Ord. Prof. Dr.

Hfz Veldet Velidedeolu, M i l l i Mcadele'nin balangcndan: sonuna kadar Yozgat ve Ankara'da bulunmu, Atatrk'n Sivas'tan Ankara'ya geliinde O'nu ilk karlayan lise rencileri arasnda yer almtr. B y k M i l l e t Meclisi'nin alndan balayarak, kk bir memur olarak i l k M e c l i s t e grev yapan Hfz Veldet, bu arada Trkiye'nin o k nemli siyasal olaylarna ve ilk ulusal hkmetin . kuruluuna tank olmutur. Yaklak alt ay kadar Meclis'te grev yapan Hfz Veldet, renimini tamamlamak iin bu grevinden bir sre ayrlm, iki yl sonra ( 1 9 2 2 ) yeniden Ankara'ya dnm ve i l k Meclis'teki eski grevine balamtr, ikinci ve "nc Meclislerden 1 9 2 9 ylna kadar Meclis'te eitli grevlerde alan Hfz Veldet, bu M e c l i s l e r c e kabul edilen devrim yasalarnn grlmesine ve Cumhuriyet'in kuruluuna tank olmutur. Ord. Prof. Dr. Hfz Veldet Velidedeolu'nun bu nemli tarihsel an kitabn okurlarmzn ilgiyle karlayacaklarn umarz. .

http://genclikcephesi.blogspot.com

LK MECLS

http://genclikcephesi.blogspot.com

Nurer UURLU bakanlnda bir kurul tarafndan hazrlanmtr.

Dizgi - Bask - Yaymlayan: Yeni Gn Haber Ajans Basn ve Yaynclk A.. Nisan 1999

LK MECLS

Ord. Prof. Dr. Hfz Veldet Velidedeolu

Cumhuriyet
OKURLARNA

GAZETESININ ARMAANDR.

http://genclikcephesi.blogspot.com

NSZ Kuvay Milliye Ruhu: 70 yl nce, 23 Nisan 1920'de An kara'da toplanan ilk Byk Millet Meclisi, "Kuvay Milliye Ruhu"nu temsil eden bir meclisti. Ne demekti "Kuvay Milliye ruhu?" Ulusal glerin btn millete benimsenme ve zmsenmesinden oluan bir ruh, ulusal bir kkreyi demekti bu. Yu nanllar 15 Mays 1919'da zmir'e km, Anadolu'nun ile rine doru ilerliyordu. Millet her yerde tedirgindi. Yer yer "Mdafaa-i Vatan", "Mdafaa-i Hukuku Milliye", "Vilayat arkiye Mdafaa-i Hukuk", "Reddi lhak" gibitrl adlar altnda dernekler kurulmutu. Mustafa Kemal Paa 19 Mays 1919'da Samsun'a kt nda, direni odaklan byle dank ve gszd. Mustafa Kemal'in parolas "Kuvay Milliyeyi mil, iradeyi milliyeyi hkim klmak" idi. Bu parola Amasya bulumasndan Erzu rum Kongresi'ne, oradan Sivas Kongresi'ne ulat. Sivas Kongresi 'nde, yurttaki btn mdafaa-i hukuk dernekleri "Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti" ad altn da birletirildi; "Kuvay Milliyeyi mil, iradei milliyeyi h kim klmak" (Ulusal gleri harekete geirmek, ulusal isten ci egemen klmak) slogan Amasya'dan Erzurum'a, Erzu5

rum'dan Sivas'a, oradan da Ankara'ya ulaarak ilk Byk Millet Meclisi'nin de parolas oldu. ilk Meclis'in, Kuvay Milliye ruhunu temsil ettiini sylemekliim bundandr. Trkiye Byk Millet Meclisi'nin birinci devresi 23 Ni san 1920'de balayp eylemli olarak 21 Mays 1923 tarihine kadar srd; ama hukuksal olarak kinci Meclis'in ie bala ma tarihi olan 11 Austos 1923'e dein grevi bitmedi. Bu devreye "lk Meclis" denir. Buradaki "devre" szc "se im dnemi" demektir. Osmanlcada buna "devre-i intihabiye" denirdi. Biz, grevi yldan biraz fazla sren bu Mec lis'e Birinci Meclis ya da yukarda belirtildii gibi lk Meclis diyoruz. Ulusal Kurtulu Sava'n Mustafa Kemal Paa'nm nderliinde bu Meclis srdrm ve kazanmtr; nemi bu ynden ok byktr. Seimlerin yenilenmesiyle oluan kinci Meclis, 11 Aus tos 1923'te greve balayp eylemli olarak 26 Haziran 1927 tarihine kadar srer. Hukuksal olarak ise grevi, yeni seim ler sonunda gelen nc Meclis'in ie balama tarihi olan 1 Kasm 1927'ye dein devam eder. nc Meclis'in grev sresi ise 1 Kasm 1927'den ba layp 1 Kasm 1931'de biter. Ben, Meclis'in ilk ald gn olan 23 Nisan 1920'den 1 Ocak 1929 tarihine kadar her Meclis 'te trl grevlerde bu lundum. Bunlar Cumhuriyet tarihinin en ilgin ve nemli mec lisleridir: Birinci Meclis, az nce vurguladm gibi "Milli Mcadele Meclisi", kinci ve nc Meclisler ise "Siyasal ve toplumsal devrim meclisleri "dir. Bu nedenle hem Milli Mcadele'nin bandan sonuna dein btn evrelerini hem de devrimlerin trl aamalarn onlarn iinde yaadm. unu hemen not etmeliyim ki, lk Meclis'te greve ba6

ladrmda, o zaman "Sultani Mektebi" demlen Ankara Lisesi'nin 11. snfna yeni gemitim. Okulun tatili bitince, lise renimimi tamamlamak iin 5 Ekim 1920'de liseye geri dn dm. 11 ve 12. snf bitirip lise diplomam aldktan sonra, ya ni tam iki yl geince, Ekim 1922'de Ankara'ya dnp ilk Meclis'te yeniden memurlua baladm. Meclis 'ten uzak kaldm bu iki yl, birbirini izleyen rast lantlar zinciriyle, ounca kendi istencim dnda, beni Mil li Mcadele Anadolusu'nun trl yrelerine srkledi. Bu s rkleniin balangcnda ok zlmtm, ama Ulusal Kurtu lu Sava'nm etki ve yansmalarn yurdumuzun trl yre lerinde izlemek ve gzlemlemek frsat verdii iin bu olgu nun yetkinlememde byk pay oldu. ki yl iinde Anado lu'nun trl yrelerini, dahas, dman siperlerine ok yakn olan sava cephesini, dman igali altndaki stanbul'u gr dm, gzlemlerimi not ettim. lk Meclis'in hem balang hem de son ylnda, onun iinde grevli olarak yaam olmak, gen yata beni daha da ok olgunlatrd. Bu Meclis, belki de dnya tarihinde benze ri olmayan bambaka bir ulusal kurulutur. Ulusal Kurtulu Sava'nn, btn Trk ulusunu kapsayc olarak 19 Mays 1919'da Atatrk'n Samsun'a k ile baladn ve 9 Ey ll 1922'de zmir'in kurtarlmas ile sona erdiini kabul eder sek, ben bu iki tarih arasndaki buuk yllk sre iinde Mil li Mcadele'ye ilikin en nemli olaylarn kimi zaman tam odak noktasnda, kimi zaman ky ve kesinde, herhalde, ge rek yer gerek dnce ynnden, her an iinde bulundum. Bu buuk yllk zaman parasndaki yaantlarm benim yaa mmda normal olarak akp geen "yl" ya da "ay"larla l len bir yaam sreci deil, kimi zaman saat, hatta dakikalarla bile llemeyen coku, korku, gerilim veya mutluluklarla 7

dolu bir yaantlar zinciridir. imdi aradan yetmi yl bir sre getikten sonra bu zincirin kimi halkalarn bir kitapta derli toplu anlatmay yararl grdm. unu hemen belirtmeliyim ki, Milli Mcadele'ye sava boylarnda eylemli bir katkm olmad, olamazd; yam elve rili deildi. Bu nedenle, yazdklarm bir baarnn yks de il, ok nemli bir tarih dneminde Ankara, Anadolu ve istan bul'daki gzlem ve izlenimlerimin, zellikle lk Meclis'in y ksdr. Bunlar anlatrken, o dnemin koullan dolaysyla, vaktinden nce olgunlap lkemizin trl sorundan zerinde kendine gre bir gr as edinmi liseli bir gencin yetmi yl nceki gzlemlerini, ruh tazeliini ve anlm bozmadan, ola bildiince doru ve tpks tpksna kda aktarmaya altm. urasn nemle belirtmeliyim ki bu kitap bir yandan ilk Meclis'i btn ynleriyle tantmak isteyen "bilgi verme", te yandan da "anlanm aklama" amacn gdyor. Bilginin kayna, TBMM'nin ak ve gizli Zabt Ceride leri (Tutanak Dergileri), Atatrk'n Byk Sylev'idir (Nu tuk). Anlarn kayna ise kk gncelerim, o dnemdeki fotoraflanm, kiisel gzlem ve izlenimlerimdir. Ksacas kitap, bilgi ve anlardan oluan karma bir nitelik tamaktadr. Bu, doaldr. Hem lk Meclis'te hem de Anadolu'nun trl nem li merkezlerinde ve stanbul'da toplam buuk yl bulunmu bir insann o dnemi olabildiince eksiksiz anlatabilmesi, an cak szn ettiim iki kayna kullanmakla mmkn olabi lirdi. Ben bunu yaptm. kinci ve nc Meclisler de ok nemlidir. Ancak bu ki tabn konusu deildir; bunlar belki ayn bir kitapta ele alnabilir. Istanbul-Gztepe, 23 Nisan 1990 Hfz Veldet Velidedeolu 8

LK MECLS'N KURULUU VE TRL YNLER /. STANBUL MEBUSANMECLS'NN KAPATILMASI VE ULUSAL ANT (MSAKIMLL) Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsiliyesi (ynetim kurulu) Sivas'tan Ankara'ya tanp bu kente alma merkezi olarak yerletikten bir sre sonra stan bul Hkmeti, Osmanl Mebusan Meclisi'ni (Osmanl Parlamentosu'nu) toplamak iin genel seim yaplmasna karar ver di. Anadolu'nun dman igali altnda bulunmayan blgele rinde Osmanl "intihab- mebusan kanunu"na (milletvekille ri seim yasas) gre iki dereceli seim yaplarak seilen me buslar stanbul'a gitmeye baladlar. Bu seimlerde ounluk la Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti'nin destek ledii adaylar kazanmt. Cemiyetin bakan Mustafa Kemal Paa, stanbul'da toplanacak olan Mebusan Meclisi'ni gven cede grmyor, Meclis'in Anadolu ilerinde gvenli bir yer de toplanmasn istiyordu. Ne yazk ki, onun bu ngrsne nem verilmedi; Mebusan Meclisi stanbul'da topland. 16 Mart 1920'de ngilizlerle sava ortaklar Fransz ve talyanlar stanbul'u eylemli olarak askeri igal altna alnca yelerinin byk ounluu Anadolu'daki Milli Mcadele'yi destekleyen Mebusan Meclisi kapatld. Mustafa Kemal'in 9

yakn arkadalarndan bir blm, Rauf (Orbay) Bey bata ol mak zere, Milli Mcadele yanls birok ye ve yurtsever ki i ngilizler tarafndan Malta Adas'na srgn edilip gzalt na alnd. Bir blm mebuslar da ok g koullar altnda Anadolu'ya kaarak Birinci Trkiye Byk Millet Meclisi'ne katld. lk Meclis'i ve Ulusal Kurtulu Sava srasnda Anado lu ve stanbul'un durumunu anlatmaya gemeden nce, stan bul Mebusan Meclisi'nden sz etmemin nedeni, bu Meclis'in vermi olduu en nemli karan, yani Misak Milli (Ulusal Ant) adyla anlan nl bildirgeyi vurgulamak iindir. Osmanl Me buslar Meclisi'nce 17 ubat 1920 tarihinde kabul edilen "Mi sak Milli"nin, gnmzn Trkesine evirdiim tam met ni yledir: ULUSAL ANT Osmanl Mebuslar Meclisi yeleri, devlet ve ulus bam szlnn; ancak hakl ve srekli bir bana kavumak iin g ze alnabilecek dnlerin en son smnn ieren aadaki il kelere eksiksiz uyulmak kouluyla salanabilecei ve bu il keler dnda bir Osmanl devlet ve toplumunun kalmllna olanak bulunmad inancna varmlardr: Madde: 1 - Osmanl lkesinin, yalnz Arap ounluunca oturulan ve 30 Ekim 1918 gnl Atekes Antlamas'nn yapld srada dman ordulannm igali altnda kalan blm lerinin yazgs, halkn zgrce aklayaca olaylara gre be lirlenmelidir. Ad geen atekes snrlan iinde ise din, rk ve soyca birlik ve karlkl, sayg, zveri duygulanyla dolu olan sosyal ve toplumsal haklan ile blge koullarna hepten say-

10

gl bulunan Osmanli-Islam ounluunun oturduu toprak larn tm, eylemli ya da varsayml hibir nedenle blnmez bir btndr. Madde: 2 - zgrle kavuur kavumaz halkn oylary la anavatana katlm olan Kars, Ardahan ve Batum iin yeni den zgrce oylamaya bavurulmasn kabul ederiz. Madde: 3 - Bat Trakya'nn, Trkiye barma dein ask da braklan tzesel (hukuksal) durumu da ora halknn tam bir zgrlk iinde aklayaca oylara gre saptanmaldr. Madde: 4 - slam Halifelii'nin yeri, sultanln merke zi ve Osmanl devletinin bakenti stanbul'un ve Marmara Denizi'nin gvenlii, her trl tehlikeden korunmu olmal dr. Bu ilke sakl olmak kouluyla, Akdeniz ve Karadeniz Bo azlar'nm ticarete ve dnya ulamna ak olmas konusun da, bizimle birlikte btn teki devletlerin oybirliiyle vere cekleri karar geerlidir. Madde: 5 - tilaf devletleri ile onlarn savataki hasmla r ve kimi ortaklar arasnda antlamalarla saptanan ilkeler uyarnca, aznlklarn haklan, komu lkelerdeki Mslman halkn da zde haklardan yararlanmalan (koul ve) inancy la tarafmzdan desteklenip gvence altna alnacaktr. Madde: 6 - Ulusal ve tutumsal (ekonomik) gelimemize olanak salamak ve ilerin ada bir ynetim dzeniyle y rtlmesinde baanya ulaabilmek iin her devlet gibi bizim de gelime koullanm salamakta bamsz ve tam zgr ol mamz, yaam ve varlmzn temelidir. Bu nedenle siyasal, yargsal, parasal gelimemize engel olacak snrlamalara (ka pitlasyonlara) karyz. Saptanacak (d) borlanmzn denme koullan bu ilke lere aykn olmayacaktr. 11

Yeni Trkiye Cumhuriyeti Ulusal Ant'ta belirlenmi olan snrlar iinde kurulmutur. Bu Ant'm nemi, Ulusal Kurtu lu Sava'nm amac bakmndan byktr. Ancak urasn nemle not etmek gerekir ki Osmanl Mebusan Meclisi " Misak Milli"yi, doal olarak Osmanl dev letinin ayakta kalp yaayaca varsaymyla kabul etmi bu lunuyordu. Trkiye'de 3.5 yl soma cumhuriyetin ilan edile cei, Misak Milli'yi kabul eden Osmanl Mebusan Meclisi yelerinden hi kimsenin aklndan gemiyordu ve geemez di de. Nitekim ileri blmlerde grlecei gibi lk Trkiye B yk Millet Meclisi de kendisine hedef olarak "cumhuriyetin kurulmasn" deil, "Makam- Hilafet ve Saltanat'm tahlisini" ve yurdun dmandan kurtarlmasn saptamt. BykUtku'dan (zaferden) ve zmir'in kurtarlmasndan sonra olaylar yldran hzyla deiecek, geliecek, sonunda cumuhriyete varlacaktr. II. LK MECLS"N TOPLANTIYA ARILMASI stanbul Mebusan Meclisi'nin kapatlmas haberi Anka ra'ya ular ulamaz Mustafa Kemal Paa "salahiyeti fevka ladeyi haiz bir meclisin" (olaanst yetkili bir meclisin) An kara'da toplanmasna karar verdi (*) ve bu kararan 19 Mart 1920'de aadaki telgrafta grlen sivil ve askeri makamla ra bildirdi.
(*) Mustafa Kemal Paa istanbul'un lMart 1920'de igalinden sonra Ana dolu'da alm olduu askeri gvenlik nlemlerini Byk Millet Meclisi'nin a lnn ikinci gn sabahtan akama kadar be oturumda yapm olduu uzun ko numas srasnda birer birer anlatmtr. (TBMM Zabt Ceridesi, Devre I, Cilt 1, s. 8-30).

1 2

llere, Bamsz Sancaklara ve Kolordu Komutanlarna Devlet bakentine de tilaf devletlerince resmi olarak el konulmas, yasama, yarg ve yrtme erklerinden oluan ulu sal devlet gcn krm ve Mebuslar Meclisi, bu durum kar snda grev yapamayacan hkmete resmi olarak bildi rip dalmtr. u duruma gre devlet bakentinin korunma sn, ulusun bamszlm ve devletin kurtarlmasn salaya cak nlemleri dnp uygulamak zere ulusa olaanst yetki verilecek bir meclisin Ankara'da toplantya arlmas ve dalm olan mebuslardan Ankara'ya gelebileceklerin de bu meclise katlmalar zorunlu grlmtr. Bunun iin aa da bildirilen ynerge uyarnca, seimlerin yaplmasn yurt severliinizden ve anlayllnzdan beklerim: 1 - Ankara'da, olaanst yetkili bir meclis, ulusun ile rini yrtmek ve denetlemek zere toplanacaktr. 2- Bu meclise ye olarak seilecek kiiler, mebuslara ili kin yasal koullara uyacaklardr. 3- Seimde sancaklar seim blgesi olacaktr. 4- Her sancaktan be ye seilecektir. 5- Her sancakta, ilelerden gelecek ikinci semenlerle sancak idare ve belediye meclisleriyle Mdafaa-i Hukuk y netim kurullarndan; illerde, il merkez kurullarndan ve il y netim kurulu ile il merkezlerindeki belediye meclisinden ve il merkeziyle merkez ilesi ve merkeze bal ilelerin ikinci semenlerinden oluacak bir kurulca belli gnde ve oturum da seim yaplacaktr. 6- Meclis yeliine, her parti, dernek ve topluluka aday gsterilebilecei gibi her kiinin de bu kutsal savaa eylemli 13

olarak katlmas iin bamsz adaylm istedii yerden koy maya hakk vardr. 7- Seimlere her yerin en yksek sivil yneticisi bakan lk edecek ve seimin doru ve yolunda yaplmasndan sorum lu olacaktr. 8- Seim gizli oyla ve salt ounlukla yaplacak; oylan, kurulun kendi iinden seecei iki kii, kurul nnde sayacak lardr. 9- Seim sonunda, btn kurul yelerinin imza edecek leri ya da kendi mhrleriyle mhrleyecekleri tane tuta nak dzenlenecek; bir tanesi yerinde alkonularak teki iki ta neden biri seilen kiiye verilecek, teki de Meclis'e gnde rilecektir. 10- Meclis yeliine seilenlerin alacaklan denek, daha sonra Meclis'e kararlatnlacaktr. Ancak, geli yolluklan, se imi yapan kurullarn zorunlu giderleri olarak uygun grecek leri tutarlar zerinden her yerin hkmetince salanacaktr. 11- Seimler, en ge on be gn iinde Ankara'da oun lukla toplanmay salamak zere belirtilerek yeler yola kanlacak ve sonu, yelerin adlanyla birlikte hemen bildiri lecektir. 12- Bu telin van saati bildirilecektir. kma: Kolordu komutanlklanna, illere, bamsz san caklara bildirilmitir. Temsilciler Kurulu adna Mustafa Kemal 22 Nisan 1920 gn de Anadolu'daki sivil ve askersel ma kamlara bir telgrafla u buyruu verdi: 14

"Tann'mn yardmyla Nisan'm 23. Cuma gn Byk Millet Meclisi alarak almaya balayacandan o gnden sonra btn sivil ve askeri makamlarn ve btn ulusun emir alaca en yksek kat bu Meclis olacaktr. Bilgilerinize sunu lur" (*) Bylece Byk Millet Meclisi'nin toplanmas iin btn ilemler tamamlanm oldu. III. LKMECLS'NAILII BRNC OTURUM Gnlerden 23 Nisan 1920 Cuma. Tatl ve lk bir bahar gn. ngilizler ve mttefiklerince igal edilmi olan stan bul'un son Mebuslar Meclisi'nden kap gelebilen mebuslar la Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Heyeti Temsiliyesi Reisi Mustafa Kemal Paa'nm genelgesi ve a rs zerine il meclislerince yerinde seilmi olan milletvekil leri Ankara'ya ulatlar. O gn Meclis alacak. Cuma nama z Hacbayram Camii'nde klnd. Kurbanlar kesildikten son ra lk Trkiye Byk Millet Meclisi ald. Meclis vaktiyle ttihat ve Terakki Kulb olarak yapl m olup Birinci Dnya Sava'ndan yenik ktmz iin An kara'ya kadar sokulan birka Fransz subayna bir sre konut olmu, somadan, yani ikinci Meclis binas yaplnca uzun s re Halk Partisi'nin merkez binas olarak kullanlm bir yap. Bugn inklap Tarihi Mzesi olarak ayn dorultuda grevini srdryor. O zaman bu binann birok blm henz tamamlanma(*) Sylev (Velidedeolu evirisi, 18. Bas), s. 242

15

m olduu iin ivedi olarak onanlp tamamlanm. Toplant salonu kk, mobilya adna Ankara Valii brolarndan, u radan buradan derlenmi krk dkk baz eya var. Milletve killeri Ankara retmen Okulu'ndan ve Ankara Sultanisi'nden (lisesinden) getirilmi renci sralarnda oturuyorlar. Bunlarn klklar, giysileri, yalan, dnsel dzeyleri ve grgleri baka baka ve ok deiik; beyaz sankl, ak sakal l, cppeli, eli tespihli hocalarla pnl pml niformal gen su baylar; yazma veya al sarkl airet beyleri, klahl aalar ve kavuklu elebilerle Avrupa'daki yksekrenimlerini bitirip yeni dnm, Bat kltryle yetimi, nokta bykl, "Kuvay Milliye" kalpakl genler yan yana oturuyorlar. lk gn saylan yirmiyi gemeyen Meclis memurlan da u radan buradan gelmi, daha dorusu getirilmi. Ankara ilinin brolanndan anlan memurlarn Abdlhamit ve Merutiyet dnemlerini yaam olanlarndan ou, stanbul'daki Sultan h kmetine ve Saray'a kar bakaldrma niteliinde grdkleri byle bir kurumun iine, memur kimliiyle de olsa kanmay ihtiyatl bulmam olacaklar ki Meclis memurluunu kabul et memiler. Okullar erken tatil edildiinden Ankara Lisesi (o za manki ad ile Mektebi Sultanisi) ve Darlmuallimin (retmen Okulu) retmenleri Meclis'te memurluk grevine anlnca koa koa gelmiler. Lisenin yksek snf rendi erinden elyazs dzgn olan kimileri de mbeyyiz (yani resmi yazlarn msvettelerini temize eken ktip) olarak alnmlar. Mdr, retmem, rencisi, il salk mdr; defterdarlk kalemi b rosu efi, gen dinamik Birinci Dnya Sava'nda uzun yllar grev yapm bir kurmay subay olan baktipleriyle birlikte Meclis Yaz Kurulu (hey'eti tahririyesi) ad altmda birleerek uyumlu ve ideal bir alma kurulu oluturmular.

1 6

lk Trkiye Byk Millet Meclisi'nin her yannda uyum var. Geri milletvekillerinin klk kyafetleri deiik ve renk renk, renimlerine ve yetime ortamlarna gre dnce yn temleri deiik, ama gnlleri ve amalan bir. Geri Meclis binas kk ve eyas gsterisiz, ama dava byk. Bu Trk ulusunun lm-kalm sava davas. Tarihte ba mszlm hi yitirmemi olan Trk ulusu ya dman yur dundan kovacak ve zgr yaayacak ya da son erine kadar le cek. Parola bu. Geri silah, cephane ve dzenli ordu yok, ama Mustafa Kemal Paa'nm nderliinde Trk halknn birlemi elik is tenci var. Geri para yok, ama halkn cmertlii ve gnl zengin lii sonsuz. Geri dman bir deil, pek ok; zayf deil, ok gl; ama Trk'n kkreyii ve bamsz azmi daha gl. Meclis'te herkes yerini almt. En yal ye Sinop Mil letvekili erif Bey, Meclis'i o gn, yani 23 Nisan 1920 Cuma gn saat 14.00'te ksa bir konuma ile at. Kk toplant salonunun iki yanndaki dar dinleyici localan ve bunlara kan merdivenler hi yer kalmamacasna do lu. Ben, toplant salonunun, bizim kalem odasna yakn olan kapsnn hemen yanndaki merdivenin alt basamanda, lo cann oturduu direin yannda ayakta duruyorum. Bakanlk krssnn nnde bulunan konumac kr ssnn hemen nnde, daha alak bir srada tutanak ktip leri ve tutanak grubu efi, yzleri milletvekillerine ve arkalan krsye dnk olarak yerlerini aldlar. 17

Bu tablo ve salondaki bekleyi dakikalar, ok canl bir resim, bir sinema filmi gibi, en kk ayrntlarna kadar bu gn de gzlerimin nndedir. Lisenin onuncu smfindan on birinci snfa henz gemi, on alt yan bile tam doldurma m bir gencin o tarihsel andaki yrek arpntlarn da hl duyarm. En yal ye erif Bey vakarl ve yama gre ok dik bir yryle ar ar bakanlk krssne kp a sylevini okudu. Balsz koulsuz (kaytsz artsz) Trk bamszlnn Ulusal Kurtulu Sava'ndaki ilk ve deimez belgesi olan bu sylevi, gnmzn diline evirip aaya alyorum: "Saygdeer dinleyiciler: stanbul'un, geici kaydyla yabanc gler tarafndan i gal olunduu, btn temelleriyle halifelik makamnn ve h kmet merkezinin bamszlnn yok edildii hepinizce bi linmektedir. Bu duruma ba emek, ulusumuzun bize sunu lan yabanc tutsakln kabul etmesi demektir. Ancak tam ba mszlk (istiklali tam) ile yaamak iin kesinlikle kararl olan ve ezelden beri zgr ve bana buyruk yaam bulunan ulusumuz tutsaklk durumunu son derece sertlik ve kesinlik le reddetmi ve hemen vekillerini toplamaya balayp yksek meclisinizi oluturmutur. Bu yce Meclis'in en yal yesi kimliiyle ve Tann'nm yardmyla ulusumuzun i ve d tam bamszlk (istiklali tam) iinde yazgsnn sorumluluunu dorudan doruya yklenip kendisini ynetmeye baladm btn cihana duyurarak Byk Millet Meclisi'ni ayorum. Kutsal olarak bal olduumuz btn Mslmanlarn Halife si ve Osmanllarn Padiah Altnc Sultan Mehmet Hazretleri'nin yabanc boyunduruundan kurtarlmasnda ve saltana-

18

tn srekli merkezi olan stanbulumuz ile igal altnda ve tr l kym ve ikence iinde nesnel ve tinsel (maddi ve mane vi) bakmdan insafszca yok edilmekte olan zulm grm b tn illerimizin kurtarlmasnda bizi baarl klmasn yce Tann'dan dilerim." Bu konuma Trk ulusunun kendi egemenliini artk t myle kendi eline aldnn ilk aklamas ve mjdecisidir. Geri konumann sonuna "Btn Mslmanln Halifesi ve Osmanllarn Padiah'nm dmanm elinden kurtarlmas s z eklenmise de bu ek Padiah Vahdettin'in ta ve tahtm ko rumak kaygsyla, Trk ulusunun istiklal Sava'n hibir za man ho grmeyen, dahas, ingilizlerle anlaan hain bir padi ah olduunu henz bilmeyenleri, Ulusal Kurtulu Sava'na kar harekete geirmemek iin alnm psikolojik bir nlem den baka bir ey deildi. Nitekim Ankara Milletvekili Mustafa Kemal Paa, B yk Millet Meclisi'nin 24 Nisan 1920 Cumartesi gn yap lan ikinci toplantsnda, Mondros Mtarekesi'nden o gne kadarki siyasal olaylar ve o gnk siyasal ve hukuksal durumu Meclis'e bildiren uzun tarihsel aklamalara arasnda sz hi lafet ve saltanata da getirerek harfi harfine yle demiti: "Hilafet ve saltanat makammm tahlisine muavaffakiyet hasl olduktan soma padiahmz ve Halife-i Mslmin Efen dimiz bir nevi cebr- ikrahtan zde (bask ve tehditten kur tulmu), tamamyla hr ve mstakil olarak kendisini milletin aguu sadakatinde (sadk barnda) grd gn Meclisi li nizin tanzim edecei esasat kanuniye dairesinde vaz' muh terem ve mbeccelini ahzeder (alr)." Bu szlerin zerindeki ssl ve yaldzl tabaka karlr sa anlam yle olur: "Padiah Meclis'in ve dolaysyla mil19

letin emrine baldr, onun verecei karara uymakla ykm ldr." Meclis'in ilk gnk toplantsnda gerek stanbul'dan ge len mebuslar gerek Anadolu'dan ve Rumeli'den yeni seilmi olan milletvekillerinin seim tutanaklarn incelemek zere iki komisyon seilmi, baka bir ilem yaplmamta Ulusal Egemenliin Hukuksal Olarak Gereklemesi: Meclis'in alm olduu 23 Nisan Guma gn geici bakan Sinop Milletvekili erif Bey'in konumasyla Byk Millet Meclisi, ulusun yazgsma eylemli olarak elkoymu bulunuyor du. Ancak bunu hukuksal temellere oturtmak gerekliydi. Bu noktay belirtmeden ne yukarda szn ettiimiz "Tetkik-i mezabit encmeni" denilen "tutanaklar inceleme komisyonu" ad altnda kurulmu olan iki kuruldan ksaca sz etmek isterim. Bu komisyonlar, bir torbadan ekilen fi lerdeki adlarn yksek sesle okunmas ve tutanaa geirilme si yoluyla oluyordu. Bakan erif Bey'e, Mustafa Kemal Paa'nm nerisi zerine, divan ktibi kimliiyle Bursa Millet vekili Muhittin Baha (Pars) ve Ktahya Milletvekili Cevdet Bey yardm ediyorlard. Ad ekme ii ve filerin ayrm bitin ce, seilen komisyon yeleri Meclis'e bildirildi. Birinci komisyonda, bugn'de adlan bilinen kiilerden Edirne Milletvekili Albay smet Bey (nn), Konya Millet vekili Refik Bey (Koraltan), Konya Milletvekili ve Mevlevi elebisi Abdlhalim elebi Efendi; ikinci komisyonda ise An kara Milletvekili Mustafa Kemal Paa, kinci Merutiyet'te hrriyet kahraman olarak anlan Niyazi ve Enver paalann arkadalanndan Eskiehir Milletvekili Eyp Sabri, Kayseri Mil letvekili Sabit ve Krehir Milletvekili Hakk Behi Beyler var d. 20

Bu komisyonlardan birincisinde Albay ismet Bey'in, ikincisinde ise Mustafa Kemal Paa'nm adlarnn torbadan km olmasna o zaman armtm. Bugn bu durumun herhalde bir rastlant sonucu olmadm, Mustafa Kemal Pa a'nm daha ilk gnden Meclis'e tehlikeli szmalar nlemek iin komisyonlarda kendisinin ve gvendii kiilerin bulun masn salayc nlem almasndan ileri geldiini kabul edi yorum. Komisyonlarn kurulmas ii bittikten soma geici ba kan erif Bey ertesi sabah saat 10.00'da toplanlmak zere o gnk oturuma son verdi. Liderlik nitelii, iktidar ve halk: lk Byk Millet Meclisi'nde lider-iktidar-halk ilikisi tarihsel ve sosyal bbmdan, tarih uzmanlarnca ayrntl olarak incelenmeye deer nem li bir konudur. Biz burada bu konuya, rnekler vererek dein mekle yetineceiz. istanbul'u alp Osmanl mparatorluu'na merkez yapan Fatih Sultan Mehmet'in u sz tarih kitaplarna gemi: "Pa diah bir babadan domu olmaklm bir rastlantdr, ama Pa diah (yani ikdidar sahibi) olmaklm rastlant deildir." Bu sz bize devlet bakam olmada Tanrsal gerekircilik anlaynn, "iktidar sahibi" olmada ise kiiliin ve kiisel toparlayclk ve buyurma gcnn somut rneini veriyor. Yalnz eski alarda gl bir padiah ya da kral olma nn deil, gnmz demokrasilerinde de gl bir lider olma nn koulu bu kiisel buyurma etkinlii, derleyip toparlama ve yrtme gcdr. Yetitikleri ortam, bilgi, grg, tadklar zihniyet bak mndan bhbirinden bsbtn baka, ayr ayr nitelikte olan mil letvekillerinden olumu Birinci Trkiye Byk Millet Mec21

lisi'ni, vatan kurtarma ve tam istiklal kazanma amacna y nelterek hi atlak vermeden yrten giz ve kerameti, Musta fa Kemal Paa'daki liderlik gcnde aramak gerekir. Ancak Mustafa Kemal Paa, liderlik otoritesini Byk Millet Meclisi toplantlarnda hibir zaman dokundurma yo luyla da olsa kullanmam, tersine her zaman "Ben bu mille tin bir memuruyum" diyerek halkn ve Meclis'in emrinde ol duunu sylemitir. IV KNC OTURUM VE MUSTAFA KEMAL PAA 'NIN NL NERGES 24 Nisan 1920 Cumartesi gn sabah saatlO.OO'da yeni den toplanan Meclis, milletvekillerinin seim tutanaklarn inceleyen komisyon raporlarn kabul etti. Daha soma sz alan Mustafa Kemal Paa, leden nce ve soma, birisi gizli ola rak yaplan (*), be oturumda, 1918 Mondros Silah Brakmas'ndan (mtarekesinden) balayarak Byk Millet Meclisi'nin almasna dein geen zaman aralndaki olaylara ili kin olarak yer yer ok alklanan uzun ve ayrntl aklama larda bulundu. Krsden inince, o zamana kadarki eylemleri dolaysyla kendisine teekkr edildiinde harfi harfine y le konumutur: "Benim iin dnyada en byk mkfat, milletin en ufak bir takdir ve iltifatdr. Meclisi linizi tekil eden zy ki(*) 1980 ylnda yaymlanan gizli tutanak dergisinin birinci cildinde, giz li oturumda Mustafa Kemal Paa'mn, ulusal snrlarmz elde etmek konusun dan balayarak snrlarmzdaki Suriye, Irak, Kafkasya, Azerbaycan, Ermenistan ve Grcistan'la ilgili durumlar, Franszlarla olan ilikiler, Yunanllarn dorudan doruya ngilizlere dayand konularnda geni aklamalar yer almtr. (*) TBMM Gizli Celse Zabtlar, cilt 1. s. 2-10

22

ram btn milletin mmessili olmak itibanyla, tevecchatn umum milletin tevecchat gibi telakki ederim. Binaenaleyh, bu dakikada hissettiim saadetin azametini tarif edemem. Yal nz hayatmda en zevkli bir an yaadm arzetmekle kesbi mbahat eylerim. Teekkratm ikmal iin unu ilave etme liyim ki ben dier milletdalanmdan fazla bu vatana ve bu mil lete medyun olduum vazifeden daha fazla bir ey yapm de ilim. Eer mtezahir bir muhassala varsa bunu yine milletin bana mteveccih olan enzar itimadna medyunum ve millet esas olduktan soma her ferdinin azami muhassalasndan isti fade edilmek pek tabiidir."(*) Bu szleri o tarihte Meclis'in kk bir memuru olarak ben de dinledim ve (iddetli) alklara tank oldum. Bilindii gibi Atatrk, yeni Trke akmm ve Trkenin anlatmlmas ilkesini balatncaya dein, Byk Nutku'nda bile ok koyu Osmanlca konumutur, zelliini boz mamak iin o zaman sylediklerini, azndan kt ve tuta naa gerildii biimde buraya aktardm. Ufak bir aba ile bu nu herkes anlayabilir. Bu szlerin yalnz son cmlesini bugn k dile evirmek isterim: "Ulusal temel olarak alnca, onun bireylerinin her birin deki potansiyelden en geni lde yararlanmak pek doal dr.".;. .,- _ . Bundan sonra Antalya Milletvekili Hamdullah Suphi (Tannver) de Meclis yelerini coturan bir konuma yapt. O gn hemen yasama almalarna ve hkmet kurul mas iinin grlmesine baland. Mustafa Kemal Paa Mec lis genel kuruluna anayasal nitelikli ve ayrntl bir nerge
(*) TBMM, Zabit Ceridesi, Devre 1, cilt 1., s. 33

23

sundu. Bu nergenin en nemli blmleri gnmzn diliy le yledir: Bugnk g durumda vatan kmek ve yok olmak teh likesinden kurtarmak iin gerekli tedbirleri almak, pek doal dr ki yksek kurulumuza der. (...) Yksek Meclisiniz de netleyici ve inceleyici bir parlamento deildir. Bylece, yal nz yasama ve kanun koyma ile grevli olarak sorumlu bir kat tan ulusun alnyazsyla ilgili ileri gzetim altnda bulundu racak deil, bununla eylemli olarak uraacaktr. Nitekim ola anst durumlarda btn uluslar bu ilkeleri bir yana braka rak ya yasama grevine ara verip yrtme kurullarna stn yetkiler tanrlar ya da btn ulusun genel oyuna bavurarak kararlar alrlar. Biz halkn oybirliine her organdan ok yetki tanyan slamlk ilkelerini gz nnde tutup yksek Meclisi nizi ulusun btn ilerine dorudan doruya el koymu ola rak tanmak yanlyz. Bu temel ilke kabul edildikten soma, yksek Meclisinizin genel kurulu btn ilerin ayrntlarna dein dorudan doruya inceleme ve grme yapma olana n bulamayacandan, saygdeer kurulunuzdan ayrlacak ve kendilerine vekillik verilecek yelerin, bugnk hkmet ku rulularna uygun olarak, gereken i blm ilkesine gre g revlendirilmesi ve her birinin ayr ayr ve hepsinin ortaklaa genel kurul karsnda sorumlu olmas, amacn salanmas iin yeterlidir. Bu durumda yksek Meclisinize bakanlk ede ce zat yksek Meclisinizi temsil edeceinden, ilerle grev lendirilen yelerden oluacak kurula da onun bakanlk etme si ve yksek Meclisiniz adna imza koymaya ve kararlan onay lamaya yetkili olmas ve yrtmeye ilikin konularda, teki yeler gibi, genel kurul karsnda her ynden sorumlu bulun mas zorunludur. Byle bir yrtme kurulu, yksek Meclis'in

2 4

uygun grmesi sonucunda, vekil olarak grevlendirilecek ve genel kurula kar sorumlu bulunacak saygdeer yelerden oluacak ve hatta "vekil" adm alacaktr. Geri bakan olacak zat an bir sorumluluk altnda bulunacaktr. nk yrtme kurulu ve vekiller ile saygdeer Meclisiniz arasnda btn so rumluluk ilk nce ona decek ve bu sorumluluk hem yksek Meclisinizdeki hem vekiller kurulundaki bakanlk makam nn her ikisini birden kapsayacaktr. (...) Anadolu'da, geici ni telikte bile olsa, bir devlet bakan tanmak veya bir padiah vekillii ortaya karmak hibir zaman caiz deildir. u hal de bakansz bir hkmet meydana getirmek zorunluu iin deyiz. Oysa bir tek noktada denge kurmayan devlet gleri nin almasn uyumlu biimde srdrmek de olanakszdr. te yandan herhangi bir makama devletin ve ulusun gleri ni birletirme ve dengeleme yetkisi vererek o makam sorum suz tanmak felaket getirir. Halifenin bile sorumluluunu ilke olarak kabul etmi olan slamln byle zm yollarna el verili olamayaca aktr. Bu g ve birbiriyle badatrl mas olanaksz prensipler iinde uzun uzadya inceleme ya parak en sonunda slamln temel ilkelerine bavurup yk sek Meclisinizde younlam olan ve btn Mslman hal kn birlemi oylaryla uygun grlen ulusal iradeyi, vatann alnyazsyla ilgili ilere eylemli olarak el koymu tanmak il kesini kabul ediyoruz. (...) Bylece yksek Meclisiniz tad olaanst yetki dolaysyla karsma kacak bir yrtme kurulunu yalnz denetlemek ve ulusun ok nemli (yaamsal) sorunlar zerinde byle bir kurulla atma zorunda bulun mak gibi, gnmzdeki durumun hi de elverili olamayaca dar bir yasama grevi ile deil, ulusun genel ynetimini ey lemli olarak yklenmek, lkenin ve Hilafet'in kurtuluunu

25

dorudan doruya salamak ve savunmak grev ve yetkisi ile kurulmutur. Ve artk yksek Meclisinizin stnde bir g yoktur. te lkemizin, imdiye dein geirdii bunalmda, fela ketlerde, kimi zaman Avrupa'y taklit etmek, kimi zaman dev let ilerinin ynetimini kiisel grler asndan dzenleme ye almak, kimi zaman anayasay bile kiisel ihtiraslara oyuncak yapmak gibi pek ackl sonularn grd, uzak d nceden yoksun tutumlardan doan genel uyana tercman olduumuz kansyla u g ve bunalml tarih dneminin sa valarn bu yoldan yrtmek taraflyz. Doallkla karar say gdeer kurulunuzundur. Yalnz kar karya bulunduumuz yok olma tehlikesine devlet ve ulus ilerinin uzun sredir mercisiz kaldna dikkat gzn ekerek gereksiz teoriler orta snda srp gidecek tartmalarn en kt ynetimden daha fe na etkiler douracan arz etmeyi de bir yurt grevi olarak gerekli gryorum. Yce Tanr baarya ulatrsn, amin!(*) Bu nerge zerine duraksamalar ve eitli konumalar ol du. Konya Milletvekili Refik (Koraltan) Bey bunun bastrlp yelere datlmasn istedi. Buna karlk Krehir Milletve kili Hoca Mfit Efendi, Mustafa Kemal Paa'mn nerisini destekledi. Duraksamalar gren Mustafa Kemal Paa yeniden sz alarak yle konutu: "Efendiler; btn nesnel ve tinsel (maddi ve manevi) so rumluluu Heyeti Temsiliye adn tayan kurul stlenmi ve 16 Mart 1336 (1920) tarihinden bu dakikaya dein, btn ac

(*) TBMM Zabtt Ceridesi, Devre I, cilt 1, s. 30/32, (Alklar dakika sr d)

26

gelime ve grnmlere karm grev yapmay olaanst bir dev bilmitir. Bu sorumluluk ok ardr. O kurulu artk bu sorumluluun altnda brakamayz. unu neriyorum ki bu da kikadan balayarak ulusun yazgsnn sorumluluunu stleni niz. Bundan kanmak gereksizdir. Bu grev o denli nemli, iinde bulunduumuz zaman o denli tarihseldir ki, koca so rumluluu iinizden be kiiye yklemekle yetinemeyiz. Btn bu Meclis'in, btn anlamyla sorumlu olmas gerekir. Millet bizi ancak bunun iin gnderdi. Bizi buraya, ulusu be kiinin eline brakalm diye gndermedi." Mustafa Kemal Paa'nn bu enerjik ve mantkl konu masna karn kimi milletvekilleri yine direndi. zellikle Si vas Milletvekili Hoca Mustafa Tak Efendi yle konutu: "Yksek bilgileri iindedir ki ivmek pek uygun deildir. in nemi orannda, ileriyi dnerek ivedilie dmemek de gereklidir. vedilie dmeyelim, bu ok nemli bir sorundur. nergenin rnei bildirilsin, herkes kendisi enine boyuna ve derinliine dnsn, incelesin, ayr ayr konuulsun, grjsn; bu acele edilecek bir ey deildir. Paa Hazretleri ve say gdeer Heyeti Temsiliye arkadalar imdiye dek aylarca u ulusun ar ykne katlanmlar; sanrm ki birka gn aha katlanrlar." En sonunda Mustafa Kemal Paa'nn nergesi ounluk la kabul edildi ve bylece Trkiye Byk Millet Meclisi ulu sun ilerine dorudan doruya el koyarak eylemli olarak ulu sal egemenlik kurulmu oldu. Ayn gn, yani 24 Nisan Cumartesi leden sonra Mec lis bakanlk divan seimleri yapld ve Mustafa Kemal Paa Trkiye Byk Milet Meclisi'ne birinci bakan, istanbul Mebusan Meclisi'nden gelen ve o Meclis'in birinci bakan olan 27

gelime ve grnmlere karn grev yapmay olaanst bir dev bilmitir. Bu sorumluluk ok ardr. O kurulu artk bu sorumluluun altmda brakamayz. unu neriyorum ki bu da kikadan balayarak ulusun yazgsnn sorumluluunu stleni niz. Bundan kanmak gereksizdir. Bu grev o denli nemli, iinde bulunduumuz zaman o denli tarihseldir ki, koca so rumluluu iinizden be kiiye yklemekle yetinemeyiz. Btn bu Meclis'in, btn anlamyla sorumlu olmas gerekir. Millet bizi ancak bunun iin gnderdi. Bizi buraya, ulusu be kiinin eline brakalm diye gndermedi." Mustafa Kemal Paa'nn bu enerjik ve mantkl konu masna karn kimi milletvekilleri yine direndi. zellikle Si vas Milletvekili Hoca Mustafa Tak Efendi yle konutu: "Yksek bilgileri iindedir ki ivmek pek uygun deildir. in nemi orannda, ileriyi dnerek ivedilie dmemek de gereklidir. vedilie dmeyelim, bu ok nemli bir sorundur. nergenin rnei bildirilsin, herkes kendisi enine boyuna ve derinliine dnsn, incelesin, ayr ayr konuulsun, grl sn; bu acele edilecek bir ey deildir. Paa Hazretleri ve say gdeer Heyeti Temsiliye arkadalar imdiye dek aylarca u ulusun ar ykne katlanmlar; sanrm ki birka gn daha katlanrlar." En sonunda Mustafa Kemal Paa'nn nergesi ounluk la kabul edildi ve bylece Trkiye Byk Millet Meclisi ulu sun ilerine dorudan doruya el koyarak eylemli olarak ulu sal egemenlik kurulmu oldu. Ayn gn, yani 24 Nisan Cumartesi leden soma MecYs\)aKariivk d'vam seimleri yapm velvlustata^emal^aa Trkiye Byk Milet Meclisi'ne birinci bakan, istanbul Mebusan Meclisi'nden gelen ve o Meclis'in birinci bakan olan

27

Erzurum Milletvekili Celalettin Arif Bey de ikinci bakan se ildi. Mustafa Kemal Paa Meclis'e birinci bakan seildikten soma milletvekillerinin ars zerine bakanlk krssne knca, temelini "ulusal egemenlik" zerine oturttuu u ko numay yapt: "Sayn efendiler; ulusun yazgsna ilikin ilere eylemli ve tm olarak el koyup Halifelii ve Saltanat iine dt tutsaklktan kurtarmaya ve lkenin btnl ve kurtuluu urunda her trl zveriye byk bir azm ile katlanmaya ka rar vermi olan yksek Meclisinizin bakanlna seerek hak kmda cmerte gsterilen gvene ve scak yaknla teek kr ve minnetimi sunarm. Yaammn btn evrelerinde ol duu gibi son zamanlarn bunalmlar ve felaketleri arasmda da bir dakika gememitir ki her trl huzur ve rahatlm her eit kiisel duygulanm ulusun esenlik ve mutluluu iin fe da etmekten zevk duymayaym. Gerek askerlik hayatmda ge rek politika yaammn btn dnem ve evrelerini kapsayan savalarmda her zaman rattuum yol ulusun ve vatann ge reksindii amalara yrmek olmutur. Bugn saygdeer ku rulunuzun oybirliinde aklanm olan ulusal gveni, layk olduumun ok stnde grmekle birlikte, kendim iin bir ama olarak deil, elbirliiyle giritiimiz kutsal savan y neldii amalan elde etmek iin ulusun armaan ettii bir destek sayyorum. Bu ulusal birliin bana ykledii sorumlu luk, biliyorum ve hepiniz de biliyorsunuz ki pek ardn. in de yaadmz, benzeri ok az olan dakikalarn ok tehlikeli olmasna ramen bu ar ulusal sorumluluun yk altnda, ancak saym kurulunuzun yardm, arka olmas ile ve sava-

2 8

mzn her zaman hak yolunda olmasna ramen, Yce Tan rmn yardmndan ve desteinden umutlu olarak alaca m. nallah cihan padiah olan Efendimiz Hazretlerimin salk ve esenlikle ve her trl yabanc boyunduruundan kur tulmu olarak yce tahtlarnda srekli kalmalarm, Tann'nn ltfundan yakannm." (iddetli alklar) (*) Ertesi gn, yani 25 Nisan Pazar sabah saat 10.00'da Meclis yeniden toplanp akama dein almalarn srdr d. Trkiye'nin her yanndan gelen mutasarrf, kaymakam, be lediye bakan, birok kentin ileri gelenleri, kimi askeri bir likler komutanlarnn imzalarn tayan eitli kutlama telg raflar Meclis krssnden genel kurula okundu. V HALKA BLDR lkenin her yresindeki trl evrelerden gsterilen ilgi ve balla karn Trkiye Byk Millet Meclisi'nin Anado lu'da btn halk tarafndan henz anlalmam olmas ku kusu vard. Oysa bamszlk sava, ancak halkn inanc ve bu davaya can ve yrekten katlmas ile baarlabilirdi. Halk arasmda, eitli yollardan ok olumsuz ve zararl propaganda rzgrlar estiriliyordu. Byle propagandalar etkisiz klmak iin Trkiye Byk Millet Meclisi halka ilk bildirisini yaym lad. Antalya Milletvekili Hamdullah Suphi Bey tarafndan, o aa gre olduka sade bir Trke ile kaleme alnm olup ko numa krssnden kendisince okunan bu bildiri, bugnk Trke ile yledir:

(*) TBMM Zabt Ceridesi, Devrel, cilt 1, s. 39

29

Byk Millet Meclisi'nin Memleketine Bildirisi Anadolu'nun her kesinden gelen vekillerinizin kurdu u Byk Millet Meclisi, olan biteni dinleyip anladktan son ra ulusa gerei sylemeyi gerekli grd. ngilizler tarafndan satm alnan ve ulusu birbirine drmek amacm gden kimi hainler sizi aldatmak iin trl trl yalanlar sylyorlar. z mir ilinin, Antalya'nn, Adana'nm, Antep'in, Mara ve Urfa yresinin dmanlarca igali zerine silahna sarlan milletda ve dindalarnz yine size yok ettirmek iin Padiah ve Halife'ye isyan szn ortaya atyorlar. Millet Meclisi, Hali fe ve Padiahmz dman basksndan kurtarmak, Anado lu'nun unun bunun elinde para para kalmasma engel olmak, devlet merkezimizi yine anavatana balamak iin alyor. Biz vekilleriniz ulu Tanr ve yce Peygamberi adma yemin ederiz ki Padiah'a ve Halife'ye isyan sz bir yalandan baka bir ey deildir ve bunun amac vatan savunan gleri, aldatlan Mslamanlann elleriyle yok etmek ve lkeyi sahipsiz ve sa vunmasz brakarak elde etmektir. Hint' in, Msr' m bana ge len durumdan kutsal vatanmz kurtarmak iin ngiliz casus larnn sizi aldatmak zere uydurduklar yalana inanmayn! z mir'ini, Adana'sm, Urfa ve Mara'm ksacas dman salg nna uram blgelerini savunanlar, din ve uluslarnn ere fi iin kan dken kardelerinizi arkadan size vurdurmak iste yen alaklar dinlemeyin ve onlar Millet Meclisi'nin karan zerine cezalandracak olanlara yardm edin. Taa ki din son yurdunu kaybetmesin! Taa ki ulusumuz kle olmasn! Biz bir lik olduka dmann zerimize gelmeyeceini kamusal ola rak (resmen) aklad. Onun candan zledii, aramzda ayn ine kmas ve birbirimize dmemizdir. Tann'mn laneti d-

30

mana yardm eden hainlerin zerine olsun ve kutsal yardm, Halife ve Padiahmz, ulusu ve vatan kurtarmak iin al anlarn zerinden eksik olmasn. (*) Bir gn nce halka byle bir bildiri yaymlanmasn ner mi olan Antalya Milletvekili Hamdullah Suphi Bey, bunu 25 Nisan 1336 (1920) Pazar gnk Meclis'in leden somaki al tnc oturumunda okudu. Bu bildirinin alklarla kabul edildi i, tutanaa geirildii ve ayrca bunun baslarak her yana da tlaca o oturumda toplanty yneten ikinci bakan Celalettin Arif Bey tarafndan akland. (**) Grld gibi Meclis, bu bildirisi ile Ulusal Kurtulu Savam baltalamak ve kertmek, bunun iin de Trk ulu sunu iki dman paraya ayrmak isteyen gerek dmanlarn amacm aa vurmak iin yaymlanmt. Bu lkede her a da hainler kt gibi, o lm kalm dneminde de dmanla ibirlii eden hainler vard. Meclis, bu bildirisiyle halk o ha inlere kar uyaryor, Kurtulu Savam daha ilk aylarnda i ten kertmek isteyenlerin bu giriimine kar koymak ama cm gdyordu. VI. GEC CRA ENCMEN, LK BAKANLAR KURULU VE HKMET PROGRAMI imdi biraz geriye dnp benim gzmn nnde yeni Trk devletinin nasl doduunu belgelere dayanarak anlata ym. Mustafa Kemal'in bir hkmet kurulmas konusundaki nergesi 24 Nisan 1920'de kabul edildi ve 25 Nisan'da Mec(*) TBMM Zabt Ceridesi, Devre I, cilt 1, s. 60. (**) TBMM Zabt Ceridesi, Devre I, cilt 1, s. 60.

31

lis kararyla, Fevzi Paa ile Celalettin Arif, Cami, Bekir Sa mi, Hamdullah Suphi beylerden oluan bir icra encmeni (ya ni geici kabine) kuruldu; Byk Millet Meclisi Bakanmn, bu geici kabinenin de tabii bakan olduu bildirildi. Bir hafta kadar sren grmelerden soma 2 Mays 1920 Pazar gn "Byk Millet Meclisi cra Vekillerinin, Suret-i ntihabna Dair Kanun" kabul olundu. Bu yasa, Meclis'in ku ruluundan soma kabul ettii nc yasa idi. (*) 1) lk Bakanlarn Listesi: Bu yasaya gre 3 Mays 1920 Pazartesi gn cra Vekilleri Heyeti (Bakanlar Kurulu) ye lerinin seimine baland. Seim, her bakan iin ayr ayr ol mak zere, salt ounlukla yaplyordu. Trkiye Byk Mil let Meclisi'nin bu yolda seimle kurulan ilk kabinesi, her ye nin ald oy says srasyla yledir: 1) Miralay smet (nn) (Edirne): Erkn Harbiyei Umu miye Reisi. 2) Dr. Adnan (Advar) (stanbul): Shhat ve timai Mu avenet Vekili. 3) Bekir Sami Bey (Amasya): Hariciye Vekili. 4) Fevzi (akmak) (Kozan): Mdafaai Milliye Vekili. 5) Yusuf Kemal (Tengirenk) (Kastamonu): ktisat Vekili. 6) Cami Bey (Aydm): Dahiliye Vekili. 7) Celalettin Arif Bey (Erzurum): Adliye Vekili. 8) Mustafa Fehmi Efendi (Bursa): er'iye Vekili. 9) smail Fzl Paa (Yozgat): Nafa Vekili. 10) Hakk Behi Bey (Denizli): Maliye Vekili. 11) Dr. Rza Nur Bey (Sinop): Maarif Vekili. Milli hkmetin bu ilk kabinesi on bir bakandan kurul(*) 1 sayl yasa Anam Resmi Kanunu, 2 sayl yasa Hyaneti Vataniye Kanunu'dur.

32

- vru. Ayn zamanda Babakan durumunda olaaMscUs Bal

kan da buna eklenirse, bu say on iki ediyordu. En ok oyu smet Bey (129), en az oyu da Rza Nur Bey (65) almt. Hkmet kurulmu ve bylece yeni ulusal Trk devleti, btn resmi kurulularyla tarihte yerini almt. Ben ise bu tarihsel olayn btn evrelerine tank olduum iin pek mutluydum. Gzmn nnde, ulusal yeni bir dev let domutu. ki yl soma da Osmanl devletinin resmen so na eriine tank olacaktm. 2. lk Hkmet Program: Trkiye Byk Millet Mecli simin ilk Bakanlar Kurulu seildikten sonra 9 Mays 1920 gn k toplantnn, Birinci Reis Mustafa Kemal Paa'mn bakan lndaki birinci oturumunda bu ilk hkmetin porgram okun du. Bunun nemli paralarn vermeliyim ki hangi sorunlarn hl bugn bile "sorun" olarak kald grlsn. Bakan Mustafa Kemal Paa: "cra Vekilleri Kurulumun yksek Meclis'e sunulmak zere bir program vardr. Msa ade edilirse Rza Nur Beyefendi okuyacaklar" dedi ve Maarif Vekili Rza Nur Bey -gen kuaklarn anlamas iin dilini sedeletirdiim- u ksa program okudu: TEMEL AMA, bamszl salamak: Ulusun kar karya bulunduu olaanst durumdan dolay kuramsal, kark ve uzun sreli i ve ilemlere yer ol mad yksek bilgileri iindedir. Yksek Meclisiniz adna ie balam olan cra Kurulumuzun zerine ald iler vatann kurtanlmas, Hilafet ve Saltanat'm bamszl ve dokunul mazl, ulusumuzun an ve eref dolu bir zafer ve uygarlk tarihine dayanan varlm ayakta tutma amacma ynelmitir. Bu nedenle stlendiimiz grevi, bu amacn elde edilmesine

3 3

dein, ulusun birlik ve dayanmasna gvenerek atldmz bir sava diye kabul ediyoruz. Bu savata en byk silahmz, ulusun bamszlna ilikin doal ve meru hakkn koruma yolundaki isten ve direnmesidir ve bu isten ve direnmenin belirdii yer de yksek Meclisinizdir. DI POLTKADA gttmz ama bugn bakenti mizi tutsaklkta ve zorbalkla elinde bulunduran devletleri, daha nce istanbul'da toplanm olan son Mebuslar Meclisi'nin oybirliiyle dzenleyip saptad ant ve "Milli Misak" uyarnca bamszlmza saygl klmaktr. Barta varlacak kararlarn kabul, kesin olarak onaylanmas doallkla, yk sek kurulunuzun alaca karara baldr. I POLTKADA btn almalarmzn ortak amac, ulusun birlik ve dayanmasnn korunmas ve genel gvenli in kurulup yerletirilmesidir. D ve i kkrtmalarla mey dana getirilen haynlk olaylarnn etkili biimde ortadan kal drlp yok edilmesiyle gvenliin her yerde tezelden salan masn en byk bir vatan grevi saymaktayz. Yrtme ile rinin her ynden gvenilir, dayanl (azimli) ve gl ellerde bulunmasn istediimizden, yksek Meclisinizin bunu emret mek ve salamlatrmak zere dzenleyecei kurallar, doal dr ki kararllk ve kesinlikle uygulanacaktr. MLL SAVUNMA: Gerek d gerek i politikamzn ge rektirdii askeri nlemlerin salam bir yoldan yrtlmesi iin "Kuvay Milliye" dzenli ordu kurululanna katlarak res mi bir ekle konmak zere, gerekli nlemlerin alnmasna gi riilmitir. MAL POLTKADA dahi amacmz, ulusal savamz da lkenin iktisadi durumunu, halkn gnen (refah) ve mut luluuna uygun, dmanlarmzn kt niyet ve saldrlarna 34

kar dayankl klmaktr. Dostluunu eylemli olarak kantla yacak devletlerin ekonomik karlarn, lkemizin temel ya ran ile badatrarak, kabulden yanayz. BAYINDIRLIK LERNDEK giriimimize gelince: lkenin iktisat bakmndan ok gerekli olup da imdiye de in yapmna balanmam olan ana ulam yollannn, bilinen bunalm yznden, bu yl yapmnn srdrlememesi zorun luluu vardr. Ancak mevcut olan yollarda halkmzn ileme sine engel olan harap yol paralan ile kprlerin onanmma ve bu yollarda yapm bitmemi olan nemli blmlerin ya pmnn bitirilmesine balanaca gibi Ankara-Svas demiryo lunun yapm "Yahi Han" durana kadar tamamlanp ile tilmesiyle ilgili nlemler alnmtr. SALIK, SOSYAL YARDIM konusunda bugnk pa rasal durumumuzun elverdii lde ve olabildiince tutum lulukla, salk ve sosyal yardmn gerekletirilmesine al lacaktr. Halkn ve lkede bulunan salk kurumlannm ila ve salkla ilgili gereler konusunda gle uramamalan iin imdiden bu gibi gerelerin lkeye ithal edilmesine all yor. Elimizde bulunan ilalan ve hekimlie zg eczay sa vurganlk yapmadan kullanrsak bu bunalml dnemi kolay lkla atlatabileceimizi sanyoruz. Salgn hastalklarn bu yl lkede, nceki sava yllanna oranla pek az olduunu kran la belirtmekle birlikte, bugn sosyal hastalklar ad altnda amlan malarya ve frenginin zaranmn snrlanmas iin devlet ynetiminin teki kollanyla birlikte nlem almacan syle mek isteriz. MLL ETM (MAARF) ilerindeki amacmz, ocuklanmza verilecek eitimi her anlamyla dinsel ve ulusal bir duruma koymak ve onlan, yaam savanda baanl kla35

cak, dayanaklarn kendi kendilerinde bulunduracak giriim gc ve kendine gven gibi karakterler verecek, onlarda re tici bir dnce ve bilin uyandracak yksek bir dzeye ula trmak; resmi retimi, btn okullarmz, en bilimsel, en ada olan bu ilkeler ile salk kurallar uyarnca yeniden d zenleyip programlarn dzeltmek, ulusun zyapsma, co rafya ve iklim koullarmza, tarihsel ve sosyal gelenekleri mize uygun bilimsel ders kitaplar meydana getirmek, halk y nlarndan szckleri toplayarak dilimizin byk szln yapmak, bizde ulusal ruhu besleyecek tarih, yazm (edebiyat) ve sosyal bilimlere ilikin kitaplar yetkililere yazdrmak, ulu sal eski eserlerimizi kte geirmek ve korumak, Bat'mn ve Doumun bilim ve teknik alanndaki kitaplarn dilimize evirtmek, ksacas, bir ulusun yaam ve varlnn korunma s iin en nemli etken olan milli eitim ilerinde dikkat ve zel bir aba ile almaktr. Bugn ise ilk iimiz mevcut okul lar iyi ynetmektir. ADALET kurumlannda durumun ilk iki adan incelen mesi gerekir: Birisi yarg ve memurlar, teki genel ilemler. 1- Kuku yoktur ki yrrlkteki yasalar iyi uygulayabi lecek yarglarmz ok deildir. Ancak bu azlk, yarglarn dnsel adan yetersiz olmasndan ok, onlara, meslee ke sin bir ballkla balanacak lde (refahlarnn) parasal ola nak salanmasnn dnlmemesinden ileri gelmitir. Pek yksek yetkilere sahip olan yarglar kurulu, teki memurla ra oranla, ok az maa alarak geim derdi iinde rpmyor. Bunun iin yarglarn parasal durumlannm iyiletirilmesi bi zim iin bir ilkedir... 2- Yarglarn parasal durumlannm dzeltilmesi ve g revine dikkat ve zen gstermeyenlerin grevden atlmas il36

kesinin kabulnden sonra sra mahkemelerdeki gnlk ile rin abuk sonulandrlmasn ama tutan nlemlerin alnma sna gelir... Sorgu yargc veya savcnn sust olaylarna gi derek tamamlad soruturma ktlarnn, bir iki tann ek sik olmas yznden, sorgu dairelerinde uzun sre kalmasna ve soma sulama kuruluna gitmesine ve sorgu yarglmca ifadesi alman kiilerin alt ay soma yeniden cinayet mahke mesi kaplarnda srnmesine ve daha baka sakncalara yol aan bugnk adalet kurululanm deitirmek ve yerine, su st halinde, hemen iin olduu yere gidilip sorgu ve dinle me ilemim ayn zamanda yaparak (gereken) karan vermek le grevli er kiilik toplu yarglar kurulu ve teki ceza i lerinde sulama (itham) gibi ilemleri uzatan ve yiyicilik ve rvete byk kaplar aan kurululan ortadan kaldrmak; ge zici ban yarglan eliyle tek yarg usuln kabul etmek, sor gu ve adaleti halkn ayama gtrmek en iyi yoldur... 3. Tartmalar: Bu ksa hkmet program okunur okun maz, Krehir Mebusu Mfit Hoca programda er'iye ileri ne ilikin noktalardan ve medreselerden sz edilmediini sy ledi. Hkmet programm okuyan Maarif Vekili Rza Nur Bey yamt olarak, "Hayr efendim, sz edilmiyor" deyip ksa kesti. Program zerine uzun tartmalar oldu. Bunlardan en dik kate deer olanlan, Ktahya Mebusu Besim Atalay, Bolu Me busu Tunal Hilmi Beylerin ve Karahisan Sahip (Afyon) Me busu smail kr Efendimin konumalanyd. Besim Atalay Bey, hkmet programnda deinilen "B yk Trk Szl" dolaysyla unlan sylemiti: "Arkadalarm; hepiniz bilirsiniz ki bizim dilimiz - hele elimizdeki orba dil- kadar dnyann hibir yerinde hibir za37

matmda, hibir annda kark bir dil grlen eylerden de ildir. Nasl ki bizim kyafetlerimiz fesli, sarkl, kalpakl, al varl, donlu vesairedir; nasl ki bir Arap, Arabistan'dan gelir malah ile dolar, bir Frenk Frengistan'dan gelir apkasyla gezer; bilmem hangi millete mensup bir fert bizim memleke timizde kendi milli kyafetini tar; herhangi bir kelime ve ter kip de bizim dilimiz iine girince, kendi zelliini, kendi ku rallarm korur, durur. Aldrlmaz. Halk dili arasmda esasl sz cklerimiz kaybolup gidiyor. Biz halk dilinde kullanlan sz leri toplayarak ulusal byk bir szlk meydana getirirsek hi kukusuz uygar ve ada bir ulus olduumuzu gstermi olu ruz. Zamanmzda kendisi byk saylan maarif yetkelerinden, bilim yetkelerinden saylan kiilerin ulusal dilimize kar ya banc ve ilgisiz kalmas hibir zaman doru deildir. Din terbiyesine gelince, sanlmasn ki imdiye dein ulu sal ve dinsel bir eitime zen gsteriliyordu. Ben sizi temin ederim ki ezber gidiyordu. Dinsel terbiye demek, ocuklarn ruhunda, duygusunda, din terbiyesini, din duygularm yaat mak demektir. Kuru kuru ezberlemek hibir zaman din eiti mini salamaz..." lk Meclis'in devrimci ve ak yrekli milletvekillerin den Tunal Hilmi Bey yle konuta: "Sz, eyleme dnmedike benden hibir vg, hibir eletiri beklemeyiniz. Eer biz ayrntlarla uraacak olursak, korkarm ki bir gn vatan an seslerinin nlad bir yer olur arkadalar. Hkmet program, ulusun birliine, Meclis'in azim ve dayanmasna gveniyor. Bu programn "Kuvay Milliye kurulularnn dzenli askeri kuvvetlere katlmas iin gerekli nlemler alnacaktr" szne kadar olan blmnn btn kylere kadar duyurulmasn neririm." 38

Afyon Milletvekili smail kr Efendi ise medreseler den sz ediyor ve yle diyordu: "Yksek bilgileri iindedir ki uluslarn ykselmesi iin 'maddiyat' ile 'maneviyat' birletirmek gerektiinden, buna are olmak zere 'Dar-l Hilafetl liyye' kurulmas karar latrlm, hatta bir zamanlar padiah hazretlerinin iradesin de bile yer almt. Bu programda medreseler ile okullar ka rtrlm; unutulmasn ki milli eitim bakadr, medreseler bakadr. (...) cra Vekilleri Kurulu'nun buraya dikkat gz n ekmek isterim." 4. Onaylama: Maarif Vekili Rza Nur Bey buna cevap ola rak "resmi kurullar" sz iinde medreselerin de bulunduu nu ve hkmet programnda dini terbiyeden sz edildiini bil dirdi ve er'iye Vekili Bursa Mebusu Mustafa Fehmi Efendi de, nemli olan medrese konusunun birka kez deiiklie u radm, tekilatn pek nemli olduunu, ancak imdilik mev cudu korumakla yetinmek ve Milli Mcadele'nin baarya ulamasndan soma bunlarn dzeltilmesi zerinde durmak ge rektiini syleyerek ortal yattrd. Sonunda, Beyazt Milletvekili Refik (Saydam) ve Hakk ri Milletvekili Mazhar Mfit Beylerin: "cra Vekilleri Kuru lu'nun programna ilikin bilgi edinilmi olduundan gr me gndemine geilmesi" konusundaki nergelerini Reis Pa a oya koydu; oylama sonucunda Trkiye Byk Millet Meclisi'nin ilk hkmetinin program onayland. Artk halka dayanan parlamentosu ile birlikte yeni bir hkmete sahip, yeni bir devlet kurulmu ve bu, benim gz mn nnde olmutu. Bu devletin o zamanki resmi ad "Tr kiye Byk Millet Meclisi Hkmeti" idi. 39

VII. LK MECLSTE SEM BLGELER Biz memurlar btn mebuslarn seim blgelerini daha ilk gnden, seim tutanaklarm sraya dizerken renmeye balamtk, nk renmek zorundaydk. O zaman Soysallolu ismail Suphi, Besim Atalay, Tunal Hilmi gibi soyad kullanan milletvekilleri mstesna olmak zere, btn millet vekilleri kendi adlaryla anlrd. Byle olunca onlar bkbirinden ayrt edebilmek iin nerenin mebusu olduunu bilmek ge rekirdi. Mesela Necip Bey admda bir milletvekilinin herhan gi bir ii veya nergesi memurlar arasnda sz konusu olsa, "Mardin" mi yoksa "Erturul" mu (Bilecik) diye sorulurdu. Bylece ok gemeden hemen btn mebuslarn seildikleri yerleri, sanki bir soyad gibi onlarn adyla birlikte ezberlemi tik. Hac kr Bey denildiinde, hemen Diyarbakr, Zamir Bey denildii zaman hemen Adana, Hafz brahim Bey denil dii zaman hemen sparta aklmza gelirdi. Hele Refik Bey, Refik evket Bey gibi ilk Meclis'in en ok sz alan milletve killerinin ad sylenince "Konya" veya "Saruhan" szleri a zmzdan kard. Haydar Bey denilirse, "Ktahya" m "Van" m, diye sorardk. yle bir zaman geldi ki, Birinci Byk Mil let Meclisi'ndeki -hibir ie karmayan, hi sz almayan si lik mebuslar dnda- hemen btn rmlletveldUerinin adlan ve seim blgeleri bir arada olmak zere belleimizde yerleti. Bugn aradan yetmi yl getii halde, rnein "Hse yin Hsn Efendi" denilse, bir armla hemen "sparta" ve rahmetlinin dikkatli bakan, sakall ve sarkl grn hatnma gelir. Mebuslarn seildikleri illerin ad, sanki askerlikteki kn40

ye veya imdi z ad ile birlikte kullanlan soyad niteliinde idi o Meclis'te. VIII (ZABIT CERDELER) LK MECLS 'N TUTANAK DERGLER Tutanak yntemi: Meclis'te genel kurul grmeleri ba lamadan nce, tutanak ktibi arkadalarmz, milletvekilleri nin konuma krss nnde bulunan yerlerine -srtlan bu kr sye, yzleri salona dnk olarak- otururlar, grup efi arka larnda ayakta beklerdi. Grmeler balaymca tutanaklar y le tutulurdu: Konumaclann sylediklerini tek kii zapt ede meyecei iin on be kiilik tutanak ktipleri kurulu, birer e fin ynetiminde, beerden gruba aynlmt. Bu be ktip ten biri "yedek"ti. Drt kiilik grup oturur, konumac sze balaynca tutanak efi elindeki kalemle en sadaki ktibin omzuna dokunur (O zaman yaz sadan sola doruydu), ko numacnn szlerinden o ktibin belleinde tutabilecei ka dar bir zaman geince onun solundakinin omzuna, daha son ra tekine dokunur, en soldakinden soma yeniden en sadakinin arkasna gelir ve grmeler sresince bu i bylece yi nelenirdi. Omzuna dokunulan ktip, konumacnn szlerini -cmle ba veya cmle sonu olduuna bakmakszn- hemen duyduu yerden yazmaya balar, kendisine yeniden sra gelip omzuna vurulana dein, belleinde tutabildii szleri nn deki kda dker, yeniden omzuna vurulunca, yazmakta ol duu satn hemen olduu yerde kesip alt satra geerek ko numacnn o anda konutuu yerden yazmaya balard. Kalem odasna (yani broya) gidilip ktlar yan yana konduu zaman her satrda yazlanlar birbiri hizasna getiri lerek konumacmm szlerinin tm meydana kanlp ayn bir 41

kda temize ekilirdi. Buna "zaptn tevhidi" (tutanan bir letirilmesi) denilirdi. Zabt gruplar her on be veya yirmi dakikada bir nbet deitirerek broya dnp, "tevhid"i yaparlar, sre dolunca yeniden salona giderek nbet deitirirlerdi. Meclis grme lerinin gece yanlarna dein srd gnler "tevhid" ii de kimi zaman, sabahlara kadar srerdi. lk Meclis'in Tutanak Dergilerimin ikinci bass yeni ya zlarla Trkiye Byk Millet Meclisi Bakanl'nca 29 cilt halinde kanld. lk Meclis'teki grmelerin bir de suyun altnda, hi g rlmeyen bir yn vardr. Bunlar, gizli tutanaklardaki gr melerdir. Byle gizli grmelerin tutanaklann Meclis'in zabt ktipleri deil, milletvekillerinin kendileri yazarlard. Bu giz li tutanaklar ilk Meclis'in 50. ylnda yine TBMM Bakanl nca drt cilt olarak yaymland. Meclis Tutanak Dergileri'nden (Zabt Cerideleri'nden) sz ederken, birer devrim Meclisi olan ikinci ve nc d nem Meclislerinin Tutanak Dergileri'nden de ksaca bilgi ve reyim. nk bunlann da nemi ok byktr. TBMM'nin ikinci dnem Tutanak Dergileri 33 cilttir. Bunlann da ilk baslan Arap harfleriyle, ikinci baslan yeni Trk abecesiyle yaymlanmtr. Yine bir devrim Meclisi olan ve yeni Trk abecesini bir yasa ile kabul eden nc dnem TBMM'nin Tutanak Dergi leri 31 cilt olup, ilk yedi cildi Arap harfleriyle, sekizinci ciltten somakiler ise yeni Trk abecesiyle baslmta. Sonradan bu ye di cildin de Trk abecesiyle ikinci basks yaplm, bylece ye42

ni abeceyle baslan koleksiyonlar tamamlanmta Bunlar Trk Devrim Tarihi balonundan olaanst nem tamaktadr. IX. LK MECLS "NAMR VE MEMURLARI 1) Reis Paa Burada Mustafa Kemal'i, Ulusal Kurtulu Sava'mn n deri olarak deil, zellikle Trkiye Byk Millet Meclisi me murlarnn en yksek amiri olarak, benim kk memur g zmle anlatmaya alacam. Onun ad, bizim brodaki memurlar ve darda koruyucu polis, jandarma ve hatta odaclar arasnda hep "Reis Paa" diye geerdi. Mletveklerinden ou da O'nu byle anarlard. Biz buradakiler iin Meclis'te iki byk kii vard: Reis Paa ve Baktip Recep Bey. Bunlarn ikisi de askerdi. Ara larnda rtbece byk mesafe vard: Biri (kurmay) paa, b r kurmay binba; ama ikisi de rtbe iareti tamazd. Biz memurlar iin aralarndaki fark sanki kl pay gibiydi. Hatta Recep Bey'den daha ok ekinirdik. Meclis'teki kimi memurlar, rnein bizim Evrak ve Tah rirat Kalemi Mdr Yardmcs Ankaral Tevfik Bey, Musta fa Kemal Paa'y ilk kez Meclis'te grd halde ben, birisi Ankara'ya ilk ayak bast gn (1), br, 30 Aralk 1919'da
(1) "Mustafa Kemal" ile "Arkara''nm ayrlmazln bir yazmda yle di le getirmitim:' 'Mustafa Kemal ve Ankara!.. Bunlardan biri Trk vatann batmak tan, Trk ulusunu tutsaklktan kurtarma savama baaryla nderlik eden ve cum huriyetimizi kuran Trk kahraman ve devlet adam. teki bu savam kalbi ve gen Trkiye Currmvriyeti'nin merkezi olan kahraman kent. Simgelemi bu iki ad bir birine ylesine kenetienmitir ki Mustafa Kemal'siz bir Ankara'da ve Ankara'sz bir Mustafa Kemal'de kavram olarak bir eksiklik duyarz, Mustafa Kemal Paa 27 Aralk 1919'da Ankara'ya geldi. O tarihten balayarak srekli konutu Ankara ol du. Trkiye Byk Millet Meclisi aldktan sonra Ankara milletvekilliini kabul etti ve lnceye dein bu grevde kald. ldkten sonra da fani ve aziz vcudu An kara toprann barna gmld. Onlar birbirinden nasl ayrrsnz?''

43

Ankara Lisesi 'ni ziyaret ederek bir konuma yapt gn ol mak zere, O'nu daha nce iki kez gmtm. Reis Paa'y Meclis'in genel kurul toplantlarndan ba ka zamanlarda pek grdmz olmazd. O, ya Bakanlk Krss'nde Meclis'i ynetir ya da -eer Meclis'i ikinci Ba kan ynetiyorsa- krsnn solundaki ikinci srada, her zaman ayn yerde otururdu. Onu bylece hep uzaktan grrdk. Yalnz bir kez Ramazan Bayrammda btn memurlar O'nun makamna bayram kutlamasna gitmi, elini skmtk. Bir de kk memurlardan yalnz ben, makamna giderek onu ok yakndan grdm. Benim iin her ikisi de ok byk ve deerli birer an olan bu olaylar burada anlatmalym: Kutlamaya gidi: 1920 ylnn Ramazan Bayram, o yl haziran ayma rastlamt. Daha maysta, kimi milletvekilleri Meclis Bakanlma bir nerge vererek Meclis'in ramazan sresince tatile girmesiniistemilerse de "ahvalin nezketine binaen Meclis'in mstemirren almak mecburiyetinde oldu u" dncesi stn gelmi ve nerge kabul olunmamt. Ha c, hoca, eyh, elebi milletvekillerinin olduka ok bulundu u bu Meclis gerekten vatansever bir Meclis'ti. Birok mil letvekili: "Meclis daha yeni almken brakp gitmek ve ta tile girmek, halkn gznde Mcadele-i Milliyeyi zayflatr" diye diretiyordu. Zaten ramazanda tatile girmek isteyenlerin dncesi de ramazandan yararlanarak lkenin iine dalp halk Kurtulu Sava'nm amac zerinde aydnlatmakt. Ankara scak gnlerini yayordu. Kent iinde hibir ta ma arac bulunmadndan, her gn okuldan Meclis'e yr yerek gidip gelirdim. Ramazan akamlar erkence, yni tam i saatinin bitiminde Meclis'ten ayrldmz gnler (baka

4 4

gnler ge saatlere dein altmz ok olurdu) okula d nerken, kimi zaman birdenbire havann kararmas ve imek lerle balayan "lark ikindi" yamuruna yakalanr, yol kysn da bir yere snarak gemesini beklerdim. O yl bu "krk ikindi yamurlar" ne kadar da bol yamt. Ramazann sonuna gelmitik. Arife gn baktibimiz den broya bir haber geldi: Btn memurlar ertesi gn Reis Paa'ya bayram kutlamasna gidecektik. Bu bayram, Meclis aldktan soma gelen ilk bayramd. En nde Baktip Recep Bey, soma mdrler, mdr yar dmclar, bro efleri ve onlarn ardndan kk memurlar, kalem odasnn nndeki dar koridorda sralandk. Bo olan toplant salonundan geerek binann teki ucunda bulunan bakanlk odasna yneldik. Ben, en gen memur olarak en sondaydm. Az nce milletvekilleri kutlamay bitirmilerdi. Odann kaps ald. Girdik. Baktip Recep Bey, Reis Pa amn elini skarak masann yannda ayakta durdu. Reis Paa da ayakta idi. Kalem mdrlerini zaten nceden tanm oldu u iin Recep Bey yalnz br memurlar, adlan ve grevle riyle Paa'ya tantyordu. Memurlardan kimisi Reis Paa'nm elini pmeye davrand. O da bundan memnun olmadm bel li ederek elini abuk geri ekti. Sra bana gelince Reis Paa, herkese yapt gibi: "Te ekkr ederim, memnun oldum'" diyerek elini uzatt. Ulan sigaradan sararm ince parmakl zayf fakat biimli elini s karken yreim gsmden dan frlayacakm gibi iddet le arpyordu. Elini pmeye kalkmadm. Hafife eilerek sktm. ok ksa sren bu tren benim kutlamamdan sonra bit ti. Bu kutlama, kalem memurlannm Reis Paa'y ilk ve son 45

kutlamas oldu. O tarihten sonra bayram kutlamalarna kalem mdr ve ve memurlar adna yalnz Umumi Ktip (yani ba ktip) giderdi. Reis Paa ile son kez kar karya geliim, resmi bir k dn imzalanmas ii iin oldu: Bir gn baktibin odacs ka leme gelip Evrak Mdr Yardmcs Tevfik Bey'i ard. Tevfik Bey yerinde yoktu. Odac yeniden geldi, "Baktip Bey evrak memurlarndan kim varsa gelsin diyor" dedi. Yalnz ben vardm; gittim. "u kd al, abuk Reis Paa'ya imza lat getir" buyruunu verdi. Ceketimin dmelerini kontrol ettim. Yakamn kopala rn iliMedirn. Henz sivil elbisem olmadndan okul nifor mas giyiyordum, ilk maamla siyah kuzu derisi bir Kuvay Milliye kalpa almtm. Kalpam dzelttim ve Reis Pa amn makamna gidip kapy vurdum. "Giriniz!" sesini du yunca girdim. Sanki insann gzlerinden ieriye doru delip geerek ta ruhuna ileyen keskin baklaryla, yzme bakt: "Ne var?" demek istiyordu. Ben hemen: "Efendim, (Paam demeyi becerememitim) Baktip Bey zatalinize imzalatmak zere gnderdi" diyerek kd uzattm. Ald okudu, masann zerine koydu ve "Peki kalsm. Siz Recep Bey'e syleyin, ba na kadar gelsin" dedi; ktm. Recep Bey bana hep "sen" diye hitap ederdi. Reis Paa ise " siz" demiti. O anda gen ruhumda byk bir gurur duy dum: "Reis Paa bana, 'siz' diyordu." Byk adamlk duygu su geldi iime! Bu iki any hi unutamam. O gnden soma Baktip dnda hi kimse Reis Paa'ya kt imzalatmaya gitmedi. Oysa eskiden mdr ve yardm clar imzalatrlard. Reis Paa askerlikte o zaman "silsile-i me46

ratip" denilen emir ve komuta zincirindeki sray Meclis'te de uygulamt. O gnden soma Reis Paa ile dorudan doruya kar kar ya gelmek frsatna bir daha kavuamadm. Fakat Meclis'te ki hemen hibir konumasn da karmadm ve 1927 'deki B yk Nutku'nu da bandan sonuna dek dinledim. 2) Baktip Recep (Peker) Bey Byk Millet Meclisi "heyeti tahririyesi"nin (yaz kuru lunun) amiri olan baktibimiz Recep (Peker) Bey, yz he men hi glmeyen, ama ask suratl ve ters bir adam da olma yan, grev konusunda ok dikkatli ve titiz, gznden virgl ve nokta kamayan, hepimize rnek olacak kertede alkan, drst bir insand. akaklarna hafife kr dm olmasna karn, gen ve ok dinamikti. Uzunca denecek boyda, vcut a toplu, fakat evik, hafif esmer yzl, top bykl, ok zeki gzl bir grnts vard. konusunda, zaman zaman ok sert olurdu. Yakas kapal bir ceket, bacaklarna getr takt bir k lot pantolon giyerdi. Bu, aslnda apoletsiz ve yldzsz bir su bay niformasyd. Bir gn beni odasna arm: "Bugn gizli bir yazy temize ekeceksin. unu bil ki Meclis'in mahrem ilerinin d arya ifas ok byk cezay muciptir. Zaten sen akl ban da vatanperver bir gensin, yapmazsn. Fakat usulen yemin et men de lazm" diyerek bir kda: "Muttali olduum mahrem hususlar kimseye ifa etmeyeceime dair Allahm ve erefim zerine yemin ederim" cmlesini yazp bana yksek sesle okutmu, ondan soma kendisinin kaleme alm olduu bir ya z msvettesini vermiti. Aradan yetmi yl getii ve sonra-

47

ki olaylarla gizlilii kalmad iin imdi syleyebilirim: Bu yaz erkez Etem'le ilgiliydi. O gne dein; bir kahraman olarak bildiim ve Reis Pa amn otomobilinde ve onun yannda grdm, Byk Mil let Meclisi dinleme locasna gelince btn mebuslar tarafn dan ayakta alklandna tank olduum erkez Etem'in, Yu nanllarla ve stanbul hkmetiyle iliki kurmak istemesinden kukulanldm renmekliim, gen ruhumda adeta ok et kisi yapmt. Bunun yannda, byle bir devlet smnm bana gvenle aklanm olmasndan tr iimde byk bir byk lerime duygusu domutu. O tarihte gerekten bir sr olan bu olay, hibir gizlilik yan kalmad halde, bugne dein ken dimde saklam ve hi kimseye anlatmammdr. Recep Bey'in odasna birok milletvekili gelir giderdi. Herhalde Mustafa Kemal Paa'nm gvenini kazanm bir in san olduu iin olacak bunlardan ou onun yannda ekin gen dururdu. Zaten Recep Bey milletvekilleriyle bir "Meclis Baktibi" gibi deil, eit, hatta kimi zaman rtbece sanki on lardan stnm gibi konuurdu. Ben buna aakalr, Recep Bey benim gzmde daha da byr, ona kar olan korkuyla kark saygm gnden gne artard. Benim, gerektiinde, ta til saatlerinde bile alarak iimi dzgn yaptmdan mem nun olur, sert duruunun ardndan kimi zaman yumuak bir ruh meydana kar, deer verici ve zendirici szler sylerdi. Arkadaa ve senli benli konutuuna tank olduum mil letvekillerinden yalnz, her zaman k giyinen ve kalpam da yanlamasna deil, keleri ne ve arkaya gelmek zere dik lemesine tayan Trabzon Milletvekili Hsrev (Gerede) Bey'i anmsyorum. Ne zaman bir i iin Recep Bey'in odasma git sem, ounda, Hsrev Bey'i orada grrdm. 48

Bu kitapta rahmetli Recep (Peker) Bey'e balbana bir yer ayrmaklmm birinci nedeni, daha Meclis almasndan bir gn nce rahmetli amcazadem Halil erafettin ile birlik te, memurluk snavnn sonucunu renmek iin odasna git tiimizde, onun kiiliinin benim zerimde byk bir etki ya ratm olmasdr. O, uadan bir adam olmayp, belirgin bir ki ilie sahip sekin bir insand. Recep Peker, prensip bildii konularda hibir dn tan mayan, dik bal, pek yrekli, halkn " drt drtlk" dedii tr den bir kiiydi. Bu nedenle Atatrk ona "peker"den gelen "Peker" soyadn koymu (1). Paraya-pula, mala-mlke dkn deildi. Milletvekili ol duktan soma Keiren'de, o zamanlar ok ucuz olan bir ba alm, iindeki binay ve evresini onartmt. Orada oturur du. stanbul'da ise Sultanahmet Meydam'nda Yksek Ticaret Okulu karsndaki sa kede, sanrm eine ait, ahap, iki kat l bir evi vard. stanbul'a geldii zamanlar orada kalrd.

(1) Duyduumuza gre Atatrk, Recep Bey'in dmanlarnn gammazlamasyla onun aileye ilikin zel bir iine karmak isteyince: "Paam vatan iin de yzde yz lmle sonulanabilecek bir grev veriniz, emrinizi derhal yerine getireyim. Fakat buyurduunuz ey benim zel bir isimdir. Emrinizi maalesef ye rine getiremeyeceim'' yantn vermi ve bunun zerine fkelenen Atatrk, onu CHP Genel Sekreterlii'nden uzaklatrmt. Bu haber gazetelerde byk man etlerde ' 'Atatrk Recep Peker'i Cumhuriyet Halk Partisi Genel Sekreterlii'nden affetti" diye kmt. Sylentiye gre asl "azletti" imi; rahmetli Saffet Arkan'm ricas zerine Atatrk "affetti"ye evirmi. Yine bir sylentiye gre Re cep Bey Bavekil iken -eski bavekiller zamannda devlet ilerinin btn ayrn tlarna karmaya alm olan- Cumhurbakan Milli ef nn, bir gn ona:' 'Re cep Bey, ne var, ne yok? ilerden haberdar olamyoruz'' deyince anayasaya g re devlet ilerinden sorumlu olmayan Cumhurbakan'na Recep Bey, sorumlu luunu bilen gerek bir babakana yaraan u karl vermi:'' Reisicumhur Haz retlerine arzedilmesi gereken hususlar olursa arzedilir efendim.''

49

Recep Peker'e bu kitapta genie yer ayrmann ikinci ne deni de, onunla aramzda 22 Nisan 1920 Perembe gn ilk Trkiye Byk Millet Meclisi binasnda balayan "en byk kalem miri - en kk kalem memuru" ilikisinin, somadan da hi kopmadan, trl ilikiler halinde srp girmesidir. Ger i o Meclis'in ikinci dneminde 1923'te Ktahya Milletveki li olunca artk kalemle ilikisi kesilmi, bizim odaya seyrek urar olmutu. Fakat eski memurlarn tamr, Meclis binasn da rastladka, baktiplii zamanmdakinden daha ok iltifat ederdi. Zaman geti. Ben 1929 yl banda Meclis memurlu undan ayrldm. Devlete alan snav kazanarak hukuk dok toras yapmak zere, svire'ye ve soma Almanya'ya gnde rildim. 1932'de Berlin'de renci iken Recep Bey oraya gel di. Btn Trk rencilerini renci mfettiliinde toplaya rak bir konuma yapt. O srada Cumhuriyet Halk Partisi Ge nel Sekreteri idi. renciler arasnda beni grnce memnun olduunu gzlerinden anladm. renci Mfettii rahmetli Cevat (Dursunolu) Bey'e bir eyler sordu. O da yksek ses le: "Hfz Bey ok iyi alyor, yzmz aartyor. Kendi siyle iftihar ediyoruz" deyince Recep Bey'in: "Daha lk Mec lis'te kk bir memur iken de iyi alrd. Kendi kendisini yetitirmi bir halk ocuudur" demesi, bugnk gibi kulaklanmdadr. 1934 yl banda stanbul Hukuk Fakltesi'nde doent olmutum. 1935'te btn faklte ve yksekokullarn son s nflarna Trk Devrim Tarihi dersleri konuldu. Bu dersler o zamanki Edebiyat Fakltesi'nin "sirk" denilen yuvarlak am fisinde yaplrd. Milletvekillerinden Yusuf Kemal Tengirenk, Hikmet Bayur, Mahmut Esat Bozkurt, Recep Peker bu 50

derslere profesr olarak atanmlard. Bu profesrlere yar dmc olarak srasyla Doent Rhan Naci, Enver Ziya Karal, Yavuz Abadan ve ben atanmtk. Ben, "partiler ve ide oloji" bahsini anlatan Recep Bey'in doenti olmutum. lk Trkiye Byk Millet Meclisimden on be yl soma -fakat bu defa niversitede- Recep Bey'le yeniden bir eit mir-memur durumuna gelmitik. Fakat bu kez o bana kar, kimi zaman beni mahcup edecek derecede alakgnll davranr, her de fa derse gelirken yannda bulunan milletvekillerinin karsn da, beni onlara stn tatard. Ders vermek iin bu konularda ki formasyonunun eksikliine ramen, ok alr, "vatan, millet, bayrak" edebiyat yapmaz, hazrlad notlarna gre ders verirdi. Somadan bu notlarm yaymlad. Recep Peker, Atatrk dneminde Meclis Baktiplii, milletvekillii, bakanlk, CHP Genel Sekreterlii yapmt. O dnemde talya'da Mussolini, Rusya'da Stalin, Almanya'da Hitler, kendi partilerinin ideoloj isini yaparlar ve bu konuda ki taplar yaymlarlard. Bizde de CHP Genel Sekreteri olarak bu ii Recep Bey yapmaya alrd. Yukarda belirttiim gibi formasyonu bu ie yeterli deildi. Fakat ok yakndan biliyo rum ki, Trkiye' nin devletilik ile kalknacana ve laiklik sa yesinde kurtulacana yrekten inanmt. Milliyeti, fakat oven deildi. Irklktan ise nefret ederdi. Tam bir Atatrk milliyetisi idi. Recep Bey'in gzden dt zamanlar da oldu. Kimi szm ona- devlet adamlar koltuklarn yitirince ortadan si linir, nam ve nianlan kalmaz, kimsenin yzne bakamaz du ruma gelir. Recep Peker "menkp" (yani gzden ve mevki den dm) olduu zamanlar hi aldrmaz, sanki bir ey ol-

5 1

mam gibi her zaman gititi yerlere gider, milletvekilleriyle yine eskisi gibi stten konuurdu. Mebuslar Recep Peker'i sevmez, fakat ondan ekinirlerdi. "Korkarlard" demiyorum; nk Recep Bey intikam duygusu nedir bilmez, kimseye k tlk yapmazd. Milletvekili profesrler 1940'ta profesrlkten ayrldlar. O da ayrld. 4 Mays 1942'den soma ben Cumhuriyet gazetesinde he men her hafta "Hukuki Dnceler" genel bal altnda, yurttalar hukuku, ulusun haklan, hukuk devleti, demokrasi zerine yazlar yazmaya baladm. Ankara'ya gittiimde Re cep Bey'i her zaman ziyaret ederdim. Bu ziyaretlerimden bi rinde bana "Yazlarn dikkatle okuyorum. Baz dncelerin le beraber deilim. Fakat tebrik ederim, yaz yaz; inklaba inan m, samimi insanlann yazmas memleket iin her zaman fay daldr" demiti. Bence Recep Peker, kafasnm iinde tilki dolaramad ve dncelerim aka ve dobra dobra syledii iin bir Dou lkesi olan Trkiye'de, btn lkclne ramen, baanl bir devlet adam olarak grev yapamam, ama namus lu bir devlet adam olarak lmtr. 3) Yaz Kurulu lk Meclis'in "Yaz Kurulu" ounlukla Ankara Lisesi'nin ve retmen Okulu'nun retmenlerinden ve Ankara Vilayet Kalemi'nden gelen birka memurdan olumutu. Btn memurlar bir tek odada, vilayet dairelerinden ve okullardan derlenerek getirilmi ve odann drt yanma, duvar lara paralel biimde yan yana dizilmi derme atma masalar52

da grev yapyordu. Bu oda, lk Meclis binasnn bat kana dndaki kapsndan girilince sadaki ilk byk oda idi. Kap sndan girilir girilmez, soldan ikinci masay bana vermiler di. Benimkinden nce, yani kapnn hemen dibindeki kkmasa "Evrak Tevzi Memuru" Mehmet Bey'indi. Bu odanm ad, ksaca "kalem" diye anlrd. Zabt (yani tutanak) ve kavanin (yani kanunlar) kalemleri ve -o srada he nz Kanunlar Mdrl'ne bal olan- evrak ve tahrirat (ya ni yaz ileri) kalemi, mdr, mdr yardmcs, kalem efi, ktip ve memurlaryla birlikte, bu tek odann iinde toplan mt. Bu kiilerin arasnda, lisede tarih retmenim olan Hmit, corafya retmenimiz Zeki Beyler kavanin ve zabt m dr idiler. Bunlar daha soma liseden bsbtn ekilerek uzun yllar bu grevlerde kaldlar. Kimya retmeni Muhittin ve Avnrrefik, Franszca retmeni Server, matematik retmeni brahim Stk, tabiat bilgisi retmeni Kzm Beylerle hsan Bey, baka retmenler ve Erkek retmen Okulu'ndan rah metli eref Aabeyim, Cevat (Duru) Bey ve teki bir ksm retmenler, Ankara vilayet kaleminden baz memurlar, ilk Trkiye Byk Millet Meclisi'nde, kimisi mdr yardmcs, kimisi kalem efi, kimisi de tutanak ktibi veya yaz ileri me muru olarak grevlendirilmilerdi. Baktip Yardmcs Dok tor Muhittin Cell Bey ok ksa bir sre soma grevinden ay rld. Memurlar arasnda renci olarak ilk zamanlar yalnz ben vardm. Bir sre soma bizim okulun gndzc renci lerinden Vehbi (Ko) de Meclis Matbaas'na memur olarak geldi. Vehbi bizden aa snflarda olduu iin kendisiyle ya kn arkadalmz yoktu; ara sra konuurduk. Tatil gnlerin-

5 3

de kimi zaman babasnn Karaolan ars'ndaki nalburiye dkknnda, terazi bandaki minderde, tpk babas gibi ba da kurup oturur, ivi, tel, musluk ve benzeri nalburiye gere leri satard. Temiz beyaz yzl, sakin ve utanga davraml, ciddi edal bir ocuktu. Ben onun okulda koup oynadma, okulda veya Meclis'te bir gnden bir gne gldne rastla madm. Hayat daha o yamda pek ciddiye aln, insanlara ba klar, normal bir bak olmaktan ok, sanki younlam bir dikkat, bir szme, hatta bir phe belirtisi gibi gelirdi. Vehbi (Ko), ilk Meclis Basmevi'nde pek ksa bir sre alt ve soma ayrld. Benim grevim, bata sylediim gibi msvetteleri temi ze ekmek, yani bugnk daktilolarn grd ii yapmakt. Msvetteleri, Kavanin Mdr Hamit Bey ya da Evrak ve Tahrirat (yaz ileri) Mdr Yardmcs Tevfik Bey yazar, Ba ktip Recep Bey gerekli grd yerleri dzeltir, ben de te mize ekerdim. Temize ekilmi yazlar eer Meclis Bakam tarafndan imzalanacaksa, bir dosya iinde baktip veya kavanin md r tarafndan Reis Paa'ya gtrlp imza ettirildikten soma yine bana gelir, ben de onlar, Tevfik Bey'den rendiim yntem uyarnca, "Sadra" (yani "Gitti") defterine kaydedip numaralayarak yerlerine gnderilmek zere "evrak tevzi memuru'ma verirdim. Ortaokul mezunu olan tevzi memuru Meh met Bey bizim evrak kaleminde derece ve maaa benden soma gelen tek memurdu. Kalemde en sonuncu olmayp sondan ikinci olduum iin gizli bir teselli duyardm iimde. Temize ekilecek kt olmaynca, yani bo zamanlarm da, brodan ayrlp doruca on adm tedeki toplant salonu-

5 4

na giderek Meclis grmelerini ayakta izlemekten byk bir zevk duyardm. Dinleyici locasma kan merdivenin dibi be nim meknm olmutu. Bu yzden benim ilk derecede doru dan doruya amirim olan Yaz leri Mdr Yardmcs Tevfik Bey'den birka kez ihtar almtm. "Seni araynca yerin de bulmalym" diyordu. Ben kolaym bulmu, masa komum tevzi memuru Mehmet Bey'le anlamtm. Tevfik Bey beni araynca Mehmet Bey hemen gelip bana haber verir, ben de sanki ellerimi ykamaktan geliyormuum gibi mendil elimde kaleme girerdim. Tevzi memuru grevle darya giderken ben toplant salonunda isem nce bana gelerek dikkatli olmam sylerdi. Bu Mehmet Bey Ankaral, mert bir ocuktu. Kk yalarmza ramen grev banda ve darda birbirimize b yk memurlar gibi "siz" derdik. Liseden retmenim olan m dr ve muavinler de bana broda hep "siz"le hitap ederlerdi. Yalnz Baktip Recep Bey, askerlikteki "st-ast" uygulama sndan kalma alkanlkla, yalnz beni deil, hemen herkesi "sen" diye arrd. 4) lkMeclis'in Yaz Kurulumda Grevlendiriliimin yks lk ald gnden balayarak birinci, ikinci ve nc dnemlerinde, eitli kalemlerinde tam alt buuk yl (19201929) (*) memurluk yaptm ve mbeyyizlie kadar yksel diim Trkiye Byk Millet Meclisi, 1920 ylnn nisan son larna doru alacakt. stanbul'un 16 Mart'ta mttefikler,

(*) Liseyi bitirmek iin Kasm 1920'den Kasm 1922'ye kadar iki yl ayntaam olsaydm bu sre sekiz buuk yl olacakt.

55

zellikle ngilizler tarafndan igalinden sonra Mustafa Kemal Paa'nm Ankara'da bir "Meclisi Milli'yi toplantya ard n daha nceden duymutuk. Okulda snavlarmz erken ya plm, snftaki sralardan bir blm, mebuslarn oturmas iin Meclis'in toplanaca salona gnderilmiti (1). O yl on birinci snfa gemitim. Liseyi bitirmeme daha iki yl vard. Ankara Darlmuallimininde (erkek retmen okulunda) tabiat bilgisi retmem olan -z aabeyim gibi sev diim- amca olu Halil erafettin, snavlarn bitiminden bir ka gn soma, yani 20 veya 21 Nisan sabah liseye gelip be ni buldu. Bahenin yoluna ktk: "Hfz! Biz retmenler, ye ni alacak Milli Meclis'te memur ve zabt ktibi olarak b tn tatil boyunca alacaz. Mustafa Kemal Paa yle iste mi. Meclis Baktibi Recep Bey isminde bir Erkn Harp za biti. Bu zat bizi ard. Yazs iyi ve imlas dzgn, ayan iti mat kimseler tanyorsanz getiriniz. Daha memura ihtiyacmz var, dedi. Senin yazn gzeldir, bakalm beenecekler mi? Haydi gidelim" diye kolumu tortu. Meer Ankara Vilayeti dairelerinden greve arlan ya l memurlarn Abdlhamit ve Merutiyet dnemlerini yaam olanlarndan ou, Saray'a ve stanbul Hkmeti'ne kar ba(1) Ne garip bir rastlantdr ki 1920 Nisannda Byk Millet Meclisi'ne gnderdiimiz okul sralarnda ben 1925'te -fakat bu kez yksekrenim gr mek iin- yeniden oturdum. nk Ankara Hukuk Mektebi 5 Kasm 1925 'te Tr kiye Byk Millet Meclisi binasnda Atatrk'n bir syleviyle alm ve sabah lan retim iki ay gibi ksa bir sre iin orada yaplmt. lk gnlerdeki sra ar kadam, sonradan doktora yapmak zere svire'ye birlikte gittiimiz rahmetli Profesr Hseyin Cahit Ouzolu idi. renciler, mebuslarn oturduu eski lise sralarnda yer alr, profesrler de Meclis Bakan'mn oturduu krsde oturur lard. O tarihte stanbul'daki niversiteye ''Darlfnun'' ve onun hocalarna "mderris", Ankara Hukuk Mektebi'nin hocalarna ise "profesr" denirdi. Bir ka ay sonra okulumuz, hkmet kona arkasndaki eski postane binasna kal drld zaman ok zlmtm. nk o Meclis binasnda benim hem lise rencilii hem Meclis memurluu hatralarm vard.

5 6

kaldrm durumunda saydklar byle bir Meclis'te, memur niteliiyle de olsa almay ihtiyata uygun bulmayp birer ba hane ile ary kabul etmiyorlarm. Bunun zerine okullara bavurulmu. retmenler hemen gitmiler; ancak kadro dol mam; yazs dzgn olan rencilerden de Meclis'e memur alacaklarm. Bu ie ok sevinmekle birlikte: "Benim yam kk di ye Kuvay Milliye'ye bile almadlar. Memur alrlar m?" di ye duraksadm. erafettin aabeyim, "imdi olaanst bir du rum bulunduunu, benim Sultani Mektebimin on birinci snf renii olduumu, memurluk iin yaa baklmayacan" bildirdi. Liseyi yarm brakmak istemediimi syleyince de: "Esasen ben de retmenlik mesleini brakacak deilim. Ta til bitince okula dneceim. O zaman sen de grevden eki lirsin" dedi. Bu son sz bu ie aklm yatrd ve btn durak samalarm ortadan kaldrd. O zamanki duygumu gerek olarak yanstmak gerekirse sylemeliyim ki, tarih dersinde okuduumuz Amerikan Ba mszlk Savamdaki Kurucu Meclis'e ya da Fransz Ihtilali'nin bandaki Parlamento'ya benzettiim bu "Meclisi Milli"de almak, Mustafa Kemal Paa ve arkadalarn ok ya kndan grmek, benim iin bir "nimet" ve bulunmaz tarihsel bir frsatt. Ancak orum'da bulunan babam acaba bu ie ne derdi? Herhalde sevin ve belki de henz ocuk sand olu nun byle nemli yerde grev aldndan gurur duyard (1). ***
(1) Dncelerimde aldanmamm. Meclis memurluuna atanmamdan sonra babamdan: "Nur- aynm evladm; seni tebrik ederim. Sayn mekr ol sun. Ben sizleri bugnler iin yetitirdim. Vatan urunda tarik- iffet ve istika mette sdk ile al. Avni Bri ile vatanmz hals bulacaktr" cmlelerini ieren ve beni ok sevindiren gel bir mektup aldm.

5 7

eref aabeyimle birlikte Meclis'e gittik. O srada Ba ktip Recep Bey odasnda yokmu. eref aabeyim beni Ev rak Mdr Yardmcs Ankaral Tevfik Bey'e gtrd ve du rumu anlatt. Tevfik Bey, bo bir kt uzatarak beni imla ve hsn hat tan (yazm ve kaligrafi) snava ekti, sonutan ok memnun olduunu syledi. Baktip Recep Bey odasma gelince, yaz drd kd ona gtrd. Az soma Recep Bey'in artma s zerine, aabeyimle birlikte odasna girdik. Heyecandan tit riyordum. Geri daha nce Tevfik Bey glerek onun odasn dan km, snav kazandm ve "mbeyyiz" tayin edildi imi bildirmiti, ama ben yine heyecanlydm. Recep Bey, aabeyime dnerek memnunluunu belirttikten soma, bana da: "Aferin kk! ok okunakl yazn var. Seni mbeyyizlie (msvetteleri temize eken ktiplie) tayin ettim" dedi. "Te ekkr ederim efendim" diyebildim ve ktk. Henz on alt yam doldurmadan Milli Meclis'in, o za manlar Kanunlar Kalemi'ne bal olan Evrak ve Tahrirat Ka lemi mbeyyizi olacaktm. Hatta olmutum bile. Tevfik Bey 23 Nisan gn sabahleyin orada hazr olmam, ancak maaa (maam ayda 600 kurutu) mays banda geebileceimi, u halde bir hafta parasz alacam syledi. Benim maa fi lm, dndm yoktu. "Peki" dedim (Maaa O Mays'ta gemi, fakat 23 Nisan -10 Mays arasndaki sreiin herkes gibi gndelik almtm). Meclis memurluuna atandm ve bu greve tatil sre since okuldan gidip geleceimi okulda mdr yardmcmza, bir byk adam edasyla, fakat her zamanki saygm gstere rek syledim. nce pek inanamad. alkan rencilerden ol duum iin hocalar ve idareciler beni severlerdi. Inanmad58

m aka sylemedi. Belki aldatldm sanyor, fakat beni kr mak da istemiyordu. Meclis Baktiplii'nden "resmi bir ya z" getirmedike idarenin bana her gn sabahtan akama de in okul binas dmda kalmak zere izin veremeyeceim sy ledi. Aslnda hakl idi. Fakat benim yine de canm sklmt. Meclis'e gitmek zere izin aldm, ktm. Ala bir gn kalmt. Her ne olursa olsun, ilk al gn orada bulunmak istiyordum. Hemen koa koa giderek eref aabeyimi bul dum, durumu anlattm. Yine birlikte Meclis'e gittik. Evrak Mdr Yardmcs Tevfik Bey beyaz bir kt ala rak benim, "An karib kd olunacak Meclisi Milli'de evrak mbeyyizi olarak ifay vazife edeceimi, resmi tayin muame lemin, Meclis aldktan soma tekemml ettirilip ayrca i'ar olunacam"(*) kendi eliyle yazp bir kenarna paraf koydu ve ieri giderek bu kd Baktip Recep Bey'e de imzalat t. Kt "Ankara Sultanisi Mdiriyeti Aliyyesine" baln tayordu. Bunu zarfa koydu, yaptrmadan bana verdi. Meclis binas Ulus Meydam'nda, okulumuz ise Samanpazan'nm tesinde, Hacettepe'nin yaknnda idi. Bunlar o za manki Ankara'nn iki ucunda bulunuyordu. Meclis'ten okula dnerken -hem bedence hem ruhasanki uuyordum. Vakit akamd. Mdr yardmcmz gitmi, kendi yerine orta ksm retmenlerinden birini brakmt. K d ona vermedim. O akam ve gece, koyu Osmanlca bir anlatmla yazlm olan bu resmi kd en azndan elli kez okumuumdur. Bir daha duyulmasna artk olanak bulunmayan ne tatl, ne temiz,
(*) Bu gnmzn Trkesiyle yledir: "Yaknda alacak olan Millet Meclisi'nde grev yapacam, resmi atanma ileminin, Meclis aldktan sonra tamamlanp aynca bildirileceini..."

5 9

ne bozulmam bir heyecand o! Ben o amda Milli Mca deleyi de, cephe haberlerini de, arkadalarmzn zaman za man anlattklar sava yaantlarn da ayn cokunluk rzg rnn harekete geirdii yrek rpnts ile karlyordum. Olaylar izlemek deil, sanki yaamakt benimkisi! Ertesi sabah okul idaresinden izin km ve ben ilk hti lal Meclisimin ilk hey'eti talririyesinde (yaz kurulunda) yer almtm. X. LK MECLS'N STKLAL MAHKEMELER 1920 ylnn Eyll balarndayd. Meclis'te ok seyrek g rnen Mdafaai Milliye (Milli Savunma) Bakan Fevzi (ak mak) Paamn bir gn krsye ktn grnce merakla din lemeye baladm. Vakarl, yapmacksz, tam askerce konuu yor, memlekette firar ve bekaya (yani kt'alardan kama ve ya askerlie hi gitmeme) olaylarnn pek oaldndan ra kamlar vererek sz ediyor, silahyla ya da silahsz olarak ka p birliklerini bo brakanlarn bu tehlikeli davranlarnn nne gemek iin cra Vekilleri Heyeti'nce (Bakanlar Kurulu'nca) bir yasa tasars hazulanarak Meclis'e gnderildiini, bunda, askerlikten kaanlarn ailelerinin srgn edileceinin ve btn mallarna el konulacann ngrldn, asker kaakl durumunun nne ancak bu yolla geilebileceini sylyordu. Bu tasan, Meclis'in ilgili komisyonlanndan getikten sonra Meclis Genel Kurulu'na geldi. Orada gnlerce sren ok sert ve uzun tartmalara konu oldu. nk komisyon bu tasanya -onda yazl iddet nlemlerini uygulamak zere- ge-

6 0

rektii kadar "stiklal Mahkemesi" kurulmasna ilikin bir madde eklemi bulunuyordu. Bu mahkemelerin yeleri Tr kiye Byk Millet Meclisi yeleri arasndan ve Meclis 'e salt ounlukla seilecekti. Mahkemelerin kuruluu ve yelerinin seilii konusun daki hemen btn tartmalar hi karmadan izledim. Daha nce anlatm olduum gibi, kalemde yaplacak bir i veya temize ekileeck bir yaz olmaynca, bo oturacama, hemen 7-8 adm tedeki toplant salonuna gidip Meclis'in ge nel kurul grmelerini zel bir ilgiyle izlerdim. Mdr mu avinimiz Tevfik Bey beni araynca, arkadam evrak tevzi me muru Mehmet Bey'in yavaa bana haber ulatrmas duru mu, yalnz iki ay kadar srd. Tevfik Bey beni birka kez top lant salonunda yakalaynca bir gn ona ak yreklilikle ve biraz da bakaldnc bir eda ile: "Muavin Bey! imdiye ka dar hangi iim geri kald veya gecikti? Kalemdeki masamn banda avare durmaktansa, heyeti umumiye mzakerelerini takip ederek bir eyler reniyorum. Kalemden admlk yer, lazm olunca hemen geliyorum" dedim. Yumaad: "Evet ama buras devlet dairesi. Siz mektep te mdrden izin almadan nasl bir yere gidemezseniz, bura da da gidemezsiniz. Bana haber ver, yle git" dedi. Kendisi ne teekkr ettim. O gnden soma her sabah, Zabt (Tutanak) Mdrl'ndeki ruznameye (gndeme) bakar, gmrk, vergi, bte ve harcrah (yolluk) ileri gibi o zamanlar benim iin ilgin olmayan konularn grld gnler hi masamdan ayrl maz, stiklal Mahkemeleri ve Men'i Mskirat (ki Yasa) Kanunu gibi ilgin ve nemli tasan veya nerilerin grle cei gnler ise Tevfik Bey'den izin alp tartmalan izlerdim.

6 1

Tevzi memuru Mehmet Bey'in bana anlattna gre, ki mi zaman ben toplant salonunda iken kaleme gelen kk i leri, iyi kalpli Tevfik Bey: "Haydi, bunun iin bizim kk mebusu (!) armayalm. unu sen yapver" diye Mehmet Bey'e verirmi; hatta kimi zaman kendisi yazarm. Grlen tasarnn ad "stiklal Mahkemeleri Kanun Layihas" deil, "Firariler Hakknda Kanun Layihas" idi. Grmelerde birok mebus, Anadolu'nun asker kaaklary la dolu olduundan, bir ksmnn ekyalk yaptndan, lke de gvenlik kalmadndan, bu yasann gerekliliinden sz ederken, ben bir yl nce Tatar arabalaryla Yozgat'tan Anka ra'ya gelirken rastlayp bir hayli korktuumuz kaak askerle-

I dnyor, Onlani) dunmunugzmn nne getiriyor, bu

tehlikeli rastlantdan ucuz kurtulduumuza bir kez daha sevi niyordum. imden bu yasann kabul edilmesi dileinde bu lunuyordum. Kimi zaman grmelere kendimi kaptrr, yasay savu nanlar -orada kk bir memur olduumu unutarak- bir k sm milletvekilleriyle birlikte alklayasm gelirdi. Ama pek iyi biliyordum ki, eer dalgnlkla byle bir densizlik yapar sam, ya beni bsbtn memurluktan atarlar ya da bir daha top lant salonuna sokmazlard. Bu ise benim iin felaketli bir ey, byk bir mutsuzluk olurdu. Bu tasan zerine pek ok milletvekili sz alp konutu. Bunlardan belleimde kalanlar, baka konulardaki eski tart malarda sk sk sz alp dikkatimi ekmi olan milletvekille ridir. Bunlara zellikle Tevfik Rt (Aras), Hamdullah Sup hi (Tannver), Abdlkadir Kemali, Mahmut Cell (Bayar), orum'un mebuslanndan smet (Eker), sonradan Maarif Ve killii yapm olan Mustafa Necati ve Refik evket'tir (nce). 62

Hamdullah Suphi Bey'den gayrisi b yasay btn g leriyle savunuyordu. Ben Hamdullah Suphi Bey'in konuma sna hayrandm; azndan kanlar sanki gzel bir iir dinler gibi dinlerdim. Hamdullah Suphi Bey halkn g durumunu, perianlm canl tasvirlerle anlatyor, asker kaaklnn nne sertlikle deil, yumuaklkla, aydnlatma ile geilebi leceini sylyordu. Trk kylsnn durumunu kk yamdan beri ok iyi bilmdiim iin iimden ona hak vermeye balamtm. Ancak kim olduunu grmediim bir mebus; "Hamdullah Bey, Ham dullah Bey, memleket iirle, hissiyatla idare edilemez. Haki katlere baknz" diye barnca kendime geldim. Yukarda ad larn saydm mebuslar ve onlarn dnda daha birok mil letvekili, tam gn sre ile bu konu zerinde konuta ve tar tt. Saruhan (Manisa) Milletvekili Mahmut Cell (Bayar) Bey'in krsye gelip cephede bulunduu srada, kaan bir as kerin kyne baka askerleri gndererek onun btn koyun, kei ve srlarn msadere ettirip cepheye getirttiini ve ar kasndan o kaaa haber salarak: "Eer cephedeki birliine katlmazsa, bunlar kestirip askere yedireceini" bildirdiini, bunun zerine o kaan hemen gelip zr dilediini ve bir liine katldn hikye etmesi ve byle sert tedbirlerin ge rekli olduunu bildirmesi, rahmetli Refik evket'in (ince) Hamdullah Suphi Bey'e "korkak" demesi ve Hamdullah Sup hi Bey'in bunu sert karlamas yine Refik evket Bey'in: "Efendiler, asacaz, aslacaz, fakat bu istiklal mcadelesi ni kazanacaz" diye barmas bugn bile kulamda nlar. Bu Meclis gerekten bir "ihtill meclisi" idi. gn sren etin tartmalardan sonra yasa kabul edil-

6 3

di: Meclis'e, milletvekilleri arasndan seilen er yeden oluacak stiklal Mahkemeleri kurulacakt. Hkmet adna konuan Erkn Harbiyei Umumiye Re isi (Genelkurmay Bakan) Miralay smet Bey (nn), bu mahkemelerin ivedi olarak yedi yerde kurulmasn istedi. Ki mi mebuslar bunu ok bulup yalnz dmanla savalan cep helerin gerisinde kurulmasn istiyorlard. Bunun tartlmas da birka gn srd ve en sonunda, gerektiinde yerleri de itirilmek zere yedi yerde kurulmasma karar verildi. Arkasndan ye seimine geildi. Bunlarn salt ounluk la seilmesi gerektiinden, birka kii mstesna olmak zere, bu salt ounluk salanamad. lk gn seilenler Muhittin Ba ha (Bursa), Mustafa Necati (Saruhan), Refik evket (Saruhan) idi. Her de Meclis'in ok ateli, devrimci hatiplerindendi .Bunlardan baka birka kii daha ounluu salad ise de onlar anmsamyorum. Fakat daha en az on be kiinin seil mesi gerekiyordu. Bu seimin ii bir hafta-on gn srd. Birok ye seim de ekimser kaldndan, salt ounluk bir trl salanam yor, ye seimi ii uzayp gidiyordu. te o gnlerde Refik evket, Mustafa Necati ve Muhit tin Baha Beyler enerjik mdahalelerde bulundular ve "Bizler ilk seimde seildik, memleketin iine gider vazife grrz" diye adeta Meclis'e meydan okudular. Burada o gnk tart malarn yzde birini bile yanstamyorum. Kendim de ar mtm: Bir hafta nce yasay kabul eden Meclis, bir haftadan beri stiklal Mahkemeleri'ne ye seimi iini bir trl bitiremiyordu. Bunun nedenini anlayamyordum. Sonunda en ok oy alan on be milletvekilinin stiklal Mahkemeleri'ne ye seilmi saylmas Meclis'e kabul edil-

6 4

di de seim ii tamamland ve mahkemeler lkenin trl bl gelerinde grev yapmaya balad. istiklal Mahkemeleri'nin, nce Milli Mcadelemin ka zanlmasnda ve daha sonra devrimlerin gerekletirilmesin de byk pay vardr. XI. LK MECLS'NBNASI

Ankara'da Ulus Meydam'nda, ilkin "Trkiye Byk Mil let Meclisi Mzesi" olarak dzenlenen, yllar soma ise ad "n klap Mzesi"ne evrilen lk Meclis binas, ttihatlar dne minde "ttihat ve Terakki Kulb" olmak zere yaplm; fa kat iinin kimi blmleri yarm kalm; biten ksmlar, lk Dnya Sava'ndaki yenilgiyi izleyen ylda Ankara'ya gelen birka yabanc subay ve er tarafndan kullanlm; Atatrk'n Ankara'ya geliinden az soma, yani 1919 ylnn son gnle rinde, bu yabanc askerler Ankara'dan kamca bo kalmt. Bu ta bina, Birinci Dnya Sava srasnda byk bir yan gn felaketi geirmi olan, harap ve kerpi evlerle dolu o za manki Ankara'nn -tpk Ankarallarn "Ta Mektep" dedik leri bizim lise binas gibi- hemen dikkati eken gzel yapla rndan biriydi. stanbul'un 16 Mart 1920'de igali ile "Misak Milli"yi kabul ve ilan etmi olan Meclis-i Mebusan'n ngi lizler tarafmdan baslmas ve kimi yelerinin yakalanp Mal ta Adas'na srlmesi zerine Ankara'da bir Milli Meclis'in toplanmasna karar verilince, bu yapnn eksikleri hemen ta mamlanm ve eyas da evvelce anlattm gibi resmi daire ve okullardan, derme atma olarak toplanmt. Bu binaya "Bizim Meclis Binamz" derdim; nk biz Meclis memurlar, iinde lk Trkiye Byk Millet Mecli-

65

si'nin alm olduu bu binay ok severdik. Hele ben, bura sn sanki dedelerimizden yadigr kalm, her kesi anlarla dolu eski bir mlk gibi ilk gnden beri ok sevmi ve benim semitim. lk Meclis binasna kar beslediim ballk duygusu belki undan domutur: Trkiye tarihinin byk bir dnm noktas olan "ulusal egemenlik ann balay" ve dnya tarihinde de "tutsak uluslann emperyalist saldrganlara kar bakaldrma ann al" gibi ok byk aptaki devrim sel olaylar, o binada kendi gzlerimle, gn gnne izlemi, onun iinde -kk bir grevle de olsa- alarak o devrim a n dorudan doruya yaamtm. Bu, benim iin az ey deildi. Bugn mze olan lk Meclis binas, Milli Mcadele'nin sanki soluk alp verdii "gs kafesi" idi. Bu mcadelenin yrei onun iinde arpyor, cepheye ve yurdun her yanna, her gn inan, yreklilik, sava dayanc (azmi), umut oradan dalyordu. Duraksamalar, inanszlklar, slamc ihanet ve bakaldrmalar yok eden btn atlmlar, Mustafa Kemal'in bakanlndaki Trkiye Byk Millet Meclisi'nin alt bu binadan yaplyordu. Milli Mcadele ve Kuvay Milliye ruhu Trkiye'nin her yanma oradan yaylyordu. Bu bina bu ruhun bir "fze rampas" idi ve ben, devlerin ynet tii bu rampada ince bir teli saran ya da kk bir cvatay s ktran teknik personelden biriydim. Benim iin ne byk bir mutluluktur ki, o srada, yalnz sardm teli ya da sktrd m cvatay deil, rampann tmn, fzenin gcn ve onu yneten beynin glln grebilecek, kendime gre de erlendirebilecek yetenekte idim.

66

MZE N MCADELE: Milli Mcadele'nin, madde olarak en nemli ve en byk yadigr olan lk Meclis bina snn i blmlerini betimlemeye gemeden nce, bu binann mze yaplmas iin harcadm abalan ksaca anlatmalym. O zaman bu satrlar okuyanlar, bu kitap iinde bu binaya ne den ayn bir blm zglediimi daha iyi anlayacaklardr. *** 1937 ylndayz. lk Meclis' in al zerinden tam on ye di yl gemi. Ben stanbul Hukuk Fakltesi'nde Medeni Hu kuk Doenti ve btn faklte ve yksekokullarn son snflannda okutulan "Trk Devrim Tarihi" krssnde de Devrim Tarihi doentiyim. O zaman bu dersin profesrlerinden biri Re cep Peker'di. Recep Peker aym zamanda Cumhuriyet Halk Partisi'nin genel sekreteri ve partinin, Atatrk'ten soma en gl adamlanndan biriydi. lk Meclis binas ise bu partinin genel merkez binas durumuna konulmuta. 1937'de grevle Ankara'ya anlm, Devrim Tarihi derslerinin smavlan do laysyla rahmetli Recep Peker'i CHP genel sekreterlii ma kamnda ziyaret etmitim. Cumhuriyet Halk Partisi'nin igal etmi olduu bu eski Meclis binasna girince, 1920 yl amlan kafamda ve gnlm de canland. Etrafa yle bir gz atar atmaz, eski dekordan es er kalmadn grerek ok zldm. Bekleme odasnda h znle geen on dakikadan soma Recep Peker'in yanma girin ce, ders konusundaki konumalar srasnda gsterdii ilgi ve yaknlktan ve o gnk neesinden cesaret alarak, "Efendim, bu bina bsbtn deimi; oysa eski haliyle korunup mze durumuna getirilseydi daha iyi olmaz myd? nk..." diye sze baladm.Rahmetlinin yz birden deiti ve szm ke serek "stanbul'dan Ankara'ya bu vazife ile mi geldin? Bun67

lan konumann sras deil. Mevzumuza gelelim" diyerek ba na bu ile uramamaklm konusunda bir tr uyanda bulun du. O gn o binadan karken, duyduum znty hi unu tamam. Bir daha Recep Peker'le bu konuda tek bir sz konu madm. 1944 ylndayz. Milletvekilleri Devrim Tarihi profesr lklerinden ekileli ok olmu. Devrim Tarihi doentleri pro fesrle ykselince, her fakltede ayn ayn olmak zere, ek grev olarak, bu dersin de profesrlne atandk. Devrim Ta rihi Enstits'nn resmi bir toplantsndaym. Ankara'da ya plan bu toplantya rahmetli Milli Eitim Bakan Hasan li Ycel bakanlk ediyor. nklap Tarihi Enstits'nn ayn bir binas yok; Dil Tarih ve Corafya Fakltesi'nin bir odasna s nm. O srada hl CHP'nin igal etmekte olduu, "lk Meclis binasnn i blmleri ve ilk eyas ile birlikte restore edilip 'nklap Mzesi'ne dntrlmesi ve Trk nklap Ta rihi Enstits'ne zglenmesi" dileini bu toplantda akla dm zaman rahmetli Hasan li Ycel, yan ciddi yan aka c bir sesle: "- Oooo, o binay partiden alp nklap Enstits'ne tah sis etmeye benim gcm yetmez" dedi ve mesele yle kald. *** 1949 ylnn 23 Nisan' geldi. Benim iimdeki snmez ar zu yine depreti ve yle yazdm: "O tarihi gn biroklanmz hatta onun iinde alp ykselenlerimiz bile unuttu. Onu, bahar iekleri gibi canl, sevimli ilkokul ocuklanmz - 23 Nisan ocuk Bayram ad altnda- kutluyor. Fakat bu ocuklar resmi nutuklarda bol bol

6 8

vdmz ve kendisiyle vndmz Trk Devrimi'nin ta rihsel beii olan lk Byk Millet Meclisi binasn, ilk bii mi ile grmekten yoksundurlar. Cumhuriyet bayramlarnda yurdun her yanndan Ankara'ya koan, asker, sivil, izci, mek tepli genlere, 'stiklalimizi ve bugnk milli varlmz sa layan Trk nklab ite u kk salonda, u mtevaz sra larda oturan senin baban, amcan, deden, hocan tarafndan ba arld. Gn gelirse sen bundan daha fakir, daha az elverili artlar altnda daha byk iler baarabilirsin' diyemiyoruz ve onlar yurdun drt bir yanna inklp atei ile ve nefse itimat iman ile geri yollayamyoruz. Avrupa'da milli tarihe ait her ey ilk ekli ile titizce saklanr. Biz, inklp beiini, yokluk iinde iradenin harikalar yaratt ilk demokratik Meclis'in bi nasn ilk ekli ile yirmi dokuz yl neden saklayamadk? Bu yazmzda herhangi bir siyasi tenkid veya tariz tevehhm edil mesin! Bu satrlar, Trk milletindeki manevi hazineye ve Trk inklabna can ve gnlden inanm, hibir siyasi ihtiras ol mayan, yalnz vicdannn ve idealinin izdii yolda yryen saysz ve isimsiz Trk aydnlarndan biri sfatyla yazlmtr. Milli Hkimiyet Bayram'nm bu yirmi dokuzuncu yld nmnde btn dileim -ne kadar ok maddi fedakrla mal olursa olsun- lk Trkiye Byk Millet Meclisi binasnn, onun iinde bu vatann kurtuluu iin alanlar henz sa ve ikti darda iken, ilk haline konulmas, onlarn eliyle, bir 'nklap Mzesi' olarak Trk milletine armaan edilmesi ve otuzuncu Milli Hkimiyet Bayram'nda halka almasdr. Bu, milli m cadele tarihine, milliyetilik ve inklaplk idealine yaplacak ok nemli bir hizmet ve milli tarihimize gzel harflerle ile necek mutlu bir icraat olur." (Cumhuriyet gazetesi 23 Nisan 1949)

6 9

Ne yazk ki benim bu dileim o zaman yine ters karlan d ve gerekletirilmedi. 1950 seimlerinde iktidara gelen Demokrat Parti devrin de -1952 ylnn 23 Nisanmda- ise yle yazdm: "CHP iktidar o zaman bu iten dilee aldr bile etme di ve lk Meclis binas, otuzuncu Milli Hkimiyet Bayra mmda, yani 23 Nisan 1950'de yine CHP genel merkez bina s olarak kald. CHP bu tarihten hafta soma 14 Mays 1950'de yaplan seimlerde iktidardan dt. Oysa CHP'nin kendi iktidar srasnda bu binay nklap Mzesi yapmas bu partiye eref kazandrrd. Byle olmad. DP iktidar, CHP'nin mallan hakkndaki kanunla bu partiyi, genel merkez olarak kulland (lk Meclis) binasndan kard. CHP iktidan biraz uza grseydi, bu bina meselesinde urad hsran yerine, memleket tarihine erefli bir yaprak eklemi olurdu. nsan ih tiras bazen milli ilerde neden bu kadar miyop oluyor, bilmem. Bugn 32. Milli Hkimiyet Bayram'n kutluyoruz. Geen yl bu binanm nklap Mzesi haline konulmas iin bir kanun tek lifi yaplm. nallah dileklerimiz 33. ylda gerekleir. Ye niler birok eski hadiselerden ibret almal. Bu dnya kimse ye kalmyor." (Cumhuriyet gazetesi, 23 Nisan 1952) Burada u gerei dile getirmek gerekir ki, eski eyalann da onun iine tatmak suretiyle bu binay eski durumuna getirip TBMM Mzesi yapmak DP iktidarna nasip oldu. BLMLER: lk Meclis binasmn blmlerini, memur lar blmnden anlatmaya balayaym: Mdr ve memurlann toplam 23 Nisan 1920'de 30 kii kadard. Binanm kalem tarafna girilen d kapsnn merdivenlerinde, en nde Recep Bey olmak zere, btn Meclis memurlan toplu olarak bir re70

sim ektirmitik. Ben dik, yakas kapal olan okul niforma s tayordum. Bamda fes vard. Yedeksubaylktan gelme toplu resimde tam benim nmde duran- bir arkada mstes na olmak zere benden baka kravatsz memur yoktu. Resim ekilmeden nce hemen yakamn kopasn ve ceketin st iki dmesini aarak sa elimi gsme soldum, kendimce b yk adam pozu aldm. Herhalde o gn kravatl olmaymn yaratt bir kompleks iindeydim. (1) Btn memurlar -Baktip Recep Bey mstesna olmak zere- nceleri bir tek odada otururduk. Birka ay soma me mur kadrosu geniletildiinde, iki odaya ayrldk. Recep Bey'in odas bizim odann karsndaki kk odayd. Kendi si orada tek bana otururdu. Bu odalarn bulunduu koridordan Meclis'in toplant sa lonuna girilirdi. Bu salon, tablas kuzeye ve aya gneye ba kan (T) biiminde olup tabla ksmnn iki yannda tahta mer divenlerle klan ve ahap direklere oturan dar ve uzun bal konlar biiminde birer loca vard. Bunlar, dinleyici localary d. Meclis toplantlarn, gazeteciler de buradan izlerdi. Top lant salonunun geni ksmnn orta gerisinde, duvara yaslan m birka basamakla klan bakank krss ve hemen nnde biraz daha alakta hitabet (konuma) krss, onun nndeki yerde ise tutanak ktiplerinin oturduu sra ve san dalyeler vard. Milletvekili sralan, yer darl yznden, krsnn he men dibine yakn bir yerden balayarak geriye ve yanlara do(1) zel dosyamda bulunan bu resmi agrandisma yaptrp byk bir tablo boyutunda caml ereve iinde armaan olarak Trkiye Byk Millet Meclisi Mzesi'ne sundum (1970).

7 1

ru dizilmi, aralarnda ancak bir insann geebilecei dar ge itler braklmt. Sz alan milletvekilleri konuma krss ne, bu geitlerden adeta syrlrcasma geerek ularlard. Toplant salonunun, Ulus Meydan tarafndaki koridorun iki yanndaki odalar, bizim kalemin bulunduu blmn ben zeri idi; nk bina simetrik yaplmt. O tarafn byk giri kapsndan Reis Paa, Bakanlk Divan yeleri ve milletve killeri ilerdi. Bu kapdan girilince soldaki ilk oda Reis Paa'nm odasyd. Onun yanndaki oda encmen (komisyonlar) odas olarak kullanlrd. Reis Paa, nemli toplantlar da bu odada yapard. Karlarndaki kk odalarda ise yaverler ve zel kalem bulunurdu. Bu kk odalardan biri de mescit ola rak kullanlrd. Binann nnde, istasyona inen caddede yaplan geit re simleri, bu yndeki iki balkondan seyredilirdi. Her Ankaral ve Ankara'ya giden herkes bugn inklap Mzesi olan bu binay ulusal bir tapmak gibi ziyaret etmeli dir ve kimi zaman ok byk tarihsel ilerin byle kk ve gsterisiz yerlerde baarldn grp bunun zerinde dn melidirler. XII. LKMECLS'N GECKMEL ANAYASASI Yl 1920. Gnlerden 18 Kasm Perembe, saat 13.35. Trkiye Byk Millet Meclisi 99. toplantsm yapyor ve yi ne nemli gnlerinden birini yayor. Bakanlk krssne, kinci Reis Vekili Hasan Fehmi Bey kyor. tzk uyarnca bir nceki toplantnn tutanak zeti okunup kabul edildikten, baz yasa nerileri komisyon lara gnderildikten ve kimi milletvekillerinin izin istekleri ka-

7 2

rara balanp Meclis'e gelen baz telgraflar da okunduktan sonra Anayasa zel Komisyonu'nun raportr, Burdur Mil letvekili Soysallolu smail Suphi Bey'in konumasyla Te kilat Esasiye Kanunu Layihas'mn (yani anayasa tasarsnn) grlmesine geiliyor. Bu grmeler Ulusal Kurtulu Sa vamn btn cephelerde hrn kanll ile srp gittii bir dnemde -bir ksm gizli orarurnlarda olmak zere- tam iki ay srecektir. Birinci maddesinde "Hkimiyet bila kayd- art mille tindir. dare usul, halkn mukadderatm bizzat ve bilfiil ida re etmesi esasna mstenittir" diye balayan 85 sayl Teki lat Esasiye Kanunu, Meclis'in ancak 20 Ocak 1921 tarihli 135. toplantsnn ikinci oturumunda kabul edilecektir. Bylece 23 madde ile bir geici maddeden oluan bu 85 sayl anayasa, Meclis'ten tam iki ayda kabilmitir. Bu iki aya ait Tutanak Dergileri'nin 4, 5, 6 ve 7. ciltlerinde yalnz anayasann gr lmesine ilikin sayfalarn toplam 242'dir. Ayrca gizli otu rumlarda da ok uzun grmeler yaplmtr. Btn cephelerde amansz bir savan srdrld bir srada anayasa zerindeki grmelerin bu kadar etin olma s ve uzun srmesi, bir ksm mebuslarn, stanbul'da bulunan padiah hkmeti ve Osmanl Anayasas karsnda byle bir anayasay kabul etmemek konusundaki direnilerinden ileri gelmitir. Onlarm dncesine gre Byk Millet Meclisi ge icidir; Osmanl Kanunu Esasisi zaten varchr. Geici Mec lis'in usulleri ise Nisabi Mzakere Kanunu ile belirtilmitir. u halde yeni bir anayasaya gereklilik yoktur. Bu direni iki ayda yenildi ve ilk anayasa yukarda belir tildii gibi 20 Ocak 1921'de kabul edildi. Aslmda bu yasann hazrlanp olgunlamas ve Meclis'e kabul ok daha uzun 73

rara balanp Meclis'e gelen baz telgraflar da okunduktan sonra Anayasa zel Komisyonu'nun raportr, Burdur Mil letvekili Soysallolu smail Suphi Bey'in konumasyla Te kilat Esasiye Kanunu Layihas'nn (yani anayasa tasarsnn) grlmesine geiliyor. Bu grmeler Ulusal Kurtulu Sa vamn btn cephelerde btn kanll ile srp gittii bir dnemde -bir ksm gizli otorumlarda olmak zere- tam iki ay srecektir. Birinci maddesinde "Hkimiyet bila kayd- art mille tindir. dare usul, halkn mukadderatm bizzat ve bilfiil ida re etmesi esasma mstenittir" diye balayan 85 sayl Teki lat Esasiye Kanunu, Meclis'in ancak 20 Ocak 1921 tarihli 135. toplantsnn ikinci oturumunda kabul edilecektir. Bylece 23 madde ile bir geici maddeden oluan bu 85 sayl anayasa, Meclis'ten tam iki ayda kabilmitir. Bu iki aya ait Tutanak Dergileri'nin 4, 5, 6 ve 7. ciltlerinde yalnz anayasann gr lmesine ilikin sayfalarn toplam 242'dir. Ayrca gizli otu rumlarda da ok uzun grmeler yaplmtr. Btn cephelerde amansz bir savan srdrld bir uada anayasa zerindeki grmelerin bu kadar etin olma s ve uzun srmesi, bir ksm mebuslarn, stanbul'da bulunan padiah hkmeti ve Osmanl Anayasas karsnda byle bir anayasay kabul etmemek konusundaki direnilerinden ileri gelmitir. Onlarm dncesine gre Byk Millet Meclisi ge icidir; Osmanl Kanunu Esasisi zaten vardr. Geici Mec lis'in usulleri ise Nisabi Mzakere Kanunu ile belirtilmitir. u halde yeni bir anayasaya gereklilik yoktur. Bu direni iki ayda yenildi ve ilk anayasa yukarda belir tildii gibi 20 Ocak 1921'de kabul edildi. Aslmda bu yasann hazrlanp olgunlamas ve Meclis'e kabul ok daha uzun 73

bir sre ald. Szn ettiim iki ay sadece yasanm grl mesiyle ilgilidir. imdi bunun evrelerini anlataym: Birinci evre: 18 Eyll 1920 gn Meclis'in 67. toplant snn nc oturumunda bu oturumu yneten ikinci Reis Ve kili Konya Mebusu Vehbi Efendi "Hkmetin beyannamesi var, okunacak" dedikten sonra ktip Bursa Milletvekili Mu hittin Baha (Pars) Bey nce u yazy okuyor: "Byk Millet Meclisi Bakanlna: . Bakanlar Kurulumun siyasal, sosyal, idari ve askeri g rlerini zetleyen ve idari tekilat konusundaki kararlarn kapsayan program Byk Millet Meclisime sunuyorum. Bu ilkelere dayanlarak hazrlanmas gereken yasa taanlarnn dahi yaknda sunulmak zere olduu bildirilir. Byk Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal." Grlyor ki, ayn zamanda hkmet bakam olan Mec lis Bakan Mustafa Kemal Paa beyanname (bildiri) ad al tnda kendi grlerini Meclis'e sunmak arzusundadr. Bu bil dirinin ikinci maddesi, gnmzn Trkesiyle yledir: "Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti, hayat ve ba mszln kurtarmay biricik ama ve erek bildii, halk em peryalizm ve kapitalizmin tahakkm ve zulmnden kurtara rak ynetim ve hkimiyetin gerek sahibi klmakla amacna eriecei kansndadr." Altnc madde de yledir: "Egemenlik balsz, koulsuz ulusundur. Ynetim hal kn kendi yazgsn dorudan doruya ve eylemli olarak ken disinin ynetmesi ilkesine dayanr." (Bu madde, somadan ilk anayasann birinci maddesi olacaktr) 13 Eyll 1920 tarihini tayan ve otuz bir maddeden olu-

7 4

an programn tmn buraya aktarmaya olanak yoktur. Bun larn hepsi okunup bittikten soma Bakan ve onun ardndan Ltf Bey (Malatya), bunun nce Anayasa Komisyonuma gnderilmesini neriyorlar. "Beyanname" veya "program" ad altnda Meclis'e sunulan bu belgenin ardndaki gerek amac sezen mukaddesat ve hilafeti Ali kr Bey (Trab zon) hemen atlyor ve "Bu, kanun deildir. Rica ederim" di yor. Yani, "Bu bir programdr, yasa nerisi deildir, yasalaamaz" demek istiyor. Maliye Vekili Ferit Bey (stanbul) sz alarak: "Tabii bu kanun deildir. Bkadar uzun bir kanun olamaz. nk iin de tekilata, anayasal hukuka ilikin blmler vardr. (...) Bun lardan her birinin bal bana ayrntl bir yasa olmas gere kir. Gerekli yasalar da her bakanlk zellikle hazrlamakta dr... Bu, hkmetin siyasal program niteliindedir." Ali kr (Trabzon) bu programn grme rayna otur masn engellemek iin hi ilgisi olmayan u szleri sylyor: "...Bu, yasa tasars deildir ki komisyona gnderelim... Hi bir ey sylemeyelim, kapansn gitsin bu mesele... Bugn d ncemiz ve biricik grevimiz memleketi kurtarmaktr ve bu nun iin cephede gerekli savunmay yapacak ve memleketi kurtaracak bir ordumuz vardr... Fakat askerimiz kayor. 1908 ihtilalinde bir ilke, bir ama olarak denildi ki: Vatan bizim canmzdr. Vatan savunacaz. Bunu bizim dnce bakmn dan ykselmemi, aydnlanmam vatan szcnn anlam n deil, kendisini bilmeyen halka bir ama olmak zere ver mek istedik. Zavall Mehmetik yolda gelirken 'Vatan bizim canmz' diye ark okudu. Fakat bunu hi anlamyordu... Ben Bolevizm akmna kar deilim. Fakat eskiden yaptmz gi bi bugnk dnyann geirmekte olduu byk devrimden et-

7 5

kilenmeyeceiz diye kimse konuamaz. Ynetimimizde de iiklik olacak, fakat bunu eskiden yaptmz gibi, yine tak lit ederek Ruslarn yaptna yahut Almanlarn yaptna ba karak yapacak olursak, memlekete ikinci bir bozgunculuk so kacaz. Biliyorum ki, Boleviklerin yneldikleri erek, insancldu ve izledikleri ama bizce bilinmektedir. Fakat zaten bi zim din kurallarmz bunu emretmektedir... Bu balcmdan eer memleketimizin ynetiminde yenilik yaplmak isteniyorsa, uzmanlar toplansn; halkn zaten alk olduu, hi deilse ruha bal bulunduu bir ilke halka alansn ve bu ilke uya rnca bir yenilik yaplsn ki direnme grmesin. imdiye dein halktan her zaman direnme grlmtr. nk halkn ruhu ve bal bulunduu mukaddesat gz nne alnmamtr." Maliye Vekili Ferit (Tek) Bey: "Yok efendim, bu Bole vik program deildir" diye iddetli bir k yapyor. Buna kar Ali kr: "Rica ederim, ben bugn mevcut cereyam sy lyorum" diyor. Bakan: "Eer bu bir programsa, burada tartlacak ve eletirilecek; yok yasa ise ilgili komisyona gnderilecek." Ali kr: "...Kanun deildir, program deildir, nk hibir ey deildir. O halde hibir ey sylemeyelim." Dr. Tevfik Rt (Aras) (Mentee-Mula): "Grme yntemi iin msaade buyurun, bir sz arzedeyim... Bu bir programdr ki konulacak btn yasalarn temeli bu programa gre olacaktr. Byle bir program hkmetin deil Meclis'in olur. Bu nedenle nce bir zel komisyon kurar orada incele riz, ondan soma gelir." Bu ksa konumadan sonra eitli nergeler veriliyor. Bunlar zerinde konuuluyor ve en sonunda bu programn ko misyona gnderilmesi ve bu i iin Meclis'in her komisyon-

7 6

dan er ye seilerek bunlardan oluan zel bir komisyon ku rulmas ve programn orada incelendikten soma yeniden Mec lis Genel Kuruluma gnderilmesi kabul ediliyor. ikinci Evre: Bu komisyon kuruluyor, bakanlna Yunus Nadi (zmir), raportrlne de smail Suphi Soysall (Bur dur) seiliyor ve program 18 Eyll 1920 tarihinde Meclis'in 67. toplantsnda zel komisyona gnderiliyor. Grmeler gizli oturumlarda da srp gidiyor. Bu oturumlarda kimi mil letvekilleri dnp dolap sz hilafet ve salatanat konusuna getiriyorlar. Bunun zerine 25 Eyll 1920 tarihli gizli oturum da sz alan Mustafa Kemal Paa konumalan srasnda un lar sylyor: "kide birde Meclisi linizin bu mesele zerinde mza kere ve mnakaa amas caiz deildir kanaatindeyim. Bugn, bu makam igal eden zat bu millet ve memleket iin hain bir adamdr (alklar). Msaade buyrunuz beyim, hain bir adam dr (alklar ve bravo sedalar). Meclisi linizde imdiye ka dar pek byk ve cidden tarihi cretler grdk. Maateessf imdi makam hilafet ve saltanat igal eden zat, bu millet iin hain bir adamdr. spat ettiniz ve bu milletin btn mukadde ratna btn manasyla vazilyed (el koymu) olduunuzu is pat ettiniz (...) Halife ve padiah sfatn taknm olan kimse nin bu milleti ifal, ifsad etmek iin bizzat itigal eyledii bir takm tekilat mefsedetkrne (bozguncu rgtler) vardr (...) Esir olan adam padiah olamaz. Hainane hareket ediyor. Bi naenaleyh bu mesele ile itigal caiz deildir." Mustafa Kemal Paa hilafet ve saltanat makamna kar konumam, dahas, bu makamn gerekliliini vurgulam, ancak orada oturan Padiah ve Halife Vahdettin'in ngilizler le ibirlii yaptn dnerek onu haymlkla sulamtr. Al77

t ay nce Meclis'in ilk ald gn de Vahdettin'in haymlm biliyordu, ama syleyemezdi. O tarihten soma geen olay lar padiahn tutumunu milletvekilleri gznde de az ok, ak seik bir duruma getirdii iin bu tonda konuabilmitir. Komisyona gnderildiini yukarda belirttiimiz prog ram, tam iki ay soma, 18 Kasm 1920 tarihinde, Meclis'in 99. toplantsnda zel komisyon raporu ile birlikte yeniden Mec lis gndemine girdi ve komisyonda "Tekilat Esasiye Kanun Lyihas" (anayasa tasars) ad ile daha nce belirtildii gibi iki ay sren etin tartmalardan soma Meclis'in 20 Ocak 1921 tarihli 135. toplantsnda kabul edilerek kanunlat. 85 sayl ilk anayasa budur. (*) Bu ilk anayasa 23 madde ve 1 ek maddeden olumakta dr. Byk Millet Meclisi ile ilgili ilk 9 maddesi gnmzn diliyle yledir: Madde 1- Egemenlik balsz, koulsuz ulusundur. Y netim biimi halkn kendi yazgsn dorudan doruya ve ey lemli olarak kendisinin ynetmesi temeline dayaldr. Madde 2- Yrtme erki ve yasama yetkisi ulusun tek ve gerek temsilcisi olan Byk Millet Meclisi'nde belirir ve toplanr. Madde 3- Trkiye Devleti, Byk Millet Meclisi'nce y netilir ve hkmeti "Byk Millet Meclisi Hkmeti" adn tar.
(*) Bu anayasa, yukarda belirtildii gibi, Meclis'in gerek ak oturumla rnda, gerek gizli oturumlarda ok uzun tartmalara neden olmutur. Bu konu da bilgi edinmek iin Meclis Tutanak Dergileri'nin saylarn aaya yazyorum: TBMM Zabt Ceridesi, Devre 1, cilt 4, s. 214-223; cilt 5 s. 291-292, s. 416-429, s. 448-453, cilt 6, s. 141-188, s. 295-305, s. 389-408, s. 414-438, s. 520-525, s. 558-583, cilt 7, s. 302-324, s. 353-382, s. 390-416. Ayrca TBMM Gizli Celse Zabtlar, cilt I, s. 130-140- zellikle Atatrk'n Padiah Vahdettin'i "haynlkla" sulad szler iin, s. 135-138.

7 8

Madde 4- Byk Millet Meclisi iller halkndan seilen yelerden olumutur. Madde 5- Byk Millet Meclisimin seimi iki ylda bir yaplr. Seilen yelerin yelik sresi iki yl olup yeniden se ilmeleri caizdir. Eski Meclis somaki Meclis'in toplanmas na dein grevini srdrr. Yeni seimler yaplmasna olanak bulunmazsa toplant dnemi yalnz bir yl uzatlabilir. Byk Millet Meclisi yelerinin her biri kendisini semi olan ilin zel vekili olmayp btn ulusun vekilidir. Madde 6- Byk Millet Meclisi'nin Genel Kurulu kasm bamda davetsiz toplanr. Madde 7- eriat kurallanmn yerine getirilmesi, btn ya salarn konulmas, deitirilmesi, kaldrlmas, antlama veban yaplmas, vatann savunulmas iin sava ilan gibi te mel hak ve yetkiler Byk Millet Meclisi'nindir. Kanunlarn ve tzklerin dzenlenmesinde halkn ilemlerine ve gerek sinimlerine en uygun fkh ve hukuk kurallar ile sayg ve dav ranlar temel olarak alnr. Bakanlar Kurulu'nun grev ve so rumluluu zel yasa ile belirlenir. Madde 8- Byk Millet Meclisi, hkmetinin blnm olduu daireleri zel yasa uyarnca kendisince seilen bakan lar araclyla ynetir. Meclis, yrtmeye ilikin konularda bakanlara yn verir ve gerektiinde onlar deitirir. Madde 9- Byk Millet Meclisi Genel Kurulu'nca sei len bakan, bir seim dnemi iinde Byk Millet Meclisi'nin bakandr. Bu kimlikle Meclis adna imza koymaya ve Ba kanlar Kurulu kararlarn onaylamaya yetkilidir. Bakanlar Ku rulu (yeleri) ilerinden birini kendilerine bakan seerler. Ancak, Byk Millet Meclisi Bakan Bakanlar Kurulu'nun da doal bakandr. 79

Bu dokuz maddeden sonra geri kalan 14 madde, yneti me, il, ile ve bucaklara, genel mfettilik konusuna ilikin kurallar; ek madde ise bu yasamn uygulanmasna ilikin d zenlemeleri ierir. Bu ek madde yasanm ayrca 4,5 ve 6. mad delerinin ancak yurdun dmandan kurtarlmasndan soma Byk Millet Meclisi ye tam saysnn te iki ounlukla karar verilmesi zerine yeni seimlerden balayarak uygula naca kuraln koymutur. XIII. LK MECLSTE'GEEN, BR KISMINA TANIK OLDUUM LGN OLAYLAR (*) Burada anlatacaklarm, objektif ve bilimsel yntemle ta ranm, siyasal ve sosyal ynden ilgin olarak deerlendiril mi olaylar olmayp, bu gen gzyle benim ilgin bulduum ve unutamadm olaylardr. 1920'de Meclis'e ilk kez memur olarak girdiimde he men dikkatimi eken durum, milletvekillerinin klk, kyafet, ya, kafa yaps ve grglerinin baka baka ve ok deiik oluuydu. Beyaz sarkl, ak sakall, cppeli, eli tespihli hoca larla prl prl niformal gen subaylar; yazma veya al sa rkl beyleri; klhl aalar ve kavuklu elebiler Avrupa ni versitelerinden yeni dnm, Bat kltryle yetimi, nokta bykl, Kuvay Milliye kalpakl genler, Meclis sralarnda yan yana oturuyorlard. Bilgileri ve yetime ortamlar ok deiik olan bu insanlar bir tek ama dorultusunda birlemilerdi: Vatan kurtarmak.
(*) ilgin olaylarn bir ksm da TBMM Zabt Ceridesi'nde ve 1980'de ya ymlanan TBMM Gizli Celse Zabtlan'ndan alnmtr.

80

Bu birlemeyi salayan kii de Anafartalar kahraman Mustafa Kemal Paa idi. Benim iin balangtaki en ilgin olay, Meclis'in ald nn ikinci gn, Mustafa Kemal Paa'nn, Milli Mcadele'nin nasl balad konusunda bilgi veren ve akama kadar sren konumas ve bunun sonunda Meclis'e kendisinin oku duu bir nerge olmutu. "era, Teri, tslamda ttifak Cumhur" gibi szleri ieren, ok adal Osmanlca ile yazlm bu nergeyi dinlerken o za man pek bir ey anlamamtm. zet olarak anladm uydu: Mustafa Kemal Paa btn devlet ilerine bu Meclis'in el koy masn ve bir hkmet kurulmasn istiyordu. Kimi milletve killeri ise buna yanamyorlard. Byk Millet Meclisi halinde toplandktan sonra, bundan niin kandklarn bir trl anlayamamtm. Bizim mdr yardmcs Tevfik Bey'e sorduumda: "Kolay deil. Bu, pa diaha ve stanbul'daki hkmete kar bir isyan mahiyetin dedir. Bu i yrmezse hepimiz aslrz" demiti. te benim kck grevimin bile o gnlerde ne kadar nemli olduunu o vakit ok iyi anlam ve dorusu bundan gurur duymutum. 1- Dr. Rza Nur Bey Olay: lk Meclis'in alndan on gn sonra 3 Mays 1920 gn, her bakamn ayr ayr seilmesi yoluyla ilk ulusal kabine kurulmutu. O zaman kabineye dahil olan Genelkurmay Bakanl iin yaplan seimde 130 ye den 129'unun oyunu Edirne Milletvekili Albay smet (nn) almt. Milli Eitim Bakanl iin yaplan seimde de Ham dullah Suphi'ye (Tannver) 65, Dr. Rza Nur'a ise 45 oy k mt. Bylece smet nn'ye en ok, Dr. Rza Nur'a ise en az oy km bulunuyordu. Hamdullah Suphi (Tannver) ve R-

8 1

za Nur Beyler salt ounluu salayamadklar iin 6 Mays 1920 Cuma gnk toplantda yeni bir seim yaplmas gerek ti. Hamdullah Suphi, Bakanla verdii bir yazyla adaylk tan ekildiini bildirdi. Tek aday olan Rza Nur Bey yeni se imde 128 oydan 60 oy alabildi. Bu zat, her zaman gergin yz l, ok az glen, sert yaradll bir kii olarak tannrd. Ken disini yresine saydrmak isteyen, marur denebilecek bir tu tumu vard. Krsye ktnda zenli pozlarla etkili konuma lar yapard. Milli Eitim Bakanl iin ilk oylamada 45, ikin ci oylamada ise 60 oy verilmesini kendine yediremedi. Byle ok az bir oyla nemli bir grevi kabul edemeyeceini bakan la bildirip ekildi. Buna karlk Meclis yeleri, "baka aday lar da bulunduu iin oylarn daldm, son oylamada ken disinin salt ounluu saladm" ileri srdler. Konumala rn ayrntlarna girmeyeceim. Baka aday dedikleri ilk oyla mada Rza Nur'dan daha ok oy alm, ancak salt ounluu salayamam olan Hamdullah Suphi idi. Hamdullah Suphi krsye kp durumu aklayc nitelikte bir konuma yapa rak kendisinin zaten adaylktan ekilmi olduunu bildirdi ve yle dedi: "Bu durum, benim ekildiimin yeterince gz n ne alnmamasndan doan bir zaaf olabilir. Ben diyorum ki, l kemizde siyasal yaam iinde gerekten iyi n kazanm, yurt severliini kantlam olan sayn arkadamzn (yani Rza Nur'un) ad etrafnda yeniden yaptmz bu tartma sonunda yce Meclisinize den bir grev vardr. Kendisine byk o unlukla gven bildirmektir." Bu neri Bakan tarafndan oya sunuldu ve kabul edildi. Bunun zerine, Rza Nur krsye ge lerek: "Bendenize i grmek iin yce Meclis'in byk, geni bir gveni olmas gerekiyordu. Baka trl i grmek olanak l deildi. Madem ki yce Meclis bu ounluu gsteriyor, pe-

82

kiyi, kabul ediyorum" deyip Milli Eitim Bakanl grevini kabul etti. Yeniden oylama yaplmad. Bandan sonuna kadar dikkatle dinlediim bu konumalar 6 Mays 1920 Cuma gn k toplantda, yani Trkiye Byk Millet Meclisi'nin ilk a lndan on be gn sonra oluyordu. lk kabine son yesinin se iminin de kesinlemesiyle bu tarih de tamamland (*). 2) lk Gnlerde Din Tartmas: lk Meclis 'te, o zaman "encmen" denilen Meclis komisyonlarnn says ve oluu mu saptanrken konu okullardaki retim sorununa geldi. 26 Nisan 1920 tarihli drdnc toplantda (yani Melis'in ald nn drdnc gn) Krehir Milletvekili Hoca Mfit Efen di okullarda ders izlencelerinin eriyye Komisyonu'nca de netlenmesi gerektiini uzun uzadya savundu. Meclis'teki be yaz sarkl milletvekilleri kendisini desteklediler. Trabzon Mil letvekili Ali kr Bey ise bu gre kar karak, "Efendim biz burada ders programlan yapmak iin toplanmadk" dediy se de tartmalar srd. Sivas Milletvekili Hoca Mustafa Taki Efendi Meclis Bakanl'na u nergeyi verdi. Gnm zn Trkesine evirerek buraya alyorum: "eriat ve evkaf ileri ile Adliye ve Milli Eitim Bakan lklar grevlerinin birbiriyle tam bir ilikisi vardr; okullarn ve medreselerin programlan bakmndan bu devlet daireleri birbirine zorunlu olarak baldr; bu nedenle eriat, evkaf, ad liye ve milli eitim konularnn yalnz bir tek komisyona ve rilmesi ileri oaltacandan eriyye Komisyonu ye says nn oaltlmasna karar verilmesini neririm." Antalya Milletvekili Hamdullah Suphi Bey bu neriye id(*) Bu anlattklarm TBMM Zabt Ceridesi, Devre 1, Cilt I. s. 202 ve s. 217'de de yer almtr. 83

detle kar karak, fizik, kimya, tarm gibi derslerin din ile, eriyye Komisyonu ile ilgili olmadm, bu komisyonun grevi nin yalnz din ileriyle snrl ve baml olduunu belirtti. Mustafa Taki Efendi, nerisini savunmak iin: "Efendim, imdiye dein bizi ilerlemekten yoksun brakan etkenlerden balcas din ile dnyann ayr dnlmesi grdr. (...) Biz din ile dnyay ayrrsak geri kalrz" dedikten soma, milli ei tim, adliye, evkaf, eriyye komisyonlar yerine bunlarn birle tirilip bir tek komisyon kurulmas nerisini, yani akas mil li eitim ve adliyenin tmyle eriyye Komisyonu'na balan masn yeniden ileri srd. Bunun kabul okullarn ve adalet mahkemelerinin kaldrlmas, bylece btn rencilerin med reselerde eitim grmesi, btn davalarn da eriyye mahke melerinde grlmesi demekti. Byle bir durum ise Trkiye'yi Merutiyet'ten, dahas Tanzimat'tan da geriye gtrmek olur du. Dman, vatann barna doru ilerlerken Meclis'teki ho ca milletvekillerinin daha drdnc toplantda bu ilerle u ramas, Bizans'm, dmeden nceki son gnlerinde kiliseler de "meleklerin erkek ya da dii mi olduklar" konusundaki tar tmalar ve mezhep kavgalarn anmsatyordu. Tokat Milletvekili Nzm Bey krsye gelerek, "Efen dim, biz buraya memleket felaket iinde diye kotuk, geldik. Bizim en byk grevimiz bu felaketin nne gemektir ve bu olmak gerekir. teden beri lkede var olan bir din ve dn ya sorununu buraya koymakla iyi bir i yapmyoruz. Onun iin rica ederim btn fikrimiz yurdun savunmas noktasnda younlamaldr" dedi ve ok alkland. Meclis ounluu bu konumay onaylad; hocalar daha ileriye gidemediler (*). (*) TBMM Zabt Ceridesi I, cilt 1, s. 74. 84

3) Padiaha Gnderilen Yaz: Dman bo durmuyor, Meclis'in kuruluunu boyuna Osmanllarn sultan ve btn Mslmanlarn halifesi olan padiaha kar bir isyan niteliin de gstererek Meclis'in asl amacn, yani ulusa kurtulma ve bamsz bir Trkiye olarak yaama amacm rtmek, hi de ilse glgelemek istiyor, her yoldan yararlanarak gizli kkrt malarn srdryordu. Trkiye Byk Millet Meclisi'nin 26 Nisan Pazartesi gnk toplantsnn saat 19.00'daki drdnc oturumunda izmit Milletvekili Sim Bey bu durumu akla yan u konumay yaparak halifeye bir ballk telgraf ekil mesini nerdi: "Arkadalarm! Meclisimizin kurulduu dakikadan ba layarak her vesile ile anl halifemiz hakkndaki ballm zn glendirilmesine almakta olduumuz, verdiimiz ka rarlarla, sylediimiz szlerle kantlanmtr. Bunu kukuya drecek bir zerrenin bile bizden kmadnda phe yok tur. nk amacmz, halifemizi tutsaklktan kurtarmaktr. Fa kat hi kukum yoktur ki dmanlarmz bizim buradaki top lantmzn erek ve amacm elbette ve elbette padiahmz efen dimiz hazretlerine ters ynde yanstacaktr. Bunda kuku duy mayalm. Biz toplanmamzn gerek nedenini, kendilerine olan sarslmaz saygmz ve kulluk balantmz, ahane lke lerini yabanclarn zulmnden kurtarma konusundaki kutsal savamzn niteliini kendilerine, ayaklarnn toprana (yk sek katlarna) en iten duygularla sunup bildirelim ve diyelim ki, biz senin kullarnz; amacmz, ahane kiiliinizin yaban clar elinde tutsak bulunmasndan doan zntmz gerei olarak sizi kurtanncaya dein alacaz. Btn almalar mz yalnz yksek padiahlmz uruna adamz, baka di leimiz yoktur. Sizi ve bizi sevmeyenlerin, padiahla uyruk-

85

lan arasna fesat sokmakta olan rezillerin amac, elbette bi zim en hakl davranlanmz size ters gstermektedir. Onun iin bakanlk divan, padiahlk katma bir telgraf eksin!" (*) Bunun zerine "Ne yolla gndereceiz?" diye sesler yk selmi, buna karlk olarak Srn Bey de: "Olanak bulunan aralarla yapalm, olana bulunan aralara bavuralm. Dmanlanmz hi olmazsa bundan z lrler. Hi deilse dmanlanmzda znt yaratalm" diye safa, hatta ocuka bir yant vermiti. Bizim kanmza gre Srr Bey'in padiahla kar bu an ballk gsterisinde i tenlik yoktu. Bundan baka, bu konumada bamszlktan, va tann kurtuluundan da hi sz almayarak, yalnz padiahn kurtulmasndan sz edilmiti. Bununla birlikte, propaganda ya ok nem veren Meclis, neriyi "kabul, muvafk" sesle riyle uygun grd. Bu neri uyannca padiaha gnderilmek zere Bakanlk Divam'nca hazrlanan ve 27 Nisan 1336 (1920) tarihini tayan yaz, 28 Nisan toplantsnn ikinci otu rumunda, yine Antalya Milletvekili Hamdullah Suphi Bey ta rafndan ok gzel ve etkili bir biimde okundu. Bunun Ba kanlk Divam'nca hazrland sylenmi ise de Meclis'in, Trk halkna ilk bildirisi gibi, Hamdullah Suphi Bey tarafn dan kaleme alnd ve Atatrk'n ynettii Bakanlk Diva m'nca gzden geirildii ve daha ilk cmlesine "ulusal ba mszlk" ilkesinin eklendii kesin bir gerektir. 29 Nisan Sal gn, leye doru Baktip Recep Bey be ni artarak iki sayfalk bir msvette uzatt. "Bu yaz padi aha gnderilecektir, ok dikkatle temize ek" dedi; bir de bi zim broda bulunmayan trden, kalnca ve parlak bir bo k(*) TBMM Zabt Ceridesi, Devre I, elit 1, s. 85. 86

t verdi. O zamanlar iyi cins kt sknts ekerdik. Broya dndm. le tatiline az vakit vard. Bunu rahat yazmak ze re masamn gzne koydum. Herkes yemee knca nce msvetteyi okudum. Yaz Recep Bey'in el yazs deildi. Bu nun Antalya Mebusu Hamdullah Suphi Bey tarafndan Mec lis krssnden okunan yaz olduunu anladm. Trkiye B yk Millet Meclisi'nin kararyla padiaha gnderilmek iin te mize ekilmek zere Recep Bey'in bana verdii yaz buydu. Byk Millet Meclisi ve Meclis Bakan Mustafa Kemal Paa kim, Osmanl devletinin padiah Vahdettin kim ve ben "Ankara Lisesi on birinci snf rencilerinden 787 numaral Mustafa Hfz Efendi" (Bu, benim okul knyemdi) kim, diye dndm bir sre... ok heyecanlanmtm. Son haddini bulan yrek arpn tlarm biraz yattktan sonra, msvetteyi temize ekmeye baladm. Yazy kdn n yz almadndan, arka yzne geerek tamamladm. Baktip Recep Bey ou kez yemeini odasnda yer, d arya gitse de btn memurlardan erken dnerdi. Ben yazy bitirdiim zaman o dnmt. Msvetteyi ve temizini gtr dm. Grr grmez: "Olmam; arkasna yazmayacaktn" de di. Ben "Baka kt yoktu" demek iin daha azm ama dan, "Bir kda smad diyeceksin; beklerdin ve benden bir kt daha isterdin" diye ekledi. Temize ektiim kdn ar kasna kaln krmz kalemle "Bu gibi mhim eyler kdn arka sahifesine yazlmaz" cmlesini yazd. "Arab ve Rum tarih" kelimelerini de tarih konacak yere ekledi. En eski ya zm kuralna gre, "ordu" kelimesi, bataki " e l i f t e n soma "vav"sz yazlrd. Fakat yeni imlada "vav"la yazlyordu. Ben yeni imla ile yazmtm. Bunu dzeltti. Balk olarak da en yu87

karya mrekkepli kalemle "Rikb- Refii Hazreti Hmayu na" (yani padiah hazretlerinin yce katma) szcklerini yaz d (Dzeltilmi olan bu belgenin fotokopisi aadadr) ve ba na iki temiz kt vererek: "Haydi bakalm, bunu yeniden yaz getir" dedi. Bu sert davrantan zldm sezmi olacak ki gnlm almak iin arkamdan "Aslnda senin kabahatin yok. Yazy da dzgn ve gzel yazmsn. Yenisini iki sahife ha linde daha gzel yazarsn" diye ekledi. Yazy ikinci kez temize ekip msvettesiyle birlikte g trrken, dzeltme gren iki yazy gtrmedim, o da unuttu ve sormad. kinci yazy okuyunca "Aferin, gzel olmu" de di. Aada kliesi grlen eski Trke yaz, benim yazdm dzeltme gren yaznn fotokopisidir. Asl, tarafmdan arma an olarak TBMM Mzesi'ne sunulmutur. Bugnk Trkeye evirerek aaya aktardm ve bu yazdaki "Kendi hkmetimizin idaresi altnda mutsuz ve fa kir yaamak, yabanc tutsakl pahasma elde edeceimiz hu zur ve mutluluktan bin kat yedir" cmlesi, ilk al konu mas ile, "istiklali tam" ilkesine oturmu olan Trkiye Byk Millet Meclisi'nin o ok umutsuz grnen dnemdeki tam ba mszlk inancnn ne kertede byk ve gl olduunu gs terir. Yaz yledir (*): Halife Hazretleri'nin yce katma Halife ve pek kutsal Hakanmz efendimiz: stanbul'un igali ve bunu izleyen ok ackl olaylar ze rine durumu inceledik ve yce saltanatnzn haklarn ve "ulu sal bamszlmz" savunmak ve salamak amacyla bu kez Ankara'da Byk Millet Meclisi halinde toplandk. Anado(*) Bu yaz, Byk Millet Meclisi'nin 28 Nisan 1920 gnk toplantsnda okunmutu. (TBMM Zabt Ceridesi, Devre: I, cilt: 1, s. 123-124.) 88

lu'nun dman salgm altnda olmayan her kesiniden gelen ve ulusa olaanst yetki ile grevlendirilen milletvekilleri, oybirliiyle aldklar bir kararla yksek katnza baz gerek leri arz etmeyi kendileri iin bir ballk ve kulluk borcu bildiler. Padiahmz; Yce kiiliinizce bilindii gibi sultanlk soyunuzun kut sal ve saygdeer atas olan Sultan Osman, ulusal tarihimizin mutlu ve uurlu bir gecesinde, ans kuaklardan kuaklara ge en bir d grmt. O dn kta zerine gvdesini sa lan ve altnda yz milyonluk bir lem barndran kutsal aa cndan artk btn dallar kesilmi ve ortada yalnz koca bir gvde kalmtr. O gvde Anadolu'dur. Ve onun kkleri, ok derin gitmek zere, bizim yreklerimizin iindedir. erefli dedelerimiz Rumeli'de kendi bana bir cihan olan lkeleri fet hedip alrken, ordularm bu Andolu topraklarndan arr ve uzak memleketlerin byk ana hatlarn, askeri yollarn g ven altnda bulundurmak iin yine Anadolu'dan halk getirir ve en nemli noktalara yerletirirlerdi. Bu halk ynlar Bosna-Hersek ve Mora ilerine kadar yayld. Basra Krfezi'ne kadar indirildi. Suriye, Filistin yollarnda taraf taraf yerleti rildi. Padiahmz; Yce saltanat tahtnzn erefli ve olduu gibi kalmas iin Anadolu halk yzyllardan beri baba ocaklarndan ok uzak sava yerlerinde can vermeyi kendisine en kutsal bir bor bil miti. Anadolu boald, Anadolu ykld. Fakat iklimlerden iklimlere uzayan hakanlnzn ycelik ve gll urun da her skntya, her felakete, seve seve katland. O bir toprak tr ki Macaristan ilerinden Yemen llerine kadar, Kafkas 89

eteklerinden Basra yallarna kadar kuak kuak uzayp giden saysz ehitliklerle kapldr. Ve o ehitlikleri her yerden ok imdi zgrlk ve bamszlk iin yeni bir kutsal halk sava yapan bu eski Anadolu verdi. Grkemli padiahmz; Islamn her bir yanda bozguna urayan bayraklar gelip onun ufuklarnda topland. Onun ufuklarnda kendine en son sma ve kurtulu yolunu arad. zmir'in igali zerine, a hane lkelerinin en bayndr ve en mutlu bir paras nasl ate le, yama ve boazlanmalarla batan baa harap oldu, bilirsi niz. Hibir hakka dayanmayan ve ulusumuzu son yurdunda k le yapmay ama edinen bu vahi akn zerine yce kalbini zin duyduu ac zntleri dnya basnna dorudan dorurya kendiniz bildirmitiniz. zmir igalini Adana facialar ve bu faicalan, Mara, Antep boazlamalar ve onu da felaket lerimizin en by olmak zere stanbul igali izledi. Soyun dan yetitiiniz ulus, binlerce yldan beri cihamn en grkem li tahtlarna sultanlar yetitirmi ve zgr yaam olan bir ulus niteliiyle bu durum karsnda ne yapabilirdi? Padiah ok zc bir sava sonucunda ordularn kullanmaktan ya saklanm ve yoksun grd iin kendi kendine silaha sarl d ve anavatan nerede saldrya uramsa oraya, dinsel ve ulu sal namusunu kurtarmak iin kotu. Padiahmz; Kafkasya'nn slam kahramanlar babalarnn ocaklarm kendilerinden yz kat gl bir dmana kar otuz yl kadn erkek savundular. Zavall Fas on yldr ki Fransz igalini ta nmyor ve silahn teslim etmiyor. Trablus bir avu kahramanyla ayn cenk iindedir. Bugn slam leminin her kesi si lahtan bsbtn yoksun bir durumda iken, zulm ve hyane90

tin boyunduruunu atmak iin ayaa kalkar ve isyan ederken Abbasi ve Fatmi halifeliklerinden, Seluk Trklerinden beri hemen bin yz yl aan bir zamandr bamszlk, zgrlk ve din uruna savaan byk ulusunuz, Asya'nn ve slamm bayrak taycs nderi olarak evrensel bir n olan ulusunuz, kurtuluunu canna susam dmanlarnn merhametinden bekler mi? Ycelerin ycesi efendimiz; Ulusal savunmamz kutsal padiahlk makamnza kar bir isyan gibi gstermek ve halk aldatmak iin durmadan alan hainler var. Onlar halk birbirine krdrmak ve dma nn yurdu ele geirmesi iin yolu ak brakmak istiyorlar. Oysa vuran da vurulan da hepsi sizindir. Hepsi size ayn de recede bal evladnzdr. Ulusal savunmamz, dmanlarn bayraklar babalarmzn ocaklarn stnden ekilinceye de in brakamayz. Her yeri byk hakanmzn dinsel ve Tan rsal akna grkemli ve heybetli bir kant olan stanbul ma betleri etrafnda dman askerleri gezdike, z vatann top raklan stnden yad adamlann ayaklan ekilmedike biz kut sal savamz srdrmek zorundayz. Yce Tam atalarnzn yurdunu koruyan, halife ve haka nn erefi ve bamszl iin uraan evlatlarnzla beraber dir. Kendi hkmetimizin ynetimi altnda mutsuz ve yoksul yaamak, yabanc tutsakl pahasma elde edeceimiz huzur ve mutluluktan bin kat yedir. Padiahmz; Yreimiz ballk ve kulluk duygusuyla dolu olarak tah tnzn evresinde her zamandan daha sk bir balant ile top lanm bulunuyoruz. Toplantsnn ilk sz Halife ve Padia hna ballk olan Byk Millet Meclisi, son sznn yine by91

le olacan yce katnza en byk sayg ve gnl eilmesi ile sunar. Padiaha yollanan zgn Osmanlca metin yledir: Halife ve Hakan Akdesimiz Efendimiz: stanbul'un igali ve bunu takip eden fecayi zerine vaziyeti tetkik ve hukuk- saltanat seniyyelerini ve istiklali millimizi mda faa ve temin etmek maksadyla bu defa Ankara'da Byk Millet Meclisi halinde itima ettik. Anadolu'nun dman istilas altnda ol mayan her kesinden gelen ve millet tarafndan selahiyeti fevkala de ile terhis edilen mebuslar mttefkan ittihaz ettikleri bir karar ile sddei seniyyelerine baz hakayk arz etmeyi kendilerine bir vecibe-i sadakat ve ubudiyet bildiler. Padiahmz; Malumu seniyyeleridirki, Hanedan- saltanat hmayunlarnn ceddi mbarek ve mbecceli olan Sultan Osman, tarihi millimizin mesut ve mteyammen bir gecesinde, hatras nesillerden nesillere intikal eden bir rya grmt. O ryann kta zerine glgesini salan ve altnda yz milyonluk bir lem barndran kudsi aacndan artk btn dallar kesilmi ve ortada yalnz muazzam bir gvde kal mtr. O gvde Anadoludur ve onun kkleri ok derin gitmek ze re bizim kalplerimizin iindedir. Ecdad kiramnz Rumeli'de ken di bana bir cihan olan ktalar fetih ve istila ederken ordularm Anadolu topraklarndan davet eder ve uzak memleketlerin byk ana hatlarn, askeri yollarm muhafaza ettirmek zere yine Anadolu'dan ahali celp ve en mhim noktalarda iskn ederlerdi. Bu halk kitlele ri Bosna Hersek ve Mora ilerine kadar yayld. Basra krfezine ka dar indirildi. Suriye ve Filistin yollarnda taraf taraf yerletirildi. Padiahmz; Tahtgh- saltanat seniyyelerinin eref ve bekas iin Anado lu halk asrlardan beri baba ocaklarndan ok uzak harp yerlerinde ifnay hayat etmeyi kendine en kudsi bir bor bilmitir. Anadolu bo ald. Anadolu viran oldu, fakat iklimlerden iklimlere uzayan hakan lnzn evket ve kudreti iin her mihneti, her felaketi cana minnet bildi. O bir topraktr ki, Macaristan ilerinden Yemen llerine ka92

dar, Kafkas eteklerinden Basra yallarna kadar kuak kuak uzayp giden namtenahi mehedlerle muhattr ve o mehedleri her yerden fazla imdi hrriyet ve istiklali iin yeni bir halk mcadelesi yapan bu eski Anadolu verdi. evketl Padiahmz; slamm her tarafta duar hezimet olan bayraklar gelip onun ufuklarnda topland. Onun ufuklarnda kendine en son penah ve ne cat arad, izmir istilas zerine memaliki ahanelerinin en mamur ve en mesut bir ksm nasl atele, yama ve ktal ile batan baa harap oldu bilirsiniz. Hibir hakka istinad etmeyen ve milletimizi son yur dunda duar esaret etmeyi emel edinen bu vahi akn zerine kalbi hmayunlarnn duyduu ac teessrleri cihan- matbuata bizzat tev di buyurmutunuz. zmir igalini, Adana fecayii ve bu fecayii Mara, Antep ktalleri ve onu da felaketlerimizin en by olmak zere is tanbul igali takip etti. Soyundan yetitiiniz millet, binlerce sene den beri cihamn en muhteem tahtlarna sultanlar yetitirmi ve hr yaam olan bir millet sfatyla, bu hal karsnda ne yapabilirdi? Pa diahn elim bir harp neticesinde ordularn kullanmaktan memnu ve mahrum grd iin kendi kendine silaha sarld ve nerede anava tan tecavze uram ise oraya dinini ve milli namusunu kurtarmak iin kotu. Padiahmz; Kafkasya'nn islam kahramanlar, babalarnn ocaklarn ken dilerinden yz kere kavi bir dmana kar otuz sene, kadn ve erkek mdafaa ettiler. Zavall Fas on senedir ki Fransz igalini tanmyor ve silahn teslim etmiyor. Trablus bir avu kahramanyla ayn cidal iindedir. Bugn slam leminin her kesi silahtan tamamyla mah rum bir halde iken, zulm ve hyanetin boyunduruunu atmak iin kyam ve isyan ederken, Abbasi ve Fatmi hilafetlerinden, Seluk Trklerinden beri hemen bin yz seneyi mtecaviz bir zamandr is tiklal ve hrriyet ve din iin gaza eden byk milletiniz, Asya'nn ve slamm alemdar diye cihanmul bir hreti olan milletiniz hals n canna susam dmanlarnn merhametinden bekler mi? 93

evketpenah Efendimiz; Milli mdafaamzn mbarek makam hmayunlarna kar bir isyan suretinde gstermek ve ifal etmek iin mtemadi alan ha inler var. Onlar milleti birbirine krdrmak ve dman ftuhatna yo lu ak brakmak istiyorlar. Halbuki vuran da vurulan da hepsi sizin dir. Hepsi ayn derecede sadk evladmzdr. Milli mdafaamz, d manlarn bayraklar, babalarmzn ocaklar stnden ekilinceye kadar terk edemeyiz. Her yeri, byk Hakanmzn ak dini ve ila hisine mutantan ve mehib bir delil olan istanbul mabetleri etrafnda dman askerleri gezdike, z vatann topraklan stnden yad adam larn ayaklan ekilmedike biz mcadelemizde devam etmeye mec buruz. Cenab Hak, atalann yurdunu koruyan Halife ve Hakannn eref ve istiklali iin uraan evladnzla beraberdir. Kendi hkme timizin idaresi altnda bedbaht ve fakir yaamak ecnebi esareti pa hasna nail olacamz huzur ve saadete bin kere mreccahtr. Padiahmz; kalbimiz hissi sadakan ubudiyetle dolu olarak tahtnzn etrafnda her zamandan daha sk bir rabta ile toplanm bulunuyoruz, itimainin ilk sz halife ve padiahna sadakat olan Byk Millet Meclisi son sznn yine bundan ibaret olacan sddei seniyyelerine en byk tazim ve huu il arz eder. 27 Nisan 1336 (1920)

94

4) ki Yasa Yasas Tartmalar: Hi unutamadm olaylardan biri de Trabzon Milletvekili Ali kr Bey tarafn dan, ikinin yasaklanmas konusunda Meclis'e sunulan yasa nerisinin dourduu tartmalardr. Bu neri Meclis'in bir ok komisyonlarndan gemi," er'iye Encmeni" ikinin s lamlkta zaten haram ve yasak olduunu, bunun iin bir yasa yapmann bile gerei olmadn, eriat kurallarnn uygulan masnn yeterli olacan raporla bildirmiti. Meclis alal drt ay olmutu. Byle bir yasaya kar olanlar vard. zellikle Maliye Bakam Ferit (Tek) Bey ok uzun, ak yrekli, ak szl, herkesin anlayaca dilde bir konuma yaparak byle bir yasann uygulama olana bula mayacam, buna polis yetimeyeceini, birok evin gizli mey hane olacan, oysa btenin paraya gereksinmesi olduunu, bunun Amerika'da bile uygulanamayacan, Bolevik Rus ya'da da yasaklanma dnlm ise de uygulama olanaksz l yznden vazgeildiim uzun uzun anlatt. Kendisiyle Ali kr Bey arasnda ok sert ve hakarete kadar varan sz d ellosu oldu. Sarkl hocalar krsye doru yrdler. Aslnda ok kibar, nazik ve yumuak bir zat olan Ferit Bey hi korkmad, ylmad, hepsine gerekli yantlan verdi. Ben, dinleyici locasna kan merdivenin tahta basama nda Ferit Bey'e bir ey olacak diye zlp titriyordum. Ferit Bey'e bir ey olmad, ama iki yasa nerisi oun lukla kabul edilerek yasalat. O gnden soma, ikiye dkn olduklann gizlemeyen milletvekillerinin: "Humler ikeste, cm tehiy, yok vcud- mey. Ettin esir-i kahve bizi hey zemne hey!", 97

yani "kpler krlm, kadehler bo, ikiden eser yok; hey za mane, bizi kahvenin esiri kldn" beytini yksek sesle syle yerek, ikinin yasak olduu Drdnc Murat dnemini anm sattklarn birka kez duydum. 5) Rasih (Kaplan) Hoca'nm Hindistan'a Gnderilmesi: Meclis kurulur kurulmaz propagandaya byk nem verilmi bir "irat" yani halk aydnlatmak iin propaganda komisyo nu kurulmu, nl gazetecilerden zmir Milletvekili Yunus Nadi Bey bu komisyonun bakan seilmiti. Meclis bildiriler yaymlyordu. lkenin her yanndan ge len kutlama telgraflar Meclis'te okunurdu. rnein ben bir ok belediyeden, ile kaymakamlarndan, Onbeinci Kolordu Komutan Kzm Karabekir Paa'dan, Konya Kadnlar Cemi yeti'nden gnderilip Meclis'te okunan telgraflar anmsyo rum. er'iyye Encmeni (Din leri Komisyonu) slam dnya sna seslenen bir bildiri yaymlamt. Ben bu bildiriden de bir ey anlamam, sadece istenen eyin, btn dnya Mslmanlarm bizim davamzla ve savamzla ilgilendirmek olduu nu sezmitim. Bu amala Antalya Milletvekili Rasih Hoca'mn Hindistan'a gnderilmesi sz konusu oldu. O srada Hindis tan ve Pakistan bamsz birer devlet olmayp henz ngiliz smrgesi idi. Kalemde kulamza geldiine gre Rasih Ho ca oralann Mslmanlarmdan para yardm da isteyecekti. Rasih Hoca kara top sakall, kaim sesli, fkeli yaradll bir kii idi. Kendi iimden, Hindistan'a daha yumuak huylu bi rinin gnderilmesinin daha iyi olacan dnm, fakat bu nu Tevfik Bey'e bile sylemeye cesaret edememitim. Rasih Hoca gitti ve aylar soma dnd. O zaman bamda98

ki beyaz sarn stnde ok enli, erit gibi parlak, yeil bir sarg grdm. Bir sre soma onu karp eski klna girdi. Oralardan ne kadar parasal yardm saladn bilmiyo rum. 6) Bolevik Rusya'dan Alnan Telsiz: Tarih: 11 Mays 1920 Sal. lk Trkiye Byk Millet Meclisi 14. toplantsn yapyor. Almas zerinden henz 18 gn gemi olan Meclis'i o gn ikinci bakan Erzurum Mebusu Celalettin Arif Bey ynetiyor. Sra gndemin beinci maddesine geldi. Bakan bunu "Efendim, Kzm Karabekir Paa'dan bir telgraf var. Bir genelge okunacaktr" diyerek Meclis'e bildirdi ve bakann yanndaki ktip, Bursa Mebusu Muhittin Baha (Pars) u telg raf okudu: "Byk Millet Meclisi Bakanl'na; Rus Halk Komiserlii Sovyeti'nden son defa elde edilen genelgedir: 1- Rusya ve Dou Mslmanlarma: Kolak ordularnn, Denikin ordularnn mahvolmasndan daha nemli bir sorun, b tn Mslman kavim ve uluslarnn uyanmas ve harekete gel mesidir. Dou'nun paylalmas iin balayan kanl savalarn sonu gelmek zeredir. Dnyann btn kavimlerini kendi bo yunduruklar altna alan ngiliz yamaclarnn kuvvetleri, se ferberlikleri yklmaktadr. Artk Rus byk devriminin darbe leri sayesinde dnyada, klelik ve tutsakln eski yaplan y klyor. Hkmetler uluslann eline geecektir. Rusya, almteriyle ve kan pahasna alan btn uluslara, dnyann tutsak uluslanna zgrlk kazandrmak iin erefli bir ban yapacaktr. Rusya bu kutsal amacn arkasnda yalnz deildir. Avrupa'nn, Dnya Sava yznden bitkin bir duruma gelmi olan ulusla-

99

rmm elleri bize inanmtr. Ayrca Avrupa'nn nl yamacla rna yzyllar boyunca tutsak olan byk Hindistan dahi kendi delegelerini seerek uursuz tutsakl ykarak ve Dou kavim lerini zgrle ararak kendi eliyle isyan bayram kaldr mtr. Yamaclarn aya altnda emperyalizm tuza yatmak tadr. Rusya'nn ve Dou'nun slamlar; o camileri, ibadet ev leri, okullar yklan ve haklan ellerinden alman insanlar, sizin dininiz ve gelenekleriniz, ulusal ve uygarlk hrriyetiniz serbest ve el srlmez bir durumda kalacaktr. zgr ve engelsiz ola rak ulusal yaamnz dzenleyiniz; buna hakknz vardr. Bil melisiniz ki, Byk Rus Devhm'nin Sovyetleri sizin haklannz btn gcyle koruyacakta-. Bu nedenle devrime ve onun yetkili hkmetine yardm ediniz. arkn Mslman halklan; Trkler, Araplar, ranllar, Hindular, kendi memleketleri, mal lan, hayatlan taksim ve harap edilmek zere bulunan kimseler yklan arlk tararndan dzenlenen stanbul'un zorla igali ant lamas yklm ve yok edilmitir. Rus Sovyet Cumhuriyetle ri, memleketinizin zorla igalini reddederek ilan eder ki, stan bul, Mslmanlann elinde kalacaktr. Trkiye'nin taksimine ve Trk topraklarnda bir Ermenistan kurulmasna ilikin olan antlama yrtlm ve yok edilmitir. Yine ilan ederiz ki, ran'm mahvedilmesine ilikin olarak yaplan antlama da yrtlmtr. Yamaclan, memleketinizi boyunduruk altna alan zalimleri reddediniz. Artk susulacak a geti. Memleketinizin efendi si kendiniz olunuz. Arkadalar, kardeler, dnyann tutsak uluslannm kurtuluunu bayraklara yazalm. 2- Byk Millet Meclisi Bakanl'na, Kolordulara, Mi ralay Refet Bey'e, Trabzon, Van vilayetlerine, Erzincan Mutasarnfl'na, 15. Kolordu Tmenlerine yazlmtr. 15. Kolordu Komutan Kzm Karabekir 100

Meclis'te Kzm Karabekir Paa'nn bu telgrafn dinle yen milletvekilleri, mrlerinde hi grmedikleri acayip bir nesneyi ilk kez gren ve o nesnenin etrafnda merakla halkalanan kk ocuklarn ruh haleti iine dtler. Meclis'in o gnk durumu ok renkli, sosyal ve psikolojik bir tablodur. Milletvekilleri bu telgrafa kar nasl davranacaklarm, ne gi bi bir durum alacaklarn bilemiyorlard. Uzunlu ksal konu malar yaplyordu. Meclis Bakan Mustafa Kemal Paa o gnk toplantda yoktu. Belki de cephedeydi. Bu telgraf zerine geen konumalarn, Meclis yelerin den dmisinin o zamanki dnya grn ve kltr dzeyini yanstan kimi blmlerini aaya aktaryorum: Hamdullah Suphi (Antalya) - Reis Beyefendi, nereden ge liyor efendim? Bakan - Efendim, Sovyetler'in telsiz telgraflarndan ge nelge olarak veriliyor ve Erzurum'daki bizim telsiz telgraf mz bunu alyor. Kzm Karabekir Paa da genelge olarak bi ze ve komutanlklara bildiriyor. Hamdullah Suphi - Yksek Meclis adna bir cevap ver mek gerekmez mi efendim? (Yeri malum deil sesleri). Ktip Muhittin Baha (Bursa) - Elde edilen tamimdir, di yor. Mfit Efendi (Krehir) - Ele gemi, bir zgleme ol mad iin cevap.istemez. Feyzi Efendi (Malatya) - Teekkrlerle dinlenilmitir. Tunal Hilmi (Bolu) - Bir teekkr yazlmaldr. Kime ya zlaca bellidir. Sovyet hkmetinin imzas var. Bu arada Reis gndemin baka bir konusuna geti. Hamdullah Suphi - Mademki telgrafn bizimle ilgili olan 101

bir yan var, niin Millet Meclisi bunun zerinde sz syle mesin, efendim? Bakan - Bekledim, bu konuda sz isteyen olmad iin baka konuya getim. Hamdullah Suphi - Memleketimiz kuku yok ki, Bolevizmin ne demek olduunu, amalan nelerdir, bunu ak ve seik olarak bilmiyor. Fakat bizim bilmememiz Bolevizmin snrlarmza gelmesine engel olmuyor. Bu hareket, btn Rus ya Mslmanlan arasnda yer yer toplanmalar, birlikler ve ye ni hkmetler vcuda getirdi; bundan Trk ordulan dodu; onlar Bolevik hareketlerine katldlar ve Rusya'da domu olan yeni byk devrimin bir ksmn da oradaki kardalanmz vcuda getirdiler. ok eskimi bir zaafmzdr. Biz ak lktan ekiniyoruz. Memleket Bolevizmi bilmiyor; Bolevik lik hakknda aydnlatlmamtr; aldatlmtr. "Boleviklikbu topraklara girecek olursa yamac olarak girecektir, tahrip edecektir. Yakacak, ykacaktr, geleneklerimize ve mukadde satmza sayg gstermeyecektir" diyenler var. Fakat akla malyz, Boleviklik nedir? renmeliyiz, hakknda yargya varmalyz. Belki yle deildir. Belki bizim iin gerek bir yar dmc geliyor. Bakalann topraklarmzdan kovmak iin bi ze destek bir kuvvet geliyor. Her tarafta az ok glkler iin deyiz. Belki onlardan yararlanarak dmanlanmz atacaz, milli birliimizi kuracaz. Onun iin bana gre Millet Mec lisi, Bolevikliin ana ilkeleri hakknda ak bir fikir elde et meli ve kendi grn belirtmelidir (...). man ediyorum ki memleketimizdeki saldrgan hain kuvvetleri kovmak iin bi zim en doal yardmcmz Boleviklerdir (Alklar). Besim Atalay (Ktahya) - Arkadalarm; bugn Osman102

l lemi, Anadolu, karlkl iki akmn birleme noktasnda bu lunuyor. Bunlardan birisi inanlarn, dinlerin doduu Dou'dur; br zulmn, saldrganln, zorbalarn belirdii Bat'dan ge liyor. Cell (Bayar) (Saruhan) - Uygarlk ad altnda... (Bravo sesleri). Besim Atalay - Biz Boleviklere yaknlamakla eriata daha fazla yaklayoruz. eriat diyor ki: "Dilenciler ve yok sullarn sizin mallarnzda hakk vardr." Ben teekkr telgra f ekilmesinden yanaym. zellikle bizden sz ediliyor ve bi zim gz bebeimiz olan stanbul'dan sz ediliyor ve bize da ha fazla satrlar ayrlyor. Ali kr (Trabzon) -(...) Dnelim. Biz Bolevik kuv vetinin ne olduunu bilmiyoruz ve bilmediimizi de Hamdul lah Suphi Bey pekl belirttiler. Onun iin imdi Meclis, Bol evik programnn ne olduunu bilmedii halde^ esasen pro paganda ile memlekette kamuoyu zehirlenmi olduu halde biz kalkar da Boleviklerle ittifak ettik dersek bunun memle ketteki kt etkisi bizim iin iyi olmaz (...). Evet ben de bili yorum. Cereyan iyidir, hakikaten emperyalizmi ykyor (...). Herhalde dncelerimiz Boleviklie kar yaplan propagan dalarla dolmutur sanyorum. Bu nedenle biz olumlu bir prog ramla halkn nne kmayacak olursak, sanrm ki, baz yan l anlamalara meydan verilir ve biz zarar grrz. Bakanlar Kurulu, Boleviklerle iliki kursun, anlasn ve olumlu esas lar iinde biz kendileriyle anlaalm ve her eyi yapalm. (Pek doru, hayhay, sesleri). Srr (zmit) - "stanbul sizde kalacaktr. Memleketinizin 103

efendisi siz olacaksrnrz; bundan sonra vatannzn bir ksmn dan Ermenistan'a bir yer ayrlmayacaktr" diye yaplan hita ba kar Meclisimizin duyarsz kalmas gerekten kadirbilmez liktir. Bize u hitabeyi yapan kurula teekkr borlu olmal yz ve teeldriirmz eylemli olarak gstermeliyiz (Alklar). Tunah Hilmi (Bolu) Hamdullah Suphi ve kr Bey bira derlerimizin nerileri gerekten derin dnlecek iki neridir. Meclis megul olursa nasl megul olabilecek? Bir sualdir. Cell (Bayar) (Saruhan) - Bakanlar Kurulu megul olacak. Meclis deil. Tunal Hilmi -(...) Bu bir nevi ar sosyalistliktir. O a r sosyalistlik ki, eriatmzda ararsanz orada da bulacaksnz. Kayna yine eriattan alnmtr. nsan tarak dileri gibi bir asldandr, diyen eriatmdr. Bunu daha ileriye vardracak olursak, her eyi kanaatimce sylyorum... Mfit Efendi (Krehir) - eriatta arlk yok. Tunal Hilmi - Her esas noktay eriatmzda buluruz. Mfit Efendi - eriat her zaman istiklal emreder. Tunal Hilmi - Hoca efendilerden ok istirham ederim. Ben ahsm adna sylyorum. nce kendi aralarnda bu ide oloji iin zel incelemede bulunurlarsa emin olsunlar ki nce bize, Meclis'teki arkadalarna ve soma br dindalarmza ok hizmet etmi olurlar. Ali kr (Trabzon) - Bu bilgi nereden almacak, rica ederim? Tahsin (Aydn) - nce bu konuda hkmet grn ak lamal, ona gre incelenmesi gerekir (Doru, doru sesleri). Ali kr (Trabzon) - (...) Ben Boleviklerle anlama me selesini sylemedim. (...) Hamdullah Suphi Bey, Meclis, Bol eviklik hakkndaki grn saptasn. Bir kanaat aklansn de104

misti. Ben dedim ki, kanaat oturulduu yerde olmaz; onlarn g rlerini, programlarn anlamaldr. Bu ii bu kurul yapamaz, bu kurul Boleviklerle temas edemez; temas etse etse ancak Ba kanlar Kurulumuz edebilir (...). birlii filan sz konusu deil dir. Arla kamayalm. Bilirsiniz ki bir zamanlar ingilizler de bize stanbul'un kaldm mjdelemiler ve gazetelerimiz bu nu alklamt. Ne oldu? Rica ederim. ok ileri gitmeyelim. Bakan - imdi efendim, nce sz konusu olan sorun, bu telgrafa bir teekkr yazlmasdr. Kabul edenler ltfen elle rini kaldrsanlar (Eller kalkar). Kabul edildi (*). Bylece Kzm Karabekir Paa'nn telsizle yakalayp Meclis' e ulatrd propaganda telgraf ii tatlya baland ve somaki tarihlerde Meclis Bakam Mustafa Kemal Paa i i lerimize mdahale ettirmeden, Ruslarla anlamann ve Milli Mcadele'de onlardan yararlanmann yolunu buldu. 7) Casus Mustafa Sagir Olay: Hintli ingiliz casusu Mus tafa Sagir esmer suratl, kk kafal, ksa boylu, gbekli, kaplumbaay andran bir tipti. lk gnler Ankara'da ok iti bar grd; soma casusluu ve Mustafa Kemal'i ldrmekle grevlendirildii ortaya knca ngilizlerin btn kurtarma a balarna ramen stiklal Mahkemesi'nce lm cezasna arp trld. Asld zaman ben Konya'da idim. 8) Ali kr Bey'in ldrlmesi: Kesin zaferden soma Byk Millet Meclisi Bakan Mustafa Kemal Paa vatandan dman kovan muzaffer bakomutan olarak halk ve ordu g znde ok byk bir saygnlk kazanmt. Kimi milletvekil leri onu ekemiyor, kimileri de Meclis'i datp diktatr ola candan korkuyor ve onu ypratmaya alyordu. (*) TBMM Zabt Ceridesi, Devre I, cilt 1, s. 256-261 105

Ankara'da "Tan" adnda bir gazete karlmaya balan mt. Sahibi Trabzon milletvekili, saltanat ve hilafeti Ali kr Bey, bunda ok sert eletiri yazlan yaymlyordu. Mec lis'te de kinci Grup yesi olarak ar eletiriler yapyordu. Bir gn Ali kr Bey ortadan kayboldu. Bunu Mustafa Kemal Paa'nm yakmlanndan bildiler. Meclis birbirine girdi. Hkmeti sorguya ekiyorlar, Ali kr'nn bulunmasn is tiyorlard. cra Vekilleri Heyeti Reisi (yani Babakan) Rauf (Orbay) Bey, Ali kr Bey'i bulma iin her eyin yaplaca n syleyerek ortal yattrmaya alyordu. Meclis ger ekten ok gergin gnler yaad. Birka gn soma Ali kr Bey'in lsnn Ankara'nn Dikmen taraflanna 7-8 km uzak bir yerde, uval iinde top raa gmlm olarak bulunduu, kendisinin, erkez Etem'den soma en nl ete reisi, (ilk zamanlar ordu dnda ki milli kuvvetlere ete denilirdi) olan Giresunlu Topal Osman Aa tarafndan ldrld haberi geldi. Meclis'te yine ok sert grme ve tartmalar oldu. Erzurum Milletvekili Hse yin Avni (Ula) Bey'in Meclis krssnden "Ali kr'ye k yan bilekleri keseceiz. O bilekler, isterse srmal paa bilek leri olsun" szleri hl kulamda nlar. Milli Mcadele'nin ok etin ve tehlikeli balang d neminde, zellikle Pontusu Rum etelerinin temizlenmesin de byk hizmeti gemi olan Osman Aa teslim olmad; e tesiyle birlikte Dikmen srtlanna ekildi. Kendisini izleyen "Muhafz Ktas" birlikleriyle giritii arpmada l olarak ele geti ve soma aslarak tehir edildi. O atma gnndeki youn silah seslerini hep duymu ve merakla izlemitik. 106

0 gnden sonra bir sre daha gergin olarak devam eden siyasal hava yava yava yatmaya balad. Zaten artk yeni seimlere doru bir rzgr esiyordu. 9) Yerli Kuma Kullanma Zorunluluu Tasars: lk Meclis'in ikinci ylnda yerli kuma giyme zorunluuna ilikin yasa tasarsnn grme ve tartmalar Tutanak Dergileri'nde ger ekten ilgin ve yer yer ok renkli tablolar halinde yer almtr: 1 Ocak 1921 tarihinde Konya Mebusu Kzm Hsn Bey Meclis'e bir yasa nerisi veriyor. Bunun zerine o gn uzun uzadya grmeler yaplyor. Konumalar sonunda Meclis, neriyi dikkate alp uygulanabilir bir duruma konulmas iin, ktisat Bakanl'na havale edilmesini uygun gryor. Bu nok ta Meclis'e oylanrken, Konya Mebusu Refik (Koraltan) "yal nz uyumamak artyla" diye baryor. ktisat Bakanl, bu neriyi Bakanlar Kurulu'na gnde riyor. neri orada grlp yeni bir biime konularak, ara dan alt ay getikten sonra, hkmet tasars biiminde Mec lis'e geri geliyor. Tarih 20 Haziran 1921, Byk Millet Meclisi'nin kurul mas zerinden 14 ay gemi. Cephelerde az ok durgunluk var. Sakarya yengisi ile sonulanacak olan Yunan taarruzu he nz balamam. lk Meclis, ikinci ylnn 40. toplantsn ya pyor. te bu toplantda, "yerli kuma giyilmesi hakknda ka nun tasans"mn -ktisat Komisyonu'nun buna ilikin raporu ile birlikte- grlmesine balanyor. Yedi maddelik tasar nn altmda o zamanki kabinenin bugn de tannp bilinen ye lerinden u imzalar var: cra Vekilleri Heyeti Resi ve Mdafaai Milliye Vekili Fevzi (akmak), Maliye Vekili Ferit (Tek), Maarif Vekili Hamdullah Suphi (Tanrver), Shhiye Vekili Dr. Refik (Saydam) ve iktisat Vekili Mahmut Celal (Bayar). 107

Bu tasarnn en nemli blm, birinci maddesiyle ge rekesidir. br maddeler ceza yaptrrmlanm ve uygulama ku rallarn dzenliyor. Tasarnn birinci maddesi, bugnk Trk e ile yledir" (*): "Madde: 1- Byk Millet Meclisi yeleriyle btn h kmet memurlar ve grevlileri, jandarma, belediye bakan ve yeleriyle genel meclis yeleri, okullarn kadn ve erkek retmenleri ve yatl okul rencileri yerli kumatan elbise giy mek zorundadrlar. Bu yasamn yaymland tarihte yabanc kumandan yaplm elbisesi bulunanlarn elbiseleri, bal bulunduklar dairelerin bakanlarnca damgalanarak zel bir deftere yazlacak ve bu elbiseler, eskiyinceye dein kullan lp giyilecektir." Uygulama gl ve hele ikinci cmlesindeki deyim bi imi bakmndan ocuka denebilecek derecede basit ve ro mantik olan bu maddenin ksa gerekesi, iktisadi bakmdan bugn de az ok geerlilii olacak lde ciddidir. ktisat Ve kili Mahmut Celal'in (Bayar) nerisi zerine Meclis'te oku nan gereke yledir: "lkemizde iptidai madde pek bol durumda bulunduu halde trl neden ve etkenlerle bunlar mamul bir duruma ge tiremiyoruz. Bu gibi maddeler zerinde Avrupa'da sregelen bunalm da ihracata engel olmaktadr. Anadolu'nun ou yer lerinde ilkel bir biimde de olsa, mevcut olan tesislerle doku nan kumalarn bugnk gereksinmelerimizi salayabilecei, yaplan incelemeden anlald. ptidai maddelerimizin en nemlilerinden biri olan yapa ve tiftiin mamul halde tke-

(*) Yerli kuma tasarsnn grme ve tartmalar iin baknz: TBMM Zabit Cerilesi Devre I, cilt 10, s. 428, cilt II, s. 13-26. 108

timi iin bu yerli dolormalanrmzn korunmas pek gereklidir. Hem bu amac elde etmek hem de darya akan paramzn ierde kalmasm salayabilmek iin aadaki yasa maddele ri dzenlenmitir." Bu gerekenin ardndan yasa tasars da okunduktan son ra grmeler yle balyor: Ragp (Ktahya) - Efendim, memlekette herkesin yerli kuma giymesi iin yasa koymak (...) lkenin yksek karla rna uygun olduundan, pek ok takdire deer. Ancak zm lenmesi gerekli birtakm sorunlar vardr. (...) Memleketimi zin pek ok yerinde halk yerli kuma dokuyor. Bu kumalarn byk bir ksm ilkel bir durumdadr. (...) kyller giyerler (Biz de kylyz sesleri.) Msaade buyrun rica ederim, kyller kendileri dokur, kendileri giyerler diyorum. Biz kyl deiliz demiyorum. Tunal Hilmi (Bolu) - Kyllere hakaret etmek istiyorsu nuz. Ragp (Ktahya) - Ben kyllere hakaret etmiyorum. Kendileri dokur, kendileri giyer diyorum. Yahya Galip (Krehir) - Canm kyller hakknda sz sylenmez mi? Ragp (Ktahya) - arlatanlk etmek isterler (szn ge ri al sesleri). Abdlkadir Kemali (Kastamonu) - arlatan kendisidir. Tunal Hilmi (Bolu) - arlatan diye kime sylyorsun, Meclis'e deil mi? Ragp (Ktahya) - Bana kylleri tahkir etti, diyenlere. Tunal Hilmi (Bolu) - Onlar da arlatan deildir. Ragp (Ktahya) - Peki szm geri aldm (...). imdi efendim kyllerin giydikleri kuma nemli bir miktar tutu109

yor. Memleketimizde kan kuma miktarndan bunu kara cak olursak geri kalacak olan miktar memur ve retmen s nfnn tmne ihtikr yaplmakszn gerek fiyatyla verile bilecek mi? Besim Atalay (Ktahya) - neden iplie kadar her eyi Avrupa'dan almak uygun mudur? (...) Birdenbire yksek sa nayi kurulamaz. Herhalde el tezghlarndan balayacaksn, ondan soma yava yava fabrikalara varacaksn... Yerli kuma a ne olmu? Bunlar giyelim efendiler. ktisat Vekili Mahmut Celal (Bayar) (Sanman) -(...) G ryorum ki esas bakmndan bu yasaya kar olan hibir kim se yoktur. Yalnz uygulama olana konusunda duraksyorlar. Ben bir iktisat vekili sfatyla arz ediyorum ki, sunduum bu kanunun uygulanmasnda duraksama imkn yoktur... Malat ya'da yaplm bir fabrika var, ylda yz elli bin metre kuma yapyor. Dnya sava srasnda orduya 2.5 milyon metre ver mitir. Buna benzeyen fabrikalanmz vardr. tiraf ederiz ki herkesin ince zevkini karlayacak nefis biimde deildirler; fakat bilgi istee baldr. Bugn malmza istek gsterilirse gelime olur. (...) Bu nedenle bunun kabuln teklif ederim... Bu genel grmeler yeterli grldkten soma maddele rin grlmesine geiliyor. Hakk Hami (Sinop) - imdi efendim bu yasa maddesi yalnz memurlar iin olmad, Osmanl uyruklu herkes yerli mal kuma giymekte zorunlu klnmaldr. Bunu salamak h kmetin grevidir. Ali kr (Trabzon) - ktisat Vekili Beyefendi burada aklamalann en nemli blmn ihmal ettiler. Bu konuda hkmetin iktisat politikas nedir? Avrupa kuman yasakla yacak myz? Yerli kuma retimi iin hkmet monopol m 110

yapmak istiyor? Kiilerin eline mi brakyorsun? Ne yapacak bunu anlayamyorum. (...) Cebri olarak halkn bir ksm ze rine sen unu yapacaksn, bunu yapmayacaksn demek caiz de ildir (Bu kanuna ihtiyacmz var sesleri). Efendi, bu milletin ruhundan domaldr. Bunu size arzedeyim (Dodu, dodu sesleri). Sleyman Srr (Yozgat) - Maddeye "Her snf memur lar iin resmen kabul edilmi rnek gereince" fkrasnn ek lenmesini neriyorum. Nafiz Bey (Canik- Samsun) - Efendim (...) Bu yasa bu gne kadar gecikmitir. (...) Ben her eyden nce Avrupa ku malarnn memlekete ithalinin kesin olarak yasaklanmasn neririm. O vakit hemen memleket iindeki retim oalacak, hatta memleketin ihtiyac kendi kendine salanacaktr. Refik (Koraltan) (Konya)- Maddenin olduu gibi kabu l tarafls olmakla birlikte kanun uygulanmasnda basan sa lanabilmesi iin herhalde bunu koruyacak bir gmrk tarife sinin Meclis'e getirilmesi gereklidir. ktisat Vekili M. Celal (Bayar) (Sanman) -(...) Bu, ya knda yksek kurulunuza gelecektir. Abdlkadir Kemali (Kastamonu) - (...) Maddeye Byk Millet Meclisi yeleri de konmu, baka bir maddede ise ce za var. Bu ceza biz Meclis yeleri iin sz konusu edilmemi. u halde bu maddeden Meclis yelerini bsbtn kaldrmak uygun olur. (...) Bir de damgalama meselesi ok tuhaf. Elbi semi bir boha iinde elime alp gtreceim, filan yerde dam galattracam. Bu memurlar iin de bakalan iin de pek tu haftr. Dr. Abidin (Lazistan-Rize) - Avrupa'dan kumalar geti rip fantezi eyler ile yaayacamza byle kaba eylerle ya111

sayalm. Bu kravatn ne lzumu var. Soma efendim Abdlkadir Kemali Bey dediler ki, Byk Millet Meclisi azalarn mecbur klmayalm. Ben mecbur klalm diyorum. Evvela biz numune olalm, evvela biz gelelim, ayakl, kebeli, abal, a hslar olalm: Herkes bizi grsn ve biz herkese nc olalm. Hatta tek rnek (giyelim)... Sim (zmit) - Soma asker zannederler. smail Remzi (sparta) - Reis Bey, Abidin Bey kravatan imdi krsde karsn boynundan (Kravatn kar sesleri). Dr. Abidin (Lazistan-Rize) - te kravatm karyorum (Yaa sesleri, alklar). Bir daha giymeyeceime namusumla sz veriyorum. Hseyin Avni (Ula) - Kanunlar uygulanabilir durumda olmal. Uygulanamayan yasalar kanunsuzluk dourur. (...) Bu ahlaki mesele kanunla olmaz. ktisat Vekili Mahmut Celal (Bayar) (Saruhan) - 30 yl nce balasaydk memleketin eitli yerlerinde yzlerce fab rika olurdu. Musa Kzm Efendi (Konya) -(...) Kanunun olduu gi bi kabuln teklif ederim. ktisat Encmeni Raportr Halil brahim (Antalya) Geri cezaya Byk Millet Meclisi yeleri girmiyorsa da bu yasada onlarn da bulunmas gereklidir. Kendini bilen bir ve kilin kamuoyuna kar yerli mal giymesi zorunludur. ktisat Vekili Mahmut Celal (Bayar) (Saruhan) - Ali k r Bey, iktisat politikamzn ne olduunu sordular. ktisat po litikamzn zellikle sanayiye ilikin blmnde lkemizin himaye usulnde yryebileceini ve bundan baka kurtulu aresi olamayacan bildirmitim. Bunu tekrar ediyorum.

112

Tunal Hilmi (Bolu) - Yaasn yerli mal, yaasn yerli ma l. Grmelerin yeterlilii iin nerge veriliyor ve kabul ediliyor. Grltler arasnda birinci madde kabul edildikten soma ceza meselesine geiliyor ve ok uzun tartmalar yap lyor. 1 Ocak 1921 tarihinden, 23 Haziran 1921 tarihine dein eitli gnlerde uzun sre tartlan bu tasan en sonunda ebinkarahisan Mebusu Ali Sururi Efendi'nin nerisi zerine Adalet ve ktisat komisyonlanna gnderiliyor. Mazhar Mfit Bey banyor: "Uyumamak artyla." ktisat Vekili Mahmut Celal (Bayar) (Saruhan) - Bende nize bu kanunu tevdi ederken uyumamak artyla tevdi buyur mutunuz. imdi komisyona da uyumamak artyla yollama nz rica ederim (ivedilikle sesleri). Bylece bu tasan "uyumamak artyla" komisyonlara gidiyor ve orada bir daha hi uyanmamacasma rahat bir uy kuya dalyor. Hibir eyden haberi olmayan Mehmetik ise bu srada cephelerde sava srdryor ve byk tehlikeli dman taar ruzunun kara bulutlan ve onlann arkasmda Sakarya utkusu nun (zaferinin) klan, ufuklarn pek az gerisinde bulunuyor du. 10) stiklal Mar'nm Kabul: Trk devleti iin bir istik lal mar hazrlanmas dncesi teden beri mayalanyordu. Sonunda istiklal mar gftesinin (metni) yazlmas iin Milli Eitim Bakanl'nca yanma ald ve gelen metinler n se imden geirilerek birkama Trkiye Byk Millet Meclisi'ne sunulmasna karar verildi. Karesi (Balkesir) Milletveki li Hasan Basri Bey (antay) o gnk ikinci oturumda bir ner113

ge vererek stiklal Mar gftesinin Antalya Milletvekili Ham dullah Suphi Bey (Tannver) tarafndan okunmasn istemi ti. Ancak o gn daha nce Trkiye Byk Millet Meclisi Ba kan Mustafa Kemal Paa ikinci toplant yl a konumas n yapt ve Meclis'e 23 Nisan 1920 tarihinden o gne dein yaplm olan ileri ve bundan soma yaplmas gerekenleri an latt. Paa bakanlk krssnde yerini almca Genelkurmay Bakan ve Bat Cephesi Komutan, Edirne Milletvekili smet Paa (nn) bir sylev vererek cephedeki durum zerinde bil gi verdi. Daha sonra birka milletvekili Meclis'in ikinci top lant ylnn almas dolaysyla kutlama niteliinde konuma lar yaptlar. Bakanlk krssnde bulunan Mustafa Kemal Pa a, stiklal Mar'nm gftesinin Hamdullah Suphi Bey tarafn dan Meclis krssnden okunmasn isteyen Hasan Basri Bey'in nergesini oya koydu, nerge kabul edildi. Hamdullah Suphi (Tannver) krsye gelerek henz yazan aklanmayan bugnk istiklal Marmzn gftesini konuma krssnden coku ile okudu. ki gn soma, 12 Mart 1921 gn, ikinci otu rumda Maarif Vekili (Milli Eitim Bakan) Hamdullah Suphi (Tannver) istiklal mar yanmasma katlanlar zerinde ak lamalar yapt ve sonuta air Mehmet Akif (Ersoy) tarafndan yazlm olan metin Hamdullah Suphi Bey tarafndan tekrar krsde okunarak byk alklarla kabul edildi (*). 11) "23 Nisan"n lk Yldnmnde Milliyeti ve Mu kaddesatlar: Bilindii gibi; her yl 22 Nisan' m leden son ras ve 23 Nisan gnnn tm ulusal bayram olarak kutlanr. Bu gnlerin ulusal bayram olduu, 27/5/1935 tarih ve 2739 sayl kanunun 2/B maddesinde yazldr. Byle olmakla bir(*) TBMM Zabt Ceridesi Devre 1, cilt 9. s. 81-90 114

likte, 23 Nisan'm bayram olmas ok daha eski bir tarihten, 23 Nisan 1921'den gelir. Anlataym: Tarih, 23 Nisan 1921. Gnlerden cumartesi, Trkiye B yk Millet Meclisi'nin toplanmasnn birinci yl dnmndeyiz. Meclis gndeminde Saruhan (Manisa) Milletvekili Refik evket (ince) ve on bir arkadann bir yasa nerisi, bir de el Milletvekili evki Bey'in bir nerisi var. Her ikisinin amac da birbirinin ayn: 23 Nisan gnnn ulusal bayram olmasn istiyorlar. el Milletvekili evki Bey, nerisinde yle diyor: "Byk Millet Meclisi Yksek Bakanl'na; Hayat ve bamszlmzn korunmas iin Trk ulusu nun savat byk devrime rastlayan 23 Nisan 1336 (1920) gnnde Byk Millet Meclisi kurularak ulusun yazgsyla il gili ilere elkoymu bulunduu mutlu bir gn olduundan, halkn yreinde yceltmek iin bu tarihin resmi gnlere gi ren bir bayram gn olmasn neririm." Refik evket (nce) ve arkadalarnn yasa nerisi de har fi harfine yle: Madde 1 - Trkiye Byk Millet Meclisi'nin ilk yevmi kad olan 23 Nisan yd milliyedendir. Madde 2 - Tarihi kabulnden muteber olan ibu kanunun icrasna B. Millet Meclisi memurdur. 23 Nisan 1921 'de yani ilk toplantsndan tam bir yl son ra, Trkiye Byk Millet Meclisi'nde bu nerilerin grl mesine balanyor. Bakanlk makamnda Birinci Reis Vekili Hasan Fehmi Bey oturuyor. lk sz Konya Milletvekili Vehbi Efendi alarak yle ko nuuyor: 115

Vehbi Efendi (Konya) - Efendim, ulusal amacmza ula mak iin balang saylan bugn, gerekten bizim ulusumuz iin mutlu bir gn olacaktr (nallah sesleri). Fakat gerek ga yemize ulamamz, dmanlarmza gcmz gsterip, zel likle zmir'e o mbarek bayramz diktiimiz gnde olacak tr (O da baka bir gn, sesleri). Efendiler, bu gibi bayramlar ulusun yreinden doar. D grnyle, nmayi yapmak la bayram olmaz. Byle nmayilerle ulusun mnevi gcn kuvvetlendirmek, desteklemek istersek, bunlar geicidir. Bun larla glendirilemez, rica ederim. inizde bir tek Hristiyan yoktur. Ezan Muhammedi okunuyor da katiyen aldr etmi yoruz. Eer ulusun gcn arttrmak, moralini ykseltmek is tersek, onu itikat noktasndan yukar kaldrmak aresine ba kalm. Yahya Galip (Krehir) - O bakadr efendim. Vehbi Efendi (Konya) - Nasl baka? Bugn nmayile re nem verilmez, bu konuda yaplacak bir ey yoktur. Ulu sumuz milli amacm tam olarak elde ettii gn yreinde ger ek bir bayram yaatr. Rica ederim, byle kanuna ne ihtiya vardr? Feyzi Efendi (Malatya) - Geen yl Ankara'ya sekiz sa atlik yerde sava oluyordu. Biz burada znt ile oturuyorduk. Hamdolsun bu yl askerlerimiz daha ileri gitmitir. Vehbi Efendi (Konya) - Efendiler, bayram, gsteri bir ey yapmaz. Syleyeceim budur efendiler. Feyzi Efendi (Malatya) - Kutsal gnleri takdir etmezsek o gnlerin deeri kalmaz. Yahya Galip Bey (Krehir) - Hoca Vehbi Efendi hibir vakit doru dnmyor. Msaadenizle syleyeceim, eer si116

zin fikrinizi bu ulus tam olsayd, bu Meclis toplanmazd. Bu, yle bir ulusal bayramdr ki, bunun zerinde hibir bay ram dnlemez. Millet kurtulu ve mutluluk beratn o gn almtr. (...) Hoca efendi hazretleri, bugn gkteki melekler bile yceltiyor, siz ne iin yceltmek istemiyorsunuz? (...) Si zi buraya gnderenler ngilizler idi. Siz buraya kendiliiniz den gelmediniz. Bakan - Rica ederim, Yahya Galip Bey. Yahya Galip Bey (devamla) - Bu bir gerektir efendim. Efendi hazretleri buraya ingilizlerin vastasyla ve ayn zaman da zel trenle gelmitir. Hamdi Namk Bey (zmit) - Ben de ahidim. Tunal Hilmi (Bolu) - Evet ngilizler gndermiti. (id detli grltler). Yahya Galip Bey (devamla) - Ne patrd ediyorsunuz efen diler? Benim szm dinlemek zorundasnz. Ben kimseye ha karet etmiyorum. Ne vakit byle bir milli bayram olur, mem leketin sevinli anlar olur, bunun iin "ahlak slamiye" so karlar... Her gn her firsattan yararlanarak temcit pilav gibi bunu sylemekten ne kar? Ben anlamyorum. Mahmut Celal (Bayar) (Saruhan) - (...) Btn insanln hain ve rezil dman olan ngilizler son hilafet makamna da saldrdlar. Papaz Fru adnda bir casus, ne yazk ki, bugnk padiah avucunun iine alm. Neet Bey (stanbul) - O da onun gibidir. Kahrolsun. Mahmut Celal Bey (devamla) - Efendiler, her gerei ak olarak sylemek zaman gelmitir. (...) Biz tutsakl ke sin olarak reddediyoruz. Bamsz olarak yaadk ve yaaya caz. Bu bizim hakkmzdm Rica ederim bu, btn slamlar iin byk bir gn deil midir? (Hayhay sesleri). 117

Ali kr (Trabzon) - Efendiler, nileriniz gergin, beni sknette dinleyiniz. (...) Vehbi Efendi ve yce arkadalar ulu sun semenleri tarafndan buraya gnderilmilerdir. (...) Sa nyorum ki, biz kutsal savamzn daha bandayz. Boynu muza taklmak istenen tutsaklk halkasn atmak istiyoruz ve atacaz. Fakat bugn m, yarn m, bir yl soma m, onu Al lah bilir. (...) i btn ulus yapt halde bu basan dorudan doruya bize mi aittir? Mesela bir ordunun baans bir kumandana m ait olacak? Meclis'in kendi kendine: "Ben bu ii yaptm, 23 Nisan'da bu rada toplandm gn iin bugn bayram yapyorum; bug n siz de bayram yapn" demesi uygun deildir sanyorum. Feyzi Efendi (Malatya) - Pek yanl sylyorsunuz. Ali kr Bey (devamla) -(...) Duygusallkla urama yalm. Birtakm duygusal gsterilerle vakit geirmeyelim... Muhittin Baha (Bursa) - Efendim, 22 Nisan ile 23 Nisan arasndaki fark dnmek, bugnn milli bir bayram gn olup olmadna dair kesin karar vermek iin iyi bir l olur. 22 Nisan'da, bize hyanet etmi, yksek Halifelik ve Saltanat makamna tecavz etmi bir adam (yani Sultan) ve onun tak m vard. Ulus baszd. (...) Ulus burada 23 Nisan'da ilk s zn syledi ve bu ulusal davaya atld, yoktan bir ordu kar d. Dalan halk bir araya toplad. Milletin bana musallat olan Halifeyi orada yalnz brakt. Mslman lemini ve hal kn buraya balad. (...) Bu nedenle yalnz Trklerin, yalnz Anadolu'nun deil, btn slam leminin hayatm, gelecei ni kurtaracak bir ulusun temellerini 23 Nisan'da att, efendi ler; (Bravo sesleri ve alklar) (...) Biz bugn milli bayram yapmakla erefi kendimize zglemiyoruz. Biz ne yaptk? Yapan ulustur.

118

Mfit Efendi (Krehir) - (...) Efendiler, bugnn bir mil li bayram olmas gereklidir. ki gn nce Afgan Elisi Sultan Ahmet Han' karlamak iin gitmitim. O zat demiti ki, "El li yedi gndr 23 Nisan'a yetimek iin menziller aarak ge liyorum; beni Tanr bunda baarya ulatrd iin sevinli yim ve Afganistan'n Mslman halk da sevinlidir" diyor. te slamn milli bayram olan bugn kutsallatrmal ve bu gn her bayramdan daha saygdeer olarak kabul etmeliyiz, efendiler (iddetli alklar). Refik evket (Saruhan) - (...) Koca tarihi canlandrmak eref ini, koca bir tarihi yeniden yaatmak grevini zerine alan Meclisimiz, bugn elbette ve elbette deerlendirecek ve kutsallatracak ve bunu torunlarna yadigr brakacaktr. Buna inandm iindir ki, Yksek Kurulunuza, bu nerinin oybir liiyle kabuln teklif ettim. (...) Sayn Kuruldan bu nerimin oybirliiyle kabuln rica ediyorum. Refik (Koraltan) (Konya)- (...) Efendiler, 23 Nisan tari hinden nce dmanlarmzn bizim iin srekli olarak syle dikleri "Trk ulusu bamszla layk deildir" szn, ite bu byk gne ulamakla yalanlyoruz ve bunu bugnk top lant zmlemitir. Bugnn yad milliyemizden biri olmak zere kabuln rica ederim. Tunal Hilmi (Bolu) - Efendim, milli bayramdr. Trke olsun. Abdlkadir Kemali (Kastamonu) - Efendim, milli bayram olsun. Bakan - Efendim, milli bayram olarak dzeltilmesi tek lif ediliyor. Kabul edenler ltfen el kaldrsn. Kabul edildi. Efendim, kanun teklifinin btnn kabul edenler el kaldr sn. Kabul edildi. Efendim, imdi kabul ettiimiz kanun gere119

ince (bugn resmi tatil olduundan) pazartesi gn toplanl mak zere oturumu kapyorum.(*) 12) Seim Sistemi Tartmas: Anayasa grmeleri s rasnda en uzun, en nemli ve en sert tartmalar, seim siste mi, kyl ve halk konusu zerinde olmutur. Anayasa zel Ko misyonu Raportr smail Suphi Soysall, kylye ve halka ilikin olarak hazrlad tasary Meclis'in 18 Kasm 1920 ta rihli 99. toplantsnda ilk kez u szlerle sunuyor: "Arkadalar; bize 'halklk program' ad altnda hk mete yaklak olarak bundan iki ay nce gnderilmi olan ve tarafnzdan kurulmu zel Komisyonca Anayasa n Tasa rs' ad altnda yksek Meclisinize sunulan yasa tasarsnn grmelerine bugn balyoruz. Bu an memleketimizin y netim ve siyaset tarihinde, hi kukusuz, olaanst bir andr. lkenin drt bir yan atee verilmi olduu bir srada, be-alt cephede birden savatmz bir srada, Yksek Meclisini zin bu kadar nemli bir yasa tasarsn grmeye balam ol(*) Yasa nerisi, grme ve tartmalar iin baknz: TBMM Zabt Ceri desi, Devre I. cilt 10. s. 70-74 12 Eyll 1980 darbesinden sonra Org. Kenan Evren' in bakanlndaki Mil li Gvenlik Konseyi kard bir yasa ile 23 Nisan Ulusal Egemenlik Bayram'n resmi bayramlar arasndan kard ve o yl bu bayram resmi olarak kutlanmad. Bu, byk bir tarihsel yanlg ve gafletti. 18 Nisai 1981 tarihinde yazdm bir yazda ulusal egemenliin kuruluunu hie sayan bu davran eletirmi ve uma rm torunlarmz 23 Nisan gnn yeniden resmi bayram olarak kabul eder de mitim. Temsilciler Meclisi kurulduktan sonra yelerden Erzincan Temsilcisi Kur. Alb. Abdlbaki Cebeci bu yoldaki eletiriden esinlendiini bildirerek Meclis'e bir nerge verip 23 Nisan Ulusal Egemenlik Bayram'n yeniden resmi bayram ve tatiller arasna konulmasn istedi; bu istek Temsilciler Meclisi'nce kabul edil di ve tasan onaylanmak zere Milli Gvenlik Konseyi'ne yolland. Konseyde Ba kan Org. Kenan Evren'in bu tasary nemsemediini gsteren szlerine karn yasa tasars onayland ve bylece bir yl atladktan sonra 23 Nisan Ulusal Ege menlik Bayram yeniden resmi bayramlar arama girdi. 120

masndan dolay ben, sizinle birlikte kendimi mutlu sayarm. Byle bir ana eritiim iin Tann'ya hamd kr ederim" (1). zel Komisyon Raportr'nn Meclis Genel Kurulu'na bu szlerle sunduu 21 Ekim 1920 tarihli raporun altnda sa dece Komisyon Bakan izmir Mebusu Yunus Nadi ve rapor tr Burdur Mebusu smail Suphi Soysall'nm imzalan vard (2). Bu raporun seim sistemiyle ilgili 4. maddesi harfi har fine yledir: "Byk Millet Meclisi, iller halknca, meslekler erbab (yani her smf halk) temsil edilmek zere, dorudan doruya seilen yelerden oluur" (3). Anayasa zel Komisyonu'nun raporunda bu maddeye ilikin u gereke pek ilgintir: "Byk Millet Meclisi yelerinin her vilayette meslek er bab temsil edilmek zere seilmesi -ki bu yntem ile hem hal kn imdiki iki dereceli seimden dorudan doruya tek de receli seime gemesi, hem de genel refahn ve lkenin ba yndrlk ve esenliinin salaycs olacak biimde, alanlann ve emekilerin tmnn temsil edilmesi ve bylece de halk snflannn kendi ihtiyalan ile dorudan doruya uramas gibi yararlar elde edilecei- dnlmtr. Bu yntemi ger ekletirecek Seim Kanunu ile Byk Millet Meclisi'ne her ilden, imdikine oranla birka kat fazla sayda mebus seile ceinden, Meclis, bu kalabalk ile ancak sayl bir sre kong re halinde toplanarak i ve d politikada dncesini ve ge nel yn belirttikten soma, onun yerine, yasama ve yrtme erkine sahip kk bir Meclis srekli olarak alacaktr." (4). (1) TBMM Zabt Ceridesi, Devre 1, cilt 5, s. 363. (2) TBMM Zabt Ceridesi, Devre 1, cilt 5, s. 369. (3) TBMM Zabt Ceridesi, Devre 1, cilt 5, s. 370. (4) TBMM Zabt Ceridesi. Devre 1, cilt 5, s. 369. 121

Grlyor ki, zel Komisyon'un nerisine gre seim tek dereceli olacak ve bu seimde btn halk snflan temsil edil mek suretiyle byk bir ra kurulacak; o ra, belirli zaman larda toplanp politikaya yn verecek ve dalacak; yasama ve yrtme erkine sahip kk bir Meclis ise memleket ilerim yrtecektir. Meclis'e sunulan taandaki "mesleki temsil" deyiminden anlalan budur. Bu konudaki tartmalardan nemli blmleri, Tutanak Dergileri'nden alarak aaya aktanyorum: Dr. Abidin (Lazistan-Rize) - Sayn arkadalar; imdiye dein rnei grlmemi gl ve btn anlamyla ulus iin hayatm feda edecek olaanst bir Meclis kurduk (...) Ola anst iler grmemiz lazmdr. Fakir halka bu hakk, yani mesleki temsili vermeliyiz (...) Kyl diyor ki: "Senin hak lan yoktur; nk benim sayemde bydn, benim sayemde geldin bama sivrildin, bela oldun. Onun iin bana brak. 600 yldr beni idare ettiin zaman ne yaptn? Yol mu yaptn? Be ni mi dndn? Beni brak, kanlan da kaldracam, imen difer, elektrik, tramvay yapacam; snmak iin kalorifer de yapacam. Bu byk ve olaanst Meclis bana bu hakk ver mezse, nankrlk etmi olur ve millet bunu zorla alr (5). Mehmet kr (Afyonkarahisar) - Az ok herkes eme iyle geinir; bir ifti, bir doktor, bir esnaf emei ile geinir, ksacas u gznzn nnde grdnz snf hep emeiy le geinir. Bu emee dayanmak lazmdr. Memleketin btn ykleri alanlar zerine yklenmitir ve onlann omuzlan zerindedir (6). Feyzi Efendi (Malatya) -(...) Emekilere emeki hakk(5) TBMM Zabt Ceridesi, Devre I, cilt 5, s. 410. (6) TBMM Zabt Ceridesi, Devre I, cilt 5, s. 411. 122

n veriniz. Aylak, uyuuk, bo duran adamn burada yeri yok tur (...) Madem ki ulusun gerek temsilcisi olarak bir kurul ar yoruz; emekiler de gelecek, ift srenler de gelecek. Evet, bugn onlar da gelecektir. Ben ok ifti biliyorum ki, bu if ti yz paraya sryor, bin kt yz paraya kryor. Evet im diye dein onlarn hakk verilmedi. Zaten bizim ektiimiz ne dir biliyor musunuz? Herkesin hakkn vermedik, zulmeyledik. O zulmdr ki ki bizi ykt (7). Hulusi (Afyonkarahisar) - Vastasz seim, genel oy de mektir. Bundan birok tehlike doar. Bylece halk yeniden aldatm oluruz. Burada aalar Meclisi yapmayp herhalde halk temil iin mesleki temsil kabul edilmelidir. Fakat bir kyde on tane yumruklu kartal bulunur (8). leriki grmelerde ebinkarahisar Mebusu Mustafa Bey sz alarak halk; 1) aydnlar smf (yani memurlar, emek liler, avukatlar); 2) kinci snf (yani eraf ve ileri gelenler, sa rkl hocalar, tccarlar); 3) nc smf (yani emekiler) ol mak zere snfa ayryor ve yle konuuyor: "Birinci, ikinci tabakalarn geimini salayan ve bin tr l zahmet ve eziyete katlanarak Hazine'yi dolduran, dmamn top gllelerine gs geren ve byk ounluu tekil eden, nc tabakadr. Benim kanma gre, halklk ile kastedi len halk bu nc tabaka halk olacaktr ve bu kanunda sz konusu olan da bu tabaka (yani snf) olmak gerekir. imdi g rme konusu olan mesleki temsil srf bu nc tabakann hakkn korumaya ilikin sistem demektir" (9). Yahya Galip (Krehir) - Birinci maddede diyor ki: H(7) TBMM Zabt Ceridesi, Devre I, cilt 5, s. 415. (8) TBMM Zabt Ceridesi, Devre I, cilt 5, s. 417. (9) TBMM Zabt Ceridesi, Devre I, cilt 6, s. 121. 123

kimiyet kaytsz artsz milletindir. Bunu biz mi veriyoruz, yoksa alm mdr? (Almtr sesleri). Ben diyorum ki, millet kendi egemenliini kendisi almtr. Biz vermiyoruz. Bunla rn haklarn korumak iin mi mesleki temsili kabul ediyoruz? Onlarn haklan zaten korunmutur (deildir sesleri) (10). Yunus Nadi (zmir) - (Anayasa zel Komisyonu Baka n) Mesleki temsil, memurlan ortadan kaldrarak, yerine di er memur olmayan adanlan koyacak deildir. Mesleki tem sili kabul etseniz de, elbette memleket ierisinde bir idare ola cak ve o idare birtakm adamlar tarafndan ynetilecektir; o adamlar memurlar snfn yine tekil edecektir. Mesele idare deildir. Mesele, imdiye dein yrrlkte olan "hkmetin hkimiyet zihniyeti" yerine "halkn egemenlii zihniyetim" koymaktadr (11). Halil brahim (Antalya) - Bir kimsenin bakasn, azle ve veklet vermeye yetkili olmak zere vekil yapmas mmkn deil mi? Emin olun seim olaca zaman kimse gelmiyor. Doksan defa seim yaplyor, gelmiyor. Kim mebus olursa ol sun diyor. Onun iin aalardan birine veklet veriyor. (...) K sacas benim dnceme gre zaten imdi uygulanmayacak olan bu yasann grlmesi... Dr. Abidin (Lazistan-Rize) - Sayn kardeler; olaanst durumlar karsnda olaanst zamanlarda, olaanst unu tulmaz byk iler yaplyor. Biz hl kendimizden korkuyo ruz. Yani kendi mevkiimizden, kendi oturduumuz yerden kor kuyoruz. Aman terk etmeyelim. Buras pek tatl geldi. Mesleki temsil esasna dayanan tek dereceli seime ili-

(10) TBMM Zabt Ceridesi, Devre I, cilt 6, s. 122. (11) TBMM Zabt Ceridesi, Devre I, cilt 6, . 122. 124

kin 4. madde zerindeki tartmalar bylece uzayp gidiyor ve en sonunda 30 Kasm 1920 tarihli 160. toplantda zmit Me busu Hamdi Bey'in "Bugn iin uygulanma olana bulun madna inandm 4. maddenin tasandan kanlmasn ne ririm" biimindeki nergesi oya konuyor ve kabul edilerek se im sistemine ilikin 4. madde anayasa tasansmdan kanlyor ve iki dereceli seim sistemi eskisi gibi kalyor. 13) ehzade Abdlmecit Efendi'den TBMM Bakanl n a Gnderilen Mektup: 24 Aralk 1337 (1921) Cumartesi gn Meclis'in yapt gizli oturumda, Bakanvekili Dr. Ad nan (Advar), Veliaht ehzade Abdlmecit Efendi'den Mec lis Bakanl'na bir mektup geldiini, bunun zerine yapla cak grmelerin gizli oturumda olmasn oya koydu ve bu neri Meclis Genel Kurulu'nca kabul edilerek gizli oturuma baland. Abdlmecit Efendi'den gelen mektup okundu. Ne ya zk ki, milletvekillerinin yazd Gizli Tutanak Dergisi'nde yalnzca "ehzade Abdlmecit Efendi'nin mektubu okundu" tmcesi var, mektubun metni yok. Ancak somaki baz konumaclann szlerinden bu mektubun, Osmanl soyunun atas sa ylan Sleyman ah'n mezannm bulunduu yerin Trk ulu sunca dman elinden kurtanlmas dolaysyla Trkiye Byk Millet Meclisi'ne bir teekkr mektubu olduu anlalyor. lk sz Mustafa Kemal Paa'ya verildi. Paa krsye ge lerek u ksa konumay yapt: "Arkadalar; ehzade Abdlmecit Efendi Hazretleri bun dan nce de bir iki mektup gndermitir. Ancak o mektuplar dorudan doruya benim ahsma ait idi ve ierii ak ve ke sin anlatml olmaktan ok, mehul sygalan ile doluydu. Ben kendisine bir arac ile gnderdiim haberde,' Benim ahsmn hi nemi yoktur ve benim ahsmla iliki kurmak hibir ya125

rar salamaz. Soylu kiiliinizle ulusumuzun temsilcisi olan Byk Millet Meclisi'ni tanmalsnz ve ancak Meclis'le ili kide olmalsnz' dedim. Bugn gelmi olan mektup doru dan doruya Byk Millet Meclisi Bakanl'nadr ve ieri inde de duyduunuz gibi, Meclisimiz 'Meclisi Kebiri Milli' deyiiyle kutlamak suretiyle ifade olunmutur. Buna kar ya placak ilemi gizli celsede grmek uygun olur sanyorum." Gizli oturum balad. Mektubu ve Mustafa Kemal Paa'nn konumasn dinleyen hoca ve hac milletvekilleri, zel likle lyas Sami Efendi (Mu), Vehbi Efendi (Konya), Emir Paa (Sivas), Hoca Feyzi Efendi (Malatya), Hoca Tevfik Efen di (ankr) bu mektuba bir yamt verilip teekkr edilmesini istediler. Buna karlk Hsrev Bey (Trabzon), Osman Bey (Rize), eref Bey (Edirne), Celal Nuri Bey (Gelibolu), Hoca Mfit Efendi (Krehir) mektuba yant ve teekkr yazlmasna kar ktlar. eref Bey (Edirne) uzunca konumasnn bir yerin de yle dedi: "Efendiler; 16 Mart 1919 tarihinde alt yz yl btn Trk ve islam imann yaatt istanbul igal oluyorken ve si zin oradaki vekilleriniz (yani istanbul Mebusan Meclisi'ndeki yeler) srklenirken bu ehzade Efendi nerede idi? zmit karsnda sizin yolladnz inanl Anadolu evlatlar ngiliz lerle arprken ve Mehmetiin kurunu ngiliz'in kalbine girdii vakit stanbul hastanelerine gidip (onlar) kutlayan bu Efendi idi; imdi size mektup yazan Efendi. Efendiler; siz dayan (azim) ve inancnzla buraya top landnz ve bir varlk yarattnz, ama Taymis muhabirine sal tanatn veliaht adna 'Sevr Antlamas'n uygulamaktan ba ka are yoktur' diyen yine bu Efendidir." 126

Mustafa Kemal Paa da son konumas srasnda yle de . . -. . "Demin arzettiim zel iliki srerken (Abdlmecit Efen dimin) Anadolu'ya gelmesini nerdim. Bana verdii yantta, 'Ben burada baz siyasal ilikiler iinde giriimde bulundum. Bunlarn sonucunu bekliyorum' diyordu. Efendim, bunlarn olu mer Faruk Efendi nebolu'ya gelmiti; ben kendisini geri yolladm. Onun geliinin babas nn yahut kaynbabasnm onayyla olup olmadn bilmiyo rum. Bir 'Saltanat Cemiyeti' kurulmu stanbul'da; baz be lirtileri Anadolu'ya da yaylmaya balamt. Tam byle bir zamanda bir ehzadenin oraya gelmesini uygun bulmadm. di:* ikincisi de kiisel olarak mer Faruk Efendi'yi tanrm. Bana baz mektuplar yazmt ve kendisiyle yakndan temas ta bulunan baz arkadalarla da haber gndermiti. Bana yaz d mektuplarda diyor ki: 'Ben oraya geliyorum. Ben oraya gelir gelmez, benim durumumu imdiden saptaynz ve ben buradan birtakm insanlar getireceim ve benimle birlikte ka lacaklardr.' Dorudan doruya gtt ama halife ve padi ah olmak... Bunun mmkn olamayacan kendisine syle miler. Bunu kafasna koymu. Oysa mer Faruk Efendi'yi buraya getirmek halife ve padiah yapmak sz konusu deil di. Belki de birok karklklara neden olacakt. 'En iyisi, g revinizi stanbul'da yerine getirirsiniz' demitim. Yalnz ona demiler ki, gider gitmez bir olup bitti yaparsm ve millet her eyi unutur, byk gsterilerle seni padiah yapar; o da buna gvenerek benim onaym almakszn gelmi ve gerekten nebolu'ya kt zaman, derhal stanbul'a haber vermi. An lalyor ki, Padiahm ve babasnn onayyla gelmitir." Mustafa Kemal Paa'nm konumasndan soma da gr127

meler srd. Konumalar bitince Bakanla iki nerge sunul du. Beyazt Milletvekili Dr. Refik Bey (Saydam) nergesin de yle diyordu: "Trkiye Byk Millet Meclisimin ehzade Abdlmecit Efendi Hazretleri tarafndan gnderilen mektuba yant ver mesine gerek yoktur. Ak oturumda ve 'Meclis'e gelen yaz lar' arasnda okunup gndeme geilmesine karar verilmesini neririm". Bu nerge oya sunuldu ve reddedildi. nk daha nce hocalardan kimileri bu durumun ilk ak oturumda g rlmesini istemilerdi. Bylece Abdlmecit Efendi'nin mektubu, henz kaldrlmam olan saltanat ve hilafetin yara rna propaganda arac olarak gazetelere geecekti. Herhalde gizli oturuma katlanlarn ounluu bunu uygun grmedi ki, nerge kabul olunmad. kinci nerge Gelibolu Milletvekili Celal Nuri Bey'in idi. Bunda yle deniliyordu: "Grmenin yeterliini ve bu mektuptan yalnz gizli oturumda alnan bilgi ile yetinilmesini neririm." Bu nerge oya sunuldu ve oy ounluuyla kabul edile rek grmelere son verildi. (*) 14) Vahdettin'in Bir ngiliz Zrhlsyla stanbul'dan Ka mas ve ehzade Abdlmecit Efendi'nin Halife Seilmesi: Trkiye Byk Millet Meclisi 18 Kasm 1922 Cumartesi gn k toplantsnn drdnc oturumunu gizli olarak yapt. Ba kanlk krssnde, kinci Bakan Dr. Adnan (Advar) yer al mt. Bundan nceki gizli toplantmn tutanak zeti okunduk tan sonra bakan ilk sz, Bakanlar Kurulu Bakan Hseyin Rauf Bey'e (Orbay) verdi. (*) TBMM Gizli Celse Zabtlar Devre I, cilt 2, s. 522-527. 128

Rauf Bey: "Efendim, 17.11.1338 (1922) tarihinde stan bul'dan Refet Paa'dan bir telgraf aldk, onu okuyorum" di yerek u telgraf okudu: "Vahidddin Efendi bu gece saraydan ayrlmtr, istan bul Komutan ve polis mdrn soruturma yapmak ve ge rekli nlemleri almak zere saraya gnderdim. Alacam bil gileri ayrca sunacam. Vahidddin, byk bir olaslkla ba mabeyincisi ve birka yakn ile birlikte ingilizlerin yardmy la ortadan kaybolmutur. (...)" Bundan soma Rauf Bey 17.11.922 tarihli Refet Paa'dan gelen baka bir telgraf okudu: "General Harrington'dan im di aldm mektubu ve iliikteki bildiriyi sunuyorum. Mektup rnei yledir: 'Bir rneini iliikte sunduum resmi bildirisinde syle dii gibi, Vahidddin kendisini ngilizlerin korumaclna teslim ederek bir ingiliz sava gemisiyle istanbul 'dan ayrlm tr.' Bildiri ise yledir: Resmen aklanr ki, Padiah (Oysa saltanat 1 Kasm 1922'de Trkiye Byk Millet Meclisi'nce kaldrlm, Vah dettin'in zerinde yalnz halifelik kalmt) bugnk durum so nucunda zgrlk ve yaamn tehlikede grdnden btn islamlarn halifesi kimliiyle ingiliz korumacln ve ayn zamanda stanbul'dan baka bir yere gtrlmesini istemitir. Kendisinin istei bu sabah yerine getirilmitir. Trkiye'deki n giliz kuvvetlerinin bakomutan General Sir Charles Harring ton, Padiah' almaya giderek bir ingiliz sava gemisine kadar kendisine elik etmi ve Padiah gemide Akdeniz Filosu Ba komutan Amiral Dudrook tarafndan karlanmtr. Ingilte129

re'ninyksekkomiservekili SirNevilHendersonPadiah' ge mide ziyaret ederek Kral Beinci George'a bildirilmek zere arzularn sormutur. Beraber gidenler unlardr: Bayaver mer Yaver Paa, Hadaka Kumandan Kaymakam (yarbay) Ze ki Bey, Esvapba Kk brahim Bey, Berberba Mahmut Bey, Seccadeciba brahim Bey, kinci Musahip Mazhar Aa, nc Musahip Hayrettin Aa, Bahekim Reat Paa, Vahdiddin'in olu Erturul Efendi." (Bu telgraf okunduktan son ra milletvekilleri "Allah kahretsin!" diye bardlar.) Daha sonra Bakomutan Gazi Mustafa Kemal Paa im zasyla stanbul'daki Refet Paa'ya yazlan telgraf ve bundan gelen yantlar okundu. Bunun ardndan da birok milletveki li konuma yapt, yeni halife seilebilmesi iin eskisinin ha lifelik yetki ve unvannn alnmasna, yani halifelikten ka rlmasna karar verildi. Veliaht Abdlmecit Efendi'nin halife seilmesi nerildi. Seilecek halifenin Anadolu'ya getirilme si sz konusu edildi. Bunun zerine Mustafa Kemal Paa uzun bir konuma yaparak ngilizlerin artk stanbul 'da egemen du rumda olmadklarn bilmeleri gerektiini belirttikten soma, yeni seilecek halifenin Anadolu'ya getirilmesi konusundaki grn yle belirtti: "... Bir de halifenin Anadolu'ya bugnlerde getirilmesi sz konusu olmamak gerekir. Biz delegelerimizi btn dn ya karsnda bar iin Lozan'a gndermiiz. Bar istiyoruz ve barn olacan da umuyoruz. u halde yeni bir olay ve ok nem verir gibi bir durum yaratmamak gerekir. Bar ya palm diyoruz. Eer bar olmazsa sava yapmak zorunlulu u doarsa o zaman belki halifenin, 'Ben dmann etkisi al tnda duramam' deyip buraya gelmesi ve bizimle birlikte bu130

rada dikkatleri zerimize ekerek savaa devam olunmas, bi zim iin bir g kayna olabilir. (...)" Atatrk'n bu konumas elbette politik bir konuma idi. Yeni seilecek halifenin Ankara'ya getirilmesinde o zaman b yk sakncalar olabilirdi. Ama bu noktada uzun grmeler ya pld, direnenler oldu ve Mustafa Kemal Paa yeniden sz ala rak u ksa konumay yapt: "Efendiler; grme konusu olan ey halifenin seilme si sorunudur. Halife'nin buraya gelmesi sorunu ayr bir konu dur. u halde onun zerinde henz grme yaplm deil dir. Grme yaplmam olan bir konu oylanamaz." Ama grmeler yine srd gitti. Sonunda gizli oturumu kapatp ak oturuma geilmesine karar verildi (1). O gnk beinci oturum ak olarak yapld ve bu oturum da Vahdettin'in dmanlarla ibirlii yapp Mslmanlara kar tavr ald gerekesiyle halifeliinin sona ermi olduuna ilikin olarak Seriye Vekili (Bakan) Konya Milletvekili Hoca Mehmet Vehbi Efendi'nin eski usulde yazd ksa fetva okun du. Osmanl devleti zamannda yazlm olan eski fetvalar bi iminde kaleme alnm bu fetva, harfi harfine yledir: "Minel Tevfik maml mslimin olan zeyid dmann umum mslimin aleyhinde mucibi mahvolan teklifi edidesini bil zaruretin kabul ile hukuku slmiyeyi mdafaadan aczini izhara msliminin mdafaaten mcahedelerinde dmana muvafakatle msliminin ihtill ve istikasn mucip harekta fiilen teebbs ve harekt ihtillkraneye devam ve srar ve badehu ecnebi himayesine iltica ederek Makam Hilfeti terk ve firar ile hi(1) TBMM Gizli Celse Zabttan Devre 1, cilt 3, s. 1042-1065. 131

lfetten bilfiil feragat etmekle er'an mnhali olur mu? Elcevab - Allhu a'lem bissevb olur. Ketebehl fakir afa anhlani Mehmed Vehbi" Bundan sonra da trl grmeler yapld ve yeni halife nin seimine geildi. Oylarn ayrlmas sonucunda, toplant ya katlan 163 milletvekilinden 148'inin ehzade Abdlmecit Efendi'ye, ikisinin ehzade Abdlrahim Efendi'ye, nn ehzade Selim Efendi'ye oy verdii, dokuz milletvekili nin de ekimser kald anlald ve bylece Abdlmecit Efen di 148 oyla Halifelie seildi (2). XIV. LK MECLS 'N NL VE RENKL KLER nl kiiler derken Mustafa Kemal Paa gibi ilk Meclis'e ve Trk tarihine zaten damgasn vurmu olan liderleri deil, ilk aylarda benim gen ruhum zerinde trl ynleriyle zel bir izlenim brakarak benliimde canl kalm olan milletve killerini kastediyorum. Bunlar, grmelerde ileri srdkleri dnceler veya konuma tarzlar ile o zaman dikkatimi e ken kiilerdir. Gazetecilik gibi meslekleri veya ok sk sz almalar ya da Meclis'te pek az sz aldklar halde btn milletvekillerinden zel sayg grmeleri veya d grnleri ve giysileri dolaysy la benim unutamadm kiilerden de ayrca sz edeceim. (2) TBMM Zabt Ceridesi Devre I, cilt 24, sh. 562-566 (bilindii gibi ha lifelik de 3 Mart 1922 tarihinde Trkiye Byk Millet Meclisi'nce kaldrld. H.V.V.) 132

Ksacas 'unutulmaz kiiler'i objektif bir deer yargs na ve sralamaya gre deil, o tarihteki znel deerlerime ve izlenimlerime gre anlatacam. Burada ilkin Mustafa Kemal'in sadece bakanlk duru muna ksaca deinmek istiyorum. Bence Meclis'in en iyi konuan ve olaylar doyurucu bi imde anlatan hatibi Mustafa Kemal Paa idi. Kesin, ok et kili, kararl, zaman zaman sertlik tayan, fakat batmayan, r ktmeyen bir konuma biemi (slubu) vard Reis Paa'nn. Seyrek, ama zl konuurdu. Meclis'e bakanlk ettii gnler, laf merakls kimi mil letvekillerinin konu dna kmalarna izin vermez, grme leri, her zaman, tartlan konunun dorultusunda yrtrd; bylece almalardan daha abuk sonu alnr, iler daha a buk yrrd. 1) Reisi Sani (kinci Bakan) Celalettin Arif Bey: Kibar darvaml, iman, hatta gbekli, vapur duman gzlkl bir zat olan ikinci bakan, Erzurum Milletvekili Celalettin Arif Bey de iyi hatiplerdendi. stanbul Meclis-i Mebusam'nn bi rinci bakan iken, stanbul'un igali zerine Ankara'ya ka arak Trkiye Byk Millet Meclisi'ne katlm, orada ikin ci bakan seilmiti. Bu seimden pek memnun olmad an lalyordu. Belki, stanbul'daki gibi birinci bakanlk umdu u, ama umduunu bulamad, bizim kalemde bile syleni yordu. Yz hi glmezdi. Byle olduu halde Meclis toplan tlarn ynetmede Reis Paa ayarnda bir otorite kuramazd. 2) smet (nn): Edirne Milletvekili Miralay smet Bey, cephedeki grevi gerei olarak, Meclis'te ok az grnrd. Krsde ksa, kesin ve sertlie kaan bir tonla konuur, sz sylerken sanki dilini aznn iine doru ekiyormu gibi bir 133

izlenim uyandrrd. Kandrc ve doyurucu bir konuma bii mi vard.. lk Meclis'in ilk zamanlarnda kendisini hi sivil klkta grmedim; hep niformal gelirdi. lk kabine seiminde (O za manki yasaya gre bakanlar Meclis'te teker teker seilirlerdi) en ok oyu smet Bey (nn) alarak Erkn Harbiye-i Umu miye Reisi (Genelkurmay Bakan) olmutu. O dnemde bu makam bir bakanlk durumunda idi. smet Bey, cin gibi zeki gzleriyle o zamanlar benim ze rimde sayg ile birlikte bir tr korku duygusu uyandrrd. On da, teki milletvekillerine benzemeyen, fakat ne olduunu bi lip karamadm bir zellik vard. smet Bey iin herkes "Mustafa Kemal'in sa kolu" der di. 3) Rauf Bey (Orbay): Rauf Bey stanbul Meclis-i Mebusan'nda ngilizler tarafndan yakalamp Malta'ya srlm olduu iin Birinci Meclis' in 1920'deki ilk zamanlarnda yok tu. Fakat ben onun adn, daha 1917-1918 'de Yozgat'ta bulun duum srada 'Hamidiye Kahraman' olarak duymu, kendi sini de Mustafa Kemal'i Ankara'da okulca ilk karladmz gn O'nun yamnda grmtm. 1922'de liseyi bitirip yeniden Meclis memurluuna d nnce, Rauf Bey'i Meclis'te buldum. Tutsaklktan kurtulmu, Ankara'ya gelmiti. Meclis'te Sivas milletvekili, Kabine'de de cra Vekilleri Heyeti Reisi (Babakan) olarak bulunuyordu. Gzel konuurdu. O zaman artk belirginlemi olan birinci ve ikinci grup milletvekillerinin ounluunca sevilirdi. Biz memurlar da onu pek severdik. ok sevimli ve alak gnll bir davran vard. Yersizlik yznden kk memur larla ayn odada oturan bizim Evrak ve Tahrirat (Yazileri) 134

Mdr Necmettin Sahir (Slan) Bey'in yanna sk sk gelir, bizleri de her zaman selamlar, hatr sorard. Ak ve mert ha lini, nazik ve erkeke davrann pek beenirdim. Somalar onun Halife'ye eilimli olduunun sylenmesi iimdeki sev giye glge drd ise de ona kar olan kiisel sevgi ve say gm hibir zaman yitirmedin. Sanyorum ki benim hi deimeyen bu psikolojik duru mum, onun gerekten itenlikli ve ak yrekli bir insan olu undan ileri geliyordu. 4) Fevzi (akmak) Paa: Fevzi Paa, Meclis'e ge katl mt. lk gnlerde orada deildi. Meclis'e, Kozan milletveki li olarak, bir sre soma katlmt. Politika ortamn yadrgar bir durumu vard; bu ortama pek ayak uyduramazd. Zaten Meclis'te ok az grnrd. Her zaman ciddi yzl (fakat ters ve aksi deil), babacan bir tutum iindeydi. Onu Meclis'te dinleme frsatn, bir kez asker kaaklar iin konuurken yakalamtm. Bizim zabt ktibi arkadalar etkili bir hatip olmadn sylerlerdi. Doruymu: Konuma s da yaradl gibi sade idi. Reis Paa'nm hocas olduu az dan aza yayld iin ona kar byk bir sayg duyardk. 5) Refet (Bele) Paa: zmir Mebusu olan Miralay Refet Bey ok sevimli, davranlar, niformas ve kalpa fiyakal olan, krsye knca sempati uyandran bir zatt. Gsterii sevdii memurlar dahil- herkese bilinir, fakat gsterii kendine yak trd ve sahteletirmedii iin bu huyu hogrlrd. Nasl ki okulda rencilerin her retmen hakknda or tak bir yargs olursa, biz memurlar da o zamanki milletvekil leri hakknda ortak yarglara varrdk. Refet ve Rauf Beyler 'sevimlilik'ten yana bizlerden 'tam numara' alan milletvekillerindendi. 135

Refet Bey iin 'Mustafa Kemal Paa'mn sol kolu' denir di. 6) Hseyin Avni (Ula): E m m i m Milletvekili Hseyin AvniBey,ilkMeclisinsayl konumaclanndand. Aslmes lei avukatlk olan Hseyin Avni Bey, 23 Temmuz 1919'da Er zurum'da toplanan Vilayat arkiye Mdafaa-i Hukuk Cemi yeti Kongresi'nden beri lkenin dmandan kurtulmas konu suyla yakndan ilgilenmi ve ilk Meclis'e Erzurum'dan mil letvekili olarak seilmiti. Orta boylu, yaz, esmer yzl, yi it ruhlu bir kiiydi. Meclis'te nemli konularda sz alr, g rn sonuna kadar savunur, heyecanl ve mantkl konuma laryla dinleyenleri etkilerdi. Bir ara, yine Erzurum Milletve kili Celalettin Arif Bey ile birlikte Meclis'ten aldklar izinle seim blgesine gitmi, her nedense iznini uzattka uzatm, soma yeniden dnmt. Trabzon Milletvekili Ali kr Bey'in konuk olduu bir evde Kuvay Milliyeci birliklerden birinin ba olan Kuzey Karadeniz blgesinde byk yararlk lar grlen "Topal Osman" adyla anlan Giresunlu Osman Aa tarafmdan ldrlmesi zerine Hseyin Avni Bey'in Mec lis Genel Kurulu'nda yapm olduu konuma ok nldr. O gn bu konumay bandan sonuna dein ayakta dinledim. Szleri arasnda u tmce de vard: "Ali kr'y ldren bi lekleri kracaz; o bilekler isterse srmal paa bilekleri ol sun." Hi unutmadm bu szleri herhalde daha soma Mec lis tutanak dergilerinden kartm olacak ki orada yerini bu lamadm. Meclis'in teki dnemlerinde politikaclktan ayr lp yeniden avukatla balayan Hseyin Avni (Ula) lk Meclis'in tarihinde ilgin bir yeri olan milletvekillerindendir ve bu Meclis'in sonlarna doru ksaca 'Birinci Grup' adyla anlan

136

ilerici 'Mdafaa-i Hukuk Grubu' karsnda muhalefet grubu olarak oluan tutucu 'kinci Grup' milletvekillerinin eylemli bakan grnmndeydi. Tutucu idi, ama mukaddesat ve gerici deildi. 7) Kzm Karabekir Paa: Edirne Milletvekili ve Dou Cephesi Komutan Kzm Karabekir Paa'y Meclis'in ilk gnlerinde, kiisel olarak deil, bu Meclis'e sk sk ektii telgraflar dolaysyla tandm. Sovyet telsizinden alarak Mec lis'e yollam olduu uzun bir telgraf Genel Kurul'da okun duu zaman oradaydm. Bu telgraf ok uzun grme ve tar tmalara yol amt. Meclis'e bayram ve kandillerde kutlama telgraflar da yollard. stanbul'daki kt propaganday ve Milli Mcadele'ye kar olan faaliyetleri sebep gstererek memlekete ve dnya ya bildiriler yaymlanmasn salk veren bir telgraf zerine Meclis eriyye Encmeni, yzde doksan Arapa terkip, yet ve dua ile dolu bir beyanname hazrlam ve bunu Krehir Me busu Mfit Hoca krsden okumuta. Ben bundan hibir ey anlamamtm. Onun arkasndan Antalya mebusu Hamdullah Suphi Bey kendi hazrlad bir bildiriyi okumu, Meclis her ikisinin de yaymlanmasna karar vermiti. Ben liseyi bitirip yeniden Meclis'e dndkten soma K zm Karabekir Paa, Dou'da yetitirdii kk yetim okul o cuklaryla birlikte Ankara'ya gelmi, bir meydanda onlara retmenleri araclyla, trl cimnastik gsterileri yaptrtmt. Edirne Milletvekili ve 15. Kolordu Komutan Kzm Ka rabekir Paa'y Meclis'in ilk aylarnda gzmde ok byt137

m olduum iin kendisinin byle eylerle uramasn o za man yadrgamtm. D grn bakmndan ok vakarl bir insan ve mert bir askerdi. Onu yakndan grp kendisiyle konumak frsat hi domad. 8) Celal (Bayar): Burun stnden sktrlan kelebek bi imli, hafif dumanl gzlk tayan, sz alnca, konuma kr ssne doru ar ar yryerek krsye kan Saruhan Me busu Mahmut Celal Bey, somaki e'yi uzatarak "Efendileeeer!" diye sze balar, din ilkelerini halka yayan sa havarileri gibi, szckleri see see konuur ve konumasn etkili kl mak iin baklarn btn Meclis yeleri zerinde dolatra rak sesinin tonunu konuya gre bir artist gibi ayarlayp sz sy lerdi. Meclis' in ilk haftalarnda bir gn, igal olunan topraklar da Yunan kymn anlatan bir konumasn dinlemi ve ok etkilenmitim. Kimi yerde alar gibi konuuyor, Meclis'i co turuyor, onu dikkatle dinleyen milletvekilleri dman iin sk sk 'kahrolsunlar!' diye baryordu. Konuurken, hi acele ettiini grmedim. Konumas, Hamdullah Suphi Bey'inki gibi ssl deil, ama yalnkat kafalar zerinde daima etkili olurdu. Onun ttihat ve Terakki Frkas'nm zmir Ktibi Mesul olduunu ve daha soma klk deitirerek 'Galip Hoca' tak ma adyla Demirci Efe'nin yannda Kuvay Milliye Komutan l yaptn memur arkadalardan biri sylemiti. Gelecein cumhurbakan olacana iaret olacak her hangi belirgin ve olaanst bir zellik ve grnts yoktu. Sadece Meclis'in sivrilmi yelerindendi. 138

lk bakta, insan ruhunu sanveren, her trl kukudan uzak tam bir gven alayan tiplerden deildi. Hafif dumanl gzlklerinden midir nedir, sanki bir karanlk yan varm gi bi gelirdi bana. Burada anlatlmasna gerek olmayan vesilelerle, smet nn ile bir kez cumhurbakan iken, bir kez de 27 Mays 1960 devriminden soma grtm. Celal Bayar'la da cumhurbakan iken iki kez kar kar ya gelip konutum. Sanyorum ki bu konumalardan, ne onun yldz benim kiyle, ne de benim yldzm onunkiyle bark kmad. Bu ruh sal 'yldz uyumazl' duygusundaki nedenlerin anlatlma sna olanak yok. Zaten bu konu bu kitabn erevesi dmda kalr. 9) Refik evket (nce): Ulusal Kurtulu Sava dnemi nin tam devrimci ve yrekli bir politikacs, vatan ve milleti ilgilendiren sorunlarn savsaklanmasna asla katlanamayan, inanm, yurtsever bir Trk aydnyd. 11 Eyll 1920'de stik lal Mahkemeleri Yasas kabul edilip bu mahkemelerin yele ri iin Trkiye Byk Millet Meclisi'nce yaplan seimi ilk turda byk bir ounlukla kazanan milletvekilinden biri o oldu. br ikisi Muhittin Baha (Pars) (Bursa), Mustafa Ne cati (zmir). Birinci turdan soma gnlerce sren seim torla rnda hibir milletvekilinin salt ounluu salayamad gn lerden birinde Refik evket, Meclis krssne kp tam bir itenlik ve cokuyla: "Bizler ilk intihapta seildik. Yalnz ba mza memleketin iine gider, yksek Meclis'in verdii va zifeyi yerine getiririz" diye bararak o gnlerde Meclis ye lerinde grlen geveklik ve savsaklamaya kar koydu. lk s-

139

tiklal Mahkemeleri blmnde belirttiim gibi yle kkredi: "Efendiler asacaz, aslacaz fakat bu vatan kurtaraca z." Onun engin yurt sevgisi bu sevgiden doan yreklilik ve coku lmne dein srd. lkenin kurtuluundan ve cumhuriyetin ilanmdan sonra kendisini yalnz politikacla ve hukukulua deil, yurt or manlarnn korunmas ve maden ocaklarna gerekli direklerin salanmas, bataklklarn kurutulmas gibi nemli lke sorun larna adad. Bu ama iin okalipts aalarnn geni lde yetitirilmesi, okalipts ormanlar oluturulmas iin alt, aratrma ve incelemeler yapt, dahas, "Okalipts" adn ta yan bir de kitap yazlmasn salad. ok ynl bir yurtseverdi o. 23 Nisan 1920 gnnn Ulu sal Egemenlik Bayram olarak kabul edilmesi iin 23 Nisan 1921 Cumartesi gn, yani Meclis'in toplanmasndan tam bir yl soma ilk nergeyi veren odur. Refik evket bu nergenin hemen oybirliiyle kabul edileceine inanyordu. Ama kar koyanlar ya da bu yasa nerisini sulandrmak isteyenler kn ca hemen krsye frlayp yle konutu: "Koca tarihi can landrmak erefine, koca bir tarihi yeniden yaatmak grevi ni stlenen Meclisimiz bu gn elbette deerlendirecek, kutsallatracak ve bunu torunlarmza yadigr brakacaktr..." Bu konumadan sonra neri kabul edilerek yasalat ve 23 Ni san Ulusal Egemenlik Bayram byle yerleti. Refik evket (nce) 23 Nisan 1920'den tam 35 yl ve bir gn soma 24 Nisan 1955'te yaama gzlerini yumdu. lke mizin tarihinde saylan ne yazk ki pek az olan byle idealist hukuku ve politikaclan unutmamak, genlie rnek olarak 140

gstermek, Trk aydnlarna den byk bir grevdir. ok deerli hukuk ktphanesini zmir Ege niversitesi'ne arma an etmi olup, orada kendi adna zglenen ayr bir blm de yer almtr. 10) Yunus Nadi Bey: Vcuta toplu olduu iin ksa boy lu grnen Yunus Nadi Bey, hafif gerdan, kaln sesi, burnu nun stne dolaan bir yayla tuttarulmu eski tip, ilgin gz l, vakarl duruu ile lk Meclis'in hemen gze arpan ye lerinden biriydi. Btn milletvekillerinin ona kar zel bir say g gsterdiklerine uzaktan tank olurduk. Her mi lletvekilinin, istei komisyona kendi kendisini aday gstermesi yoluyla yaplan encmen (komisyon) seimlerinde, kaim sesiyle 'Umuru ktisadi' diye barm, bir sre soma rat Komisyonu'na da girmiti. Bu komisyon, o zamanlar ba na 'halka nasihat komisyonu' gibi geldiinden, bu seimi yadrgamtm. nk Yunus Nadi Bey'in, insanlara hemen ya naacak gle yaradl ve ynlar etkileyecek bir gzel ko numa yetenei yoktu. O gn toplant salonundan karken bu dncemi zabt kalemindeki yalca arkadalardan birine syleyecek oldum, bu arkada hemen: "Siz ne sylyorsunuz? O, Yeni Gn gazetesinin sahibidir. yle muktedir bir sermu harrirdir (bayazar) ki, stanbul'da iken bir tek makalesiyle h kmet drmtr. Yazlaryla herkesten iyi irat yapar" di yerek beni aydnlatm ve Yunus Nadi Bey'in deerini gzm de bytmt. (*) (*) Aradan yaklak yl getikten sonra onun, Ankara'da kmakta olan Yeni Gn gazetesinde birka ay muhabirlik yaptm srada beni hi grmedi. Ama lk Meclis'in alndan 22 yl sonra 1942'de, Cumhuriyet gazetesinde ilk makalem knca beni grmek istemi. Yazileri Mdr Feridun Osman Men141

11) Hamdullah Suphi Tannver ve Dr. Rza Nur Beyler: 1920 ylnn 23 Nisan'nda, yani balangta 110 ye ile top lanan ve dnem sonunda, yani 1923 Austosu'nda ise ye sa ys -Malta tutsaklndan gelenler ve yeni seilenlerle birlik te- 300' aan ilk Trkiye Byk Millet Meclisi 'ndeki-milletvekillerindet Dr. Rza Nur ile Hamdullah. Suphi beylerin, be nim lise rencilii yaammda zel birer yeri olduundan, bu iki milletvekili hakknda o zaman edindiim izlenimleri ak lamalym. Meclis Genel Kurul toplantlarn hemen hemen karma yp muntazam olarak izlediim iin Hamdullah Suphi ve R za Nur beyleri ilk gnlerde tandm. Hamdullah Suphi Bey'in adn "Byk hatip" diye daha nce iitmitim. Meclis'in aldnn ertesi gn Mustafa Kemal Paa'mn birka otu rum sren uzun konumasndan soma sz alan ve dmanla rmz lanetleyen milletvekilleri arasnda Hamdullah Suphi Bey de vard; gerekten cokulu, akc ve ok gzel konuu yordu. Daha sonraki gnlerde Meclis tarafndan halka yaymla nan bildiriyi ve padiaha yazlan yazy konuma krssn den Genel Kurul'a yine Hamdullah Suphi Bey okudu. Sov yetler Birlii'nce telsizle yaymlanan ve dnyann btn ezi len halklarna seslenen bildirinin Dou Cephesi Komutan Kzm Karabekir Paa tarafndan Trkiye Byk Millet Meclisi'ne ulatrlmas zerine alan ve uzun sren bir grme Uelu ile yanna girdiimde karsna oturtup: "Gazetem size aktr; hukuki Ve itimai mevzularda yazlar getirirseniz mennun olurum" dedii zaman kendisme ilk Trkiye Byk Millet Meclisi'nden ve daha sonra Meclis'in tatil ayla rnda, iki ay kadar muhabir olarak altm Yeni Gn gazetesinden sz amak istedimse de beni "ukala bir doent" sanmasn diye vazgetim. 142

srasnda yine Hamdullah Suphi Bey ok etkili, cokulu bir konuma yapm ve bunun bir yerinde: "Evet arkadalar, bu vatan kurtarmak iin gerekirse Bolevik de olacaz, eytan da olacaz" diye barmt. Sonradan bizim broya gelerek bu szlerini tutanaktan kardn sanyorum. Fakat ben bu szleri bugnk gibi anmsyorum. Birka ay soma stanbul hkmetinin olumsuz tutum ve propagandalar zerine yine Kzm Karabekir Paa'dan gelen ve lkedeki btn halka yeni bir bildiri yaymlanmasn ne ren yaz zerine bu bildirinin Hamdullah Suphi Bey'le birlik te "er'iyye Encmeni" (yani Din leri Komisyonu) tarafn dan hazrlanmasna Meclis'e karar verilmi, fakat er'iyye Encmeni'nin bildirisi, halkn anlayamayaca biimde ok adal bir Osmanlca ile kaleme alndndan, Hamdullah Sup hi Bey ayr bir bildiri hazrlayp, Krehir Milletvekili Mfit Hoca'nm okuduu er'iyye Encmeni bildirisinden sonra kendi bildirisini okumu ve Meclis bunlarn her ikisinin de ya ymlanmasna karar vermiti. Ksacas, Hamdullah Suphi Bey'i ilk Meclis'te ok din ledim, zevk ile dinledim. Yazl bir kt veya nota bakmadan, dorudan doruya derli toplu, etkili, iir gibi gzel ve heye canl konuuyordu. Ne var ki bu konumalarda beni doyurma yan bir yn sezer, bunun ne olduunu bir trl anlayamazdm. Onu dinlerken ok duygulamr, holanr ve heyecanlanrdm, ama sonra kendi kendime dnnce, kafamn iinde onun sylediklerinden pek bir ey kalmadn grrdm. Alklan maktan ok holanan Hamdullah Suphi Bey'in gzel konu malar, bir bakma; zmit'in pimaniye helvas gibi bir eydi. Tatl, daha dorusu yerken tatl, fakat asla zl ve doyurucu deildi. Bunu ok ge fark ettim. 143

Bununla birlikte Hamdullah Suphi Bey'i, uzaktan uzaa ok severdim. Dinleyici locasnn basamaklarnda, ayakta du rup konumalarn byk bir coku ile dinleyen liseli Meclis memurunun, elbette ki farknda deildi. Ama ben onun ok zenle ortasndan iki yana taranm kr salarna, sesinin m ziine, konumalarnn akclna, yznn nazik ve gle ifa desine, davranlanndaki kibarla uzaktan uzaa hayranlk duyardm. Dr. Rza Nur Bey'le Hamdullah Suphi Bey arasnda Mec lis'in ilk gnlerinden balayan bir rekabet vard; bu yarma Milli Eitim Bakam'nm Meclis'e seilmesi sonunda su y zne kmt. Dr. Rza Nur Bey, Meclis yelerince de pek sevilmezdi. nlemesine, (yani keleri ne ve arkaya doru) giydii ku zu derisi kvrck gri bir kalpak, hki renkli bir giysi tard. Dr. Rza Nur Bey'de 'byklk hastal' vard. lk h kmet kuruluuna gre Meclis'in bakan, ayn zamanda 'r ca Vekilleri Heyeti'nin (yani Bakanlar Kurulu'nun) de baka n idi. Bu nedenle hkmet programn -Meclis'in bakan olan- Mustafa Kemal Paa okuyamazd. Bunu Meclis'te Mil li Eitim Bakan Dr. Rza Nur Bey okudu. Kendisini ilk kez Meclis'te bu vesile ile dinledim. Hamdullah Suphi Bey' in yans kadar hatiplii yoktu. Fa kat dzgn konuuyor, elindeki metni, kandrc pozlarla oku yordu. Sanyorum ki bu program Mustafa Kemal Paa'nm ye rine, O'nun temsilcisi olarak, okuduunun bilincini tayor du^*) (*) leride anlatacaklarm, kendisinin byk adam oldunu sanan Dr. R za Nur Bey'in ne denli kk ilerle uraabildiim ve bir Milli Eitim Baka m'nm, bir okul yneticisi gibi ayrntl ilere dalabileceim ve yaratl bakmn dan da "kk adam" olduunu gsterecektir. 144

12) Tunal Hilmi Bey: Bolu Milletvekili olan Tunal Hil mi, ilerici, daha o zaman z Trkeci, kadn haklar savunu cusu, tam lkc bir insand. Birinci Meclis'teki tutucu hoca lar onu sevmezler, krsye her geliinde grlt yaparlar, hi konuturmak istemezlerdi. Esmer yz, pos byklar, akaklar aarm salar, ka im ve gr sesi ile ilk Meclis'in ok renkli kiilerindendi. Bu gn sa olsayd Trk devriminin zedelenmesi karsnda yine o kaim sesini ykseltip bir aslan gibi kkreyeceinden hi phe etmiyorum. 13) Diyab Aa: Dersim Milletvekili Diyab Aa uzun bo yu, dik duruu, ahin bakl gzleri, uzun ve bakml beyaz sakal, ok ak yeil renkte, ipek ilemeli al sang ile her g renin dikkatini eken bir kiilie sahipti. Yresindekiler ze rinde sayg uyandnrd. Byk Millet Meclisi'nin Bakan Mustafa Kemal Paa da ona kar ok saygl davranrd. Top lant salonunda karlatklan zaman (ben yalnz iki kez tank oldum) Paa, ona doru ynelir elini skar hatr sorard. Di yab Aa'nm ak bir otomobilde Mustafa Kemal Paa ile bir likte ekilmi resmi ok nldr. Diyab Aa, Trkiye Byk Millet Meclisi Genel Kurulu'nda pek az sz alrd. Ama konutuu zaman etkili olurdu. Benim Meclis'ten iki yllk aynlm srasnda, Yunanllann Ankara yaknlarndaki Polatl'ya kadar ilerlemesi zerine Meclis Genel Kurulu'nda Trkiye Byk Millet Meclisi'nin Kayseri'ye tanmas sz konusu olmu; kimi milletvekilleri nin tanmadan yana olduklann gren Diyab Aa krsye karak: "Bizler buraya Ankara'dan kamak iin gelmedik, d manla savamak iin geldik; bir yere kprdamayz. Meclis'in 145

Ankara'dan ayrlmas millette korku yaratr. Burada kalyoruz ve kalacaz" biiminde konumu ve bu konumas pek et kili olmu. Bu olay Meclis'te yeniden grev aldm zaman rendim. (*) Diyab Aa, ahin baklarna karm ok sevimli, alak gnll, gle yzl, ama vakarl bir insand. Grnm unu tulacak gibi deildi. 14) Hoca Mehmet Salih Efendi: Drt kadnla evlenme yi zorunlu klmak konusunda Meclis'e verdii neri ile bir vakitler lke lsnde n kazanm olan Erzurum Milletve kili Hoca Salih Efendi, fesinin stne al motifli dar bir sa rk saran, ksa boylu ve cerbezeli bir kii idi. Konumak iin Meclis krssne knca, sze balamadan, herkesin duda nda bir glmseme belirirdi. Dncelerinde tutucu, dav ranlarnda samimi grnr, konuurken espriler yapmaktan holanrd. Salih Hoca ilk Meclis' in unutulmaz renkli kiilerindendi. 15) Hatipler (yi konuanlar): Bursa Mebusu Muhittin Ba ha (Pars), somadan Adliye Vekili olan Saruhan Mebusu Re fik evket (nce), zmir Mebusu Mahmut Esat (Bozkurt), Sa ruhan Mebusu Mustafa Necati, Kastamonu Mebusu Abdlkadir Kemali, Konya Mebusu Refik (Koraltan), Erzurum Me busu Hseyin Avni (Ula) ilk Meclis' in bellibal hukuku ha tiplerinden; Bursa Mebusu Operatr Emin, zmir Mebusu Dr. (*) Ne yazk ki Meclis'in Kayseri'ye nakli iin gizli oturumda yaplan g rme ve tartmalarn tutanaktan, divan ktibi milletvekillerince dzgn yazl mam. Erzurum Milletvekili Mustafa Durak Bey'in ayn dorultudaki konu mas gizli Tutanak Dergisi'ne gemi (TBMM Gizli Celse Zabtlan, Cilt 2, s. 103), Diyab Aa'nnki gememi. 146

Tevfik Rt (Aras) beyler de sk sk sz alan doktor hatipler dendi. Her zaman sanki bir eye sitem eder gibi konuan uzun ca boylu iman zmit Mebusu Srr Bey de ilk Meclis'in dik kat eken milletvekillerindendi. Bir Malatya Mebusu Reit Aa vard ki birok konuya akl erer ve dikkate deer konu malaryla Meclis'i etkilerdi. Benim memleketim olan orum'un mebuslar iinde en ok konuan fakat pek ciddiye alnmayan Haim Bey, az konuup kendisini dinleteni de s met Bey (Eker) idi. Bu zat Meclis'in somaki dnemlerinde de ok uzun sre milletvekillii yapm ve Meclis birinci reis ve killiklerinde de bulunmutur. 16) Fazla Dikkat ekenler: lk Meclis 'ten, belleimde a kl kalan mebuslardan Lazistan (Rize) Mebusu Ziya Hurit (zmir suikastnda asld), Hakkri Mebusu Mazhar Mfit, Burdur Mebusu smail Suphi beyleri de burada anmalym. Henz ok gen olan Ziya Hurit Bey konumalarnda ki atakl, kendine zg ivesi, Mazhar Mfit Bey oturakl ve anlatlarnn tutarl ve dzgn oluu ile dikkati ekerler di. smail Suphi Bey'e gelince, daha o zaman "Soysallolu" soyadn kullanrd. Kalemde onunla ilgili bir nerge, i lem veya baka bir i olduu zaman ondan sz ederken hepi mizin dili "Soysallolu smail Suphi Bey" demeye alm t. Konumalar hemen her zaman cokulu idi. nceleme ve ett zerine deil, duygular zerine oturturdu konumalarn. Onunla tartmaya girien pek olmazd. Gaziantep Mebusu Kl Ali Bey'i sonraki aylarda gr dm Meclis'te. Kara sakall, kalpakl, yakkl bir mebustu. Onun krsde konutuuna hi rastlamadm. Kendisiyle yl147

lar sonra, 1925'te, Ankara stiklal Mahkemesi'nde yeniden karlatm, top sakaln kesmiti. 17) Kavuklu ve Klahllar: Kavuklu ve klahl mebus lardan, Konya Milletvekili, koyu vapur duman bir gzlk ta yan Mevlevi elebisi Abdlhalim elebi Efendi, Erzincan Milletvekili eyh Hac Fevzi Efendi ve Denizli Milletvekili Mazlum Baba Efendi'nin yzleri hi gzmn nnden git mez. Motifli al sarkl, uzun sakall ve uzun boylu, kartal ba kl Dersim Mebusu Diyab Aa'ya benzeyen, baka bir aa mebus, sanrm ki o tarihte ilk Meclis'te bulunan herkes tara fndan, her zaman anmsanacak renkli kiilerdendir. 18) Sarkllar: lk Meclis'te sarkl hocalarn says epey ce ok olduundan, bunlar giysileri ile deil, saylarnn ok luu ile dikkatimi ekmiti. Bunlardan, ilk hkmetin kuru luunda er'iyye Vekili seilen nur yzl, bembeyaz sakall, her zaman temiz giyimli Bursa Mebusu Fethi Efendi; krs de sert ve kavga eder gibi konuan top kara sakall Antalya Mebusu Rasih Hoca; sonradan er'iyye Vekili seilen, san g ve cppesi her zaman dzgn, herkesten sayg gren Es kiehir Mebusu Abdullah Azmi Efendi; cepheden dnd bir gn kendisini fieklik kuanm olarak mavzerle grd m ve bu askerce durumunu bandaki beyaz tlbent sark la pek badatramadm sparta Mebusu Hafz brahim Efendi; her zaman ok k giyenen ve gzel konuan Kre hir Mebusu Mfit Hoca; ok dar ve ince bir beyaz sark sa ran, eline ald her konuyu derinlemesine ileyen ve o za man grdme gre hemen her konuya akl eren, zayf ya pl, titiz ve alkan Karahisan arki (ebinkarahisar) Me-

148

busu Ali Sruri Efendi; her ikisi de Meclis yelerinden ok sayg gren Konya Mebusu Mehmet Vehbi ve Musa Kzm efendiler; medrese mollas klkl Batum Mebusu Ahmet Nu ri Efendi, belleimde canl izler brakan hoca mebuslardan birkadr.

149

http://genclikcephesi.blogspot.com