorisi bilimsel znden arpitilarak mekanik biimlerle toplumlarin yapisina uygulanmaya alisilmaktaydi.Darvinin Evrim Teorisi 19. yyda Friedrich Lange, Otto Ammon ve Benjamin Kidd tarafindan sosyolojiye uygulandi. Sosyal Darwinistler tabi seleksiyonun ve varolma mcadelesinin gnmzn insan toplumunda etkisini srdrdgn ileri srdler. 91 Irklarin ya da milletlerin kalitimsal olarak mkemmellestirilebilecegini savundular. Sosyal Darwinistlerin tmne egemen olan ortak grs insan disindaki dogal dnyaya ait olan nermelerin insan toplumlarinda da geerli oldugu saviydi.

Sosyal Darwinizm toplumun, en gl olanlarin ayakta kaldigi bir varolus mcadelesine sahne oldugunu, toplumda, tipki dogada hkm sren dogal ayiklanma gibi, gsz toplum disina iten ya da marjinallestiren bir toplumsal ayiklanma srecinin sz konusu oldugunu, bu yasama savasinin bir btn olarak toplumun gelismesine ve ilerlemesine hizmet ettigini savunur.
92

91 92

Rosenthal , Yudin, age, s.440. Cevizci age, s.870.

41

Herhangi bir tr iin besin kaynaklari nfusun artisi karsisinda yetersiz kalmaktadir. Bu durum kainilmaz olarak trn yeleri arasinda bir yasam mcadelesini gerekli kilar. Trn yeleri arasindaki farkliliklar, ve evre kosullari degisince trn bazi yeleri digerlerine gre daha avantajli duruma geer. Sre iinde konumlarini koruyarak elde ettikleri olanaklari degerlendirenler varliklarini korur, digerleri ise yok olacaktir. Sosyal Darwinizme gre kalitim yoluyla bu stnlkler kusaktan kusaga aktarilir ve zaman inde stn trler ortaya ikarlar. i Bunun disinda kalan trler ise dogadan silinirler. Bu fikirler Trk Irki- Turancilarina da esin kaynagi olmuslardir.

20. yzyilda Sosyal Darwinist teorilere Biyolojizm adi verilen yeni bir akim daha ekle ndi.Bu teori de Sosyal Darwinizme irkiligin ideolojik temelini olusturmada yardimci bir rol oynamistir. Biyolojizimde de doganin biyolojik ve fiziksel zellikleri konusunda kabul gren temel pozitif yasalar toplumlarin isleyisine uygulanmaya alisilir. Bylelikle bu degismez kabul edilen yasalarla insanlarin toplumsal sorunlarinin zmlenmesi amalanir. Burada canlilarin dogada geirmis olduklari biyolojik evrim diger adiyla organik evrim toplumsal evrimle esdeger grlerek metafizik bir indirgeme yapilir ve dogal ayiklanmanin yerini yapay ayiklanma alir. Yapay ayiklanma ise toplumsal dzlemde glnn gsz ezme mesruiyetinin oldugu bir dzenlemenin yapilmasidir. Biyolojizm, insan

42

davranislarini aiklarken ve betimlerken, bir temel olarak biyolojinin ilkelerini kullanma, sosyal gelismeyi biyolojik yasalarla aiklanma tavri 93 dir.

Irkilik ise irklari siniflandirma iddiasinda bulunarak , bu irklari esasina farkli olarak grp esit saymayan fikirlere karsilik gelir; ve bizzat, irksallastirilmis esitsizlik sisteminin yeniden retimine isaret eder. Irksallastirmada gzle grlr isaretlere sosyal bir anlam yklenen sosyal bir sre sz konusudur. Irksallastirma, fiziksel farkliliklari sosyal etiketlere dnstrme ve bu etiketleri genellikle bir baski rejiminde uygulama srecidir. 94

Irkilik insanlarin esitligine inanamayan, toplumlari ve insanlari siradzeni iinde gren esitsizliki dnya grsnn bir parasidir. Kendini diger toplumlarla esit degil, ondan stn grme biiminde ortaya ikan dnya grsnn farkli toplumlarda farkli biimlerde ortaya ikan grntsdr.

agimizda irkilik agimizin dsn biimi olan bilimsel dsns iinde kendisine bir yer edinmeye alismistir. Bu nedenle yalnizca safsata ve akildisi gerekelere dayanmanin tesinde bilimsel gerekelere dayanmaya alismistir.

Irk, insani da asan sonu btn canlilara ulasan bir kapsayiciliga sahiptir. Irkta aslolan kalitim zelliklerinin devamindaki srekliliktir. Irkilik insanlarin degisik irklardan geldikleri olgusuna dayanarak sosyal esitsizligi, smry ve savaslari mesrulastiran dsncedir. 95

93 94

Cevizci, age s.166. Steve Fenton, Etnisite ve Irkilik , ev. Nihad Sad, Phoneix Yayinevi, Ankara, 2001, s, 87-94. 95 Rosenthal , Yudin, age, s. 218.

43

Baska bir tanima gre irkilik toplumsal konumun irksal karakterlere bagli oldugu inanci zerinde kurulu ve stn irkin diger irklarla karismaktan korunmasi gerektigi sonucuna ulasan bir irklar hiyerarsisi teorisidir. 96 Toynbee ye gre daha ok Bati toplumlarina zg bir nyargi olan irkilik, irk duygusu 15. yzyilin son eyreginden bu yana Bati uygarliginin yeryzne yayilmasinin, irklarin bylece uygunsuz kosullarda birbirleriyle iliskiye gemelerinin rndr. 97

Irki grslerin felsefi olarak kendilerine bir temel bulabilmislerdir. Hegel Kantin fikirlerinin tam tersi biimde evrimin son asamasinin devlette

gereklesebilecegini bildiriyor, buna gre savasin toplumlar arasinda kainilmaz oldugunu sylyordu. Hegel tarihin her dneminde stn devletler ve toplumlar oldugu ve bunlarin glerini digerlerine rahata benimsettikleri zerinde

durmustur. 98

Irk kavraminda oldugu gibi irkiligin tarihi konusunda da kesin bir anlasmadan szedilemez. Irkiligin tarihini insanligin tarihiyle esitleyen grslerin yaninda, Avrupada kapitalizmin ortaya ikis serveniyle birlikte ortaya iktigini belirten grsler de vardir. Gossete gre in ve Hint uygarliklarinda M.. 3000, Misirda M. 1350 yilindan beri irka dayali toplumsal hiyerarsi vardir. Eski Yunan

96 97

Francois de Fontette, Irkilik, Iletisim yayinlari, Istanbul 1991, s.7-8. Alaaddin Senel. Irkilik gretisinin Gelismesi Bilim ve Sanat, Sayi 8, 1981s .12 , Metin zbek, Irkilik, Bulut Yayinlari Istanbul, 2003, s. 26. 98 Afsar Timuin, Felsefe Szlg, BDS Yayinlari, Istanbul 1994.

44

ve Romanin yapisinda bu dsnre gre irksal temellidir. Diger yaklasim ise irkiligin kapitalist toplum ve modernizmin bir rn oldugu zerinde durmaktadir. 99

Irkilik, yani belirli bir irkin stnlg fikri, getigimiz yzyilda dsnrler arasinda yogun bir biimde tartisilmis ve taraftar bulmustur. Almanyada Ingiliz Stevart Chamberlain, Fransada Arthur Joseph Gobineau Avrupada irki fikirlerin gelisimini sagladilar. Chamberlaine gre ari irk stn irkti ve insanlik degerlerini gelistirebilecek yegane irk ari irkti. Bu stnlk ona baska irklara veya toplumlara egemenlik hakki saglamaktaydi. Bu fikir toplumun tm styapi kurumlarina hakim kilinmaliydi. Ahlakta, sanatta, hukukta irki grs temel alinmaliydi. Chamberlainn en tipik ayirtedici zelligi kati bir Yahudi dsmani olmasidir. Ona gre Yahudiler birok irktan insanin karisimiyla olusmuslardi ve irksal bir rmenin

temsilcisidirler. Chamberlain irksal zelliklerin kanla degil psikolojik ve zihinsel yollarla aktarilacagini savunmustur. Ona gre saf irka ulasilabilmesi iin bir irk islahi uygulanmaliydi. Bunun asamalari ise sunlardi: 1) Saf hammadenin korunmasi, 2) Uzun bir srete i evlilik, 3) Yabanci unsurlarini yok edilerek ayiklanmasi, 4) Melezlesmenin nceden belirli irklarla sinirli ve kontroll olarak yapilmasi. 100

99

100

Deniz Vardar, Irkiliklar, Irkiliktan Yeni Irkiliga, ( y.y), Istanbul, 1997-1998, s 12-13. De Fontette, age ., s.67

45

Dnyada stn ve stn olmayan irklar oldugu ayrimini yapan Gobineau da ari irkin stnlgn savunmaktaydi. 1853- 1885te yayinlanan Irklarin Esitsizligi Hakkinda Bir deneme adli kitabinda toplumlarin ksn irk etkenine baglar ve tarihteki btn toplumlarin dejenerasyonunun nedeni, damarlarinda aynin kanin tasimayanlarin birbirleriyle karismalari ve sonuta atalarinin irkini

koruyamamalaridir sonucuna ulasir. 101

Irkiligin temeli olan stn irk gretisine gre stn ve asagi irklar vardir, stn irklar gelismeye aiktir. Ikincilerin ise bu sansi yoktur. Uygarlik ve kltr stn irklarin eseridir. stn irk olan beyaz irkin Aryan kolu en yaratici ve yetenekli olanidir. Bunlar 6 gruptur: Hindular, misirlilar, Asurlar, Grekler Romalilar Teutanlar. Bundan sonra sari irk ve negrolar gelir. Aslinda bunlar da beyaz irkin karistigi irklardir. Ayranlarin bu asagi irklarla karismasi meydana getirdikleri byk uygarliklari bozmustur.
102

Gobineau halk ve ulus kavramlarini irk kavramiyla akistirmakta, ne ilgintir ki kendisi bir Fransiz oldugu halde Ingiliz ve Almanlarin Beyaz irkin esnaf temsilcileri olduklarini ne srmektedir. Irklarda fiziki yetenek farkliliklarindan baska farkli psikolojik, kltrel, hatta siyasal egilimlerin bulundugunu syledi. Bu fikre gre, zenciler anarsist, bireyci, sari irk komnizme, beyaz irk ise liberalizme ve emperyalizme egilimliydi. Bu kargasalik Gobineaunun stn irki ayiranlarin
103

digerlerine stnlg ile ortadan kaldirilacakti.

101 102

Senel, agm, s. 12. Saran, age, s.87. 103 Senel, age, s. 12.

46

Bu grsler Nazi Almanyasinin fasist teorisyenlerine ilham kaynagi olmustur. Nazi partisinin teorisyenlerinden Alfred Rosenberg, bu fikirleri Almanyaya uyarlayarak bizzat uygulama alanina geirmislerdir. Almanyada bu fikirler siyasi literatre nasyonal sosyalizm olarak gemis ve toplumsal dzlemde bizzat uygulanmaya alisilmistir. 1933 yilinda Almanya da Nasyonal Sosyalist Partinin iktidari ele geirmesiyle irki fikirler devlet eliyle uygulanma olanagini bulmustur. Bir parantez amak gerekirse gnn kosullarinda Hitlerin partisi olan Nasyonal Sosyalist Parti halkin ezici bir ogunlugunun destegini alarak iktidara gelmistir. Bu da kosullarin uygunlugunda irki fikirlerin genis kitleleri

etkileyebildigini gstermektedir.

Hitlerin 1923 yilinda yazdigi Kavgam kitabi sosyal pratige uygulanan fasizmin teorisini ifade etmesi bakimindan arpicidir. Kitabin btn esas olarak biraz nce zerinde durulan Sosyaldarwinist fikirlerin etkisinde kalinarak olusturulan fikirlerdir. Dne dne dogadaki ve insanlar arasindaki mcadeleden dem vurulur.

Her hayvan ayni tre ait diger bir hayvanla iftlesebilir. Tabiat bu kuralin bozuldugu olaganst durumlarla mcadele eder. Tabiatin protestosu karismis trleri nesillerinin devam yeteneklerini siki bir biimde sinirlama biiminde ortaya ikar... Daha gl olanin rol hkmetmek olmalidir, daha zayif olanla kaynasmak degil. Eger byle davranmazsa kendi byklgn de inkar etmis olur. Irklarin

birbirleriyle mcadelelerinin nedeni derin bir antipatiden te alik ve asktir. Her iki durumda da tabiat memnun ve sahittir. Gnlk ekmek iin verilen kavga zayif ve

47

hastaliklar ve cesareti az olan mahluklarin yenilgisini dogurur. Diger yandan tabiat, disisini kendisine ekmek iin giristigi abada ancak en saglam sahsa neslini devam etme hakki verir... Ari bir irk kendi kanini daha asagi bir toplulugun kaniyla karistirdigi takdirde, ortaya ikan melezlik medeniyet getirecek stn irkin felaketi seklinde tecelli eder. Yksek irkin seviyesini dsrmek, fizik ve yaradilista bir gerilemeyi getireceginden, yaraticimiz olan tanrinin iradesine karsi gnah islemektir.
104

Hitler, devleti ve uygarligi yaratabilecek yegane gcn de stn irk olan aryan irki oldugunu savunuyordu. Medeniyet yaratma melekesi yalniz stn irka verilmistir. Devlet ise bir amaca ulasmanin aracidir. En byk gayesi uygarligi yaratan irkin temsilcilerinin varligini saglamak ve korumaktir.
105

Prof. Dr. zer Ozankaya ise irkiligi

insanlarin toplumsal zelliklerini

dirimbilimsel, irksal zelliklerine indirgeyerek bir irkin baska irklara stn oldugunu savunan greti irki
106

olarak tanimliyor. Bu tanimlar gz nne alindiginda her irkin temelinde yatan olgunun stnlk dsncesi oldugu

dsncelerinin

grlmektedir.

Trk Ansiklopedisinin taniminda ise irkiligin bilimsel aiklamasi bir yana siyasi bir ihtiyatan ortaya iktigi zerinde durulmaktadir. Ansiklopedi irkiligi ahlaki aidan insanlik, adalet, kardeslik, insan sevgisi, esitlik ve insan vakari, fikir
104 105 106

Adolf Hitler, Kavgam, Kamer yayinlari, Istanbul, 1998, s 351-353. Hitler, s. 476-478. zer Ozankaya ,Felsefe ve Bilimde Irki Dsnce, Pencere Yay., Istanbul, 1996, s. 61.

48

ve kavramlariyla bagdasamaz; insan sahsiyetine saygi prensibine uymaz olarak degerlendirir. 107

Irk ve irkilik konusunda daha objektif sayilabilecek bir kaynak olarak Byk Laourusse, irki insan trnn altblm olarak tanimlar. Laourusse irkiligin kkenini irkiligin genelde bir grup insanin baska bir gurup insan zerindeki egemenligini hakli gstermek ynnde gelistirmesi olarak ortaya koymustur. Laourusseun irkiligin baslangicinin smrge fetihlerine dayandirmasi kanimizca ok yerindedir. nk baska lkeleri isgal eden smrgeciler yalniz ekonomik talanla yetinmeyip isgal ettikleri lkelerin topluluklarina kendi irklarinin biyolojik olarak stn oldugu tezini dayattilar. 108

Smrgecilik-

irkilik

iliskisini

Britannica

Ansiklopedisi

de

glendirmektedir. Avrupalilar kendileri gibi beyaz olmayan insanlarla ilk kez kesifler sirasinda karsi karsiya geldiler. Beyaz irkin stnlg dsncesi smrge savaslari ve kle ticaretine paralel olarak gelisti ve zamanimiza kadar geldi.
109

Senel, toplumlarin fiziksel ve biyolojik gelisimleri srecinde belli bir irkin kendisini evresel yalitlama ile baska irklardan ayirmasinin imkansizligi ve bunlarin karistigi grsn ileri srmektedir.
110

Bu nedenle saf irktan bireylerden olusan

topluluklar bulunamaz . Insanlik tarihi iinde birbiriyle karisan toplumlarin olmasi ka esit irk bulunduguna dair siniflandirmalari da olduka esitlendirmektedir. Irk
107 108 109 110

Ozankaya , s. 61. Ozankaya, s, 66. Ozankaya, s, 67. Senel, age, s.12,13 .

49

sorunu genetik aidan ele alindiginda insanin btn cografi blgelere olan daginikligi komsular arasinda gen akisina neden olmus ve bu olgu genetik karakteristiklerin btn insan guruplarinda az ya da ok bulunmasini saglamistir. 111 Saf irk teorilerinin geersizligi buradan gelmektedir. Insanlik tarihinde 30 bin yil boyunca toplumlar iinde gzlemlenen biyolojik esitlilik sr ekli olarak gelismesini srdrmstr. 112 Bu durumda irk iin somut bir bilimsel tutarliliktan bahsetmek olduka gtr. Bu nedenle irk siniflandirmalari fiziki ve fizyolojik ltler olup psikolojik, akil ve karakterle ilgili ltler olmamaktadir.
113

Bilimsel olarak gnmzde insanlarin ortak bir atadan geldigi grs agirlik kazanmaktadir. Antropoloji ve genetik biliminin gsterdigi bulgular insanlarin tek bir biyolojik ailenin yesi olduklari zerinde fikir birligine varmislardir. Insan topluluklari arasinda grlen biimsel farkliliklar bunun tersini kanitlayamayacak lde nemsizdir. Bu nedenle btn insanligin tek bir tr ya da cins oldugu sylenebilir. 114

Insanoglu iinde yasadigi birlikteligi ncelikle fiziksel/fizyolojik zelliklerle ayristirmaya baslamis; varoldugu andan itibaren kendisini ve evresini kavramaya algilamaya alismistir. Gnmzde antropoloji olarak adlandirilan bilim dali, bu kavrayis abasini ve algilamalari incelemektedir. Bu kavrayisi sirasinda

insanoglunun ilk olarak ilgilendigi, grme duyusu vasitasiyla algiladigi dis grnmler yani fiziksel durumlar olmustur.

111 112

Saran, age, s 85. zbek, age, s.17-18. 113 Senel age, s.9. 114 Bozkurt Gven, Insan ve Kltr, Remzi Kitabevi, , Istanbul, 1994, s. 41.

50

Iste, fiziksel durumlara dayali olarak algilanan farkli birliktelikler, dnya tarihinde son yzyillik zaman dilimi ierisinde en dramatik rol oynayan ve irk olarak adlandirilan kavrami ortaya ikarmistir. 115

Oysa temel sorun, irk zelliklerinin insanlarin dsns, davranis ve kltr yapilarinda farkliliklar yaratip yaratmadigidir. Eger irksal zellikler, farkliliklar yaratiyorsa bir irkin digerinden stn veya geri oldugu sylenebilir. Ancak, eger yaratmiyorsa yalnizca insan esitliligini vurgulayan bir kavramdan teye

gidemeyecektir.

Insanlik tarihinde birbiriyle temas etmeden, yalitilmis ve birbirinden tamamen farkli hibir topluluk bulunmamaktadir. 116 Yani, bugn yalnizca ayni fiziki zelliklere sahip saf insan toplulugu yoktur. 117 Ancak, kalitimsal olarak geen bazi zelliklerin insanlarin yasayis, dsns ve kltrleri zerinde etki yapmadigini sylemek de yanlis olacaktir. Diger bir deyisle biyolojik etkilerin de insanlik zerinde rol vardir. 118 Fakat bu etkiler, onlar arasinda ayrimcilik, stnlk farklilasmasi yapacak kadar byk degildir.

Biyolojik irkin farkliliklar yarattigini ne sren kisilere gre, bazi irklar digerlerine gre daha stndr. Bu kisiler, bu tezlerine bir ok dayanak aramis

115 116

Wells, age s. 27. zbek age, s.44. 117 Orhan Trkdogan, Etnik Sosyoloji, Timas Yayinlari, Istanbul, 1997, s.39. 118 Ibrahim Kafesoglu, Trk Milli Kltr, Bogazii Yayinlari, Istanbul, 1982, s.28.

51

olmalarina ragmen119 , ileri srdkleri dayanaklar, bilimsel temelden uzak kalmistir. Dolayisiyla biyolojik irk kavrami, biyolojik anlamda, ayricaliklar yaratan bir zellik olmaktan te, insan esitliligi ve toplum dinamigi geleri erevesinde ve temelde biyolojik olarak ele alinmasi gereken bir kavramdir. 120

Btn bunlardan irk ve irkiligin pozitif bilimlerin biyolojiyi ve sosyal bilimlerin antropoloji tarih ve siyasal bilimler alanlarini tmyle ilgilendirdigi

sonucu ikarilabilir. Irk kavrami gnmzde bilimsel olarak tarif edilmis ve hemen hemen ortak bir grse varilmistir. Bunun yaninda kkenleri Sosyaldarwinizme dayanan stn irk iddialari ise geerliliklerini yitirmislerdir.

119

Robert Young, Amerikadaki Misir: Siyah Atina, Irkilik ve Smrge Sylemi, Irkilik, Modernite ve Kimlik, ev. Sevda Akyz, Sarmal Yayinevi, Istanbul, 1997, s.204-208. 120 Kafesoglu, age, s.28.

52

II.BLM CUMHURIYET NCESI TRK MILLIYETILIGI

Bu blmde tezin konusu kapsaminda zellikle I inci Mesrutiyet sonrasi Trk k milliyetiliginin dsnsel yapisi zerinde durulacaktir. Kanimizca bu dnemde, halkiligin bundan nceki ulusuluk anlayislarindan farkli bir izginin gelismesinde etkisi byktr. Bu bakimdan ncelikle mesrutiyetler sonrasi gelisen hareketler

ncesi halkiligin dneme etkisi zerinde durulmaktadir.

2/ 1-HALKILIGIN TRK MILLIYETILIGINE ETKISI

Trk milliyetiligi dsncesinin ortaya ikisinda ve gelismesinde halk ve halkilik hareketinin nemi byktr. Btn milliyetilik hareketlerinin ortak zelliklerinden biri ve belki de en belirgin olani halkiliktir. Halkilik dsncesinin etkisi daha ziyade Rusya kaynaklidir. 1 Rusya'da 1870'li yillarda gelismis olan ve "narodnichestvo" yani halkilik denen hareket, 1890 yilina kadar sren tarihinde esitli asamalardan gemis olmakla beraber, Rusya'daki aydin ile halkin iliskilerini esitli ynleriyle belirleyen bir hareket olmustur. Bu hareket aydinin halka gitmesi dsncesiyle baslamis ve halki aydinlatmasi dsnlmstr. Ancak asil sorunun bu olmasina karsin, her seyden evvel aydinin toplumla barismasini saglayacak olan aydinin kendisinin halki tanimasi ve bylece halktan toplumsal sorunlari grenmesi haline dnsms ve Rus

Niyazi Berkes, Baticilik, Ulusuluk ve Toplumsal Devrimler, Kaynak Yayinlari, 2. Basim, Istanbul, 2002, s.80.

53

toplumunun gerekte olmasi gereken seklinin temelinin halkin geleneksel kurumlari, zellikle de ky komn olacagi davasi sekline girmistir. 2 Halkilik dsncesi bunlar arasinda, zellikle de yazar ve gretmenler arasinda, Mesrutiyet'ten nceki yillarda ok kuvvetlenmistir. Zafer Toprak Osmanli Imparatorlugu'ndaki "Halka Dogru" hareketinde Balkan egitimci ve yazarlarinin etkisinin yadsinamayacagini vurgularken, halkiligin "Rus narodnik hareketinden ve Balkanlar'daki uza ntisi poplizm ve peasantismden (kylclk) ilhamla"

benimsendigini ifade etmektedir. 3 Halkilik akiminin Trk aydinlarina etkisinin ikincisi, Rusya'dan gelen Trklerdir. Azerbaycanli Hseyinzade Ali Bey, Petersburg niversitesi'nde okurken orada devrimci grenci topluluklari grms ve Istanbul'a gelip Tip Fakltesi'ne girdiginde birka arkadasiyla birlikte Rusya'da grdg narodnik modele benzer ilk niversite gizli grenci dernegi olan Ittihat ve Terakki Cemiyeti'ni kurmustur. 4 Hseyinzade Ali Bey, 1864'te Bak'de dogmus, Petersburg niversitesi'ni bitirmis ve Istanbul'a gelerek Asker Tip Fakltesi'nde egitim grmstr. Ali Bey, 1889'da kurulan Ittihat ve Terakki'nin kurulusuna katilmis, Trkiye'nin siyasal hayatinda etkin bir rol oynamistir. 1905'te Rus ya'da gereklesen liberal devrimden sonra, Azerbaycan'a dnerek, orada Hayat adli dergiyi ikarmaya baslamistir. 1908'den sonra tekrar Istanbul'a gelmis, Ziya Gkalp ve arkadaslarina Turanci dsnceleri asilamistir.
5

Osmanli Imparatorlugu'na "halka dogru" hareketi Hseyinzade Ali Bey'le girmistir. Hseyinzade Ali Bey Petersburg niversitesi'nde Panislavizm ve

2 3

Berkes, s. 81. Zafer Toprak, "Osmanli Narodnikleri: Halka Dogru Gidenler," Toplum ve Bilim, S:24 (Kis 1984), s..69. 4 Berkes, age, s.81. 5 Yusuf Akura, Yeni Trk Devletinin ncleri, Kltr Bakanligi Yay. Ankara, 1981, s.160.

54

sosyalizmin etkisinde kalmis, bu dsnceleri Trklk hareketi Pantrkizm ve halkilik seklinde tezahr etmistir. Yusuf Akura ise Rusya'da yapilan alismalari rnek alan Tatar agdaslasma

hareketini, basin yoluyla Osmanli aydinlarina aktarmistir. Trk Yurdu dergisinde yer alan yazilarla Tatar burjuvazisinin ilerlemeci ideolojisi Osmanli toplumunda yayilmaya alisilmis ve Osmanlilarin da ayni yolu izlemesine adeta davetiye ikarilmistir. 6 Mirza Feth Ali Ahunzade (1812-1878), Trk dilleri iin ortak bir harf sistemi olusturmak iin alismis, Latin harflerine geisi savunmus ve Arap harflerinin islahi iin Istanbul'a gelip grsms; ancak basarili olamamistir. 7 19. yzyil sonlarinda btn Trk hareketin en nemli simasi, Rusya Trkleri arasinda ulusal bilincin uyanisini hazirlayan en nemli kisi Kirimli Ismail Gaspirali (Gasprinsky)dir (1841 8 -1914). Gaspirali daha ilk genlik yillarinda Trk milliyetisi olmustur. Rus hakimiyetini olumsuzlayan Ismail Beyin milliyeti oldugu, dahasi arlik Rusyasinin baskisi nedeniyle st kapali sekilde Pantrk oldugu grlr. Ismail Beye gre Asya ve Avrupanin bir kisminda oturan byk Trk-Tatar milleti blnms ve zayiftir. Diger milletlere gre bilim, marifet, zenginlik ve medeniyet aisindan geride kalmistir ve byle giderse mahvolacaktir. Trk- Tatarlarin bu zaafinin, geride kalisinin nedeni nedir? Bu milleti mahvolmaktan kurtarmak iin ne

Franois Georgeon, Trk Milliyetiliginin Kkenleri, Yusuf Akura, Tarih Vakfi Yurt Yayinlari, Istanbul, 1999, s.86. 7 Tadeuzs Swietochowski, Mslman Cemaatten Ulusal Kimlige: Rus Azerbaycani 1905-1920, Baglam Yayinlari, Istanbul, 1988, s.44. 8 Ali Engin Oba, Trk Milliyetiliginin Dogusu, 1. Basim, Imge Kitabevi, Ankara, Ocak 1995, s. 149.

55

yapmalidir? Ismail Bey hayati boyunca bu sorulara cevap arayacak ve buldugu cevaplari hayata geirmeye ugrasacaktir. 9 Bu meseleye buldugu ilk zm Rusya Mslmanligi adli eserinde yer alir. Gaspiraliya gre Rusya Mslmanlarinin zayifliginin nedeni cehaletleridir. Avrupa ilim ve egitiminden habersiz olmalaridir. Trk-Tatarlar, kendi mektep ve medreselerinde kendi dilleriyle Avrupa ilimlerini ve egitimini, sanat ve sanayiini grenmelidirler.Yalniz mektep ve medreselerle yetinilmeyerek, kendi dillerinde kitaplar, risaleler, dergiler ve gazeteler yazilip yayimlanmalidir. Kisacasi milli bir Trk-Tatar edebiyatimeydana getirilmelidir.10 Grlyor ki Gaspirali , dile, egitime ve modern bilime ok nem vermektedir. Milli dilde sreli yayinlarin geregine siddetle inanan Ismail Bey, ok ugrasarak sonunda gazete imtiyazini almayi basarir. Bu gazete, ilk sayisi 10 Nisan 1883te ikan Tercmandir. Rusa ve Trke ikan Tercman Rusyada yayimlanan ilk gnlk Trke gazetedir. Rusyadaki Trklerin uyanisinda bu gazetenin rol byktr. Bu gazete Trk aleminde hibir yayinin yapamadigi etkiyi yapmayi basarmistir. 11 Tercmanin ilk gnlerde en nemli konusu, millete kendi dilinde bilim vermek, Avrupa bilimlerini, egitimini, sanatini ve sanayini kazandirmaktir. Bunun iin milletin ocuk larini abuk, kolay ve modern bilim dogrultusunda okutmak gerekir. Buradan Usul- i Cedid (Yeni Usul) mektepleri dogmustur.Bu tabir Osmanli
9

Trklerinden

alinmistir.

Istanbul

sosyal

hayatinda

kullanilan

Ridvan Akin, Dagilma Devri ve Trklk Hareketi, Der Yayinlari, Istanbul, 2002, s. 237. Oba, s. 151 11 Yusuf Sarinay, Trk Milliyetiliginin Tarihi Gelisimi ve Trk Ocaklari, tken Yayinlari, Istanbul, 2004, s. 365.
10

56

tabirlerdendir. Usul- i Cedid basta egitim ve gretime ma hsus gibi grlse de gittike genelleserek tm hayat tarzini kapsamisti ve Batililasmak anlamina geliyordu. Gaspirali tm Trklk aleminde bunun propagandacisi oldu. Gaspirali inaniyordu ki Trkler ulusal dillerini kaybetmemek sartiyla Batililasinca, Trk milletinin devami saglanmis olacaktir. Usul Cedit Trkler arasinda okuma yazma oranini arttirmistir. 12 Tercmanda ve Tercmandan nce ikardigi ilk Trke eseri olan Tongu, Safak, Ay, Yildiz ve Gnes gibi sresiz (aylik) dergilerde Gaspirali, dil meselesine ok nem verir. Sansr nedeniyle basta biraz st kapali, sonralari daha aik biimde, Trk dilinin zenginligine, gelisme kabiliyetine, Trkeye yabanci kelimeler katmanin gereksizligine ve zararina, Trk leheleri arasindaki farklarin azligina, kisacasi Trk dilinin varligina dair birok makale yazar. 13 Gaspirali ilk yazilarindan itibaren dilin alaca bulaca olmasina da karsi ikar. Tercmanin Osmanlida en ok dagildigi zamanlarda makalelerinin bir kismi, Osmanli Trkesinin bu durumuna iliskindir. Bu nedenle Akura onu dil sahasinda tasfiyecilik akiminin babalarindan olarak kabul etmektedir. 14 Btn Trkleri modern metotlarla egiterek aydinlatmak, yabanci

kelimelerden mmkn oldugunca arinmis genel bir Trk bilim ve edebiyat dilini gelistirerek, kadinlari genel hayata katarak Btn Trklerin ilerlemesini saglamak

12 13

Sarinay, s. 60. Akura, Yeni Trk Devletinin... s.70. 14 Akura, s. 72.

57

isteyen Gaspirali, din meselesine de nemle egilmistir. Kisaca ifade edecek olursak Islama bakisi, milli hayata fayda derecesi noktasindandir.15 Rusyada 1905 Devriminden sonraki hrriyet devresinde Gaspirali Tercmani sadece Trke ikarmaya baslamis, Trk milletinin yenilmemesi ve yok olmamasi iin buldugu arelerin zetini bir prensip olarak formle etmis ve Tercmanin basina koymustur: Dilde, fikirde, iste birlik. Dilde birlik tm Trk dnyasinin Arapa, Farsa ve diger yabanci dillerden temizlenmis Istanbul Trkesi ile konusup yazmasi, fikirde birlik, Trk dnyasinin yeniden uyanis ve dirilis hareketi, iste birlik ise esaretten kurtulus hareketidir. Gaspirali iste birlik prensibinin gereklestirilmesini kendinden sonraki nesillere birakmistir. Akura, bu siarin btn Pantrklk akiminin bulabildigi esaslarin hemen hepsini iermekte oldugunu belirtmektedir. 16 Bu prensibi hayata geirebilmek iin aydinlatmaktan baska, ocuklar iin ilk ve tali mektepleri bu amaca gre dzenlemeye ugrasti. nerdigi programa gre, Usul- i Cedid yani Avrupa tarzinda dzenlenmis ilkokullarda ilkgretim mahalli lehelerde olacak, fakat sene kadar ilkokulda okuyanlar, edebi dil dedigi umumi Trk dilini mutlaka grenecekler ve drdnc seneden itibaren gretim artik genel Trk diliyle yapilacakti. Gaspiralinin edebi dil veya umumi Trk dili dedigi bu dil ise ok sadelestirilmis Istanbul Trkesi idi. Dil birligi ile birlikte okullarda fikir ve is birligi de asilanacakti. Kuzey ve Dogu Trklgnde

15 16

Akura, age,73. Akura, age, 74.

58

okullar, basin, hayir, bilim ve edebiyat dernekleri, milli yardimlasma kurumlari sayesinde dilde, fikirde, iste birlik ideali gereklesebilecekti. 17 Akuraya gre Pantrklg ilk ortaya ikaran Tercmandir. Gaspirali btn Trk alemini gz nnde tutarak ona gre alismistir. Vefik Pasa, Seyh Sleyman Efendi, Mustafa Cellettin Pasa gibi, Pantrk egilimleri olanlar olsa da Gaspiralidan nce Partrkizmi bir sistem halinde fiilen uygulamaya, teorik

olarak dzenlemeye alisan kimse olmamistir. Yukarida saydiklarimizdan hibiri bu fikri Gaspirali gibi aiklikla ve israrla teoride takip, pratikte uygulamaya alismamislardir. 18 Gaspirali tm Trk aleminde etkili oldu. Ahundzadenin Istanbul ile bagi ve ilgisi ok degilse de Gaspirali Istanbuldan hayli esinlendi. Sleyman Pasalarin, Semseddin Sami Beylerin telkinleri altinda milli bilincini olgunlastirdi gelisti. Istanbul Trkleri 1804 tarihlerinde Tercmani adeta kapisarak okuyorlardi. Yerli gazetelerden daha ok izlenen gazetelerden biriydi. Abdlhamit Tercmanin lkeye girisine ogunlukla izin vermemistir. Gaspirali Tercmanin Istanbulda yayimlanmasi iin devamli alismistir. Bu gazete o dnemde Trk dnyasina en ok dagilan yayindir. Gazete btn Trk dnyasinda okunuyordu. Trk dnyasi iinde dil ve fikir dzleminde iletisimi ve bagi sagliyordu. abalariyla Tercman ve Usul- i Cedit tm Rusya Trkleri arasinda ulusal bilincin gelismesine yardimci olmustur. 19

17

Sarinay, age,s.60, Necip Hablemitoglu, Gaspirali Ismail Bey: Dilde Birlik ve Trklk Bilinci, Kresellesen Dnya ve Trk Kimligi, Yay. Haz.,Mehmet Aa, Hseyin Durgut, Gndogan Yayinlari, Istanbul, 2004. s.24,25. 18 Akura, age, s.74. 19 Akura , age, s.74.

59

Rusya'dan Trkiye'ye gelen Trklerden Ahmet Agaoglu 1869'da Azerbaycan'da dogmustur. Rus lisesini bitirmis, daha sonra Petersburg Enstits'ne devam etmis ancak saglik sebepleriyle egitimini yarim birakarak Paris'e gitmistir. 20 Alti yil Paris'te kalmis, Hukuk Fakltesi ve College de France'i bitirmis, burada Ernest Renan, Taine, Gaston ve Ahmet Riza ile tanismistir. Ahmet Agaoglu, 1894'te Tiflis'e dnerek Fransizca gretmenligi yaparken, Trk Haci Zeynel Abidin Takiyef, Kasbi gazetesini alarak ynetimini kendisine vermistir. Daha sonra Agaoglu, Trke olarak Hayat ve Irsat gazetesini ikarmistir. Irsat'ta amacini syle aiklamistir: "Amacimiz; bir yandan Rus hkmetine karsi mcadele ederek, her trl genel ve siyasal haklardan yoksun olan Trk unsuruna bu haklarini saglamaktan, diger yandan Trk unsurunda birlik fikrini saglamak iin mezhep atismasini ve zellikle Si-Snni dsmanligini ortadan kaldirmaya alismaktan ibarettir. Bununla birlikte halki ilim ve kltre isindirmak, Trke okul ve diger egitim kurumlarini meydana getirmek iin ugrasmaktir."21 Ahmet Agaoglu, Trk milliyetiliginin siyasal nitelige dnstg 1911-1912 yillarinda Trklerin farkli farkli isimlerle paralanmasinin yanlisligi ve nedenleri zerinde durmustur. Ona gre "mezhepler ihtilfi" "siyasi infirak ve muhite esaret" ile "mill bilin yoklugu" bu ayriliklarin ve paralanmalarin sebebidir. 22 Agaoglu, Trklk dsncesinin siyasal nitelik kazanmasinda dsnceleriyle katkida bulunan nemli sahsiyetlerdendir.

20

Yusuf Akura, Osmanli Devleti'nin Dagilma Devri, 2. Basim, TTK Basimevi, Ankara, 1985, s.422. 21 Yusuf Akura, Trklk, Toker Yayinlari, Istanbul, 1990. s.64. 22 Oba, age, s.162.

60

2/ 2- MESRUTIYETLER SONRASI TRK MILLIYETILIGI VE ETKILI DSNRLER

Tm eksikliklerine ragmen 23 Aralik 1876da ilan edilen I. Mesrutiyet ile birlikte, Enver Ziya Karalin deyisiyle, Amerikadan sonra, Fransa byk ihtilali ile Avrupaya maledilmis olan insan haklari prensipleri ve hrriyete dayanan modern hukuk devleti ilkeleri Osmanli devletine de aktarilmistir.23 Yeni Osmanlilar hareketi ve I. Mesrutiyet, tm tutarsizligina ve eksikliklerine ragmen asagidan yukari bir demokrasi hareketinin baslangici ve daha sonraki devrimci dalganin tohumu olmustur. Kanun-u Esasi kabul edilmis, Meclis ailmistir. Anayasal monarsi dzenine geilmistir. II. Abdlhamit, Anayasayi yani mesruti monarsiyi ilan etme sartiyla tahta ikmis ama kisa sre sonra uygun kosullari buldugunda Meclisi tatil ederek 33 yil srecek istibdat dnemini baslatmistir. Abdlhamit imparatorlugun en kritik bir dneminde tahta ikmis ve kisa sre iinde Osmanli Devleti gerek isyanlar gerekse savaslarla nemli miktarda toprak kaybetmistir. Daha II. Abdlhamitin tahta gemesinden nce, 1870lerin basinda Osmanli Mslmanlari arasinda Bati aleyhtarligi vardi. Bunun nedenleri, Tanzimat ve Osmanlicilik politikasi sonucu gayrimslimlerin durumu ve tavirlarina karsi gelisen tepki, imparatorluk zerindeki saldirgan Hiristiyan istekleri, Orta Asya ve Kafkaslarda Rus isgalleri, Hindistanda Mogol Imparatorlugunun son mirasinin

23

Enver Ziya Karal, Osmanli Tarihi, C. VIII, TTK yay. Ankara, 1995, s. 565.

61

Ingilizler

tarafindan

ortadan

kaldirilmasiydi.

Imparatorluk

disinda

yasayan

Mslman milletlerden pek ok srgn Osmanliya gelmis ve yardim talebinde bulunmuslardi. Milliyetilik artik yalniz baskentten uzak eyaletlerde degil, imparatorlugun gbegindeki yerlerde etkisini gsteriyordu. Sadece gayrimslimler degil, Arnavutlar ve Araplar gibi Mslman toplumlar bile huzursuzluk ikariyorlardi. Imparatorluk toptan paralanma tehdidi altindaydi. Btn bu gelismeler Trk halkinin durumunu gstermeye yardim etti. Devletin koruyuculugunu yapan yegane unsurun yalniz Trkler oldugu ortaya ikmisti. Yusuf Akuranin Tarz-i Siyasette 24 ortaya koydugu tez, (yani Osmanlicigin ve Islamciligin mahkum edildigi ve tek ikis yolu olarak Trklgn grlmesi) bu gzleme dayaniyordu. Trk milli benliginin gelismesi iin en kuvvetli faktr Trklerin imparatorlugu ayakta tutmak iin gsterdikleri dayanisma ve milli duygulari oldu. Yusu Akura bu fikirlerini, dnemin gelisen olgularina dayandirmaktadir. Pariste bulundugu sirada Osmanli Saltanati Messeseleri tarihine Dair bir

deneme adli mezuniyet tezinde, Tanzimat ve Yeni Osmanlilar grsn, reform sorununu, milliyetler, hkmet ve devlet ailarindan elestirdikten sonra su sonulara varmistir. Jntrklerin temel prensibinin uygulanma olanagi yoktur. Imparatorluktaki uluslar arasinda ulusal uyanisin gelismesinden, esitli

milliyetlerle Islamlik ve Hristiyanlik arasinda derinlesen dsmanliktan sonra,

24

Yusuf Akura, Tarz-i Siyaset, 3. Basim, TTK Basimevi, Ankara, 1998.

62

imparatorluktaki milletleri birlestirerek ya da uzlastirarak bir Osmanli birligi yaratma olanagi kalmamistir.
25

Abdlhamitin istibdat devri Trk milliyetiliginin gelisimi aisindan nemli bir devirdir. Abdlhamitin siyaseti milli bilincin ortaya ikisini hem yipratmis hem de bir yerde hizlandirmistir. 26 II. Abdlhamit devrinde yayimlanan kitaplar arasinda tarih ile ilgili olanlarin sayisinin hizli bir sekilde arttigi grlr. Bu eserlerin birogu esitli gazetelerde tefrika edilmistir. Bylece Trk tarihi ve Trklkle ilgili konular poplarize olmus ve halka inmistir. Bu kitaplarda, zellikle de 1879dan sonra yayimlananlarda, Osmanlilarin atalarinin Orta Asyadaki Trkler olduguna atifta bulunulabiliyordu.
27

Kushnerin degisiyle, Abdlhamit devri yazarlarinin Trk milliyetiliginin olusmasindaki paylarini, Trk halkina kendini tanimayi, sevmeyi ve saygi duymayi gretmeye alismalarinda aramak gerekir. Bu dnemde ortaya ikan bir gelisme de kaybedilen topraklardan sonra Anadolunun fark edilmesi veya akla gelmesidir. Anadoluyu mbarek Anadolu, aziz vatan koca Trk ili diye venlere rastlanmaya baslanmistir. Anadolu Trklerine ilk zel ilgi 1872 yillarindaki agir kuraklik sirasinda grlmstr. Kuraklik ardindan gelen sert kis nedeniyle kitlik ortaya ikmis, g baslamis ve pek ok insan lmstr. Basin halki seferber ederek yardim toplamak iin byk aba gstermis; Anadolunun Imparatorluk iin nemi belirtilmistir. Basinda ayrica Anadolu ile ilgili esitli konular ele alinmistir. Yunan ve Ermeni milliyetilerinin Anadoluya iliskin

25 26

Akura, age. David Kushner, Trk Milliyetiliginin Dogusu. Kervan Yay., Istanbul, 1979, s.6. 27 Age,s. 6.

63

talepleri endise yaratiyor ve Anadoludaki Mslman nfusun azalmasina karsi ilgililerin harekete gemeleri isteniyordu. 28 II. Abdlhamitin siyaseti Trk milli suurunun ortaya ikisini hem yipratmis hem de hizlandirmistir. Sultan II. Abdlhamit imparatorlugun en kritik dneminde tahta ikmisti. Bulgarlar, Sirplar, ve balkan milletleri ayaklanmis Rusya ile yapilan yeni ve feci bir savas sonunda 1878de imzalanan Berlin Antlasmasi ile Imparatorluk, Avrupadaki topraklarinin hemen hemen tamamini kaybetmisti. Btn bunlar olurken Kibris Ingiliz Idaresine birakilmis, kisa bir mddet sonra 1881 ve 1882de Imparatorluk Tunusta Fransanin himayesini Misirda Ingiliz isgalini kabullenmek zorunda kalmisti. 2. Abdlhamit dneminin geri kalan kisminda 1897de Yunanistanla olan anlasmazlik disinda herhangi bir savas olmamasina ragmen bagimsizlik ve milliyetilik Trk olmayan halk arasinda da gelismeye baslamisti. Bu gelismeler devletin temel koruyucu unsurunun Trkler oldugu geregini ortaya ikarmistir. Dnemin siyasi gelismeleri de bu gelismelere paralellik gstermekteydi. 1860larda Yeni Osmanlilarla baslayan, Jntrkler ve Ittihat ve Terakkiyle 1908lere gelen Trkiyenin ulusal demokratik devrimi, bir yaniyla feodal mutlakiyete karsi "hrriyet"i bir nitelikte gelisirken, diger yaniyla da, zellikle dilde, kltrde adim adim ulusal bir bilinci filizlendiriyordu. 1902de Pariste yapilan Jntrk kongresi, anti emperyalist ulusalci izginin netlesmesi ve gelismesinde bir dneme oldu. Bu kongrede ulusalci kanat ile Prens Sebahattinin basini ektigi liberal "Hrriyeti" (Batici) kanat birbirinden koptu. Antiemperyalist ulusalci izgi,

28

Kushner, age, s. 7

64

baslarda, yani 1911-1912 Balkan yenilgisine kadar Panislamizmle i ieydi. Ancak gelismeler, Ittihatilarin hayal ettigi gibi ne Osmanlilik temelinde, ne de Panislamizm (Islam birligi) temelinde bir birligin olanakli olmadigini ortaya koyuyordu. Nitekim milliyetiligin bir hayli gelistigi Balkanlarda Sirplarin, Bulgarlarin, Yunanlilarin Rusya ve Avrupayi da arkalarina alarak Osmanliyi o blgeden ikarip atmalari, yzbinlerce Trk ve Mslmanin yurtlarini terkederek Anadoluya siginmalari, arkasindan Mslman Arnavutlarin da Osmanlidan ayrilmaya ynelmesi, Osmanli aydini ve Ittihat ve Terakki yneticilerinin bilincinde byk bir altste, bir kopusa yol ati. Artik Osmanlinin Hiristiyan bileseni yoktur. Ayni sekilde Mslman Arnavutlara ek olarak, Ingiliz emperyalizminin

kiskirtmasiyla Hicaz Emiri Hseyinin Araplari ayaklandirarak Osmanlidan kopmasiyla Panislamizm siyasetinin de kmesi sonucu, hakim unsurunu Trklerin olusturdugu bir Anadolu kalmistir savunulacak. 29 Balkanlilarin, koruyuculari byk Bati Devletleriyle Hiristiyan bir Avrupa halinde Trklerin karsisina ikmalari, Trklk duygusunu atalca nlerindeki toplarla beraber uyandirmistir. "Balkan felaketi Trk toplumuna Trklk idealini asilamistir. Fert susmus, Balkanlilarla toplum (millet) konusmustur. ... Bir genel tehlike karsisinda milletlerini kurmakla Trkler lmden kurtulmuslardir. Kendi varliklarini kutsal bir iklim iinde duymuslardir. nk idealsiz milletin bir cesetten farki yoktur. Trklerin bu tezi mtarekenin bogucu havasi ve yalnizligi iinde Mdafai Hukuk Hareketinin Kaynagi olmustur."30

29 30

Mehmet Ulusoy, Ilk Trkler devrimciydi, Teori, S: 95 (Ekim 2003), s. 16-34. Tarik Zafer Tunaya, Trkiyenin Siyasi Hayatinda Batililasma Hareketleri, Cumhuriyet Yayinlari , Istanbul, 1999, s.109.

65

Bu nesnel kosullar, o gne kadar Jntrklerin kafasinda sadece kltrel bir dava olarak kalan Trklgn hizla tek siyasi seenek olarak n plana ikmasina yol ati. Sreci nceden gren tek kisi Yusuf Akuradir. O daha 1904te yazdigi " Tarzi Siyaset" adli makalesinde, 19. yzyilda Avrupada kapitalizmle birlikte dogan uluslasmanin Osmanli topraklarinda da kainilmazligini, Osmanlicilik ve

Islamciligin birlestirici rolnn bittigini, farkli milletlerin ayrilarak kendi ulusal devletlerini kuracaklarini, ikis yolunun Trklerin hakim ulus oldugu blgede kendi ulusal devletlerini kurmalari oldugunu kapsamli bir materyalist analizle ortaya koyuyordu.

2/ 3- TRKLGN RGTLENME DNEMI

1908 Devriminin hemen ardindan, Trkler arasinda belirli rgtlenme girisimleri gze arpar. Bu rgtlenme, zgr lk havasi iinde faaliyet alani genisleyen basinin abalariyla paralel yrmstr. Trk rgtlenme, ilk nceleri, hkim ideoloji olarak Osmanlicilik ortami ierisinde, zayif ve ikincil bir plnda kalmakla beraber, derneklesme enflasyonu iinde meydana ikmislardir. 31 Ancak, ok kisa bir sre iinde, siyasal ve sosyal hayatta, ok etkili olabilmeyi basarmislardir. 1908 Devriminden nce, Tklerin kendilerine ait bir yayin organlari yoktu; Sra- yi mmet Trk gibi esitli Jn Trk dergilerinde, dzensiz bir sekilde,
31

Tarik Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasi Partiler, II. Mesrutiyet Dnemi, Hrriyet Yayinlari, Istanbul, 1984, s.414.

Vakfi

66

Trk yazarlarin yazilarina rastlanmakta idiyse de, bu durumda, Trk dsncenin etkili bir propagandasi yapilamiyordu. Yurt disinda basilan Tercman, Keskl, Irsad gibi Trk gazete ve dergiler ise, II. Abdlhamit sansrnde takili kaliyorlardi. Sadece, Ahmed Cevdetin Ikdam gazetesi, Necib Asim, Veled elebi, Emrullap Efendi gibi Trklere, sayfalarinda yer veriyor ve Bir Trk gazetesidir basligi ile ikiyordu. te yandan, Jn Trk matbuati iinde, Sura- yi mmet Trk ds ncelere en fazla egilim gsteren, bu gazeteydi. Sura- yi mmet kltre bir milli dayanak bulma 32 gayreti iine giriyor, Anadoluda hkm sren yoksul hayata, hayiflanarak bakiyor,
33

1906dan sonra, Rusya Trkleri ile ilgileniyordu.

34

Ancak, Sura-yi mmet sekinci tutumunu birakmamis ve geri kalmisligimizin sorumlusu olarak, Trklerin anlayissizligini gstermistir. Sura-yi mmetin bu tarz yazilari ile beraber, Jn Trklerin, genel olarak kitlelere yukardan bakislarina, simdi kendi toplumunun fiziki kosullarini, Dogu daginikligini ve pisligini begenmeme tutumu ekleniyordu. 35 1908 Devriminin getirdigi avantajli durumdan yararlanan Trkler, kendi rgtlerini ve matbuatlarini bir an evvel kurmak geregini anlamislar ve bu yolda faaliyete girmislerdir. Bunlardan ilki, Istanbulda 24 Aralik 1908de kurulan Trk Dernegidir. Bu dernegin kuruculari arasinda, Yusuf Akura, Ahmed Mithad, Necib Asim, Ra uf Fuad ve Ahmad Ferid gibi taninmis Trkler yer almaktadir. 36 Trk Derneginin 1912de kapanmasinin hemen ardindan, 31 Agustos 1912de Trk Yurdu Cemiyeti kurulmustur. Kurucu yeleri, Sair Mehmet Emin,
32

Serif Mardin, Jn Trklerin Siyasi Fikirleri, 1895-1908, 2. Basim, Kent Basimevi, Istanbul, 1983, s.196. 33 Mardin, s.196. 34 Mardin, s.198. 35 Mardin,, s.198. 36 Tarik Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasi Partiler, II. Mesrutiyet Dnemi, s.415.

67

Ahmet Hikmet, Hseyinzade Ali, Dr. Akil Muhtar ve Akuraoglu Yusuf Beylerdir. Trk Yurdu dergisi, dernegin yayin organidir. Trk Yurdu derneginin kurulmasi fikri, Mehmet Emine aittir. Trk ocuklari iin bir pansiyon ailmasi ve fakir grencilere yardim etmek gibi sosyal bir yn de bulunmaktadir. Trk Yurdu evresi, Trklg, ok daha genis bir platformda rgtleyen Trk Ocagina katilarak, faaliyetlerini burada srdrmstr. Trk Ocaginin yayin organi olarak Trk Yurdu dergisi ise, faaliyetini bu baglamda srdrmstr. Istanbul disinda, Trk hareketin merkezi olarak, Selnik, gsterilir. Selnikteki Trkler, Gen Kalemler evresinde toplanmislardir. Ali Cnib, mer Seyfeddin ve daha sonra, onlara katilan Ziya Gkalp, bu kltr toplulugunun nderleridir. Daha nce de, vurgula ndigi gibi, Gen Kalemler toplulugu, zellikle dil konusunda sadelestirme yanlisi bir tutuma sahip bir topluluktu. Trklgn siyasallasma evresinde, Gen Kalemlere ye yazarlar, Trk Ocaklarinin atisi altinda Trk Yurdu evresi ile birlesmistir. 37 Trk Ocagi, Trk akimin en genis apta ve yogunlukta rgtlenmesidir. Tunayanin deyisi ile, ilk kez Osmanli kozmopolit iklimi ierisinde, tepkisel

biimde olusan milliyetilik akiminin bilinlestirilmesi, bu alanda bas rol oynayan bir rgtlenme ile, Trk Ocagi ile gereklesmistir.
38

Cumhuriyetin ilnina kadar

faaliyet gsteren Trk Ocagi, 22 Mart 1912de, resmen kurulmustur. zellikle, Askeri Rstiye grencilerinin yogun istekleri, Ocagin kurulusunda en nemli katkiyi saglamistir. Bu genlere gre, Trk Ocaginin kurulmasini gerektiren neden, Trklgn, siyasal partiler, zellikle de Ittihat ve Terakki partisi iindeki Islmci

37 38

Tunaya, s.433. Tunaya, s.433.

68

ve Osmanlici etkilerden arindirilmasi idi.

39

Ne var ki, bu, gereklesmemis, Trk

hareketin merkezi olarak, Trk Ocagi, bu hareketin liderliginin Ziya Gkalpe gemesi ve onun da Ocaga katilmasi ile Ittihat ve Terakki partisinin gdmne girmistir. Trk Ocaginin amaci, Islm kavimlerinin baslica mhimi olan Trklerin milli terbiye ve ilmi, itimai, iktisadi seviyelerinin terfi ve ilsiyla Trk irki ve dilinin kemaline alismak idi.
40

Yurt apinda rgtlenen Ocak, kisa zamanda, ok

byk bir yayilma gstermistir. Eylemleri arasinda, Trklerin iktisadi girisimciligini zendirmek, Imparatorlugun disindaki Trklere temasi glendirmek, Avrupadaki azinlik rgtlerinin propagandalari ile savasmak, halkin dil ve tarih konusunda bilinlenmelerini saglamak, resmi yazismalara Trkeyi sokmak ve Abdlhamid dneminde istihdam edilen Arap memurlarin isine son verilmesi iin hkmete baski yapilmasi, sayilabilir.
41

Bir ok edebiyati, Ocagin fikirlerini savunan piyesler ve

siirler yazmak iin seferber oldular. esitli kollar halinde alisan Ocak, belki de ilk kez bu denli bir halka dnk hareketi rgtleyebilmeyi basarmistir.. Bu merkezlerde, ilk defa kadin ve erkekler, bu denli yakin bir araya gelebilmislerdir. Trk Ocaginin siyasal partiler ile ola n iliskileri, sadece Ittihat ve Terakki ile sinirli degildir. Benzer bir iliski de Milli Mesrutiyet Firkasi ile kurulmustur. Milli Mesrutiyet Firkasi, 5 Temmuz 1912de, Istanbulda kurulmustur. Kuruldugu

dnem, Gazi Ahmet Muhtar Pasa kabinesinin kuruldugu, meclissiz bir siyasal hayata,

39 40

Tunaya, s.433-434. Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Dogusu,ev. Metin Kiratli, Trk Tarih Kurumu Basimevi, Ankara, 1991, s.348. 41 Stranford J. Shaw ve Ezel Kural, Osmanli Imparatorlugu ve Modern Trkiye, C.2, E Yayinevi, Istanbul, 1983, s.371-372.

69

karsilik gelmektedir. Firkanin ideolojik bakimdan nemi, Mesrutiyet dneminde kurulan ilk aik milliyeti (Trk) firka olmasidir.42

Basin alaninda Ifham gazetesi ile temsil edilen Firkanin kuruculari arasinda, Yusuf Akura da bulunmaktadir. Firka yeleri, Kanun-u Esasi tadiltinda tasfiye edilenlerden olusuyordu. Ittihat ve Terakkinin ulusulugunu, sakin bulan ve elestiren Milli Mesrutiyet Firkasina karsi, Ittihatilar, benzer elestiriler yneltmislerdir. Trk Yurdu dergisi ise, Yusuf Akuranin bir yazisi ile desteklenmistir. Aik ve yrekli bir Tanzimat aleyhtarligi gstererek
43

, zaman zaman

Ittihatilarin bile vgsn kazanabilen bu Firka iinde yer alan bir takim Trk aydinlari, Trk ve Arap ulusuluk cereyanlarini, ayni zamanda kabul etmek ve o devirde Avusturya-Macaristan Imparatorlugu, nasil Alman ve Macar uluslarini temel unsur diye kabul edip onlara dayaniyor idiyse, Osmanli Devletini de Trk ve Arap unsurlarina dayamak dsncesini ileri sryorlardi.
44

Bu dsnce, ayrica, bir

Trklk duygusundan ok, devletin dstg durumun zaruretlerinden dogan bir cereyandir. 45 Milli Mesrutiyet Firkasi, Trk Ocagi ile ilgi kurmus ve Istihlk- i Milli Cemiyetinin kurulusuna nclk etmis, ancak, bir nller partisi kalmis ve zaman iinde nemini kaybetmistir. 1908 Mesrutiyeti sonrasinda kurulan diger Trk dernekler sunlardir: Rusyada Mslman Trk Tatarlarinin Haklarini Mdafaa Cemiyeti (ki bu, Ittihatilarin
46

olarak

42 43

Tunaya, age, s. 351. Tunaya, s.352. 44 Bayur, age s.407. 45 Bayur, a. e s.408. 46 Tunaya age, s..353.

70

Doguya aildigi bir dnemin rndr), ulusulugun halki boyutunu isleyen Halka Dogru Cemiyeti, Nzhet Sbitin Tevan- Itimai Cemiyeti, yukarda belirtilen Istihlk- i Milli Cemiyeti, Istikll ve Iktisad-i Milli Cemiyeti, Milli Trk Cemiyeti ve digerleri. Ancak btn bunlarin arasinda, Trk Ocagi kadar etkili olabileni ikmamis ve kadrolasan Trk hareket, Ocak ile zdes kalmistir. 47

2/ 4- GEN KALEMLER-ITTIHAT TERAKKI CEMIYETI ILISKISI VE ITTIHAT TERAKKININ KLTR POLITIKASINDA HAREKETININ YERI YENI LISAN

Trk milliyetiliginin esas olarak istim aldigi dnem 2. Mesrutiyet dnemi olmustur. 2. Mesrutiyet ayni zamanda Trk ideolojik hayatinda ok nemli bir dnsmn yasandigi bir dnemdir. Abdlhamitten farkli olarak 2. Mesrutiyetin nderi konumundaki Ittihat Terakkinin resmi ideolojisi Osmanlicilikti. Ancak 1909 sonrasi gelismeler bu fikrin iflasini belgelemistir. Osmanli ittihadi ya da Ittihadi Anasir tezleri kendilerinden beklenen birlestiricilik roln oynayamadilar. Topluluklari bu fikir etrafinda bir arada tutma istegi batinin mdahalelerini ve imparatorluk iindeki ayrilik hareketlerini engelleyemedi. Bunlardan bazilari ile din birligimiz olmasina ragmen uluslasma asamasiyla birlikte bu faktr yeterli olamadi48 2. Mesrutiyetin sagladigi grece zgrlk ortaminda Jntrklerin

dilde Trklk politikalarina karsi bir tepki olarak zellikle Suriye eyaletinde
47 48

Tunaya, age, s. 353. Blent Tanr, Osmanli Trk Anayasal Gelismeleri, Yapi Kredi Yayinlari, Istanbul, 2002, s. 211.

71

Arap milliyetiligi hizla gelisti. Abdlhamitle baslayan Batiya karsi Islam enternasyonali dsncesi, sonuta Trk hilafetine karsi Islam Ulusulugundan baska bir sey dogurmayacakti. Balkan ve Ermeni ulusulugu ile birlikte Osmanlicilik ideolojisi son bulmus Arap ulusuluyla birlikte de Islamcilik politikasinin da tutunacak bir dal

olamadigi sonucuna varilmistir. Bylelikle Balkan Savaslarinin da etkisi mevcut kosullarla da birlesince Trk milliyetiligi lkeyi kurtarabilecek tek yol olarak ortaya ikmistir. Milliyetiligin bir dsnce olarak degil bir siyasi akim olarak en son Trklerde gelismeye baslamasi bu gelismelerin rn olmustur.

Trk milliyetiliginin 2. Mesrutiyet ncesinde dil, tarih ve edebiyat sahalarindaki alismalarla kltrel temelleri atilmis ve milletin hayatinda din kadar nemli ikinci bir faktr olan milliyet duygusu da nem kazanmaya baslamistir. Bu dnemde milli kltr insa etmeye ynelik bir politikaya ncelik verilmistir. Mesrutiyetle birlikte bir siyasi akim haline gelen Trklk kendini yeni yeni gstermeye baslamisti. Bir taraftan Rusyadan gelen Trk aydinlarinin savundugu siyasi Trklk diger taraftan temelleri atilan kltrel Trklk Trk milliyetiligini sistem haline getirmeye ihtiya duyulan unsurlari kismen hazirlamistir. Bylece temelleri atilan Trk milliyetiligi fikri 2. Mesrutiyetin getirdigi hrriyet ortami iinde belli cemiyetler ve dergiler etrafinda canlanmaya ve

72

teskilatlanmaya baslamis ve giderek glenen siyasi bir akim olmustur. Yeni Lisan Hareketinin etkili oldugu grlmektedir.

49

Bu dnem

Gen Kalemler ve Yeni Lisan Hareketi, aslinda Ittihat Terakki Cemiyetinin ideolojik faaliyetlerinin ve kltr politikasinin bir parasidir. Ziya Gkalp rgtn Merkez- i Umumi yesi, Nesimi Srim ise Merkez- i Umumi ktibi idi. Ali Canip Bey derginin basyazarligina Merkez- i Umumi tarafindan getirildi.
50

31 Mart karsi-

devrimini ezmek iin kurulan ve bir Ittihati ordusu demenin hi de yanlis olmayacagi Hareket Ordusunun subaylarindan mer Seyfettinin Gen Kalemlere katilmak zere ordudan ayrilmasi iin gereken para Ittihat Terakki Cemiyeti tarafindan dendi. 51 Ittihat Terakki Cemiyeti, Gen Kalemlere mali destek de verdi. Derginin Trklk yapmasini tesvik etti ve yardimci oldu. Bununla birlikte, Ali Canipin sartina uygun olarak Ittihat Terakki Cemiyetinin derginin ierigine dogrudan mdahalesi olmamistir. Aslinda byle bir mdahaleye de pek gerek yoktu. Yeni Osmanlilar ile baslayan Trk akim, Osmanli ve Islami renklerden gittike arinarak, devrimci- milliyeti karakteri gittike belirginlesen bir seyir izlemistir. Burjuva demokrat devrimciler olan Ittihatilarin esas ideolojisi Trklk olsa da, ok uluslu imparatorlugun birligini koruma hedefi gtmeleri, Ittihatilarin Trklklerinin yaninda ve zellikle resmi sylemde Osmanlici ve daha sonra da Islamci bir izgi izlemelerine neden olmustur. Bu eklektik ve eliskili program Gen Kalemlerin ya yin politikasina da yansimistir. Gkalpte ve rnegin onun Yeni
49 50

Sarinay age, s. 104. Tarik Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, Iletisim Yayinlari, Istanbul, (1. Cilt, 1.basim, 1998, s. 42-43, 66-67, 459-460), (3. cilt, 1. basim, 2000, s. 298, 371, 380-382), Sina Aksin, Jn Trkler ve Ittihat Terakki, Imge Kitabevi Yayinlari, 2. Basim, Ankara, 1998, s. 144-146, 236, Yusuf Akura, Trklgn Tarihi, Kaynak Yayinlari, 1. Basim, Istanbul, 1998, s. 175, Jacob M. Landau, Pantrkizm, ev. Mesut Akin, Sarmal Yayinevi, Istanbul, 1. B asim, Istanbul, 1999, s. 57, 60-61, 63, 71, Kushner, age, s. 156. 51 Oba, a.g.e., s. 212.

73

Hayat ve Yeni Degerler baslikli makalesinde Trklk ve Osmanlicilik bir arada grnr. 52 Trklg en fazla gelistiren siyasi rgt olan Ittihat Terakki Cemiyeti, tm basin-yayin imknlariyla Trk akimi desteklemis, sade Trkenin gelismesine hiz vermistir. Ittihatilar, imparatorluktaki Trk unsura ulusal bir bilin kazandirmak amaciyla milliyeti propagandaya ve Trk rgtlerin kurulmasina olumlu yaklasmislar; bunlari zendirmis ve destek olmuslardir. Trke egitimin

yayginlastirilmasina ve Trkenin halka indirilmesine nem vermisler, hatta egitim yoluyla bir Trklestirme politikasi tasarlamislardir. Gen Kalemler ve Yeni Lisan Hareketi Ittihat Terakki Cemiyetinin bu kltr politikasinin bir parasidir. Bunun yaninda, yalnizca bir dergi ikartmanin Yeni Lisani yayginlastirmak iin yeterli olmayacagini ve daha geliskin bir rgtsel faaliyet gerektigini bilen Gen Kalemlerin ekirdek kadrosu da, Cemiyetin rgtsel imknlarindan yararlanmislardir. Yeni Lisan akimi kolektif bir arastirma faaliyetine ve iyi bir rgte dayandirilmisti. 53 Gen Kalemlerin nde gelen yazarlari, hemen her gn bir Ittihat Terakki Cemiyeti kulbnde veya cemiyetin Genel Merkezinde bulusuyorlar, edebiyat ve felsefe konularinda tartismalar dzenliyorlardi. Yeni Lisan konusunda seminer niteliginde toplantilar yapiliyordu. Bu tartisma ve toplantilarin sonulari yalnizca Gen Kalemlerde basilmakla kalmiyor, ayni zamanda Ittihat Terakki Cemiyeti Mektebinde Gkalp ve derginin nde gelen diger yazarlari tarafindan konferans

52 53

Uriel, age, s. 84-85. Tarik Zafer Tunaya, Trkiyenin Siyasi Hayatinda Batililasma Hareketleri I, Cumhuriyet Gazetesinin Okurlarina Armagani, Ocak 1999, s. 62-63,

74

veya gece dersi olarak da sunuluyordu. Bu konferanslar Cemiyetin Ziya Gkalpe verdigi nemli grevlerden biriydi. Ama, 31 Martta basini gstermis olan karsi-devrim tehlikesinin varoldugu kosullarda, toplumda ve zihniyette bir devrim yapabilecek yeterlilikte genlerin yetistirilmesiydi. Bu acil grev Gkalpe verilmis, o da, Genlik Islerinin yneticisi olarak genlige ulasmaya alismisti. Ziya Gkalp, Ittihat Terakki Cemiyetinin resmi ve vazgeilmez ideologu konumundaydi. rgtn, toplumsal, yasal ve kltrel sorunlariyla ilgilendi. Trklg sistemlestirmeye alisti. Ziya Gkalp gibi, mer Seyfettin de, Ittihat Terakki Cemiyetinin kltr politikasinin mimarlarindandir. Yeni Lisan, Yeni Hayat ve Milli Edebiyat konularini esas alan bildiriler hazirlamistir. Bunlarin hepsinde de bir ulus yaratma hedefi gdlmstr. mer Seyfettin edebi eserlerinde de yeni lisani byk bir basariyla uygulamaya geirmistir. 54 Gen Kalemler milli demokratik devrimciydiler. Trk ve Trkeciydiler. Devrimcilikleriyle baglantili olarak vatanseverdiler, bagimsizlikiydilar,

halkiydilar ve laisizm ynelimliydiler. 55 Dahasi, milliyetilikleri kan bagi esasindan ok siyasi/kltrel bir baga dayaniyordu. Irki degillerdi. Gen Kalemler bir edebiyat dergisi olarak ikmis olsa da, Yeni Lisan Hareketi edebi olmaktan ok dsnsel ve siyasi bir hareketti. Esasi, ulusal bir kltr yaratma abasidir.Gen Kalemlerin amaci 1908de yapilmis olan siyasi devrimin ardindan gelecek ve onu tamamlayacak toplumsal bir devrimin hazirligini yapmakti. Bir devrim dneminde yasadiklarinin farkindaydilar. Eski degerleri yikip yenilerini yaratan bu devrim dneminde dil ve edebiyat, bu degisime yabanci kalamazdi. Bu
54 55

Landau, age s. 57, 60-61, 63, 71 Bunlar, ilk Trklerin genel zellikleridir. Bkz. Arif Acaloglu, Devrimci Toplum nderleri: Ilk Trkler-Sagci degil solcuydular, Aydinlik, S: 768 (7 Nisan 2002), s. 22-25.

75

nedenle bir dil devrimi yapilmali, halkin anlayacagi ulusal dil hakim kilinmali ve yeni degerler yaratilmaliydi. Gen Kalemler, Trk dilinde ulusal bir uyanis yaratma abasindaydilar. Diger kltrel alanlarda ve toplumsal yasamda benzer bir uyanis iin atlama tasi niteliginde olan bu ugras, derginin ana ekseni oldu. Gen Kalemler, ulusal bir dil yaratma abasina girerek, aslinda ortaagin kltrel hegemonyasini hedef almislardir. Yukarida belirttigimiz gibi, tek ulusal dil, demokratik ve milli demokratik devrim srelerinin ayrilmaz parasidir ve bu abanin kendisi basli basina devrimcidir. Toplumsal bir ihtiyatan dogan ve Ortaagin kltrel hegemonyasini hedef alan devrimci akim kainilmaz olarak laisizm ynelimli de olacaktir. Nitekim Gen Kalemler de Ittihat Terakki Cemiyeti gibi laisizm ynelimliydi. Bu durum kendini aika belli edememisse de isaretleri grnmektedir. rnegin Yekta Bahir takma adiyla Ali Canip Bey, Bizce Trklk, laik bir idealdir ki yenilik tabirinin hemen mradifidir56 (esanlamlisidir) diye yazmistir. Ziya Gkalp, Gen Kalemlerde degil ama daha ileri bir tarihte, basyapiti kabul edilen Trklgn Esaslari (1923) adli eserinde dini Trklk, yani, din kitaplarinin, hutbelerin ve vaazlarin Trke olmasini savunacaktir. 57 Dahasi Gkalp, laiklik yanlisidir. 58 Trkiyedeki ilk felsefe dergisini ikaran Baha Tevfik, bir biyolojik (evrimci) materyalistti. O ve evresi, Darwinin evrim teorisini savunuyordu. Dahasi, Gen Kalemlerin yazarlari arasinda yer alan Dr. Suphi Ethem, Baha Tevfikin etrafindaki grup tandi. Baha Tevfikin dergisinde Lamarkizme dair ettler yayinlamis, Darvinizm ve Lamarkizm basliklarini tasiyan iki kitap ikarmisti.
56 57

Oba, a.g.e., s. 223. Gkalp,age, 76-177. 58 Heyd, a.g.e., s. 104-108.

76

Baha Tevfik, o dnemde sosyalizm ve anarsizm olmak zere iki byk igir oldugunu savunuyordu. 59 Gen Kalemlerin en belirgin zellikleri ise halki olmalaridir. Gen Kalemler, devletle ve aydinlarla halk arasindaki uurumu gryorlardi. Halka ulasmayi ve onu aydinlatmayi hedeflediler. Karsilarina ikan ilk engelin dil oldugunu grdler. Bu nedenle ilk is olarak dil zerinde durdular ve tek ulusal dili savundular. Bu dil ise halk dili olacakti. Gen Kalemlerin faaliyetlerinden, bir halka dogru hareketi gelisti. Niyazi Berkesin konuya iliskin bazi fikirlerini60 tartismak, meseleyi daha iyi kavramamizi saglayacaktir. Berkes, bu derginin Trklk fikrinin ncs oldugunun kismen dogru oldugunu; onun asil yansittigi fikrin halkilik oldugunu iddia etmektedir. Bu yzden Istanbulun Osmanlici aydinlari fazla devrimci bulduklari Gen Kalemlere saldirmislardi. Basta Gen Kalemler evresi ve Ziya Gkalp Trk degillerdir. Henz Osmanlicidirlar. Gkalp, milliyetiligi bir ideal olarak anlar. Trk aydininin halkilik, yani Trk toplumunu kalkindirma savasinda girisecegi siyasal-kltrel abalarda bir yn verici olarak ileri srer. Ari dil akimi, halkilik akiminin bir parasidir. Yine Berkes, bu hareketin halki hedeflerini yitirerek, Trklk sekline brndgn iddia etmektedir.

Milliyetilik, halkilik akimindan sonra ve onun, esitli kesimlerin (alafranga Baticilar, Osmanlicilar ve Islamcilar) saldirilari karsisinda aldigi biim olarak dogmustur. Bu kesimlerin halkilara saldirilari ve alay etmek iin onlarla Trk adini takmalariyla, halkilik yavas yavas, Trklk- milliyetilik59 60

Baha Tevfik (1881-1914) ve evresi ile ilgili ayrintili bilgi iin bkz. lken age, s. 233-246. Niyazi Berkes, Trk Dsnnde Bati Sorunu, 1. Basim Bilgi Yayinevi, Ankara, 1975, s. 61-71, 229-237.

77

kavmiyetilik- irkilik olarak taninmaya basladi. Halkilarin kendileri de yavas yavas bunlari birbirine karistirmaya basladilar. Ilerine karisan Rusya muhaciri aydinlar, Trk fikirleri sokmaya basladilar. Berkese gre ortaya ikan, gereklerle ilgisiz, halki olmayan bir Trklktr. 61 Sz konusu dnem dsnlecek olursa, Berkesin yaptigi bu TrklerHalkilar ayrimi, yani Trklkle halkiligi bylesine soyutlayip karsi karsiya getirmesi, znel ve sunidir. Berkesin gremedigi, ilk Trklerin halki olduklaridir. Gen Kalemler hem halki hem de Trkyd. Daha dogrusu, devrimci Trklk halkiydi. Selanik o dnemde devrimcilerin yuvasi, devrimciligin ve Trklgn merkeziydi. Ayrica o zamanin biricik sosyalist dsnce merkeziydi de. 62 Berkesin de belirttigi gibi, Gen Kalemlerin de dahil oldugu evre, Rusyadan Makedonyalilar arasina geen halkilik (narodniklik) dsncesinin bir serpintisine ugramisti. 1908 Devriminden nce halki fikirler zellikle Bulgar yazar ve gretmenler arasinda ok yaygindi. Dahasi rnegin Hseyinzade Ali Bey gibi Rusyadan gms devrimciler bu halki fikirleri getirdiler. Ermeni

sosyalistlerinin rgt olan Hinak akimi, narodnik fikirlerin gl etkisi altinda dogmustu. 1908 Devriminden sonra mesru bir sosyalist parti olarak kurulmustu ve Osmanli Meclis- i Mebusanin da temsilcileri vardi. 63

61

Berkesinki kadar derin olmasa da, benzer bir tutum, vurguyu Rusya Trkleri ile Osmanli Trkleri arasindaki farkliliga yapan Araide grlmektedir. Bkz. Masami Arai, Jn Trk Dnemi Trk Milliyetiligi, 2. Basim , ev. Tansel Demirel, Iletisim Yayinlari, Istanbul, , 2000. 62 Selanikin o dnemdeki konumuyla ilgili olarak bkz. Berkes, Trkiyede ..., s. 421, Berkes, Trk..., s. 61, Kushner, age., s. 154, Tunaya, c. 3, s. 37, Oba, age., s. 210-211. 63 Bu etki mer Seyfettinin hikayelerinde grlr. rnegin en uzun hikayelerinden olan Ashab-i Kehfimiz baslikli hikayesinde bir sosyalist Ermeni aydininin agzindan Osmanli aydinlari elestirilir. Berkes, Trk Dsnnde..., s. 232.

78

Gen Kalemler bu ortamdan etkilendiler. Ziya Gkalp daha ileriki yillarda Trklgn ilk esaslarindan birinin de halka dogru ilkesi oldugunu syleyecektir. Ayni adla Istanbulda bir de dergi ikaracaklardir. 64 Devrimci Trkler, milliyetiligi daha ok halkilik olarak anliyorlardi. Tunayanin yerinde degisiyle, Milliyetilik Trklere gre halkiliktir. Milli kltr bulmak iin halka inmek gerekir. Deha halktadir.65 Genel olarak Trk evreler ve zel olarak da Ziya Gkalp zerindeki Hseyinzade Ali etkisine 66 de ayrica deginmek gerekir. Ziya Gkalp, 1896da Istanbula geldigi zaman rgtn kurucu yelerinden Hseyinzade Ali Bey ile grsyor ve Trklk hakkindaki kanaatlerini greniyordu. 67 Zamanla yakin dost olacaklardir. 68 Hseyinzade Aliye byk saygi besleyen Ziya Gkalp, kendisinden yalva (kitapli peygamber) diye sz etmistir. 1911 Kongresinde Talat Beyin nerisiyle Ittihat Terakki Cemiyeti Merkez-i Umumi yesi olan Hseyinzade, sosyalizm ynelimli bir devrimci Trk idi. 69 Gen Kalemlerin halkin dilinde yerlesmis yabanci kkenli kelimelerin birakilmasi seklindeki grsleri zerinde de dikkatle durmak gerekir. Bu tutum, ari Trkecilerinkine gre daha az devrimci ve ilimli gzkse de, aslinda Gen Kalemlerin tutumu hem halkilik hem de somut politika dzleminde
64

Gkalp, age, s. 46 vd. Gkalpin kitabindaki bu blm (s. 46-51), dsncesindeki halki damari grmek aisindan ok degerlidir. Ayrica bkz. Heyd, age., s. 82-83. Gkalpe gre, siyasette meslegimiz halkilik, ve kltrde meslegimiz Trklktr. Gkalp, age., s. 184. 65 Tunaya, Trkiyenin Siyasi Hayatinda..., s. 110. 66 Akura, age., s. 142, Heyd, age., s. 33, 126, 173. 67 Gkalp, age, s. 13-14. 68 Heyd, age, s. 43. 69 Dr. Hseyinzade Ali (Turan) (1864-1941) ile ilgili olarak bkz. Acaloglu, a.g.e., Akura, age, s. 140146, 166-167, lken, age, s. 267-276, Oba, a.g.e., s. 154-157, Orkun, age, s. 67-68, 87, Heyd, age, s. 126-127, Hseyinzade Ali, Sola, sola, sol tarafa, Aydinlik, S: 768 (7 Nisan 2002), s. 26-28, Hseyinzade Alinin II. Enternasyonalin Stockholm Konferansindaki konusmasi iin bkz. Aydinlik, S: 769, (14 Nisan 2002), s. 28-29.

79

aiklanabilir. Arainin belirttigi gibi, Gen Kalemlerin kurucularinin nem verdikleri sey, Trklerin eski tarihi degil, o gnk halkti. Nitekim Trk Yurdunun aksine, Osmanli Imparatorlugu disindaki Trklere ilgisizlik, Gen Kalemlerin belli basli zelliklerinden biridir. 70 Bunun yaninda, ITC ile baglantili olan Gen Kalemler, iktidar partisinin bir esit yayin organi ve teorik merkezi olarak, halka ulasma meselesini daha n planda tutmuslardir denebilir. nk IT, 1908 Devriminin nderi olsa da uzun sre bir esit denetleme iktidari srdrms ve siyasi iktidara tam anlamda hakim olamamistir. Bu nedenle halki kazanmak ve seferber etmek gibi bir sorunu vardir. 71 Ayrica, ok uluslu imparatorlugu bir arada tutma arzusu da bir etkendir. Bu yzden Gen Kalemlerin girisimi, Trk Dernegininkinden daha bilinli/gereki

grnmektedir. Gen Kalemlerin Trk Dernegi dergisinin basarisizligindan korkmus olabilecekleri de dsnlebilir.72 Gen Kalemler bagimsizlikiydilar. Nitekim yukarida grdgmz gibi, kendi alanlarindaki kapitlasyonlarin kaldirilmasini ve Trkenin esaretten kurtularak bagimsizligini kazanmasini istiyorlardi. Gkalp milletin ruhen bagimsizligini dilde gryordu. Gen Kalemlerin Batiya karsi kendilerinden ncekilere gre daha nesnel ve elestirel bir bakis ailari vardi. Bati taklitiligini reddediyorlardi. Gkalp, Yeni Hayat ve Yeni Degerlerde Avrupa

medeniyetlerinin rk, kokmus esaslar zerine dayandigini, bu medeniyetlerin

70 71

Arai, age, s. 63, 70. Halkilik konusunda da ITC ile Gen Kalemler arasindaki dogal paralellige isaret etmek gerekir. Ittihatilar bilinli olarak halki politikalar yrtmslerdir. Halk 10 yil (1908-1918) boyunca seferber edilmeye alisilmis, kalabaliklar siyasetin nemli bir unsuru haline gelmistir. Feroz Ahmad, Modern Trkiyenin Dogusu, 2. Basim ev. Yavuz Alogan, Kaynak Yayinlari, Istanbul, Aralik 1999, s. 61. 72 Agh Sirri Levend, Trk Dilinde Gelisme ve Sadelesme Evreleri, 2. Basim, TTK Yayinlari, Ankara, 1960, s. 314, 316.

80

kirilmaya ve yok olmaya mahkum olduklarini yazmisti. 73 Gen Kalemler dilden yabanci kelimelerin atilmasini savunurken Avrupa dillerine ait kelimeler de buna dahildi. Dahasi Gen Kalemler, Trklerin gelecegin en gelismis milleti olacagi hedefini de dillendirmisle rdir. 74 Bunun yaninda Gen Kalemler, kan bagina dayanan bir milliyetilik anlayisini savunmadilar. rnegin Yekta Bahir takma adiyla Ali Canip Bey syle yazmistir: Kavim bizce, lisn bir cematten baska bir sey degildir. Bir lisnla tekellm edenlerin (konusanlarin) mecmi (toplami) bir kavimdir.75 Ali Canip burada bizce ifadesini kullanirken tm Gen Kalemlerin fikrini ifade etmis oluyordu. Yine Ali Canip Bey, diger uluslari kastederek ve bu tutumu onaylayarak syle yazmistir: Onlara gre Trk olmak iin ben Trkm demek kafidir. Trk olmak iin mutlaka Mogol kanina malik olmak gerekmez76 Gkalp de millet kavramini kan bagina dayandirmaz. Milleti kltr temelinde aiklar. 77 Gen Kalemler, 1912ye Balkan Savasinda Selanikin elden ikisina kadar yayinini srdrecektir. Derginin yayin hayatini tamamlamasindan sonra Gen Kalemler kadrosu Istanbula gelecek ve Trk Yurdu etrafinda toplanacaktir. Bundan sonra alismalarini Trk Ocagi ve Trk Yurdunda srdreceklerdir. mer Seyfettin Balkan Savasi sirasinda tekrar orduya alinir. Yanyada

73

Bununla birlikte, Gkalpin kr bir Bati dsmanligina dsmedigi de belirt ilmelidir. Gkalpe gre Trkler Bati medeniyetine girmelidirler. Bkz. Gkalp, a.g.e., s. 64, 68, 108-109, Heyd, a.g.e., s. 9296, 173-175. Konumuz disi oldugu iin burada Gkalpin (Hseyinzade Aliden alip gelistirdigi) Trklesmek-Islamlasmak-Muasirlasmak olarak formle ettigi dsncesine ve bu dsncedeki eliskilere girmiyoruz. 74 Oba, a.g.e., s. 224. 75 ksz, a.g.e. 116. 76 Oba, a.g.e., s. 223. 77 Gkalp, a.g.e., s. 16-23, Heyd, a.g.e., s. 73-74.

81

Yunanlilara esir dser. Esareti sirasinda yazdiklarini Tanine ve Trk Yurduna gnderecek, 1 yillik esaretten sonra (1913te) Istanbula gelecektir.

2/ 5- JNTRK TRKLGNN GENEL DEGERLENDIRMESI

Trklk, baslica gelisim evresi geirmistir. Birinci evre, zellikle, tarih, alfabe, dil, ulusal edebiyat gibi uluslasma srecinin teorik konulari ile ilgilenen bir dizi arastirma ile ykldr. Yukarda vurgulandigi zere, gerek Batili Trkologlarin, gerek Trki milliyeti aydinlarin, gerekse de Osmanli aydinlarinin alismalari, bu evrenin rnleri olarak degerlendirilebilir. Balkanlardaki ayriliki ulusu hareketler, zellikle, 1897deki Trk-Yunan savasinin yankilari; Rus Pan-Slvizmine karsi ayaklanan Tatarlar; Osmanlicigin ve II. Abdlhamid dnemi Pan-Islmizminin, Imparatorlugun iine dstg bunalimi asma konusunda gsterdigi yetersizlikler ve son olarak, Balkan bozgunu; Trk dsnce ve duygularin gelisiminin ana dinamikleridir. Bu baglamda, baslangi itibariyle, kltrel alismalardan teye gidemeyen Trklgn zorunlu bir siyasallasmaya kaymasinin nesnel kosullari da, yavas yavas belirmeye baslamaktadir. Trk dsncenin siyasallasmasi, ncelikle, etkili bir kadrolasmadan gemekteydi. 1908 Devrimi, ge tirdigi rahatlatici ortam ynnden, Trklgn ikinci evresinin, yani, kadrolasma evresinin kosullarini hazirladi. Selanikte, Gen Kalemler hareketi ve Istanbuldaki Trk Yurdu evresi, kadrolasmis Trk akimin rnekleridir. 82

Trklgn siyasallasmasini temsil eden nc dnem, 1908 Devriminin ardindan iktidara geen Jn Trklerin, daha aik bir deyimle, onlarin siyasal partisi, Ittihat ve Terakkinin Trk evre ile kurdugu baglarin gelismesi ile evrilmistir. Bu asamadan sonra, gerek duygu gerek doktrin olarak Trklgn sinirlari kesinlikle saptanmamis ve siyasal olaylarin gsterdigi gelismeye ve izdigi mit grafigine gre genislemis ya da daralmistir. 78 Trk dsnce, uzun bir sre, dinsel kaynakli bir direnmeyle karsilasmistir. Bu direnc in kirilmasi, bir dizi siyasal olayin Osmanlicilik ve Pan-Islmizm gibi geleneksel politikalarin tekeline son vermesi ile gereklesmistir. 1908 Mesrutiyet hareketi sonrasi yogunlasan siyasal gelismeler arasinda, ayriliki ulusu akimlar en nemli yeri tutmaktadir. Artik ayriliki hareketlere karsi ne Osmanlici, ne de PanIslmcci politikalar tek baslarina yeterli olamiyordu. Osmanlicilik Balkan savaslarina yol aan ulusu hareketleri karsisinda, iflas ediyor, Pan Islmizm ise Arnavut bagimsizlik savasini ve Araplar arasinda her geen gn artan bagimsizlik isteklerini engelleyemiyordu. Bu duruma eski politikalarin yeniden gzden geirilmek geregi ortaya ikmistir. 1908 Devriminden sonra resm amentleri olarak kalan Osmanliciliga ve Osmanli Imparatorlugunun birligi veya ortakligi
79

fikrine

sariliveren Jn Trkler ve Ittihat ve Terakki partisi kadrolari iinde Trklk tartisilmaya ve daha genis bir kesim iinde kabul edilen bir dsnce olmaya baslamistir. Bu durum Osmanlicik ve Islmcilik politikalarinin, sonu olarak algilanmamalidir. Her iki politika da gncelligini korumaktaydi, ancak gemisteki etkilerinden ok sey kaybetmis olarak, Imparatorlugun gayri- mslim nfusunun

78

Nejat Kaymaz, Trk Tarih Grs Felsefe Kurumu Seminerleri, Trk Tarih Kurumu Basimevi, Ankara, 1977, s.440. 79 Lewis, age, s.346.

83

yasadigi nemli topraklarin elde ikmis oldugu bir ortamda artik Arnavutlarin, Rumlarin ve Slavlarin g nln almak geregi ortadan kalk mis, is Ermenilerle Araplari yatistirmaya kalmisti. Ideolojik btn meydana getiren ge; Osmanlicilik, Islmcilik ve milliyetilik eskisi gibi geerli idi. Degisen bir sey varsa o da bu btne katki oranindaydi.
80

l bir yapida sekillenen siyasal ideoloji 1908

81

devrimi sonrasinda, zel Balkan savaslarinin ardindan sekillenmistir.

Ittihat ve

Terakki Partisinin pragmatik politikalari, bu terkibin rndr. Elde kalan nfusun ogunlugunun Trklerin eline gemis olmasi, ulusulugu, Araplari elde tutma kaygisi Islmciligi, artik bir azinlik durumuna dsen gayrimslimleri yatistirmak, Osmanliciligi, bir arada yasamaya mahkm ediyordu. Oysa Yusuf Akura ve kendisi gibi dsnenler btn bu birlik gayretlerinin, uluslasma aginin nesnel gidisine karsi beyhude oldugunu ve ayrilmalarin kainilmaz ve hakli grlmesi gerektigini, simdi daha aik bir dille syleyebiliyorlardi.
82

Ittihat ve Terakkinin bu pragmatik yaklasimi, ayriliki hareketler, zellikle de Arnavut ayrilikiliginin soku, Trkler zerinde daha irksal dsnmek ve kendi milliyetiliklerine belirli bir biim vermek dogrultusunda etkili olmustur.
83

zellikle iktidari kaybettikten ve ikinci kez iktidar olduktan sonra Ittihatilar bu egilime daha fazla nem vermisler ve parti iinde gizli bir g olarak 84 bulunan Trklge drt bir elle sarilmislardir. I. Dnya Savasinin esigine gelindiginde Turanci biimini alan Trklk, bir anlamda partinin ideolojik boslugunu
80

Feroz Ahmad, 1908-1914 Ittihat ve Terakki, 1. Basim, Sistem Ofset Matbaacilik Yayincilik ve Ticaret LTD. Sirketi, Ankara,1984, s.254. 81 Hilmi Ziya lken, Trkiyede agdas D snce Tarihi, Istanbul, Kardesler Matbaasi, 1979, s.212. 82 Niyazi Berkes, Trkiyede agdaslasma, Istanbul Basimevi, Istanbul, 1978, s.199. 83 Feroz Ahmad, 1908-1914 Ittihat ve Terakki, , 1. basim, Sistem Ofset Matbaacilik Yayincilik ve Ticaret Ltd. Sirketi, Ankara, 1984, s.255. 84 Sina Aksin, Yz Soruda Jn Trkler ve Ittihat ve Terakki, Gerek Yayinevi, Istanbul, 1980, s.465.

84

doldurmus gzkyordu. Cemiyetin yeleri arasinda Hseyinzade Ali gibi bazi Rusya gmeni aydinlarin bulunmasi Turanciligin tanimlanmis ve dolayisiyla Islmcilik ile kolayca bagdastirilabilecek kadar belirsiz bir ideoloji olmasi ve bir yayilmaci ideoloji olarak Bati Cephesinde gerilemekte olan Jn Trklerin ruhsal gereksinimlerine uygun dsmesi 85 bu srecin hazirlayicilari olarak belirtilebilir. Yukarida vurgulananlardan anlasilabilecegi gibi 1908 Mesrut hareketi, nce Osmanlici bir erevede baslamis, ancak ilerleyen yillar iinde olgularin zorlamasiyla; zellikle de esitli unsur lari bir arada tutma politikasinin bosa ikmasi olmasi zerine 86 pragmatik bir evrilme ile Trklge kaymistir. Trk Yurdu ve Trk Ocaklarinin rettigi yeni ve taze fikirlerin zellikle de gen kusaklar zerindeki etkilerine tanim olan Ittihat ve Terakki kadrolari, baslangitan beri el altindan destekledikleri Trklge sahip ikmaya baslamislar ve1913 sonrasindaki diktatoryal iktidarlarini bu ereveye oturtmuslardir.
87

Ittihat ve Terakkinin bir anda Trk dsnceye sahip ikmasi, Yusuf Akura gibi teden beri Ittihatilara karsi olan Trkler88 tarafindan az ok nemli bir karsi koymaya ugrayacaksa da , bilhassa 1913 yilindan itibaren Ziya Gkalp vasitasiyla Ittihat Terakki Cemiyetine Trklk tam anlamiyla hakim olacaktir. Ittihat ve Terakki partisinin Trklge kaymasi pr anlamda ideolojisine baglanmasi biiminde algilanmamalidir. Ittihat bir Trklk ve Terakki

Cemiyetinin Trklg Osmanlicilik ve Islmcilik ile yumusatilmistir. Ittihat ve Terakki Partisinin bu sulandirilmis Trklg Ziya Gkalpin eseridir ve Rusya gmeni Trklerin fikirlerinden esasli bir sapmayi gstermektedir. nk Rusya
85 86

Ahmad, age, s.255. Kaymaz, age s.435. 87 Ali Kemal Meram, Trklk Mcadeleleri, Iskender Matbaasi, Istanbul, 1969, s.119. 88 Berkes, Trk Dsnnde.. , s.198.

85

gmeni Trkler, devleti kurtarmak iddiasindan hareket eden Ittihatilara karsi, devletin kmeye mahkm oldugunu; Ermeni, Rum, Makedonya, Arnavut, Arap ulusularinin hakli oldugunu ileri srmekte ve Rusyadaki tm ayriliki hareketlere sempati gstermektedirler. Trkler dsn igirinin en radikali olarak gzkyorlardi. 89 Basta Yusuf Akura olmak zere Ittihat ve Terakki Cemiyetinin disinda kalan Trkler bu nedenle bir sre kovusturmaya ugramislardir ve 1916dan sonra tasfiye edilmislerdir.
90

Gmen Trklerin fikirleri, devleti kurtarmak ve

yasatmak yolunda direnen geleneksel Jn Trk dsncesine aykiriydi ve bu baglamda bir Trklk kabul edilemezdi. Gkalpin Trklg ise Ittihatilarin genel egilimlerini karsiliyordu. Baticiliga nk ise Gkalpin Islm Trklg Osmanli henz

imperiumunda

kalmis,

beynelmilelciliginden

kopamamisti 91 Oysa Yusuf Akura ve arkadaslari hibir zaman Imparatorluk iin centralist ve Ittihati da olmamistir. Ittihat ve Terakki Cemiyetinin Trklg itibar etmeleri, ancak Ziya Gkalpin Trklg, geleneksel dsncelere uygun bir hale dnstrmesinden sonra baslamistir. Yumusatilmis Trklgn resmi bir politika unsuru haline dnsmesinden sonra, Jn Trklerin daha fazla oranlarda Trklg desteklediklerine tanik olunmaktadir. 92

Tanzimati Osmanlicilarin ve Islmcilarin, Trk Yurduna ynelik saldirilarini, yogunlastirmalari, Trklgn resmi bir politika halini almasi ve Osmanliciligin tasfiyesine gidilmesinin yarattigi bir etkiye dayanmasinin yani sira, 1908 Devrimi

89 90

Berkes, age, s. 405. Berkes, age, s. 197 91 Niyazi Berkes, Unutulan Adam: Yusuf Akura, Istanbul niversitesi Sosyoloji Konferanslari, On Drdnc Kitap, Istanbul, 1976, s.197. 92 Berkes, agm, s.197.

Iktisat Faklkesi

86

sonrasinda, daha zgr bir ortam iinde serpilerek gelisen Trklgn, bilimselleserek, argmanlarini glendirmesi de rol oynamistir. Nitekim, Ikinci Mesrutiyetin ilk yillarinda, zamanlarda, bilimsel Trklk, fiilen baslamamis, denilebilir, yani, dogrudan dogruya, Trk kaynaklari incelenerek, orijinal eserler ve yazilar, henz yok denecek kadar azdi.
93

Bu durumda, Osmanlicilarin ve

Islmcilarin Trklg, ok fazla ciddiye almadiklari sylenebilir. Tek sorun, bir tereddtten kaynaklanmaktadir: Acaba Trklk cereyani, br Osmanli unsurlarindaki ulusal cereyanlari daha da siddetlendirerek imparatorlugun

dagilmasinda, yeni bir mil olmaz mi? 94

Grldg gibi, henz atisma baslamamistir. Ancak, 1908 Devriminin hemen ardindan ortaya ikan bu iyimser tablo, kisa srede yok olacak, Yusuf Akuranin l bir formllestirme iinde ele aldigi akimlar, Islmcilik, Osmanlicilik ve Trklk, birbirlerine karsi kiyasiya saldirmaya baslayacaktir. 1908 Devriminin ilgin yn de budur. Devrim ncesinde, sivrilmis Jn Trk muhalefeti, Ahmed Riza, Mehmet Murad (Mizanci Murad) ve Prens Sebahaddin gibileri, devrim sonrasi ortaya ikan nesnel kosullarin gerisinde kalacak ve tezleri, siyasal hayatin ikincil tartisma konulari haline dnsecekti. 1908 Devriminin sagladigi greli aiklik ortami, daha temeldeki bir geregi, yeni Osma nlilarin ve yeni Trklerin bir eyrek yzyil iinde gereklestiremedikleri bir seyi, yeni Trk halki arasinda ulusal bir birlik olma bilincinin en ilkel grnsn 95 ortaya ikarmistir.

93

Yusuf Hikmet Bayur, Trk Inkilbi Tarihi, C.II, , Trk Tarih Kurumu Basimevi, Ankara, 1952, s.

404.
94 95

Bayur, s.405. Niyazi Berkes, Trkiyede agdaslasma, s.398.

87

Trklgn ortaya ikisi, sosyo-ekonomik nedenlerin yaninda, kltr el anlamda bir arayisin da ifadesi olmustur. Trklgn ncs olan aydinlar, Osmanli Imparatorlugu sinirlarinin disindadir. Bu disardalik, azinlik psikolojisi, sz konusu aydinlarin Trklge ynelmelerinde nemli rol oynamistir. 19.yzyilin sonunda Rusyada nemli sayilabilecek bir Trk nfus yasiyordu ve sayilari 14 milyona yaklasmisti. 96 Gerek Gaspirali Ismail, gerek Yusuf Akura byle bir ortamda yetismislerdi. Sila zlemi bu cografyada yasayan Trklerin bilin altlarinda nemli yer tutmaktaydi. Trklgn nemli aydinlarindan Yusuf Akura, Tatar burjuvazisinin iinden gelen, variyetli bir ailenin ocuguydu. F.Georgeona gre, Rus

emperyalizmine karsi, Tatar burjuvazisi Trklerin ve Mslmanlarin iine girecegi bir baska emperyal g olusturmak istiyorlardi. Trklk de bu dsncenin yansimasiydi. F.Georgeon, Tatar reformculugunun ve modernizminin Trklk akimina yn verdigini iddia etmektedir. 97 Kltrel bir akim olarak Osmanli cografyasinin disindan gelen Trklk akimi, Osmanli Imparatorlugunun ok kltrl, milletler sistemine dayanan yapisinin zlmesi, Osmanliyi ayakta tutacak yeni bir birlestiriciye ihtiya duyulmasi srecinde olgunlasmistir. Ancak Trklgn siyasallasmasi ve toplumsal anlamda kendini gstermesi, 1910lardan itibaren mesruiyet kazanabilmistir. Kuskusuz Trklgn siyasallasmasindaki en temel organ Ittihat Terakki Cemiyeti

96 97

Georgeon, age, s. 7. Georgeon, age, s.13.

88

ve sonraki adiyla Ittihat Terakki Firkasidir. Ilgintir ki, Trklgn nclerinden Yusuf Akura, Ittihat Terakkiye hep mesafeli davranmistir. Suavi Aydina gre, Ittihat Terakkinin siyasal yasami ve izgisi bir degildir. Hatta, iki farkli Ittihat Terakkiden sz edilebilir. Birinci Ittihat Terakki hareketi girisiminin arkasinda Yeni Osmanlilar bulunmaktadir. Bu hareketin temel hedefi mutlak monarsiye karsi anayasaciliktir. Yeni Osmanlilar ya da Batidaki adlandirmayla Jn Trk dsncesine syle bir bakildiginda, anayasaciligin yaninda, yerli burjuvazinin nn aacak kontroll bir iktisadi liberalizm ve bir Osmanli vatani fikrinin esas alindigi grlmektedir. 98 Osmanli vatani kavrami, uluslasma, ulus-devletlesme, milliyetilik gibi sonularini yansitmasi aisindan nemlidir. Osmanli Imparatorlugunda,

imparatorlugun ogul etnik, dinsel, dilsel yapisina karsin, uluslasma, vatanlasma arayislari vardir. Zira, kapitalizm ulusal pazarlar erevesinde gelismeye

alismaktadir. Osmanli vatani kavramini somutlastiracak hedef, Osmanli ulusu yaratabilmektir. Ilk Ittihat Terakkide, bu baglamda, Osmanlicilik ya da Osmanli Milliyetiligi akimi ze min bulmaktadir. Ancak Osmanlicilik, Osmanli

Imparatorlugunda kitle tabani bulamamistir. Trklk akiminin sonraki yillarda tercih edilmesinin nedeni, isyanlardan sonra ayrilan unsurlardan duyulan hayal kirikligi ve Osmanliciligin kendi zeminini kaybetmesidir. Ilk Ittihat Terakkinin zellikleri toparlanirsa:

98

Suavi Aydin; Iki Ittihat-Terakki:Iki Ayri Zihniyet, Iki Ayri Siyaset, Tanil Bora, Murat Gltekingil (der); Modern Trkiyede Siyasi Dsnce, Cumhuriyete Devredilen Dsnce Mirasi, Tanzimat ve Mesrutiyetin Birikimi, Cilt I, Iletisim Yayinlari, Istanbul, 2002, s.117.

89

1-Iinde Imparatorlugu olusturan her unsurdan ye oldugu gibi; Cemiyet Abdlhamit karsisinda Ermeni rgtleriyle isbirligi yapmaktan da geri durmamistir. 2- Iinde agirligi askerler olusturmazlar. Devrimci niteligine karsin cemiyet sivil kuruluslara zg demokratik tartisma gelenegini benimsemistir. 3- Cemiyet, ok aik bir biimde Osmanlicidir. 4-Cemiyetin fikri donanimi, byk lde Fransa kaynaklidir. 99 Ittihat ve Terakkideki izgi ayrimlari ve gruplar; Trk siyasal yasaminin ileriki yillarindaki temel siyasal kamplasmalarin da nvesi olacaktir. Ittihat Terakki iinde, iki temel grup bulunmaktaydi. Bunlardan birincisi basini Ahmet Rizanin ektigi milli iktisat ve merkeziyetilik yanlisi grup, digeri de basini Prens Sabahattinin ektigi adem- i merkeziyetilik (yerinden ynetim) ve tesebbs- sahsi (zel girisim) yanlisi gruptu. Bu ayrim 1907de Pariste toplanan Kongrede netlesti. Ahmet Rizanin basinda bulundugu grup ; Ittihat ve Terakki Grubu, Prens Sabahattinin grubu da Terakki grubu adiyla kongreye katilmistir. Bu kongreye Ermeni Tasnak Partisi de katilmistir. Suavi Aydina gre, Ikinci Ittihat ve Terakkinin birincisinden en nemli farki, birincisiyle organik baginin

bulunmamasidir. Ikinci olusum, Abdlhamit idaresinden rahatsiz asker ve memurlarin, aydin nderlerden yoksun biimde kendiliginden giristikleri paramiliter bir rgtlenmedir. 100 Altyapisi Selanikin zgn kosullarinda olusan II. Ittihat Terakki, subay-brokrat kaynakli bir hareket olarak, I. Ittihat Terakkinin dar entelektel yapisindan ayri olarak dogmustur. Ynteminin esasi paramiliter gleri harekete geirmek, o zamanki deyisle komitacilikti. Bu nedenle rgte askeri
99 100

Aydin, agm, s.118. Aydin, agm , s.124.

90

kavramlar hakimdi. Ideolojisi, alttan alta gelisen Trk Milliyetiligiydi. Zaten milliyeti yapilanmalarda, yukarida siralanan paramiliter yapilanma, genel olarak grlmekte; askeri kavramlarin egemenligine siklikla rastlanilmaktadir. Ikinci Ittihat Terakki artik gerek Ittihat Terakkiydi. Ikinci Mesrutiyete

giden yolda, zellikle Makedonya ve Selanikteki rgtlenmelerin byk payi vardi. Ikinci Mesrutiyetin ilaninda Ittihat Terakkinin nemli payi vardi. Ancak Cemiyet 1913 yilina kadar iktidari tam olarak ele almayacaktir. Ittihat Terakkinin en belirgin zellikleri, iktidari Babiali Baskiniyla 101 ele almasindan sonra ortaya ikacaktir. Bir kere baskin sznden de anlasilacagi gibi, cemiyet sonraki adiyla firka, iktidari silahli bir komployla ele geirecektir. Yani paramiliter (komitaci) ve komplocu anlayis, firkaya hakimdir. Bunun disinda firkanin misyonu , milli iktisat yanlisi, gayrimslim unsurlarin ticaretten mmkn oldugu kadar tasfiye edilerek, bir ulusal burjuvazinin yaratilmasidir. Ittihat Terakki, siyasal ve ekonomik anlamda devleti, otoriter bir tavir sergilemistir. Ittihat Terakki dneminde Trk znesi, siyasal yasamin iinde merkezilesmistir. Devletin varligi verili bir Trk znesi zerinden tanimlanmistir. Aralik 1908de kurulan Trk Dernegi, Mesrutiyet sonrasi, sivil aidan da milliyeti olusumlarin habercisi olmustur.102 Ittihat Terakkinin 1913ten itibaren mutlaklasan iktidarinda siyasal, iktisadi, harsi millilik anlayisi gzetilmistir. Ve Tanzimat dneminden beri yetisen, laik

101

Babiali Baskini olarak tarihe geen olayi dzenleyenler, Talat ve Enver Beylerdir. 23 Ocak 1913te o zamanki hkmet merkezi Babialiye yapilan silahli baskinla, Kamil Pasa sadrazamliktan zorla istifa ettirilmis, yerine Mahmut Sevket Pasa getirilmistir. 102 Fsun stel; Imparatorluktan Ulus-devlete Trk Milliyetiligi Trk Ocaklari, Iletisim Yayinlari, Istanbul, 1997.

91

okullarda olgunlasan yeni aydin tipinin vazgeilmez tavri devleti kurtarmak, kollamak, Ittihat Terakkide devleti ihya etmek anlayisiyla pekismistir. 103 Dnemin Trklgnn Amalarini zetlemek gerekirse; Tm Trklere ulus bilinci ve ulusal amalar asilanmalidir. lkeyi agdaslastirmak gerekir ancak bu hibir biimde batiyi taklit etmek biiminde olmamalidir. Tanzimatla baslayan Ba ti taklitiliginin lkeye yarardan ok zarari olmustu. Ancak Trklk agdaslasmaya engel degildir. Islam dnyasi ile iyi iliskiler kurulmalidir. Trklgn glenmesi Islam lkelerinin birlesmesini de saglayan bir islev grecektir. Ulusal ekonomi lkenin kalkinmasi iin elzemdir. Siyasal

bagimsizligimiz iin dilden baslayarak tarih ve kltr gibi alanlarda kltrel bagimsizlik ve ekonomik bagimsizlik sarttir. Bununla birlikte Trklerin bir araya toplanmasi ve siyasal birligi gerekmektedir. Bu da Osmanli Devleti atisi altinda olacaktir. 104 Trklesmek sadece tehlikeler karsisinda birlesmek degildi. Trklere gre, Trk milletinin vcut bulmasi, bagimsiz egemen bir millet olarak ortaya ikmasi toplumsal bir devrimin gereklesmesi, eskinin yeni bir yasayis tarziyla degistirilmesi demektir. Bu, Ziya Gkalpe gre "Yeni Hayat"tir. Yeni hayatin kurulmasi demek olan bu devrim esitli reformlara dayanmaktadir. Dinde yapilacak reform ile ncelikle hukuk ve bilim dinden bagimsizlasacaktir. nce din devletten ayrilacaktir. Laiklik ilkesi tesis edilecektir. Sonra devlet teskilatinda Tanzimati ikilik ortadan kaldirilacaktir, zellikle egitimde ve adalette tek bir agdas sistem uygulanacaktir.

103

Kerem nvar; Ittihatiliktan Kemalizme Ihyadan Insaya, Tanil Bora, Murat Gltekingil (der); Modern Trkiyede Siyasi Dsnce, Cumhuriyete Devredilen Dsnce Mirasi, Tanzimat ve Mesrutiyetin Birikimi, Cilt I, Iletisim Yayinlari, Istanbul, 2002, s.130. 104 Toktamis Ates, Trk Devrim Tarihi, 7 Basim, Der Yay. , Istanbul 1998, s. 79.

92

Nihayet devlet demokratik milliyetperverlik ideolojisine dayanacaktir. Devletin vatan birligine dayanmasi gerekir. Milliyetilik Trklere gre halkiliktir. Milli kltr bulmak iin halka inmek gerekir. Deha halktadir. 105

2/ 6- TRKLGN GELISIMINDE ZIYA GKALPIN ETKISI

Ziya Gkalp, Ittihat ve Terakki'nin Merkez Umum yesi ve Partinin resm ideologu olmasi sebebiyle, kltrel Pantrklkten siyasal Pantrklge dogru geiste en nemli rol oynamistir. Gkalp 1876'da Diyarbakir'da dogmustur. Orada ilkgrenimini yapmis, sehir idadisinde okumustur. Idadi hocasi Yorgi Efendi'den Fransizca dersleri almistir. Yksekgrenimini Istanbul Baytar Mektebi'nde tamamlamistir. Daha sonra Diyarbakir'a dnerek kk memurluklarda alismis, Diyarbakir gazetesinde yazilar yazmis, birka arkadasi ile Peyam gazetesini ikarmistir. Bu sirada Ittihat ve Terakki ile iliskisi baslamis, bir sre sonra grevi geregi Selnik'e gitmis, 1909'da Selnik Ittihat ve Terakki Kongresi'ne Diyarbakir blge yesi olarak katilmistir. Orada ikan Gen Kalemler dergisinin yazarlari arasina girmistir. Ziya Gkalp, 1913'te Istanbul'a gelmis, Gen Kalemler'deki yazi

arkadaslariyla bulusmustur. Ittihat ve Terakki Merkez- i Umum yesi seilmis, Trk Yurdu ve Muallim dergilerinde yazilar yazmis, Trk Yurdu'nda ikan "Trklesmek, Islamlasmak, Muasirlasmak" adli makalesi ona asil kimligini kazandirmistir. Istanbul

105

Tunaya, age, s. 109.

93

Darlfnunu'nda sosyoloji ve metafizik krssn kurmus, Durkheimci bir yol izlemistir. Bu arada Tarde ve Bergson'dan da etkilendigi grlmeye baslanmistir.
106

Gkalp'in Birinci Dnya Savasi sirasinda pek ok dergide yazilari yayimlanmistir. 1915-1916 yillarinda Islam Mecmuasi'nda, 1915'te milliyeti arastirmalara yer veren Mill Tetebbular Mecmuasi'nda yazilar yazan Gkalp, 1916-1917 yillarinda egitim felsefesi ve yntemleri zerine yazilarini Muallim dergisinde, 1917'de sosyoloji yazilarini Ictimaiyyat Mecmuasi'nda yayimlamistir. zellikle 1917-1918 yillarinda haftalik Yeni Mecmua'da yazdigi yazilarla bu dergiye byk sayginlik

kazandirmistir. 1914'te yayimladigi "Kizil Elma" ve 1918'de yayimladigi siir kitaplari ile kuramsal grslerini sloganlara ve mitlere dnstren Gkalp, 18 Mart 1920'de Osmanli parlamentosunun isgal ordularinca dagitilmasi zerine Malta'ya srlmstr. Ziya Gkalp, srgn yillarinda (1920-1921) Ittihat ve Terakki liderlerinin Osmanlicilik ve Trklk ideolojisine bagliliklarini srdrdg, bazi gruplarin ise Panislamizmi savundugu sirada; yayilmaci olmayan, gereki bir Trk milliyetiliginin ana hatlari zerinde alismistir. 107 Gkalp, srgn hayatinin sona ermesinden sonra Trkiye'ye dnms, eski grevlerine iade edilmedigi iin Diyarbakir'da lise ve yksek gretmen okulunda sosyoloji ve psikoloji dersleri vermeye baslamistir. Haziran 1922'den 1923 yilina kadar siyaset, ekonomi, toplumsal ve kltrel sorunlar zerine yazilarinin yer aldigi Kk Mecmua'yi yayimlamistir. 1922 yili sonlarinda Maarif Vekaleti Yayin ve eviri Dairesi'ni ynetmek zere Ankara'ya agrilmis, 1923'te Tklgn Esaslari'ni ve yine ayni yil Trk halk yklerini derledigi Altin Isik'i
106

Selahattin Hilav, Dsnce Tarihi, Trkiye Tarihi C. 4, 5. Basim, Cem Yayinevi, Istanbul, 1997, s. 364, 365. 107 Mithat Atabay , 2. Dnya Savasi Sirasinda Trkiyede Milliyeti Akimlar, Kaynak Yay. Istanbul, 2005, s. 80

94

ikarmistir.Ikinci Byk Millet Meclisi'ne Diyarbakir milletvekili olarak katilan Ziya Gkalp, 1924 Anayasasi'nin hazirliklarina katilmis ve gen yasta, 25 Ekim 1924'te hayata gzlerini yummustur. Berkes'e gre Ziya Gkalp, Namik Kemal'den sonra, toplumsal bir bunalim geiren ulusun sorunlarini sistemli bir sekilde tartisan, bundan ikardigi birtakim hareket kurallariyla zamaninda etkili olan ikinci byk dsnrdr. 108 zellikle 1913ten itibaren iktisadi hayatin Trklestirilmesinde, milli iktisat anlayisinin yerlestirilmesinde fikirleriyle katkida bulunmustur. Listin grslerinden yararlanarak, ulusal burjuvazinin yaratilmasi, dolayisiyla milli bilincin tasiyicisi olan sinifin ortaya ikabilecegi olanaklarin hazirlanmasinda milli iktisat anlayisinin Ittihat Terakki devletiligini besledigi gze gzkmektedir. 109 Ziya Gkalp, milli iktisat anlayisinda Tekin Alp, Yusuf Akura ve Ahmet Muhittin ile ayni izgideydi. Topraka gre, milli iktisat anlayisi, savas yillarinda Ittihat Terakkinin ideolojik gelerinden biri haline gelen, ulusal bir ekonominin nasil ve hangi sartlari gzeterek yaratilmasini gerektigini vazeden ekonomik bir siyasettir.110 Ziya Gkalpin, milli iktisat anlayisinin nne koydugu hedef, byk bir sanayi kurmaktir. Ziya Gkalp, iktisadi vatanseverlik anlayisini gelistirmistir. 111 Milli iktisat siyaseti, cumhuriyet dnemindeki devleti siyasetlerin de nvesi sayilabilir. Ziya Gkalpin korporasyonlara yani meslek siniflarina, iktisadi gelisimde ncelik vermesi, korporasyonlar ya da yerel esnaf rgtlerinin gelismemesinden

108 109

Niyazi Berkes, Baticilik, Ulusuluk, Toplumsal Devrimler, s.89. Bora,Gltekingil age, s .133. 110 Zafer Toprak; Milli Iktisat, Milli Burjuvazi, Tarih Vakfi Yurt Yayinlari, Istanbul, 1995. 111 nvar; age ., s.133.

95

dolayi meslek ahlakinin yeterince olusmadigini ifade etmesi, bu korporatif anlayisin, Cumhuriyet dneminde, daha da gelistirilerek devamini saglayacaktir. Ittihat Terakkinin laiklesme politikalari da, adliye ve egitim sistemlerinin laiklestirilmesi, zorunlu ilkgretim politikasinin uygulanmasi, hatta 1913te kizlar iin de ilkgretimin zorunlu hale getirilmesini kapsamaktadir. Laiklestirme politikalarina yer verilmesinin nedeni, Trklgn ortaya iktigi yillarda, pozitivist, kadin haklarina nem veren, laik, devleti, millici zellikleridir. Bu zelliklerin bir kismi, ulus-devlette de, alti ok kapsaminda, ilkelesecektir. Ittihat Terakki dneminde Ziya Gkalp, nemli bir ideolog olarak, konumlanmistir. Ancak Gkalpin, sadece Ittihatilarin degil, Cumhuriyetin kurulusunda da, Cumhuriyetin felsefesi, ideolojik anlayisinda nemli etkileri olmustur. Ittihatilarin o dnemki bas ideologu konumundaki Ziya Gkalp devle tin izlemesi gereken yolu sirasiyla Trklesmek, Islamlasmak, Muasirlasmak biiminde ifade ediyordu.Dsnsel anlamda bu dnemin temel sorunlari Dogu Uygarligindan Bati uygarligina gemek ve dogu uygarliginin geleneklerinden kalan deger ve normlarinin yerine batinin siyasi kltrel, dsnsel yanlarini hakim kilmakti. Gkalp,bu sorun ekseninde dnemin Osmanli aydinlari arasinda cereyan eden Osmanlici, Islamci Batici bakis ailarina ve bunlarin kendi aralarindaki atismalara stten ve farkli bakisiyla ayrilmaktadir. Gkalp ,uluslarin olusumunu Durkheimdan esinlenen bir semayla asamali bir srecin sonucu olarak gryordu. Buna gre dil ve irk birligine dayanan kabile toplumundan din birligine yaslanan mmete oradan da kltr(hars) ve uygarlikla (medeniyet) tanimlanan ulusa erisilmektedir. Dolayisiyla Osmanli devletinden bir Trk ulusunun ikmasi, bir nceki evrenin

96

asilmasini uluslar arasi uygarligin benimsenmesini ve ulusal kltrn gelistirilmesini gerektirmektedir. 112 Arap ulusulugunun bu dnemde ykselmeye baslayan etkisi Ittihat ve Terakkinin bu konuda hassas bir politika yrtmesini gerektiriyordu. Ittihatilar bu gelismeyi nleme abasi olarak gstermelikte olsa bir Islamcilik politikasi izlemislerdir. Gkalpin stnde durdugu Islamlasmak kamu alanindan yalitilmis fakat ayni zamanda ulusal kltr destekleyecek bir Islamcilikti. Milliyeti

hareketlerinin gelisimi ve imparatorlugun paralanma sreci Islamci politikanin etkisini yitirmesine neden olmustur. Gkalpe gre muasirlasmanin anlami Batiya ynelmekti. Ona gre agdaslasma boyutu diger gelismelerin nne geecekti. Bu dnem incelemelerinde Gkalp oklukla dnemin siyasi gcne sosyolojik dzlemde yaptigi katkilarla anilir.Gkalp, Durkheimin sosyolojisinden kuvvetle etkilendi.Bununla birlikte

onun esas katkisi sosyolojik bakis aisinin yzeyselligini asarak Niyazi Berkesin de zerinde durdugu Trk ulusuluguna yaptigi katkiydi. 113 Gkalpin mesrutiyet sonrasi dsn hayatina yaptigi en nemli katki biz kavramina getirdigi yeni anlamla dnem aydinlarinin kafasini byk lde berraklastirmasidir. Millet kavrami bilindigi gibi Tanzimatilarda Mslman ve Trkten baska halklara verilen isim, Namik Kemale gre Osmanli, Islamcilara gre Islam mmeti; Rusyali

Trklere gre ise

Tatar,Turan kavmi ya da irkiydi. Gkalpin ulus anlayisi

bunlarin hepsinden ayrilir. Bu ulus anlayisi 2. Mesrutiyetten Cumhuriyete uzanan srete Cumhuriyet ulusuluguna en yakin esin kaynagi olma zelligini tasir.Iste

112 113

Niyazi Berkes, Toplum ve Bilim Yazilari, Adam Yayinlari, Istanbul, 1985, s. 203,204. Genis bilgi iin bkz., Niyazi Berkes, Trk Dsnnde Bati Sorunu, 1. Basim, Bilgi Yayinevi , Ankara, 1975.

97

tarihte oynadigi olumlu ve olumsuz rollerle Ittihat ve Terakki nin bu dnem ideolojik ynn olusturan Ziya Gkalpin yarattigi bu temel sonraki tartismalari da etkilemistir Cumhuriyetin, laik, devleti, milliyeti, halki ilkelerinde Gkalpin nemli katkilari vardir. Gkalp Trklgn Esaslari adli eserinde, halkilik ilkesini, bizzat halka dogru anlayisiyla baslik haline getirmis, bir zamanlar ikardigi Halka Dogru dergisinin de bu amaca hizmet ettigini vurgulamistir. 114 Ziya Gkalpin milli tesant olarak nitelendirdigi115 ulusal dayanisma, korporatif ve sinif ayrimina karsi ikan anlayisi, imtiyazsiz, sinifsiz, kaynasmis bir kitle anlayisina yani Cumhuriyetin

halkilik anlayisina temel olmustur. Gkalp,sosyoloji aisindan ,lkemizde ComteDurkheim okulunun temsilcisi olarak taninir. Gerekten de Durkheim sosyolojinin lkemize yerlesmesi ve 1940'li yillara kadar Trk sosyolojisinde, neredeyse tek egemen sosyoloji ekol olmasi, Onun araciligiyla olmustur. Gkalp , Trkiyede sosyolojiyi kurmus,bir tarih suuru yaratmis, kltr milliyetiligi yaparak irkiligi reddetmis , modern aile , kadin haklari ve hukuku ,zerk niversite , Trke ezan ve Kuran konularinda ok nemli fikirler ne srmstr. Gkalp, pozitivist

sosyolojinin dsn ilkelerini tmyle lkemize aktarmistir. Kltr- uygarlik , evrensel sosyoloji- milli sosyoloji, ilkel toplumlar- uygar toplumlar gibi ikili ayrimlar, Gkalpin sosyoloji anlayisinin temelini olusturmus,Trk tarihi , ulusal edebiyat , bilim ve felsefe anlayisi, toplumbilim arastirmalari , bilimsel yntemlerle toplumsal yapinin incelenmesi sorunu, sistemli dsnce , isblm ve alisma organizasyonu gibi konulardaki grslerinin temellerini atmis ve evresine yaymistir. Gkalp ,

114 115

Ziya Gkalp; Trklgn Esaslari, Kltr Bakanligi, Istanbul, 1976, s.41. Atabay. Age, .82

98

toplumbilimin yntemi olarak, tmyle ampirik yaklasimi , deneysel yntemi , bir baska deyisle, tmevarim seklinde akil yrtmeyi neriyor. Ona gre, tmdengelim, nyargilari da birlikte getireceginden , bir kavmin incelenmesinde saglikli bir yol degildir. Tmevarim yoluyla, soyutlama srecini de savunmakta ve bilimsel yasalara, arastirmalara dayali, bilimsel yntem yoluyla erisecegimizi savunmaktadir. Ona gre bilim, aceleci davranmaz ve bir sabrin neticesinde ortay ikar. Gkalpin sosyoloji anlayisinda sosyoloji, genel medeniyetleri ve kltrleri karsilastirarak toplumlarin ve kurumlarin tabi olduklari kanunlari bulmak ve toplumlara istenen yn vermek aisindan ok nemli bir greve sahiptir. Ideolojik olarak Ittihat ve Terakki'nin Pantrklge bakisi 1912-1913 yillarinda berrak hale gelmistir. Bu Pantrklk ideolojisinin sekillenmesinde ve tamamen Pantrk bir izgiye oturtulmasinda Gkalp'in etkisi ok byktr. Dogal olarak burada Gen Kalemler dergisinin edeb ynn ve ufkunu unutmamakla birlikte Osmanli hudutlariyla sinirlanmis Trklg de hatirdan ikarmamak ve farkli bir siyasal Trklge geiste Akura ve Rusya'dan gelen diger Trklerin Gkalp ve Osmanli Imparatorlugu'nun diger Trkleri zerindeki dnstrc etkisini ve bunun Ittihat ve Terakki'ye yansimalarini gz nnde bulundurmak gereklidir. Gkalp, Osmanli nderliginde bir Pantrklg savunmaktadir. Bu Pantrklk, zellikle Rusya'dan gelen Mslman Trklerin grsne terstir. rnegin;Yusuf Akura; Trk, Mogol ve Tatarlarin birligi ilkesini savunurken ortak tarihi n plana ikarmis, Islamiyeti ve Osmanliligi Trk tarihi ierisinde siradan hale getirmis, 116 buna karsilik Ziya Gkalp "Trkler, irka Ural ve Altay subesine mensup olmakla beraber, kendilerini Islam kavimlerinden addederler" demekte ve syle
116

Atabay, age, s. 82.

99

devam etmektedir: "Trklerle Islamlik, biri 'milliyet' digeri 'beynelmileliyet' mahiyetinde olduklari iin aralarinda asla teruz yoktur"117 demistir. Gkalp, Trklgn Esaslari adli kitabinda "Trklk nedir?" sorusuna su cevabi vermektedir: "Trklk, Trk milletini ykseltmek demektir." Pantrklk (Turancilik) konusunda ise; ulusun kendine zg kltr olan bir insan toplulugu oldugunu, dolayisiyla Trk'n tek bir dili ve tek bir kltr olacagini, ancak Trkler'in bazi kollarinin Anadolu Trkleri'nden ayri bir dil, ayri bir kltr olusturmaya alistiklarini belirterek Tatarlari elestirmistir. Kltr ynnden Oguz Trkleri yani Trkmenler, Trkiye Trkleri gibi, Azerbaycan, Iran ve Harezm lkelerinin Trkmenleri de Oguz irkina mensup oldugu iin yakin lksnn "Oguz Birligi" veya "Trkmen Birligi" oldugunu savunan Gkalp, Trklgn uzak lks olarak da Pantrk (Turan) birligini gstermistir. 118 Gkalp Trklg, byklk sirasina gre "Trkiyecilik", "Oguzculuk yahut Trkmencilik" ve "Turancilik" (Pantrklk) olarak dereceye ayirmistir. Kizil Elma, gerekte degil, hayaldedir ve Trk kyls Kizil Elma'yi canlandirirken eski Trk ilhanlarini gz nne getirmelidir. nk gemiste Pantrk lks gereklesmistir. Gkalp'te Pantrklk dsncesinin Birinci Dnya Savasi yillarinda yogunlastigi grlmektedir. Pantrklk dsncesi, Ittihat ve Terakki'nin siyasal faaliyetleri ile paralellik arz etmektedir. Bu paralelligin znde Osmanli Imparatorlugu'nun klme telasi ve bunun getirdigi ideal arayisi olarak degerlendirmek daha gereki olacaktir. Zira Ziya Gkalp'in dsncelerini ynlendiren gndelik siyaset olmustur.

117 118

Atabay, age, s. 83. Bozkurt Gven, Trk Kimligi, 2.Basim, Kltr Bakanligi Yayinlari, Ankara, 1994, s.26,27.

100

Ona "Trk milletindenim, Islam mmetindenim, Bati medeniyetindenim" gibi karmasik, elisik ve tartismali dsnceleri syleten nedeni burada aramak gerekmektedir. Yine "milletini, mmetini ve medeniyetini tani" sylemi de ayni sekildedir. Balkan Savasi'ndan Birinci Dnya Savasi'nin ikinci yilina kadar Ittihat ve Terakki Islamciliga ve Islamcilara dayanir grnmstr. Bu dnemde aydin Islamcilarin nne Ziya Gkalp ikmakta ve her konuda grslerini bildirmektedir. Ziya Gkalp ulusalligi irkla, kavimle, dil ailesi ile karistirmamaktadir. O bu anlamda "Irki Pantrklerden" ayrilmaktadir. "Pantrklg" ise, Osmanli btnlgn tamamlayacak olan bir ideal olarak kabul etmektedir. 119 Gkalp, ulus tanimini harsa (kltre) dayandirmis; medeniyeti evrensel, kltr ulusal kabul ederek, ulusa erismistir. Gkalpin tanimi, dil ve irk birligine dayanan kabile toplumundan, dine dayanan mmet toplumuna, oradan da yukarida zikrettigimiz gibi medeniyetin evrenselligi ve kltr n ulusalligina, ulusun kltre dayanmasina giden bir sema erevesindedir. 120 Mustafa Kemal Atatrkn ileride Trkiye Cumhuriyetini yani ulus-devleti

kurdugunda, yeni devletin temelini kltre dayandirmasi, Ziya Gkalpin Cumhuriyete dsnsel etkisini yansitmaktadir.
121

Cumhuriyetin, ulus-devletin fikri temellerinin Ittihat Terakki dnemindeki dsnsel alismalar ve uygulamalardan kaynaklandigi sylenebilir. Ancak burada dikkat edilmesi gereken husus, Gkalpin Ittihatilarin iindeki faal konumuna karsin, bir baska Trk aydin olan Y.Akuranin daha geride bir konumda

119 120 121

Atabay. Age, 86. Berkes, Toplum ve Bilim Yazilari, s.203, 204, Gven, age.s 27. Gven, age,,s,29.

101

kalmasidir. Gkalpin, Cumhuriyete olan etkilerinden biraz nce sz edildi. Gkalp 1924te yasama gzlerini yumdu. Yusuf Akura, Ittihat Terakki dneminde alismalarina zellikle Trk Ocagi atisi altinda devam etti. Ancak Ittihatilardan ve siyasetten uzak durmayi tercih etti. Akura, Cumhuriyet dneminde daha aktif olacak, M.K.Atatrk n yakin evresinde yer alacak, Trk Dil ve Trk Tarih kurumlarinin kurulmasinda, dsnsel olarak ciddi katkilarda bulunacaktir.

Akuradan ulus-devletin kurulmasi srecinde ve uygulamalarda daha ok sz edilecektir. Akura, milliyeti ideologlar arasinda yaptigi dsnsel katkilara karsin, en azindan Gkalp kadar nlenmemistir. 122 Cumhuriyete yani ulus-devlete giden yolda Ittihat Terakki dneminin uygulamalari, sz edildigi gibi nemli adimlardir. Ulusal burjuvazinin olusturulma gayretleri, laiklestirme ve kadinlara ynelik zgrlestirme politikalari, milli iktisat anlayisi ve devletilik, korporatif anlayis ve halkilik, askeri ve sivil brokrasiye dayanan ynetim anlayisi, askeri etkilerin fazlalasmasi, otoriter ynetim,

sanayilesmeye ynelik gayretler, ulusun temelini kltre dayandirma gibi pek ok uygulamanin temelinde Ittihat Terakki dneminde olustur ulmus temeller zerinde yrnmstr. Bu uygulamalarin temeli de Trkiyedeki Ulus-Devlet

Milliyetiliginin, geleneksellesen siyasalarini ifade etmektedir. Bu siyasalarin temeli, otoriter, sekinci, brokrat, devleti, korporatist bir devlet yapisi ve ayni zamanda ulusal burjuva yetistirmeye dayanan bir milli iktisat anlayisidir. 123 Gkalp, uygarlikla kltr birbirinden ayirmis, kltrde Trk kalmayi savunmustur.
122 123

Berkes, age, s.208. Dogan Ergun, 100 Soruda Sosyoloji El Kitabi, Gerek Yayinevi, Istanbul, 1973, s. 188,190.

102

Osmanlici grnts altinda Trk bir politika izleyen Ittihat ve Terakkinin iktidarda bulunmasi, Trklk dsncesini glendirmistir. zellikle Trk Ocaklari, Gen kalemler Hareketi oynamislardir. bu dsncenin halka yayilmasinda etkin rol

103

III. BLM KEMALIST ULUSULUK VE TURANCI HAREKETE BAKISI

3/ 1- KEMALIST ULUSULUGUN ORTAYA IKTIGI KOSULLAR

Birinci Cihan Harbi sona erince, Trkiyede ayakta kalabilmis biricik ideoloji milliyetilikti. 1918den sonra meydana gelen olaylar ise, milliyetiligi Turanciliktan temizleyip arilastirmaktan baska ikar yol birakmiyordu. Ulusuluk ilkesi, Atatrklgn prensiplerinden ilkidir. Atatrklgn diger ilkelerine giden yol milliyetilikten getigi gibi, Trk Istiklal Harbini ve Inkilabinin basariya gtren yol da milliyetilikten gemektedir. Trk Inkilabi, milli haslet, milli seciye ve karakterin, millet olarak takip edilen amacin, erisilen hedefin bizzat kendisidir. Bu bakimdan Trk Inkilabinin esasi temeli Atatrk milliyetiligidir. Atatrk milliyetiligi sadece Trk Istiklal Harbinin devami sresince varligini koruyan bir akim olmamis, harbin kazanilmasindan sonra devlet dzeninin kurulmasinda oldugu kadar, onun devaminda da gz nnde bulundurulan bir prensip, bir akim olmustur.

Atatrk, Birinci Cihan Harbinde btn dnyayi hummali bir sekilde saran milliyetilik prensibini tarihi anda yakalamasini bilmis ve ondan Mill Kurtulus Savasinda ve Milli Egemenlik Mcadelesinde faydalanmistir. Devrimle yeni anlam ve deger tasiyan milliyetilik, kkn Trk tarihinin

104

derinliklerinden, ilhamini Milli Mcadeleden alan bir prensiptir. Milliyetilik tarih kaderimizin ortaya koydugu gelistirdigi bir bilintir. Yeni Trk Devleti tamamiyla milliyetilik temeli zerine kurulmustur.
1

Trk milliyetiligi, mill menfaatleri fert, zmrecilik menfatleri zerinde tutmayi, kisisel ve zel, mill ve toplumsala tbi kilmayi, fertler ve nesiller arasinda daha suurlu ve daha kuvvetli, saglam bir dayanisma ve baglilik yaratmayi hedef edinmistir.

Gerek Trk devriminin ve gerekse Trk Anayasalarinin Trk milliyetiligine verdigi anlam Trk milletini, btn fertleri ile kaderde, kivanta ve tasada ortak, blnmek bir btn halinde milli bilin ve amalarda toplamaktir. Devrim milliyetiligi, ya da diger tabirle, Atatrk Milliyetiligi, milliyetiligin istibdat devrine rastlayan fikri ve ikinci mesrutiyet devrine tesadf eden romantik safhasina tamamen farkli ve ayri hviyettedir. 2 Atatrk milliyetiliginin temel karakterini gz nne serilecek olursa, gerekiligin bas nitelik tasidigi grlr. lkemiz 1918-1924 yillari arasinda siyasal bir devrim yasadi. 600 yillik Osmanli devleti olgunlasan kosullarin sonucu olarak yerini kurulacak gen cumhuriyete teslim oldu. Gnmzde cumhuriyetin kurulus sreci iki aidan

degerlendirilmektedir. Birincisi milli mcadeleyle baslayan sreci lkemizin Bati Emperyalizminden bagimsizlasmasi ve geleneksel Osmanli devletini yikan bir toplumsal devrim old ugu grs, bir digeri ise tanzimatla birlikte baslayan modernlesme hareketinin bir deva mi oldugu ynndedir. Osmanlinin tarihsel
1 2

Eroglu, age, s.240. Turhan Feyzioglu, Hamza Eroglu, Ismet Giritli, Mustafa Aysan, Mehmet Gnlbol, Atatrk Yolu, Atatrk, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Arastirma Merkezi, Ankara 1987,s.149-150.

105

mirasini kabul etmekle birlikte Trkiye esas olarak bir devrim yasamistir. Kopuslar nceki yapiyi srdrmenin tesinde yogun, degistirici ve gelistirici bir nitelik arzetmistir. 9.Ordu Mfettisligi greviyle Samsuna gnderilen Mustafa Kemal

.Atatrkn daha isgal gnlerinde Istanbul da vatanin kurtulusu iin harekete getigi grlmektedir. 3 Unutulmamasi gereken bir konu, Blent Tanrn de belirttigi gibi, Anadoluda bu sre iinde kongre iktidarlari olarak nitelendirilen, demokratik girisimlerin ve ynetim anlayislarinin serpilmis olmasidir. Anadoluda yasanan perisanligin disinda, demokratik zihniyetin yeserdigi bir iklimin de temelleri atilmistir. Yerel direnis rgtleri ve kongre iktidarlari, daha ok blge sel anlamda kurtulus yollari aramislar, merkezi bir rgtlenmeden yoksun bir biimde etkinliklerine devam etmislerdir. Ancak, genel bir arayis sz konusudur. Sanildigi gibi saltanat bir umut mekani olmaktan ok, geleneksellesmis ve hilafetin uhrevi yanlarindan dolayi simgesel saygi duyulan bir ynetim organidir. Anadolu halki, kongre iktidarlarinin da gsterdigi gibi yeni bir arayisin pesindeydi, ancak bu arayisi adlandiramamis, ierigini tam olarak olustur mamisti. O dnemde Karsta adi cumhuriyet olan bir ynetimin kurulmus olmasi Anadoludaki arayisin bir ifadesidir. 4 Fakat, o dnem cumhuriyet kelimesi, henz toplum bazinda tam bir mesruiyete kavusmamis, tehlikeli bir szck olarak degerlendirilmistir; zaten saltanat ve hilafet henz mesruiyetlerini tam olarak kaybetmemislerdir. O dnem Samsundan baslamak zere, Erzurum, Sivas kongreleri ve TBMMnin ailmasi, aslinda ulus-devlete adim adim giden bir sreci ifade etmistir.
3

Milli mcadele ve ulus devletimizin kurulusu ile ilgili bakiniz: Ali Ihsan Gencer, Sabahattin zel, Trk Inkilap Tarihi , Der Yay, Istanbul, 1998. 4 Blent Tanr, Osmanli Trk Anayasal Gelismeleri, Yapi Kredi yay., Istanbul, 2002,s.227.

106

Sivas kongresinin nemi, o zamana kadar yerel erevede faaliyette bulunan Mdafaa- i Hukuk Cemiyetlerinin Anadolu ve Rumeli Mdafaa- i Hukuk Cemiyeti olarak merkezilesmesidir. Bylece direnis, hukuksal ve siyasal anlamda

merkezilesmistir. Bu cemiyet daha sonra Mustafa Kemal Atatrk n deyimiyle, kurulan CHPnin de temeli olmustur. Mustafa Kemal Atatrk Ankaraya geldikten sonra, Istanbulda Meclis- i Mebusan, geici olarak ailmis, seimler yapilmis, bu seimlerde Mustafa Kemal Atatrk n destekledigi Mdafaa- i Hukuk grubu basarili olmustur. 16 Mart 1920de, Istanbulun isgaliyle kapatilan bu Meclisin,kapanmadan nce aldigi en nemli karar Misak- i Millidir. Bylece, anlami ulusal ant olan bu metin, ilk defa ulusal sinir kavramini getirmis, ve bu sinirlarin korunmasini da temel bir dstur olarak kabul etmistir. Ulusal Kurtulus Savasi da, Misak- i Milli sinirlarinin korunmasini temel misyon olarak kabul edecektir. Istanbuldaki Meclisin kapatilmasindan sonra, 23 Nisan 1920de ailan TBMM, adinin basina Trkiye adini koyarak, ulus-devletin adini da, ncelemistir. TBMMnin kurulmasi srecinde, padisahin yoklugu nedeniyle, bir padisah temsilciligi Blent Tanrn deyimiyle padisah kaymakamligi 5 - olusturulmamistir. Bu yaklasim da, fiilen padisaha devlet organlari arasinda bir yer verilmemesi anlamina gelmektedir. TBMM tm yetkileri iinde barindiran bir parlamentodur. Yani yasama, yrtme ve yargi yetkileri TBMMnin elinde toplanmistir. Bu tr parlamentolar, kuvvetler birligi sisteminin parlamentolaridir. Esin kaynagi da Rouessaunun millet iradesinin blnmezligi ve btnlgnden almaktadir. Zira, milli iradenin yegane tecelligahi, (tek olustugu yer) TBMMdir.

Tanr , s.235.

107

Millet iradesinin kutsallastirilmasi ve TBMMnin bu iradenin tek temsilcisi kabul edilmesi, fiilen Istanbuldan ayri bir idarenin olustugunu, bu ynetim anlayisinin ulusal egemenlige dayandigini gstermektedir. Ulusal egemenlik anlayisi, yukarida sz edildigi gibi Rousseaunun blnmez irade anlayisindan esinlenilerek, uygulama alani bulmustur. Kuvvetler birligi anlayisi, Cumhuriyet kurulduktan sonra da devam edecek, 1921 Anayasasinin ardindan, 1924 Anayasasinda da kabul edilecek, ancak bu anlayis ogulcu bir parlamento olusmasi ve demokratik yasamin yerlesmesinde bir engel haline gelecektir. Meclis baskaninin ayni zamanda hkmetin baskani olmasi, bir yandan karar alma srecini kisaltirken, meclisin herseye muktedir oldugunu, meclis millet iradesini temsil ettigine gre, meclisin oylariyla seilen meclis baskaninin da, milleti temsil ettigi gibi sonulara varilabilmektedir. Mustafa Kemal Atatrk Ankaraya geldikten sonra, iki konuya agirlik

vermistir. Ilk olarak sz edilen meclisin olusumunu saglarken, diger yandan dzenli ordunun olusmasina hiz vermistir. Yerel direnis rgtleriyle daginik hale gelen, silahli direnisin, dzenli bir ordu atisi altinda organize olmasi ve merkezilesmesine gayret edilmistir. Ulusal bir parlamentonun yanisira, dzenli ordu ya da ulusal ordu da, ulus-devletin en temel organlarindan biridir. 1920de, artik ulusal bir ordunun kurulmasinin esigine gelinmistir. 6 Ulusal parlamentosunu olusturan, 1921 itibariyla ulusal ordusunu organize eden TBMM ynetimi, I. ve II.Inn Savaslariyla, ilk basarilarini elde etmis, Sakarya Savasiyla 15 Mayis 1919dan beri mttefiklerin destegiyle nce Izmiri isgalle baslayip, Eskisehire kadar isgali yayan Yunanlilara karsi, ciddi bir zafer
6

Gencer, zel, age, s. 158, Eroglu, age, s.106.

108

kazanmistir. Dzenli ordunun olusumu sreci ierisinde, yerel direnis rgtlerinin bir blmyle, silahli atismaya bile girilmis, Istanbulun kiskirttigi ayaklanmalarla mcadele edilmistir. Mustafa Kemal Atatrkn, Sakarya Savasinda syledigi nl sz vatan kavraminin nemini ve nceligini ortaya koymustu: Hatti mdafaa yoktur, sathi mdafaa vardir, o satih btn vatandir. Bylece bir yandan yeni bir savas stratejisiyle, izgi savunmasindan, alan savunmasina geildigi gibi, savunma anlayisi btn vatana yayilmistir. Yani vatan savunmasi ncelikli kavram haline gelmistir. Byk Taarruz ncesi ulusal ordusunu iyi organize eden, Mustafa Kemal Atatrk ve arkadaslari, Byk Taarruzla beraber, ulusal kurtulus mcadelesinin de sonuna gelmislerdir. Bu srete, ncelikle ulus-devletin, iktidarini paylasma riski olan saltanat makami kaldirilacak, Lozanda baslayan baris grsmeleriyle, uluslararasi diplomasinin de karsisina ikilacaktir. Ulusal Kurtulus Mcadelesi sresince, bu mcadeleyi yrten kadro Kemalistler ya da milliyetiler olarak anilmistir. Mustafa Kemal Atatrk 1922 sonlarina dogru adi Halk Firkasi olan bir siyasal kurulus kuracagini duyurmustur. Ve 1923 yazina kadar, bu firkanin amalarina anlatmak iin, yurt gezilerine ikmistir Ziya Gkalpin halka dogru anlayisi, korporatif zihniyeti animsanirsa, ulusdevletin temel siyasal kurulusunun hatta kurucusunun da, halkilik esasina dayandigi grlmektedir. Bu halkilik anlayisi, milliyetilik anlayisinin da temelidir. Mustafa Kemal Atatrk n imtiyazsiz, kaynasmis, ayrimsiz 7 ulus anlayisi da, sinif farkliliklarini kabul etmeyen, yok sayan Ziya Gkalpin milli tesant olarak nitelendirdigi ulusal dayanisma anlayisinin uzantisidir. 8 1923 Temmuzunda

Turhan Feyzioglu, Atatrk ve Milliyetilik, 2. Basim, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Atatrk Arastirma Merkezi, Ankara 1987, s.70. 8 Emre Kongar, 21. Yzyilda Trkiye, 26. Basim, Remzi Kitabevi, Istanbul, 2000, s. 117.

109

imzalanan Lozan Baris Antla smasiyla, gayrimslimler (Ermeniler, Rumlar ve Yahudiler), ulusal azinlik olarak kabul edilirken, Kemalist ynetim, bu unsurlarin disinda bir azinlik kavrami kabul etmemistir. 1923 yilinda toplanan Meclis, Ilk Meclis gibi heterojen olmaktan uzak, yeni ynetimin anlayisi dogrultusunda olusan, dsnsel anlamda daha homojen bir meclistir. 1923 Eyllnde Halk Firkasi olusturulmus, bylece, I. Meclisten itibaren I. Grup erevesi ierisinde Mustafa Kemal Atatrk le birlikte hareket eden ilerici, devrimci grup partilesmistir. Meclisteki II. Grup ise Itilaf ve Hrriyet rneginde oldugu gibi, daha evrimci, statko yanlisi, saltanat ve hilafete dayanan bir gelenek izgisindedir. Parlamentoda bu izgi Nisan ayinda ilan edilen seimlerle tasfiye edilmis, ancak meclis eski ordu komutanlariyla, yeni bir muhalefet izgisini olusturmaktan geri durmamistir. 9 Ankaranin 13 Ekim 1923te baskent ilan edilmesi, nemsiz bir ayrinti gibi grlebilir. Halbuki, siyasal aidan nemi, dikkate degerdir. 6 Ekim 1923te Istanbulun kurtulusuyla birlikte, artik, baskentin Istanbula tasinmasi tartismalari baslatilmistir. Oysa, Kemalist kadro Istanbulu saltanatin ve hilafetin simgesi olarak kabul ederken, Ankarayi Ulusal Kurtulusun ve kurulacak olan ulus-devletin simgesi olarak kabul etmistir. stelik, hilafet henz kaldirilmamis, Istanbulda mesruiyetini saglamlastirmaya alismis, daha sonra grlecegi gibi, halife zaman zaman devlet baskani edasiyla davranmistir. Ankara Ismet Inn ve arkadaslarinin nergesiyle, TBMM tarafindan baskent yapilarak, ulus-devletin, merkezi olmaya hak kazanmistir. Bazi devletlerin bykelilikleri uzun zaman Ankaraya tasinmayarak, bu karari protesto etmislerdir. Ankaranin baskent yapilmasi, Istanbulun uhrevi ortamina alternatif olarak, laik bir baskentin olusmasini saglamistir.
9

Isil akan, Trk Parlemento Tarihinde 2. Meclis, agdas Yay., Istanbul, 1999, 154-171.

110

29 Ekim 1923te, 19.yzyilin basindan itibaren devam eden ilerleme , mesrutiyet ynetimleri, imparatorlugun dagilmasi, Ulusal Kurtulus Mcadelesinin ardindan, Cumhuriyetin yani ulus-devletin kurulmasiyla yeni bir asamaya va rmistir. Mustafa Kemal Atatrk de, ulus-devletin yani Cumhuriyetin ilk cumhurbaskani olmustur. Cumhuriyet ynetimi, Mart 1924te hilafeti kaldirarak, egitim birligi yasasini kabul ederek, Seriye ve Evkaf Vekaletini yani din isleri bakanligini kaldirip, basbakanliga bagli diyanet isleri baskanligini kurdurarak, ulus-devletin merkezi ve laik yapisini glendirecek adimlar atmistir. Tabii bu adimlar, gnden gne organize olan bir muhalefetin tedirginligini artiracak ve hizlandiracak bir sreci de ifade etmektedir. 10 Ittihat ve Terakki iktidariyla birlikte siyasal dzlemde, iki karsit izgi

olusmustur. Ahmet Rizadan baslayan; asker ve brokrata dayanan, milli ekonomi yanlisi, otoriter rejim uygulayan, reformcu, merkeziyeti, devleti, milliyeti bir izgi; diger yandan Prens Sabahattinden baslayan liberal ekonomiye, serbest ticarete inanan, yerinden ynetim yanlisi, geleneksel aidan statkonun devamini tercih eden diger izgidir. Ahmet Rizanin izgisi, nceden sz edildigi gibi, sonradan onun kontrolnden de ikarak, entelektel derinligini kaybederek, komplocu, komitaci, asker agirlikli bir yapilanmayla Ittihat ve Terakkide; Prens Sabahattinin izgisi de, geleneki diger olusumlarla harmanlanarak, bir muhalefet cephesi anlayisiyla Hrriyet ve Itilaf Firkasinda devam etmistir. I. TBMMde Ittihat ve Terakkinin izgisini, Ittihat ve Terakkiden daha kararli olan, cumhuriyeti, devrimci ilkelere sahip; Ittihat ve Terakkinin Turanci milliyetiligini ulus-devlet milliyetiligine
10

Lewis , age, s, 409.

111

dnstren, irki yapilanmayi benimsemeyen, askeri ve brokratik yapi anlamiyla benzer olan I.Grup srdrrken; Prens Sabahattinin izgisini liberal ekonomi yanlisi, saltanat ve hilafetin statkosunu devam ettirmek isteyen, geleneki, yerinden ynetime inana n II.Grup devam ettirmistir.
11

I.Grubun basinda Mustafa Kemal

Atatrk gibi, Ulusal Kurtulus Savasinin kahramani bir kisiligin olmasi, bu grubun parlamentodaki etkinligini arttirmistir. stelik, Mustafa Kemal Atatrk , bu grubun siradan bir yneticisi degildir. Grup, onun evresi ve kisiliginde olusmustur. Sz konusu Grubun, Ulusal Mcadelenin bitiminden sonra, bizzat Mustafa Kemal Atatrk n 1922 Aralikinda kamuoyuna aikladigi gibi, temeli halkilik esasina dayanan bir firka kuracagim szleriyle, firkaya yani partiye dnsmesi sreci baslamis, Firka 9 Eyll 1923te tzel kisiligine kavusmustur. Bu sre ierisinde, Nisan 1923te seim karari alinmis, Agustos 1923te toplanan Meclis, ilkinin aksine, homojen bir yapiya kavusmustur. Dolayisiyla, Meclisten II.Grup tasfiye edilmistir. Halk Firkasi, Meclisin tek siyasal partisi olmustur. Mustafa Kemal Atatrk ve arkadaslarinin, Cumhuriyeti ilani, hilafeti kaldirmalari, egitim birligini saglamalari, iten ie geleneki bir muhalif izginin olgunlasmasini saglamistir. Ilk Meclis, genel itibariyla homojen sayilsa da, zellikle Kurtulus Savasinin komutanlari ve muhalif aydinlar, Kemalist ynetimden rahatsizlardir. Mustafa Kemal Atatrk tek adam ynetimiyle sulamislar ve tedirgin olmuslardir. Kazim Karabekir, Refet Bele gibi Kurtulus Savasinin komutanlari, Dr.Adnan Adivar gibi muhalif aydinlar bir araya gelerek, Kasim 1924te TCFyi kurmuslardir. Halk Firkasi da, bu partinin kurulusunun ardindan, adina cumhuriyet szcgn ekleyerek, Cumhuriyet Halk Firkasi adini almistir. Yeni firka, bir muhalefet cephesini andirmistir. Ekonomide
11

Tanr, s.280.

112

daha liberal bir izgiyi savunurken, gelenekler aisindan statkocu, devrimci uygulamalardan rahatsiz, evrimci yntemi benimseyen, dine saygiliyiz ibaresiyle, dinci muhalefete kucak aan bir grnmdedir. TCF, ilk temsilciligini de, Urfada amistir. 12 Tm bu gelismeler iktidarin kuskularini arttirmis, ancak sessiz kalinmasi iktidar tarafindan tercih edilmistir.TCF, zellikleri itibariyla, Prens Sabahattin, Hrriyet ve Itilaf, I. TBMMdeki II.Grubun izgisini srdrmstr. 1925 yilinda patlak veren Seyh Sait Isyani, dinci bir nitelik tasidigi kadar, Krt bir zelligi de, iinde barindirmistir. Bir yandan saltanat ve hilafet geri istenir, bir yandan da seriat istenirken, Krt muhalif izgisi de, hissettirilmektedir. Isyani bastirmak iin ikarilan Takrir-i Skun yasasina dayanarak, TCF hkmet karariyla kapatilirken, basina karsi agir yaptirimlar getirilmistir. Seyh Sait ve arkadaslari, yakalanarak, asilmislardir. 13 Ayaklanmanin bastirilmasindan sonra, muhalefetsiz, sessiz bir dnem geirilmistir .Bu dnem Takrir- i Skun dnemi olarak anilmaktadir. 1925-1930 arasi devrimlere agirlik verilmistir. Kullanilan alfabeden, giyilen kiyafetlere, uzunluk ve agirlik llerine kadar pek ok degisim yapilmistir. Asrilik ya da medenilik kavramlari n plana ikmistir. Medeni kanun, ceza kanunlari gibi hukuksal anlamda pek ok reform yapilmistir. 1930da, kadinlara yerel ynetimlerde, seme ve seilme haklari taninmistir. Bylece, Trk Milliyetiliginin Ittihat Terakkiden itibaren, modernist, laik egilimleri, ulus-devlet bnyesinde somutlastirilmistir. 1925-1930 dneminde, ulus-devletin kurulus sancilari yasanmistir. Bir yandan, geleneksel dinci muhalefetle hesaplasma yasanirken, Seyh Sait isyaninda somutlasan Krt unsurlarin rahatsizligi

12 13

akan, age, s. 393-425 Gencer, zel, age,235,236, agdas Trkiye Tarihi C. 4, 5. Basim, Yayin Yn.: Sina Aksin, Cem Yay., Istanbul, 1997, s. 99, 100.

113

ve isyani, Ulus-Devlet Milliyetiliginin, Islam ve Krt olgularina karsi laik Trk olgusunu n plana ikarmasina neden olmustur.

3/ 2- MUSTAFAFA KEMAL ATATRKN ULUS VE ULUSULUK ANLAYISI

1920 yilinda yayin hayatina baslayan Hakimiyeti Milliye gazetesi Ingiliz Emperyalizminin denetimindeki Mtareke Basini na karsi kurtulus Savasinin ideolojik kilavuzlugunu stlenmistir. Buradaki basyazilarda Kemalist nderligin milliyetilige bakis aisi berrak biimde grlmektedir.

Avrupa emperyalizminin ... kk kavimleri bir digeri ile mcadeleye sevk ederek, bir tarafi himaye etmek suretiyle asirlik siyasetini tekrara yol bulmasi mmkndr. Irklara bagli milliyet prensiplerinin ne korkun emperyalizm istilalarina ait oldugunu, hususiyle irkin hibir yerde hibir millet iin itirazi kabul edilmez bir esas olmayacagini bir taraftan umumi harp, diger taraftan cihan tetkikleri kafi derecede ispat etti.... Bir milliyet esasi, ancak mahiyeti itibari ile her milletin ekseriyet teskil ettigi ve uzun bir mazinin hatiratina, eski bir medeniyetin geleneklerine dayandigi hudut dahilinde sakin olan btn ahaliyi ayni siyasi ve hukuki vasiflar ile kucagina alacak bir milliyet olabilir. Bunun haricinde irklara ve ne tarihin ne de alemin aiklikla tayin ve ayriliga gc yetmedigi karisik ve galeyana getirilmis hatiralara dayanarak, bir hudut iinde yasayan insanlari bile bir digeriyle mcadeleye sevk edecek bir milliyet prensibi bu asrin prensibi

114

sayilamaz... Milli vaziyetimiz hududumuzla kararlastirilmis bir milliyettir. Bunun dahilinde ysayan insanlari irklari ve kavimleri ne olursa olsun milletdasmis addeyliyoruz... Biz hibir milleti irkimiz iinde bogmak istemedigimiz gibi irkdasimiz menfaayine ayri bir irka mensup

vatandaslarimizi da rencide etmeyi kabul edemeyiz...14

Atatrk Samsun'a ayak bastiktan gn sonra, Istanbul'a gnderdigi raporda "Millet yek vcut olup hkimiyet esasini, Trklk duygusunu hedef ittihaz etmistir"15 diyerek ulusal mcadelenin "Trk milliyetiligi" ve "ulus egemenligi"ne

dayanacagini belirtmistir.

Atatrk, bu iki prensibi Amasya Tamimi'nde, "Milletin bagimsizligini yine milletin azim ve karari kurtaracaktir" cmlesiyle ifade etmistir. Hemen bunun pesi sira gelen ve ulusal nitelikte olan Erzurum ve Sivas Kongreleri'nde alinan kararlar ve nihayet dnyaya ilan edilen "Misak- i Mill" ile Trk milliyetiliginin gerek yolunu izmistir. Kurtulus Savasi'nin silahli mcadele yillarindaki milliyetilik anlayisi, "somut bir vatan anlayisi" ile btnlestigi yillar olmustur. 16 Trk milliyetiligi, vatan kavrami ile birlesince aiklik ve g kazanmistir. Egemenligin anlam ve sekil degistirerek sahistan alinip ulusa verilmesi Trk milliyetiliginin diger uluslarin kurtulusuna da rnek olmasini saglamistir.
14

Kurtulus Savasinin Ideolojisi, Hakimiyeti Milliye Yazilari, Yay.Haz.: Hadiye Bolluk, 1. Basim, Kaynak Yay., Istanbul, 2003, s.42-44. 15 Utkan Kocatrk, Atatrkn Fikir ve Dsnceleri, TTK Basimevi, 3. Basim, Ankara, 1984. s.44. 16 Kocatrk, age s. 183

115

Atatrk milliyetiligi, Osmanli'nin son zamanindaki milliyetiligin romantik safhasindan tamamen farkli ve ayri niteliktedir. Atatrk milliyetiligi;

antiemperyalizm, ulusal bagimsizlik, laiklik, temellerine oturmaktadir. Cumhuriyet'in ilanindan sonraki dnemi Tanzimat ve Mesrutiyet dneminden ayiran en nemli zellik, din devleti grsne karsi, ulus devleti grsnn egemen olmasidir. Bu dnem, imparatorluktan cumhuriyete, mmetten ulusa, tebaadan vatandasliga geis gibi radikal degisimlere yol amistir. 2. Mesrutiyet dneminde vatan olarak kabul edilecek topraklar zerinde bir tanim birligi saglanamamisti. Bu kosullarda Osmanli devletinin yikilis sreci gereklesti. Milli mcadele dnemi ise Trk milliyetiliginin emperyalist Batinin saldirisina karsi gerek bir anavatan anlayisinin olusturuldugu dnem olmustur. Bu anavatan anlayisi Mustafa Kemalin ulusun kurtulusu srecinde sekillend irdigi gereki bir zm olup Misak- i Milli ile tarihsel bir metin niteligi kazanmistir. Misak-i Millide ifadesini bulan vatan anlayisi Trk ogunlugun yasadigi topraklari kapsamaktadir. Bundan dolayi Kemalist ulusuluk her seyden nce gerekidir. Gemisin bos hayalleri pesinde kosmak Atatrkn ulus anlayisi iinde yoktur. Atatrkn millet tanimi bunu tm aikligiyla gstermektedir. Atatrk, milleti: "Dil, kltr ve ideal birligi ile birbirine bagli vatandaslarin olusturdugu siyasi ve itimai bir heyet" olarak tanimlamaktadir. Afet Inan17 , bu millet tanimini ele alarak, unsura gre tekrar tanimlamistir. Buna gre: a) Zengin bir hatira mirasina sahip bulunan; b) beraber yasam hususunda ortak arzu ve muvafakatta samimi olan: c) ve sahip olunan mirasin korunmasinda birlikte devam eden hususunda iradeleri ortak olan insanlarin birlesmesinden meydana gelen
17

Afet Inan, Medeni Bilgiler Ve Mustafa Kemal Atatrkn El Yazilari..., s. 6.

116

cemiyete millet adi verilir." Bu tanimdan da anlasilabilecegi gibi, Atatrk milliyetilikte millet olmanin sartlari, ortak bir tarih duygusu, ortak inan ve kltrn devami konusunda iradeye sahip bireylerdir. Bu, milleti mmetten ayiran ve teokratik devlet anlayisindan uzaklasan bir tanimdir. Atatrkn milliyetilik anlayisinda ncelikle millete dayanmak, tam bagimsizlik, kendi gcne gven ne ikmaktadir. Milli bagimsizliga aykiri her sey reddedilir. Kayitsiz sartsiz milli egemenlik sarttir.
18

1924 Anayasasi'nin 88. maddesinin ilk firkasindaki "Trkiye ahalisinde din ve irk farki olmaksizin vatandaslik itibariyle (Trk) itlak olunur"19 tabiri, bu dnemin vatandaslik taniminda din ve irk farkliliklarinin esas alinmadigini ve teritoryal ulus tanimina geildigini gstermektedir. Bylece ulusal kimlik taniminda "yurttaslik" kriteri esas alinarak, hukuki ve siyasi yn nem kazanmistir. Bu dnemde "toplumsal dzeni saglayan btnlestirici ge (ortak kimlik), cografyaya bagli ulus anlayisi olmustur. Trkiye Cumhuriyeti Devleti'nin sinirlari iinde yasayan ve 'Trkm' diyen herkes anayasa ile, hukuki aidan esit sayilmistir"20 Ulus kavraminin toplumda yerlesmeye baslamasi devletin varliginin devamina iliskin bir netlesme saglamistir. "Modern devletin mesruluk kaynagi, dayanagi artik din, soyluluk degil millettir. Imparatorluk sistemlerindeki gibi millet disindaki olgular devlet dayanagi olarak spheyle karsilanmakta, halkin milliyet bilincine varmasiyla sz konusu devletin ortadan kalkacagi ve yerine millet temeline daha

18 19

Gencer, zel, age, s. 305. Suna Kili, A Seref Gzbyk, Senedi Ittifaktan Gnmze Trk Anayasa Metinleri, Is Bankasi Yay. Ankara, 1985, s. 128 20 Cengiz Gle, Trkiyede Kltrel Kimlik Krizi, V Yayinlari, Ankara, 1992, s. 32.

117

uygun yeni bir devlet kurulacagi kabul olunmaktadir"

21

Cumhuriyetin ilaniyla birlikte Osmanli'nin reddi, Islami bir temele dayanan ve din unsurunu ne ikaran ulusal kimlik taniminin degismesine yol amistir. Bu dnemin en byk problemi; dini baglamdan koparilan ulusal kimliginin neye gre tanimlanacagi olmustur. mmet biiminde rgtlenen Osmanli'dan, millet biimine geisle birlikte, ulusal mcadele dneminin din esasli, etnik farkliliklari dikkate almayan, ogulcu siyasal sylem ve kimlik anlayisi, yerini l iklestirici ve toplumu a homojenlestiren bir politikaya birakmistir. Geleneksel millet sisteminin Osmanli'nin yikilis nedenleri arasinda sayilmasinda fikir birligi vardir. nk artik ag milliyetilik agi idi, ok uluslu devletler bunun karsisinda yikilmaya mahkumdular. rnegin Gkalp, Osmanli Imparatorlugu'nun yikilma nedenlerinden birisini, btn imparatorluklar gibi geici topluluklardan olusmasina baglamaktadir. 22 Milli mcadelenin basindan itibaren Atatrkn hareketine temel rehber olarak milliyetiligi benimsedigi girlmektedir. Kurtulus Savasi dedigimiz Trk Istiklal mcadelesi, bir milli olusun destani, milli benligin idraki ve Trk halkinin bir millet haline gelisinin hikayesidir. Bu byk olusum, dolayisiyla Atatrkn nderliginde girisilen her hareket, atilan her adim, yapilan her tesebbs, basina bir sifat almistir: Milli sifati. Mcadele millidir. Mcadelenin siyasi programi millidir: Misak-i Milli. Varilmak istenen sinirlar millidir. Hareketin enerji merkezi olmak zere kurulan tesekkl millidir: Trkiye Byk Millet Meclisi. Girisilecek yolda, adim adim

21

Yusuf Bayraktutan, Trk Fikir Tarihinde Modernlesme. Milliyetilik ve Trk Ocaklari, (19121931), Kltr Bakanligi Yayinlari, Ankara, 1996, s. 9. 22 Gkalp, age, s. 37.

118

ilerleme iin tasarlanan program milli bir sir halinde saklanmis ve zamani gelince gereklestirilmeye alisilmistir. Ve nihayet Atatrkn deyimiyle kin, nefret bile millidir. Nitekim O, 1923te Adanadaki bir konusmasinda, Bu millet milli benligini idrak ve bunu btn dnyaya ispat eylemistir. Milletleri ykselten bu havassa bir amil daha ilave edelim: Intikam hissi. Milletlerin kalbinde intikam hissi olmali. Bu, bayagi bir intikam degil, milletin hayatina, ikbaline, refahina dsman olanlarin zararlarini gidermeye ynelen bir milli intikamdir demisti. mcadeleye Trklk duygusunun hakim oldugunu Atatrk
23

Milli

mcadelenin her

asamasinda gstermistir. 22 Mayis 1919da Sadarete gnderdigi raporda, Izmirin Yunanlilarin isgali altina dsms olmasina temasla, Trklgn ecnebi idaresine tahamml olmadigini belirttigini ve izlenecek yolu syle tespit ettigini gryoruz: Millet, yek vcut olup hakimiyet-i milliye esasini ve Trk duygusunu hedef kabul ederek gerekeni yapacaktir.
24

Mcadelenin milliyeti karakterini gstermesi

bakimindan belli gstergeler n plana ikmaktadir. rnegin lkenin her ksesinden gelen temsilcilerle toplanan Istanbuldaki Osmanli Meclisi Mebusaninda 28 Ocak 1920 de oybirligi ile kabul edilen ve metni Mustafa Kemal Tarafindan hazirlanan Misak- i Milli, millet kavramini tarih suuru ve sinirlari belirlenmis somut bir vatan kavrami ile birlestirerek milliyetilik anlayisina aiklik getiren ve daha sonraki Trkiye Cumhuriyetinin milli sinirlarini izen bir belgedir. Mustafa Kema l Atatrkn milliyetiliginde temel ilkeler millet hakimiyeti ve tam bagimsizliktir. Baska uluslarin haklarina saygi temelinde kendi haklarini ve ikarlarini koruyan bir ulus insasi hedeflenmistir.
23

16 Mart 1923te Adana Trkocaginda yaptigi konusma: Sylev ve Demeler, II, s.117den aktaran Serafettin Turan Atatrk Milliyetiligi Belleten, C.1.2, (Kasim 1998), Atatrk zel Sayisi 204ten Ayri Basim, TTK Basimevi, Ankara, 1998, s. 849. 24 Turan, s. 850.

119

Bunun gibi 23 Nisan 1920 de Ankarada Byk Millet meclisinin ailmasi, Trk Milli Mcadelesinin Hedefinin aiklanmasi milli hakimiyet kavramindaki stnlgn ilanidir.
25

Atatrk milliyetiligi, Trkiye Cumhuriyeti'nin bagimsizligini korumayi ve ayni zamanda Trk toplumunu agdaslastirmayi amalamistir. Atatrk bu konuda syle demistir: "Trk milliyetiligi, ilerleme ve gelisme yolunda ve beynelmilel temas ve mnasebetlerde, btn muasir milletlere muvaz ve onlarla bir ahenkte yrmekle beraber, Trk ictima heyetinin husus seciyelerini ve basli basina mstakil hviyetini mahfuz tutmaktir."26 Atatrkn milliyetilik anlayisi diger devletlerin bagimsizligina saygi gsteren bir milliyetiliktir ve yayilmaci degildir. 27 Atatrk milliyetiligi her trl yayilmaciliga karsidir. Dolayisiyla gereki ve ll bir milliyetiliktir. Atatrk'n bu anlamdaki milliyetiligi eldeki olanaklarin ls disina ikmamaktadir ve Trkiye sinirlari iini kapsamaktadir. Bundan dolayi da Panislamizmi, Pantrklg reddetmistir. Batidaki saldirgan ve emperyalist karakterdeki milliyetilik anlayisi grlmemektedir. Bize has bir ulus anlayisi vardir. Toplumumuzun i yapisina tarihi olusumuna blgesel ve grupsal zelliklerine uygun ve bunlari daima gz nnde bulunduran bir btnlesme ideolojisidir.
28

Bundan dolayi Atatrk n millet

tariflerinde ne milliyetsizlik duygusu vardir, ne de insanlarin kanina, kafatasina gre

25

Zeynep Korkmaz, Milli Mcadele ve Sonrasinda Trklk Suuru, Atatrk Arastirma Merkezi Dergisi C:4, (Kasim 1987), S:10dan ayri basim, s.52,54. 26 Kocatrk age, s. 148. 27 Suna Kili, Atatrk Devrimi, Bir agdaslasma Modeli, Trkiye Is Bankasi Kltr Yayinlari, 3. Basim, Ankara 1983, s. 235. 28 Necati Zincirkiran, Atatrk Milliyetiligi Kemalizm ve Trkiye, S: 55, Istanbul, 1980 s. 9.

120

saf irk arayacak bir isabetsizlik. Atatrk milletimizin dogasina, tarihine ve geleneklerine uymayan, irki rgtlenmeyi esas alan milliyetilik anlayisini medeni ve insani dsncelerle bagdastirmadigindan ve tarihin akisina aykiri buldugundan reddetmistir. 29

Atatrk milliyetiligi bir dayanismayi ifade etmistir. Mill dayanisma ile basariya ulasan Istikll Savasi bunun rnegidir. Devrim milliyetiligi esitlik prensibine dayanir: Renk, dil, irk, din esitligi. 30

3/ 3- ATATRK VE ZIYA GKALP TE ULUS VE ULUSULUK AYRIMI

Ziya Gkalpin Mustafa Kemalin fikirleri zerinde etkili bir dsnr oldugu bir gerektir. Ancak kanimizca Mustafa Kemali Gkalpin birebir fikri takipisi olarak grmek dogru degildir. Bunu konumuz zelinde ulus ve ulusuluk anlayislarinin farklarindan anlamak mmkndr. zellikle din unsuru konusundaki ayrimi ortaya koymak Kemalist ulusu izginin dogrulugunu tespit aisindan nemlidir. Gkalpin ulus (millet) tanimi ie Atatrkn ulus anlayisi birbirinden farklidir. l Gkalp, Ulus, ne irksal ne kavimsel, ne cografi ne siyasal, ne de iradeye bagli bir topluluk degildir. Ulus, dilce, dince, ahlaka ve gzel sanatlar ynnden ortak olan, yani ayni egitimi almis kisilerden olusan bir topluluktur derken, Atatrk, Vatandas
29

Faruk Gventrk, Atatrk Milliyetiligi ve Gerek Atatrklk Kemalizm ve Trkiye, Istanbul, 1981, s. 11-13, 30 Feyzioglu, Eroglu,Gnlbol, age, s.150-151.

121

Iin Medeni Bilgiler kitabinin Millet (ulus) blmnde, Ernst Renana bagli kalaraktan su tanimi yapmaktadir: a) Zengin bir anilar kalitina sahip bulunan, b) Birlikte yasamak konusunda ortak arzu ve uygun grmede samimi olani. c) Ve sahip olunan mirasin korunmasina devam hususunda iradeleri ortak olan insanlarin birlesmesinden meydana gelen topluluga Ulus adi verilir. 31 Bu tanimla da yetinmeyip Atatrk, Trk Ulusunun olusumunda etken olan dogal ve tarihsel olgulari syle siralanmaktadir: a) Siyasal varlikta birlik, b) Dil birligi, c) Yurt birligi, d) Irk ve kken birligi, e) Tarihsel yakinlik, f) Ahlksal yakinlik.
32

Bu tanimlamalar karsilastirildiginda Atatrkn ulusu tek bir geye indirgememe ve onu kltrel bir topluluk olarak degerlendirmede Gkalple birlesirken, ulusu olusturan etkenleri siralamada ondan ayrildigi grlr. Gerekten de dili ve ahlaki ulusal birer ge olarak g rmekle Gkalpe katilan M. Kemal, dini byle bir etken diye kabul etmemekte ve siyasal varlik, yurt, kken ve tarih gibi 4 ayri geyi ieren kendine zg bir grs savunmaktadir. 33

31

Gkalp, Trklgn Esaslari...ndan ve Inan, Medeni Bilgiler..den aktaran, Serafettin Turan, Atatrkn Dsnce Yapisini Etkileyen Olaylar, Dsnrler, Kitaplar, 2. Basim, TTK Yay., Anlara, 1989, s.19.
32 33

Age,s, 19. Age,s, 19.

122

3/ 4- ATATRKN SYLEV VE DEMELERINDE MILLET- ULUS KAVRAMI

a) Millet Atatrkte millet kavrami anahtar kavramlardan birisi durumundadir 34 ve yle bir deger tasir ki, ona skran duyulur, 35 ugruna her sey adanilir, her trl sikintiya katlanilir,36 bunlarin karsiliginda yalnizca takdir ve vgs alinir, 37 bireyi olmakla gurur duyulur 38 ve asla reddedilemez. 39

34

Ernest Gellner, Milliyetilige Bakmak, ev.: Simten Cosar-Saltuk zertrk ve Nalan Soyarik,

Istanbul 1998, s.10-11.

35

Her seyden evvel, byk Trk milletineborlu oldugum nihayetsiz skranlarimi onunbyk

meclisinehitap ettigim minnet ve skran ile ifade ve hulsa etmegi mukaddes bir vazifee addederim.; Ikinci Defa Cumhurbaskani Seildikten Sonra nc Dnem Birinci Toplanma Yilini Aarken, 1 Kasim 1927, Atatrkn Sylev ve Demeleri I-III, A.K.D.T.Y.K., Ankara 1997, T.B.M. Meclisinde ve C.H.P. Kurultaylarinda (1919-1938), Atatrk Arastirma Merkezi Yayinlari, Ankara 1997, s.371.
36

Hayatimin btn safahatinda oldugu gibi, son zamanlarin buhranlari ve felketleri arasinda da

bir dakika gememistir ki hertrl huzur ve istirahatimi, hernevi sahsi duygularimi milletinselmetine ve saadeti namina feda etmekten zevkiyap olmiyayim.; Meclis Reisi seildikten Sonra, 24 Nisan 1920, Atatrkn Sylev ve Demeleri I-III, C. I, s.65.
37

Benim iin dnyada en byk mkaft, milletinen ufak bir takdir ve iltifatidir.; Verdigi Genis

Izahat Mnasebetiyle Meclisin Tesekkrlerini Bildirmesi zerine, 24 Nisan 1920, Atatrkn Sylev ve Demeleri I-III, C. I, s.63.
38

naiz bir ferd olmakla fahir ve gurur duydugum byk Trk milletini; Ikinci Dnem

nc Toplanma Yilini Aarken, 1 Kasim 1925, Atatrkn Sylev ve Demeleri I -III, C.I, s.361.
39

Tarih; bir milletin kanini, hakkni, varligini hibir zaman iinkr edemez.; Erzurum Kongresini

Aarken, 23 Temmuz 1917, Atatrkn Sylev ve Demeleri I-III, C. I s.2; Sivas Kongresini , Aarken, 4 Eyll 1919, Atatrkn Sylev ve Demeleri I-III, C. I, s.7. her milletyasamak mecburiyetindedir.; Akhisar Trk Ocaginda Konusma (5.II.1923), Atatrkn Sylev ve Demeleri I-III, Cilt II, (1906-1938), Ankara 1997, s.97.

123

Atatrke gre millet, genel ve egemen bir kavramdir. 40 Toplumlar her bireyin biraraya gelmesinden olusuyorsa, bireyler de milletle

birlikte vardir. Binaenaleyh beraber yasamakta olan insanlar bir cemiyet teskil eder ki bu cemiyet kendisini teskil eden efradin kuvvetlerinin itimaindan hsil olur. Ve iste irade, hkimiyet denilen kuvvet bu kuvvetten ibarettir; iste bu kuvvet cemiyetin kuvvetidir; ve bu kuvvet cemiyeti teskil eden her ferdin ayri ayri kuvvetine faiktir. 41 . Atatrk lkenin sinirlarina mill sinirlar 42 diyerek, btnlgn saglamayi asil ama olarak belirledigi 43 bu kavrami somut olarak izmistir.
Vatanimizin

hududu olacak bu hududu ihtimal teferruatiyle bilmiyen

arkadaslarimiz vardir. Yeniden fazla teferruata girmek istemedigim iin su suretle izahat verecegim: Sark hududuna elviye- i selseyi dhil ederek tasavvur buyurunuz. Garp hududu Edirneden bildigimiz gibi geiyor. En byk tebeddlt cenup hududunda olmustur. Cenup hududu Iskenderun
40

milleti hkim kilmak; Vatan ve Hrriyet Cemiyetinin Selnik Subesini Kurarken

(1906), Atatrkn Sylev ve Demeleri I-III, C. II, s.1 kuvvet birdir ve o milletindir.; Besinci Dnem nc Toplanma Yilini Aarken, 1 Kasim 1937, Atatrkn Sylev ve Demeleri I-III, C. II, s.423.
41

Bakanlar Kurulunun Grev ve Yetkisini Belirten Kanun Teklifi Mnasebetiyle, 1 Aralik 1921 ,

Atatrkn Sylev ve Demeleri I III, C. I, s.226, Eger bu millet, bu memleket paralanacak olursa umum serefsizligin enkazi altinda sunun, bunun sahs serefi de para para olur.; Harekt-i Millyenin Karakteri (24/25.X.1919), Atatrkn Sylev ve Demeleri C. III, s.11.
42

Halbuki biz bir hudud-u mill kabul ediyoruz.; Itilaf Devletleri, Sovyet Rusya Grcistan ve

Ermenistan Ile Olan Mnasebetleri Hakkinda, 3 Ocak 1921 , Atatrkn Sylev, C. I, s.137.
43

Atatrk, Tasvir-i Efkr gazetesi basmuharriri Velit Ebziyyanin telgrafla sordugu sorulardan asil

maksadi nedir? sorusuna verdigi yanit sudur: Maksadi asl vatanin tamamisini ve milletin istikllini temin etmektir.; Kuvay-i Milliyenin Vaziyeti Hakkinda (13.X.1919), Atatrkn Sylev, C. III, s.137.

124

cenubundan baslar. Haleple Katima arasindan Cerablus kprsne mntehi olur bir hat ve sark parasinda da Musul vilyeti Sleymaniye ve Kerkk havalisi ve bu iki mintikayi yekdigerine kalbeden hat. Efendiler, bu hudut sirf asker mlhazat ile izilmis bir hudut degildir, hudud milldir. Hududu mill olmak zere tespit edilmistir. Bu hud ut dahilinde Trk tasavvur edilmesin ki anasiri islmiyeden yalniz bir cins millet vardir. Bu hudut dahilinde Trk vardir, erkes vardir ve anasiri saire- i islmiye vardir. Iste bu memzu bir halde yasiyan, btn maksatlarini btn mnasiyle tevhidetmis olan kardes milletlerin hududu millsidir. Bu hudut meselesini tesbit eden maddenin ierisinde byk bir esas vardir. Fazla olarak o da bu vatan hududu dahilinde yasayan anasiri Islmiyenin her birinin kendine mahsus olan muhitine, datina, irkina mahsus olan imtiyazati btn samimiyetle ve mukabilen kabul ve tasdik edilmistir. Bittabi buna ait teferruat ve tafsilt yoktur. nk bu tafsilt ve teferruata girmenin zamani da degildir. Insallah, mevcudiyetimiz tahsil edildikten sonra kardesler beyninde hal ve fasledileceginden birakilmis ve teferruatina girisilmemistir. Fakat esas olarak bu maddede mndemitir...
44

Atatrkn millet kavraminin, iki yn bulunmaktadir. Bunlardan ilki soy/irk anlaminda, ikincisi ise siyasal millet anlaminda kullanilmis olmasidir.

44

Mtarekeden Meclisin Ailmasina Kadr Geen Zaman Zarfinda Cereyan Eden Siyasi Olaylar

Hakkinda, 24 Nisan 1920, Atatrkn Sylev, C. I, s.30. Izmirde Amerikan muharrirlerinden Richard Danine verilen ve Figaroda yayimlanan demecinde Pasa hazretleri, Trk topraklari demekle ne murad ediyorsunuz? sorusuna verdigi yanit: Avrupada, istanbul ve Merie kadar Trakya, Asyada Anadolu, Musul arazisi ve Irakin nisfi.; Byk Zaferin Yarattigi Yeni Vaziyeti (13.X.1922), Atatrkn Sylev, C. III, s.67.

125

Milleti siyasal millet anlaminda kullandiginda, devlete bagli ve devleti olusturan unsurlardan45 insan toplulugunu gsteren bir kavrami karsiladigi grlr. Seslendigi veya sz ettigi hangi devlet sz konusu olursa olsun, soyuna ve diger zelliklerine bakmaksizin, o devleti olusturan topluluga millet demistir. Afgan milleti, 46 Alman milleti, 47

Atatrkn milleti soy/irkin karsiligi olarak kullaniminda ise biyolojik irk kavramini karsiladigi grlr. rnegin Yugoslavyadan sz ederken Yugoslav milleti yaninda Sirplarin kurdugu devlet demesi, Sirp kelimesinin soy karsiligi kullanimidir. Yugoslavya Balkanlarda kuvvetli bir hkmet olmustur. Sirplarin byle bir devlet teskil etme ye haklari vardir. 48 Trk 49 milleti kavramini da, bu ynde iki anlamda kullanmis ve su sekilde tanimlamistir:
45

Devletin unsurlari; insan toplulugu, lke ve egemenliktir; VefaToklu ve Bahadir Snmez,

Uluslararasi Iliskiler, Kara Harp Okulu Basimevi, Ankara, 1996, s.2-6.

46

Itimatnamesini Sunan Afgan Ortaelisine Cevap (24.II.1926), Atatrkn Sylev, C. II, s.255;

Afganistan Krali ve Milleti Hakkinda Konusma (20.V.1928), Atatrkn Sylev, C. II, s.269; Afganistanin Istikll Bayrami Mnasebetiyle Tebrik Telgraf (2.IX.1934), Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri IV, A.K.D.T.Y.K. Atatrk Arastirma Merkezi Yayinlari, Ankara 1991, s s.634.
47

Alman Maresali Fon Hinderburgun Vefati Mnasebetiyle Hitlere Bassagligi Telgrafi

(8.VIII.1934), Atatrkn Tamim, s.633.

48 49

.; Bursada Sark sinemasinda Halkla Konusma (22.I.1923), Atatrkn Sylev, C. II, s.73. Osmanli devleti dneminde Trk kelimesinin cahil kyl anlaminda da kullanildigi gz nne

alindiginda; Trkiyenin sahibi ve efendisi kimdir? Bunun cevabini derhal birlikte verelim: Trkiyenin sahib-i hakiksi ve efendisi, hakik mstahsil olan kyldr. O halde, herkesten daha ok refah, saadet ve servete mstahak olan kyldr. Binaenaleyh, Trkiye Byk Millet Meclis Hkmetininsiyaset-i iktisadiyesi bu gaye-i asliyeyi istihsale mtufdur. [nc Toplanma Yilini

126

Trk milletinin teessssnden messer oldugu grlen tabii ve tarihi vakialar sunlardir: A. Siyasi varlikta birlik, B. Dil birligi, C. Yurt birligi, D. Irk ve mense birligi, E. Tarih karabet, F. Ahlki karabet. Trk milletinin tesekklnde mevcut olan bu sartlar diger milletlerde kmilen yok gibidir. Daha mmi bir tarif yapabilmek iin, diyelim ki bir cemiyete millet diyebilmek iin bu sartlar, ayni zamanda kmilen ve kismen, bir arada bulunmak lzimdir. 50

b) Milliyetilik ve Irkiliga Yaklasimi

Atatrkte milliyetilik Trkiye devletinin bir dayanagi51 ve bir gerekliliktir. 52 . Mill bagimsizliga aykiri her sey reddedilir;
53

tam bagimsizlik ve kayitsiz sartsiz

mill egemenlik esastir. 54 Mill varlik hibir seyle degisilemez.

Aarken, 1 Mart 1922, Atatrkn Sylev, C. I s.240.] sznde yalnizca ekonomik bir yaklasim , dsncesinin degil, sosyopsikolojik bir yaklasimla kaldirilmasi dsncesinin var oldugu da degerlendirilebilir.
50

bu olumsuz

degerlendirmenin ortadan

Atarrlk, C.3 , Haz: Genelkurmay Baskanligi, Milli egitim ve Spor Bakanligi yayinlari

Istanbul, 1984, s.550-551.

51

Yeni Trkiyenin istinatghi olan millet ve milliyet fikrinin inkisafi iin senelerce muvaffakiyetle

telkinat ve nesriyatta bulunmus olan Trk Ocaginin millhi zafer dolayisile gnderdigi tebrikta tesekkr ve temenniyati mahsusasina istirak ederim efendim.; Istanbul Trkocagi Genel

127

Ben yasabilmek iin mutlaka mstakil bir milletin evldi kalmaliyim. Bu sebeple mill istikll bence bir hayat meselesidir. Millet ve memleketin menafii icabettirdigi takdirde beseriyeti teskil eden milletlerden her biriyle medeniyet muktezasindan olan dostluk ve siyaset mnasebatini byk bir hassasiyetle takdir ederim. Ancak benim milletimi esir etmek isteyen herhangi bir milletin de bu arzusundan s arfinazar edinceye kadar baman dsmaniyim. 55 Mill benlik ve duygulardan uzaklasilmasinin sonulari ok agirdir, mill benlik ve duygular yok edilmeden hibir millet yok olmaz. Bahusus bizim milletimiz, milliyetinden tegafl edisinin ok aci cezalarini grd. Osmanli Imparatorlugu dahilindeki akvami muhtelife hep mill akidelere sarilarak, milliyet mefkresinin kuvvetiyle kendilerini

Sekreterinin Mill Zafer Tebrikine Verilen Cevap (20.XI.1922), Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannemeleri C. IV s.506-507.
52

Baska programdan seecegimiz mebuslar iin firkamin mntehibi sanilere dikkat noktasi olarak

gsterdigim evsaf yalniz lik Cumhuriyeti, milliyeti ve samimi olmaktir.; Ikinci Semenlere Beyanname (20.IV.1931), Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannemeleri C. IV, s.605.
53

Trkiye Byk Millet Meclisi Kurulusu Gnne Ait Hatiralar (22.IV.1921) , Atatrkn Sylev

ve Demeleri C. III, s.31.

54

Trkiye Byk Millet Meclisinin btn programlarinin umdesi su iki esastir:

Istiklli tam, bilkaydu sart hkimiyeti milliye.; Istanbul Gazeteleri Temsilcilerine (16.I.1923), Atatrkn Sylev ve Demeleri C. II, s.61.
55

Memleket ve milletin hayat ve tisine olan muhabbet ve hrmetimden dolayi huzurunuzda bir

noktai hakikati izaha mecburum. Vatandaslar, vatandasiniz herhangi bir sahsi istediginiz gibi sevebilirsiniz. Kardesiniz gibi, arkadasiniz gibi, babaniz gibi, evldiniz gibi, sevgiliniz gibi sevebilirsiniz. Fakat bu sevgi sizi, mevcutiyeti milliyetinizi btn muhabbetlerinize ragmen herhangi bir sahsa, herhangi bir sevdiginize saik olmamalidir. Bunun aksine hareket kadar byk hata olamaz. Bir millet iin,bir millet varligi, bir millet serefi ve haysiyeti, bir millet byklg iin bukadar hata olamaz.; Samsun gretmenleriyle Konusma (22.IX.1924) Atatrkn Sylev ve Demeleri C. II, s.203.

128

kurtardilar. Biz ne oldugumuzu, onlardan ayri ve onlara yabanci bir millet oldugumuzu sopa ile ilerinden, kogulunca anladik. Kuvvetimizin zaafa ugradigi anda biz tahkir, tezll ettiler. Anladik ki, kabahatimiz kendimizi unutmakligimizmis. Dnyaninbize hrmet gstermesini istiyorsak evvel bizim kendi benligimize ve milliyetimize bu hrmeti hissen, fikren, fiilen btn efal ve harektimizla gsterelim; bilelik ki mill benligini bulmayan milletler baska milletlerin sikridir. Mevcudiyeti milliyemizle dsman olanlarla dost olmiyalim. 56 Kendi gcne gven esastir, varligina sahip ikilmalidir. Derhal bildik ki bana iten sevgilerini haykiranlar; yarim asirdan beri byk Trk ulusunun tam anlamile millet olmasina alisan, onunla en modern bir Trk devleti kurmak iin insanlik fedakrliklarinin hi birini kendilerinden esirgemeyen, kltr, idare, intizaam, devlet anlamlarini en son ilm telkkilere gre tebellr ettirmege alismis ve alisan yksek arkadaslarimdir. Bu dnyadan gerek Trk milletine veda edeceklerin ocuklarina, kendindensonra yasayacaklara, son sz bu olmalidir: Benim Trk milletine, Trk Cumhuriyetine, Trklgn istikbaline ait devlerim bitmemistir, siz onlari tamamlayacaksiniz. Biz de sizden sonrakilere benim szn tekrar ediniz.Bu szler bir ferdin degil, bir Trk ulusu duygusunun ifadesidir. Bunu, her Trk bir parola gibi kendinden sonrakilere mtemadiyen tekrar etmekle son nefesini vverecektir. Her Trk ferdinin son nefesi, Trk ulusunun
56

; Konya Genleriyle Konusma (20.III.1923), , Atatrkn Sylev ve Demeleri I III, C. II, -

s.147.

129

nefesinin snmiyecegini, onun ebedi oldugunu gstermelidir. Yksek Trk, senin iin yksekligin hududu yoktur. Iste parola budur. 57

Trk milletini, manevi kuvveti yksek bir millet olarak tanimlamistir: Efendiler, ben de bazi arkadaslarim gibi garp milletlerini, btn dnyanin milletlerini tanirim. Fransizlari tanirim. Almanlari, Ruslari ve btn dnyanin milletlerini sahsan tanirim ve bu muarefm de harb sahalarinda olmustur, ates altinda olmustur. lm karsisinda olmustur. Yemin ederek size temin ederimki, bizim milletimizin kuvve- i mneviyesi btn milletlerin kuvve- i mneviyesinin fekindedir. 58 Bunun yaninda milletimizi yce bir millet olarak grmstr. Efradimizi meth senadan ok yksek grrm. Zaten bu milletin evldi baska trl tasavvur edilemez. Bu milletin evltlarinin fedakrliklari,

kahramanliklari iin vahidi kiyas bulunamaz. Efrdimiz hakkinda yeni bir sey ilve etmek isterim: Kahraman Trk neferi Anadolu muharebelerinin mnasini anlamis, yeni bir mefkure ile muharebe etmistir 59 Trk milletini bir araya getiren unsurun din veya mezhep degil de milliyet duygusu olmasi, Atatrkn milliyetilik anlayisinin hareket noktalaridir.

57

Mlkiyenin Kurulus Yildnm Dolayisile Gnderilen Yazi (11.XII.1935), Atatrkn Tamim,

Telgraf ve Beyannemeleri IV, s.651-652.

58

; Erkni Harbiye-i Umumiye Reisi Ismet Beyin Umumi Vaziyet Hakkindaki Demece

Mnasebetiyle, 8 Temmuz 1920, , Atatrkn Sylev ve...C. I, s.85. Trk milleti, gzel her seyi, her meden, her yksek seyi veser, takdireder.; Nevyorktan istanbula Uan Amerikali Tayyareciler Hakkinda (3.VIII.1931), , Atatrkn Sylev ve...C. , s.131.
59

Sakarya Meydan Muharebesi Hakkinda, 19 Eyll 1921, , Atatrkn Sylev ve...C. I , s.197.

130

Milletin, en idamei mevcudiyet iin efradi arasinda dsndg rabitai mstereke, asirlardan beri gelen sekil ve mahiyetini tebdil etmis, yani millet, din ve mezheb irtibat yerine, Trk milliye rabitasiyle efradini toplamistir. 60 Atatrk dsman dahi olsa diger milletleri asagilamamis, 61 karsilikli anlayis ierisinde vmstr.
62

Dnyadaki barisin saglanabilmesi iin tm milletlerin

birbirlerine karsi saygili olmasi gereklidir.

Insanlari mesut edecegim diye onlari birbirine bogazlatmak gayri insan ve son derece teessfe sayan bir sistemdir.Insanlari mesut edecet yegne vasita, onlari birbirlerine yaklastirarak, onlara birbirlerini sevdirerek, karsilikli maddi ve mnvi ihtiyalarini temin yarayan hareket ve enerjidir. 63 Btn milletler birlikte alismali ve dost olmalidir. Biz iktisadi genisligin temelini de, ancak her milletin refahla yasamaga ve ilerlemege hakki oldugunu teslim eden bir zihniyetle, btn milletlerin birlikte alismalari yolunun bulunmasinda buluyoruz. 64

60 61

Ankara Hukuk Fakltesinin Ailisinda (5.XI.1925), , Atatrkn Sylev ve.. C. II..., s.249. Izmirin Yunanlilardan kurtarilisini m teakip, Izmire geldiginde zerinden yrmesi iin nne

serilen Yunan bayragini ignememesi gibi

62

Kendisi pek necip olan, hrriyet ve istikllini btn dnyaya tanitmak iin kanlar dken, inkilplar

yapan byk bir milletin gzide evldidir.; Claude Farrre Serefine Verilen ay Ziyafetinde (18.VII.1922), Atatrkn Sylev ve...Cilt II, s.37.
63 64

Balkan Konferansi yeleriyle Konusma (25.X.1931), , Atatrkn Sylev ve...C. II, s.306. Drdnc Dnem Ikinci Toplanma Yilini Aarken, 1 Kasim 1932,, Atatrkn Sylev ve...

C. I, s.389-390. Beseriyetin huzur ve saadeti iin btn milletlerin bizim gibi hakik dost olmasini temenni ederim. Yunan Basvekili ve Bazi Nazirlarin Ankarayi Ziyaretleri Esnasinda, Nazirlari ankayada Kabulnden Sonra Aksam Istanbula Giderken Yolda Basvekil Ismet Pasaya ektigi Telgraf (11.IX.1933), Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannemeleri C. IV.., s.621.

131

Milletler bir ailedir. 65 Diger milletlerin inanlarina, geleneklerine ve milliyetlerine saygi duyar.
66

Trk varligina dsman olmamak kaydiyla, diger

milletleri dost ve kardes olarak grr. Vakaa bize milliyetperver derler. Fakat biz yle milliyetperveriz ki, bizimle tesriki mesai eden btn milletlere hrmet ve riayet ederiz. Onlarin btn milliyetlerinin icabatini taniriz. Bizim milliyetperverligimiz herhalde hodbinane ve magrurane bir milliyetpervelik degildir ve bahusus biz Islm oldugumuz iin, Islamiyet nokta-i nazarindan bizim mmetiligimiz vardir ki, milliyetperverligin izmis oldugu daire- i mahdudeyi nmterahi bir sahaya nakleder. 67 Atatrkn Trk varligina dsman olan tutumlara karsi tavri ok kesin ve kararlidir. Milletleri ykselten bu hvasa bir mil daha ilve edelim; intikam hissi Milletlerin kalbinde hissi intikam olmali. Bu alelde bir intikam degil, hayatina, ikbaline, refahina dsman olanlarin mazarratlarini izaleye matuf bir

65

Sizin gibi kahramanlar; milletleri, birbirinin saadetleri ve kaderlerile alkadar olan bir aile efradi

haline getirirler.; Nevyorktan Istanbula Uan Amerikali Tayyarecilere Deme (3.VIII.1931), Atatrkn Sylev ve...C. III, s.131.
66

Efendiler, hibir millet, milletimizden ziyade ecnebi unsurlarin itikadat ve dtina riayet

etmemistir. Hatt denilebilir ki edyani saire erbabinin dinine ve milliyetine riayetkr olan yegne millet bizim milletimizdir.; Ankara Ileri Gelenleriyle Bir Konusma (28.XII.1919), Atatrkn Sylev ve...C. II, s.9.
67

Erzurum Milletvekili Durak ve Arkadaslarinin, Sark Cephesi Kuvvetlerinin Mtecavizlere

Karsi Mukabele Etmemeleri Sebeplerinin Bildirilmesi Hakkinda Sual Takriri zerine, 14 Agustos 1920, Atatrkn Sylev ve...C. I, s.102. Trkler btn meden milletlerin dostudur Memleketler muhteliftir, fakat medeniyet birdir ve bir milletin terakkisi iin de bu yegne medeniyete istirak etmesi lzimdir.; Kltr Hakkinda (29.X.1923), Atatrkn Sylev ve...C. III, s.90-91.

132

intikamdir. Btn dnya bilmelidir ki, karsiizda byle bir dsman olduka onu affetmek elimizden ge lmez ve gelmiyecektir. 68 Yine Atatrkn gerek dsnce yapisini olustururken gerekse sylevlerinde irkilik dsncesine sahip olmadigi aika grlmektedir. rnegin Atatrkn okudugu kitaplardan Dr. George Montandonun Irk ve Irklar kitabinda zellikle isaretledigi su blm dikkat ekicidir: ..Dixonun ayni kafatasi endeksine sahip halklarin genetik akrabaligi temeline dayanarak yapmaya alistigi irk siniflandirmasi kadar yapay bir sinflandirma yoktur.69 Kitabin bir baska blmnde ise saf irk fikri iin yapilan degerlendirme zerinde durmustur: Baslangita saf irk yoktur. Saf irklar yavas yavas artan bir gelismeden kaynaklanmistir. Alisilagelmis inancin tersine ilk tarih ve tarih ncesinde bugnknden daha saf irklar grlmemistir.70 Eugene Pittardin Irklar ve Tarih, Tarihe Etnolojik Giris kitabinin ilk blmndeki irk kavrami ile ilgili blm Atatrkn zelikle dikkatini ekmis ve bu satirlarin altini izmistir: ... Irk szcg tamamen yanlis olarak kullanilmaktadir. Irk bir fiziki tipi temel olarak dogal bir grubu temsil etmektedir. Bu kavramin tamamen yapay gruplamalar olan halk, milliyet, dil gelenekler gibi kavramlarla genellikle hibir ilgisi yoktur. Bu kavramlar antropolojik kavramlar degillerdir. Sadece rn olduklari tarihle ilgilidirler. Iste bunun iindir ki; bir brton irki yoktur. Fakat Brton halki
68 69 70

Adana iftileriyle Konusma (16.III.1923), Atatrkn Sylev ve Demeleri...C. II, s.120. Atatrkn Okudugu Kitaplar , Anitkabir Dernegi Yay. C. 23 ,Ankara, 2001, 42. Age, s. 44

133

vardir. Bir Fransiz irki yoktur, bir Fransiz halki vardir. Bir aryan irki yoktur, Aryan dilleri vardir. Bir Latin irki yoktur, Latin uygarligi vardir...
71

Atatrkte

irk, basli basina milletin olusumunda temel degildir.

72

Yaklasimlarinda irk kavramini ok az ve yalnizca millet duygusuna vurgu yaparken kullanmistir. 73 Ancak biyolojik zellikleri vurgulamak istediginde, bu kavrami kullanmaktadir.
74

Ayni soydan gelse bile diger devletleri, irki bir yaklasimdan

uzak, bir kardes gibi degerlendirir. 75

71 72

A.e, C.22, s.227. ayrica bu konuda ayrintili bilgi iin bakiniz: Turan, age, s. 43, 47. Ayni irktan olmakla beraber, Irak baska bir sey, Yemen baska bir sey, Suriye baska bir sey ve

Hitta-i Hicaziye de bambaska bir seydir.; Saltanatin Yikildigina Dair Verilen Karar Mnasebetiyle, 1 Kasim 1922, Atatrkn Sylev ve...C. I, s.292.
73

Buna en nemli rnek, Genlige Hitabesindeki muhta oldugun kudret damarlarindaki asil

kanda mevcuttur. szdr.

74

Efendiler; cihanda spor hayati, spor lemi ok mhimdir. Buna siz mtehassislara izahtan

mstagniyim. Bu kadar mhim olan spor hayati, bizim iin daha mhimdir. nk irk meselesidir. Irkin islah ve ksayisi meselesidir. Efendiler; Trk irkinda mazinin mesum, menfi, bmana izleri kalmistir.; Trk Sporculari Ile Bir Konusma (30.IX.1926), Atatrkn Sylev ve...Cilt II, s.261-262, Trk irkinin necip gzelliginin daima mahfuz oldugunu gsteren dnya hakemlerinin bu Trk ocugu zerindeki hkmlerinden memnunuz. Sunu ilvve edeyim ki, Trk irkinin dnyanin en gzel irki oldugunu tarih olarak bildigim iin, Trk kizlarindan birinin dnya gzeli intihap olunmus olmasini, ok tabi buldum asil ugrasmaga mecbur oldugunuz sey, analarimizin ve atalarinizin olduklari gibi, yksek kltrde ve yksek fazilette dnya birinciligini tutmaktir.; Keriman Halisin Dnya Gzeli Seillmesi (3.VIII.1932), Atatrkn Sylev ve...C. III, s.132-133.
75

Binaenaleyh

Trkiye,

Azerbaycan

kard esine

kendi

nokta-i

nazarlarini,

hissiyat-i

uhuvvetkranesini ve tiye ait btn mtalatini iblag etmistir ve Trkiye Azerbaycana kumandan

134

1932de toplanan ilk Trk Tarih Kongresinde, irk sorununun, zerinde durulan ana konulardan biri oldugu bilinmektedir. Atatrk, Kongre tartismalarini

degerlendirirken son noktayi koyarak Batinin stn irk fikirlerinin temelsizligi zerinde durmaktadir:

Bir haftadan beri huzurunuzda sz syleyen arkadaslarimiz ispat ettiler ki, Avrupalilarin hkmetmek amacini gzeterek ortaya attiklari irk kuraminin bilimsel bir kiymeti yoktur Biz, btn dnyada yasayan insanlari, Avrupalilar gibi ve onlar derecesinde hukuka sahip adam evlatlari sayiyoruz. 76 Din yani Mslmanlik aisindan ayni tutum geerlidir, diger Mslmanlarin bagimsiz yasamasi ve ilerlemesini arzu eder. Ancak, siyasal anlamda Panislmizm tr yaklasimlardan uzak durur. Bu yaklasimini syle dile getirmistir: Efendiler, Panislmizmi ben syle anliyorum: Bizim milletimiz ve onu temsil eden Hkmtimiz bittabi dnya yznde mevcut bilcmle dindaslarimizin

gndermis, zbit gndermis, her sey gndermistir.; Mill Mcadele Biran Evvel Muvaffak Olmak Iin Subaylardan kitalar Teskili, Milletvekillerinin Gnll Kuvvetler Teskil Etmeleri ve Subaylarin Yanlarindaki Hizmet Erlerinin Alinmasi Hakkindaki Takrir Mnasebetiyle, 12 Temmuz 1920, Atatrkn Sylev ve...C. I, s.90. iki kardes millet (Azerbaycan, Trkiye); Azerbaycan Elisi Ibrahim Abilofa (14.X.1921), Atatrkn Sylev ve...C. II, s.22. Azerbaycanin Asyadaki kardes hkmet ve milletler iin bir temas ve telki noktasi oldugu grlr.; Azerbaycan Elisi Ibrahim Abilofun Sylevine Cevap (18,X.1921), Atatrkn Sylev ve...C. II, s.24. Afgan ve Iran gibi kardes byk milletlerle, Drdnc Toplanma Yilini Aarken 1 Mart 1923, Atatrkn Sylev ve..,C. I, s.319.
76

Birinci Trk Tarih Kongresi. Konferanslar-Mnakasalar, T.C. Maarif Vekleti, s.607den aktaran: Turan, age, s.44.

135

mesut ve mreffeh olmasini isteriz. Dindaslarimizin muhitat-i muhtelifde vcuda getirmis olduklari heyeti itimaiyenin mstakilen yasamasini isteriz. Bununla hali bir zevk ve sadet duyariz. Btn beseriyet- i islmiyenin, dnya- yi Islmiyetin refah ve saadeti kendi refah ve saadetimiz gibi kiymetlidir! Ve bununla ok alkadariz. Ve btn onlarin dahi ayni suretle bizim saadetimizle alkadar olduklarina sahidiz. Ve bu her gn mncelidir. Fakat Efendiler! Bu heyeti itimaiyenin byk bir imparatorluk, maddi bir imparatorluk halinde bir noktadan sevk ve iderisini dsnmek istiyorsak bu bir hayaldir! Ilme, mantiga, fenne muhalif bir seydir! Efendiler dikkat buyurunuz ve bir hakikat- i tarihiye, bir hakikat- i fenniye ve ilmiye olarak daima hatirda tutunuz ki bir cism- i siyasinin hududunu geemiyecegi bir gaye- i kuvve vardir! 77 Turancilik ve Panislmciligi kabul etmez. 78 4 Mart 1920de ekilen ve basinin dikkate alacagi konulari belirten telgrafta Alemi Islam hakkindaki nesriyatta Turanizm ve Panislmizm propagandasindan tevvekki ederek Asyadaki hareketlerin Mslman milletler tarafindan kendi hudutlari ve milliyetleri dahilinde naili istiklal olmak davasindan ibaret bulundugunu iln etmek. denilerek sinirlama getirilmistir;

77

Bakanlar Kurulunun Grev ve Yetkisini Belirten Kanun Teklifi Mnasebetiyle, 1 Aralik 1921 ,

Atatrkn Sylev ve... C. I, s.215.

78

Basinin Dikkate Alacagi Hususlar (4.III.1920), Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannemeleri

C. IV. s.251, General Harbord ile yapilana grsmeden sonra 15. K. Kumandanligin agnderilen telgraftan: Ceneal ayrica Erzurumda kirk bin kisilik bir kuvvetin cem edilerek Ermenistana

taarruz ve bu suretle Turanilik gayesinin istihsaline alisilacagi hakkindaki sayiat mevcut oldugunu ifade etmistir. Cevaben bunun katiyyen asil ve esasi olmadigi ve tekmil vilyati sarkiyedeki kuvvetin on bin kadar bulundugu ifade edilmistir.; Sivasta Gl. Harbord Heyeti Ile Yapilan Konusma (21.IX.1919), Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannemeleri C. IV.., s.81.

136

Gerek irkilik, gerekse dincilik yapmanin dnya devletlerinin tepkisini almaktan ve dsman kazanmaktan baska bir yarari olmayacagini ne srer: Efendiler; byk ve hayal seyleri yapmadan yapmis gibi grnmek yznden btn dnyanin husumetini, garazini, kinini bu memleketin ve milletin zerine celbettik. Biz Panislmizmiyapmadik. Belki yapiyoruz, yapacagiz dedik. Dsmanlar da yaptirmamak iin bir an evvel ldrelim! dediler. Panturanizm yapmadik! Yapariz, yapiyoruz dedik, yapacagiz dedik ve yine ldrelim dediler! Btn dava bundan ibarettir. 79 Trk devleti ierisinde yasayan ve bu devletin hukukuna uyan herkesin hibir ayrim gzetilmeksizin esit kabul etmis, haklari gvence altina alinmistir. 80

Atatrklgn ilkeleri olan Devletilik, Halkilik, Liklik, Cumhuriyetilik ve Inkilpilik aslinda tamamen millet ve milliyetilik kavramlarina hizmet eden birer aratirlar. nk, bu ilkelerden herhangi birisi gzardi edilirse, onunla birlikte

79

Bakanlar Kurulunun Grev ve Yetkisini Belirten Kanun Teklifi Mnasebetiyle, 1 Aralik 1921

Atatrkn Sylev ve... C. I, s.216.

80

Biz onlarin (gayr-i mslimler) hertrl hukuk -u tabiiyetlerini temin ederek beynel anasir bir

mvazenet ve ahenk ihyasini mekaasid-i esasiyemizden addedecegiz.; Teskilt-i Millye (11.X.1919), Atatrkn Sylev ve... C. III, s.4. Rumeli ve Anadolunun btn Mslman halkini temsil eden ve Osmanli Imparatorlugunun Anadolu ve Rumelideki btn vilyetlerinin temsilcilerinden mrekkep olan Sivas Mill Kongresi 4 Eyll 1919da bir araya gelmistir. Gayeleri sunlardir: Memleket halkinin ekseriyetinin arzularini yerine getirmek btn azliklari himaye altinda bulundurmak btn vatandaslara can, mal ve adalet yolundaki haklarini teminata baglamak., Sivas Kongresi Kararlari ve Bir Amerikan Tetkik Heyetinin Gnderilmesi Hakkinda (9.IX.1919), Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannemeleri C. IV, s.65.

137

agdas anlamda olusturmaya alistigi Trk milleti kavrami yikilacak ve bununla beraber Trk devletinin varligi tehlikeye girecektir. 81 Atatrkn Genlige Hitabesinde ve Onuncu Yil Nutkunda yer alan su ifadeler incelendiginde Trk Genligine ve milletimize verdigi mesajda bunu vurgulamaktadir. Ey Trk Genligi! Birinci vazifen, Trk Istikllini, Trk Cumhuriyetini ilelebet muhafaza ve mdafaa etmektir. Mevcudiyetini ve istikbalini yegne temeli budur. Bu temel, senin en kiymetli hazinendir Ey Trk Istikbalinin evldi! Iste; bu ahval ve serait iinde dahi, vazifen; Trk Istikll ve Cumhuriyetini kurtarmaktir! Muhta oldugun kudret damarlarindaki asil kanda mevcuttur! 82 Az zamanda ok ve byk isler yaptik. Bu islerin en byg, temeli, Trk kahramanligi ve yksek Trk kltr olan Trkiye Cumhuriyetidir. Mill kltrmz muasir medeniyet seviyesinin stne ikaracagiz.

81

Bizim bugn yeniden millete hatirlatmayi faydali grdgmz esas noktalar sunlardir: 1Cumhuriyet Halk Firkasinin Cumhuriyeti, milliyeti, halki, devlti, lik ve inkilpi vasiflari onun degismiyen bariz mahiyetidir. A- Mill mefkreye sadik kalmak, B- Milletin irade ve hakimiyeti, devletin vatandasa ve vatandasin devlete, karsilikli vazifelerinin hakkiyle ifasini tanzim yolunda kullanmak, C- Ferdi mesai ve faaliyeti esas tutmakla beraber mmkn oldugu kadar az zaman iinde milleti refaha ve memleketi mamuriyete eristirmek iin milletin umumi ve yksek menfaatlerinin icap ettirdigi islerle bilhassa iktisadi sahada devleti fiilen alakadar ve faal kilmak.; Seim Dolayisile Millete Beyanname (20.IV.1931), Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannemeleri C. IV..., s.606.

82

Atatrk, age, s. 1194,1196.

138

 Trk milletinin karakteri yksektir. Trk milleti aliskandir.. Trk milleti zekidir. nk Trk milleti mill birlik ve beraberlikle glkleri yenmesini bilmistir Bugn ayni inan ve katiyetle sylyorum ki, mill lkye, tam bir btnlkle yrmekte olan Trk milletinin byk millet oldugunu btn medeni lem, az zamanda, bir kere daha taniyacaktir. Ne mutlu Trkm diyene! 83

3/ 5 - KEMALIZMIN ULUSAL KIMLIGI INSASI

Trk ulus kimliginin insasinda dil ve tarih konulari nemli bir yer tutmustur. Milliyeti ideoloji, ulusa dayanan toplumu yaratmak iin dil ve tarih konularina byk nem vermistir. Bu baglamda Arap harfleri birakilarak Latin harfleri kabul edilmis, okuma-yazmanin arttirilmasi iin Millet Mektepleri ailmistir. "Trk" kavramini asagilama olarak kullanan ve "Osmanli" kavramina dayanan tarih anlayisi yerine ulusal nitelikli tarih anlayisini yerlestirmek amaci ile 1930 yilinda Trk Tarihi Tetkik Encmeni kurulmustur. Bu kurulusla birlikte Avrupali Trkologlarin yardimiyla Trk Tarih Tezi ortaya atilmistir. Buna gre, dnyadaki btn uygarliklarin temeli Orta Asya'daki anayurtlarindan btn dnyaya g etmek zorunda kalan Trkler tarafindan tasinan Trk uygarligidir. Bu tez sayesinde yaratilmak istenen ulusal tarih yoluyla ulusal bilincin asilanmasi amalanmistir. 84

83 84

Onuncu Yil Sylevi (29.X.1933), Atatrkn Sylev ve Demeleri C. II, ...s.318-319. Oran, Atatrk Milliyetiligi, s.155.

139

Yine tam anlamiyla uluslasmayi gereklestirmek iin 1931 yilinda Trk Dili Tetkik Cemiyeti kurulmustur. Bu Cemiyet'in amaci, Atatrk'n dedigi gibi, "Trk dilini yabanci diller boyundurugundan kurtarmak"tir. 85 1932 yilinda Birinci Trk Dil Kurultayi toplanmis ve bu kurultayda Trk Tarih Tezi'ne benzer biimde Trk dilinin zl bir temeli oldugu yaklasimi ortaya ikmistir. Bu yaklasim, 1936 yilinda GnesDil Teorisi'ni dogurmustur. Atatrk milliyetiligi, ulusal devleti kullanarak bir ulus olusturmak isterken homojen bir yapi olusturmayi amalamistir. Bu amala, etnik ve sinifsal stnlk dsncelerini reddetmistir. Trkiye'de azinlik statsnde sadece Ermeni, Rum ve Yahudiler bulunmaktadir. Bunlar da yurttastirlar. Sinifsal stnlkler kabul edilemez. Recep Peker Trk Devrimi'ni degerlendirirken sunlari belirtmistir: "Trkiye Cumhuriyeti halki bir varliktir. Trkiye Cumhuriyeti'nin gttg ana politika izgilerinden halkiligi ilk sylememin sebebi, sinif ihtilli karsisinda bizim vaziyetimizin ne oldugunu gstermek iindir Biz halkiyiz, halki demek, ulus iinde hibir imtiyaz ve stnlk tanimayan ve her ferdini teki kadar hak ve seref sahibi sayan, ekonomik alanda birini tekine, isiyi patrona, patronu isiye mahkm edecek, mstehliki mstahsilin eline dsrecek vaziyetlere msaade etmeyen bir varlik demektir. Bu varlik, btn bu unsurlari msav hakta ve serefle bir halk yigini tanir, aralarinda birtakim farklar varsa bunu hayatin icabi, is blmnn bir zarureti sayar."86 Trkiye'de giderek devlet otoritesinin gelistigi bir ortamda Avrupa'da da otoriter gelismeler hiz kazanmistir. Byle bir ortamda yapilan isler ulusal niteliklerle ve

85 86

Kocatrk ,age, s. 140. Recep Peker, Inkilap Dersleri, 4. Basim, Iletisim Yay. Istanbul, 1984, s. 54.

140

kavramlarla

aiklanmistir.

Halkilikla

desteklenen

milliyetiligin

Trkiye'de

yayilmasi, 1931'de kapatilan Trk Ocaklari'nin yerine kurulan Halkevleri araciligiyla olmustur. 87 Halkevleri, 1931 yili Subat ayinda kurulmus ve hizli bir sekilde rgtlenerek ok gemeden lkenin her ksesinde ya bir Halkevi ya da bir Halk Odasi ailmistir. Halkevlerinin kurulmasindaki amaci Recep Peker syle aiklamistir: "Tm vatandaslarini ortak bir kltr alismasi iinde toplamak, halki bir arada egitmek ve alismaya alistirmak, genligi yetistirmek, halki bilinli ve ortak dsncelere bagli bir ulus olarak yetistirmek, kitlelere siyasal terbiye vererek demokrasiye hazirlamak, devrim ilkelerinin halk tarafindan anlasilmasina ve benimsenmesine alismak."88 Halkevleri araciligiyla ulus olmanin baslica kosulu olan kltr birligi saglanacak ve milliyetilik ideolojisi tm lkeye yayilacaktir.

3/ 6 - KEMALIST ULUSULUK, TARIH VE DIL ALISMALARI

Atatrkn

bizzat baslattigi ve nderlik ettigi dil ve tarih alismalari ulusal

kimligin pekistirilmesinde byk rol oynamistir . Bu alismalarin ilk ikis noktasi Trkleri hor gren Avrupa merkezci tarih anlayislarini rtmektir. Tarih alismalari ve yeni retilen Gnes- Dil teorisi bu eksende dsnlmelidir. Atatrk 27 Eyll 1923'te verdigi bir demete syle demektedir:

87 88

Oran, age, s. 201. Anil een, Kltr ve Politika, Hil Yay. Istanbul, 1984, s. 217.

141

"Asirlardan beri dsmanlarimiz Avrupa akvami arasinda Trklere karsi kin ve husmet fikirleri telkin etmislerdir. Garp zihinlerine yerlesmis olan bu fikirler, husus bir zihniyet vcuda getirmislerdir. Bu zihniyet hl her seye ve btn hadisata ragmen mevcuttur. Ve Avrupa'da hl Trk'n her trl terakkiye hasim bir adam oldugu manen ve fikren inkisafa gayr mstait bir adam oldugu zannedilmektedir. Bu azim bir hatadir. Cevabimi basitlestirmek iin size su misali serdedecegim. Farzediniz ki, karsinizda iki adam var; bunlardan biri zengin ve emrine her trl vesait mheyya; digeri de fakir ve elinde hibir vasita mevcut degil. Bu vesait farkindan baska ikincinin manev ruhu da digerinden hi farki ve maduniyeti yoktur. Iste Avrupa ile Trkiye yek digerine karsi bu vaziyettedir."89 Kemalist nderlige gre Trklerin dnya tarih iindeki rolleri kltlms adeta yok sayilmistir. yleyse Tarihi Batinin elinden kurtarmak lazimdir. Trk Tarihi ve onun bir parasi olan dil tezi Avrupa merkezci tarih teorilerne karsi gelistirilmistir. Trk tarihi Batinin elinden kurtarilmaya alisilmistir. "Din devleti" dsncesine karsi "ulus devleti" dsncesinin zaferi, agdaslasma yolunda belli bir dogrultuda birbiri arkasina gelebilecek bir dizi reformlarin kapisini atigi bir sirada yeni Trkiye'nin laik bir anlayisa dayanarak kurulmasi "mmet ideolojisi"ni tasfiye etmis ve yeni devlet, "ulus" kavrami erevesinde toplanmistir. 90 Yeni tarih anlayisi da buna gre degismis ve gelismistir. Atatrk'n tarih bilinci, olaylari tarihsel gelisimi ierisinde grecek ve degerlendirebilecek bir tarih kltrne dnstg gibi, Trk tarihinin gerek

89 90

Mustafa Kemal Atatrk, Sylev ve Demeleri, C.1, 3 Basim, TTK Basimevi, Ankara, s. 64. Sina Aksin, Trkiye Tarihi, C.4, Basaran Matbaasi, Istanbul, 1989, s.422.

142

boyutlari ve ierigi ile ortaya ikarmayi ama edinen bir tarih tezine ve alismalarina yol amistir. Trklerin ulusal tarihinin arastirilmasi, Islamiyetten nce ve sonra geirdigi evrelerin ortaya ikarilmasi ile Avrupalilarin Trkleri sadece bir "istilaci kavim" olarak grmelerinin nne geilmesi; dolayisiyla Trklerin uygarlik alaninda meydana getirdikleri eserlerin ve tarihsel gelismelerin bilimsel biimde ortaya konulmasi Atatrk tarafindan zorunlu grlmektedir. Burada esas konu, "Trklerin cihan tarihinde en eski aglardan beri hakiki yeri ve medeniyete hizmetleri neler olmustur?"91 sorusunun cevabidir. Tm bu endiseler ve sorularin karsiliginin bulunmasi iin Trk tarihini arastiracak bir rgtn kurulmasi gerektigini ortaya ikarmistir. Trk Tarih Kurumu'nun kurulmasi 1930 yilinda Ankara'da toplanan Trk Ocaklari 6. Kurultayi'nda ilk defa ortaya atilmistir. Toplantinin 28 Nisan 1930 tarihli oturumunda konusan Afet Inan, konusmasinda iki nokta zerinde durmustur. Birincisi, Trk Ocaklari Yasasi'nin amalar blm ve bunlarin gereklesmesi iin izlenecek yolu saptamak, dolayisiyla ikinci ve nc maddelerin aiklanmasi; ikincisi ise; "Yeni yayinlara gre uygarligin olusumunda Trklerin yeri nedir ve ne olmalidir?" sorusuna cevap aranmasidir. Verilen nerge ile Trk Ocaklari Yasasi'na ilave edilen bir madde sayesinde Trk Tarih Kurumu'nun temeli atilmistir. 92 Bu sekilde kurulan ve 16 yeden olusmasi kararlastirilan Trk Tarih Heyeti, ilk toplantisini 4 Haziran 1930 tarihinde yapmistir. Bu toplantida Ynetim Kurulu Baskanligi'na Cumhurbaskanligi Genel Sekreteri Tevfik Biyiklioglu, Baskan vekilliklerine Ankara Hukuk Fakltesi Siyasi Tarih Profesr ve Istanbul milletvekili

91

Afet Inan, Atatrk Hakkinda Hatiralar ve Belgeler, 4. Basim, TTK Basimevi, Ankara, 1984, s.193. 92 Ulug Ildemir, Cumhuriyetin 50. Yilinda Trk Tarih Kurumu, TTK Basimevi, Ankara, 1973, s.4.

143

Yusuf Akura ve anakkale milletvekili Samih Rifat, Genel Sekreterlige Aydin milletvekili Dr. Resit Galip seilmistir. Diger yeler ise sunlardir: Afet Inan, Vasif inar, Halil Ethem Eldem, Yusuf Ziya zer, Sadr Maksud Arsal, Resit Saffet Atabinen, Ismail Hakki Uzunarsili, Ragip Hulusi zden, Mkrimin Halil Yinan, Zakir Kadir Ugan, Hamit Zbeyr Kosay ve Macar bilginlerinden Mesaros. Tevfik Biyiklioglu yaptigi konusmada amalarini su szlerle dile getirmistir: "Mesgul olacagimiz mesele, Mill Trk Tarihi'dir. Bir Mill Trk Tarihi'nin yazilmasi, tespiti lzumu hakkinda yksek huzurunuzda sz sylemeyi fazla gryorum. Trk mill tarihi, dnya yzndeki btn diger milletlerin tarihleriyle kiyas edilmeyecek kadar yalniz sanli, serefli tarih vesikalariyla degil, fakat ayni zamanda bugnk beseriyetin saadet ve refahini temin eden esasli medeniyeti ilk olarak bulmus, kullanmis ve nesr tamim etmis olmakla temayz etmistir. Bu kadar feyizli ve serefli bir tarihi ihmal etmek bilhassa Cumhuriyet devrinde hakikaten byk gnah olurdu."93 Trk Tarih Heyeti, ilk toplandigi 4 Haziran 1930 tarihinden Trk Ocaklari'nin kendini kapatma kararini verdigi 29 Mart 1931 tarihli 7. Kurultayina kadar sekiz resm toplanti yapmis, bu dnem iinde tarih konulari, Atatrk'n de hazir bulundugu toplantilarda grslp tartisilmistir. Trk Tarih Heyeti'nin en nemli eseri, Atatrk'n telkinleriyle olusan yeni "Trk Tarih Tezi"ni ieren Trk Tarihinin Ana Hatlari adli kitaptir. Trk Tarihinin Ana Hatlari kitabinin yayimlanmasindaki ama nsznde su sekilde belirtilmektedir:

93

Fahri oker, Trk Tarih Kurumunun Kurulus Amaci ve alismalari TTK Basimevi, Ankara, 1983, s.3-4 .

144

"Bu kitap, muayyen bir maksat gzetilerek yazilmistir. Trklerin dnya tarihindeki rolleri suurlu veya suursuz kltlmstr. Trklerin ecdat hakkinda byle yanlis malmat almasi Trklgn kendini tanimasinda benligini inkisaf ettirmesinde zararli olmustur. Bugn btn dnyada tabi mevkini istirdat eden ve bu suurla yasayan milletimiz iin zararli olan bu hatalarin tashihine alismaktadir. Ayni zamanda bu, son byk hadiselerle ruhunda benlik ve birlik duygusu uyanan Trk milleti iin mill bir tarih yazmak ihtiyaci nnde atilmis ilk adimdir. Bununla milletimizin yaratici kabiliyetinin derinliklerine giden yolu amak, Trk deha ve seciyesinin esrarini meydana ikarmak, Trkn hususiyet ve kuvvetini kendine gstermek ve mill inkisafimizin derin irk kklere bagli oldugunu anlatmak istiyoruz Bu kitap halkimiz ve bilhassa genligimiz iin yazildi ve buna binaen Trklerin dnya tarihindeki rolleri ve nazariyati ile iktifa olunmadi"94 Trk Tarih Heyeti, Trk Ocaklari'nin 12 Mart 1931 tarihinde toplanmis olan 7. Kurultayi'nda kapanma karari almasi zerine, 29 Mart 1931 tarihinde yaptigi son toplantida Atatrk'n telkini ile "dernek" olarak tarihsel grevine devam karari almistir. 12 Nisan 1931 tarihinde Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti kurularak bir ynetim kurulu seilmis ve Iisleri Bakanligi 15 Nisan 1931 tarihinde Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti'nin tzgn onaylamistir. 12 maddeden olusan Cemiyetin tzgnn birinci maddesinde, Cemiyetin Atatrk himayesinde kuruldugu ve bilimsel bir kurulus oldugu belirtilmektedir. Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti'nin yapacagi alismalar tzgn 4. maddesinde su sekilde belirtilmektedir:
94

Trk Tarihinin Ana Hatlari, 2. Basim Kaynak Yay., Istanbul, 1996, s.25- 26.

145

"a. Toplanip ilm mzakerelerde bulunmak, b. Trk tarihinin membalarini arastirip bastirmak, c. Trk tarihini aydinlatmaya yarayacak vesika ve malzemeyi elde etmek iin icap eden yerlere taharri ve kesif heyetleri gndermek, d. Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti'nin mesaisinin semeresini her trl yollarla nesre alismak."95 Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti'nin ilk isi, liseler iin 4 ciltlik Tarih kitaplarinin hazirlanmasi olmustur. Bu dizide Trk ve Islamiyete iliskin bazi blmler Atatrk tarafindan kaleme alinmistir. Dernegin dzenledigi ilk bilimsel kongre 2-11 Temmuz 1932 tarihleri arasinda Istanbul'da toplanmis ve I. Trk Tarih Kongresi diye isimlendirilmistir. Bu kongrenin amaci, yeni tarih tezinin tarih gretiminde tutulacak yolun gretmenlere ve kamuoyuna anlatilmasidir. Trk ve yabanci bilim adamlarinin katildigi bu toplantida Trk Tarih Tezi diye nitelendirilen bir grs ortaya ikmistir. Trk ve yabanci bilim adamlarinin katildigi kongrede Trk tarihinin eski dnemleri ele alinmis ve tartisilmistir. Trk Tarih Tezi, esas itibariyle iki noktada toplanmistir. Trk uygarligi tarihin en eski uygarliklarindan birisidir. Uygarligin kkeni Orta Asya'dadir. Ilk uygarligi kuranlar, baslayan glerle eski dnyaya yayilmislar ve gittikleri yerlere uygarliklarini da tasimislardir. Trk Tarih Tezi, Bati'daki dil ve tarih alismalarindan esinlenerek olusturulmus ve belirli nedenlere dayanan, belirli amalari olan bir nitelige sahiptir. Bunlari su noktalarda toplamak mmkndr:

95

Inan, age, s. 201.

146

a) Tarih tezi ve bu alanda yapilan alismalar, bagimsizlik savasinin kltr alanindaki devami niteliginde olup, Trk tarihini Islam kimligi ierisinde kaybolmusluktan ikarmayi amalamistir. b) Ulusal anlayista bir tarih grsn egemen kilmaktir. c) Trklerin uygarlik kurucu ve yayici bir toplum oldugunu gstermektir. d) Siyasal olarak, Anadolu zerindeki tarihsel iddialarin asilsizligini saptamaktir. e) Tarih alismalari ayni zamanda Trkenin gemisini arastirmayi da ierdiginden dil aisindan da nemliydi. 96 Trk Tarih alismalari konusunda Atatrk'n amaci, tarihin dogru temeller zerine kurulmasini saglamaktir Trk Tarih Tezi'nin etkisiyle dil konusunda da milliyeti bir hareket ortaya ikmistir. Ancak bununla hedeflenen ulusal btnlg pekistirmekti. Ord Prof . Enver Ziya Karal da bunun zerinde durmaktadir. Tezin savundugu fikirler de bunun gstergesidir. Trk milletinin tarihi simdiye kadar tanitilmak istenildigi gibi yalniz Osmanli tarihinden ibaret degildir. Trkn tarihi ok daha eskidir ve btn milletlere kltr isiginin samis olan millet Trk milletidir. Trk irki, ok kere ne srldg gibi sari degildir. Trkler beyaz insanlardir ve brakisefaldir. Bugnk yurdumuzun sahipleri, en eski kltr kuruculariyla ayni vasiflari tasiyan ocuklardir. Trkler yayildiklari yerlere medeniyetlerini de gtrmslerdir. Irak, Anadolu, Misir, Ege medeniyetlerinin ilk kuruculari Orta Asyaslilardir. Biz bugnk Trkler de Orta Asyalilarin ocuklariyiz. 97

96

Arda Odabasi, Gnes Dil Teorisini Dogru Degerlendirmek, Bilim ve topya, S: 115 (Ocak 2004), s.7. 97 Ord. Prof Enver Ziya Karal, Atatrk ve Devrim ODT Yay. Ankara.2003, s.107.

147

Karal tezi irkilikla bagdastiranlara karsi da nemli bir noktanin zerinde durmaktadir. Atatrk n Trk tarih tezi istikametinde yneltilmis alismalarinda irki ve emperyalist dsncelerin izlerini arayanlar oldu. Fakat onun btn hayati, btn dsnce ve alismalari milliyet ile insanligin uzlasacagi yolunda bir inanin rnekleri ile sslyd.98

Atatrk, Trkeyi, ulusalligi saglayan etkenleri koruyan ve srdren ana gelerden biri olarak kabul etmistir. Ona gre, Trk dili dnyada en gzel, en zengin ve en kolay grenilebilecek bir dildir. Trk dili konusunda devrim yapilmasinin baslica iki etkeni bulunmaktadir. Bunlardan birincisi; milliyetilik etkisiyle Trk toplumunun kendine, zne dns ve z dilini aramaya koyulmasi, ikincisi; toplumsal ve kltrel ilerlemenin geregi olarak ortaya ikan yeni kavramlar ve bunlarin anlatimina yarayan, szck ve terimlere Trke karsiliklar bulma zorunlulugudur. Bu zorunluluklarin eseri olarak dil konusunda alisma yapacak bir kurumun olusturulmasi dsnlmstr. Atatrk'n nerisi ile 12 Temmuz 1932 tarihinde Samih Rifat, Rusen Esref naydin, Cell Sahir Erozan ve Yakup Kadri Karaosmanoglu'nun basvurulari ile Trk Dili Tetkik Cemiyeti kurulmustur. 26 Eyll 1932 tarihinde Dolmabahe Sarayi'nda yapilan ilk genel kurula katilim serbest birakilmistir. On gn sren ve 917 delegenin katildigi kurultayda Trk dilinde devrim yapilmasi kararlastirilmistir. Dernegin seilen ilk ynetim kurulu 17 Ekim 1932 tarihinde yayinladigi bildiride, Trk dilini, ulusal
98

Karal, s.108.

148

kltrn eksiksiz bir anlatim araci durumuna getirmek ve Trkeyi, agdas uygarligin ortaya koydugu tm gereksinimleri karsilayacak bir yetkinlige eristirmek seklinde hedefi belirlemistir. 99 Atatrk'n tarih ve dil konusundaki devrimlerinin amaci, yeni bir kltr yaratma ve ulusal bilin olusturmadir. Gnes-Dil Teorisi, ilk szcklerin ve genel kavramlarin Gnes'ten kaynaklandigi ve dilin dogusunda duygusal haykirislarin rol oynadigi, en dogal haykirisin da "Ag" oldugu, bunun da Gnes'in adi oldugu temeline dayanmaktadir.Bu teorinin amaci, Trkenin, Trk uygarligi ve kltr kadar eski ve ana dil oldugunu gstermektedir.
100

Gnes-Dil Teorisi, uygulamada kimi kez asiriliga kaildigi iin esitli yorumlara neden olmus, Atatrk dneminden sonra dil kklerine ait iddialar kanitlanamadigi iin tarihe mal olmustur.

3/ 7 - ATATRK VE TURANCILIK

Mustafa Kemal Trk dnyasina hitap eden Trklk yerine Anadolu Trklgne ynelik Milliyetilik ideolojisini benimseyerek, yeni Trk devletinin siyasi aidan sadece Anadolu Trklerinin devleti oldugunu; dolayisiyla Trk dnyasinin temsilcisi olmadigini ve Trkiye Cumhuriyetinin Turanci bir politika benimsedigini vurgulayarak Turancilik imajini yikmak istemistir. 101 Efendiler! Asirlardan beri Trkiyeyi idare edenler ok seyler dsnmslerdir. Fakat yalniz bir seyi dsnmemislerdir: Trkiyeyi. Bu dsncesizlik yznden Trk
99

Gencer, zel, age, s.253, Aksin, Trkiye Tarihi, s. 413,420. Odabasi, agm, s.7. 101 Bayram Kodaman, Atatrkn I ve Dis Politika Stratejisi, Trkiye Cumhuriyetinin 75. Yili Armagani, Trk Tarih Kurumu Yayinlari, Ankara, 1998, s.134.
100

149

vataninin, Trk Milletinin duar oldugu zararlari ancak bir tarzda telafi edebileriz: O da artik Trkiyede Trkiyeden baska bir sey dsnmemek! Ancak bu zihniyetle hareket ederek her trl selamet ve saadet hedeflerine vasil olabiliriz 102 diyen Mustafa Kemalin milliyetilik anlayisi akilci, agdas, medeni, ileriye dnk, demokratik, toplayici, birlestirici, yceltici, insani ve barisidir. Komnizme, irkilikla, totaliter fasizmle, sovenizmle, teokratik dzen savunuculuguyla

bagdasmaz. Trk milliyetiligi irki, Turanci degildir. Mustafa Kemalin hedefi Misak-Milli siniridir. 103 Mustafa Kemal, Trk ulusunun varliginin ve yasamsal ikarlarinin Panislamizm, panturanizm ya da federal imparatorluk gibi uzak hayallerle feda edilmemesi gerektigini, daha Milli Mcadele yillarinda israrla vurgulamistir. Izlenebilecek gereki ve akilci yolun, sinirlari belli bir vatan zerinde, milli bir Trk Devleti kurmak oldugunu anlamis ve anlatmistir. Dnyanin milliyetler agina girdigi bir dnemde, Kuzey Afrikadan Yemene kadar uzanan, birogu Osmanli

Imparatorluguna karsi yabanci devletlerle isbirligi yapmis, kend i aralarinda bile rekabet ve ekismeyi srdren bazi kavimleri, zorla imparatorluk sinirlari iinde tutmaya alismanin, Trk ocuklarini uzak Yemen llerinde kirdirip, ana vatani tehlikeye atmanin ikar yol olmadigini, Milli Mcadeleden nce grmstr. 104 Mustafa Kemale gre, Trk Devletinin, Panislamizm, panturanizm gibi siyasetleri yapamayacak denli gsz oldugu bir dnemde, bu esit politikalari gttg ynnde bir grnt vermek ya da sylem kullanmak, gereksiz yere dsman kazanmaya da

102

Serafettin Turan, Atatrk Milliyetiligi, Atatrk Konferanslari- III 1969,Ankara, Trk Tarih Kurumu Yayinlari, 1970, s.83. 103 Hamza Eroglu, Atatrklk, Olga Matbaasi, Ankara, 1981, s.85, Turhan Feyzioglu, Atatrk ve Milliyetilik, Atatrk Arastirma Merkezi Dergisi, C:I, S: 2 (Mart 1985), s.381. 104 Feyzioglu, s.397.

150

yol amistir. Ciddiyet, tutarlilik ve gerekilikten uzak heves ve adimlarin, Osmanli Imparatorlugunu ve halki getirdigi noktayi unutmamak gerekir. Turanizm siyaseti asla benimsenmemis, maddi ve manevi btn gcn, Misak- i Milli ile izilen sinirlar iinde gereklestirilmesi istenmis, sinir disinda daginik bir sekilde zaafa ugranmasindan kainilmistir.
105

Mustafa Kemal, Panislamizm gibi mmeti akimlarin, Pantrkizm gibi Trk dnyasini siyasal birlik haline dnstrme grslerinin kesinlikle karsisinda, tam aksine tm uluslarin, ulus bilincine erismis toplumlarin, kendi bagimsizliklarini elde etmelerinden yana, ulusu bir siyaset ve ilkenin mimari olarak yeni bagimsizligina kavusan lkeler iin rnek olusturmustur.
106

Basinin bilgilendirilmesi amaciyla

Sivasa gnderdigi bir telgrafta, Turancilik ve Panislamizmden uzak durulmasi gerektigini, Islam alemi hakkindaki yayinlarda Turancilik ve Panislamizm propagandasindan kainilarak, Asyadaki hareketlerin Mslman uluslar tarafindan kendi sinirlari ve milliyetleri iinde bagimsizliklarina kavusabilmeleri davasindan ibaret oldugunu ilan etmek seklindeki szleriyle vurgulamistir.
107

Kemalizm, anti-emperyalist, bagimsizliki, nc dnya ulususu ve pragmatiktir. Turanciliga kapali olusu, Bak Dogu Halklari Kurultayina sicak bakmamasi ve pantrkizmden hoslanmamasi bu erevede degerlendirilebilir.
108

Mustafa

Kemalin milliyetilik anlayisi, ulusal bagimsizligi ulusal egemenlikle btnlestiren, yeni devleti Anadolu ve Dogu Trakya ile sinirlamaya ynelik Misak- i Milli
105

Trk Istiklal Harbi Bati Cephesi 4 Eyll 1919-9 Kasim 1920, C:2, 2 Kisim, Genelkurmay Baskanligi Yayinlari, Ankara, 1991, s.213. 106 Bahir Mahzar Erreten, Kemalizm agdas Devlet-agdas Toplum, Istanbul, [ y.y], 1998, s.167168. 107 Seyfettin Turhan, Atatrkte Konular Ansiklopedisi, Yapi Kredi Yayinlari, Istanbul 1993, s.436. 108 Ali Kazancigil, Anti-emperyalist Bagimsizlik Ideolojisi ve nc Dnya Ulusulugu Olarak Kemalizm, Modern Trkiyede Siyasi Dsnce Kemalizm, C:2, 2. Basim, Iletisim Ya yinlari, Istanbul, 2002, s.235-236.

151

zihniyetini srdren ve bu sinirlar iinde yasayan herkesi irk, dil, din ayrimi gzetmeden ulusun dogal yeleri olarak kabul eden, Trkiye milliyetiligi ya da bir baska deyisle Atatrk milliyetiligidir.
109

Trklk, geis dneminde hem kendisi,

hem de Osmanlilik ile hesaplasir ve diger taraftan da kendisini asmaya alisirken, Mustafa Kemalin yapmaya alistigi Trkiye Trklgne egemen kilmaktir. 110 Atatrk, TBMMnin varlik nedenini milli vatan, milli egemenlik, milli lk ve milli ikar ekseninde aiklamis, bunun disinda bir yol olmadigini, tarihten rnekler vererek kanitlamistir. Ona gre yapilmayan, yapilmayacak ya da yapilamayacak isler iin sz vermek, ok pahaliya malolmustur: Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetinin sabit, msbet, maddi bir siyaseti vardir. O da efendiler, Trkiye Byk Millet Meclisinin muayyen milli hududu dahilinde hayatini ve istiklalini temin etmeye matuftur Byk ve hayali seyler yapmadan yapmis gibi grnmek yznden btn dnyanin husumetini, garezini, kinini bu memleketin ve bu milletin zerine celbettik. Biz, Pan-Islamizm yapmadik; belki yapiyoruz, yapacagiz dedik, dsmanlar da yaptirmamak iin bir an evvel ldrelim dediler. Pan-Turanizm yapmadik; yapariz, yapiyoruz dedik, yapacagiz dedik ve yine ldrelim dediler. Btn dava bundan ibarettir. Biz byle yapmadigimiz ve yapamadigimiz mefhumlar zerinde kosarak dsmanlarimizin adedini ve zerimize yaptiklari baskilari artirmaktansa, hadd-i tabiiye, hadd- i mesrua rcu edelim. Haddimizi bilelim. Binaenaleyh efendiler, biz hayat ve istiklal isteyen milletiz. Ve yalniz ve ancak bunun iin hayatimizi ibzal ederiz. 111

109

Mehmet Ali Agaogullari, Asiri Milliyeti Sag, Geis Srecinde Trkiye, Der. Irvin Cemil Schick-Ertugrul Ahmet Tonak, Belge Yayinlari, Istanbul, 1990, s.199. 110 Levent rer, Trkiyede Ulusuluk, Uluslararasi Iliskiler Yilligi 1997, Istanbul, I Iktisat Fakltesi Uluslararasi Iliskiler Yilligi, 1997, s.121. 111 Atatrkn Sylev ve Demeleri, C:1, s.199-201.

152

Cavit Orhan Ttengil de, Mustafa Kemalin milliyetilik anlayisini syle tanimlamistir: Atatrkn milliyetilik anlayisi kltr milliyetiligi olarak

nitelendirilebilir. Baslica zellikleri mistik degil realist, dogmatik degil rasyonalist olusu ve irredentismee yer vermeyisidir. te yandan, Atatrk gretisinin temel tasi olan laiklikle de btnlesme halinde bulundugu iin, yaygin milliyetilik anlayisina aykiri olarak, din faktr Atatrk

milliyetiliginin disinda birakilmistir. Ayrica irk faktr de bu milliyetilik anlayisinin disinda birakilmistir. 112 Mustafa Kemal, milliyetilik kavraminin veya hislerinin ktye kullanilmasinin, uluslar arasi buhranlari ogalttigini dsnmektedir. Milliyetilik anlayisinda elbette, her seyin stnde Trk Milleti ve onun menfaatleri gelir. Fakat Trk Milleti, yeryznde diger milletlerden tecrit edilmis olarak tek basina yasayabilecek bir millet degildir. O yzden milliyetilik, diger milletlerin inkari demek degildir Iste bundan dolayi Gazi, kendi milliyetperverliginin, milliyetiliginin asla bencil bir milliyetilik olmadigi zerinde israrla durmustur.
113

Kemalist miras, her trl Pan-

Trkist politikacilarin, Sovyet devletinin rktc gcn Trkiyeye karsi kiskirtmaktan baska bir seye yaramayacagini grmstr.
114

Oran da, Mustafa Kemalin milliyetiliginin, su temel kavrami ieren bir ideoloji oldugunu savunur. Bagimsizlik, birlik ve gelisme. Mustafa Kemal, dn

112

Ali Dndar, Kemalizmi Dogru Algilamak, 3. Basim, Ankara, Atatrk Dsnce Dernegi Bulancak Subesi Yayini, 2001, s.97. 113 Turan,age, s.864-865. 114 Yilmaz Bingl, Sovyet Sonrasi orta Asya Karsisinda Trkiyenin Politikasi Firsatlar ve zlmesi Gereken Meseleler, Avrasya Etdleri, S: 14 (Yaz-sonbahar 1998), s.4.

153

vermez bir bagimsizlikidir ve bu soyut bir siyasal bagimsizlik degil, ekonomik ierigi de olan bir tam bagimsizlik anlayisidir. 115 1- Mustafa Kemal hareketi okuluslu imparatorluklarin paralanmasiyla kurulan bir ulusal devlettir ama, bu ulusal devletler iinde ulusal szcgn kendi siyasal sinirlari disina tasirmadan yorumlayan tek devlet olmustur. Pan milliyetilik ve irredantizm (sinirlari disindaki soydaslarinin yasadiklari topraklari almak siyaseti) yznden ulusal sinirlarini tehlikeye sokmamistir. Bu nitelikleriyle dneminden ayrilmaktadir. 2- Atatrk milliyetiligi savas sonunda ortaya ikan birok milliyeti ynetimden biri ve birincisidir ama, bu milliyetilikler emperyalizm yapmak iin ortaya ikmislarken, Trk rnegi emperyalizme karsi ikmak iin ortaya atilmistir. Diger rejimler Avrupa sistemi iinde Avrupaya egemen olmaya ugrasirken, Atatrk milliyetiligi Avrupa sistemine yabanci bir lkede ve o sistemin egemenliginden kurtulmak iin savasmistir. 116 Niyazi Berkes, Kurtulus Savasi milliyetiliginin, Bati iin de yeni bir milliyetilik anlayisi oldugunun altini izmistir: Birinci Dnya Savasi sonunda Wilson prensipleri Bati nderlerine bir esit ulusuluk kavramini kabul ettirmisti. Fakat bundaki ulusulukta Batinin ekonomik ve siyasi hkmnden bagimsiz olma anlami yoktu. Batida byle bir seyin imkani o zaman kimsenin aklina gelmezdi. Wilson prensipleri, Batidan bagimsiz degil, Hiristiyan hayirseverligi altinda Batiya bagli bir ulusuluk gerektirir. Bunun en iyi rnegi, Osmanli Imparatorlugundan bagimsiz olmak isteyen Arap ulusulugunun aldigi manda ulusulugu seklidir. O zamanki Arap milliyetilerinin kabullendigi bu
115

Baskin Oran, Alti Ok Arasindaki Iliskiler ya da Milliyetilik Ekseni evresinde Kemalizm , Uluslar arasi Atatrk Konferansi 9-13 Kasim 1981, C. III, Istanbul Bogazii niversitesi Yayini, 1981, s.1-2. 116 Oran, age, s.45-46.

154

manda Baticiligina karsi, bu nderler bizde oldugu gibi bir milli kurtulus savasi yapamadiklarindan, Arap ulusulugu ancak Ikinci Dnya Savasindan sonra buna dnebilmistir. Kurtulus Savasi milliyetiligi, Wilson milliyetiliginden ayrildigi gibi, Kemalist devrimciligi de hem Baticilik anlayisindan hem de Bolsevik

devrimciliginden farkli olmustur. 117 Kemalizm, yalniz milliyetilik degil, yalniz milli kurtulus ve bagimsizlik degil, ayni zamanda bir millet yaratma, onu tarihe ve dnyaya kabul ettirme, onu kendi kendine kabul ettirme ve nihayet onu gelecekte de yasayabilecek bir varlik olma temelleri stne oturtma isidir. Bunsuz bir Trk milliyetiligi yalniz gln olmakla duramaz; ayni zamanda varligina kimseyi de inandiramaz. 118 Mustafa Kemal adimlarini, hem lke, hem blge, hem de dnya dengelerini gzetilerek atmistir. okuluslu bir imparatorluk olan Osmanli Imparatorlugunun bnyesindeki zaaflari, zellikle 19. yzyilda Balkan uluslarinin ayaklanmasinin neden oldugu acilari, Araplarin Osmanliya karsi tutumunu, Avrupanin emperyalist devletlerinin imparatorluk topraklarindaki hesaplarini ve amalarina varmak iin krkledikleri milliyetiligi, buna karsi, Trk milliyetiligini savunmanin uzun sre nasil zor bir sey olmakla vndkleri, Trk szcgnn daha ok okumamis Anadolu insani iin kullanildigi bir lkede, Balkan lkelerindeki milliyetilik hareketlerinin basari kazanmasi ve Avrupa devletlerinin saldirilari karsisinda srekli olarak yenilgiye ugranilmasinin, Osmanlilik yerine yeni bir Trk bilincinin

117 118

Niyazi Berkes, Baticilik, Ulusuluk ve Toplumsal Devrimler, s.107-287. Age, s.119.

155

dogmasina yol atigini grms bir aydin olarak, Milli Mcadele ile birlikte, nasil bir milliyetilik anlayisinin Anadoluda tutacagini saptamistir. 119 Bu nedenle, Misak-i Millide hi Orta Asyadan sz edilmez. Hep Osmanli-Islam unsurundan sz edilir. Dis Trklere, sinir disinda kalan Trklere iliskin hibir siyasal ama sz konusu edilmemistir. Degil Orta Asya ya da Turan, Trk szcgne bile halki alistirmak, uzun yillar kendisini bir ulus olarak grmemis insanlara, bir ulus bilinci asilamak zor olmustur. Misak- i Milli ile izilen yeni lke sinirlari, trl lke ve toprak anlayisinin da sonu demektir: Osmanlicilik, Islam birligi ve Panturanizm. Misak- i Milli, Arap topraklarindan vazgeme anlamina geldiginden, Arap halklarinin da bagimsizlik hakkini kabul etmistir. Nitekim Ismet Inn Anilarinda, Misaki- Milliyle Arap ihtilali ilanindan sz etmistir. Kisacasi, Kemalist/ulusal tez bu katkilariyla lke unsuru aisindan ulusal vatan anlayisini getirmistir.
120

Bu dnemde Araplar ise Mustafa Kemale gelerek, federasyon ya da konfederasyon benzeri bir birliktelik nermislerdir. Ileride daha ayrintili olarak zerinde duracagimiz bu konuya kisaca deginmekte yarar vardir. nk, Mustafa Kemal, Araplara nce kendi bagimsizlik mcadelelerini vermeleri gerektigini sylemis, sonrasinda kurulacak bir birlige olumlu baktigini vurgulamistir. Milli Mcadele kadrolari disinda, Araplarla konfederasyon tezleri, Istanbul ve Enver Pasa eksenlerince de gndeme getirilmistir. Ancak, Ankara kkenli konfederasyon nerileri farklidir: Birincisi, Anadoludan bazen ykselen

konfederasyon aranislari Istanbuldakilerden tamamen farkli olarak, bagimsizliktan

119

Mehmet Gnlbol, Atatrkn Dis Politikasi: Amalar ve Ilkeler, Trkiyenin Sorunlari Sempozyumu, 2. Basim, Trk Tarih Kurumu Yayinlari, Ankara 1995, s.21. 120 Tanr, Kurtulus Kurulus,... s.43.

156

vazgemek ya da bir dis gten medet ummak anlamina gelmez. Ikincisi bu aranislar, ulusal bagimsizligin saglanip ulusal devletin kurulmasindan sonrasiyla ilgili tasari ya da taktikler olabilir. ncs, 600 yillik bir imparatorluk fikrinden hemen vazgemek bazilari iin kolay olmamis gibidir. Konfederasyon tasarilari eski azameti srdrmenin yeni bir yolu olarak benimsenmis olabilir. 121 Osmanli Imparatorlugu yneticileri ve Ittihati nderler Araplarla konfederasyon nerilerini eski, grkemli imparatorlugun yeniden yasama geirilmesi seklinde algilamislardir. Zaten bu kadrolar, Orta Asyadaki bir Trk devleti fikrini de, Trkiye ile Rusya arasinda bir denge olabilecegi amaciyla desteklemislerdir. Brest-Litovsk Antlasmasi sonrasinda, Rusya ile imparatorluk arasinda gl ve bagimsiz bir TrkIslam devleti olmasini, hem bir tampon blge olusturmak hem de Ruslara karsi bir mttefik kazanmak anlaminda istemislerdir. Bu aidan bakildiginda, hem Araplarla hem de Orta Asya Trkleriyle olan projelerinde oralardaki soydaslara ve dindaslara yardim etmek, yayilmaci, irki, soven politikalar olarak degil, imparatorlugun bekasinin bir gvencesi olarak nitelenmistir ama, blge ve dnya dengeleri hesaplanamamistir. Gazi ise gelismelere hep Anadolu odakli bakmis ve Misak-i Milli zerinde durmustur. Mustafa Kemal bir taraftan Trk lkesini paylasan dsmanlarla savasirken, te yandan da bu fikri yaymaga alismis ve bunun mcadelesini vermistir. Bunun mcadelesi, istilacilara karsi girisilen mcadele kadar zor olmus, etin direnislerle karsilasmistir. Trk Devleti kurmak fikri aydinlar arasinda daha kolay yayilmis olmakla birlikte, hilafeti-dinci ve Turanci-Trk evrelerin byk tepkisi ile karsilasmistir. Hilafeti-dinciler iin hilafetin ve Imparatorluk iindeki
121

Tanr,age, s. 53-54.

157

kutsal kentlerin kurtarilmasi, Trk lkesinin kurtarilmasindan ok daha nemli idi. te yandan, ondokuzuncu yzyildan itibaren Osmanli Imparatorlugu iinde Trk ve Turanci diye bilinen olduka faal bir grup, Trakyadan Altay Daglarina kadar uzanan bir alanda yasayan ve Trke konusan halklarin siyasal birlik iinde toplanmasi iin mcadeleye girisilmesi gerektigini savunmustur. arlik Rusyasinin 1917 yilinda yikilmasi ve Anadoluda Ulusal Kurtulus hareketinin baslatildigi 1919 yilinda Sovyetler Birligindeki i kaynasmalarin hala srmekte olmasi Turancilarin umutlarini arttirmis, Gen Trklerin bazi nderlerini servenlere srklemis ve bu ugurda hayatlarini kaybetmelerine sebep olmustur. Mustafa Kemal hibir zaman Dis Trkleri birlestirmeyi amalamamistir Birinci dnya Savasindan sonra Mustafa Kemalin nderliginde baslatilan Trk milliyetiligi akimi birok lkede sik sik rastlanan magrur, yikici ve saldirgan bir milliyetilik olmamistir. 122 Kurtulus Savasinda Mustafa Kemal nderliginde yrtlen siyasetin ve mcadelenin niteligini, ilk baslarda tam olarak anlayamayan ve yanlis

degerlendirmelerde bulunan Batili gler, Milli Mcadelenin yayilmaci, Pan-Islamci ve yabanci dsmani bir hatta oturmasindan endiselenmislerdir. Mustafa Kemalin Suriyenin yani sira Azerbaycan ve Kafkasya ile olan iliskileri Fransayi rahatsiz etmistir. Fransa, Anadolu hareketinin gittike glenerek Islam dnyasini harekete geirmesi karsisinda, basta Ingilizler olmak zere diger mttefikleri ile isbirligi yapmasi gerektigine inanmistir. 123 Batililarin baslangita kavrayamadiklari nokta, Kuvayi Milliye hareketinin ve Milli Mcadelenin irki, Islamci ya da yayilmaci degil, bagimsizliki ve anti-emperyalist

122 123

Gnlbol,age s.24-25. Bilge Yavuz, Kurtulus Savasi Dneminde Trk-Fransiz Iliskileri, Trk Tarih Kurumu Yayinlari, Ankara, 1994, s.40-41.

158

oldugu iin kisa srede glendigi ve bu ynleriyle mazlum milletlerin ve Islam aleminin nezdinde sayginlik ve etki kazandigidir. Gazi, dis Trklerle siyasal birligi degil, kltr birligini, siki iletisim ve dayanismayi ne ikardigi bir konusmasinda, Trk milleti Kurtulus Savasindan beri, hatta bu savasa atilirken bile mahkum milletlerin hrriyet ve bagimsizlik davalariyla ilgilenmeyi, o davalara yardim etmeyi benimsemistir. Byle olunca kendi soydaslarinin hrriyet ve bagimsizliklarina kayitsiz davranmasi elbette uygun grlemez. Fakat milliyet davasi suursuz ve lsz bir dava seklinde mtalaa ve mdafaa edilmemelidir. Milliyet davasi siyasi bir mcadele konusu olmadan nce suurlu bir lk meselesidir. Suurlu lk demek msbet ilme, ilmi usullere dayandirilmis bir hedef ve gaye demektir. O halde propagandalarda msbet usullere mracaat etmek sarttir. Hareketlerin imkan sinirlari ve siralari mutlaka hesaba katilmalidir. Trkiye disinda kalmis olan Trkler, ilkin kltr meseleleriyle ilgilenmelidirler. Nitekim biz Trklk davasini byle bir msbet lde ele almis bulunuyoruz. Byk Trk tarihine, Trk dilinin kaynaklarina, zengin lehelerine, eski Trk eserlerine nem veriyoruz. Baykan tesindeki Yakut Trklerinin dil ve kltrlerini bile ihmal etmiyoruz 124 demistir. Mustafa Kemalin istegiyle gereklestirilen tarih alismalarinin, toplumda milliyetilik bir havanin esmesine neden oldugu dogrudur. Fakat, Atatrkn Trk tarihi konusundaki alismalarini irkilik olarak degerlendirmek dogru degildir. 125 Uygulamalari nedeniyle zaman zaman fasist egilimler tasimakla sulana n ve Mustafa Kemal tarafindan grevinden alinan Recep Peker, milliyetilik ilkesinin Anayasaya

124 125

Kocatrk, age.,s.152. Sinan Meydan, Bir mrn teki Hikayesi, 2. Basim, Toplumsal Dnsm Yayinlari, Istanbul, 2003, s.590.

159

girdigi

1927

yilinda,

bu

ilkeyi

TBMM

krssnde

savunurken,

Trk

milliyetiliginin beynelmilelci cereyanlara karsi oldugunu, bu milliyetiligin kendi vatanimiza bagli oldugunu aiklamistir.
126

Bu rnegi vermekle kastettigimiz sey,

Gazi dneminde grev alan uygulayicilarin ve kimi uygulamalarin yanlisligini, Mustafa Kemale maletmemek gerektigidir. Mustafa Kemalin konusmalarina yeniden dnldgnde , Atatrk bir sylevinde, btn Trkleri bir araya getirmenin olanaksizligini syle zetlemistir: Trkler ayni kaynaktan dogmuslardir. Fakat tm dnya yznde, dnyanin esitli kitalarinda vatan sahibi olmuslardir. Bunun zerine bu kadar genis bir alanda bulunan esitli Trk paralarini ayni dsnceyle bir noktada birlestirmek, ynetmek dahi uygulamasi kabil olmayan bir nazariyedir. Byle bir dsnceyi uygulamaya koymak isteyenler simdiye kadar basariya ulasamamislardir. 127 Mustafa Kemal, 1 Aralik 1921de TBMMde yaptigi bir konusmada da, Panislamizm iin syle demektedir: Efendiler, Panislamizmi ben syle anliyorum: Bizim milletimiz ve onu temsil eden hkmetimiz tabii olarak dnya yznde mevcut btn dindaslarimizin mesut ve mreffeh olmasini isteriz. Dindaslarimizin degisik evrelerde vcuda getirmis olduklari toplumlarin bagimsiz olarak yasamalarini isteriz. Bununla yksek bir zevk ve mutluluk duyariz. Btn Mslmanlarin, Islam dnyasinin refah ve mutlulugu kendi refah ve mutlulugumuz gibi kiymetlidir! Ve bununla ok ilgiliyiz. Ve btn onlarin dahi ayni sekilde bizim mutlulugumuzla ilgili olduklarina sahidiz. Ve bu her gn meydandadir. Fakat efendiler! Bu toplumlarin byk bir imparatorluk halinde bir

126

Durmus Koray, Neden Atatrk Niin Laiklik, Toplumsal Dnsm Yayinlari, Istanbul, 2003, s.254-255. 127 Turhan, age.,s.512.

160

noktadan sevk ve idaresini dsnmek istiyorsak bu bir hayaldir! Ilme, mantiga, fenne aykiri bir seydir!.. 128 Ancak hemen belirtmek gerekir ki, emperyalizm ile mcadelede, onlari rktmek iin Islam Birligi, ima yoluyla da olsa, diplomaside kullanilmistir. Emperyalistlerin, byle bir birlikten korktuklarini bilen Mus tafa Kemal, Islam lkeleriyle siki bir dayanisma iine girmis, bu nedenle, nce komsu blgelerdeki dindaslarla, daha sonra doguda Kafkas Islam milletleri ve Batida da Bati Trakya Trkleriyle temasa geilmistir. 129 Mustafa Kemalin kafasinda canlandirdigi milliyetilik, kendi ulusal sinirlari iinde, kendi egemenligine dayanmak ve bagimsiz olarak yasamakta israr etmek 130 temelinde ykseldigi iin, pantrk lkleri reddetmek, Sovyetler Birligi ile iliskilerin normallesmesine de yardim etmis ve bu dnem, Leninin panslavciligi terk ettigi dneme denk dsmstr. 131 Mustafa Kemalin bu bilinli, tutarli ve kararli tercihi Anadolu kkenli aydinlari da etkilemekte gecikmemistir: Ilk nce, Azerbaycanin bagimsizliginin Pantrklgn ilk adimi oldugunu syleyen Halide Edip Pantrklg birakmis Mehmet Emin Yurdakul, siirlerini Turan yerine vatani koyarak yeniden yazmistir. Ahmet Agaoglu da bir Fransiz gazeteciye, Ankara eski Osmanli Imparatorlugunun byklenmesini reddeden bir milliyetidir 132 demistir. Mustafa Kemal ve kusagi iin, avularinin iinden, ayaklarinin altindan kayip giden bir vatanin geldigi durumu kabul edip, yeni duruma gre bir millet ve vatan
128

Daniel Dumoulin, Atatrkten Dsnceler, Atatrk Arastirma Merkezi Yayini, Ankara, 2000, s.110, ayrica bakiniz: bu alismanin 74. ve 75. dipnotlari. 129 Trk Istiklal Harbi Bati Cephesi, s.214. 130 Landau age, s.112. 131 Landau, age, s.113. 132 Landau, s.113-114.

161

tanimi yapmak zor, hem de ok zor olmustur. O dnemin aydinlari, yurtseverleri, milliyetileri, imparatorlugun paralanmasini, ilerine sindirememislerdir. Hi kimse, agir elestiri hatta hakaretleri gze almadan, imparatorlugun klmesinin kainilmaz oldugunu, buna karsi ikmanin fayda getirmeyecegini dillendirememistir.Bu kosullarda, Mustafa Kemalin, gereki ve anavatan odakli bir milliyetilik anlayisini savunmasi, Onun ayni zamanda, yrekli ve kararli bir aydin oldugunu gstermesi bakimindan da nemlidir. Unutmamak gerekir ki, Ziya Gkalp bile, ancak imparatorluk dagildiktan sonra, Milli Mcadele yillarinda ve sonrasinda, Trkiyeci bir milliyetiligi aika savunabilmistir. 133 Mustafa Kemal, Mesrutiyet dneminin btn siyasetini bilmektedir ve hepsinin lkeye zararli oldugunu anlamistir. Ona gre tek are, Anadoluyu ykseltmektir, Trkiye Trklg yapmak gereklidir. Bize kitalar, lkeler, esitli milletler degil, modern ve iktisadi esaslara dayanan yeni bir anavatan Trkiyesi lazimdir. Bu fikrin ideolojisini de Ziya Gkalp izmistir. 134 Trkiyenin ortaya koyacagi somut zm, Turan, Kizil Elma lk s ya da Trk kkenli tm halklarin tek bir dnya imparatorluguna dnsmesi zlemlerini de bir yana birakarak, Anadolu topraklari stnde yasayan tm insanlar iin din, dil ya da etnik ailardan hibir ayrim gtmeyen, ortak anayasal zgrlkler ve esit haklar ilkelerine dayali agdas bir yurttaslik stats olacaktir.
135

Atatrk, bir btn olan Trk milleti iinde irki propaganda yoluyla blclk yapilmasina karsi ikarak, bu gibi propagandalarin birka dsman aleti gerici

133 134

Landau, s. 399. Enver Behnan Sapolyo, Mustafa Kemal Pasa ve Milli Mcadelenin I Alemi, Inkilap ve Aka Kitapevleri, Istanbul, 1967, s.149-150. 135 Ali Gevgilili, Trkilyede Yenilesme Dsncesi, Sivil Toplum, Basin ve Atatrk, Baglam Yayinlari, Istanbul, 1990, s.111-112.

162

beyinsizden baska hibir millet ferdi zerinde kederlenmekten baska bir etki dogurmayacagini belirtmis, Trk milletini teskil eden fertlerin ayni orta gemise, tarihe, ahlka ve haklara sahip bulunduklarini hatirlatmistir. agdas milliyetilik kan tahlili ve kafatasi ile ugrasmaz, sosyolojik ve psikolojik esaslara dayanir. Atatrkn benimsedigi ve inanla savundugu Trk milliyetiligi nasyonalsosyalistlerin irki yaklasimini kesin sekilde reddeder. Ayni ortak gemise, tarihe, ahlka, haklara sahip bulunan; milletimizin ortak ideallerini benimseyen; kaderlerini Trk milletine baglamis olan btn Trk yurttaslarini Trk kabul eder. 136 Atatrk, Trk milletini irk esasina dayanarak tanimlamamis, Alman Nasyonal Sosyalizminde nemli yer tutan saf irk safsatalarinin anlamsizligini aika ortaya koymustur. Atatrkn Trk milliyetiyle ilgili su tahlilleri de, onun irkiliktan ne kadar uzak oldugunu kanitlamaktadir. Atatrk diyor ki: Siyas varligimizin haricinde, baska ellerde, baska siyas zmrelerle, isteyerek veya istemeyerek mukadderat ortakligi etmis, bizimle, dil, irk, mense birligine malik ve hatta yakin uzak tarih ve ahlk yakinligi grlen Trk cematleri vardir. Tarihin bir hadisesi neticesi olan bu hl, Trk milleti iin elem verici bir hatiradir, fakat Trk milletinin tarihen ve ilmen tesekklndeki asaleti, tesand asla haleldar edemez. 137 Ayrica dnemin azinliklara karsi politikasinin da hosgr ve onlarin haklarina saygi temelli bir politika oldugu grlmektedir. Bugn iimizde bulunan hiristiyan, musev vatandaslar, mukadderat ve talihlerini Trk milliyetine vicdan arzulariyla bagladiktan sonra kendilerine yan
136 137

Feyzioglu, age, s.55. A. Mumcu, E. zbudun, Turhan Feyzioglu, Y. lker, I. Agah ubuku, Atatrk Ilkeleri ve Inkilap Tarihi II, Atatrtlk (Atatrk Dsnce Sisteminin Temelleri), YK Yayinlari, Ankara 1986, s.50.

163

gzle yabanci nazariyla bakilmak, meden Trk milletinin asil ahlkindan beklenebilir mi? 138 Atatrkn bu bilimsel, gereki ve insancil tahlillerinden onun milliyetilik anlayisi ile ilgili su sonular ikmaktadir: Trk milliyetiligi irk esasina dayanmaz, Trk irkindan olan, fakat Trkiye Cumhuriyetinin sinirlari disinda (siyas varligimizin haricinde) kalmis olan btn Trkleri kendi ynetimimiz altinda toplamak gibi hayalci ve maceraci bir politika izlemez. Bu Trk topluluklarinin mill sinirlarimiz disinda kalmasi, Trk milleti iin elem verici bir tutumdur. Fakat bugnk Trk milleti, varligi iin bugnk yurdundan memnundur. nk, derin ve sanli gemisin; byk, kud retli atalarinin mukaddes miraslarini bu yurtta da muhafaza edebileceginden, o miraslari, simdiye kadar oldugundan ok fazla zenginlestirebileceginden emindir. Dolayisiyla Atatrkn milliyetilik anlayisi, Fasist ve Nasnoyal Sosyalist milliyetilikte oldugu gibi, komsularindan toprak talebinde bulunan (irredentist) saldirgan, yayilmaci bir milliyetilik anlayisi degildir. 139

138 139

Afet Inan, age, s.23. Mumcu,zbudun ve digerleri, age, s.51.

164

3/ 8 - TURANCILARIN SAVAS POLITIKASINA KARSI ATATRKN BARIS POLITIKASI

Atatrk iin, sadece bir tek toplumda cinsiyet, irk ve din farki gzetmeden esitlik yeterli degildir. Dnyadaki tm insanlarin esitligi ilkedir. Bu esitlik mutlulugu getirecektir. Bunu saglamanin tek yolu da, barisa inanmaktir. Insanlara mutlulugu getirecek kalkinma ve refah barissiz saglanamaz: "Insanlari m utlu kilacagim diye onlari birbirine bogazlatmak, insanlik disi ve son derece znt verici bir sistemdir. Insanlari mutlu edecek tek ara, onlari birbirine yaklastirmak, onlara birbirini sevdirmek, karsilikli maddi ve manevi gereksinmelerini saglamaya yarayan hareket ve enerjidir. Cihan barisi iinde insanligin mutlulugu, ancak bu yksek lk yolcularinin ogalmasiyla olasidir."140 Atatrk kadar, her firsatta baristan bahseden bir lider, hem de askeri meslekten gelmis bir lider yoktur. Kurtulus Savasi'nin en kanli dnemlerinde bile, dsmanlarin caniyane saldirilarini unutup barisi ve yan yana yasayan degisik etnik gruplarin dostlugunu savunabilmistir. Birinci Cihan Savasi galiplerinin 1920 Mart'inda Istanbul'u basip birok kisiyi ldrdkleri sirada, Atatrkn ilk kaygisi Anadolu'daki Hiristiyanlarin (Rum, Ermeni vb.) hayatidir: "Ortakligindan emin olmakla birlikte, bir mddet iin dost olsun, dsman olsun, btn resmi dis dnya ile geici olarak temas edemeyecektir. Bugnler sirasinda

140

25.10.1931, Atatrkn Sylev ve Demeleri C..II, s.273.

165

vatanimizda yasayan Hiristiyan halk hakkinda gsterecegimiz insancil davranisin kiymeti pek byk oldugu gibi, hibir yabanci hkmetin fiili ya da distan korumasina erismemis Hiristiyan halkin huzur ve skn iinde yasamlarina devam etmeleri, irkimizin dogustan sahip oldugu uygarlik kabiliyetine en kesin bir kanit olusturacaktir. Vatanin ikarlarina aykiri davranislari saptananlar ve lkenin huzur ve asayisini bozanlar hakkinda, din ve milliyet iliskilerine bakilmayarak, yasa hkmlerinin ayricaliksiz ve siddetle uygulanmasini ve yerel hkmete baglilik ve uyrukluk grevlerinde kusur etmeyenler hakkinda da acima ve sefkatle davranilmasini zel nemle arz ve bu hususlarin tm ilgililere hizla bildirilmesini ve tm halka uygun aralarla ulastirilmasini rica ederiz." 141 Daha Anadolu'da hibir seyin nasil sonulanabileceginin bilinmedigi ve etnik gruplarin birbirleriyle kanli biakli oldugu 1921 yilinin ilk ayinda Mustafa Kemal byk bir rahatlikla baristan, en gerek dostluktan bahsedebilmektedir; United Telegraph muhabirinin sorularina yanitlari bu konuda ok kesindir: "S- Sizinle Yunanlilar arasinda barisin kurulmasi kabil olursa Yunanistan'a karsi izleyeceginiz siyaset ne olacaktir? "C- Yunanlilarin Trkiye'ye ynelik istilaci emellerine son vermeleri kosuluyla izleyecegimiz siyasetin en gerek dostluk temeline dayali olacagindan kuskunuz olmasin. "S- Trk-Ermeni sorununun zm konusundaki durumunuz nedir? Bu konuda Amerika'nin vesayetini kabul edecek misiniz?

141

16.3.1920 tarihli bildiri, Nutuk, 4. Basim, TTK yay. 1999 c.I, s.413-414.

166

"C- Ermenilerle aramizda, milletlerin bizzat kaderlerini saptamalari esasina dayanilarak baris imzalanmistir ve aramizda dosta iliskiler gereklesmistir." 142 lkemizin isgal yillarinda Sevr Anlasmasiyla paralanma girisimlerinin oldugu bir dnemde dahi Atatrk barisi izgisinden taviz vermemistir : "Dis siyasette meclisimiz ve meclisimizin hkmeti savasi ve maceraci olmaktan uzaktir. Aksine baris ve selameti tercih eder. zellikle insancil, uygar lklerin ortaya ikmasina son derece taraftardir. Iste bu esaslar dairesinde gerek dogu ve gerekse bati lemleriyle daima iyi iliskiler ve dosta baglantilar ararlar. Doguda Azerbaycan, Kuzey Kafkas ve Afganistan hkmetleriyle samimi ve vicdani iliskiler kurdugumuz gibi, Irak ve Suriye Islam ahalisiyle son derece samimi baglar yarattik. Bizce kiymettar olan bu baglari korumaktayiz. Iran hkmeti ile de baglarimiz vardir. Bunu glendirmek emellerimizdendir. Ermenistan ve Grcstan ile iliskilerimizin yakinda dzenli ve ulusal ikarlarimiza uygun bir surette gelisecegini mit ederiz. Rus Bolsevik Cumhuriyeti'yle iliskiler dostadir... Bati Dnyasi'na gelince: Itilaf Devletleri'nden bazilariyla zaman zaman yari resmi temaslar yapilmis ve daima lke ve ulusumuzun ikarlarini karsilamak kosuluyla baris ve dnya sknuna hizmet etmenin yollari aranmistir." 143 Batililarin bu barisi yaklasimi hep bilmezlikten gelmesinden yakinan Atatrk, konuya hemen ayni ereve iinde yedi ay sonra, Sakarya Zaferi'nin ertesinde temas etmistir. Yeni Trkiye'nin evresindeki ve dnyadaki tm lkelerle baris istedigi ve bunun kosullari, o konusmada daha da kesin izgilerle belirlenmistir:
142 143

17.1.1921, Atatrkn Sylev ve Demeleri C.III, s.17. 1.3.1921, Atatrkn Sylev ve Demeleri C.I, s.161-162.

167

"Biz herkesle baris yapmak istiyoruz. Haklarimizi barisla saglamak iin her araca basvurduk. Bu konuda hibir kusur etmedik. Fakat, (Itilaf Devletleri) bizim btn iyi niyetlerimizi, ciddiyetimizi uygar dnyanin gznde gizlediler. Ve ancak ilkel toplumlara uygulanabilir davranis ile ve ocuka birtakim anlamsiz tehditlerle bizi karsiladilar. Btn cihanin bilmesi lazimdir ki: Trkiye halki, Trkiye Byk Millet Meclisi ve onun hkmeti, usak yerine konmayi kabul edemez. Her uygar ulus ve hkmet gibi varliginin, zgrlk ve bagimsizliginin taninmasi isteminde kesinlikle israrlidir. Ve btn davasi da bundan ibarettir! Biz savasi degiliz. Barisseveriz. Ve biran nce barisin, kurulusunu grmek ve ona yardim ve hizmet etmek isteriz. Biz, Rusya ile dostuz. nk, Rusya herkesten evvel bizim milli hukukumuzu tanidi. Ve ona saygi gsterdi. Bu kosullar dahilinde bugn oldugu gibi yarin da daima Rusya, Trkiye'nin dostlugundan emin olabilir. Dolayisiyla, Itilaf Devletleri de varligimizi ve milli bagimsizligimizi tanidiklari takdirde onlarla da aramizda hibir anlasmazlik kalmayacaktir. Ve derhal baris ve iliskiler kurulabilir."144 Byk zaferin hemen ertesinde Izmir'de Ikdam gazetesi yazari Yakup Kadri'nin sorularina verdigi yanitlar da, en byk zaferin sarhoslugunun bile kendisine baris geregini unutturmadigini ortaya koymustur: "- Bu hedeflere ordu ile veya diplomasi yoluyla varmak hususlarindaki grslerinizi bilmek pek yararli olur zannindayim. "- Hibir vakitte bos yere kan dkmek istemedik ve istemeyiz. Milletimizin ve Trkiye Byk Millet Meclisi'nin gerek dsncesi byledir. Simdiye kadar

144

Orhan Kologlu, Mazlum Milletler ve Trk Devrimi, 2 Basim, Kaynak Yay. 2004. s.113.

168

dklen kanlarin sorumlulari uygarlik dnyasinca taninmissa facianin devamina mahal yoktur. "- Yunan ordusunu, yillarca kendi topraklarini bile savunmadan aciz birakacak bir surette bozdunuz ve perisan ettiniz, byle byk ve ezici bir zaferden sonra barisin kurulmasinda siyasi grsmeleri etinlestirecek bazi yeni kosullar bahis konusu olacak midir? "- Bugnk Trkiye halkinin ve hkmetinin hayal pesinde kosup kendi evini unutan ve harap birakan sergzesti insanlardan olmadigi (bilinmelidir)... Dolayisiyla tam kesinlikle aiklayabilirim ki, hkmetimiz zafer sarhoslugu ile gerek ve hayati ikarlarini unutacak kadar mahmur olmamistir. Biz yalniz, belli hukukumuzu gvenle elde etmekten ibaret olan esaslari izleriz." 145 Zafer konusunda Meclis'te yaptigi konusmada, bunun bir dsmana karsi degil, bir fikri, inanci ykseltmek iin yapildigi szleriyle baslar ve gelen barisin aacagi ufuklari anlatan cmlelerle sona erer: "Saygideger arkadaslarim! (TBMM ve Trk halkini) btn dnyaya karsi temsil ettikleri zgrlk ve bagimsizlik fikrinin zaferinden dolayi kutlarim. "Dsman elleriyle viran olmus ve milletimiz tarafindan her ksesini kurtarmak iin seve seve can verilmis ve ocuklarimizin kaniyla sulanmis olan yurdumuzun ufkunda artik barisin tatli gnesi gecikmeyecektir. Arkadaslar! Ulusumuz tek bir adam gibi, gsterdigi sarsilmaz birlik ve aba sayesinde bu basariyi elde etmistir. Ulusumuzun baris islerinde de, baristan sonraki islerde de, ayni himmet, aba ve birligi gstererek bu zaferi tamamlayacagina kusku
145

22.9.1922, Atatrkn Sylev ve Demeleri C. III, s.40-41.

169

yoktur. Bu zafer, bize bir olanak bahsediyor. Biz bu olanagi lkemizin, milletimizin aydin, mutlu ve refahli gelecegi iin kullanacagiz." 146 Savas sirasinda ve savasin hemen ertesinde bylesine yogun baristan bahseden Atatrk, Trkiye Cumhuriyeti'nin uluslararasi alandaki her iliskisinde ayni temayi islemistir. Her yilki Meclisi ais konusmasinda ayni cmlelerle, barisi niteligini belirttigi grlr: "Dis siyasamiz baris ve skn vadisinde durmadan gelisme gstermistir." 147 "Esasli reform ve kalkinma iinde bulunan bir lkenin hem kendisinde hem evresinde baris ve huzuru ciddi olarak istemesinden daha kolay aiklanabilecek bir durum olamaz. Bu iten istekten esinlenen dis politikamizda, lkenin dokunulmazligini, gvenligini, vatandaslarin haklarini herhangi bir saldiriya karsi bizzat savunabilmek kudreti de zellikle gzde tuttugumuz noktadir." 148 "Disarda drst ve aik olan siyasetimiz zellikle baris fikrine dayanmaktadir. Uluslararasi herhangi bir sorunumuzu baris araciligiyla aramak bizim ikar ve anlayisimiza uyan bir yoldur. (...) Uluslararasi baris havasinin korunmasi iin Trkiye Cumhuriyeti iktidari dahilinde herhangi bir hizmetten geri

kalmayacaktir." 149 Bu dsnce tarzidir ki, Atatrk', Musul, Hatay, Bogazlar sorunlarinin zmnde barisi yollari aramaya yneltmistir. Cumhuriyet'in 10. yildnm

146 147

4.10.1922, Atatrkn Sylev ve Demeleri C.I , s.240 ve 260. 1.11.1924, Atatrkn Sylev ve Demeleri C.I, s.320. 148 1.11.1928, age, s.342-343. 149 1.11.1929, age, C.I, s.347.

170

nedeniyle Amerika Cumhurbaskani Roosevelte gnderdigi mesajda bunu aika belirtir: "Trk cumhuriyetinin en esasli ilkelerinden biri olan, yurtta baris, cihanda baris amaci, insanligin ve uygarligin refah ve ilerlemesinde en temelli etken olsa gerektir. Buna elimizden geldigi kadar hizmet etmis ve etmekte bulunmus olmak, bizim iin vnmeye layik tir." 150 Burada, "Yurtta Baris, Cihanda Baris" ilkesinin, ortak savunmayi, kolektif barisi tanimladigi belirtilmelidir. Kuskusuz bu konudaki en etken rnek, daha henz birka yil nce kanli biakli olan Trkiye ile Yunanistan arasinda gereklestirilen yakin ve iten dostluktur. Bu konuda Atatrk'n, ilk girisimlerin olumlu sonulandigi yil ile, hayatinin son dneminde verdigi iki deme arasindaki byk asama, barisa inanci konusundaki itenliginin en yadsinamaz kanitlaridir: "Komsumuz ve dostumuz Yunanistan Basbakaninin ve Disisleri Bakaninin Ankara'yi resmen ziyaretlerini zel bir mutlulukla zikrederim. Trkiye ile Yunanistan'in yksek ikarlari birbirine zit olmaktan tamamen ikmistir. Bu iki lkenin iten bir dostlukla kendileri iin gven ve g grmelerinde isabet vardir." 151 "Elen Ordusu, donanmasi ve hava kuvvetleri temsilcisi General Metaksas'a (26.5.1937)

150 151

29.10.1933, Atatrk'n Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, C.IV, s.560. 1.11.1930, Atatrk'n Sylev ve Demeleri, C..I, s.351.

171

"Hudutlarimizin bir ve onu savunan kuvvetlerimizin bir ve ayrilmaz kuvvetler oldugunu sylemekle en byk insanlik ve askerlik zevkini duydugumu size bildirmekle mutluyum." 152 Atatrk'te baris tutkusu o dereceye varmistir ki, savastigi dsmanlarina bile kin baglamamis, emperyalizmi ve bilmeyerek buna alet edilmis askerleri ayri ayri degerlendirebilme olgunluguna erismistir. Bu konuda, insanlik tarihinde az rastlanir bir rnek vardir. Birinci Cihan Savasi'nin en kanli savaslarindan biri anakkale'de gemistir. Atatrk en nemli zaferlerden birini burada, gnde iki taraftan en az 2 000 kisinin ldg bir savas sonucunda kazanmistir. Olaydan sag kurtulabilenlerin hl hayatta oldugu bir dnemde, Atatrk'n dikte ettigi ve Iisleri Bakani Skr Kaya'nin 1934 yilinda anakkale'de yatan yabanci savasilara (Anzak'lar) hitaben yaptigi konusma syledir: "Bu memleketin topraklari stnde kanlarini dken kahramanla r! Burada bir dost vatanin topragindasiniz. Huzur ve skn iinde uyuyunuz. Sizler Mehmetiklerle yan yana, koyun koyunasiniz. Uzak diyarlardan evlatlarini savasa gnderen analar! Gzyaslarinizi dindiriniz. Evlatlariniz, bizim

bagrimizdadir. Huzur iindedirler ve huzur iinde rahat rahat uyuyacaklardir. Onlar, bu toprakta canlarini verdikten sonra, artik bizim evlatlarimiz olmuslardir." 153

Atatrkn baris konusundaki bu hassasiyeti 2. Dnya Savasina srklenildigi yillardaki nemli uyarisi ve ngrs ile birlesmektedir:

152 153

Atatrk'n Tamim, Telgraf ve Beyannameleri C.IV, s.583. Kologlu, age, s.117.

172

. Bir dnya savasi yakindir. Bu savas neticesinden dnyanin vaziyeti ve muvazenesi bastan basa bozulacaktir. Iste bu devre esnasinda dogru hareket etmesini bilmeyip, en kk bir hata yapmamiz halinde, basimiza Mtareke senelerinden daha byk felaketler gelecektir.154

Atatrkn baris politikasi onun nasil bir dnya kurulmasi gerektigi fikriyle de rtsmektedir. Bunu Ingiliz yazar H.G. Welllsin yazdiklarini degerlend irirken zellikle belirtmistir:

Wellsin bu eseri, dnya tarihini bir btn olarak ele almanin yani basinda, tarihe egemen olan ya da egemen olmasi gereken temel ilkeleri vurgulama ynnden de bir degisiklik gsteriyordu. H.G. Wells dnya tarihini, kavimlerin, uluslarin ya da devletlerin tarihi olarak degil, insanlarin ve insanligin tarihi olarak gryordu. Binlerce yillik gemisi, insan ve insanlik aisindan degerlendirdigi gibi, kitabinin sonunda da insanligin Birinci Dnya Savasi gibi yikimlardan kurtulabilmesi iin, uluslar arasi isbirligi ve dayanismanin arttirilmasi, bir Federal Dnya Devletinin kurulmasi gibi nlemler zerinde duruyordu. 155

Atatrk, dnyanin srekli bir barisa kavusabilmesi iin tek bir yasaya ve tek bir adalete dayali Birlesik bir Dnya Devleti kurulmasi gerektigi yolundaki neriyi tatli bir ds olarak nitelemistir. Bu da tam anlamiyla gereki olan Mustafa
154 155

Selim Deringil, Denge Oyunu, 3. Basim, Tarih Vakfi Yurt Yayinlari, Istanbul, 2003, s. 2. Turan, Atatrkn Dsnce Yapisini Etkileyen Dsnrler... s. 38.

173

Kemalin ideallerinde bile dse yer vermek istemeyisinin dogal bir sonucudur. Byle olmakla birlikte Atatrk, Wellsin dsledigi Birlesik Devleti ile Islm Birligi ve Halifeligin glendirilmesi nerileri arasinda bir kosutluk, bir benzerlik kurma

yoluna gitmistir.Birlesik Dnya Devleti kuruluncaya degin, devletler arasinda blgesel birlikler kurmanin yararli olacagi grs, Atatrkn barisa dayali dis siyasasinin ana ilkelerinden birini olusturmustur. 156

156

Turan, s. 38.

174

IV. BLM IRKI-TURANCI HAREKET VE DSNSEL YAPISI

4/ 1- CUMHURIYETIN KURULUS SRECI VE TURANCILIK

Cumhuriyetin kurulusuyla birlikte Kemalist ulusulugun Turanciliktan farkli bir ulusuluk anlayisi benimsemesi dnemin ulus dsncesine esas ynn vermistir. Atatrk Trkiye disindaki Trk topluluklari konusunda siyasal sinirlari tanimadigi gibi dinsel sinirlari da tanimamistir. Trklerin sari irktan oldugu konusunda Batililarin iddialarini rtmek iin bilimsel arastirmalar yapmak zere Dil ve Tarih Cografya Fakltesi'ni kurmus, ayrica Trk Dil Kurumu ve Trk Tarih Kurumu araciligiyla Trk tarihinin btnlgn ortaya koymaya alismistir. Trkiye'de Cumhuriyet ilan edildikten sonra, lkenin her alanda ehresinin degismesi iin devrimlere girisilmistir. Atatrk, Anadolu'yu ulusun duygusal oldugu kadar gerek merkezi durumuna da getirmis ve lkede meydana gelen degisimler siyasal, sosyal, ekonomik, kltrel ve toplumsal nitelik tasirken, lkenin asil amaci uygarligi yakalamak ve hatta onun nne gemek seklinde belirlenmistir. 1 Bu dsnceler dogrultusunda Anadolu Trkleri, disaridaki Trklerle ayrilma veya birlesme yerine glenmeyi tercih etmislerdir. Ancak Irkilik ve Pantrklk ya da Turancilik Trkiye Cumhuriyeti'nin kurulmasiyla gerilemis ve etkisini kaybetmisse de, dsncelerin birden ortadan kalkmasi veya kaybolmasi beklenmemelidir. Atatrk, Trkiye disindaki Trklerin Trkiye'ye g etmelerini zm olarak grmemektedir. Ona gre, dis Trkler bulunduklari lkelerde Trk varligini ve

176

kimligini korumalidir. Onlarin kltrel varliklarini koruyup gelistirmek iin alisilmali ve komsu lkelerde yasayan Trk azinliklarin bulunduklari lkede esit ve rahat yasamalari iin gerekli nlemler alinmalidir. Atatrk bu baglamda Balkan ve Sadabat Pakti ile bir gvenlik kusagi olustururken, Sovyetler Birligi ile mtekabiliyet esasina dayali Dostluk ve Isbirligi antlasmasini imzalamistir. Atatrk'n, Trkiye'nin ikarlarini her seyin stnde tutan, sinirlari belli olmayan Pantrklgn hayallerini reddeden, akilci ve gereki politikasi vardir. Cumhuriyet dneminde Trklerle Indo-Cermen irki arasinda bir baglanti kurmak iin kan ve kafatasi sekli zerinde yapilan bazi arastirmalari irkilar, Atatrk'n irki ve Pantrk oldugu seklinde yorumlamislardir. 2

Jntrkler

dneminde gelisen Turancilik ve Trklk akimlari, sinirlarimiz

disindaki Trklere ilgiyi srdrmslerdi. Trkiye disinda yayilmayi ifade eden Turanciligi resmen reddetmek suretiyle Cumhuriyet idaresi bu akimin gcn bir hayli zayiflatmistir. Bu resmi politikaya ragmen, zaman zaman ortaya ikan bazi milliyeti yayinlar ve tesekkller, Jntrklerin Turancilik lkleri ile yetismis eski kusaklar ve Sovyet Rusya'nin Trke konusulan blgelerinden gelmis mltecilerin teskil ettigi nispeten nfuzlu gr uplar, disarida yasayan Trklere duyulan ilgiyi uyanik tuttular. 3 Esas itibariyle Osmanlidan miras kalan bir fikir ve eylem programi olan Turancilik ilk kez 19. yzyilin sonlarina dogru Rusya Trklerinin baslattigi Trk hareket ierisinde ortaya ikmistir. Trk milliyetiliginin Avrupa uluslarina gre
1 2

Lewis,age, s.478-479. Dr. Saffet Arin Engin, Atatrklk ve Moskofluk- Trklk Savaslari, Gn Matbaasi, Istanbul, 1953, s.7.

177

tarih sahnesine ge ikmasina neden olan birok faktr vardir. Osmanlida tipki Avrupa rneginde oldugu gibi milli bir burjuvazinin bulunmayisi, farkli uluslararasindaki iliskilerin toplumsal ya da etnik degil, dinsel temellerin zerinde kurulmus olmasi, kapitalist dnya ekonomisinin etkileriyle toplumsal yapidaki dengelerin bozulmasi vb. gibi olgular bu gecikmeyi tetikleyici faktrler olmuslardir. Imparatorlugun dagilmaya baslamasina paralel olarak Osmanlicilik ve Islamcilik akimlarinin iflas etmesiyle birlikte aydin kesimin byk ogunlugu, Osmanli toplumunu olusturan farkli etnik yapidaki topluluklarin ulusal kimliklerini takinmaya ve kendi milliyetilik ideolojilerini gelistirmeye basladilar. 4

20. yzyila gelindiginde siyasal bir ideoloji olarak ortaya ikan Trk milliyetiliginin ortaya ikmasinda ve onun dsnsel zemininin hazirlanmasinda Bati Trkologlarinin, Osmanli edebiyatilarinin ve arlik Rusyasi'ndaki Trk

milliyetilerinin nemi byktr. arlik Rusyasi'nin asimile edici gcn kendilerine karsi yneltilmis bir tehdit olarak algilayan Trk-Tatar aydinlarin milliyetilik ideolojisine daha sikica baglanmislardir. Rus topraklarindaki en etkin Trk ideolog Yusuf Akura'ydi. 1904'te Kahire'de yayimlanan Tarz-i Siyaset, Trklgn kltrel bir akimdan siyasal bir akima dnsm aisindan dikkat ekicidir. 5 Akura, Tarz-i Siyaset'te siyasal sistemlerden her birini yani Osmanlicilik, Pan-Islamizm

3 4

Kemal Karpat, Trk Demokrasi Tarihi, Istanbul Matbaasi, Istanbul, 1967, s.218. Nejat Kaymaz, "Trk Tarih Grs", Felsefe Kurumu Seminerleri, TTK Yay., Ankara, 1997, s.433-443. M. Ali Agaogullari, "Asiri Milliyeti Sag", Geis Srecinde Trkiye, Derleyen: Irvin Cemil Schick / E. Ahmet Tonak, Belge Yay., Ankara, 1992, s.190. Gencay Saylan, "Milliyetilik Ideolojisi ve Trk Milliyetiligi", Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi VII, Iletisim Yay., Istanbul, 1985, s.1948-1949. 5 Zafer F. Yrk, "Trk Kimligi", Irkilik ve Milliyetilik, Belge Uluslararasi Yay., Istanbul, 1995, s.66-69. Sina Aksin, "Trk Ulusulugu", Tanzimattan Cumhuriyete... s.1941-1943. Franois Georgeon, Trk Milliyetiliginin Kkenleri Yusuf Akura (1876-1935), Tarih Vakfi Yurt Yay., Istanbul, 1996, s.45.

178

ve Pan-Trkizm'i iki temel ltn isiginda incelemistir: Osmanli Devletine yarari ve uygulanabilirligi. Akura, bu eserinde Jn Trklerin programini zamani gemis bir program olarak degerlendirir. O'na gre "Osmanli milliyeti vcuda getirmekle ugrasmak beyhude bir yorgunluktur". Akura, "dilleri, irklari, adetleri ve dinleri" bile bir olan Trklerin tek bir ulus devlet iinde birlesmelerini gerektiren bir ulusuluktan yanadir. 6 Tm bu gelismeler sonucunda gsz Osmanlicilik ve hatlari tam anlamiyla belli olmayan Pan-Islamizm ile yanyana getirildigi Pan-Trkizm gelismeye aday bir akim olarak grlmstr. Kltrel ve siyasi anlamda tm Trk kkenli topluluklarin birlesmesi amacini tasiyan Pan-Trkizmin, "dil birligi" ve "ortak tarihi kken" gibi kltrel temalarin yani sira siyasal bir platform olarak nem kazanmasi ancak Ittihat ve Terakki'nin iktidara gelmesiyle mmkn olmustur. Balkanlardaki yenilgilerin ardindan toprak kaybinin artmasi, nfus yapisinda beliren nemli degisikliklerin olmasi sonucunda "Trklk" ciddi bir alternatif olarak ortaya konulmustur. Bu, ayni zamanda, Osmanli Trklk hareketi iinde kltrel bir hazirlikla baslamis olan Trk ulusulugunun siyasi bir harekete dnsmesinin de nemli adimlari olmustur. Osmanli Trklerinin, Osmanli topraklari disinda yasayan Trk kkenli topluluklarla ayni etnik kkene sahip olduklari dsncesi Trklk akiminin yol atigi bir gelismedir. Trklerin Orta Asya'daki efsanevi yurdu olarak tanimlanan "Turan" kisa zamanda Trkler arasinda slogan olarak yerlestigi gibi yabanci gler tarafindan da ogunlukla kullanilan bir terim olmustur. Ancak, Turan kavraminin dilbilimi aisindan Trkler disinda Macarlari ve Finlileri iermesi bakimindan Pan-

Hugh Poulton, Silindir Sapka Bozkurt ve Hilal, Sarmal Yay., Istanbul, 1998, s.89.

179

Trkizmle es anlamli kullanilmasi gerege uygun degildir. 7 Ittihat ve Terakki'nin iktidar oldugu dnemde "Trklestirme" uygulamalari Ittihati liderlerin yrrlge koyduklari politikanin temelini olusturdu. Avrupa ve Afrika'daki toprak kayiplarinin diger Trk halklariyla birlesilerek kapatilmasi dsncesi, Ittihatilar arasinda nem kazaniyordu. Ittihat Terakki'nin politikalari aisindan bakildiginda, zellikle asker kanadinin daha 1. Dnya Savasi patlak vermeden nce "Turanci" bir grsle hareket ettigini gsteren kanitlar vardir. 8 Ilk basta romantik bir ds seklinde ortaya ikmis olan Turancilik, 1. Dnya Savasi'nin hemen ncesinde tmyle siyasal bir nitelige brnmstr. Trk aydinlar, dis Trklerle birlesmede en byk engel olarak grdkleri Rusya'yi hedef alan bir saldiri kampanyasi baslattilar.
9

Harbiye Naziri Enver Pasa, Osmanli

topraklarini kuzeyde Hazar Denizi'ne, gneyde de Afganistan'a kadar uzanmasini hedefleyerek Alman Genelkurmayi'nin de etkisiyle Rusya'ya karsi nc Ordu'yla harekete gemistir. Sarikamis yenilgisi bu plani bozmakla birlikte Sovyet Devrimi'ni takip eden gnlerde yeni bir plan gndeme gelmisti. Bu kez Enver Pasa, kardesi Nuri Pasa'yi grevlendirerek Azeriler arasinda toplanacak bir Islam Ordusu ile beraber Kuzey Kafkasya'yi ve Dagistan'in isgalini emretti. Nuri Pasa Gence ve Bak'ye ulasinca Alman Genelkurmayi ve ordusu bu ilerlemeye karsi ikti. Brest-Litovsk

Gnay Gksu zdogan, "2. Dnya Savasi Yillarindaki Trk-Alman Iliskilerinde I ve Dis Politika Araci Olarak Pan-Trkizm", Trk Dis Politikasinin Analizi, Derleyen: Faruk Snmezoglu, Der Yay., Istanbul, 1994, s.363. "Turan" szcg bilindigi kadariyla ilk kez 1839'da byk Trk vatani anlaminda Macarlarca kullanildi. Bu kavram, sik sik Trklgn zdesi olarak kullanilmakla birlikte gerekte sadece, Trke konusan halklarin degil, Mogollarin, Finlilerin, Macarlarin ve digerlerinin de birlesmesini isteyen ok daha asiri bir dstr. Bkz. M. Ali Agaogullari, agm., s.192. Daha fazla bilgi iin bkz. David Kushner, Trk Milliyetiliginin Dogusu, Kervan Yay., Istanbul, 1979., Jacob M. Landau, PanTrkizm, Sarmal Yay., Istanbul, 1999., Hans Kohn, Trk Milliyetiligi, Hilmi Kitabevi, Istanbul, 1944. 8 Gnay Gksu zdogan, "Turan"dan "Bozkurt"a Tek Parti Dneminde Trklk (19311946), Iletisim Yay., Istanbul, 2001, s.80. 9 M. Ali Agaogullari, agm., s.198.

180

Antlasmasi'nin imzalanmasiyla birlikte Kafkasya'daki Osmanli varligi da resmen sona ermis oldu. 10 Turan hayali byk bir hsranla biten Enver Pasa ise, 1921'de "Turan'in ve Islam'in kurtaricisi" olarak karsilandigi Trkistan'a gitti. Kurdugu ordusuyla Buhara yresini ele geirmeyi basardi fakat 4 Agustos 1922'de zerine gnderilen Kizilordu kuvvetlerine yenildi ve yasamini yitirdi.
11

Disaridaki girisimleri basarisizlikla sonulanan Turancilara lke iinde ikinci bir darbe indirildi. Mustafa Kemal'in nderliginde yrtlen Ulusal Kurtulus Savasi sonucunda kurulan Trkiye Cumhuriyeti Devleti, Turancilik motifleriyle bezenmis bir milliyetiligin karsisina ciddi bir rakip ikardi. Bu rakip, ynetim biimini degistirip ulusal bagimsizligi ulusal egemenlikle btnlestiren, yeni devleti Anadolu ve Dogu Trakya ile sinirlamaya ynelik Misak- i Milli zihniyetini srdren ve bu sinirlar iinde yasayan herkesi irk, dil, din ayrimi gzetmeden ulusun dogal yeleri olarak kabul eden "Trkiye Milliyetiligi" ya da baska bir deyisle "Atatrk Milliyetiligi"dir. 12 Mustafa Kemal, 1921'de Eskisehir'de yaptigi bir konusmasinda grslerini syle aiklamistir: "... Ne Islamci birlik ne de Turancilik bizim iin bir doktrin ya da mantikli bir siyaset olusturamaz. Bundan byle yeni Trkiye'nin ynetim siyaseti, ulusal sinirlar iinde Trkiye'nin kendi egemenligine dayanarak bagimsiz yasamasi olacaktir." 13 Atatrk,
10 11

Turancilarin

btn

Trkleri

bir

araya

getirme

dsncesinin

Gnay Gksu zdogan, agm., s.363. Toynbee, "Report on the Pan-Turanian Movement" adli eserinde "Pan-Turanci" hareket iinde anti Islamci egilimler oldugunu belirtir ve bunu kiskirtan baslica kisinin Enver Pasa olduguna isaret eder. Yazdigi raporunda Enver Pasa'dan "Bozkurt" amblemi tasiyan, padisah yerine Trklerin Hanini selamlayan izci hareketenin sefi olarak sz eder. Buna karsin Ziya Gkalp'e gre Pan-Turancilik Enver Pasa'nin Pan-Islam idealine paralellik gsterir. Bkz. Hugh Poulton, age., s.113. 12 Hilmi Ziya lken, Trkiye'de agdas Dsnce Tarihi, s.480.

181

gereklestirilemeyecek bir hayal oldugunun farkindaydi. Bu durumu su szlerle belirtmistir: "... Ben ne btn Islam uluslarinin birligine ne de Trk halklarinin birligine inaniyorum. Hkmetimiz gereklere dayanan belirli bir siyaset izlemeli ve dogal sinirlari iindeki ulusun bagimsizligini ve hayatini koruma amaciyla alismalidir... Dsle hayalleri bir yana birakalim. Gemiste bunlar bize ok pahaliya mal olmustur". 14 Cumhuriyetin ilk yillarinda mutlak bir suskunluga gmlen Turancilik dsncesinin zellikle yayin yoluyla yogun bir propagandaya girismesi 2. Dnya Savasi'nin ncesinde oldu ve bu propaganda savas boyunca srd. Ikinci kusak Trkler diye adlandirilabilecek bu potansiyel, Trk Ocagi'nin kapatilmasinin hemen ardindan kendini aiga vurdu. 15 Trkiye Cumhuriyeti'nin kurulmasindan sonra devlet ve hkmet politikalarinin disinda kalan Pan- Trkizm bazi gruplar arasinda nemini yitirmemisti. Trkiye Cumhuriyet sinirlari disinda ve zellikle de Sovyet ynetiminde yasayan Trk kkenli halklarla siyasi ve kltrel iliskilerin srdrlmesinden yana olan ve kendilerini Trk olarak tanimlayan bu grup Trkiye'de Pan-Trkist platformunun temsilcisi olarak belirmistir. Ikinci Dnya Savasina uzanan Turancilik akiminin varligi, etkisi azalmakla birlikte Cumhuriyet dneminde de varligini korumustu.D nemin birinci kusak diye ifade edebilecegimiz Trkleri Gkalp, Akura, Agaoglu, Tanriver, Tekinalp gibi
13 14

Jacob Landau, age., s.75. Hugh Poulton, age., s.121. Tahta Parla, Trkiye'de Siyasal Kltrn Resmi Kaynaklari Kemalist Tek Parti Ideolojisi ve CHP'nin Alti Oku, Iletisim Yay., Istanbul, 1992, s.187. Giacomo Carretto, "1930'larda Kemalizm-Fasizm-Komnizm zerine Polemikler", Tarih ve Toplum, S: 17 (Mayis 1985), s.56. Gnay Gksu zdogan, "Trk Ulusulugu ve Trki Cumhuriyetler", Tarih ve Bilim, S:63 (Yaz-Gz 1993), s.65. 15 Trklerin Cumhuriyet dneminde iki farkli "kusak" meydana getirmesi konusunda bkz.

182

dsnrler Kemalist Devrimi desteklemisler ve alismalarini bu dnemde de devam ettirmislerdir. Bu dsnrler daha Osmanlinin son dnemlerinde cephelerini

padisahliga yneltmislerdi ve milliyeti ideolojinin gelismesine byk katkilarda bulunmuslardi. Bunlarin takipileri diyebilecegimiz Hseyin Nihal Atsiz, Reha

Oguz Trkkan , Fethi Tevetoglu, Ismet Tmtrk, Alpaslan Trkes ise ideolojik olarak belirgin bir farklari olmamasina ragmen siyasal dzlemde farkli bir yola girdiler. Bunda 1930lar sonrasi Atatrkn Kemalist Milliyetiligi resmi devlet eliyle gelistirme abasi ve Trk Ocaklarinin kapatilmasi gibi nlemler almasi etkili olmustur. Geleneksel Trk- Turanci akim ile Kemalist Trklk arasindaki en belirgin atallanma bu dnemde yasanmistir. Kemalizmin milliyetiligi ile Turanciligin ayrismasi Turanciligin kaderini de belirlemistir. 16 Kemalist nderlik Trk Ocaklarinin farkli milliyetilik anlayisi yarine CHPye bagli Halkevleri kurumunu yayginlastirarak fikri zemini tekeline almaya alismistir. Kemalizmden farkli bir Trklg savunan Trklerin temel itiraz noktalari; Kemalist Milliyetilik soyuttu ve millet kavramini herkese aik yapilandirmak pesindeydi. Onlarin savundugu milliyetilik anlayisi ise ulusun daha saf, irk birligi temelinde bir birlik yaratmakti. Imparatorluktan Cumhuriyete miras kalan Trk Ocagi (1920de Ingilizler tarafindan kapatilmasindan sonra) 1924te yeniden faaliyete basladi. Bu kez devletin resmi ideolojisini yayginlastirmak iin rgtlenin bu dernek 1930a gelindiginde 257 subeye ve 32.000 yeye sahip bulunuyordu. Her ne kadar Trk Ocagi Kemalizma kazandirilmissa da, Trk- Turanci egilimlerden tmyle kurtarilamamisti.

Orhangazi Ertekin, "Cumhuriyet Dneminde Trklgn atallanan Yollari", Modern Trkiye'de Siyasi Dsnce: Milliyetilik, Iletisim Yay., Istanbul, 2002, s.346-350.

183

Dernegin, yayin organi olan Trk Yurdu dergisinde Turanci ierikli makaleler yayimlaniyor ve dernege ye kabul edilirken, zellikle irk bakimindan bir engel olup olmadigina iliskin bir arastirma bile yapiliyordu. Bu nedenle 1927 yilinda Cumhuriyet Halk Firkasinin byk kongresi, Trk Ocagini partinin denetimi altina soktu. Ayni zamanda dernegin tzgnde de degisiklik yapilarak etkinlik alani Trkiyenin sinirlarina indirgendi. Ancak bu nlemler pek basarili olamadi. Sonuta Trk Ocagi 1931de kapatildi ve yerine tmyle partiye bagli Halk Evleri kuruldu.17 Trk Ocaklari bu dnemde kendine has bir milliyetilik anlayisinin szclgn yapmistir. Dnemin Trk Ocagi Yayin organi Yeni Eyll 1923te yayimlanmaya baslamistir.Trk Ocaklarinin milliyetilik dsncesini yansitmasi aisindan ocak temsilcilerinden Hamdullah Suphi ile yapilan bir sylesi arpicidir. Hamdullah Suphinin syledikleri Kemalizmle Trk Ocaklarinin fikirsel ayrimi konusunda ipulari vermektedir. Suphi Trklk dsncesinin siyasal sinirlarla sinirli olmadigini belirterek Kasgar, Trkistan, Kirim, Bak, Azerbaycan.. Btn Trk memleketleri ile aramizda gnl ve fikir birligi vardir., biz onlarin saadetleriyle mesud oluruz, onlar bizi arar ve bulurlar, biz onlari arar ve buluruz, Trk Ocagi dar milliyetperverlik gtmez18 demistir.

16

Orhangazi Ertekin, Cumhuriyet Dneminde Trklgn atallanan Yollari Milliyetilik, Modern Trkiyede Siyasi Dsnce 4, 1. Basim, Iletisim Yay., Istanbul , 2002, s. 350. 17 Geis Srecinde Trkiye, Derleyen: Irvin Cemil Schick / E. Ahmet Tonak, 2. Basim, Belge Yayinlari, Istanbul, 1992, s.210. 18 Fsun stel, Trk Ocaklari 1912- 1931, 2 Basim, Iletisim Yay., Istanbul , 2004, s. 134.

184

Yine Trk Ocaklarinin 1924te yapilan 1. kongresinde Ocaklarin birinci grevi lisan hudutlarini tehlikelere karsi korumak ikinci grev ise Trk Devrimi nin bekiligini yapmak olarak belirlenmistir. 19 Kongre sirasinda Trkn tanimina iliskin tartismalar Turanci grslerle Kemalist milliyetilik arasindaki ayrimlari ortaya ikarmistir. Etnik kkenin l alinmasi durumunda dogal olarak Orta Asyanin Trk unsurlari ile ortak kken iddialari gndeme gelirken Anadoluda yasayan farkli kkenlerden gelen yurttaslar tanim disi kalacaktir. Oysa gl bir devlet kurmak amaciyla Anadoluya ekilen Kemalist Liderlik Btn Trklk arzularini canli tutacak ya da en azindan yabancilasmayi artiracak uygulamalardan sakinmak zorundadir.
20

Gerek Kemalist ulusulugun ulus anlayisini merkezilestirme abalari gerekse fikirsel bazdaki tartismalar Trk Ocaklari ile Cumhuriyet Halk Firkasi arasindaki eliskileri derinlestirmistir. Trk Ocaklarinin kapanmasi Trk Ocaklarinin 1931de yapilan olaganst kurultayda kendisini feshetme kararini vermek zorunda kalmasiyla gereklesmistir. Bunda ocaklarin 250yi askin subesi ve 30 binin zerinde yesiyle tekparti merkeziyetiliginin nnde engel olusturmasi da etkili olmustur. 21

Trk Ocaklari konusunda Landau da ayni izgide bir degerlendirme yapiyor: Trk Ocaklarinin Kemalizme bagliligina ragmen rgt iinde Pantrk egilimler kendini gstermeye devam etti Sonunda baskan Tanriver hkmetin talimatiyla oldugundan kusku duyulmayan bir girisimde bulundu. 1927 yilinda Trk Ocaklarinin

19 20

stel, s. 134. stel, s. 153. 21 Fsn stel, Trk Ocaklari Milliyetilik,Modern Trkiyede Siyasi Dsnce 4, 1. Basim, Iletisim Yay., Istanbul., 2002, s. 266.

185

etkinlik alanlarinin ancak Trkiye sinirlari ierisinde olmasi gerektigi seklinde bir tzk ve program degisikligi yapildi. Tm bunlara karsin yeler arasinda Pantrk talepler srdrld Bu yzden 1931 Martinda Trk Ocaklarinin kapatilip yerine btnyle yeni devletin ideolojisi ve propagandasina verecek olan Halk Evlerinin kurulmasi pek sasirtici gelmiyor22 Trk Ocaklarinin kapatilmasinin dogal srecini, kuruldugu gnden beri yasalarinda zel bir dikkatle belirtilen "gayri siyasi" olma iddiasini bir kez daha tartismaya aan Falih Rifki Atay syle aikliyor: "Trk Ocagi siyasi bir kurum mudur, degil midir? Trk Ocagi devrimcidir. Devrimci demek siyasi demektir. ... Oy verecek yasta genlerin toplandigi bir kurum yalniz siyasi bir karakter gstermekle kalmaz; bu ister istemez bir firka olur. Cumhuriyet Halk Firkasi sol bir devrim firkasidir. Solun unsurlarini kendi disinda birakarak kendini taslasmak tehlikesine atamaz. Sol devrim firkasinin tabii unsuru siyasi genliktir. En radikal kurumlari kuran bir devrim firkasi ile onun iinden ileri ve radikal fikirli unsurlari ayiklar grnen bir kurum yan yana nasil yasayabilir?"23

Falih Rifkiya gre bir zamanlar lkedeki en ileri grsle ri temsil eden Trk Ocaklari, bu grslerin Cumhuriyet Halk Firkasi tarafindan uygulamaya konulmasi ile nemini kaybetmistir. te yandan Trk Ocaklari yeleri ile CHF yelerinin ayni kisilerden olusmasi nedeniyle, yalnizca tarihsel bir isme sahip olan Trk Ocaklarinin varligini srdrerek Cumhuriyet unsurlarinin birligini

22

Landau, age, s.116. Falih Rifki Atay, "Firka ve Genlik", Milliyet, S: 1835ten (21 Mart 1931) aktaran Fsun stel, age. s.371.
23

186

bozmasina izin verilmemelidir. 24 Mustafa Kemal ise, Ocak yelerinden Rusen Esref naydina hitaben yaptigi konusmada yeni gelismelerin nedenlerini aiklamis ve "Milletlerin tarihinde bazi devirler vardir ki belli amalara ulasabilmek iin maddi ve manevi ne kadar kuvvet varsa hepsini bir araya toplamak ve ayni istikamete yneltmek gerekir. Yakin senelerde milletimiz byle bir toplanma ve birlesme hareketinin verdigi nemli sonulari idrak etmistir. Memleketin ve devrimin ierden ve disardan gelecek tehlikelere karsi korunmasi iin btn milliyeti ve cumhuriyeti kuvvetlerin bir yerde toplanmasi lazimdir. Kurulus tarihinden beri bilimsel alanda halkilik ve milliyetilik ilkelerinin ya yginlasmasi ve benimsetilmesinde sadakatla ve imanla alisan ve bu yolla memnuniyet verici hizmetleri yerine getirmis olan Trk Ocaklarinin ayni esaslari siyasi ve tatbiki alanda uygulayan firkamla ve tam manasiyla yek vcut olarak alismalarini uygun grrm."25

Trk ulusulugunun irka, etnik kkene dayali ulus anlayisini reddeden ve Fransiz modeline uygun yurttaslar birligine dayandigi ileri srlmstr. Bu durumda Trklk de kabaca Trkiye vatandasligi olarak yorumlanmistir. Baska bir deyisle Trklgn siyasi ulusun adi oldugu ve etnik ierik tasimadigi iddia edilmistir.

Trk ulusulugu 1924 Anayasasinin 1937 de yapilan degisikligi ile Anayasaya girmistir. Degisiklikle ilk anayasa zerine sz alan Iisleri bakani Skr kaya Trk Devleti behemehal Trk ve millici olmak lazimdir. Trk milletini insanlik iinde

24 25

stel, s. 371. Vakit, 25 Mart 1931, S: 4744ten aktaran Fsun stel, age, s.374.

187

medeniyete yarar., sulha hadim mmtaz bir kitle yapmak iin evvelemirde Trk milletini layik oldugu medeniyet seviyesine ikarmak lazimdir. Fakat millici siarimiz dar ve inhisarci degildir. Bizim milliciligimiz, medeni dnya iinde, onun esasli bir unsuru olarak insanligin ykselmesine, btn dnyanin refah ve saadet iinde yasamasina matuf bir milliyetiliktir 26 demistir. Bu dnemde milliyetiligin Anayasada yer almasi gerekliligi esitli ynlerden belirtilmis bir sosyal politika prensibi olan milliyetiligin Trkiyenin kurtulus ve ilerleme davasinda esas oldugu, devrimlerin temeli oldugu ifade edilmis ve Anayasa metninde yer almasi zorunlulugu belirtilmistir. Madde 2: Trkiye cumhuriyeti, demokratik ve laiktir. Insan hak ve hrriyetlerine alisma ve sosyal adalet ilkelerine dayanir. Blm temsilciler

meclisindeki mzakerelerden sonra su sekli almistir. madde 2: Trkiye Cumhuriyeti, Insan haklarina dayanan, milli, demokratik, laik ve sosyal bir hukuk devletidir. Bu hkm Milli birlik komitesice degisiklige ugratilarak Trkiye Cumhuriyeti, Insan Haklarina dayanan, milliyeti, demokratik, laik sosyal bir hukuk devletidir seklini almistir. 27 Bu gelismelerle bir yanda Osmanli'nin son dneminde gelisen Trklk

akiminin tanittigi Islamiyet ncesine dayanan etnik Trk kken ve arlik Rusyasindan Sovyetler Birligi'ne devrolan Trk kkenli topluluklarla etnik akrabalik ve soydaslik fikri siyasi nemini yitirmistir. Diger yanda kaybedilen topraklardan son yarim yzyilda Trkiye'ye g eden Mslman ancak farkli etnik gruplar, Rumelili Trkler ve nihayet Anadolu'nun kendine zg etnik ve dini

26 27

TBMM Zarit Ceridesi, Devre V., C: 16, Toplanti: 5 Subat 1937, s. 60. Eroglu, age, 246.

188

mozaiginin birlikte olusturdugu yeni Trkiye nfusu da ulusal btnlesme aisindan aik bir etnik referansa olanak tanimamaktaydi. Gayrimslim nfus ise din temelinde azinlik statsnn zel haklarindan yararlanirken devletin gznde esit TC yurttaslari olarak tanimlanmaktaydilar. Cumhuriyet dnemi resmi Trk ulusulugu iin n planda devlete sadakat y almaktaydi. Tarihi ve kltrel farkliliklarin ulus er tanimina yansimamasi tercih edilmis; ortak egitim sistemiyle siyasi ulus anlayisinin farkli yrelere ve gruplara hkim olacagi ngrlmekteydi. Dnemin nde gelen Turancilari zde Kemalist ulusulukla elismelerine ragmen Atatrk zaman zaman kendilerine referans aldiklarini dile getirmislerdir. Karpat bu konuda sunlari belirtmektedir:

Iddiaya gre irkilarin grslerine, Atatrkn Byk Nutku temel teskil etmistir. Nutkun ilgili paragrafinin, lafza baglanilacak olursa, irkiliga delalet ettigi sylenebilir, fakat kan kelimesinin genel anlami gz nnde tutulursa, sz geen paragraftan ok baska bir mana ikar. diyen yazar dipnotta bunun iin; Trkler gnlk dilde kani temiz deyimini bir kimsenin iyi bir aileden geldigini ve iyi yetismis oldugunu belirtmek iiin kullanirlar Kltrle sik sik esanlamda kullanilan irk kelimesi iinde ayni sey varittir Bundan maksat dogrudan dogruya ayni kltre mensup insanlardir. 28 aiklamasini yapmaktadir.

28

Karpat, age, s.27.

189

4/ 2- 1930 SONRASI TURANCI YAYINLAR, NCLERI VE DSNSEL YAPILARI

1930 dneminin Turanci simalari iinde sphesiz en ne ikan

isim Nihal

Atsizdi. Atsiz fikirlerini yaymak konusunda daha basindan itibaren yayin faaliyetine nem vermis ve dnemin Trk genleri arasinda etkili olmayi basarmistir. Yksek Muallim mektebi ve 1930 Edebiyat Fakltesi mezunu olan Nihal Atsiz Trkiye Enstits'nde iki yil boyunca (1931-1933) Fuad Kprl'nn asistanligini yapmis ve ayni zamanda Zeki Velidi Togan'in grencisi olmustu. Nihal Atsiz'in Trk yayin faaliyetinin baslangici sayilan Atsiz Mecmua (15 Mayis 1931-25 Eyll 1932) ayni zamanda Trk Ocaklari'nin kapatilmasindan hemen bir ay sonra yayinlanmaya baslayan ilk (aylik) Trk dergidir. Nihal Atsiz'in esas kamuoyunda adini duyurmasi ise Birinci Trk Tarih Kongresi'nde Dr. Resit Galip ile Togan arasinda geen tartismada hocasinin tarafini tutmasiyla baslamisti. Atsiz'in resmi grse karsi ikmasi hem Istanbul niversitesi'ndeki grevini kaybetmesi hem de Atsiz Mecmua'nin kapanmasiyla sona ermisti. Orta Asya'dan batiya glerin tarihi ile ilgili bu tartismada Togan'in Orta Asya Trkleri'nin Hitit, Smer ve Misir gibi uygarliklarin atasi oldugu grsne katilmamasi ayni zamanda Togan'in da Trkiye'den ayrilarak Viyana'ya yerlesmesiyle sonulanmistir. 29 Hseyin Nihal'in nce takma ad olarak kullandigi sonra da soyadi olarak setigi

190

"Atsiz"in aslinda Orta Asya kkenli eski bir Trk gelenegine dayandigi sylenmektedir. Gk Trkler dneminde henz hayat sinavindan gememis, nemli bir grevle kendini topluma karsi ispat edememis ve dolayisiyla bir ad tasimaya hak kazanmamis genlerin "atsiz" olarak anildiklari belirtilmektedir. 30 Derginin n kapaginda ise ayli bozkurt olarak bilinen sembolik figr yer almaktadir. Eski Trk destanina gre Trklerin st anasi sayilan disi bozkurt Islamiyet ncesi trk kkenli pagan kavimler arasinda tapinilan tek hayvan figr olarak zel bir yere sahipti. Basta Nihal Atsiz olmak zere Trk yazarlar arasinda yaygin bir takma ad olarak kullanildigi gibi hemen hemen tm trk dergilerin ortak sembol olarak gze arpmaktadir. 31 Bozkurt Trklgn sembol olarak kullanilirken Trklk de ok aik bir biimde irk temelinde tanimlanmistir. Nihal Atsiz iin Trklk Trkiye Cumhuriyeti yurttasliginin tesinde, Trkiyelilik ve Anadolulugu da asan Orta Asya merkezli "Altay/Turan" irki demektir. 32 Bu baglamda etnik kken, dil ve tarih gibi kltrel faktrlerden ok dogrudan dogruya kan bagiyla soydan soya getigi varsayilan irk gesine dayandirilmaktadir. Trklk de dolayisiyla "kurtulmamis Trkeli" ile Trkiye'yi birlestirecek irredendist Byk Trklk lks olarak

tanimlanmaktadir. Nihal Atsiz'in Trk gencine asilamaya alistigi ilk dstur da bu dogrultudadir: "Btn Trkler bir devlet halinde, bir bayrak altinda

toplanacaklardir."33

29 30

zdogan, age, s. 190. zdogan, s. 184. 31 Bozkurt figr ve dnemin kosullari iinde bu simgeyle ilgili yapilan alismalar iin bkz. Isil akan, Trkiye Cumhuriyeti Devleti Armasinin Belirlenmesi abalari, Toplumsal Tarih, S: 82 (Ekim 2003). s.4-10. 32 H. Nihl, "Trkler Hangi Irktandir?", Atsiz Mecmua, S:1 ( 15 Mayis 1931) , s.6-7.
33

"Kurtulmamis Trkeli", Atsiz Mecmua,S: 17 (15 Eyll 1932), s.172-173.

191

Ikinci kusak Trkler diye adlandirilabilecek kusagin nclgn yapan Atsiz , Trk Ocagi'nin kapatilmasinin hemen ardindan kendini aiga vurdu. 34 Trkiye Cumhuriyeti'nin kurulmasindan sonra resmi ideoloji ve hkmet politikalarinin disinda kalan ya da Turanci bazi gruplar arasinda nemini yitirmemisti. Trkiye Cumhuriyet sinirlari disinda ve zellikle de Sovyet ynetiminde yasayan Trk kkenli halklarla siyasi ve kltrel iliskilerin srdrlmesinden yana olan ve kendilerini Trk olarak tanimlayanlar Trkiye'de Turanci platformunun temsilcisi olarak belirmistir. Atsiz Mecmua, Cumhuriyet Trklgne iliskin ideolojik vurgularin seslendirildigi bir ilk krs niteligini tasiyordu. Zeki Velidi Togan'dan Sabahattin Ali, Pertev Naili'ye kadar birok yazarin yazilarinin yer aldigi dergide ana atiyi Nihal Atsiz kaleme aliyordu. Derginin kapaginda yer alan bozkurt figr, Orta Asya Trklerinin efsanevi gemislerine daha dogrudan bir gndermede bulunuyordu. Eski etnik Trk boylarinin mitolojik atasi olarak kabul edilen ve Islamiyeti kabul etmeden nce Trkler tarafindan tapinilan bozkurt, gnmze kadar Trklerin sembol olmaya devam etmistir. 1930'lu yillarda Trk yayinlarda nceki zamanlarda genellikle simgesel bir figr olarak gze arpan bozkurt, Nihal Atsiz ve izleyicilerinin takma adi olmustur. 35 Atsiz Mecmua'nin ilk sayilarinda Cumhuriyet ve Mustafa Kemal'e baglilik ve gven yer almakla birlikte, zaman ierisinde Trk Tarih Tezi erevesinde sekillenen tarih grsne karsi sert ve aik elestiri Nihat Atsiz ve evresinde toplanan Turancilardan gelmeye baslamistir. Atsiz, "Trkler iin yabanci kavimlerin medeniyetine sahip ikmaya lzum yoktur" diyerek resmi milliyetilik sylemine

34

Trklerin Cumhuriyet dneminde iki farkli "kusak" meydana getirmesi konusunda bkz Ertekin agm,s.346-350. 35 Gnay Gksu zdogan, Turandan Bozkurta..., s.185.

192

itiraz ediyordu. 36 Trk tarihi ve yazini, Azerbaycan halk yazini, edebiyat ve fikir hayati, spor, mzik gibi olduka genis bir yelpazede yazilarini yazan Atsiz, esas olarak Sovyet egemenligindeki Trkler, Trk irki, yabanci dsmanligi, savasmanin kutsalligi vb. gibi konulari da vurgulamaya alisiyordu. Sovyet topraklarinda yasanan Trklerle ilgili matematiksel bilgilerin yer aldigi arastirma ilgi ekiciydi. 37 Bundan da anlasilacagi gibi ok aik bir biimde siyasi emeller vurgulanmasa da Trkler ve dis Trklerin kltrel ve siyasal yasamina agirlik veriliyordu. Nihal Atsiz iin Pan-Trk birlik, kendi kusaginin "ament" olarak kabul ettigi ve ugrunda mcadele edecegi "milli gaye"nin dogal bir sonucuydu. Atsiz'in lklestirdigi "Byk Trkiye", "btn Trklerin bir araya getirilmesi" sonucunda "byk bir nfusa", ayrica "ahlak, bilim ve teknolojinin yksek seviyelerine" kavusmus olan bir milletti. 38 Atsiz Mecmua'nin son sayisinda "Trk Dnyasi" haritasi verilmis ve haritadaki bazi yerler boyanarak syle denmistir: "Trk genci! Yukaridaki harita taslagina bak. Karaya boyanmis yerler senin kurtarilmamis kardeslerinin yasadigi yerleri gsteriyor. Yalniz bu kara taslaga bakmak bile vazifenin ne kadar byk, ne kadar g, ne kadar agir oldugunu sana anlatsin. Daha dn denecek kadar yakin olan zamanlarda bir bayrak altinda, bir ordu halinde yasamis olan ve kani, dili, ananesi bir olan kardeslerin "birlik" urani olan "Byk Trklk"e dudak bkp de btn insanlari birlestirmek isteyenlere gl!.. Bu kara harita beynine ve gnlne kazilsin, bugnk, yarinki dsmanlarini iyi belle,

36 37

Nihal Atsiz, Trkler Hangi Irktandir?, Atsiz Mecmua, S: 1 (Mayis 1931), s.7-8. Bu verilere gre, Sovyet topraklarinda yasayan Trklerin nfusu 16.462.381 olarak gsterilmistir. Bkz. Atsiz Mecmua, S: 1 (Mayis 1931), s.9. 38 Nihal Atsiz, "Milli Gaye: Neslimizin Aments Her Sey Byk Trkiye Ugruna ve Onun Iin" Atsiz Mecmua, S : 9 (Ocak, 1932), s.2.

193

ugrunda kanini, canini verecegin byk savasa hazirlan... Aklindan ikarma ki btn Trkler bir devlet halinde, bir bayrak altinda toplanacaklardir". 39

Atsiz Mecmua'nin kapatilmasindan bir sre sonra Nihat Atsiz baska bir aylik dergi olan Orhun'u ikarmaya basladi. Derginin ilk dokuz sayisi 1933 sonlarindan 16 Temmuz 1934'e kadarki sre ierisinde fakat dzensiz bir biimde ikmaya basladi. Bundan sonraki yedi sayi ise uzun bir aradan sonra 1 Ekim 1943 ile 1 Nisan 1944 arasinda basildi. Derginin besince sayisina kadar Ziya Gkalp'in toplumun bireyden nce geldigini vurgulayan "Ben, Sen, O Yok, Biz Variz / Hak Yok Grev Var" dizeleri kullanilmisti. Besinci sayida Gkalp'in dizeleri ikarilarak, Orhun'un Atsiz Mecmua'nin bir devami oldugunu ve "Byk Trklk lksne" hizmet etmek amaciyla yayinlandigini belirten bir cmle konuldu. Birinci sayinin basyazisi syleydi: "....... Trkler, bu dnyaya yce bir vazifeyi yerine getirmek iin gelmisler ve bu vazife ancak btn dnya Trk yurdu haline geldiginde tamamlanmis olacaktir". 40 Bu dergide irkilik ve Turanciligin kuramsal erevesi, Trklgn irksal niteligi, sinirlari aika ifade ediliyordu. Trklerin grkemli gnleri zerine uygun yorumlarla Trk dili, yazini ve tarihi zerine alismalara yer verilirken zaman iinde militarist boyutta Pan-Trkist ierigi yogun olan makaleler de grlmstr. Atsiz Mecmua'da yayinlanan haritaya benzer bir harita rnegi, Akdeniz'den neredeyse Pasifik kiyilarina kadar uzanan bir alanda Trklere ait topraklari gsteriyordu. 41

39 40

Atsiz Mecmua, S: 17 (Eyll,1932), s.172. Nihal Atsiz, "Orhun", Orhun, S: 1 (Kasim,1933), s.1-2. 41 Nihal Atsiz, Yirminci Asirda Trk Meselesi: Trk Birligi, Orhun, S: 8 (Haziran 1934), s.5.

194

Orhun, byk lde Atsiz Mecmua'nin bir devamidir. Birinci sayinin tanitim yazisinda yer alan su ibare ve cmleler Nihat Atsiz'in Trklgndeki hem pantrkist hem de irki grs aika yansitmaktadir:42 Ankara Adala r Denizinden Altay'in daha tesine kadar uzanan ulu bir varligin kisaltilmis ifadesidir... ORHUN'un yolculari iyi insan degil iyi TRK istiyorlar... lklerin lksne: herseyden stn en byk Trkiye! 1934te ikarilan Orhun dergisinde irkilik ve Turanciligin kuramsal erevesi, Trklgn irksal niteligi, sinirlari, Cumhuriyetin soyut , anonim tanimlari belirgin ve aik olarak sekillendiriliyordu.

Atsiz a gre Trk bir vazife iin yaratilmistir. Bu vazife kainat Trklestigi zaman biter. Derginin sekizinci sayisinda kapakta ayli bozkurt simgesi altinda "Trk Birligi"nin cografyasini gsteren temsili bir harita, kapatilmadan nce 1934'te ikan en son dokuzuncu sayinin giris yazisinda da "Trk Irki=Trk Milleti" ibaresi yer almaktadir. Bu yazisinda Atsiz Trklgn temel sarti olarak su siralamayi yapmaktadir: nce kani, sonra diliyle Trk olmak. Bu durumda Sibirya'da yasayan Saka ile Litvanyali Kipak "kanca Trk olduklari iin Trktr... yabanci kani tasiyan bir insan Trkeden baska bir dil bilmese bile o Trk degildir."43

42 43

Orhun, S: 1 (5 Kasim 1933), s. 2. Atsiz, "Yirminci Asirda Trk Meselesi II: Trk irki=Trk Milleti", Orhun, S: 10 (16 Temmuz

1934), s. 1.

195

Nihal Atsiz, nemli grevlere yalniz z Trklerin getirilmesini savunmakta, azinliklara asiri hosgrl davranmanin Trkiye iin tehlikeler yaratacagini ileri srmekte, savasin yapilacagini, milliyetiligin ancak irk temeline dayanabilecegini belirtmektedir. Trklgn dsmani olarak da komnist, dalkavuk ve Yahudileri gstermektedir. 44 Derginin yazi kadrosunda yer alanlardan ve ayni zamanda Atsiz'in kardesi olan Necdet Sanar da "Trklerde Irk ve Irkilik Fikri" yazi dizisinde ayni grslere yer vererek "Trk milli suurunun" en nemli gesinin Islamiyet ncesi aglardan gelen irk dsncesi oldugunu ileri srmektedir. Nihat Atsiz, Trk milletini Trk irkina esitleyen grsleri dogrultusunda ayni zamanda aika Trk kani tasimayanlarin veya "Trkmsm" olanlarin Trklge ve Trk devletine sadakatindan kusku duyulmasi gerektigini ifade etmektedir. Osmanli'nin kaybettigi savaslarin sorumlusu olarak bazi Rumeli kkenli

kumandanlardan

sz ettigi gibi Arnavut, erkez, Arap asilli veya Giritli ya da

Ermeni dnmesi yneticilerle, Krt milliyetperveri, Yahudi asilli ve Selanikli Yahudi dnmesi aydinlar olarak adini saydigi birok Osmanli ve Trkiye Cumhuriyeti sekinini de ihanetle sulamaktadir. Nihal Atsiz iin Trkiye sinirlari iinde en makbul unsur; kani karismamis, tercihen de Sivas'in batisindaki yrelerden gelen
44

Nihal Atsiz, "Komnist, Yahudi ve Dalkavuk", Orhun, S: 5 (21 Mart 1934), s.93. Atsiz ogluna yazdigi 4 Mayis 1941 tarihli vasiyetnamesinde Trklerin dsmanlarini syle siralar: "Yagmur Oglum! "Bugn tam bir buuk yasindasin. Vasiyetnamemi bitirdim, kapatiyorum. Sana bir resmimi yadigr olarak birakiyorum. gtlerimi tut, iyi bir Trk ol. Komnizm bize dsman bir meslektir. Bunu iyi belle. Yahudiler btn milletlerin gizli dsmanidir. Ruslar, inliler, Acemler, Yunanlilar tarih dsmanlarimizdir. Bulgarlar, Almanlar, Italyanlar, Ingilizler, Fransizlar, Araplar, Sirplar, Hirvatlar, Ispanyollar, Portekizliler, Romenler yeni dsmanlarimizdir. Japonlar, Afganlilar ve Amerikalilar yarinki dsmanlarimizdir. Ermeniler, Krtler, erkesler, Abazalar, Bosnaklar, Arnavutlar, Pomaklar, Lazlar, Lezgiler, Grcler, eenler ierdeki dsmanlarimizdir. Bu kadar ok dsmanla arpismak iin iyi hazirlanmali. "Tanri yardimcin olsun! "Nihal Atsiz" , Gven, age,s.363.

196

Anadolu kylsdr. 45 Atsiz, Orta Asya ile saf Anadolu kyls arasinda kurdugu kan birliginin yani sira tarih boyunca kurulan esitli Trk devletleri vasitasiyla siyasi planda da sreklilik iddiasinda bulunmaktadir. Nihal Atsizin 1943 Ekim'i ile 1944 Nisan ayi sresince ikardigi Orhun dergisinde de ikan yedi sayi boyunca gze arpan temalar temelde ncekilerin tekrari gibidir. 46 Trklk, byk Trkelinde Trk urugunun kayitsiz-sartsiz hkimiyeti ve istiklali ile Trklgn her ynden btn milletlerden ileri ve stn olmasi ilkesidir. Ancak yazi kadrosu Zeki Velidi Togan, Besim Atalay, Nihad Sami Banarli, Mustafa Hakki, Akansel'in de dahil olmasiyla zenginlesmis, savas yillarinin duygularini daha yakindan yansitircasina kapakta "btn Trkler bir ordu" ibaresi yer almakta ve "Trkiye byyp Turan olacak" lks yinelenmektedir. Ancak bu ikinci Orhun dergisi de ok uzun mrl olmamis ve Nisan 1944 sayisindan sonra hkmet tarafindan kapatilmistir. 47

45 46 47

Atsiz, agm, s.159. Atsiz, "Trklk", Orhun, S: 10 ( Ekim 1943), s. 1. Derginin kapatilma nedeni Nihal Atsiz'in Basbakan Skr Saraoglu'na yazdigi iki aik

mektubun ierigi ve yol atigi olaylardir. Nihal Atsiz'in bu mektuplarda Trk evrelerde Sovyet yanlisi ve komnist olarak sulanan bazi yazarlari ve yneticileri aika sikyet etmesi sonucu baslayan bir dizi karsi sulama, Sabahattin Ali'nin atigi hakaret davasi ve Atsiz'a destek ikan Trk grencilerin Ankara'daki 3 Mayis gsterileri nihayet irkilik-Turancilik sulamasiyla basta Nihal Atsiz olmak zere birok Trk yazar ve taraftarin tutuklanmasiyla sonulanmistir. Bu konuda ayrintilibilgi iin bkz: zdogan, Turandan Bozkurta..., s. 89-115.

197

4/ 3- IKINCI DNYA SAVASINA DOGRU GELISEN TURANCI HAREKET

Dnemin en nemli Turanci simalarindan biri de kuskusuz Reha Oguz Trkkandir. Trkkan, 1939 yilinin Mayis ayinda, Bozkurt dergisini yayinlamaya baslamistir. Derginin yazi kadrosunu, Reha Oguz Trkkan, Hseyin Namik Orkun, Nihal Adsiz, Nejdet Sancar ve Abdlkadir Inan olusturuyordu. Kapakta, derginin adinin hemen atinda, Her Irkin stndeki Trk Irki basligi bulunuyordu. Reha Oguz Trkkan Bozkurt'un 13. sayisinda derginin inancini ve dsncelerini belirtmektedir: "Biz kimiz? Biz Bozkurtulariz. Ideolojimiz nedir? Bozkurtun Trklg. Bokurtular neye inanir? Trk irkinin ve Trk milletinin, her irktan ve her milletten stn olduguna! Bu stnlgn kaynagi nedir bizce? Trk kanidir! Trk dogustan mi stn ve kabiliyetlidir? Trk; zeksini, yigitligini, askeri dehasini ve her hususta byk kabiliyet ve istidadini kanindan alir Bozkurtular Pan Trkist midir? Evet! Trk Devleti'ni 65 milyonluk bir devlet olarak grmek, Bozkur t Trklgnn mukaddes lksdr. Bu hangi hakka dayanacak? Bozkurtular, bu davada oktandir haykirmislardi: 'Hak verilmez alinir!' Savas mi? Evet! Gerektigi anda savas! Savas, byk ve kutlu tabiat kanunudur. Biz, savasilarin torunuyuz. Bozkurtular, savasi(n), askerligi(n) ve kahramanligi(n) inanmislardir."48 en yksek hrmet mevkiine ikartilmasi gerektigine

48

Reha Oguz Trkkan, "Bozkurtunun Aments", Bozkurt, S: 13 (5 Mart 1942) , s.5.

198

Yine 1939 yilinin Nisan ayinda, bir baska Turanci dergi, Kopuz dergisi yayinlanir. 49 Derginin sahibi ve Nesriyat Mdr Cemal Tigin idi. Derginin yazi kadrosunu, Riza Nur, Fethi Tevetoglu, Nejdet Sancar, Abdlkadir Inan, Hseyin Namik Orkun ve Emin Hekimgil olusturuyordu. Dergi daha ok Trklgn edebi ynn islemektedir. Trk siirinin stnlg vurgulanir. 2 sayisinda Riza Nurun Trk Aruzu baslikli yazisi aruzun Trke kaynaklarini ispatlama abasindadir. Aruzun Arap ve Iran kkenli olmadigini ortaya koymak iin kaleme alinmistir. 50 Derginin kapaginda su ifade yer almaktadir: "Sen Sarkin kinina girmeyen bir kilisin; dgle dgle tavlanir, vurula vurula kirilirsin. Yine her parandan bir kivilcim, her kivilcimdan bir simsek ikar. Ilh bir kuvvetin, ebed bir feyzin var, ey Trk!" Kopuz 15 Ocak 1940 tarihinde yayimlanan dokuzuncu sayisindan sonra yayimina ara vermistir. Bir baska Turanci dergi, Ergenekon dergisi, yine Reha Oguz Trkkan tarafindan 10 Kasim 1938 de yayimlanir.
51

Derginin kapaginda "her seyin stnde Trk Irki"

ibaresi yer almakta olup, Bozkurt ve tane ok ve yay isareti bulunmaktadir. Ergenekon dergisi "aylik genlik ve fikir dergisi" olarak toplam sayi yayimlanabilmistir. Dergi 10 Aralik 1938 tarihinde kapatilmistir. Dergide Trk tarihi, irk, antropoloji, edebiyat ve elestiriler islenmistir.

49 50

Kopuz, Y: 1, S: 1 (Nisan 1939). Riza Nur , Trk Aruzu Kopuz , Y:1, S: 2 (Mayis 1939), s.2. 51 Ergenekon, Y: 1, S: 1 (Kasim 1938).

199

Yine ayni tarihlerde, 1940 yilinda yayin hayatina baslayan Bozkurt dergisinin imtiyaz sahibi Ismet Rasim ve Umumi Nesriyat Mdr de M. Sait Karayel idi. Derginin yazi kadrosunun ise Reha Oguz Trkkan, Abdlkadir Inan, Nihal Adsiz, Hseyin Namik Orkun ve Nejdet Sancar olusturuyordu. Ancak dergi, 1940 yilinin Aralik ayinda, dokuzunc u sayisinda kapatilacaktir. 52 Bozkurt dergisi, 5 Mart 1942 tarihinde, yeniden, ancak bu kez haftalik olarak yayinlanir. Derginin sahibi A. Nurullah Bariman, Umumi Nesriyat Mdr ise, M. Sami Karayel idi. Derginin yazi kadrosu, Peyami Safa, Reha Oguz Trkkan, Zeki Velidi Togan, emekli General Ali Ihsan Sabis, Abdlkadir Inan ve Osman Turandan olusuyordu. Ancak, Reha Oguz Trkkan, besinci sayidan itibaren, dergiden ayrilacaktir. 53 Derginin yedinci sayisinda, igir, Millet, Bozkurt, Tanridag ve inaralti dergilerinin bes kardes dergi oldugu ilan edilecektir. 54 Bozkurtun Agustos 1940 tarihli 5. sayisindan itibaren Peyami Safanin da yazarlar arasina katildigini gryoruz. 55 Hamle dergisi 1 Agustos 1940 tarihinden itibaren aylik olarak yayimlanmaya baslamis ve besinci sayisindan sonra 1 Aralik 1940 tarihinde kapanmistir. 56 Hamle'nin altinda "Edebiyatta, Sanatta, Fikirde, Ilimde" basligi yer almaktadir. Derginin sahibi Celalettin Ezine'dir.

52 53

Bozkurt, Y: 1, S: 1 (Nisan 1940). Bozkurt, Y: 1, S:1 ( Mart 1942 ). 54 Bozkurt, Y: 3, C: 2, S: 7 (2 Temmuz 1942). 55 Bozkurt, Y: 1, S: 5 (Agustos 1940), Basyazi. 56 Hamle, Y: 1, S: 1 (Agustos 1940).

200

Baslica yazarlari; Celalettin Ezine, Hasan Tanrikut, Cell Silay, Kazanli, Asaf Halet elebi, Talat Hamdi Cent, Hseyin Hulki, Dr. Fethi Tevetoglu, Behet Necati ve Mira Katircioglu'dur. Riza Nur, ise 8 Mayista, haftalik Tanridag dergisinin yayimlamaya

baslayacaktir. Derginin sahibi ve Umumi Nesriyat Mdr Riza Nur idi. Derginin yazi kadrosu, Riza Nur, Nejdet Sancar, , Hseyin Namik Orkun, Dr. Fethi Tevetoglu, D. Mustafa Hakki Akansel, Hasan Ferit Cansever, Serif Bilgehan ve Nihal Adsizdan olusuyordu. Riza Nur, Trk milliyetiligini, dergide su sekilde aiklamistir: "Milliyet asla kltr meselesi degildir. Milliyet irk, kan meselesidir. Dil, zihniyet, edebiyat ve emsali gibi kltr unsurlari milliyet binasinin ikinci derece malzemelerindendir. Milliyetin bnye ve yapisi byledir. Onun fizyolojik ve biyolojik selmet unsurlarinin sosyal ifadesi ise ahlk ve fazilettir Trklk Trkiye Imparatorlugu'nun Osmanli sllesi zamaninda hasta ve perisan olmustur. Bu hastalik parazitlerle olur. Siyas parazitler ecneb unsurlardir Anadolu milli savasidir ki, nasyonalizm heyecan ve gayreti sayesinde zaferle talanmistir. Bu tarih dersler biz Trklere hem milliyete sarilmayi, hem ecnebi kandan olan unsurlara karsi spheli, uyanik bulunmayi emreder Trklk, hayal eseri veya bir iki sahsin menfaat dsncesi degil, reel, rahm vak'alar ola n bir zaruret yavrusudur. Trk nasyonalizmisinin mnhasiran 'Trklk' kelimesi ile ifadesi lzimdir Trk milliyetiligi dstur halinde sudur:

Milliyet=Trklk'tr."57

57

Dr. Riza Nur, "Trk Nasyonalizmi", Tanridag, S: 8 (Mayis 1942), s.4-5.

201

Dergini ikis amaci ilk sayida syle ifade ediliyordu: Emelimiz en kgnden en bygne kadar ve mevki dsncelerinden uzak olarak sirf Trke hizmettir. Dilegimiz sade bu hizmete nail olmaktan ibarettir. Halis Trk yaratilmak iftihari bize yetiyor.
58

Riza Nur irki fikirlerin bir uzantisi olarak bu dnemde ilgin bir neride de bulunmustur. Nur, Trkiye'nin yeniden yapilanmasi iin kuracagi parti programinda bir "irk mdrlg"ne de yer vermektedir. Bu mdrlk asker, gretmen, din adami, milletvekili, disisleri grevlileri ve diger tm memurlarin irklarini tespit edecek ve Trk olmayanlari devlet grevinden ikaracaktir. 59 Dergi on sekizinci sayisiyla , 4 Eyll 1942 tarihinde yayin hayatina son vermistir. inaralti Dergisi 9 Agustos 1941 tarihinde yayimlanmaya baslanmistir inaralti, "Trk Fikir ve Sanat Mecmuasi" olarak haftalik ya yimlanmis ve toplam 136 sayi ikmistir. inaralti, dnyadaki btn Trklerin kltrel birliginin saglanmasi gerekliligi zerinde durmustur. 60 Dergide kltrel birligin yaninda, Trk irkinin stnlg, dis Trkler, savas gibi dnemin kosullarina uygunluk arz eden konulara da yer verilmistir. . Son sayisi 15 Temmuz 1944 tarihlidir. inaralti, haftalik bir dergidir. 28 Mart 1942de, Istanbul Sikiynetim Komutanliginca kapatilan inaralti dergisi , 23 Mayis 1942 tarihinde, yeniden yayinlanir. Zonguldakta da yayinlanan bir baska dergi de, A Karauguz tarafindan aylik olarak ikarilan, Dogu dergisiydi. Dergi yayin hayatina, 1942 yilinin Kasim ayinda

58 59 60

Tanridag, Y: 1 , S: 1 (Mayis 1942) Dr. Riza Nur, Hayat ve Hatiratim, C.II, Isaret Yayinlari, Istanbul, 1992, s.523. Orhan Seyfi Orhon, "Dilde, Dsncede ve Harekette Birlik", inaralti, S:1 ( 9 Agustos 1941), s.3.

202

baslamisti. 61 Derginin sahibi ve Genel Yayin evirmeni A. Karauguz idi. Derginin yazi kadrosu ise, Aka Gndz, Behet Kemal aglar, Necip Fazil Kisakrek, Cafer Seyid Ahmet, [Edirge] Kirimal, Hseyin Namik Orkun ve Abdlkadir Inandan olusuyordu. Trk Ocaklari tarafindan ikartilan Trk Yurdu kapatilmasiyla (1931) yayinlanmaz olmustu. 1 Eyll dergisi ocaklarin 1942de yeniden

yayinlanmasina baslanmisti. Sorumlulugunu H. Ferit Cansever stlenmisti. Z. V. Togan ile Fethi Tevetogluda yazi kadrosu iinde yer almislardi. 62 Dnemin bir baska dergisi Millet ise Mayis 1942de yayinlanmaya baslamistir. Derginin ikis amacini aiklarken dnemin iktidarina karsi tavrini gizlememektedir. yalniz fanilerin hakikat haline sokabilecegi btn dsncelerin, hatta insani emellerin ancak millet lsnde meydana gelebilecegine inaniyoruz. Isleri ve

dsnceleri millet lsne vurmanin faydasi onlari yapilabilir hale getirmek; ayni zamanda tek adamin fanilik sinirindan milletin lmezlik sirrina eristirmektir. 63 Trk Amaci: Istanbul'da Trk Kltr Birligi tarafindan yayimlanmis olup, sahibi ve yayin ynetmeni Ahmet Caferoglu'dur. Derginin ilk sayisi Temmuz 1942 tarihinde ikmistir. 64 Trk Amaci'nda Orta Asya'daki Trk topluluklari, onlarin tarihi, cografyasi, dili, ekonomisi, mzigi, dini ve yayinlarina yer verilmistir. Trk Amaci'nin yazarlari arasinda Ahmet Caferoglu, Muharrem Feyzi Togay, Kadircan Kafli, Abdullah Zihni

61 62

Dogu, Y:1, S: 1 (Kasim 1942). Trk Yurdu,Y: 1, S: 1 (1 Eyll 1942). 63 Millet, Y: 1, S:1 (Mayis 1942), s. 1. 64 Trk Amaci, Y: 1, S: 1 (Temmuz 1942).

203

Soysal, Ali Genceli, Dr. Saadettin Bulu ve Fahrettin elik vardir. Derginin amaci syle belirlenmistir: "Nesrine basladigimiz Trk Amaci da, dogrudan dogruya Trk Kltr birliginin mrevvici ve kaynagi olarak Trklge hizmet verecektir. Filvaki, Trk dnyasi ile beraber, Trk kltr de, ok genis bir sahaya yayilmis ve bu yzden birok Trk ulus ve illeri arasinda muhtelif siveler tremis ve her bir Trk ili iin ayri ayri tarihler yazilmissa da; bu ayriliklar ancak cograf durum bakimindan dikkat nazarina alinabilir. Gerekte ise; mill mefkre, edebiyat, sanat, dil vesaire gibi manevi varliklar bakiminda, mill Trk fikir hayati hem daim bir kl olmus ve bundan dogan Trk Kltr Birligi, varligi da bugne kadar tamamiyle kendisini muhafaza etmistir. Trk Amaci'nin demesi lazim gelen en byk borlarindan biri de, muhtelif cograf sahalara ayrilan btn irkdaslarini birbirine tanitmak ve tanistirmaktir."65

4/ 4- SAVAS ORTAMI VE IRKI-TURANCILARIN TUTUMU

Ikinci Dnya Savasi basladiginda Trkiye batili devletlerin esitli baskilariyla karsi karsiyadir. nceleri Almanyanin Fransaya saldirmasi sonucu Ingiltere,

Trkiyeyi kendi yaninda savasa sokmak istedi. Ingiltere Trkiyedeki isbirlikilerini de kullanarak bu politikasini savas boyunca srdrecektir . zellikle Italyanin Yunanistana saldirmasi sonucu Ingilterenin baskilari artmaya baslamistir. Geri Trkiye 1939 da Trkiye Ingiltere ve Fransa ile Akdenizde kendilerine ynelecek bir saldiri karsisinda birlikte savunmaya ynelik bir antlasma imzalamislardi. Ancak

65

Trk Amaci,Y: 1, S: 1 (Temmuz 1942), s.1-2.

204

bu durum Ingilterenin Trkiyeyi savasa sokmasina yetmemistir. Sovyetler birligi ise Bogazlarda askeri sler istiyor ve savas gemilerinin bogazlardan sinirsiz geisini saglamaya alisiyordu. Almanya ile Sovyetler arasinda sorunlarin bas gstermesiyle birlikte Sovyetler birligi Almanyaya karsi Trkiye ile iliskilerini yeniden dzenlemeye yneldi. Sonuta 1925te imzalanmis olan Trk Sovyet saldirmazlik anlasmasi yenilendi.
66

Fakat Trkiyenin savasa katilmasi ynnde esas sistemli baski fasist Almanyadan geliyordu. Almanlar zellikle Sovyetlere saldirdiktan sonra Trkiyeye yklenmeye baslamislardir. Saldiri ncesi Almanlar Iraka cephane gndermek iin Trkiyeyi kullanmak istedilerse de bu istek Trkiye tarafindan reddedilmistir. Almanlar Sovyetlere saldirdiktan sonra Trkiyeye ynelik politikasinda zellikle Sovyet dsmanligi ve Sovyetlerin Trkiye zerindeki emelleri propagandasi zerinde durmustur. Trkiye savas sresince gereklestirdigi diplomatik basariyla etkili bir denge politikasi izlemis ve tm devletleri kendi politikasina ikna etmeyi basarmistir. Byk bir Kurtulus Savasi sonucu kurulan Trkiye Cumhuriyeti Avrupanin emperyalist lkelerinin dnyayi paylasiminda ve kendi eliskilerini savas yoluyla zmesinde rol oynamak istememistir. Bunda Mustafa Kemalin savastan ok nceleri daha 1931de yaptigi ngr kuskusuz ok etkili olmustur: Bir dnya savasi yakindir. Bu savas neticesinden dnyanin vaziyeti ve muvazenesi bastan basa bozulacaktir. Iste bu devre esnasinda dogru hareket etmesini bilmeyip, en

66

Johannes Glasneck, Trkiyede Fasist Alman Propagandasi, ev: Arif Gelen, 1. Basim, Onur Yayinlari, Ankara, [ y.y], s.22,23.

205

kk bir hata yapmamiz halinde, basimiza Mtareke senelerinden daha byk felaketler gelecektir.67 1930larin ve savas dnemine kadar olan srete temel politikamiz Trkiyenin bagimsiz ve egemen bir devlet olarak varliginin korunmasidir.

1933 yilinda fasist Hitler ynetiminin

Almanyada iktidari ele geirmesiyle

birlikte bu lke Avrupada egemenligi tam anlamiyla ele geirme abasina giristi. Bir yandan Avrupada isgallere girisen Almanya te yandan dnya egemenligine gzn dikmisti. Bu politikanin bir uzantisi olarak Trkiyeye ynelik olarak Wilhelm dneminin Bagdat Demiryolu politikasina basvurdular. Fakat Almanlar bazi alanlarda yntemlerini degistirmek zorunda kaldilar. Bu degisiklik Trkiyenin girmis oldugu yapisal degisiklik srecinden kaynaklaniyordu. Karsilarinda khnemis Osmanli Imparatorlugu yerine, Emperyalistleri verdigi Kurtulus Savasiyla dize getiren muzaffer gen Trkiye Cumhuriyeti vardi. Almanlar kendileri aisindan yeni bir dzene sokmak istedikleri Avrupa ile

simsiki baglamaya alistiklari Trkiye, Iran ve Arap lkelerini zengin ve ayni zamanda ucuz hammadde kaynaklari olarak gryorlardi. Ingiliz donanmasi savas sirasinda denizasiri yollari kapatsa bile Balkanlar gibi Yakindoguda Alman savas sanayine petrol krom, bakir ve mangan cevheri, pamuk ve tiftik saglayabilirdi. Alman generalleri Birinci Dnya Savasinda oldugu gibi Ingiltere ve Fransanin Yakindogudaki durumunu ve gney ve kuzey Hindistan ile olan baglarini Trkiyeyi ikis noktasi yaparak tehlikeye sokmak istiyorlardi. Ayrica gneyde glenerek Sovyetler Birligine bu taraftan da saldirma olanagi bulabileceklerdi.
67

Deringil, age, s. 2.

206

Almanyanin Trkiye zerine yaptigi bu planlarin tarihsel bir gemisi vardi. Aslinda bir bakima tarihsel sre incelendiginde grlecektir ki Trkiyedeki Alman nfuzunun artmasiyla milliyeti hareket iinde Turanciligin gelisimi birlikte ilerleyen srelerdir. Alman elisi Papen 25 Temmuz 1941de hkmetine etkili Trklerin Alman basarilariyla birlikte Sovyetler Birliginde Turancilik hareketinin otomatik olarak gelisecegi grsnde olduklarini bildirdi. Bu arada Beyaz Orducular ile Turanciligin Trk temsilcileri Stalinin evresindeki kisisel putlastirmanin sonucu olarak Sovyetler Birliginin Milliyetler politikasinda yapilan yanlislarin etkili olabilecegi zerinde duruyorlardi. 68 Turanciligin devlet brokrasisi ve toplumsal kesimlerde etkisinin artmasi kisa srede Almanlarin dikkatini ekmistir. Almanlarin Rusya ve Dogu uzmanlari Turanci dsncelere el atmislar ve Sovyetler Birliginin Trk kkenli halklar konusunda esitli alismalari yayinlamislardi. Bu uzmanlar Turanciligi devrim sonrasi olusan Sovyetlerin halklar birligini paralamada elverisli bir patlayici madde olarak gryorlardi. Trk Turancilarinin elisi olarak da general Hsn Erkilet etkinlik gsteriyordu. Erkilet Sovyetler birligine yapilan saldiridan hemen sonra Papene basvurarak Turancilik alaninda kendisine grev verilmesini istedi .Alman eli Hentig ile birlikte Dogu Cephesine yaptigi geziler sirasinda Alman Trk isbirligiyle kurulacak byk bir Turan imparatorluguna iliskin amalarini aikladi. Hentig Erkilet iliskisinin sonucu Turanci evrelerin iki gvenilir adaminin fasist birlikler tarafindan isgal edilen dogu Avrupa blgelerine yollanmasi oldu. 3 Aralik 1941de Hentigle bulusan

207

iki Kirim tatari Alman ynetimi blgesi denetiminde bulunan tatarlar arasinda Turanci grsleri yayarak Alman isgal politikasinin destekleme grevini aldilar. Bu amala Romanyada ve Litvanya Sovyet Sosya list Cumhuriyetinde bulunan Tatar topluluklarini ziyaret ettiler. Berlinde adi belirtilmeyen baska Turanci temsilcileri Trk ve diger Alman yanlilarindan Istanbulda etkinlik gsteren Turancilar konusunda emekli bykeli Nadolnye bilgi verdiler. Ayrica Kirim tatarlarinin istekleri zerine bir muhtira verdiler. Nadolny aldigi bilgileri ve muhtirayi Hentige iletti. Nuri Pasanin, teki Turancilarin, hatta Trk Hkmeti Temsilcilerinin bu isteklerinin yerine getirilmesi ve hi degilse kendilerine yerel ynetim zerkligi verilmesi nerileri Trklerin toprak istekleri ugruna yollarindan dnmeye istekli olmayan Alman militaristlerinin kaba smr ve yok etme politikasi yznden gereklesmedi. 69

Almanya ile Trk Turancilarin ve savasin ilk yillarindaki bu alismalari Almanlar aisindan yalnizca taktik amalar tasiyordu. Turancilarin alman nfuz ve isgal blgelerindeki gizli toprak istekleri bilinmesine ragmen grsmeler devam etti. Bu grsmeler Hitlerin 12 Eyll 1942de verdigi kararla kesilmistir. Bunda Trkiyenin savasan devletler karsisindaki tutumunu Almanya lehine koymamasi belirleyici olmustu. Savasin ilerleyen yillarinda Almanyanin agir darbeler almasi Trkiyenin de politikasini netlestirmeye baslamasina neden olmustur. Denge politikasi yerini mttefik devletlere yanasma politikasina birakmistir. Bu gelismeler Turanciligin Hkmet dzeyinde destegini kaybetmesine neden olmustur. 70

68 69

Glasneck, age, s. 203. Glasneck, s. 207-208. 70 Glasneck, s. 212.

208

Bu dnemde Avrupada Almanyanin yarattigi savas ortami

Trkiyedeki

Turancilari etkilemis bunlar dnemin yayinlarina yansimistir. rnegin Reha O. Trkkan, bazi Trkleri, diger bazi kavramlarla beraber savasilik prensibini de gttkleri iin tam Trkler olarak isimlendiriyordu.
71

Bozkurt dergisi, 1940 yili

ortalarindan itibaren savas ve savasiligi ven yayinlar yapmaya baslamisti. Derginin 4. sayisinda Reha O. Trkkan: a) Savasin gayri kabili itinap bir zaruret oldugunu; b) Zaruret olmak dolayisiyla, milleti savasi ruhla yetistirmek lazim geldigini; c) Savasin, medeniyet, tekaml ve millet iin zararli ve geriletici bir amil olmayip bilakis milli tesand tekaml yaratan ve ahlak bozuklugu ile ferdiciligin nne geen, zararindan ok faydasi grlen bir tabiat kanunu oldugunu; uzun sulhun ise milli birligi, asil duygulari ve ahlaki tahrip ettigini ve ferdi egoizmi

kuvvetlendirdigini; d) Bununla beraber, sik sik ve byk sebepler olmadan bir milleti savaslara srklemenin, uzun bir sulh kadar felaket getirecegini; e) Bir milletin, haklarini ancak savaslarla elde edebilecegini; f) Savasiligin, Trk urugunun ve Trk milletinin en bariz bir hususiyeti ve tarihinin en parlak meziyeti oldugunu; kabul etmek 72 gerektigini yaziyordu. Reha O. Trkkan, derginin 6. sayisinda bu ilkeleri tekrar ederek savastan galip ikanlarin hakki igneyen haksizlar olmadigini savunuyordu. Ona gre galibin, maglup zerinde haklari vardi ve galip, galip gelerek bunlari hak etmisti. Maglup
71

Trkkan, Trklge, s. 78.

209

olan ise zayif olmanin bedelini demeliydi. Reha O. Trkkan, bu yazisinda, yerli ve yabanci yazarlardan, istatistiklerden alintilarla, pasifizmin (sulhulk) zararli, savas ve savasiligin ise yararli oldugunu yaziyordu. 73 Bozkurt, artik Innnn kahramanlikla ilgili szlerinden alintilar yapmaya baslamisti.
74

Bu sayida, Reha O.

Trkkan, Trk tarihinden bahsederek, Trk milletinin kahramanliklari zerinde durmustu.

75

Trkkana gre, savasilik, yeni Trklgn prensipleri arasinda idi. 76

Savas, gerekli ve kutsaldi. 77 Bu gruba gre, Trkn dostu yoktu, dsmanlari ise oktu. Trk tarihte en ok savaskan milletti, Trkn savasiliginin devami iin milli kinin canli tutulmasi gerekiyordu, son zamanlarda bu ihmal edilmisti.
78

Trk tarihi kahramanliklarla dolu

idi. 79 Srekli sulh sz etmek gereksizdi, gerekirse harp yapmaya hazir olmaliydik.
80

Ferdin hayatini devam ettirme igds ile milletin igds arasinda baglanti

kuran bu Turanci grup, Trk milliyetisinin, Trk milletini koruma grevi oldugu zerinde de duruyordu.
81

Trk milliyetisi sulhu olmamaliydi. 82

72

Reha O. Trkkan, Trklk Deyince Ne Anlariz? Tarif ve Prensipler, Bozkurt, Y: 2, S: 4 (Temmuz 1940), s.90. 73 Reha O. Trkkan, Savasilik: Savas Bir Felaket midir?, Bozkurt, Y: 2, S: 6 (Eyll 1940), s.132137. Ayni sayida savasin yararlari ile ilgili M. Esat Bozkurtun ve bazi kisilerin benzer vecizeleri siralanmisti, agm s.141. 74 rnekler iin bkz. Bozkurt, Y: 2, S: 8 (II. Tesrin 1940), s.177 - 180. 75 Reha O. Trkkan, Trk Tarihi, Bozkurt, Y: 2, S: 8 (II. Tesrin 1940), s.177-178. 76 Trkkan, Trklge, s.117-118. 77 Nuri Akgn, Savas ve Insanlik, Gk-Br, C.1, S: 2 (24 I. Kanun 1942), s.5-6; M. Esat Bozkurt, Milliyetilerin Cevabi!, Gk Br, C:1, S: 4 (1.1.1943), s.14; Seyfi Kurtbek, En Byk Ders, Millet, Y: 1, S: 6 (Birincitesrin 1942), s.191-192; Nuri Akgn, Savas ve Insanlik, Gk Br, C:1, S:2 (24 Ikincitesrin 1942), s.5-6. 78 Fethi Tevetoglu, Trklkte Milli Kin, Bozkurt, Y: 2, S: 8 (II. Tesrin 1940), s.181; Kerim Yund, Savas, Bozkurt, Y: 2, S: 8 (II. Tesrin 1940), s.199. 79 Nejdet Sanar, Trklk ve Kahramanlik, Bozkurt, Y: 2, S: 9 (I. Kanun 1940), s.206-207; Hseyin N. Orkun, Trk Tarihinde Kahramanlik, Bozkurt, Y: 2, S: 5 (Agustos 1940), s.123-124. 80 Y. Ziya orta, Sulh Afyonu, (Basyazi), inaralti, S:38 (13 Haziran 1942), s.3. 81 Dr. H. Ferit Cansever, Fertteki Korunma Tabii Hissinin Itimai Hayattaki Rol, Trk Yurdu,C: XXVI, S: 7 (1 Ilkkanun 1942), s.196. 82 Sitki Tuncer, Milliyetiligimiz Nasil Olmalidir? Tanridag, C:1, S: 10 (10 Temmuz 1942), s.10.

210

Bu gruba gre, fazla rahat dskn bir millet olmustuk. Byk bir millet davasinin saflarinda fedakar, sendergeti, kendini hi dsnmeyen idealistler olabilmek iin; btn bunlar ve bundan sonrasi iin; bize acisini sarsila sarsila ekecegimiz bir byk istirap lazimdi. 83 Tesbihioglu imzasiyla yayinlanan bir yazida savasin gerekliligi syle anlatiliyordu: Harp bir tekaml ve medeniyet amilidir Harp olmasaydi muhtelif medeniyetler birbirleri ile temas haline bu kadar abuk gelemeyeceklerdi. Harp olmasaydi hayat yeknesak olacakti, insanlar yeni hamleler yapmak ihtiyacini duymayacaklardi... Harp medeniyetin ilerlemesine amil olur kuvvet verir...Harp olmasa idi insan nesli yle artacakti ki bu dnya onlari beslemeyecekti Harp yasamayi ve stn olmayi hak edenleri meydana ikartan, dnya nfusunun zararli artisini kontrol eden bir messesedir, elzemdir, faydalidir ve gayri kabili itinap
84

idi.

Dis Trklere yakinligi savunan grubun nde gelenlerinden H. Emir Erkilet, inaralti dergisinde Trk milletinin harbi degil, barisi kendisine lk edindigini85 yazarken bir baska yazisinda Trk genlerinin, aydinlarinin, isi ve renberlerinin sulhuluk vazedenleri degil, Milli Sefi, Maarif Vekilini ve nihayet yeni Sayin Basvekil Saraoglunu dinlemelerini istiyordu.
86

Erkilet,, bazi szde Trklerin

Trklg harp gderlikle ithama kalkistiklarini beynelmilel sulh mahkemesinin mmessilleri gibi Trkleri suladiklarini iddia ediyordu.
87

83 84

H. O. Bekata, Bize, Bir Byk Istirap Lazim, igir, C:12, S: 118 (Eyll 1942), s.224. Tesbihioglu, Harbe Dair, Gk-Br, C:1, S: 3 (15 Ilkkanun 1942), s.8-9. 85 H. Emir Erkilet, 1942 Yilina Girerken, inaralti, S: 22 (3 Sonkanun 1942), s.4. 86 H. Emir Erkilet, Devlet ve Trklk, inaralti, S: 47 (15 Agustos 1942), s.4. 87 H. Emir Erkilet, Devlet ve Trklk II, inaralti, S: 48 (22 Agustos 1942), s.4.

211

Peyami Safa da ayni dergide , milli adam skunu degil mcadeleyi, emniyeti degil tehlikeyi, politikayi degil kahramanligi, uyusuklugu degil atilganligi sever. Bu adamin gznde sulh ve harp ayni seydir: Birka damla kan, ikisinin arasindaki istiyak, heyecan ve hedef birligini ortadan kaldirmaz diyordu.
88

Hibir Trk, su veya bu harben, kisaca harbin canavarlik oldugunu ve medeniyeti yiktigini sylemege izinli degildir. nk bundan, btn tarihi fetihlerle dolup tasan Trkn canavar oldugu ve medeniyetler yiktigi neticesi ikar... Ahmak sanir ki harpten galip de, maglup da perisan olarak ikar. Iki taraf da kan dkmstr ve birbirinin ocagini yikmistir. Ahmak bilmez ki topragin stne bosalan yagmurun sulari gibi insan kani da yepyeni kiymetlerin tohumlarini sular ve ziyan olmaz.89 Ona gre, harp ve medeniyet harbi ortadan kaldirirdi. Bunlardan herhangi biri gereklesmedigine gre harp ve medeniyet birbirine dsman degildi. Peyami Safa, harbin milliyetiligin degil, milliyetiligin harbin sonucu oldugunu iddia ediyordu. Milliyet fikri yokken de harpler oluyordu.
90

Yine Nihal Atsiz da bu konuda dnemin diger Turancilarindan geri kalmayan fikirler savunuyordu: lkler ve kahramanlar aginda yasiyoruz. Gemis haklara dayanilarak davalarin ne atildigi, hesaplarin grldg gnlerdeyiz. Kan aglayanlari, kili sakirtilari ve glle sesleri iinde yarinin neler hazirladigini bilemiyoruz. Bu kasirga arasinda, milletlerin yalniz mazilerini hatirlayarak milli lklerine yapistirdiklarini

88 89

Peyami Safa, Milli Cemiyetlerde Ideal, inaralti, S: 48 (22 Agustos 19429, s.5. Peyami Safa, Canavar ve Kahraman, inaralti, S: 50 (5 Eyll 1942), s.5. 90 Peyami Safa, Harbin Sebebi Milliyetilik midir?, inaralti, S: 53, (26 Eyll 1942), s.4.

212

grebiliyoruz. Mazisi olmayan, yahut olup da unutan, milli lks bulunmayanlar devriliyor.91 diyen Atsiz, bu satirlari ile en keskin fikirleri ortaya koyuyordu. Atsiz, dnemin devlet adamlarindan , Skr Kaya ile polemige girmekten ekinmemis durmustur. 92 Atsiz, savasin sonunun iyice belli oldugu siralarda bile, savas ve savasilikla ilgili fikirlerini degistirmemis ve bunlari yazilarinda yayinlamisti. Atsiz, biyolojik kanunlarin milletlerarasinda da geerli olduklarini, gllerin kazandigini onun savas aleyhtarligini elestirerek, savasin yararlari zerinde

savunuyordu. Atsiza gre, milli lklerdeki merhaleler sunlardi: Istiklal, birlik, ftuhat. Bu merhalelerin her birini gereklestirmek, ancak, taarruzi lk ile olurdu. lkler hibir kayitla, hibir siyasi ve insani dsnce ile sinirlandirilamaz. Tarihi dsmanlar ancak hariciye nazirlarinin dostudur. Milletin asla!.. Bir millet iin en byk tehlikelerden biri baris ve dostluk afyonu yutarak uyumaktir. Bymek istemeyen millet klmeye mahkumdur. Saldirmayan millete saldirilir. Hayat bir savasken ve onu kazanmak iin mutlaka taarruz etmek gerekirken taarruzun irkinligini haykirmak ya gaflet, ya ihanettir.93 Atsiza gre, savas ya nlisi olmanin baska milletler zerinde caydirici etkisi vardi.

91 92

Atsiz, Trk Sazi, Trk Sazi, S: 1 (15 Mayis 1943), s.1. Atsiz, Savas Aleyhtarligi, Orhun, S: 12 (1 Birincikanun 1943), s.1. 93 Atsiz, lkler Taarruzidir, Orhun, S: 14 (1 Subat 1944) , s.23-25. Atsizin II. Dnya Savasi yillarindaki savas ve savasilik hakkindaki fikirlerini degerlendirilmesi iin bkz. Baskin Oran, I ve

213

4/ 5- SAVAS DNEMI GELISMELERI

1939'da Bozkurt dergisinin geici olarak kapatilmasindan sonra Reha Oguz Trkkan tarafindan kurulan Kitap Sevenler Kurumu, kurulus amacini Trk milli kltrnn yceltilmesine katkida bulunmak zere eski ve yeni Trk eserlerin yayinlanmasi olarak tanimladi. Trkkan, bu dernekte de Irki ve Pan-Turanist faaliyetlere giriserek "Grem" adinda gizli bir rgtlenmeye dogru gitmistir. Ancak, uzun sreli olamayan dernek, Nisan 1941'de yasaklandi. CHP ynetimi, "aydinlanma adi altinda gizlenen irki ierigi" zararli buldugu gibi, tzgne gre benzer eserleri yayinlamayi da amalayan Halkevleri'nin yaninda ayri bir kltr derneginin mevcudiyetine karsi ikti. 94 Bozkurt dergisi, Mayis 1940'da resmi makamlarin izniyle nc sayidan itibaren yeniden yayinlandiginda derginin yazar kadrosunun 1940' larin taninmis Trk yazarlarinin ogunu iine alarak genisledigi grlr. Atsiz, Fethi Tevetoglu, Abdlkadir Inan ve Reha Oguz Trkkan'dan olusan yazi kadrosuna, Zeki Velidi Togan, Besim Atalay, Peyami Safa, Mustafa Hakki Akansel, Necdet Sancar, Hseyin Namik Orkun katilmistir. Trkkan, 1940' ta yayinladigi "Trklge Giris" adli kitabinda aika ifade ettigi militarist, irki tarih grsn bu dergiye de yansitmistir. Bu tarihlerden itibaren savasiligin erdemleri zerine Trkkan'in birok makalesini grmekteyiz. Trkkan'a gre savasilik yeni Trklgn prensipleri arasinda yer aliyordu ve savas gerekli ve kutsal bir seydi. 95 Dergide yayinlanan yazilarin genel

Dis Politika Iliskisi Aisindan Ikinci Dnya Savasinda Trkiyede Siyasal Hayat ve Sag-Sol Akimlar, A. SBF. Dergisi, S: 3 (Eyll 1969), s.268-269. 94 zdogan, age., s.212. Grem rgtlenmesi hakkinda bilgi almak iin bkz. "Son Tahkikat Karari", Ayin Tarihi, S: 130 (Eyll 1944), s.47-50. 95 Reha Oguz Trkkan, "Savasilik: Savas Bir Felaket midir?", Bozkurt, S: 6 (8Eyll 1940), s.132-

214

karakterine bakilacak olursa, Turancilik, irkilik, militarizm, anti-komnizm, yabanci dsmanligi vb. gibi asiri sagin temel prensipleri dogrultusunda olan dsncelerin savunuldugu grlr. "Trk"n Trk'ten baska dostunun olmadigi" tezi olduka yogun bir biimde savunulmakla birlikte tarihte en "savasi" millet olan Trklerin savasiliginin devami iin "milli kin"in canli tutulmasi gerekiyordu. 96 Trkkan'in dergide isledigi ana tema dnya ve Trk tarihine iliskin irki yorumlardi ve bu tema baska birka kisinin irk sagligi ve milli dzeyde uygulanacak nfus ve aile politikasi konusunda yazdiklari daha zel yazilarda

ayrintilandiriliyordu. 97 Trkkan, Trklg, Trkiye'nin sinirlari iinde oldugu kadar disinda da Trk irkiligi olarak tanimliyordu ve bu, "Trkiye'nin Trklestirilmesi", "Trk irkinin stnlgne inan" ve "Byk Trk Birligi'ne erismek" iin durmadan ilerlemek anlamina geliyordu. Trklerin tarihiyle ilgili olarak da, irklari konu alan birka antropolojik alismaya dayanan irki bir izgiyi benimsiyordu. Trkkan, Trkler iin yazdigi "Bozkurtunun Aments" adli yazida Trk irkiligini nasil anladigini zetlemektedir: "... Trk, dogustan stn ve kabiliyetlidir. Trk, zekasini, yigitligini, askreri dehasini ve her hususta byk kabiliyet ve istidadini kanindan alir... Bozkurtular biliyorlar ki Trk'e ancak Trk'ten fayda gelir... Bozkurtular, atalarinin drtte Trk olan veya gbekten beri kanca Trklesmis olanlari da Trk sayar ... Trk Devleti'ni 65 milyonluk bir millet halinde grmek, Bozkurt Trklgnn mukaddes lksdr. 98 Nihal Atsiz ile Reha Oguz Trkkan arasindaki isbirligi, Trkler arasindaki

137. 96 Fethi Tevetoglu, "Trklkte Milli Kin", Bozkurt, S: 8 (Kasim 1940), s.181. Kerim Yund, "Savas", Bozkurt, Sayi 8 (Kasim 1940), s.199. 97 zdogan, age., s.232. 98 Reha Oguz Trkkan, "Bozkurtunun Aments", Bozkurt,, S: 1 (Mart 1942), s.6.

215

nderlik mcadelesi ve kisisel anlamda birbirlerini ekememezlik yznden bozulmaya basladi. Haziran 1941'de Bozkurt tekrar yayinlanmaya basladiginda Trkkan ile Atsiz arasindaki mcadele sekil degistirmeye basladi. Haziran'dan Araliga kadar daha sadece sayi yayinlanmisken Trkkan ile Atsiz'la birlikte hareket eden Nurullah Bariman arasinda derginin sahipligi konusunda bir mcadele ortaya ikti. Bir sonraki yil, 1942'de biri Trkkan'in, biri Atsiz'in ynetiminde iki ayri Bozkurt dergisi ikmistir.

Gk-Br ayni zamanda Trkkan'in Atsiz'a ve diger Trklere karsi sulamalarini yayimladigi bir platform islevini gryordu. Reha Oguz Trkkan'in arkadasi Cihat Savas Fer imzali Hesap Veriyoruz baslikli yazi hem Trklgn gelisimiyle ilgili bilgi veriyor hem de uzun sreli devam edecek olan tartismayi da baslatiyordu. Yazida, Bozkurt dergisi ikarilirken anlasmazlik yznden Atsiz, Nurullah Bariman ve inaralti dergisinin etrafinda beklesen grubun yazi kadrosundan ikarildigini, bunun zerine bu grubun, "Bozkurt" adli baska bir mecmua ikartarak "irkin bir dedikodu ve iftira nesriyatina basladiklari" belirtilmistir. 99 Cihat Savas Fer'in bu yazisina Nihal Atsiz, Hamza Sadi zbek ile birlikte kaleme aldigi Hesap Byle Verilir (1943) isimli bir brosrle cevap verir. Atsiz'a gre Trkkan, "asiri irkilik yapmaya" kalkisiyordu. "Irki koruma kanunu diye bir kanun projesi hazirlayarak melez Trk ocuklarinin yasindan asagi olanlarini idam etmeye" kalkiyor, ayrica kahramanliktan bahseden Trkkan srekli olarak askerligini
99

Cihat Savas Fer, "Hesap Veriyoruz", Gkbr, S: 1/1 (Kasim 1942), s.3. Trkkan, Atsiz'in ilk grdgndeki izlenimlerini de su sekilde belirtir: "Nihal Atsiz'i ilk tanidigimda onun hakkinda kanatiimiz suydu; davasinda samimi, fakat seflik hlyasina sapli, iradesi zayif ve hislerine maglup bir

216

tecil ettiriyordu. 100 Atsiz'a gre Trkkan, "z bir Trk degil, nce materyalist ve beynelminelci iken sonradan Trklge dnen bir mhtedi" idi. Trkkan, Trk tarihi ve Trklge ait bilgileri Atsiz'dan grenmisti. Ermenilerin kullandigi ifadeleri bol kullanirdi. Atsiz, Trkkan'in zaten Ermeni kkenli oldugunu da belirterek Reha Ouz'un bir fotografini brosre basarak O'nun "Trk tipine malik olmadigini" okuyucularinin da kabul ve tasdik edeceklerini yazmistir. 101 Bunun zerine Reha Oguz Trkkan, 1943'te ikardigi Kuyruk Acisi adli kitapikta Atsiz ve arkadaslarina yeni sulamalarda bulunmustur. Trkkan, Atsiz'la olan mcadelesini su sekilde tarif ediyordu: "Hadise, Trklerin aralarinda bozusmasi degil, hakiki, idealist Trklerle Trk geinenlerin birbirlerinden ayrilmalarindan ibaretti". 102 Atsiz'la Trkkan arasindaki rekabet, aslinda iki ayri ama birbirleriyle iliskili konudan kaynaklaniyordu. Grnrdeki atisma nedeni birbirlerinin irksal seceresine iliskin iddialardi. Her ikisi de birbirlerini irksal aidan "saf kan" olmamakla suluyorlardi. Aralarindaki nderlik mcadelesini maskelemek iin irksal kken tartismasini yapiyorlardi. Irk konusunda savunduklari grsleri de bu mcadelenin bir parasiydi. Trkkan, genel olarak irksal soyun safligini arastirmak iin "uruk bilim" diye adlandirdigi irki bir izgiyi benimserken, Atsiz, kan bagini sadece irksal farkliligin bir gstergesi olarak degil, zellikle kusaktan kusaga aktarildigini iddia ettigi ahlaki degerler ve etnik zelliklerin tarihsel mirasi aisindan nemsiyordu. 103 Reha Oguz Trkkan ile Nihal Atsiz arasindaki bu rekabet, Trk evreleri

insan". Bkz. agm., s.5. 100 Nihal Atsiz-Hamza Sadi zbek, Hesap Byle Verilir, Arkadas Basimevi, Istanbul, 1943, s.12-13. 101 Age., s.13-32. 102 Reha Oguz Trkkan, "Dost itirazina Dost Cevabi", Gk-Br, S: 1/2 (Aralik 1942), s.2. 103 zdogan, age., s.235-237.

217

de olduka rahatsiz etmekteydi. Bu anlasmazligin giderilmesi iin 7 Mart 1944 tarihinde Zeki Velidi Togan'in evinde bir toplanti yapilmis, bu toplantiya Hasan Ferit Cansever, Ismet Tmtrk, Sofuoglu Zeki, Klahlioglu Mehmet, Necdet zgelen, Reha Oguz Trkkan, Cihat Savas Fer ve Muzaffer Eris katilmislardi. 104 Trkkan, bu tartismayi sona erdirmek iin zellikle Zeki Velidi Togan'in araya girerek kendisini ikna edecek szler syledigini ve komnizme karsi aktif mcadeleye girmeleri gerektiginin sylenildigini ifade ederek syle devam eder: "Ara bulmaya alisan arkadaslara,'keske bir arada alisabilsek .... Fakat maalesef bu bir hayal. Onun iin kendi ayri yollarimizdan msterek dsmanla arpisalim yeter' cevabini vermistim. Bu sefer, 'Hi olmazsa nesriyat sahasinda birbirine hcum etmeyecegine dair bir anlasma yapin' dediler. Profesr Zeki Velidi Togan'in evinde bir gn bir araya geldik ve bu hususta karsilikli szler verdik". 105

4/ 6-IRKI TURANCI HAREKETIN TEMEL FIKIRLERI, TURANCILARIN SIYASI GRSLERI, TRK VE TURAN BIRLIGI

Turan kavrami, ilk nce Macaristanda, Macar siyasi kimligini tehdit eden Pancermenizm ve Panslavizme tepki olarak ortaya ikmisti. Turan, Ural- Altay ve Fin-Macar halklarindan olusan ve <<Turan Irki>> olarak taninan toplumlarin yasadigi bir anayurt olarak tanimlaniyordu. Turancilik da bu halklarin birligini

104 105

Cemil Koak, Trkiye'de Milli Sef Dnemi II, Iletisim Yay., Istanbul, 1996, s.212. Reha Oguz Trkkan, Tabutluktan Gurbete, Bogazii Yay., Istanbul, 1975, s.37-39.

218

savunan ideolojik ve siyasi bir terim olmustu. Macaristanda bu fikir akimi, akraba olan milletlerin, dolayisiyla Trklerin de tarih ve kltr ile ilgili arastirmalar yapilmasi sonucunu dogurmustu.
106

Bu anlamiyla Trkiyede Turancilik Osmanlidan miras kalan bir fikir ve eylem programiydi. 107 Bu kavram, Osmanli Devletinin yikilma srecinde de genis tartismalara konu olmus, zellikle I. Dnya Savasi yillarinda Trk grubun bazi yeleri tarafindan gereklestirilmesi muhtemel bir hedef olarak grlmst. Hatta bu amala Turan olarak tanimlanan yerlere giden gnll subay ve gretmenler yaninda, Ittihat ve Terakki iktidarinin grevlendirdigi kisiler de vardi. Bilhassa, Osmanli ordusunun Azerbaycana girisi Turana kavusmanin nemli bir merhalesi olarak yorumlanmisti. Ancak savas Osmanli Devleti ve mttefiklerinin yenilgisi ile sonulaninca Turan bir yana Anadolunun btnlg bile tehlikeye dsms ve Milli Mcadelenin nde gelen kadrosu, basta Mustafa Kemal Pasa olmak zere Turana ulasma fikrini bir hayal olarak degerlendirmislerdi. Milli Mcadelenin nde gelen amaci, Turana gitmek degil, Misak- i Milli sinirlari iindeki Trk yurdunu dsman isgalinden kurtarmakti. Turanin hemen hemen tamamini isgali altinda tutan Sovyet Rusya yneticileri ile kurulan iliskiler de bunu gstermektedir. Milli Mcadele liderleri, Turan fikrini bir yana birakarak hedeflerini daraltmislar ve mcadele edecekleri dsmanlarin sayisini azaltmislardi. Bu sekilde Anadolu drt bir yandan sarilmaktan kurtulmus ve Milli Mcadele iin hayati nemi olan silah, malzeme ve para disinda siyasi destek de saglanmisti.
106

Yusuf Sarinay, Trk Milliyetiliginin Tarihi Gelisimi ve Trk Ocaklari (1912-1931), tken Yay., Istanbul, 2004, s.202-203.

219

Btn bunlarin yaninda Trkiyenin nfusu, ekonomik ve askeri gc de herhangi bir dis politika konusunda askeri gcn kullanmasina engeldi. Trkiye, bu sebeple hemen her dis politika konusunda uluslararasi kuruluslara basvurmak, onlari harekete geirmek yntemini kullanmaya alisiyordu. Politik yntemleri kullanarak diger devletleri ve uluslararasi kamuoyunu ikna etme yntemini benimseyen Trkiyenin bu politikasi, zellikle emrivakilerle dis politika hedeflerine

ulasilmasinin adet haline geldigi 1930lu yillarda sempati ile karsilanmisti. Trkiye, II. Dnya Savasina giden yolda hak ve ikarlarini hukuk yntemleri ile savunmasi dolayisi ile Bogazlar ve Hatay meselelerindeki grslerini masa basinda diger devletlere kabul ettirmis ve bunu yaparken de herhangi bir genisletme egiliminde olmadigi konusunda ikna edici olmustu.

Pantrkizm hareketinin liderlerinden Prof. Zeki Velid Togan, farkli sekilde kullanilan Panislamizm, Pantrkizm ve Panturanizmi su sekilde tanimlamaktadir: Umum Islamlarin ittihadi gayesini takip eden Panislamizm; Trk, Mogol, Fin, Ugor kavimlerinin ittifaki manasiyla Panturanizm; yalniz Trk unsurunun siyas ittihadini gaye eden Pantrkizm"108 Zeki Velid Togan'a gre siyasal Panislamizm daha ziyade Avrupa emperyalistlerinin kuruntularindan ibarettir ve Trkistan'da hibir ciddi taraftar bulamamistir. Panturanizm ise, Avrupa'da Pancermenizm ve Panislavizm akimlari arasinda tek

107

Cemil Koak, Trkiyede Milli Sef Dnemi (1938-1945), C. 1, 2. Basim, Iletisim Yayinlari, Istanbul 1996, s.660. 108 A. Zeki Velid Togan, Bugnk Trkili (Trkistan) ve Yakin Tarihi, Arkadas Basimevi, Istanbul, 1942, C:I, s.56.

220

basina kalan Macarlar tarafindan ileri srlms ve Birinci Dnya Savasi sresince Trk-Macar isbirligi srecinde kullanilmistir. 109 Siyasal anlamda Pantrkizm, genellikle tarihsel gemisin etkisi altindadir. Trklerden hi kimse Trklerin oturdugu lkelerin ekonomik durumu, nfus yogunlugu ve milliyet iliskileri noktalarinda istatistiksel bilgi toplamamistir. Bu nedenle btn Turan kavimlerinin; Trk, Mogol, Fin ve Oguz kavimlerinin birlesmesi anlaminda kullanilan Panturanizm bos bir laftan ibarettir. Ne cografi kosullar ne de sosyal kosullar buna uygun degildir. Trkiye, Kafkasya, Trkistan ve Idil blgelerindeki Mslman Trklerin birlesmesi sosyal, ekonomik, kltrel ve cografya aisindan mmkn grlse bile ulusal bilincin zayif olmasi nedeniyle basari sansi olduka dsktr. 110 Hseyin Namik Orkun, Turan blgesini ve Turanciligi syle tanimlamaktadir: "Malumdur ki, Turan arazisi Hazar Denizi'nden sarka, Aral Gl'ne kadar imtidat eden yerlerdir. Binaenaleyh buraya ne Macarlar ne de Fin-Ugor kavimleri ugramis bile degildir. Bu takdirde kelimenin dellet ettigi bu manayi gznnde tutarsak Turanizmin bir Pantrkizmden baska bir sey olamayacagi anlasilir. Halbuki bu sz Macarlar daha genis manada kullanmakta, bu meydana btn Ural- Altay kavimlerini katmaktadirlar Biz ise onu dar ve hakik manada anlamakta ve Turanizm deyince sadece Trklg kasdetmekteyiz."111 Hseyin Emir Erkilet ise, Trklg kk Trklk ve byk Trklk olarak iki gruba ayirmaktadir. Ona gre, Tuna'dan in Seddi'ne kadar btn Trkler tek bir millettir. Onun iin Trk yurtlari ve Trk milletleri yoktur, "ancak birlesik bir
109 110

Togan, s. 561. Togan, s. 562.

221

Trk yurdu ve bir Trk milleti" vardir. 112 Pantrklk ve Turancilik aynidir. Atsiz'a gre ise, "Trklk, Trk lks, yani Trklerin her alanda her milletten stn olmasi" dsncesidir. Turancilik ise, "Trklgn siyasi amaci, yani yeryzndeki btn Trklerin gemiste oldugu gibi, tek devlet halinde birlesmesidir". 113 Dis politikada bu gelismeler olurken Trkiye iinde de Turan kavrami yogun bir sekilde tartisilan bir kavram olarak ortada grlmyordu. Ancak II. Dnya Savasi ile birlikte Trkiyede Turan kavrami yeniden tartisilmaya baslandi. II. Dnya Savasi yillarinda Gazi Terbiye Enstits Trk Tarihi Mua llimi Hseyin Namik Orkun, Turan kavramini inceledigi yazisinda bu kavramin Macarlar tarafindan maksatli olarak kullanildigini belirterek, Macarlarin kavrami sahiplenmelerine karsi ikiyordu. Ona gre, Macarlar, Ural-Altay kavimleri arasinda en medeni mevk ii isgal ettiklerini iddia ederek bu kavimlere rehber olacak bir siyasi cereyan ortaya koymak istiyorlardi.
114

Turan, Hazar Denizinin dogusunda kalan araziye Indo-German

kavimleri ile Iranlilarin verdikleri bir isimdi. Strabondan baslayarak birok eski devir yazarin eserlerinde bu isimden bahsediliyordu. Hseyin N. Orkun, daha baska birok rnekler verdikten sonra su sonuca variyordu: Turan, Ural-Altay kavimlerinden hibirisinin mali degildir. O yalniz ve yalniz Trkndr.115 Hseyin N. Orkun, benzer grslerini daha baska yazilarinda da savunmustu.
116

Riza Nur da Turan ve Turancilik kavramlarini syle ifade ediyordu: <<Turancilik>> Trk, Fin, Macar gibi btn Turan nesillerini erevesi iine alir.

111

Hseyin Namik Orkun, "Bugnk Trklgn Esaslari", inaralti, S: 11 (18 Ilktesrin 1941), s.8-

9.

112 113

Erkilet, "Trklk ve Milliyetilik", inaralti, S: 3 (23 Agustos 1941), s.4. Nihal Atsiz, Makaleleler,C. III, Baysan Basim ve Yayin Sanayii, Istanbul, 1992, s.57. 114 Hseyin N. Orkun, Turan Sznn Asli, Bozkurt, Y: 2, S: 4 (Temmuz 1940), s.93. 115 Orkun, agm, s.93. 116 rnegin bkz. Hseyin N. Orkun, Bugnk Trklgn Esaslari V, inaralti, S: 11, (18 Ilktesrin 1941), s.9 ve Trkn z Yurdu, igir, C: 13, S:127 (Haziran 1943), s.154-156.

222

Fakat sunu da unutmamali ki, asil <<Turan>> adi menseinde Trke anavatan olan Orta Asya Trk yurdunundur. Bu istilah bugn bu manasini kaybetmis gibi olub
117 Trklk ile mteradif bir hale gelir gibi evolsyondadir. Riza Nura gre,

Turan gerekte Orta Asya kkenli bir kavram olmasina ragmen, Turancilik, Trklk ile ayni anlami tasimaya baslamisti. Reha O. Trkkan, Turancilik kavramini aceleci (mfrit) Turancilik olarak ifade edip herseyden nce ve bir an evvel Turan, sonra Trkiye dediklerini iddia ediyordu. Reha O. Trkkana gre, bunlar, Trkiyenin i inde bulundugu durumu bilmiyorlar veya grmek istemiyorlardi.
118

Trkkan, bylece zellikle Atsiz ile

girisecegi rekabette, kendisi ile diger Trkler arasindaki farki ortaya koyuyordu.

Ikinci

Dnya

Savasi'nin

baslamasiyla

birlikte

Turancilik

dsncelerinin

canlanmasi ve amacina ulasmasi iin yeni bir firsat yaratilmistir. Hseyin Nihal Atsiz, kendi adini tasiyan dergisinde, "Btn Trkler bir devlet halinde, bir bayrak altinda toplanacaklardir"119 diyerek amacini aiklamaktadir. Bunun iin hareket noktasi Turanli kavimlerin birlesmesidir. Muharrem Feyzi Togay, Turanli kavimlerin federasyonunu nermektedir: "Asya'nin sarkindaki Sari Deniz sahillerinden yahut eski Tataristan denilen Manurya'da yasayan Turanli halklardan byk fatihlerin topladiklari ordular Volga (Idil) havzasindaki Trkler ile kaynasip bir millet teskil etmeleri ve Kafkasya'ya ve

117

118 Reha 119

Riza Nur, Trk Nasyonalizmi, Tanridag, C:1, S:1 ( 8 Mayis 1942), s.6. Oguz Trkkan, Trklge Giris, Arkadas Basimevi, , Istanbul, 1940, s.113-114. Nihal Atsiz, Atsiz Mecmua, S: 15 ( Ikincikanun 1932), s.213.

223

Anadolu'ya giren Orta Asyali halklarin yerliler ile birlesip ayni Turanli millet teskil etmeleri de bu tabi birliklerin birer neticesidir."120 . Reha Oguz Trkan da Trkiye'deki ve disaridaki Pantrkleri birlestirmek ve gerekirse Sovyetler Birligi'ne karsi harekete gemek iin bir kurultay anayasasi dzenlemistir. Kurulacak olan "Byk Trk Birligi"nin anayasasi syledir: "1. Her sey kabiliyete birakilacaktir, he r Trk'e esit hak verilecektir. 2. Milletin kuvvetli bir nderi vardir. 3. nder, nemli meseleleri Kurultay'a sunmak zorundadir. 4. nder, tartismalari sknetle dinlemek zorundadir. 5. Verilen karar nder ve Kurultay tarafindan ortaklasa vazedilen kanun sayilir. 6. Buradan itibaren devletin mutlakiyetiligi baslar. Itaat zorunludur. 7. Irkilik lks elestirilemez." Yeni Trk birliginin isareti bir altin yay ve gms oktan ibaret olup zerinde su yazilar yer alacaktir: "Yasamizda yazili harpten kaan alaktir."121 Trkkan, "Yeni Trklgn Ana Hatlari" olarak isimlendirdigi siyasal dsnceyi, "Trklk, dnyadaki btn Trklerin esaretten kurtulmasini ve birleserek, Byk Trk Birligi'nin vcuda getirilmesini isteyan bir lkdr" seklinde ifade etmektedir. Byk Trk Birligi, ayni soydan treyen, ayni kani tasiyan (ayni irktan olan), ayni dili konusan ve ayni ulustan olan btn daginik Trklerin birlesmesidir. Burada "Byk Trk Budunu"
120

Muharrem Feyzi Togay, , Turan Kavimler ve Siyas Tarihlerinin Esas Hatlari, Osmanbey Matbaasi, Istanbul, 1938, s. 28-29.

224

halinde birlesmek esastir. Ancak Trkkan, Fin, Grc ve Japonlari birlesmenin disinda tutmaktadir. nk dilleri ayridir ve tarih onlari ayri ulus haline getirmistir. 122 Yine bu dnem Turancilarindan Dnemin Nazilerle isbirliginin mimarlarindan Hseyin Emir Erkilet'e gre, milliyetiligin z dilegi, "z milletini kurtarmak ve tek bir mill bayrak altinda birlesmis grmek"tir. 123 Hseyin Emir Erkilet, Trk birliginin saglanmasi iin sunlari savunmaktadir. "Malmdur ki, Ruslar Rusya'yi gya halkin konustuklari 11 trl ana dile gre 11 cumhuriyete ayirmislar. Bu 11 cumhuriyetin 4'ncs Azerbaycan'dir. 7'nciden 11'inciye kadar olanlari Trkmenistan, zbekistan, Tacikistan, Kazakistan ve Kirgizistan'dir. Grlyor ki, Sovyetler'ce Trk adi kullanilmadigi gibi, bir Trkistan mefhumu da taninmamakta, hatta Azerbaycanlilarin, Trkmenlerin, zbeklerin, Taciklerin, Kazak ve Kirgizlarin leheleri ayri bir dil sayilarak bunlara mahsus ayri lgatlar ve alfabeler tahsis edilmektedir Rusya'da bulunan ve yukarida adi geen veya gemeyen btn Trk kabilelerinin ulu Trklgn birbirine bitisik veya ayrilik kabul etmez birer z parasi olduguna ve btn bu kabilelerin muhtelif sive ve lehelerle konustuklari dilin de byk Trk dilinin kendisinden baska bir sey olmadigina sphe yoktur. Bizce Trkistan ile Idil- Ural arasinda da hudut arayarak su veya bu kabilenin ne tarafa ait oldugunu incelemek beyhudedir Tek mukaddes fikir ve hakikat vardir ki o da para ve ayrilik kabul etmeyen bir ulug Trkiye ve bir ulug Trklktr."124

121

Reha Oguz Trkkan, Milliyetilik Yolunda: Ergenekon, Bozkurt, Gk Br, Mftoglu Yayinevi, Istanbul, 1944, s. 103- 104. 122 Trkkan, s. 103- 111. 123 Hseyin Emir Erkilet, "Milliyetilik Neden Lazimdir?", inaralti,, S: 24 (17 Ikincikanun 1942), s.4. 124 Hseyin Emir Erkilet, "Cograf Trk Birligi", inaralti, S: 32 (14 Mart 1942), s.4-5.

225

. Erkilete gre Trkler iin milliyetilik Trklk demektir. Trklgn birinci sarti Trk yurdunu ve Trk milletini sevmek, Trkn kurtulus ve birligini istemek ve bunun iin mcadele ve fedakarliga hazirlanmaktir.
125

Ona gre

milliyetilik ile Trklk ayni anlama geliyordu: Bir Trk iin milliyetilik Trklk demektir... Bizim byk milletimizin adi Trk milleti oldugu iin Trkn milliyetiligi de Trklkten ayri ve baska birsey degildir. O halde Trklk, milliyetiliktir. Trklgn duymak milli suur sahibi olmak demektir. Milli hissi olan her trk Trkd r. Milliyeti olmayan bir Trk ise dalalette demektir.
126

Erkilete gre, mahalli ve kabilevi milliyetiligin tekaml irki ve kavmi milliyetilik idi ve buna Trklk denirdi. Tatarcilik, zbekilik, Azericilik gibi kabilecilik yapanlar tam Trk degillerdi. nk Trklk, milliyetiligin ikinci mtekamil sekil ve safhasini teskil ediyordu. Trklgn programinda dil meselesi basta geliyordu. Trklerin yazi dilini birlestirmek Trklg yari birlestirmek demekti. Trklk programi btn Trkleri ilgilendirecek bir vasif ve smulde olmaliydi ve tarih, anane, dil, ahlak ve adetlerinden mlhem olmasi gerekiyordu.
127

4/ 7- TRKLK VE TRK BIRLIGI ILE ILGILI DSNCELER VE ELESTIRILER

125 126

H. Emir Erkilet, ocularimizin Terbiyesi, inaralti, S: 10 (11 Ilktesrin 1941), s.4. H. Emir Erkilet, Trklk, Milliyetilik, inaralti, S: 23 (10 Sonkanun 1942), s.4. 127 H. Emir Erkilet, Trklk Programi II, inaralti, S: 27 (7 Subat 1942), s.4.

226

II. Dnya Savasi yillarinda, dis Trklerle yakin iliskiler kurulmasini isteyenlerin hepsinin zerinde birlestigi ortak bir Trklk tarifi bulunmamaktadir. II. Dnya Savasi yillarinda Trklk kavramina yklenen anlam dis Trkler meselesine bakis aisini gstermektedir. Taraflarin bu kavrami tarif ederken kullandiklari ierik dis Trklerle yakindan ilgilenmek gerektigini savunanlarla digerleri arasindaki farkliligi ortaya koymaktadir. Dis Trklerle yakindan ilgilenmek gerektigini savunan grup, Trklg, henz tam tarif edilmeyen bir ideal olarak ortaya koyuyordu. Bu yaklasimi savunanlar, genel olarak, simdi savunulan Trklgn gemistekinden farkli oldugunu, kavramin eski olmasina ragmen, ieriginin farkli oldugunu iddia ediyorlardi. 128 Bu evrenin mensuplarindan bazilarina gre Trklk ile

milliyetilik ayni anlami tasiyorlardi. Dis Trklere yakin bir politika izlenmesi gerektigini savunan grubun nde gelenlerinden Atsiz, hem Mayis 1943te yayinlanan Trk Sazi mecmuasinin basyazisinda, hem de Orhun mecmuasinin Ekim 1943 tarihli sayisindaki basyazisinda Trklg ayni kelimelerle tarif etmisti. Trklk, byk Trkelinde Trk urugunun kayitsiz-sartsiz hakimiyeti ve istiklali ile Trklgn her ynden btn milletlerden ileri ve stn olmasi lksdr. 129 Reha Oguz Trkkana gre ise Trklk; Trk soyunun kabiliyetindeki stnlge inanmak ve bu stnlg btn Trklk iin her sahada ve daima daha fazla ykseltmek gayesiyle gereken prensipleri gtmegi ve bu ugurda kudretimizin,

128 129

Hseyin N. Orkun, Genlik Dergisine, Bozkurt, Y: 2, S: 7 (Birinci Tesrin 1940), s.171. Atsiz, Trk Sazi, Trk Sazi, S: 1 (15 Mayis 1943), s.1; Atsiz, Trklk, Orhun, S: 10 (Birincitesrin 1943), s.1.

227

enerjimizin son zerresine kadar alismayi emreden bir lk idi. tanima esitli Trklk tanimlarini birlestirerek variyordu.

130

Trkkan, bu

Trkkan, Trklerin hepsini bir gruba koymuyor, kendi evresini Tam Trkler olarak ayiriyordu. Tam Trkler, Trklgn Trk Birligi lksnde Turancilar kadar aceleci ve Anadolucular kadar yavas olmadiklari ve urukuluk, milliyetilik, savasilik, cemiyetilik, disiplinli demokrasi prensiplerini tam olarak gttkleri iin bu adi aliyorlardi.
131

Trkkanin Tam Trklk diye tanimladigi

kisiler Ergenekon-Bozkurtular olarak da adlandirdigi kisilerdi. Basta kendisi olmak zere, Ergenekon ve Bozkurt mecmualarinda yazi yazan grup ile bu yazilari takip edip benimseyen kisiler bu tanimin kapsami iine giriyorlardi. Trkkan bir baska yazisinda ise, Tam Trklk yerine Bozkurt

Trklgnden bahsederken, bu kavrami syle aiklamisti: Bozkurtular, Trklg ilgilendiren her davayi prensip edinmislerdir. Ahlaki, itimai, hukuki, iktisadi, ilmi, edebi, felsefi, dini, terbiyeyi ve biyolojik cemiyet davalarina, Bozkurtularin, Bozkurta has grsleri vardir. Ky davasi, genlik davasi, imar davasi, medeniyet ve fen sahasinda terakki davalari hep bu Bozkurt grsyle incelenmektedir. Onlarin heyeti umumiyesine, <<Bozkurt Trklg>> diyoruz.132 Trklk kavraminin iini de kendine gre doldurmaya alisan Reha O. Trkkana gre, Trklgn idare prensibi de Disiplinli Demokrasi idi.
133

Hrriyeti ve disiplinli devlet ile sahsiyetli ve nansli cemiyetilik prensipleri Trklg fasist rejimlerden ayiriyordu. Milliyetilik, irkilik, savasilik ve

130

Trkkan, Trklge, s.104; Reha O. Trkkan, Trklk Deyince Ne Anlariz? Tarif ve Prensipler, Bozkurt, Y: 2, S: 4 (Temmuz 1940), s.89. 131 Trkkan, Trklge, s.78. 132 Reha O. Trkkan, Bozkurtunun Aments, Bozkurt, Y: 3, S:1 (5 Mart 1942), s.6. 133 Trkkan, Trklge, s.95-100.

228

feragatla alismak prensipleri zaten tamamen z malimizdi. Bu Trk prensiplerini en ok 20 yillik bir tarihi olan yeni ideolojilerden taklit damgasi basmak, en hafif tabiriyle mantiksizlik idi.
134

Reha O. Trkkan lk bakimindan Trklgn ve amalarini da syle aikliyordu: ben de, en mfrit Turancilar kadar Trk Birligi lksne taraftar ve bu lkye candan asik bir Trkym. lk bakimindan, bu lknn, en mfrit sekline taraftarim ve <<muhtariyet>>, <<sade Oguz-Trkmen Birligi>>, <<sade Kltr Birligi>> seklinde komprimelere ve yabanci memleketlerin tahrikiyle is gren Promete, Haydarbamat gibi tesekkllere aleyhtarim. Bence, madem ki bir tek Trk milleti vardir; yleyse bu milletin daginik kollari, zbek, Idil- Uralli, Kirimli, Kirgiz, Trkmen, Azerbaycanli, Kara Kalpak gibi farklar gzetmeyerek, kati surette tek Millet ve tek Devlet halinde birlesmeli, 60 milyon Trk, ay yildizli Trk Bayraginin glgesi altinda birlesmelidir. Ve bu Birligi de, tek hr Trk parasi olan, Trkiye yaratacaktir. Iste, lk bakimindan, bu derece mfrittim. 135 Reha O. Trkkan lk bakimindan sahip oldugu fikirleri ortaya koyduktan sonra kendisini diger Trklerden ayiran zelligi de: Fakat tatbikat ve giris yolu meselelerine gelince sunu sylemek mecburiyetindeyim ki, bazi Turanci mnevver arkadaslarimin mfrit ve aceleci faaliyetlerine istirak etmiyorum. Trk Birligi lksne gidis yolunda acele, hakikatlerden uzaklasis ve hayalperestlik lkye zarar vereceginden herhalde bu temiz idealist arkadaslar beni anlayacak ve hak verecekler 136 diyerek aikliyordu.

134 135

Trkkan, Trklge, s.229-230. Trkkan, Trklge, s.113. 136 Trkkan, Trklge, s.113.

229

Trklg, Anadolu sinirlari iinde arayip tarif edenler ise, Trklgn, diss Trklerle yakin iliski kurmak iin bir ideal olarak ortaya atilmasina karsi idiler. Bu aidan, II. Dnya Savasi yillarinda Trklere ilimli veya sert elestiriler de gelmisti. rnegin Remzi O. Arik, daha 1940 yilinin Ocak ayinda, Trk tarihinden bahsettigi yazisinda ideali yuguran, idealin adini koyan hayattir, hayal degil diyerek hayacilige karsi ikiyordu. Arik, yazisinda, Islamcilik, Osmanlicilik, Turancilik sonunda Anadolunun dolayisiyla Anadoluculugun tarihi bir zorunluluk olarak ortaya iktigini savunuyordu.
137

Yine igir mecmuasinda H. Oguz Bekata, Reha O. Trkkanin Trklge Giris adli kitabinin tanitim yazisinda, bu kitabi bilimsel bulmamis, Trklerin tasnif edilmesine karsi ikmisti. Bekata, Trkkanin benlik slubunu da elestiriyordu.
138

Bir diger rnek olarak, Orhun mecmuasinda yayinlanan yazisinda N. Sami Banarlinin, eski ve muazzam Trk imparatorluk larinin en serefli bir istikbal mirasi olan bugnk Trkiyeenin kendi iinden byys yolunda alismak, gnn en makul Trklgdr olmustu. Trklk kavraminin dis Trklerle yakin iliski kurulabilecek temellerle tanimlanmasina en siddetli saldirilar ise 1942 yili Mart ayindan itibaren, Abidin Nesimi ile A. Hamdi Basardan geldi. Bu yazarlar, Yeni Yol, Yeni Ses ve Baris Dnyasi mecmualarinda yayinlanan yazilari ile Trklge karsi iktilar. Abidin Nesimi, Yeni Yol mecmuasinin Trk olmadigini ve Trk olmamasinin sebeplerini syle aiklamisti: Almanyada Almancilik, eski Fransada Fransizcilik,
139

diyerek sinir disi arayis iinde olmaya karsi ikmasi

137 138

Remzi O. Arik, Kylerimiz ve Kycklerimiz, igir, Y: 8, C:8, S: 86 (Sonkanun 1940), s.4-13. igir, C:9, S: 97 (Ilkkanun 1940), s.183-184. 139 Nihad S. Banarli, Byk lkler ve Kk Idealistler, Orhun, S: 11 ( Ikincitesrin 1943), s.3-4.

230

Ingilterede Ingilizcilik nasil bir mana ifade etmezse, Trkiyede Trklk bir sey ifade etmez. Buna mukabil, Ingilterede Irlandacilik, Hindistanda Hintilik Osmanli Imparatorlugunda Trklk bir mana ifade eder. Zira oralarda bir istiklal ve azliklar meselesi mevzuu bahistir.
140

Halbuki, Trkiye mstakil bir devletti;

Trkler iktidarda idi; ne azgin bir azliklar meselesi vardi ve ne de istiklalimiz tehlikede idi. Abidin Nesimi, iki esit Trklk tarifi yapiyordu: I. Trklk, Trk milli kurtulusu anlamina yani ieride Derebeyligin tasfiye edilmesine, mazlum halkin iktidari ele almasina ve haride ecrebi sermaye tahakkmnn kaldirilmasina delalet ediyorsa ileri ve inkilapidir. Yok eger: Trklk, Trk irkinin diger irklardan stn oldugu ve binnetice diger milletleri ezmek ve onlari yed-i tagallb altina almak anlamina gelirse geri ve mrteci olur. Bu ikinci seklin Trk milletinden gelmesine imkan yoktur. Bu bir besinc kol hareketidir. Bunlarla ugrasmak Cumhuriyet zabitasina aiddir. 141 Nesimi, Trkiye iinde savunulmasi gereken Trklk ile Trkiye disinda bize ve baska toplumlara zarar verecegini dsndg Trklg birbirinden ayiriyor ve ikincisini sert bir sekilde elestiriyordu. . Ancak Trklk kavraminin dis Trkleri de iine alacak sekilde tanimlanmasina genel tepkilerden ok, savasin Almanya aleyhinde gelismeye baslamasi Trklerin bu kavramin emperyalist anlamlar iermedigini, Trkiye iin zararli olmadigini

140 141

Abidin Nesimi, Nazari Esaslarimizin Izahi, Yeni Yol, Y: 1, S: 3 (4 Mart 1942), s.8. Abidin Nesimi, Trklk, Yeni Ses, C:4, S: 3 (26 Temmuz 1943), s.5.

231

vurgulamaya baslamasina sebep oldu. 1943 yili ortalarindan itibaren savasin yn degistirmesi Trk mecmualarin bazilarinin yayinlarini etkilemeye baslamisti. Bu siralarda O. Seyfi Orhon,, Trklk anlayisini ortaya koyarken bu degisimin isaretlerini veriyordu. Orhon, Mfrit Trkler emperyalistler, irkilar, Pan Trkistlerdir. Evet bugn iin, bunlarin zararlarini kabul ediyorum. Fakat insaf etmeli brklerle bunlar ayni sey midir? Trkiyenin hayatina dislerini gicirdatan bir hiyanetle, mfrit Trklg bir tutabilir miyiz? Evet, bunlar islah edilmege, tedip edilmege muhta olabilir. Fakat ne de olsa bu vatana, bu millete baglidirlar, bizim sapitmis ocuklarimizdir; brleri gibi yabancilarin yumurcaklari degil! Inandiklari seylere imkansiz, sama, gln diyebiliriz, fakat bir alaklik diyemeyiz
142

derken

gncel

gelismeler

nedeniyle

elestirmesine

ragmen

Trklgn sinir disi arayislarini onayladigini gsteriyordu. Ayni siralarda Trklk fikrine yapilan saldirilardan bahseden Nebil Buharali da, Simdilerde yurdumuzun iinde veya disinda solcu veyahut yabanci kimseler ve tesekkller bugnk gnde Trkiyede epeyce kendini gstermekte olan

milliyetiligi, Trklg gemis asirlardaki Avrupa milliyetiligine kiyas ederek emperyalistlik, irkilik, Turancilik, mrtecilik, memleket iin en byk tehlike gibi szlerle itham ederler ki bunlarin hibiri hakikate uymaz birer iftiradir. Bizdeki Trklk, menfaatini diger unsurlarin ve milletlerin zararinda ariyan dar fikirlilik ve sagcilik degildir. Bizim milliyetiligimiz hala Avrupada <<Progresist>> denilen

142

O. Seyfi Orhon, Anliyamiyorum!, inaralti, S: 95 (17 Temmuz 1943), s.3.

232

kalkinma, ilerleme ve inkilapilik anlamlarina gelen terakkiperverliktir. 143 diyerek Trklgn taniminda degisiklige yneldigini gsteriyordu. Savasin sona erdigi 1945 yilinda yayinlanan bazi kitaplarda Trklkle ilgili tanimlarin ieriklerindeki byk farklilik dikkat ekmekte idi. Artik bu tanimin iine insan haklari ve demokrasi gibi gncel ve savasi kazanan devletlerin nem verdiklerini aikladiklari, savastan sonra kurulacak yeni dnyada toplumlara egemen olacak olan kavramlar da karismaktaydi. Bu tariflerde Trklgn insan oldugu vurgulaniyordu. Arif ivicioglu takma adiyla yazan A. Hikmet Tanyu da Trklk konusunda sunlari yaziyordu: Trklk,, Trklerin yasatilmasi, ykseltilmesi iin alismak lksdr. Onda ne siyasi bir faaliyet ne sinir vardir. Trkn oldugu her yerde insanlik haklari ve demokrasi icabi Trklere kltr temasinin ve yakinliginin tabii ve zaruri grldg, demokrasi mdafiiligini yapmak isteyen Mttefik Devletlerce de taninacagi her esit tartisma disinda bilinmek gerekir. 144 Milyonlarca Trk, Trk siniri disinda oldugu iiin insan haklarindan ve Trklerle temastan mahrum birakmak, Demokrasi dsmani mstebit milletlerin zulm ve istismani altinda inletmek insanlik idealinde tamamiyla muhaliftir. Her milletin, her irkin, hr ve bagimsiz olmasi esasi insan zihinlerinde, gnllerinde, eskisinden daha kuvvetli olarak yer alacaktir Onda ne siyasi bir anlam ne sinir vardir. Trklk siyasi sinirlarin fevkinde ve siyaset sahasi disinda reelde insani ve milli, kltrel bir istir Trk de Trk olmakla insanligini kaybetmez. Bilakis tam anlamiyla bagimsizlik ve hrlkle onu kazanir.

143 144

Nebil Buharali, Trklk ve Bir Hakikat, inaralti, S: 103 (11 Eyll 1943), s.6-7. Arif ivicioglu, Trklk ve Gerek Demokrasi, [ y.y], Istanbul, 1945, s.13.

233

Trklk, siyasi sinirlarin fevkinde ve siyaset sahasi disinda reelde insani ve milli, kltrel bir istir. Trklk, insanligin saadeti ve byk bir dnya cenneti kurulmasi yolunda fedakarlik hisleriyle, her trl bilgi ve iyi ahlaklilikla, inanisla mcehhez hr insanlarin, kendi yakinlarinda, evrelerinde olan bakilmaya, saglika, kltrce, iktisata, inkisafa muhta bulunan Trkleri, olgunlastirma ve insanlik ailesi iin daha ileri daha faydali yapma azmiyle, sahsiyet, suur hrriyetine asik alismaya destekleyen bir mefkure olmak serefini de haizdir. 145 ivicioglu imzali bu fikirler bize artik Trklk ve onunla iliskili kavramlari aiklarken ve Trkn haklarini korurken kullanilacak yeni kavramlarin gndeme geldigini gstermektedir. Artik, insan haklari, demokrasi gibi kavramlar n plandadir. Trklerin birbirleri ile temaslari insan haklarinin bir geregidir. Trklk, insani, milli ve kltrel bir istir. Trkler insanlik ailesinin bir yesidir.

Dis Trklerle ilgili olarak iktidar izgisinin szclgn yapan Falih Rifki Atay, II. Dnya Savasindan nce kaleme aldigi bir yazisinda, Kemalizmin sulhu, ilk defa onun hudutlarini Avrupa ve Asyada emniyet ve dostluk emberi ile kusatmistir. Kemalizmin sulhu diyoruz: nk hakikaten bu sulh, bizim inkilabimizin maziye ait dini ve milli emperyalizm bulutlarini tasfiye etmesinden ileri gelmistir. Eger Izmir zaferi mesrutiyet kahramanlarinin bazilarinin elinde olsaydi onunla milli yurdun sinirlarindan durmazlardi. Onlar da, Izmir rihtiminda, Mustafa Kemal gibi, bu zaferin bir baslangi noktasi oldugunu ilan ederlerdi: Fakat yeni harplerin bir baslangici! Sulh, bizim inkilaplarimizin tabii bir eseridir. nk bu inkilaplar bize,

234

kuvvetlerimizi tarihi bir irredantizm arkasinda degil, bu milleti kendi topraklarinda ve kendi iinde kurtarmak idealii pesinde kullanmaga sevketmek dersi vermistir.146 diyerek Kemalist ideolojinin sinir disi beklentilere izdigi siniri belirtiyordu. Buna karsilik ayni ay iinde Peyami Safa ise milli birligi olusturan unsurlar zerinde durarak, bir kkten gelmenin nemini vurguluyordu. 147

4/ 8 - IRK, IRKILIK FIKIRLERI VE TARTISMALAR

Hseyin Namik Orkun, Bozkurt dergisinin ikinci sayisindaki basyazisinda derginin idealini, hedefini ortaya koyarken Her Irkin stnde Trk Irki ifadesini hem yazisina baslik olarak seiyor, hem de bu ifadenin gerekligini Trk tarihinin eksikligine ve serefine dayanarak ispat etmeye alisiyordu.
148

Nihayet, Bozkurt dergisinin 5. sayisinda (Agustos 1940) Her Irkin stnde Trk Irki! ifadesi, hem mecmuanin logosu haline geldi, hem de Trklerin, en azindan Reha O. Trkkan etrafinda toplanan kisminin, Trk irkina verdigi degerin gstergesi oldu. Bu gruba gre irklar hiyerarsisi iinde en tepede olan irk Trk Irki idi.
149

Trkkan, cinsler, milletler, insanlar ve irkla r arasinda msavat olamayacagini savas boyunca esitli vesilelerle tekrarlayip durmustu. Ona gre, msavat adaletsizlik idi. 150

145 146

ivicioglu, s.13-15. Ulus, (1 Sonkanun 1939), s.1. 147 Peyami Safa, Siyasi ve Milli Birlik, Cumhuriyet, 31 Sonkanun 1939, s. 1, Ayin Tarihi, S: 62 (Sonkanun 1939), s.456-457. 148 Hseyin N. Orkun, Her Irkin stnde Trk Irki, Bozkurt, Y: 1, S: 2 (Haziran 1939), s.33-34. 149 Bozkurt, Y: 2, S: 5 (Agustos 1940), s.1 150 Trkkan, 4 Itimai, s.15-22.

235

Irk ve irkilik konusunda en nemli polemik, daha savas baslamadan, I. Hami Danismend ile Reha o. Trkkan arasinda yasanmisti. I. Hami Danismend, Nisan 1939da ikarmaya basladigi Trklk dergisinin daha birinci sayisinda Irk nedir? basligi altinda yayinladigi yazisinda irklari ve tali irklari yaratan en byk amil olarak muhit ve iklimi gsteriyordu. Danismend irkilari, irk ve tali irk kavramlarini birbirlerine karistirmakla suluyordu. Ona gre bir Yakut Trk ile bir Anadolu Trk ayni irk dairesinne mensup olmakla beraber, tali irk daireleri itibari ile birbirlerinden tamamiyla ayrilmislardi. Bu ayriligin en temel gstergesi dildir. Lehe bakimindan birbirleriyle anlasamayan bu insanlar bir milliyet olusturmazlar. Irkla milliyet arasinda mevcut en byk fark iste budur. Milliyet ya da tali irk kavramlarinda cografi birlik (vatan) etkilidir. nk herhangi bir cemaate milli sahsiyet veren ilk amil tabiattir. Yani cografi birliktir. En kuvvetli milletler, irki sahsiyetle milli sahsiyeti cemeden cemiyetlerdir. Danismend, renk, boy, kafa biimi, vb. Verilere dayanarak aiklamalar yaparak bunlarin iklimle degistigini yazmisti. Ancak bunlar teker teker degil, hep birlikte ele alinirsa irk aisindan dayanak olabilecektir. 151 I. Hami Danismendin irk ve evre sartlari arasinda bag kurup, milliyetin (tali irk) evre sartlari ile olustugunu yazmasi, Reha O. Trkkanin sert elestirisine neden oldu. Antropolojik zelliklerin iklim vb. yollarla degisebilecekleri iddiasi Trkkanin tepkisini ekmisti.
152

Reha O. Trkkan, I. Hami Danismendin tm iddialarini Irklar ve Trkleri Balmumu Sanan Ismail Hami Danismende Cevap. Irk Muhite Tabi midir? baslikli

151 152

I. Hami Danismend, Irk Nedir?, Trklk, C:1, S: 1 (Nisan 1939), s.54-57. Reha O. Trkkan, Trklk Mecmuasinda Bir Yazi, Bozkurt,Y: 1, S: 2 (Haziran 1939), s.59-64.

236

brosr ile toptan cevapladi. Reha O. Trkkan, bu brosrde I. Hami Danismend ile olan tartismanin asamalarini, onun iddialarini zetliyor ve ona ok sert elestiriler yneltiyordu. Trkkana gre, Danismend; irki hususiyetlerin bilhassa muhite tabi oldugunu iddia ederek, Pantrkizm lksn ilmen sakat gstermekte, akli olmamakla itham etmekteydi. 153 Reha O. Trkkan ile I. Hami Danismend arasindaki irk tartismalari diger yazarlar tarafindan da farkli boyutlarda ele alindi. rnegin Dr. Vefik Vassaf Akan, Sosyal Meseleler ana basligi ile Bozkurt mecmuasinda yazdigi yazilarin ikisiyle Irk Hifzissihhasi basligi altinda bu tartismaya katildi. Akana gre, irklarin karismasi zararli idi ve bu durumdaki milletler yok olmaya mahkumdu. Akana gre, deli ve sakat olanlarin devlet ve topluma getirdigi maddi yk yksekti. Irklarin karismasi deli ve sakat olanlarin sayisini artiracagindan irklarin karismasi nlenmeliydi. Akan, dsncesini, Hitlerin szleriyle de desteklemisti: Hitle r bir nutkunda irka zarar verecek hrriyet yoktur 154 demisti. Irkilik fikrinin zellikle Almanyadan etkilenerek Trkiyede yayildigi konusundaki iddialara, Reha Kurtulus imzasi ile Reha O. Trkkan tarihten rnekler vererek karsi ikmisti. Reha O. Trkkana gre, irkilik esasi zerine devlet kuran ilk irk, dnyada, Trklerdir. Irkiligin ilk kuruculari ve tatbikileri, Pancermanistler

153

Reha O. Trkkan, Irklar ve Trkleri Balmumu Sanan Ismail Hami Danismende Cevap. Irk Muhite Tabi midir?, Istanbul 1939, s.16-24. Bu brosrn 5-16. sayfalarinda Reha O. Trkkanin Trklk mecmuasina basilmak zere gnderdigi ve I. Hami Danismendin basmayip savciliga verdigi cevap da bulunmaktadir. Brosr 31 Temmuz 1939 tarihlidir. Ancak artik konu savciliga intikal ettirildigi iin tartismanin da st rtlmst. 154 Dr. Vefik Vassaf Akan, Irk Hifzissihasi, Bozkurt, 1, S: 2 (Haziran 1939), Akan, Bozkurt, Y: 2, S: 3 (Mayis 1940) tarihinde yayinlanan yazinin devaminda da irklarin karismasinin zararlari zerinde durarak, bu durumda milletlerin yok olacagini iddia ediyordu.

237

veya Hitler degil, Trklerdir. Ona gre, Trklerin irkilik yapmasi iin Almanlardan ve Hitlerden ilham almasina gerek yoktu. 155 Cumhuriyet gazetesinde Milli Mdafaa Vekaletinin Askeri Liselere grenci aliminda irk esasina dayali ilan vermesinden156 sonra Bozkurt mecmuasinda askeri okullara alinacak grencilerin z Trk irkindan olmasi sarki hakkinda uzunca olumlu bir grs yayinlandi.
157

Reha Kurtulus imzasiyla yayinladigi bir baska

yazisinda da Reha O. Trkkan, askeri okullara z Trk irkindan grenci alimini, bu milletin kanini tasiyanlara milli hayatta yer vermek prensibinin orduda tatbik etmek zere alinmis bir tedbir oldugunu yazdi. Ona gre, Trk irki atilgan, canli ve dvs bir zihniyette idi. Deger ve kabiliyetten nce, soy ve irk gelirdi. Milliyetilikten de tesi, irkilik gerekiyordu. Trkkan, Hollanda ordusunun Almanlara teslim olmasini tahlil ederken, Hollanda ordu komutaninin soyca Alman oldugu iin ordusunu teslim ettigini iddia ediyor ve irk aiklamalarini bu sekilde desteklemeye alisiyordu.
158

Reha O. Trkkana gre, Irk (Uruk:Kan) ile Fitrat arasinda iliski vardi ve milletlerin kanlari birbir leri ile karismamaliydi. Kan degismedike fitrat degismezdi.
159

Reha O. Trkkan, Gk-Brde, irkiligi reddedenlerin zaten

damarlarinda karisik bir kan akmakta oldugunu ve onlarin irk bilimi ile (urukbilig) zerre kadar alakalari olmadigini yaziyordu.
160

155

Reha Kurtulus, Soysal Tarih: Trkler ve Panturanizm, Ergenekon, C:1, S: 3 (10 II. Kanun 1939), s.24. 156 Cumhuriyet, 1 Mayis 1940. 157 Aylik Olgular: Askeri Okullara Alinma Sarti ve Trk Irkiligi, Bozkurt, Y: 2, S: 3 (Mayis 1940), s.78-79. 158 Bozkurt, Y: 2, S: 4 (Temmuz 1940), s.96-97. 159 Bozkurt, Y: 2, S: 9 (I. Kanun 1940), s.208-213. 160 Reha O. Trkkan, Irk ve Irkilik I, Gk-Br, C:1, S: 9 (25 Mart 1943), s.4-6; Reha O. Trkkan, bu yazinin devaminda da irkilik aleyhtarlarinin isimlerini, eserlerini ve fikirlerini zetlemisti. Ancak, bu ayrintili alismasinda Trkkan bazi maddi hatalara da dsmst. Bu yazida Trkkanin D.

238

Trkkan irk ile millet arasinda da ayirim yaparak stn irk ile ileri millet kavramlarini kullaniyordu. Ona gre, stn irk, yaradilistan stndr. Ileri millet ise; siyaset, medeniyet, teknik, kltrde ileridir.
161

Ona gre, Macarlar, Japonlar, Finler

bizim irkdaslarimiz, fakat milletdasimiz degildirler. Azeriler, Trkmenler, zbekler, kazaklar, Kigizlar ise, bizim milletimizin kollaridir. 162 Atsiz da ayni konuda yazdigi yazida, Trkler daima st irktir. Fakat 18-19. asirlarda ve 20. asrin ilk yillarinda ileri millet degildir. Ileri millet maarif ve teknik alanlarinda ileri gitmis millet demektir. stn irk kahraman, iyi savasi, teskilati, dogru, aliskan, kuvvetli, zeki, civanmerd irk demektir. Trkler bunun iin daima stn irktir. 163 diyerek baska bir milletle karisan milletin mutlaka yok olacagini, dnya ve Trk tarihinden rnekler vererek iddia ediyordu. Atsiz Ahlak baslikli yazisinda da
164

toplumdaki

bozukluklarin

irk

bozuklugundan kaynaklandigini, bunun hakiki bir bozukluk oldugunu yaziyordu. Atsiza gre; fthat sirasinda esir edip getirdigimiz klelerin torunlari bu vatanla ilgili olmadiklari iin yalniz sahsi menfaat ardinda kosuyorlardi. Bundan fazla olarak da kendilerini esir eden cemiyete karsi ilerinden duyduklari kin dolayisiyla millete tahribat yapacak her areye basvuruyorlardi. Atsiz, bunun aresinin yabancilara gretmenlik, doktorluk, mhendislik, eczacilik, memuriyet, gazetecilik, nesriyat, yksek tahsil sahalarinda yer

Mecmuasi olarak andigi mecmua Yurt ve Dnya olmalidir. Trkkan, D. Mecmuasinin 24. sayisinda N. B.nin (Pertev Naili Boratav olmali) ve Muzaffer S. Basoglunun Irk ve Irkilik,, baslikli birer makalelerinin yayinlandigini yazmisti. Yurt ve Dnya mecmuasinda N.B.nin bir makalesi vardir, ancak, basligi Trkkanin yazdigi gibi degildir. Irk ve Irkilik baslikli ikinci makaleyi ise Muzaffer S. Basoglu degil Niyazi Berkes yazmisti. Reha O. Trkkan, Irk ve Irkilik II, Gk-Br, C:1, Sayi 10 (8 Nisan 1943), s.6-8. 161 Reha O. Trkkan, Ileri Millet, stn Irk, Gk-Br, C:1, S: 10 (8 Nisan 1943), s.3-4. 162 Reha O. Trkkan, Byk Trklk, Gk-Br, C:2, S: 13 (20 Mayis 1943) ,s.3. 163 Bozkurt,Y: 2, S: 7 (Birincitesrin 1940), s.168-169. 164 Atsiz, Kan ve Uruk Sarti. Tarihin Verdigi Ders, Bozkurt, Y: 2, S: 6 (Eyll 1940), s.129-130.

239

verilmemesi oldugunu yazarak, irkiligin feyizli tesiri Trk ordusunda yillardan beri grlmektedir. Nasil, askeri okullara alinacak talebenin Trk irkindan olmalari sart kosuluyorsa memleketin hayati sahalarinda rol alacak olanlarin da yine Trk irkindan olmalari sart olmalidir teklifini yapiyordu. 165 Atsiza gre, eger bunlar yapilirsa, Trk cemiyeti en kisa zamanda yksek ahlaki seviyeye ve bunun neticesi olan san ve ululuga kavusacakti. Hseyin N. Orkun, Trk Tarihi Not Hlasalari adli eserinde irklarin tasnifinde dili kistas olarak almisti. Trke, Ural-Altay Dilleri arasinda, Altay Dilleri iinde idi ve Trk irkinin belirleyici unsuru da buydu. 166 Hseyin N. Orkun da Trk dil birligi ile Trk irk birligi arasindaki iliskiyi Bugn Sibiryadan cenubi Avrupaya kadar uzanan genis arazide Trk dili konusulmaktadir. Bugn bu Trke konusan insanlarin arasinda sade dil birligi degil irk birligi de vardir. O halde, en eski devirlerde btn bu ayni irktan olan insanlar bir birlik halinde idiler. ()167 szleriyle aiklamisti. Bozkurt mecmuasi, 1941 yilindaki 10 ve 11. sayilarinda irkilik karsitlarina siddetle saldirdi. Aksam gazetesinde Va-Nunin Ali- Veli baslikli bir yazi yayinlamasindan sonra Bozkurt mecmuasinin 10. sayida irkilik Aleyhdarlariyla Mnakasalar basligi altinda yayinlanan bir yazi dizisinin ikincisinde irki Ali ile, irki olmayan Veli irkilik hakkindaki tartismalarini srdrrler. Yazi dizisinin bu son blmnde irki grs savunan Ali, Veliyi irkin bilimsel temelleri olduguna ve

165 166

Atsiz, Ahlak, Bozkurt, Y: 2, S: 11 (Temmuz 1941), s.251-252. Hseyin N. Orkun, Trk Tarihi Not Hlasalari, Istanbul, 1940, s.11-15. 167 Hseyin N. Orkun, Trkn z Yurdu, igir, C:13, S: 127 (Haziran 1943), s.154.

240

tarihteki btn karismalara ragmen, uruklarin (irklar) birbirlerinden farkli olarak mevcut bulundugunaikna eder. 168 Bozkurt ve inaralti mecmualarinda irk ile ilgili olarak irk sagliginin nemi, nasil korunacagi zerinde duruluyor ve biyoloji biliminin yardimi ile saf irklar meselesi aiklanmaya alisiliyordu. Prof. Sreyya Aygn ile Prof. Kazim Ismail Grkan, bu yazilarinda irkin sagliginin ve nfus artisinin olumlu ynlerini vurguluyorlardi.
169

Ismet Rasin de, biyoloji, genetik, kalitim gibi bilimlerden yararlanarak insanlar arasinda kardeslik olamayacagini, insanlarin bir biyolojik nevi olamayacagini, kiymete msavi olmadiklarini insaniyetiligin tekaml ile telif olunamayacagini savunuyordu. Ismet Rasine gre; Amerikada ki zenciler asagi insan addedildikleri iin asagi insan olmus degillerdir; asagi insan olduklari iin asagi insan addedilmislerdir.170 Buna karsilik yine Trk kesimden O. Seyfi Orhon, temiz kan Arap ati arar gibi secerellere kadar gitmemek, Trk labaratuvarlarda kan tahlillerinde aramamak gerektigini yazarak syle diyordu; Milli seciyelerinde arariz. Kltrnde arariz, vicdaninda arariz, z dili Trke olan, kendini Trk hisseden, baska bir milletin menfaatlerini iinde sezmiyen Trktr. Bunun aksi, Trk milletini azaltmak, tefrikaya dsrmek olur. Ancak, O. Seyfi Orhon, bunun bir tevzir vesilesi yapilmasina da karsi ikiyordu. Trklk, Osmanlilik gibi bir halitanin adi sayilmamaliydi. Tabiiyet vesikasi Trk olmak iin kafi degildi. Trke bilmeden,
168 169

Bozkurt, Y: 3, S: 10 (Haziran 1941), s.231. Prof. Sreyya Aygn, Biyoloji Gzyle Irk Sagligi ve Saf Irklar Meselesi, Bozkurt, Y: 3, S: 10 (Haziran 1941), s.237-239; Prof. K. Ismail Grkan, Irkin Sihhat Davasi, inaralti, S: 1 (9 Agustos 1941), s.5. 170 Ismet Rasim, Insaniyetilik, Bozkurt, Y: 3, Sayi 10 (Haziran 1941), s.232-235.: Dr. Z. Ggem ise irkin tesbit edilmesinde kan gruplarinin degerini ele aldigi yazisinda, kan gruplarina bakilarak irkin tesbit edilebilecegini iddia ediyordu. Dr. Ziya Ggem, Irk Tayininde <<Kan Gruplari>>nin Degeri,

241

Trk soyundan olmadan, Trk kltryle, tarihiyle, rfiyle ilgi kurmadan, baska bir milletin menfaatlerini gderek Trklk yapilamazdi. ile konuya biraz daha ilimli yaklasmis oluyordu. O. Seyfi Orhon, bir basyazisinda mfrit Trkler ile irkilarin bir tutulmasina karsi ikiyor ve irkilarin zararli yanlari olmakla birlikte ne de olsa bu vatana, bu millete bagli olduklari iin islah edilmeye, tedip edilmege ihtiyalari oldugunu yaziyordu. O. Seyfi Orhona gre; Trkiyede siyasi irkilik bir hezeyandi. Fakat bir alaklik degildi.
172 171

O. Seyfi Orhon bu szleri

Yine O. Seyfi Orhon, aile seceresi tarayarak irkilik yapmadiklarini, Trk olmak iin Trkm demenin kafi oldugunu bir baska yazisinda belirtiyordu. 173 O. Seyfi Orhonun irkilik fikrine ynelik bu ilimli elestirileri yaninda, irki dsnceye karsi ikan, sert elestiriler yneltenler de vardi. rnegin, Anadolucularin nde gelenlerinden Remzi Oguz Arik, irki dsnceyi ok sert biimde elestiren bir yazi yazmisti. Bir milletin kendisini diger milletlerden asagi grmesi nasil tehlikeli ise onun teki milletlerden stn ve onlari her bakimdan yetistirmek veya idare etmek iin yaratilmis olduguna inanmasi da ayni derecede tehlikelidir. Mesela

cihanda kendi irkindan baska btn irklari asagi gren telakkiler bu duygulardan dogar. Bunun gibi stnlk kompleksi diyebilecegimiz byle bir yakin duygularin zebunu olan bir millet kendi milli kuvvet ve kiymetlerini mbalagali bir sekilde grmege baslar ve buna alistika tembelligi artar; kendi eksiklerini grmemege ve baskalarinin stnlklerinden endise etmemege baslar. Umumiyetle (irkilik) adi

Tanridag, C:1, S: 16 (Agustos 1942), s.11-13. Bu yazida yanlislikla eksik kalan bir kisim Tanridag, C:1, S: 17 (Agustos 1942), s.11-12de tamamlanmis oldugu grlmektedir. 171 O. Seyfi Orhon, Trklgn Aments, inaralti, S: 47 (15 Agustos 1942), s.3. 172 O. Seyfi Orhon, Anliyamiyorum (Basyazi), inaralti, S: 95 (17 Temmuz 1943), s.3. 173 O. Seyfi Orhon, Irkiliga Dair (Basyazi), inaralti, S: 116 (11 Ikincitesrin 1943), s.3.

242

altinda ifade edilen marazi halet ile, (milli megalomaniler) kaynaklarini hep bu hislerden alirlar. Arik, hele messeseleri henz olus ve gelisme devrinde olan milletlerin kendilerini digerlerinden stn ve digerlerini de hakin ve kk grmesini ok tehlikeli buluyordu. Bir milliyeti, ayni zamanda, baska serefli ve iyi milletlerin varligini teslim eden ve kendi milletini byle serefli milletler toplulugunun ailesi fertlerinden sayan insandi.
174

Ismail H. Baltacioglu ise, irk ile milliyet arasinda herhangi bir iliski olmadigini, milletin, trl irki esitleri iine alan ahlaki bir birlik oldugunu belirtiyordu. Ona gre, irk milliyeti degil, tam tersine milliyet irki olusturmaktaydi. Yasama, beslenme, alisma tarzlari irki olusturan faktrlerdi. Bir kavim ve bir milletin beseri bnyesinde asli, yani ana irkla bu irka merbut tali irklarin birok mmessillerine tesadf olunmaktaydi. 175 Baltacioglunun eseri Trk kesimden Raif Samurun elestirisine ugradi. Ona gre, Baltacioglunun eserinin her kismi Trke dogru gittigi halde otuz sekinci sayfadan kirk ikinci sayfaya kadar meleze dogru gitmekteydi. Bir btnlk teskil eden kitapta bunlar yama gibi durmaktaydi.
176

inaralti dergisi 94. sayisinda bir anket dzenlemis ve Trklk, irkilik, Ziya Gkalp, solculuk gibi konularda esitli kisilere dokuz soru yneltir.
177

Bu anketi

cevaplayanlar devrin nde gelen yazarlari idi; Nadir Nadi, Feridun Osman Menteseoglu, Velid Ebzziya, Peyami Safa, Burhan Cahit Morkaya, Fahrettin Kerim Gkay, Burhan Felek, anketi cevaplamislardi.
178

Anketin 8. sorusu siyasi- irki

174 175

Remzi O. Arik, Yirmi Yil Geti, Millet, Y: 2, S: 19 (1 Sontesrin 1943), s.196-197. Ismail Hakki Baltacioglu, Trke Dogru, Kltr Basimevi, Istanbul, 1943, s.38-41. 176 Raif Samur, <<Trke Dogru>> ve Bir Gerek, Gk-Br, C:1, S: 11 (22 Nisan 1943), s.19-20. 177 Ne Diyorlar? Trklge Dair Anketimiz, inaralti, S:94 (10 Temmuz 1943), s.8. 178 inaralti, S: 94 (10 Temmuz 1943), s.8-10.

243

Trklk hakkinda idi. Ankete cevap verenlerden Burhan Cahit Morkaya ile Velid Ebzziya, irki Trklk fikrine karsi ikarak bu soruya olumsuz cevap vermislerdi. rnegin B. Cahit Morkaya cevabinda syle diyordu: Trklk davasini, ben Atatrkn kurdugu ve Milli Sefimiz Innnn korumakta oldugu milli hudutlar erevesi iinde dsnrm. Trklg Ural daglarina kadar uzatanlarla katiyen ayni fikirde degilim. Milliyetiligi siyasete alet etmek, memleketin zararina olmustur. Velid Ebzziyanin cevabi da syleydi: Bunu bende birilik mevzuu sayarim. Trklg siyasi gayelere alet etmek dogru degildir. Bu yzden basimiza az mi belalar geldi. 179 inaralti dergisinin gibi bir anket de Byk Dogu mecmuasinda yapilir. inaraltininkine gre dini motifli sorularin agir bastigi Nefs Muhasebesi adli bu anketin 3. sorusu Bizim iin sinir disi bir irkilik ve milliyetilik temaylnn dogruluguna inaniyor musunuz? seklindeydi.
180

Anket toplam 63 kisiye

yneltilmisti. 3. soruya dogrudan evet diyen alti kisi vardi. kisi de kltr aisindan evet diyordu. Ankete katilan yedi kisi bu konuyu gelecege atiyor, 44 kisi ise hayir seklinde cevap veriyordu. Bunlarin disinda cevap vermeyen veya baska cevap veren kisi daha vardi. 181

179 180

inaralti, S: 94 (10 Temmuz 1943), s.10. Ankette toplam 9 soru vardi. Byk Dogu, C:1, S: 1-2-3, (17-24 Eyll, 1943), s.4. 181 Soruyu evet seklinde cevaplayanlar sunlardi: Peyami Safa, H. Ziya Usakligil, Ziya Sakir, Nadir Nadi, Yunus Nadi, Prof. Suphi Nuri (Toplam 6 kisi).. Soruya kltr aisindan evet diyenler de su kisilerdi: O. Seyfi Orhon, Va -Nu, H. Tarik Us (Toplam 3 kisi). Konuyu gelecege atanlar ise sunlardi: Ismail H. Baltacioglu, mer Riza Dogrul, Celalettin Ezine, Selim Ragip, Prof. Kazim Ismail, Prof. Fahrettin Kerim, Sami Karayel (Toplam 7 kisi). Yusuf Ziya Orta soruyu cevaplamamis. Burhan Belge zaman ve mekanin iinde, Mithat Cemal ise sulhtan sonra sylerim demislerdi. Anketin sorusunu hayir diyerek cevaplayanlar ise sunlardi: Falih R. Atay, H. Cahit Yalin, Ergenekon, C. Izzet Benice, Sadri Ertem, Mahmut Yesari, Necmettin Sadak, R. Halit Karay, Cemal Nadir, Prof. Salih Murat, Nurullah Berk, Zekeriya Sertel, Muhsin Ertugrul, K. Nami Duru, N. Fazil Kisakrek, Prof. Hsn Hamit, Burhan Toprak, Halit Fahri, Ekrem Usakli, V. Neim Tr, Burhan Felek, Ekrem Resit Rey, Cemal Resit Rey, Melih, Sedat Simavi, Prof. Hilmi Ziya, Yunus Kazim Kni, Sevket Rado, Prof. Skr Baban, Heykeltras Zht, Suat Dervis, A. Emin Yalmin, R. Ekrem Kou, Prof. Emin Onat, Sabahattin Rahmi, Fikret Adil, Bedri Rahmi, Hikmet Feridun, Salih Zeki Aktay, Ziya

244

1944 yili Trklk fikri taraftarlarinin daha ok savunmaya getikleri bir yildir. Samsunda yayinlanan Kopuz dergisinde Dr. Ihsan Unaer, irkilik fikrine yeniden degindi.
182

Mart 1944te Orhun mecmuasinda Turan Tamer imzasiyla yayinlanan

yazi, II. Dnya Savasi yillarinda, irkiligi savunmak amaciyla yayinlanan son yazi oldu. Yazida, Trk irkinin karismadigi dnemlere Trkn stn oldugu, irk safliginin kayboldugu dnemlerde ise Trkn stlgnn kayboldugu iddia ediliyordu. 183 Dnemin Turanciliginin siyasal siyasal grs ve hedefleri zellikle Sovyetler Birligi'ndeki Trklerin birlestirilmesidir. Kafkasya, Idil- Ural ve Orta Asya'daki petrol blgelerinde yasayan Trkler birlesmenin veya federasyonun hareket merkezini olusturmaktadir. Ikinci dnya savasi kosullarinda Almanyanin bu blgelerde yaratmak istegi nfuz bu siyasetlerin savunulmasinda belirleyici nemdedir.

1944 yilinda irkilik aleyhtari fikirler yayimlanmis, genel olarak yayin hayati zerindeki siki denetimi artmisti. Bundan sonra gelisen olaylar, mecmua ve gazetelerin ogunun kapatilmasina yol aacak, bu durumda, savas dneminde tartisilan diger kavramlar gibi irk ve irkilik kavraminin tartismasi da sona erecekti.

Emin Onat, Sabahattin Rahmi, Fikret Adil, Bedri Rahmi, Hikmet Feridun, Salih Zeki Aktay, Ziya Osman Saba, Zahir Gvemli, Aktr Hazim, Selami Izzet, N. Nazif, Hatemi Senih (Toplam 44 kisi). Byk Dogu, C:1, S: 1-2-3 ( 17-24 Eyll 1943), s.4. 182 Dr. Ihsan Unaer, Ilim Gz ile Irkilik, Kopuz (Samsun), C:1, S: 10 (1 Subat 1944), s.219-224. 183 Turan Tamar, Irk ve Hakikat, Orhun, S: 15 (1 Mart 1944), s.8.

245

4/ 9- 1944 IRKILIK- PANTRKLK DAVASI

Dnemin Turancilari hem lkede baslayan tepkileri savusturmak hem de solcu yayin ve faaliyetleri sikyet etmek iin Nihal Atsiz eliyle iki mektup yazmislardir. Nihal Atsiz ve Sabahattin Ali arasinda yasanan gerginlik de bu davanin baslatilmasinda etkili olmustur.

Atsiz "Basvekil Saraoglu Skr' ye Aik Mektup" diye basladigi ilk aik mektubunda sunlari sylemistir: "Hem Trk, hem de Basvekil oldugunuz iin size bu aik mektubu yaziyorum. Yalniz basvekil olsaydiniz bunlari yazmak emegine katlanmazdim. nk Trk olmayan bir Basvekile hitap etmenin ne kadar bos oldugunu bilirim. Yalniz bir Trk olsaydiniz yine yazmaya lzum grmezdim. nk faydasiz kalacak olduktan sonra sizden daha eski Trklerle yardim dertlerimi her zaman konusabilirim. Fakat Trk olarak idare makinesinin basinda oldugunuz iin sizinle konusmaktan faydalar dogabilecegine inaniyor, onun iin size hitap ediyorum."184 Atsiz, mektubun devaminda son zamanlarda artan gizli solcu yayin ve faaliyetlerden rnekler vererek bunlarin planli bir sekilde yapildigini belirterek bu faaliyetlere ve yayinlara izin verilmemesini istemistir. Atsiz, Saraoglu'na yazdigi ikinci aik mektupta ise, Mart ayinda yazdigi mektubun Trk evrelerce ok olumlu karsilandigi ve btn kamuoyunun dsnce ve hislerine tercman oldugunu belirterek Orhun'un kapatilmamasini ve mektubun

246

normal karsilanmasini, lkede basin zgrlgnn varligina baglamistir. Bu mektubunda Atsiz, Mill Egitim Bakanligi ve bagli kurum ve kuruluslarda komnistlerin yer aldigini ve ocuklari komnist dsncelerle zehirlediklerini belirterek, Mill Egitim Bakani'nin da onlari korudugunu, o nedenle bakanin da istifa etmesinin byk bir vatanseverlik olacagini sylemistir. 185 Bu mektup zerine Orhun dergisi Bakanlar Kurulu tarafindan sresiz kapatilmistir. Atsiz'in Saraoglu'na yazdigi ikinci mektuptan dolayi Sabahattin Ali, Atsiz aleyhine hakaret davasi amis ve dava 26 Nisan'da baslamistir. 186 Durusma salonunda ve disarida Atsiz lehine yapilan gsteriler ve olaylar meydana gelmistir. 3 Mayis'ta yapilan ve gerekli gvenlik tedbirleri alinan durusma sirasinda disarida bulunan genler Adliye binasindan Ulus'a kadar yryerek marslar sylemisler, Sabahattin Ali'nin kitaplarini yakmislardir. Polisin olaya mdahale etmesi ile olaylar bymstr. Olaylarda bazi grenciler ve genler tutuklanmistir. 9 Mayis'ta sona eren mahkemede Atsiz'a drt ay hapis cezasi verilmis, ancak bu ceza ertelenmistir. 187 Atsiz-Sabahattin Ali arasinda baslayan dava Turancilara karsi kamuoyundaki tepki ile de birleserek bir dizi davanin ailmasina neden olmustur. 188 Bunun zerine Irki ve Turancilar 9 Mayis 1944 tarihinde tutuklanmislar hkmeti devirmeye
189

tesebbs suu ile mahkemeye verilmislerdir.

184 185

Orhun, S: 1 ( Mart 1944) , s.1. Orhun, S: 16 (1 Nisan 1944), s.1-6. 186 Ayin Tarihi, S: 125 (Nisan 1944), s.25. 187 Tan, 10 Mayis 1944, s. 1 188 Ugur Mumcu, 40larin Cadi Kazani, 2. Basim Tekin Yay.,Istanbul, 1992, s.64. 189 Tutuklananlar sunlardir: Reha Oguz Trkkan, Hseyin Nihal Atsiz, Prof. Dr. Ahmet Zeki Velid Togan, Nurullah Bariman, Ismet Tmtrk, Zeki zgr, Cihat Savas Fer, Hamza Sadi zbek, Fehiman Altan, Nejdet Sanar, Orhan Saik G kyay, Dr. Hikmet Tanyu, Dr. Fethi Tevetoglu, Alpaslan Trkes, Cebbar Senel, Sait Bilgi, Cemal Oguz cal, Fazil Hisarcikli, Muzaffer Eris, Hseyin Namik Orkun, Dr. Hasan Ferit Cansever, Saim Bayrak ve Yusuf Kadigil. Mumcu, age, s. 65.

247

Hkmet 18 Mayis 1944'te resm teblig yayimlamistir. Tebligde syle denilmektedir: "Nihal Atsiz, Reha Oguz Trkkan ve Zeki Velid ile Doktor Hasan Ferit Cansever'in Istanbul'da evlerinde ve daha bazi yakin arkadaslari nezdinde Istanbul rf Idare Komutanligi'nca aramalar yapilmis ve elde edilen vesikalar tetkik edilmisti. Bu vesikalarin tetkikinden elde edilen netice ve kanaata gre Teskilti Esasiye Kanunu'yla messes bugnk rejimimize ve vatandaslarin hakik milliyetilik telkkilerine aykiri umdeleri ve bu umdelere varmak iin gizli cemiyetleri, faaliyet programlari, teskilt ve propaganda organlari, hatta muhaberelerini gizli tutmaga matuf sifreleri ve parolalari vardir Bu mahiyetteki faaliyet, Teskilti Esasiye Kanunu'muza aykiri ve Trk Ceza Kanunumuza gre su vasiflarina haiz oldugundan failleri hakkinda salhiyetli adl merciler tarafindan kanun takibat yapilmak zere ise el konulmustur."190 Irkilik ve Pantrklk davasi 7 Eyll 1944 tarihinde Istanbul Sikiynetim Komutanligi Mahkemesi'nde baslamis ve savci btn saniklarin cezalandirilmasini istemistir
191

Dava yaklasik bir yil srms ve 29 Mart 1945 tarihinde sonulanmis, 13 kisi beraat ederken Nihal Atsiz 4 yil 3 ay hapis ve 3 yil srgne, Prof. Dr. Zeki Velid Togan 10 yila, Alpaslan Trkes 9 ay 10 gne, Dr. Fethi Tevetoglu 11 ay 20 gne, Cabbar Senel ve Cemal Oguz cal 11 aya mahkm olmuslardir. 192 Hkm giyenler temyize basvurmuslar ve mahkeme verilen karari 23 Ekim 1945 tarihinde hem

190 191

Ayin Tarihi, S: 126 (Mayis 1944), s.21; Orkun, S: 53 (5 Ekim 1951), s.14. Ilhan Darendelioglu, Trk Milliyetiligi Tarihinde Byk Kavga, Ertug Basimevi, Istanbul, 1976, s.126-127. 192 Tan, 30 Mayis 1945

248

esastan hem de usulden bozmustur. Bunun zerine saniklar serbest birakilmistir. 193 Irkilik ve Pantrklk davasi 31 Mart 1947 tarihinde karara baglanmis ve tm saniklar beraat etmistir 194 Irkilik ve Pantrklk davasi ile iskence olaylari siyasi literatre girmistir. Tutuklulara esitli sekillerde iskenceler yapildigi iddia edilmistir. Bunlar; a ve susuz birakmak, yikanmaya izin vermemek, dayak atmak, arkadaslarinin dayak yemesini seyrettirmek, ldrmekle tehdit etmek, bos kgida imza attirarak tehdit etmek ve tutuklulari aik lagimli hcrelerde bulundurmaktir. Ayrica "tabutluk" denen betondan yapilmis kk hcrelerde yaz sicaginda yksek mumlu ampuller yakilarak siyasal tutuklulara iskence yapilmaktadir. 195 Askeri Yargitay'in mahkmiyet kararini bozmasi ve davaya yeniden bakilmasi Trk-Sovyet iliskilerinin bozulmasi dnemine rastlamaktadir. Beraat karari da bu iliskilerin tamamen bozuldugu bir dneme tesadf etmektedir. Bu aidan bakildiginda Pantrklgn dis politika ile yakin iliskisi oldugu anlasilmaktadir. Weisband a gre Turancilar tutuklanirken de dis politikanin etken oldugunu vurgulamis, Inn'nn Sovyetler'i etkilemek ve onlarin Trkiye'ye karsi takindiklari tutumu gz nnde bulundurarak bu ise kalkistigini belirtmis, ancak bunda hayal kirikligina ugradigini ileri srmstr. 196

193 194 195

Nejdet Sanar, Inn Ile Hesaplasma, Afsin Yayinlari, Ankara, 1973, s.116. zdogan, Turandan Bozkurta.. 104-124. Hikmet Tanyu, Trklk Davasi ve Trkiye'de Iskenceler, Erciyes Matbaasi, Kayseri, 1950, s.7-8. 196 Edward Weisband, Ikinci Dnya Savasi'nda Inn'nn Dis Politikasi, ev. Mehmet Ali Kayabal, Milliyet Ya y., Istanbul, 1974, s.320.

249

4/ 10 IRKI-TURANCILIGA TEPKILER

Savasin seyrinin Almanlarin aleyhine degismesi Trkiyenin i politikasini da ona gre etkilemistir. Turanciliga karsi tavir alinmasinda Cumhurbaskani Ismet Innnn 1944 yilinda yaptigi konusma ve verdigi demeler hkmetin ve

Kemalist aydinlarin Turancilara tavir almasinda belirleyici nemdedir. Innnn Turanciliga karsi ok net bir tavir aldigi grlmektedir: Turancilik fikri, yine son zamanlarin zararli ve hastalikli gsterisidir. Grlyor ki milli politikamiz memleket disinda sergzest aramak zihniyetinden tamamen uzaktir; asil mhim olan da bunun bir zaruret politikasi degil, bir anlayis ve bir inanis politikasi olmasidir... Vatandaslarima ikinci sualimi soruyorum. Dnya olaylarinin bugnk durumunda Trkiyenin irki ve Turanci olmasi lazim geldigini iddia edenler hangi millete faydali, kimlerin maksadina yararlidirlar? Trk Milletine yalniz bela ve felaket getirecek olan bu fikirleri yrtmek isteyenlerin Trk Milletine hibir hizmetleri olmayacagi muhakkaktir.197

Inn ayni zamanda irkiliga karsi aldiklari tavrin yalniz dnemin siyaseti ile ilgili degil ayni zamanda devrimlerin programi ve Kemalizmin bir geregi oldugu zerinde durmaktadir.

197

Sayin Reisicumhurumuzun, Basvekil, Maarif Vekili ve CHP Genel Sekreterinin Sylev, Tamim

ve Demeleri Irkilik Turancilik, Der.: Ankara Trk Inkilap Tarihi Enstits Yay., Ankara, 1944. s. 4.

250

Yalniz

milliyetiligimizde

degil,

Partimizin

baska

esaslari

da

programimizda, esine baska yerde rast gelinmeyen, bir olgunluk ve genis kavrayis ile anlatilmis ve Byk Atatrk ve Ismet Inn taraflarindan milletimize armagan edilmistir. Bu programdaki genis hayat grs karsisinda bizi irkilik gibi mphem ve dagitici, Turancilik gibi karanlik ve ikmaz yollara srklemek isteyis ve ocuklarimizi sokak politikasina srk leyis yalniz akilsizlik ve zavallilik ile izah edilemez, bunu milletimize karsi hiyanet olarak telakki etmeye mecburuz. Alti okla remzedilmis olan bu prensipler, hepimiz bilmeliyiz ki, tek tek alinarak Kemalizmin ana fikirleri seklinde ifade olunamazlar.

Cumhuriyetilik, Milliyetilik, Halkilik, Devletilik, Laiklik ve Inkilapilik, beraberce bir cemiyet ve devlet anlayisini teskil ederler. Yalniz halkiyim, yalniz milliyetiyim, yalniz cumhuriyetiyim diyerek Kemalist olmak mmkn degildir. nk cumhuriyeti veya inkilapi olmaksizin halkilik kabildir. Kralci veya hanedanci olarak milliyeti olanlar vardir. Nitekim milliyeti olmaksizin cumhuriyeti olunabilir. Bu alti ilkeden her biri digerini sinirlandirmak itibariyle bir muvazene ve ahenk vcuda getirmistir ki, fikirde ve hayatta bu muvazene ve ahenge biz Milli birlik ve beraberlik diyoruz. Irkilik-Turancilik hareketi bu alti prensipten bir kismini ihmal ederek bilhassa milliyetiligi almis olmakla, milli birlik ve beraberlige tecavz eden bir fikri aiga vurmustur.198

Kemalizmin nemli ideologlarindan Falih Rifki Atay da irkilik ve

251

Turanciligi devrimlerin ve zgrlklerin nnde bir engel ve millet ikarlarina aykiri bir akim olarak grmektedir. Innnn konusmalarini degerlendiren Atay sunlari belirtmistir. Turancilik ve irkilik denen sapitkanlarin kimlerden hangi

maksatlarla dogdugu, kimleri, hangi maksatlarla aldatmak istedigi ve bilhassa, bu vatinin i ve dis gvenligi, ilk inkilap gnnden beri kazandigimiz hrriyetler aleyhine ne agir tehdit ve tehlikeler oldugu anlatilmistir. Bu cereyanlara katilanlardan bir kismi yabanci propagandalarin vasitasi olmus olabilir, bir kisim byle olmayabilir: fakat hi tereddt gtrmeyen sey, irkiligin ve Turanciligin bu memleketin ve halkinin z menfaatleri aleyhine cinayetler oldugudur.199 Atay bir baska yerde de Kemalistlerin milliyetilik tarifini ele alarak Turanciligi ve irkiligi elestirmistir. Cumhuriyet Halk Partisinin programinda vatani, Trk ve

Trklg tarif etmekle, milletilik ve memleketilik esaslarini Partiye, mektebe ve Devlete mal etmekle bu tehlikeleri nledik. Herkesi kendinden, hepimizi birbirinden sphelendirmek, btn yurdu yok yarim kan, yok drtte bir kan, yok btn kan veya karisik ve bozuk kan diye eski paralanmalara rahmet okutur bir kan davasi iine yuvarlamak iin, yedi kuyruklu irkilik yalanini icadettiler. Bu, ierde bizi dagittigi ve azalttigi kadar, ari stnlg iddiasini da ister istemez tasdik etmek ve memleket gazetelerinde vatandas

198 199

Age, s. 4. Falih Rifki Atay , Cumhurreisimizin Nutku, Ulus, 21 Mayis 1944, s. 1.

252

imzalari ile yazildigini grdgmz gibi, simal milletlerinin dnyaya kilavuzluk etmesine hak vermek yollarini aar. Irkilar takimi Avrupa kitasinin hegemonyalari altina almak istedikleri zaman, bir tabilik ruhu yaratilmak iin, bize asilanmak istenen bu fikir, sark seferi basladiktan sonra Turancilik tahriki ile tamamlanmistir. Irkilik ve Turancilik, Anayasa prensiplerinin ziddidirlar. Irki ve Turanci, Cumhuriyet Halk Partisinden olamaz. Irkilar ve Turancilar, milli birligin ve Trkiye emniyetinin tehlikesidirler. Biz Trkiye Trks ve Trkiye istiklalcisiyiz.200

Iddialara gre Turanci akim, hkmetin dogru politikasinin aksine lkeyi savasa sokmak istiyor ve lke iin byk bir tehlike olusturuyordu. nk, Turanci akim sadece Kemalizmin ilkelerine ve Hkmetin izledigi dis politikaya ters dsmekle kalmiyor, ayni zamanda vatandaslari blmeyi ve Cumhuriyeti yikmayi da amaliyordu. Atay a gre irkilik cumhuriyetle birlikte kurdugumuz Trkiye cumhuriyetinin birligini de tehdit eden bir olgudur: Turancilik, dis politika bakimindan, mstakil Trkiyenin nasil baslica tehlikelerinden biri ise, irkilik, i politika bakimindan, bir ve btn Trkiyenin paralanmasindan, azalip dagilmasindan baska hibir ise yaramaz. Biz ggsler dolusu bir gurur ile Trk ve garp lgatlerindeki ilmi manasiyla milliyetiyiz. Hibir yalan icadetmek ihtiyacinda degiliz.201

200 201

Falih Rifki Atay, Irkilik Turancilik ,Ulus, 9 Mayis 1944. s. 1. Falih Rifki Atay, Hak Grnrndeki Bir Kaygi, Ulus, 18 Mayis 1944, s. 1.

253

Turancilari elestiren Hseyin Cahit Yalin ciddi dsnen herkesin Turanciligin ham bir hayal oldugunu grmesi gerektigini belirtmistir. 202 Yalin da Atay gibi Turanciligin Trk milleti zerinde yapacagi blc etki zerinde durarak dsnsel bakimdan da irkiligi mahkum etmistir. Irkilik ve Turancilik iki zehirden baska bir sey degildir ki gayeleri ancak, bugn bin zahmet ve fedakarlik pahasina kurulmus, elden geldigi kadar dzeltilmis Trk vatanini inkiraza dsrmekten ibaret olabilir. Irkilik ilmi bakimdan hibir manasi olmayan bir mefhumdur. Halis bir irkin mevcudiyetini iddiaya imkan tasavvur edilemez. Irk fiziki ve maddi bir kelimedir ki milliyet mefhumundan tamamen yaridir. Milliyeti vcuda getiren amiller ruhi ve fikridir. Nazilerin Almanyada tatbik ettikleri irkilik ancak siyasi bazi hedeflere varmak iin kullandiklari siyasi bir silahtir ki onu ciddiye almak gafletlerin ve hatalarin en mthisini teskil eder. Irkilik ve Trkiyede takibedilecek gaye ancak Trkiyeyi yikmaktan ve paralamaktan ibaret olur.203

Ethem Izet Benice de; biz bu sinirlarin iinde Trkyz. Trk Cumhuriyetinin ocuklari ve milli Trk devletinin vatandaslariyiz Kemalist rejimin milliyetiligine izdigi l ve hudut iinde de milliyetiyiz. Davanin bu cephesinde hibir teredddn yeri yoktur. Sakat olan, hatali olan, cinayet ve hiyanet olan: Trklg: milli hudutlar disina tasirmak istemek, ecnebi hirslara firsat vermektir

202 203

Hseyin Cahit Yalin, Tanin, 19 Mayis 1944, s. 1. Hseyin Cahit Yalin, , Trklk ve Irkilik Namina Yapilan Tahrikler, Biz ve Dnya, 22 Mayis 1944, s. 1.

254

204

diyerek Kemalist ulusulugun sinirlari izmistir. Turancilik konusunun basinda ve kamuoyunda ilk kez tartisilmasi 1943

yilinda olmustur. En byk tartisma, Faris Erkman imzali "En Byk Tehlike! Milli Trk Davasina Aykiri Bir Cereyanin Iyz" adli brosrnn yayinlanmasiyla gereklesmistir. Brosrde Turanci akim sert bir biimde elestiriliyordu. Adeta

hkmet yanlisi bir slup ve resmi bir dille yazilan brosr birok tepkiye neden olmus, basinda Turanci yayin organlarina karsi bir saldiri baslamistir. Tan gazetesi Faris Erkman'a destek ikarken birok Turanci dergi konuyla ilgili olarak yazilar yayinlamislardir. 205 Kopuz dergisi, brosrde yer alan iddialara, "... Bu memleketin iinde devletin dis siyasasina aykiri pantrkist bir cereyanin bulunmadigini bir delinin bile anlayabilecegini" belirtmistir. 206 Falih Rifki Atay, konuyla ilgili olarak grslerini syle zetler: "Bir hayli zamandan beri, birtakim haftalik veya ayliklarda, yahut brosr veya kitaplarda, milliyetilik davamizin su veya bu istikamete zorlanmak istendigini grmyor degiliz... Trkz bir, Trkyz iki, Trkiyeciyiz ! Ne irkiyiz, ne de sinir disi herhangi bir dava pesindeyiz". 207 Nadir Nadi de ksesinde bu konuya deginerek, "Trkiye'de Trk milliyetperverligi kisvesi altinda emperyalist irkilik cereyanlari uyandirildigi ve sinirlarimiz disinda bulunan Trklere karsi buradaki Trklerin emperyalist emellerle kiskirtildigi dogru degildir"
208

biiminde grslerini yazmistir.

Aksam gazetesinden Necmettin Sadak, Trk dis politikasi gibi i politikanin

204 205

Etem Izzet Benice, Hepimiz Trkyz, Son Telgraf, 27 Mayis 1944, s.1. "Trklk Cereyaninin Mensei ve Karakteri, Tan, 1 Temmuz 1943, s.1 206 Ihsan Unaner, "En Byk Tehlike Nedir?", Kopuz, 1/4 (Agustos 1943), s.8. 207 Falih Rifki Atay, "Trkz, Trk ve Trkiyeciyiz", Ulus, 6 Temmuz 1943, s.1 208 Nadir Nadi, "Bizim Trklgmz", Cumhuriyet, 7 Temmuz 1943, s.1.

255

da aik oldugunu Trkiye sinirlari disinda yasayan Trkleri birlestirme gayesinin siyasetimize aykiri oldugunu belirtmistir. 209 Tm bu tartismalarin oldugu sirada Faris Erkman, yazdigi brosr yznden Emniyet Mdrlg'nde sorguya ekildikten sonra serbest birakilmistir. Hariciye Vekili Numan Menemencioglu, 5 Temmuz 1943 tarihinde TBMM'de brosr hakkinda resmi aiklamada bulunur. 210 Sinop Mebusu Cevdet Kerim Incedayi konuyla ilgili olarak syle demistir: "... En Byk Tehlike adini tasiyan bur risale bastan sona kadar Trkiye'de ecnebi menfaatler lehine ihdas edilen bir cereyandan bahsetmektedir. Gya Trk vatandasligi, Trk milliyetperverligi kisvesi altinda bu memlekette irkilik cereyanlari yapildigi ve Trkiye'nin sinirlarimiz disinda bulunan Trklere karsi emperyalist cereyanlara sevk edildigi iddia olunuyor. Ben memleketimizde ne byle bir cereyan ve ne de bu sekilde bir milliyet mefhumu biliyorum". 211 Bu konusmanin ardindan Meclis'te sz alan Menemencioglu da su aiklamada bulunmustur: "... bitaraflik vaziyetini muhafaza eden Trkiye su veya bu yolda birtakim propagandalara sahne olmakta ve bunun nne tamamiyle gemek mmkn grlmemektedir... Bu kitabi okudugunuz vakit ...sanki bu memlekette birtakim cereyanlar vardir, bu cereyanlari byk bir tehlike olarak gstermek memleket namina en byk hizmet teskil eder... Trkiye hudutlari disinda kalan Trklere yalniz refah ve saadet temennimiz carirdir."212

209

Necmettin Sadak, "Trkiye'nin Siyasetini Yanlis Gstermeye alisanlar", Aksam, 7 Temmuz 1943. s.1. 210 Cemil Koak, bu aiklamanin Dahiliye Vekaleti'nce degil de Hariciye Vekaleti'nin kendisi tarafindan yapilmis olmasini, Turanciligin bir dis politika sorunu olarak grlmesine baglar. Bkz. Cemil Koak, age, s.216. 211 Cumhuriyet, 6 Temmuz 1943.s.1 212 Cumhuriyet, 6 Temmuz 1943, s.1

256

Faris Erkman'in brosrne baska brosrlerle cevap verildi. Reha Oguz Trkkan, Solcular ve Kizillar, Kizil Faaliyet, Nihal Atsiz, En Sinsi Tehlike, O. Seyfi Orhon'un Maskeler Asagi isimli brosrleri F. Erkman'a bir yanit niteliginde yazilmislardi. Tm bu yasananlara ragmen bu brosr Trk i politikasindaki dnsmn de bir simgesi olmustur. Bylesine basit bir brosrn hemen M eclis gndemine tasinip tartisilmasi bir tesadf degildir. 213

Trkiye'de bu dnemde grlen Turanci akim ve yayinlarla ilgili olarak genel bir degerlendirme yapilacak olursa; resmi dzeyde olmasa da Trk Hkmeti

Turanci kimi gruplarla gayriresmi iliski kurmustu. Bu dnem birbiri ardina ikan Turanci yayin organlarina hibir mdahalede bulunulmamasi dikkat ekicidir. Turanci evreleri denetim altinda tutma dsncesi, bu konuda temel nemde rol oynamistir. Bir baska deyisle Hkmet, Turanci hareketin gelisme potansiyelinin tamamen savasin gidisatina bagli oldugunun da bilincindedir. 214 Gerekten de Ikinci Dnya Savasi sirasinda Trkiye ile Almanya'nin yakin iliskilerinin srdg dnemlerde Pantrklk faaliyetleri daha gl, serbest ve parlak yrtlrken; 1943 yilinin ikinci yarisindan itibaren yavas yavas gerileyerek 1944'teki davaya gelinmistir. Bu sre Trk-Alman iliskileriyle karsilastirildiginda bir paralellik gstermektedir.

213 214

Baskin Oran, "2. Dnya Savasi'nda Trkiye'de Siyasal Hayat ve Sag-Sol Akimlar"..., s.252-253. Cemil Koak, age., s.694-695.

257

KAYNAKA

KITAPLAR VE MAKALELER

Acaloglu,

Arif.

Devrimci

Toplum

nderleri:

Ilk

Trkler-Sagci

degil

Solcuydular. Aydinlik, S: 768 (7 Nisan 2002), s. 22-25.

Agaogullari, Mehmet Ali. Asiri Milliyeti Sag, Geis Srecinde Trkiye. Der. Irvin Cemil Schick-Ertugrul Ahmet Tonak. Istanbul, Belge Yayinlari, 1990.

Ahmad, Feroz. Modern Trkiyenin Dogusu. ev. Yavuz Alogan. 2. Basim. Istanbul, Kaynak Yayinlari, Aralik 1999.

Ahmad, Feroz. 1908-1914 Ittihat ve Terakki. 1. Basim. Ankara, Sistem Ofset Matbaacilik Yayincilik ve Ticaret LTD. Sirketi, 1984.

Akarsu, Bedia. Wilhelm von Humboltda Dil-Kltr Baglantisi. Remzi Kitabevi, 1984, Istanbul.

Akura, Yusuf. Yeni Trk Devletinin ncleri. Ankara, Kltr Bakanligi Yay., 1981.

Akura, Yusuf. Trklk n Iki Kolu, Modern Trkiyede Siyasi Dsnce C. 4. Istanbul, Iletisim Yayinlari, 2002.

Akura, Yusuf. Osmanli Devleti'nin Dagilma Devri. 2. Basim. Ankara, TTK Basimevi, 1985.

Akura, Yusuf. Trklk. Istanbul, Toker Yayinlari, 1990.

262

Akura, Yusuf. Tarz-i Siyaset. 3. Basim. Ankara, TTK Basimevi, 1998.

Akura, Yusuf. Trklgn Tarihi. 1. Basim. Istanbul, Kaynak Yayinlari, 1998.

Akin, Ridvan. Dagilma Devri ve Trklk Hareketi. Istanbul, Der Yayinlari, 2002.

Aksin, Sina. Jn Trkler ve Ittihat Terakki, 2. Basim. Ankara, Imge Kitabevi, 1998.

Aksin, Sina. Trkiye Tarihi. C.4. Istanbul Basaran Matbaasi, 1989.

Aksin, Sina. Yz Soruda Jn Trkler ve Ittihat ve Terakki. Istanbul, Yayinevi, 1980.

Gerek

Aksin,

Sina.

"Trk

Ulusulugu",

Tanzimattan

Cumhuriyete

Trkiye

Ansiklopedisi C.8. Istanbul, Iletisim Yay., 1985.

Ali, Hseyinzade. Sola, Sola, Sol Tarafa, Aydinlik. S: 768 (7 Nisan 2002), s. 2628.

Anderson, Benedict. Hayali Cemaatler Milliyetiligin Kkenleri ve Yayilmasi. Istanbul, Metis Yayinlari, 1995.

Antropoloji Szlg, Yay Haz. Kudret Emiroglu- Suavi Aydin ( der.). Ankara, Bilim ve Sanat Yay., 2003.

Arai, Masami. Jn Trk Dnemi Trk Milliyetiligi. ev. Tansel Demirel, 2. Basim. Istanbul, Iletisim Yayinlari, 2000.

Arsal, Sadri Maksudi. Milliyet Duygusunun Sosyolojik Esaslari. Istanbul, eltt Basimevi, 1955. 263

Atabay, Mithat. 2. Dnya Savasi Sirasinda Trkiyede Milliyeti Akimlar. Istanbul, Kaynak Yayinlari, 2005.

Atatrkn Sylev ve Demeleri I-III, A.K.D.T.Y.K., Ankara 1997.

Atatrk Ilkeleri ve Inkilap Tarihi II, Atatrtlk (Atatrk Dsnce Sisteminin Temelleri). Ankara, YK Yayinlari, 1986.

Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri 4 Cilt, A.K.D.T.Y.K. Ankara, Atatrk Arastirma Merkezi Yayinlari, 1991.

Atatrkn Okudugu Kitaplar. C. 22, 23. Ankara, Anitkabir Dernegi Yay., 2001.

Ates, Toktamis. Trk Devrim Tarihi. 7 Basim. Istanbul, Der Yay., 1998.

Atsiz, Nihal. Makaleleler. C. III. Istanbul. Baysan Basim ve Yayin Sanayii, 1992.

Atsiz, Nihal - Sadi zbek, Hamza. Hesap Byle Verilir. Istanbul, Basimevi, 1943.

Arkadas

Atsiz, Nihal. "Orhun", Orhun. S. 1 (Kasim,1933), s.1-2.

Aydemir, Sevket Sreya. Milletlesmek, Ileri. S. 7 (Kasim 2001), s. 180-195.

Aydin, Suavi. Modernlesme ve Milliyetilik. Istanbul, Gndogan Yayincilik, 2000.

Aydin, Suavi. Iki Ittihat-Terakki:Iki Ayri Zihniyet, Iki Ayri Siyaset, Tanil Bora,

264

Murat Gltekingil (der),

Modern Trkiyede Siyasi Dsnce, Cumhuriyete

Devredilen Dsnce Mirasi, Tanzimat ve Mesrutiyetin Birikimi, C. I. Istanbul, Iletisim Yayinlari, 2002.

Balibar, Etinenne ve Immanuel Wallerstein. Irk Ulus Sinif. ev.: Nazli kten. Istanbul, Metis Yayinlari, 1995.

Baltacioglu, Ismail Hakki. Trke Dogru. Istanbul, Kltr Basimevi, 1943.

Bayraktutan, Yusuf. Trk Fikir Tarihinde Modernlesme,Milliyetilik ve Trk Ocaklari. (1912-1931). Ankara, Kltr Bakanligi Yayinlari, 1996.

Bayur, Yusuf Hikmet Trk Inkilbi Tarihi, C.II, Ankara, Trk Tarih Kurumu Basimevi, 1952.

Berkes, Niyazi Trkiyede agdaslasma, Istanbul, Istanbul Basimevi, 1978.

Berkes, Niyazi. Trk Dsnnde Bati Sorunu. 1. Basim. Ankara, Bilgi Yayinevi, 1975.

Berkes, Niyazi. Baticilik, Ulusuluk, Toplumsal Devrimler. 2. Basim. Istanbul, Kaynak Yay., 2002.

Berkes, Niyazi. Toplum ve Bilim Yazilari.Istanbul, Adam Yayinlari, 1985.

Berkes, Niyazi. Unutulan Adam: Yusuf Akura, Istanbul niversitesi Iktisat Faklkesi Sosyoloji Konferanslari, On Drdnc Kitap. Istanbul, 1976, s.194203.

Bingl, Yilmaz. Sovyet Sonrasi Orta Asya Karsisinda Trkiyenin Politikasi Firsatlar ve zlmesi Gereken Meseleler, Avrasya Etdleri. S. 14 (Yaz-sonbahar 1998), s.2-17. 265

agdas Trkiye Tarihi C. 4. 5. Basim. Yayin Yn.: Sina Aksin. Istanbul, Cem Yay., 1997.

akan, Isil. Trk Parlemento Tarihinde 2. Meclis. Istanbul, agdas Yay., 1999.

akan, Isil. Trkiye Cumhuriyeti Devleti Armasinin Belirlenmesi abalari, Toplumsal Tarih. S. 82 (Ekim 2003), s.4-10.

Carretto, Giacomo. "1930'larda Kemalizm-Fasizm-Komnizm zerine Polemikler", Tarih ve Toplum. S. 17 (Mayis 1985), s.56-59.

Cassirer, Ernst. Devlet Efsanesi. ev. Necla Arat Istanbul, Remzi Kitabevi, , 1984.

een, Anil. Kltr ve Politika. Istanbul, Hil Yay., 1984.

Cevizci, Ahmet. Felsefe Szlg. 4. Basim. Istanbul, Paradigma Yayinlari, 2000.

ivicioglu, Arif. Trklk ve Gerek Demokrasi. Istanbul, (y.y), 1945.

oker, Fahri. Trk Tarih Kurumunun Kurulus Amaci ve alismalari. Ankara, TTK Basimevi, 1983.

Darendelioglu, Ilhan. Trk Milliyetiligi Tarihinde Byk Kavga. Istanbul, Ertug Basimevi, 1976.

Deringil, Selim. Denge Oyunu. 3. Basim. Istanbul, 2003.

Tarih Vakfi Yurt Yayinlari,

Dumoulin, Daniel. Atatrkten Dsnceler. Ankara, Atatrk Arastirma Merkezi Yayini, 2000.

266

Dndar, Ali. Kemalizmi Dogru Algilamak. 3. Basim. Ankara, Atatrk Dsnce Dernegi Bulancak Subesi Yayini, 2001.

Engin, Dr. Saffet Arin. Atatrklk ve Moskofluk- Trklk Savaslari. Istanbul, Gn Matbaasi, 1953.

Ergun, Dogan. 100 Soruda Sosyoloji El Kitabi. Istanbul, Gerek Yayinevi, 1973.

Eroglu, Hamza. Atatrklk. Ankara, Olga Matbaasi, 1981.

Eroglu, Hamza. Trk Devrim Tarihi. 2 Basim. Ankara, Ankara Iktisadi ve Ticari Ilimler Akademisi Dernegi Yay., 1970.

Erzden, Ozan. Ulus Devlet. Ankara, Dost Kitabevi, 1997.

Ertekin, Orhangazi "Cumhuriyet Dneminde Trklgn atallanan Yollari", Modern Trkiye'de Siyasi Dsnce: Milliyetilik. Istanbul, 2002, s.346-350. Iletisim Yayinlari,

Erreten, Bahir Mahzar. Kemalizm agdas Devlet-agdas Toplum. Istanbul, [ y.y], 1998.

Fenton, Steve. Etnisite ve Irkilik. ev. Nihad Sad. Ankara, Phoneix Yayinevi, 2001.

Feyzioglu, Turhan, Hamza Eroglu, Ismet Giritli, Mustafa Aysan, Mehmet Gnlbol. Atatrk Yolu. Ankara,Atatrk, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Arastirma Merkezi, 1987. Feyzioglu, Turhan. Atatrk ve Milliyetilik. 2. Basim. Ankara, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Atatrk Arastirma Merkezi, 1987.

267

Feyzoglu, Osman Gngr. Atatrk Ilkeleri ve Inkilabimiz. Istanbul, Milli Egitim, 1982.

Fontette, Francois de. Irkilik. Istanbul, Iletisim Yayinlari, 1991. Bulut Yayinlari Istanbul, 2003.

Geis Srecinde Trkiye. Derleyen: Irvin Cemil Schick / E. Ahmet Tonak. 2. Basim. Istanbul, Belge Yayinlari, 1992.

Gellner, Ernest. Milliyetilige Bakmak. ev. Simten Cosar-Saltuk zertrk ve Nalan Soyarik. Istanbul, Iletisim Yayinlari,1998.

Gencer, Ali Ihsan- Sabahattin zel. Trk Inkilap Tarihi. Istanbul, Der Yay., 1998.

Georgeon, Franois. Trk Milliyetiliginin Kkenleri, Yusuf Akura. Istanbul, Tarih Vakfi Yurt Yayinlari, 1999.

Gevgilili, Ali. Trkiyede Yenilesme Dsncesi, Sivil Toplum, Basin ve Atatrk, Istanbul, Baglam Yayinlari, 1990.

Glasneck, Johannes. Trkiyede Fasist Alman Propagandasi, ev. Arif Gelen. 1. Basim. Ankara, Onur Yayinlari, (t.y).

Gkalp, Ziya. Trklgn Esaslari. Istanbul, Kltr Bakanligi Yay., 1976.

Gkalp, Ziya. Millet Nedir?, Trk Kltr Dergisi. C.XIX/S.219, (Mart-Nisan 1981), s.225-228.

Gnlbol, Mehmet Atatrkn Dis Politikasi: Amalar ve Ilkeler, Trkiyenin Sorunlari Sempozyumu, 2. Basim, Trk Tarih Kurumu Yayinlari, Ankara 1995, s.21-25.

268

Gze, Ayferi. Devletin lke Unsuru. Istanbul, 1959.

Istanbul niversitesi Yayinlari,

Gze, Ayferi. Siyasal Dsnceler ve Ynetimler. Beta Yayincilik, Istanbul, 1993.

Gle, Cengiz. Trkiyede Kltrel Kimlik Krizi. Ankara, V Yayinlari 1992.

Gven, Bozkurt. Insan ve Kltr. Istanbul, Remzi Kitabevi, 1994.

Gventrk, Atatrk Milliyetiligi ve Gerek Atatrklk, Kemalizm ve Trkiye. Istanbul, 1981. s.11-13.

Hanerlioglu, Orhan. Felsefe Szlg. Istanbul, Remzi Kitabevi, 1996. Timuin, Afsar. Felsefe Szlg. Istanbul, BDS Yayinlari, 1994.

Hanerlioglu, Orhan Trk Dili Szlg, Istanbul, Remzi Kitabevi, 1996.

Hitler, Adolf. Kavgam. Istanbul, Kamer yayinlari, 1998.

Irkilik Turancilik, (Der). Ankara, Ankara Trk Ink ilap Tarihi Enstits Yay., 1944.

Irmak, Sadi Atatrklgn Ilkeleri, Inkilaplarinin Temel Fikirleri, Atatrk Arastirma Merkezi Dergisi. C. 5. Ankara, 1989, s.489-522.

Ildemir, Ulug. Cumhuriyetin 50. Yilinda Trk Tarih Kurumu. Ankara, TTK Basimevi, 1973.

Inan, Afet. Atatrk Hakkinda Hatiralar ve Belgeler. 4. Basim. Ankara, TTK Basimevi, 1984.

269

Inan, Afet. Medeni Bilgiler ve Mustafa Kemal Atatrkn El yazilari. 2. Basim. Ankara, TTK Basimevi, 1988.

Kafesoglu, Ibrahim. Trk Milli Kltr. Istanbul, Bogazii Yayinlari, 1982.

Karal, Enver Ziya. Osmanli Tarihi. C.8. Ankara, TTK Yay., 1995.

Karal, Enver Ziya. Atatrk ve Devrim. Ankara, ODT Yay., 2003.

Karpat, Kemal. Trk Demokrasi Tarihi. Istanbul, Istanbul Matbaasi, 1967.

Kaymaz, Nejat. "Trk Tarih Grs", Felsefe Kurumu Seminerleri. Ankara, TTK Yay., 1997, s.433-443.

Kaymaz, Nejat. Trk Tarih Grs, Felsefe Kurumu Seminerleri. Ankara, Trk Tarih Kurumu Basimevi, 1977.

Kazancigil, Ali. Anti-Emperyalist Bagimsizlik Ideolojisi ve nc Dnya Ulusulugu Olarak Kemalizm, Modern Trkiyede Siyasi Dsnce Kemalizm. C.2. 2. Basim. Istanbul, Iletisim Yayinlari, 2002.

Kilibay, Mehmet Ali. Modern Ulus Kavrami ve Ulus Devlet, Tarih ve Milliyetilik 1. Ulusal Tarih Kongresi. Mersin, Mersin n. Yay., 1997, s. 12-15.

Kili, Suna- A Seref Gzbyk. Senedi Ittifaktan Gnmze Trk Anayasa Metinleri. Ankara, Is Bankasi Yay., 1985.

Kili, Suna. Atatrk Devrimi, Bir agdaslasma Modeli. 3. Basim. Ankara, Trkiye Is Bankasi Kltr Yayinlari, 1983.

Kocatrk, Utkan. Atatrkn Fikir ve Dsnceleri. 3. Basim. Ankara, Basimevi, 1984.

TTK

270

Koak, Cemil. Trkiye'de Milli Sef Dnemi II, Istanbul, Iletisim Yay., 1996.

Koak, Cemil. Trkiyede Milli Sef Dnemi (1938-1945). C.1, 2. 2. Basim. Istanbul, Iletisim Yayinlari, 1996.

Kodaman, Bayram. Atatrkn I ve Dis Politika Stratejisi, Trkiye Cumhuriyetinin 75. Yili Armagani. Ankara, Trk Tarih Kurumu Yayinlari, 1998.

Kongar, Emre. 21. Yzyilda Trkiye. 26. Basim. Istanbul, Remzi Kitabevi, 2000.

Koray, Durmus. Neden Atatrk Niin Laiklik. Istanbul, Yayinlari, 2003.

Toplumsal Dnsm

Korkmaz, Zeynep.

Milli Mcadele ve Sonrasinda Trklk Suuru, Atatrk

Arastirma Merkezi Dergisi C:4. (Kasim 1987), S:10dan ayri basim, s.47-60.

Kurtulus Savasinin Ideolojisi, Hakimiyeti Milliye Yazilari. Yay.Haz. Hadiye Bolluk. 1. Basim. Istanbul, Kaynak Yay., 2003.

Kushner, David. Trk Milliyetiliginin Dogusu. Kervan Yay. Istanbul, 1979.,

Kresellesen Dnya ve Trk Kimligi. Yay. Haz.,Mehmet Aa, Hseyin Durgut. Istanbul, Gndogan Yayinlari, 2004.

Landau, Jacob M. Pantrkizm, ev. Mesut Akin. 1. Basim Sarmal Yayinevi, Istanbul, 1999.

Levend, Agh Sirri. Trk Dilinde Gelisme ve Sadelesme Evreleri. 2. Basim. Ankara, TTK Yayinlari, 1960. 271

Lewis, Bernard. Modern Trkiyenin Dogusu. ev. Metin Kiratli. Ankara, TTK Yay.,1991.

Mardin, Serif. Jn Trklerin Siyasi Fikirleri, 1895-1908. 2. Basim. Istanbul, Kent Basimevi, 1983.

Mardin, Serif Tanzimattan Sonra Asiri Batililasma, Trkiye: Cografi ve Sosyal Arastirmalar Dergisi, Istanbul niversitesi Edebiyat Fak. Cografya Enst. Yayini, Istanbul, 1971, s.197-209.

Meram, Ali Kemal. Trklk Mcadeleleri. Istanbul, Iskender Matbaasi, 1969.

Meydan, Sinan. Bir mrn teki Hikayesi. Dnsm Yayinlari, 2003.

2. Basim. Istanbul, Toplumsal

McNeil, William H. Dnya Tarihi. 8. Basim. ev. Alaeddin Senel. Istanbul, Imge Kitabevi, 2004.

Montserrat, Guibernau, 20. yzyilda Ulusal Devlet ve Milliyetilikler. ev. Nese Nur Domani. Istanbul, Sarmal Yayinevi, 1997.

Mumcu, Ahmet. Atatrk Ilkeleri ve Inkilap Tarihi 2. Ankara, YK Yayinlari, 1986.

Mumcu, Ugur. 40larin Cadi Kazani. 2. Basim. Istanbul, Tekin Yay. 1992.

Nihl, H. "Trkler Hangi Irktandir?", Atsiz Mecmua. S.1 ( 15 Mayis 1931), s.6-7.

272

Oba, Ali Engin. Trk Milliyetiliginin Dogusu. 1. Basim. Ankara, Imge Kitabevi, 1995.

Odabasi, Arda .Gnes Dil Teorisini Dogru Degerlendirmek, Bilim ve topya. S. 115 (Ocak 2004), s.7-9.

Oran, Baskin. Az Gelismis lke Milliyetiligi: Kara Afrika Modeli. Ankara, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yayinlari, 1977.

Oran, Baskin I ve Dis Politika Iliskisi Aisindan Ikinci Dnya Savasinda Trkiyede Siyasal Hayat ve Sag-Sol Akimlar, A. SBF. Dergisi. S: 3 (Eyll 1969), s.227-275.

Oran, Baskin. Alti Ok Arasindaki Iliskiler ya da Milliyetilik Ekseni evresinde Kemalizm, Uluslararasi Atatrk Konferansi 9-13 Kasim 1981, C. III, Istanbul Bogazii niversitesi Yayini, 1981, s.1-2.

Oran, Baskin Atatrk Milliyetiligi, Resmi Ideoloji Disi Bir Inceleme . 5. Basim. Ankara, Bilgi Yayinevi, 1999.

Orkun, Hseyin N. Trk Tarihi Not Hlasalari, Istanbul,( y.y), 1940.

Ozankaya, zer. Felsefe ve Bilimde Irki Dsnce. Istanbul, Pencere Yay., 1996.

zbek, Metin. Insan ve Irk. Istanbul, Remzi Kitabevi, 1979, s. 43.

zbek, Metin. Irkilik. Istanbul, Bulut Yayinlari, 2003.

zbek, Metin. Irk Kavrami zerine Bilim ve topya. S. 98 (Agustos 2002), s.15-21.

273

zdogan, Gnay Gksu. "Trk Ulusulugu ve Trki Cumhuriyetler", Tarih ve Bilim. S.63 (Yaz-Gz 1993), s.65-71.

zdogan, Gnay Gksu. "Turan"dan "Bozkurt"a Tek Parti Dneminde Trklk (1931-1946). Istanbul, Iletisim Yayinlari, 2001.

zdogan, Gnay Gksu. "2. Dnya Savasi Yillarindaki Trk-Alman Iliskilerinde I ve Dis Politika Araci Olarak Pan-Trkizm", Trk Dis Politikasinin Analizi, Derleyen: Faruk Snmezoglu. Istanbul, Der Yay., 1994.

zkirimli, Umut. Milliyetilik Kuramlari Elestirel Bir Bakis, Istanbul, Sarmal Yay. 1999.

Peker, Recep. Inkilap Dersleri. 4. Basim. Istanbul, Iletisim Yayinlari, 1984.

Poulton, Hugh. Silindir Sapka Bozkurt ve Hilal, Istanbul, Sarmal Yay., 1998.

Qsterud, Qyvind. Ulusuluk ve Greceli Geri Kalmislik, Bildiriler ve Tartismalar Trkiye Is Bankasi Uluslararasi Atatrk Sempozyumu (17-22 Mayis 1981). Ankara, Trkiye Is Bankasi Kltr Yayinlari, 1983.

Rosenthal, M.- P. Yudin. Felsefe Szlg. Istanbul, Sosyal Yayinlar, 1997.

Sanar, Nejdet. Inn Ile Hesaplasma. Ankara, Afsin Yayinlari, 1973.

Saran, Nephan. Antropoloji. Istanbul, Inkilap Kitabevi, 1989.

Sarinay, Yusuf.

Trk Milliyetiliginin Tarihi Gelisimi ve Trk Ocaklari.

Istanbul, tken Yayinlari, 2004.

Sarica, Murat. 100 Soruda Siyasi Dsnce Tarihi. 5. Basim. Istanbul, Gerek Yayinevi, 1987. 274

Seferoglu , Skr Kaya- Hayri Basbug. Millet ve Mill Birlik Bilinci. Ankara, (y.y), 1985. Shaw Stranford J.-Ezel Kural. Osmanli Imparatorlugu ve Modern Trkiye, C.2, E Yayinevi, Istanbul, 1983, s.371-372.

Smith, D. Anthony. Mill Kimlik ev. Bahadir Sina Sener. Istanbul, Yayinlari, 1994.

Iletisim

Siyaset Felsefesi Szlg. Yayina Hazirlayanlar: Philippe Raynaud ve Stephane Rials.( der.) ev. Ismail Yerguz- Necmettin Kamil Sevil, Emel ErgunH.Dilli. Istanbul, Iletisim Yayinlari, 2003.

Swietochowski, Tadeuzs. Mslman Cemaatten Ulusal Kimlige: Rus Azerbaycani 1905-1920. Istanbul, Baglam Yayinlari, 1988.

Sapolyo, Enver Behnan. Mustafa Kemal Pasa ve Milli Mcadelenin I Alemi. Istanbul, Inkilap ve Aka Kitapevleri, 1967.

Saylan, Gencay "Milliyetilik Ideolojisi ve Trk Milliyetiligi", Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi VII, Istanbul, 1985, s.1948-1949. Iletisim Yay.,

Senel, Alaaddin. Irkilik gretisinin Gelismesi Bilim ve Sanat. S.8, 1981, s .9-15 T.B.M. Meclisinde ve C.H.P. Kurultaylarinda (1919-1938). Ankara, Atatrk Arastirma Merkezi Yayinlari, 1997.

Taneri, Aydin. Trk Devlet Gelenegi Dn- Bugn. Ankara, Tre- Devlet Yay. 1981.

275

Tanilli, Server. Uygarlik Tarihi. 5. Basim. Istanbul, Say Yay., 1981.

Tanr, Blent. Osmanli Trk Anayasal Gelismeleri. Istanbul, Yayinlari, 2002.

Yapi Kredi

Tanr, Blent. Osmanli Trk Anayasal Gelismeleri, Istanbul, Yapi Kredi Yay., 2002.

Tanyu, Hikmet. Trklk Davasi ve Trkiye'de Iskenceler. Kayseri, Matbaasi, 1950.

Erciyes

Timuin, Afsar. Felsefe Szlg. Istanbul, BDS Yayinlari, 1994.

Togan, A. Zeki Velid. Bugnk Trkili (Trkistan) ve Yakin Tarihi. C.I. Istanbul, Arkadas Basimevi, 1942.

Togay, Muharrem Feyzi. Turan Kavimler ve Siyas Tarihlerinin Esas Hatlari, Istanbul, Osmanbey Matbaasi, 1938

Toklu, Vefa - Bahadir Snmez. Uluslararasi Iliskiler, Ankara, Kara Harp Okulu Basimevi, 1996.

Tolan, Barlas. Toplum Bilimlerine Giris. Ankara, G.. Yayinlari, 1985.

Toprak, Zafer. Milli Iktisat, Milli Burjuvazi. Istanbul, Tarih Vakfi Yurt Yayinlari, 1995.

Toprak, Zafer. "Osmanli Narodnikleri: Halka Dogru Gidenler," Toplum ve Bilim. S.24 (Kis 1984), s.69-81.

276

Tunaya, Tarik Zafer. Trkiyenin Siyasi Hayatinda Batililasma Hareketleri. Istanbul, Cumhuriyet Yayinlari , 1999.

Tunaya, Tarik Zafer. Trkiyede Siyasi Partiler, II. Mesrutiyet Dnemi. Istanbul, Hrriyet Vakfi Yayinlari, 1984.

Tunaya, Tarik Zafer. Trkiyede Siyasal Partiler, C. 1,2,3. 1. Basim. Istanbul, Iletisim Yayinlari, 1998.

Tunaya, Tarik Zafer Trkiyenin Siyasi Hayatinda Batililasma Hareketleri I . Istanbul, Cumhuriyet Gazetesinin Okurlarina Armagani, 1999.

Turan, Serafettin. Atatrkn Dsnce Yapisini Etkileyen Olaylar. Dsnrler, Kitaplar, 2. Basim. Ankara, TTK Yay., 1989.

Turan, Serafettin. Atatrk Milliyetiligi, Atatrk Konferanslari- III 1969.Ankara, Trk Tarih Kurumu Yayinlari, 1970.

Turan, Serafettin. Atatrk Milliyetiligi Belleten. C.1.2 (Kasim 1998), Atatrk zel Sayisi 204ten Ayri Basim. Ankara,TTK Basimevi, 1998, s. 849-867.

Turhan, Seyfettin. Atatrkte Konular Ansiklopedisi. Istanbul, Yapi Kredi Yayinlari, 1993.

Trkkan, Reha Oguz. Trklge Giris, Istanbul, Arkadas Basimevi, 1940.

Trk Istiklal Harbi Bati Cephesi 4 Eyll 1919-9 Kasim 1920. C.2. Ankara, Genelkurmay Baskanligi Yayinlari, 1991.

277

Trk Milliyetiliginin Esaslari, Haz. Mehmet Kaplan. Ankara, 1986.

Toker Yayinlari,

Trke Szlk. C.I-II, A.K.D.T.Y.K. Istanbul, Trk Dil Kurumu Yayinlari, 1992.

Trke Szlk, 6.Basim. Ankara, TDK Yay., 1974.

Trk Tarihinin Ana Hatlari. 2. Basim. Istanbul, Kaynak Yay. 1996.

Trkdogan, Orhan. Etnik Sosyoloji. Istanbul, Timas Yayinlari, 1997.

Trkkan, Reha Oguz. Tabutluktan Gurbete. Istanbul, Bogazii Yay., 1975.

Trkkan, Reha Oguz. "Bozkurtunun Aments", Bozkurt. S. 13 (5 Mart 1942) , s.5.

Trkkan, Reha Oguz. Milliyetilik Yolunda: Ergenekon, Bozkurt, Gk Br. Istanbul, Mftoglu Yayinevi, 1944.

Ulusoy, Mehmet. Ilk Trkler Devrimciydi. Teori. S.95 ( Ekim 2003). s. 16-34.

Uriel, Heyd. Trk Ulusulugunun Temelleri. ev. Kadir Gnay. Ankara, Kltr Bakanligi Yayinlari, 1979.

lken, Hilmi Ziya. Trkiyede agdas Dsnce Tarihi. Istanbul, Kardesler Matbaasi, 1979.

lken, Hilmi Ziya Millet ve Tarih Suuru, I Edebiyat Fakltesi Yayinlari Ist, 1948.

278

nvar, Kerem. Ittihatiliktan Kemalizme Ihyadan Insaya. Tanil Bora, Murat Gltekingil (der), Modern Trkiyede Siyasi Dsnce, Cumhuriyete

Devredilen Dsnce Mirasi, Tanzimat ve Mesrutiyetin Birikimi, Cilt I. Istanbul, Iletisim Yayinlari, 2002.

rer, Levent. Trkiyede Ulusuluk, I Iktisat Fakltesi Uluslararasi Iliskiler Yilligi, Istanbul, 1997.

stel, Fsn Trk Ocaklari Milliyetilik,Modern Trkiyede Siyasi Dsnce 4 1. Basim. Istanbul., Iletisim Yay., 2002, s. 263-268.

stel, Fsun. Imparatorluktan Ulus -devlete Trk Milliyetiligi Trk Ocaklari. Istanbul, Iletisim Yayinlari, 1997.

Vardar, Deniz. Irkiliklar, Irkiliktan Yeni Irkiliga. Istanbul, (y.y), 1997-1998.

Weisband, Edward. Ikinci Dnya Savasi'nda Inn'nn Dis Politikasi. Mehmet Ali Kayabal. Istanbul, Milliyet Yay., 1974.

ev.

Wieviorka, Michel. Avrupada Irkilik: Birlik ve Farklilik, Irkilik, Modernite ve Kimlik, Yay. Haz. Ali Rattansi ve Sallie Westwood. ev. Sevda Akyz. Istanbul, Sarmal Yayinevi, 1997.

Yavuz, Bilge. Kurtulus Savasi Dneminde Trk-Fransiz Iliskileri. Ankara, Trk Tarih Kurumu Yayinlari, 1994.

Young, Robert Amerikadaki Misir: Siyah Atina, Irkilik ve Smrge Sylemi, Irkilik, Modernite ve Kimlik, ev. Sevda Akyz, Sarmal Yayinevi, Istanbul, 1997.

Yrk, Zafer F.

"Trk Kimligi", Irkilik ve Milliyetilik. Istanbul,

Belge

Uluslararasi Yay., 1995.

279

Wells, Calvin. Insan ve Dnyasi, ev. Bozkurt Gven. Istanbul, Remzi Kitabevi, 1993.

Zincirkiran, Necati. Atatrk Milliyetiligi Kemalizm ve Trkiye, S. 55, 1980, s. 9-21.

SRELI YAYINLAR ve GAZETELER

Aksam, (7 Temmuz 1943). Ayin Tarihi, S.130 (Eyll 1944). Biz ve Dnya, (22 Mayis 1944) Atsiz Mecmua. S.1 ( 15 Mayis 1931). Bozkurt, S.1 (Nisan 1940). Bozkurt, S.1 ( Mart 1942 ). Byk Dogu, S: 1-2-3, (17-24 Eyll, 1943). Cumhuriyet, (31 Sonkanun 1939). igir, S.86 (Sonkanun 1940) inaralti, S.1 ( 9 Agustos 1941). Dogu. S. 1 (Kasim 1942). Ergenekon. S.1 (Kasim 1938). Gk-Br. S.2 (24 I. Kanun 1942), Hamle. S.1 (Agustos 1940). Kopuz. S.1 (Nisan 1939). Millet. S.1 (Mayis 1942). Orkun. S.53 (5 Ekim 1951). 280

Tanridag. S.1 (Mayis 1942). Trk Amaci. S. 1 (Temmuz 1942). Trk Sazi. S.1 (15 Mayis 1943). Trk Yurdu, S.1 (1 Eyll 1942). Son Telgraf. (27 Mayis 1944). Tan. (10 Mayis 1944). Trklk. C:1, S: 1 (Nisan 1939), Tanin. (19 Mayis 1944). Ulus. (1 Sonkanun 1939). Yeni Yol. S.3 (4 Mart 1942). Yeni Ses, S.3 (26 Temmuz 1943).

281

SONU

ncelikle irk, millet veya ulus kavramlari bugn zerinde yogun tartismalarin devam ettigi, kesin bir akademik ortak grsn olmadigi kavramlardir. Bunda bu kavramlarin dnemlere gre degisiklik, farklilik ve gelisim gstermesi belirleyici olmustur. rnegin tarih, bir yanda Bati merkezli burjuva devrimlerinin yarattigi dinamiklerle olusan milletlere tanik olurken bir yanda da bu lkelerin nc dnya lkelerine karsi baslatmis oldugu smrgecilik hareketlerine karsi gelisen milliyetiliklere tanik olmustur. Bu ayrimin bilinmesi lkemiz ulusulugunun bilimsel analizinin yapilmasi aisindan son derece tayin edicidir. Irki fikirlerin gelismesinde zellikle 20. yyda gelismeye baslayan Antropoloji bilimi nemli bir yer tutmaktadir. Darwinin Evrim Teorisinin biyoloji alanindan toplumbilimsel alana uygulanmaya alisilmasi ortaya Sosyaldarwinizm

kavraminin atilmasini saglamistir. Sosyaldarwinizmde toplumlari ilerleten yegane itici g zayif toplumlarin elenmesi ve tarihten silinmesi formlasyo nudur. Bu

kavram irki fikirlerin yayilmasina bilimsel bir dayanak olusturma abasi olarak literatrdeki yerini almistir. Toplumlarin birbirleri karsisindaki iliski biimi glnn gsz ezip yok etmesi olarak ifade edilmektedir. fikirden kuvvetle etkilenmistir. lkemizde irki ha reket bu

Siyasi baglarinin yaninda irki hareket ideolojik

dzlemde de Avrupa da ortaya ikan Sosyaldarwinist fikirlerden beslenmistir. Trk ulusulugu kken olarak irki degildir. 19 yzyil sonlarinda Trk milliyetiliginin fikir babalari olarak bilinen Yusuf Akura, Ziya Gkalp ve dnemin diger Trk dsnrleri, milliyetiligi bir irk meselesi olarak degil Akcuranin deyimiyle milliyet esasini her millet iin bir hak olarak telakki etmeyi savunan 258

demokratik bir milliyetilik olarak grmslerdir. Yusuf Akcura bizzat yayilmaciTuranci fikirlere karsi tavrini syle ifade etmekteydi. Taarruzi milliyetilik, dnyada henz bitmis degildir. Fakat zannediyorum ki bu nev milliyetilik, er ge zevale mahkumdur; Ruslarin, Avusturyalilarin, Almanlarin basina gelen bir gn olup diger emperyalistlerin de basina gelecektir....1 Gnmzde kimi liberal evreler zellikle ideolojik dzlemde Kemalist devrim liderligiyle Irki-Turanci hareket arasinda siki bir bag oldugunu aralarinda yalnizca belli nanslar oldugunu iddia etmektedirler. Oysa Irki- Turanci hareket gerek Kemalizmin milliyetilik ilkesiyle gerekse ilk Trklerin fikirleriyle temelden ve ok esasli ayrimlar gstermektedir. Kemalizmin ulusu ideolojisinin esas atisi emperyalizme karsi savasla kurtarilan vatani yasatacak olan milleti olusturmaktir. Yani Kemalist nderlige gre ulusuluk bir irk ve kan meselesi degildir. 1930larda Trk Tarihi ve Dili zerine yapilan alismalar Atatrkn tanimiyla elisen degil aksine onu desteklemeye ynelik girisimlerdir. Her devrim kendi ulusunu yaratmistir. Ulus ve devletlerin kurulus sreleri kimi zaman birbiriyle basat bir sekilde ilerlemistir. Bu dnem Kemalist nderligin ulus vurgusu topluma ulus kimligini benimsetme iradesinin ortaya konmasidir. Kemalizmin ulusu ideolojisi irki-turanci hareketin savundugu

yayilmacilikla arasina kesin bir ayrim koymustur. Atatrkn su szleri Kemalist nderligin bu vurguyu yaptigini ispatlamaktadir: Islamcilik ve Turancilik siyasasinin basari kazandigina ve dnyayi uygulama alani yapabildigine tarihte rastlanamamaktadir. Soy ayrimi gzetmeksizin, btn insanligi kapsayan tek bir

16 Eyll 1919 da Istanbul Trk Ocaginda verilen konferans, Yusuf Akura, Trklk n Iki Kolu Modern Trkiyede Siyasi Dsnce C. 4 , Iletisim Yayinlari, Istanbul, 2002, s.1007.

259

dnya devleti kurma hirslarinin sonulari da tarihte yazilidir. uygulanabilirlik grdgmz siyasal yntem, ulusal siyasadir.2 Ayrica Atatrk diger uluslarla olan iliskisini

Bizim aik ve

yurtta sulh, cihanda sulh

szyle zetlemistir. Zaten Osmanli Devletinin Balkan ve Trablusgarp savaslari sonrasi dogal sinirlarina ekilmesi bu anlayisi destekleyen olgulardir. Kemalizmin ulusuluk anlayisi Irki-Turancilardan farkli olarak

emperyalizme karsi ve tipki ilk Trkler gibi halkidir. Irkilar ise 1940 sonrasi hep dnemin gl emperyalist gleriyle isbirligine ynelmislerdir. Onlarin bu egilimi gstermele rinin ideolojik nedeni irki ideolojinin zndeki baska uluslari altetmenin yolu olarak grlen gcn dnemin varolan en gl devletiyle ortak hareket edilmesi biiminde kendisini gstermesidir zellikle 1940 sonrasi irki hareket 2. Dnya Savasi dneminde Alman emperyalizminin hizmetine girmeye baslamistir. Kemalizmin ulusu ideolojisi ise kurulus ve gelisim asmalariyla tam

bagimsizlikidir. Baska uluslarin esaretini asla kabul etmez. Irkilarin yaptigi gibi baska devletlerin kendi ikarlari dogrultusunda faaliyet gstermek syle dursun kendi milli ikarlarini her seyin zerinde tutarak diger milletlerle esit bir iliski kurma prensibini ilke edinmistir. zerinde durulmasi gereken bir nokta da Kemalizmin ulusu ideolojisinin gnmz Trkiyesinin varolmasinda en nemli miraslardan biri oldugudur. Genel olarak 1990lar sonrasi hizlanan kresellesme sreci ulus devletlerin hizla zlmesi srecini getirmistir. Byk emperyalist devletlerin kendi siyasi ve ekonomik programlarini uygulamada bugn nlerindeki en byk engel kuskusuz kendilerine tarihsel ve cografi direnme dayanaklari bulan ulus devletlerdir. Ulus devletimizin
2

Atatrk, Nutuk, 4. Basim, C: 2 ,TTK Yay., Ankara, 1999, s. 587.

260

cografyamizda batili devletler tarafindan dayatilan zlme srecine direnebilmesi ise Trk ulusunu olusturan tm gelerin korunmasi ve gelistirilmesiyle

gereklesecektir. Bu da Alti Okun diger unsurlari gibi Atatrk milliyetiginin savunulmasiyla gereklesecektir. Tarihsel ve gncel dinamikleriyle Trkiye Batinin dayatmalarini bosa ikartabilecek yegane lkelerden biridir. Trkiyenin yasamasi ve ikinci bir Sevr tehdidini bosa ikarmasi kuskusuz hem cografyamizda hem de genel olarak dnyada tehdit altindaki ulus devletlerin Bati karsisindaki konumunu glendirecektir. Bu olgular ekseninde Kemalist Milliyetilik ile Irkilik- Turancilik arasindaki ideolojik ayrim gemise gre bugn daha da netlesmistir. Tam bagimsizliga, Misak- i Milliye dayanan Atatrk Milliyetiligi tipki milli mcadele dneminde oldugu gibi gnmzde de milletimizin, ve lkemizin her ynden glenmesinde en ne mli ideolojik dayanaklardan birini olusturmaktadir.

261