http://gunturk.

tk/

5,000 Yllk Smer-Trkmen balar

(Tarih, kltr ve Dil Asndan Bir alma)

1- Gney Trkmenistan(Anau)dan bulunmu simgeler (takr.4000 y. m. .) 2- Elam ncesi harflar 3- Eski Smer harflar 4- Harappa(Hindistan)dan bulunmu simgeler

(Masson, V. M. Das Land der Tausend Stdte 1987 Mnchen, s. 38)

Begmyrat Gerey
Saf altn ve yakutdan yaplm kz bann heykeli Trkmenistan Altndepe

(M. . 4000 (bazilere gre 300) yila aid) Bu heykel insanlarn ilk kez tarmcla gemesinin simgesidir.
(Turkmeniya, 1987 Moskova, s. 31)

NSZ
Atalarmzdan bize; "eskisi olmayann yenisi de olmaz", gemiini bilmeyenin gelecei de olmaz gibi t verici szler kalmtr. Onlarn binlerce yllk tecrbesinden geip, kuaklarn dncelerinde yorulmu bu szlerin gerisinde byk bir gerein var olduunu gn getike daha iyi anlamaktayz. Gemii aratrarak atalarmzn dnya uygarlna katt birikimi bilmek, onlarn kendi elini, kutsal ata vatann, ana topran koruyarak sonraki kuaklara daha gnenli ve gzel bir ekilde devretmek urunda verdii kahramanlk dolu mcadelelerini renmekten her toplumda bir ulusal gurur ve kvan doar. Bu kvan insann ruhuna g, koluna kuvvet ve yreine gayret verir. Ancak bunun tersine, kendi gemiine gvenmeyen, baarsna inanmayanlar ise karamsarla, ruh zayfla dp bakalarnn kulluuna teslim olmaya uygun hale gelir. Byle bir duruma dm uluslarn tarih sahnesinden ebediyen kaybolmaya mahkum olduunu biz, hem tarih sayfalarnda okuyor hem de gnmzde aka yayoruz.

Ana vatanmzn bamszl onaylandndan beri bilim adamlarmz, zellikle tarihiler ve arkeologlarmz daha zgr alma ve aratrma ortam bulmulardr ve bu sayede daha cesaretli davranp nemli eserler ortaya karmaktadrlar. Akabatta Trkmen tarihi zerine uluslararas kurultaylar dzenlenmesi, on yllk ulusal kalknma ilan edilmesi gibi faaliyetlerin de bu tarihi zaruretten doduu ak bir gerektir. Biz de bu gerekten ilham alarak kendi gemiimizi, kltrmzn kklerini eski tarihte ve tarih ncesinde atalarmzn dnya uygarlna katklarndan renmek amacyla manevi bir yolculua ktk. mitli ku Kbeye yetmi atasz gibi, ulu tanrnn yardmyla bu yolculuktan eli bo kmadk. Tam tersine bizim ok anl ve gurur verici gemiimizin var olduunun farkna vardk. Elbette bizi bu ie ynelten gerek, arkeologlarn ve tarihilerin yllarca anavatanmz Trkmenistanda gerekletirdii bilimsel aratrmalarnn sonular oldu. Bu almalar M.. 6000 ylndan itibaren eski Trkmenistanda yaratlan grkemli uygarln insanlk tarihinde pek byk rol oynadn ve bu uygarl ortaya karan atalarmzn izinin ise dnyann aa yukar ilk uygarlk ocaklarnn hepsinde grldn ortaya karmtr. Bu almada biz, eski Trkmenistan ile Mezopotamya arasndaki ilikileri ve atalarmz ile Smerlerin akrabaln ortaya koymaya altk. Mezopotamya'nn esrarengiz tepeleri ve onlarn eteklerinde kalan paha biilmez hazineler 12. yzyldan balayarak Avrupal tccarlarn ve ardndan bilim adamlarnn ayan bu usuz bucaksz llere ekmitir. Bu ilgin tepelerin uzun alardan beri sinesinde saklad gemii gnmze getiren yazlarnn okunup srlarnn zlmesini salayan Smeroloji bilimi yzelli yandadr. imdiye kadar ok eyin st alm olmasna ramen bu konuda hala kesinlememi bir ok srrn varolduu kabul edilmektedir. rnein Smerler Mezopotamyaya nereden gelmilerdir? Onlarn doduklar yerler nerelerdir? Dilleri gnmzdeki dillerin hangisi ile akrabadr? gibi sorularn cevaplar hala kesin olarak verilememitir. Biz bu sorularn bazlarna, tarihi ve arkeolojik gereklerden baka, Trkmen dili ve kltr ile ilikisi ynnden de yaklatk; cevap bulmaya altk. Smerlerden gnmze yazl belgelerle gelen dil, edebiyat ve uygarln dier rneklerini, ok eskiden kalan kendi folklorumuz, efsanelerimiz, kelime hazinesi zengin olan dilimiz ve buna ek olarak son yllarda ortaya kan bulgularla karlatrp deerlendirerek ele aldk. Bu almamzn devamnda, eer uygarln beii saylan topraklarda yaaya gelen atalarmzn gemii, bilimsel artlarda aratrlr ise daha ok gereklerin gn na kacana inandk. Bunun gibi de Smer dilini renmenin bizim dil ve edebiyatmzn tarih karakterini aydnlatmaya hayret verici ekilde yardm edeceine bizde gl bir inan olutu. Mesela, bizim ulusumuzun bin yllardan beri kutsal bir miras gibi sinesinde saklaya geldii, ancak temel anlamlar bizim ulusal uurumuzdan kaybolan bir ok szcn, zellikle de daha duraan olan yeryurt ve insan adlarnn aslnda neyi anlattn, bundan yaklak be bin yl nceden balayarak, yazya gemekle ebedleen Smer dilinden renmek mmkndr diye dnyoruz. Buna rnek olarak, bu metnin devamnda stnde durulacak olan Mari, Enew (Anau), rgen gibi yer-yurt adlar ve Anna, Oraz gibi insan adlarn zikredebiliriz. Biz bu almamzn balang sonucunu ksa bir bror eklinde hazrlayarak 1993 ylnda Akabatta Trkmen tarihi zerine yaplan uluslararas sempozyuma takdim etmi, bu sempozyomun en eski a blmnde sunmutuk. Bizim konumuz Trkmen bilim adamlarnn dikkatini ekti ve eski hocam Prof. Dr. Nazar Gullann nerisi ve yol gstermesi ile bu aratrmay devam ettirmeye karar verdik. Bilindii gibi 16. yzyldan itibaren dnyann bilim ve uygarlk merkezi Trkistandan (Buhara, Semerkant, Merv) Avrupaya geiyor. Msrdan balayarak Trkistana kadar geliip ieklenen Trk-slm adn verebileceimiz medeniyetin yaam nn snmesinin hemen ardndan, belli derecede onun devam saylabilecek yeni medeniyet Avrupada Rnesans ad altnda gelimeye balad. Ebu Musa Harezm, bni Sn, Ebu Nasr Frb gibi Trkistann nl dnr ve bilim adamlarnn Arap dilinde yazdklar eserlerin Avrupa dillerine evrilmesi ile balayan bu meden geliim, daha hzl ve daha yksek seviyede gnmze kadar devam etmiir.[1] Netice itibari ile, amzn bilimsel kaynaklar, o cmleden olarak, eski tarih, arkeoloji ve hatta dil teorileri konusunda da genellikle Avrupada yazlm eserlerden oluuyor. zellikle bizim imdiki konumuz onlarn verdii belgelere dayanmaktadr. Maalesef zellikle 19. yzyldan itibaren bilime aykr olan bir takm yanl teoriler ortaya karlyor. Bu sahte teoriler erevesinde Hindo-Cermenler zellikle de Ariyen rk hem fizik hem de

zihn yetenekleri asndan, baka rklardan daha yksek ve baarl gsterilmeye allmaktadr. Dnyadaki tm uygarlklarn ve bilimin reticisi sadece onlar olmaldr ve olmutur diyen varsaymlar ileri srlyor. Nietzsche (1844-1900) gibi mehur filozoflar tarafndan teorize edilmi bu yanl dnce, kendini devaml olarak siyas olaylardan uzakta tutmaya temayl olan bilim merkezlerine bile olumsuz tesir ediyor, bu merkezlerde de belli derecede gerekleri deitirerek Aryen rknn lehine yorumlamak hastal ortaya kyor. Hatta Mezopotamyada Smerlerin yazd ivi yazlar bulunduunda da byk bir ihtimalle, bu yazlarn ill Hindo-Cermen dillerinin kurallar ile okunmaldr eklindeki anlamsz srar neticesinde epeyce zaman, sonusuz almalarla kaybedilmitir. Oysa, aklselim almalar neticesinde Smer dilinin bir Hindo-Cermen ya da Sam dil olmayp, belki Ural-Altay dillerine yakn bir bitiimli (agglutinativ) dil olduu gereine ulalmtr. Netice itibari ile biz, konumuzla ilgili kaynaklar kullanrken bu durumu gz nne alarak, Delitzsch, Poebel, Deimel, Hommel, Falkenstein ve Kramer gibi bu alanda dnyaca mehur olan uzmanlarn yazdklar tarafl yorumlardan uzak olan temel eserlere dayanmay doru bulduk. Smerlerin nereden gelip Mezopotamyaya yerlemi olduu konusundaki tarih bilgileri renmekte ise Durant, Masson gibi mehur Avrupal uzmanlarn verdii bilgilerin dnda Trkmenistan, Trkiye ve ran tarih uzmanlarnn eserlerinden de olabildiince yararlanmaya altk; almamzda bavuru kaynaklar olarak Almanca, Farsa, Trke ve Trkmence eserleri kullandk. Bu almann ortaya kmasnda engin birikimlerinden ve yapc eletirilerinden yararlandmz fikir nderim muhterem Prof. Dr. Nazar Gullaya ve hocalarm Prof. Dr. Yegen Atagarryef ve Prof. Dr. Sultanah Atanyazofa kran ve minnet borluyum. Metnin Trkiye Trkesine aktarlmas ve baz yeni kaynaklar eklemekte yapt deerli yardm iin Dr. Dursun Ayana ok teekkr ederim. Ayrca hazrlanma aamasnda kitab gzden geiren Prof. Dr. Orhan Trkdogana ve yayncm Adem Sargle teekkr ederim. Begmrat Gerey Berlin / 19 Mays 2003

GR
Bu kitab yayna hazrlarken yeni baslm TRKLER adndaki byk eserde Prof. Dr. Mmin Kksoyun, konumuzla ilgili deerli makalesini okurken, onun blmnn ksaltlm eklini kendi almamza giri olarak almay uygun bulduk.

1. Amu Derya veya Turan Ovas ve Paleografyas

Amu Derya, Orta Asyann en nemli nehirlerindendir. Klasik ismi Oxusdur. Kuzeydou Afganistandan doar, 2.400 km. kadar kuzeybatya doru aktktan sonra Aral Glne dklr... Amu Deryann Afganistan snr iindeki yukar kesiminde M.. 4000 yllarna ait renkli mlekler bulunmutur. Hindiku dalarnn Trkmenistana bakan kuzey kesimleri yeryznde tarmla uraan ilk insanlarn yerleim yerlerinden birisi olarak kabul edilmektedir. Burada 70ten fazla buday trnn mevcudiyeti bu gr desteklemektedir (Encyclopedia Americana 1982). Amu Deryann batsnda Karakum l, dousunda ise Kzlkum l yer alr. Gnmzdeki yerleim alanlarnn byk bir ksm gney ve gneydoudaki da yamalarnn eteklerinde sulak arazilerde yer almaktadr. Genel olarak Amu Derya Ovas veya Turan Ovas olarak isimlendirilen bu blge, batda Hazar Denizi ve st Yurt; gneyde Kpet dalar, Afganistann Parapamisus ve Bend-i Trkistan dalar; douda zbekistann Nur dalar ile Siriderya; kuzeyde ise Aral Gl ve bozkrlarla snrlandrlmtr. Blgenin 15-20 bin yl nceki corafyas (paleocorafya), bir nceki blmde anlatld gibi gnmzden ok farkl idi. Blgede yaam olan insanlarn, tarih ncesi alar ile tarih alarnda geirmi olduklar hayat hikayelerini anlayabilmek iin o gnlerden gnmze kadar blgenin geirmi olduu paleocoraf evrimini bilmek gerekir. Son buzul andan gnmzdeki arabuzul dnemine geite, buzullarn ilk ana snma dnemi 20.000 yl nce balam ve 12.500 yl ncesine kadar devam etmitir. Bu dnemde Kuzey

Avrupa ve Asyadaki buzullar abuka zlmeye balamtr. Bunun sonucu olarak, znen buzullarn kenarnda birbirleriyle balantl byk buzul glleri olumutur. Buzul gllerinden taan bol miktardak buzul sular gneye doru akan Dinyeper, Don, Ural, Tobol, ris gibi byk nehirlerle Karadenizi, Hazar Denizini ve Aral Denizini srekli olarak beslemitir... M. . 12.500 ile 11.500 yllar arasnda hkm sren ve Younger Dryas diye anlan buzul dneminde yalar azalm, biraz geriye ekilmi olan kuzeydeki buzul ktasnn eteindeki bir dizi buzul glnn mevcut sular eskisi gibi gneydeki i denizlere boalma yerine, Adriyatik Denizine ve Kuzey Buz Denizine doru boalmaya balamtr. Bylece Aral, Hazar ve Karadenizi besleyen byk nehirlerin sular epeyce azalm, bir ksm ise kurumutur. Bunun sonucu olarak bu denizin birbirleriyle olan balantlar kesilmi, her biri kendini besleyen nehirlerle yetinmeye almtr. Younger Dryasn sonunda (M.. 11.500 yl) Mini Ice Agein balangc (M.. 6.200 yl) arasndaki lman dnemde denizleri besleyen akarsularn getirimleri, buharlamayla kaybolan sular ancak karlayabilmi ve su seviyelerinde nemli bir azalma gzlenmemitir. Mini-Ice Age buzul dnemiyle birlikte (M.. 6.200-5.800) blgede felaket rzgarlar esmeye balamtr. Yalar epeyce dm, ana nehirlerin sular azalm, kk nehirler kurumu; gllere boalan nehir sular buharlaarak kaybolan suyu karlayamaz olmutur. Durgun sular, akarsulara gre daha abuk kirlendikleri ve tuzlandklar iin srekli yalar ve byk akarsular tarafndan beslenmezlerse, hayat kayna olma zelliini zamanla kaybederler. Zaten ok s olan Aral Gl de hzla klmeye, bzlmeye balam; bunun sonucu olarak gldeki znm tuz konsantrasyonu artarak oraklamaya, bir ac gl haline dnmeye balamtr. Mini-Ice Age dneminin sona ermesiyle balayan yal ve lman iklim, byk denizlerden uzak olan Orta Asyaya fazla bir ya getirmemitir. Eriyen kta buzlarnn sular da i denizlere dklmez olmutur. Dolaysyla scaklk arttka gllerdeki buharlama ve su kayb oalm ve lleme hzlanmtr. Kuruyan gln tabannda biriken tuzlu kum ve mil taneleri iddetli rzgarlarn erkisiyle etrafa savrulmaya balamtr. Bir zamanlarn sahil kenarlarndaki verimli topraklar ve yerleim yerleri ksa denebilecek bir zaman dilimi iinde kum ynlaryla rtlmeye balamtr. te o gnlerde balayan felaket gnmze kadar devam etmiir. Baz kitaplarda var olduu yazlan, baz kitaplarda uydurma olduu ne srlen Orta Asyadaki hayat kayna tatl sulu idenizlerin varl ve sonradan kuruyarak oraklat, lletii jeojolik bir gerektir. Henz yeterince bilinmeyen husus, bu ortamlarda insanolunun nasl bir hayat srdrm olduudur.

2. Turan Ovas nsanlar

Turan Ovasnda tarih ncesi alarda yaam ve ileri bir medeniyet dzeyine erimi insan topluluklarnn varl hakknda baz kalntlar mevcut ise de bilimsel nitelikli herhangi bir veri, ayrntl bir arkeolojik alma henuz mevcut deildir. Ancak yerkrenin bereketli altn kua iinde bulunan, insan ve dier canl trleri iin en uygun paleocorafik artlara sahip olan bu yrenin, gelimi insan topluluklarnn yaam olduu bir arazi paras olarak kalm olmas da akl ve mantk kabul etmektedir... lleme Mini-Ice Ageden sonra hzlanm ve daha geni alanlara yaylmtr. Siz o alarda bu corafyada yaayan byke bir ailenin reisi olsaydnz, ne yapardnz? Herhalde byk kum frtnalar karsnda mevcut yurdunuzu koruyamayacanz anlar; tatlsuyu bulunan, ok uzak olmayan, daha gvenli yerlere g ederdiniz. Herhalde onlar da yle dnm ve yle yapmlardr. Tatlsuya ve verimli topraa sahip en elverili yerler byk nehirlerin deltalar olmalyd. Nitekim tarih ncesindeki pek ok medeniyetler Nil, Mezopotamya, Inds gibi vadilerde kurulmu. Turan Ovasnda kum frtnasndan kaan bu insanlara (birinci byk g) kucak aabilecek 4 nemli nehir az, delta bulunmaktayd. Bunlar Amu Derya azndaki Harezm, Siri derya azndaki Kzlorda, Hazar Denizi sahilinde eski Amuderya azndaki Uzboy ile Utrek blgeleriydi. kinci yerleim yerleri olarak bu blgelere yerleen insanlarn daha kalabalk topluluklar oluturarak kk kyler kurmu olmalar; ilk tarm ve hayvanclk faaliyetlerinin de bu dnemde balam olmasn gerektirir. Kedi, kpek, sr bu dnemde ehliletirilmitir. Arpa, buday, avdar yetitirmek iin mevsimlere gre rejim deiiklii gsteren nehirleri, sulama kanallar ve gletlerle slah etmeyi ve kontrol altna almay bu dnemde renmilerdir. Ancak buzul dnemlerinden uzaklastka havalar daha ok snmaya, akarsular azalmaya, kum frtnalar llemeyi yaygnlatrmaya, insanlarn deltalardaki ikinci yerleim merkezlerini de tehdit

etmeye balamtr. Kuraklktan, llemeden ve ar scaklktan bunalmaya balayan bu insanlar iin M. . 4000 ve 5000li yllarda artk nc yerleim merkezlerine doru ikinci byk glerini yapmalar kanlmaz olmutur. Turan Ovas insanlar nc yerleim yerleri olarak gneydeki ve doudaki yksek dalarn eteklerinde, havas serin ve yal, sular bol ve berrak, topraklar verimli ve lleme tehlikesinden uzak, kenarlarnda otlaklar bol, yaz-k sular kesilmeyen nehir yataklarnn kenarlarnda kurmulardr. Birinci yerleim yerleri olan gl kenarnda ve ikinci yerleim yerleri olan deltalarda edinmi olduklar deneyimlerden de yararlanarak buralardaki nc yerleim yerlerini bir byk ky veya kk kasaba eklinde daha toplu ve daha byk lekte yapmlardr. Tarmsal faaliyetlerinde srn ve eein gcnden byk lde yararlanmaktadrlar. Dnyada at ilk defa ehliletiren insanlar olarak byk bir tama ve ulatrma imkanna kavumulardr. Bu dnemde, insanlarn toplumsal faaliyetleri olduka gelimi, komu ehir ve lkelerle ticari ilikiler kurulmaya balanm olmas gerekir. At srtndaki bu insanlar iin dnyalar kk gelmeye balam, onlar sayesinde dalar fethedilmeye, dalar tesi lkelere ulalmaya balamtr. Havalar sndka havas serin, suyu bol ve berrak olan, bol otlu ve verimli yaylalara doru at srtnda g ederek, oralarda yeni yerlesim merkezleri kurmu olabilirler. rnein, Hindiku dalarnn kuzeyindeki tarih ncesine ait kalntlarn sahipleri bu insanlarn hemehrileri veya akrabalar olmaldr. Bu son yerleim yerlerinde insanlar daha gvenli, daha huzurlu ve daha mutlu olmulardr. Bu nedenle bu kasabalardan balayarak byye byye gnmze kadar gelinmitir. Gnmzdeki baehirler ile dier byk ehirler bu nc yerleim yerlerinin yaknnda veya stnde kurulmulardr. Bunlardan bazlar olarak, Akabat, Merv (Mar), Buhara, Semerkand, Duanbe, Takent, Andican, Namangan, imkent, Trkistan, Cambul (Taraz), Bikek ve Almat saylabilir...

3. Anav (Anau) Trkmenistan Medeniyeti

Raphael Pumpelly isimli Amerikal bir jeolog 19. yzyln ikinci yarsnda, in ve Moolistan dahil, Orta Asyada 70 yl kadar gezmi, bu ktann jeolojik ve jeomorfolojik haritalarn kartm, yerbilimleriyle ilgili pek ok gzlemlerde bulunmutur. Btn bu almalarn iki ciltlik bir kitap halinde 1908 ylnda yaymlayan Pumpelly, insanolunun ilk tarmsal faaliyetleriyle ilgili Tatlgl Teorisi (Oasis Theory = Vaha Teorisi)diye bir teoriyi ortaya atmtr (Pumpelly, 1908; Ryan ve Pitman 1998de). Pumpelly insanolunun ilk tarmsal faaliyetlrinin oasis veya vaha diye anlan, (tarafmzdan Tatlgl diye Trkeletirilmi olan) byk tatl su birikintileri etrafnda gelimi olabileceini ne srmtr. Son buzul ann sonlarna doru, Orta Asyada olduka kurak bir iklim hkm srmekteydi. Ona gre, ta devri insanlarn bu kurak iklim blgesinde yaamlarn srdrebilmek iin, vah hayvanlar ve bitkilerle birlikte, byk tatlsu glleri etrafnda toplanm olmalar gerekirdi... Pumpelly, son olarak 1904 ylnda Trkmenistann bugnki bakenti Akaabat yaknndaki baz harabelerde, buradaki insanlarn tahl retmi olduklarnn iaretlerini bulmutu. O zamanlarda muhtemelen Hazar-Aral tatlsu glnn gneydou sahilleri Akaabata kadar uzanmaktayd... Gordon Childeye gre tahl iftilii ve hayvanclk ilk defa Orta Asyada gerekletirilmi ve daha sonra Karadeniz sahillerinden Avrupaya gemitir. Ona gre, Avrupadaki ilk evcil koyun tr (Ovis vignei) Trkistan (Trkmenistan) ve Afganistandan gelmitir (Ryan ve Pitman 1998den)[2] Konumuzla ilgili blmn ksaltarak aldmz ve tekrar ba vuracamz bu makalenin Sonu ve neriler balkl son blm aadaki satrlarla noktalanmtr: Gerek uzaktan alglama yntemi ile yeni bulunabilecek, gerekse bilindii halde henz yeterince incelenmemi kalntlarn n incelemesi, kalntlarn bulunduu lkenin arkeologlar tarafndan yaplmal, bu n inceleme sonucunda nemli grnenlerin daha ayrntl olarak incelenmesi iin Trk Dnyasnn ve uluslararas kurulularn maddi, teknolojik ve bilimsel destei aranmaldr. Bu ve benzeri almalar yapld takdirde, Smerlerin kkenlerine ait izlerin, Orta Asyada zellikle Turan Ovasndak kalntlarda bulunabileceine inanyorum.[3] Bu almamzn amac, Smerlerin Orta Asyadan ve byk bir ihtimalle Trkmenistandan Mezopotamyaya g ettikleri ve onlarn bizim eski ata-babalarmzn akrabalar olduklar meselesini, eitli ynlerden ele alarak izah etmeye aba gstermektir.

II. N BLGLER
1. Smerler Kimdir? Smerler M.. 4000. yln ortalarndan itibaren Mezopotamyada insanlk tarihinin en eski ve en temel medeneyetini yaratm kavimdir. Onlar dnyada ilk olarak kendilerinin rettii ivi yazs ile insann beyninden getii ve dilinin syledii eyleri dier insanlara ulatrmann ve gelecek nesillere iletmenin mmkn olduunu ispat etmilerdir. Bu yazya, enine boyuna konulmu ivilere benzedii iin ivi yazs denilmitir. O kavimin kendi kendilerine verdii isim K-EN-G ve sonralar K-N-G, KENG (R)dir. Smer ya da Smerler ad ise onlara Akkadlar gibi Sam kavimler tarafndan verilmitir.[4] Smerlerin ortaya k, onlarn edebiyat ve dil karakteri konusunda bilim adamlar tarafndan bazan birbirine aykr olan eitli fikirler ortaya atlmtr. Ancak baz ortak noktalar hemen hepsi tarafndan benimsenmi ve tartlmaz geree dnmtr. Onlar aadakilerden ibarettir: 1.1 Yukarda deinildii gibi insan toplumlarnn arasndaki tm sorunlar ve tecrbeleri yaz yoluyla saklamay, dier insanlara iletmeyi ve gelecek nesillere aktarmay insan tarihinde ilk olarak, kendilerinin icadettii ivi yazs ile, Smerler mmkn klmtr. Sonralar bu yaz esasen ticaret ilikileri yolu ile Mezopotamyadan dnyann dier baz lkelerine ve kavimlerine yaylmtr. 1.2. Smerlerin din inanlar, eposlar, iir sanat ve bunun gibi dilinin etkisi ivi yazs vesilesiyle dnyann dier uygarlk ocaklarna ve kavimlerine (Akkadlara, Msra, Elama, Hindistana ulam ve daha sonra ortaya kan uygarlklara, zellikle din inanlara ve eposlara esas ve maya olmutur. 1.3. Smerlerin dili gramer karakteri asndan bknl (iltisak) dil grubuna giriyor. Bu dil grubunun temelinde ise Ural-Altay dilleri durmaktadr. Baz bilim adamlar ise bu gramatik karakteri ve onlarnarasndaki var olan sz benzerliklerini de nazar- dikkate alarak bu dili genel Trk dilini esaslandran dil, Proto-Trk dili; bazlar ise Eski Trk dili diye adlandrmlardr. 1.4. Smerler doudan, byk ihtimalle Orta Asyadan gelerek Mezopotamyaya yerlemilerdir. 2. ivi Yazs Ve Smer Uygarlna Dair Eski Mezopotamyada Eridu, Uruk, Ur, Mari, Nippur, Nusi, Gaurtepe gibi eski harabelerde bulunan saysz buluntularn bilim adamlar tarafndan renilmesiyle tarih biliminde almlar gereklemitir. Yani, ivi yazsnn okunmas vesilesiyle muhteem Smer uygarl ortaya kmtr. Kramerin aklamasna gre bu almn balayp ivi yazsnn okunmas iin XII. yzyldan gnmze kadar sren uzun zaman gerekmitir.[5] 2.1. Topra Alt st Eden Hazine Avclar Eski Mezopotamyada byk devletlerin ok gelimi olmasn insanlar eskiden beri biliyorlarsa da, bu devrin insanlk uygarlnn gelimesindeki neminin bilinmesinden hl ok zaman gemedi. Eski vasiyetnamelerde bu konuda zengin bilgiler vardr. Hemen XII. yzyldan balayarak Avrupallar Yakn-Douya seyahatlere gittikleri zaman kendileriyle beraber Dicle ve Frat nehirleri arasnda yerleen krlardaki kum tepelerinin eteinde yatmas muhtemel olan kentler konusunda bilgiler de getiriyorlard. 1626 ylnda Dou seyyah Pitro Della Balle uzun yllar YaknDouda kaldktan sonra yanndaki Arap yardmclar ve topladklar pek ok eya ile beraber Romaya dnyor. O kendisi ile sadece kpler, mlekler ve ss eyalar, ok eski gzel malzemeler getirmeyip belki yazl tulalarn da ilk rneklerini Avrupaya tamtr. Bu eyalar gerekte sonralar bilim adamlarnn aratrmalar iin artc metinler ve materyaller hkmnde deer tayacaktr. Ancak, ivi yazsn okumak yolunda ilk almalara kadar yine 200 yl zaman gerekmektedir. XIX. yzylda Avrupada ln eya toplama klar diye dnlen bir akm, bu srl tepeleri aratrmak iin topra alt st etmeye baladlar. Onlar ok hayret verici bir ekilde Babilin Dur-arukin, Koma, Ninova ve dier eski kentleriyle karlayorlar. 2.2. Hazine Avclar Yerine Bilim Adamlar Mezopotamyann insanlk tarihindeki misli olmadk neminin aa kavumas ilk defa hazine araycs karakteri olan kazclarn kendi yerlerini bilim adamlarna terk ettikten sonra gereklemeliydi. Bu deiim 20. yzyln balarnda hazine arayclarnn yerini arkeologlarn almasyla gereklemitir. 1920 ylnda Yakn-Douda arkeolojik almalar tam bilimsel bir dzeye ulamtr. Arkeologlar kazclarn kard binlerce kil tabletin ve baka buluntularn yzne ivi

yazs ile yazlm olan yazlar okuyup, yeniden tasnif ederek Mezopotamyann tarihi, kltr ve bu topraklarn sahipleri konusunda bilgileri akla kavuturuyorlar. Bu ivi yazs ile yazlan dokmanlar eski dnemlerdeki yaamn eitli ynlerini; kraln gsterili fermanlarndan, i adamlarnn ambarlanm mallarnn listesine kadar, edebiyat ve din geleneklerinden, bir babann kendi haylaz oluna verdii tlerine kadar farkl bilgileri iermektedir. Anlaml aklamalar 1920-1940 arasndaki yirmi yln devamnda olumutur. Gney Mezopotamyadaki Ur harabelerinde ngiliz arkeolou Sir Leonard Walley (1880-1960) nemli sonular elde ederek M. . 3000 ylna ait olan bir kraln mezarna rastlyor. Bu mezarda altndan, gmten, cevherden ibaret dnyay aknla dren zenginliklerin yan sra korkun durumda diri diri gmlen muhafzlar da bulunmaktadr. Bunun yaklak 80 km kuzey batsnda yer alan Uruk kentinin ktphanesinin yeri Alman arkeologlar tarafndan kesinlie kavuturulmu, harabelerin altndan ivi yazsna esas oluturan resim yazs ile yazlm yzlerce kil tablet bulunmutur. Arkeologlar daha sonra imdiki Irak ile Suriye snrlarna yakn bir yerdeki Mari kentinin stn amlardr. Bu kent 3700 yl nce defineciler tarafndan viran edilmitir. Bu ilgin harabenin altnda genilii 22.000 m2 den ibaret bir hakan sarayna rastlanmtr. ivi yazsn okuma sreci XIX. yzyln ilk yllarnda balyor. Bu srr amakta statca olarak balayan Georg Friedich olmutur. O, 1802 ylnda bu iviye benzer izgilerin yardmyla sadece yazy deil, belki bir eski dili de renmenin mmkn olduunu ispat ediyor. Bundan habersiz Dou Hindistan Birliinde grevli ngiliz koloni askerlerinin subay Henri Ravlinson 1830-1836 yllar arasnda rann dousundaki Pars vilyetinde bulduu, bir krala ait yazy okuyor. Sonralar bu aratrma ivi yazsnn oluup dier lkelere yaylma yeri olan Mezopotamyadaki yzlerce yazl metin yardmyla tam devam eder. Smer dil ve edebiyatnn renilmesi konusuna gelince, gz nnde tutulmas gereken esaslar unlardr: ivi yazs Smerlerden dier lkelere yayld iin onlarn din inanlar, eposlar ve btn kltr de bu vesileyle onlarn miraslar olan Akkadllara, Elamllara, Hititlere, Asurlulara, Aramilere ve onlardan da dnyann dier lkelerine yaylmtr. Smer dili, bu kavmin gten dp dalmasndan sonra da, gnmzdeki slm dnyasnn Arap dili gibi, bir kutsal dil olarak sonraki kavimlerin arasnda uzun zamanlar saklanmtr. Onun iin de Smer dili ile bu kavimlerin dillerinin arasnda karlatrmal szlkler yazlmtr. Bu iki dilde yazlan szlkler Smer dil ve edebiyatn renmekte ok nemli rol oynamtr. Mezopotamyada 1851-1855 yllar arasnda yaplan kaz almalarna katlan Asurolog Jules Oppert Babillilerin ivi yazsnn yoktan tremi bir yaz olmayp belki onun balangcnda baka bir yaz retiminin olmas gerektiine phesiz inanyordu. O, ilk admda byle bir hipotezi ne sryor: Sslenmi yazya ve gelimi uygarla sahib olan Babilliler ile Mezopotamyann yazl kltr olmayan tarihten nceki nfusunun arasnda belli bir balayc zincir olmaldr. Bu yazy icat eden ve uygarlk reten kavime Oppert bir ok aratrmalar ve bilimsel almalar sonucunda Smerler diye bilinen eski ad teklif ediyor. Elbette yukarda da belirtildii gibi bu ad onlara Akkadlar tarafndan verilmi bir ad olup, Smerlerin kendilerini kendi yurtlarna yaztlarnda verdikleri ad K-EN-G veya hut KN-GRdir. Bu konuda ilk almalar yapan birisi de Alman bilim adam Friedrich Deliteschdir. O, 1889 ylnda Asur Dilinin Grameri ve 1914 ylnda ise Smer Dilinin Szl ve Smer Dili Gramerinin Esaslar adl bilimsel eserleri yazmtr. O yllardan itibaren Smerlerin dili, dini ve sosyo-ekonomik ilikileri konusunda ak bilgiler yze kyor ve bundan baka da Glgam Destan, Dommuzi ile n-Anna gibi destanlar ve baka edeb metinleri okuyarak gnmzdeki dillere evriliyor. Fritz Hommel, Diemel, Pbel, Falkenstein gibi dnya apnda tannm bilim adamlar tarafndan okunan ilk szcklerin iinde gnmzdeki Trkmen diline hem yansma, hem de anlam bakmndan ok yakn szcklerin bulunmas ilgin, anlaml ve dikkate deerdir. rnein DNGR: Tanr (tengri), DU: di (demek), T: diri, K, GR: yer, yurt. Smerlerin yaad yerlerin kr (gr) olduunu gz nnde tutarsak bu iki szcn aslnda bir olmak ihtimali gldr diye dnlmektedir. Biz kitabn sonunda Smer-Trkmen (ve dier baz Trk leheleri ve eski trk) dllerinin arasndaki benzer szcklerin listesini vereceiz. 3. Smer Yazs le Kltrn Gelimesi Ve Yaylmas 3.1. En eski yazl buluntular diye gz nnde tutulanlar Uruk harabelerinin drdnc katndaki M.. 3000. yla ait metinlerdir. Gnmze kadar biz onun bin iaretini (ideogram/belgi) biliyoruz. Onun en azndan iki bin iareti olmaldr diye tahmin ediliyor. Ancak son dnemlerde bu

iaretlerin says git gide azalmaktadr. Yaklak M.. 2500 yllarnda 800 ve M.. 2000 yllarnda ise 200'e kadar azalmtr. Bu iki yz belgi Smerlerin sonraki metinlerinde devaml kullanlmtr. Akkadlarda bu say daha da azalyor. 3.2. Mezopotamya yazlar ok erken dnemlerde hl ok basit ve gramer bakmndan gelime srelerini geirmemi ilkel dilde ticar ilikiler iin kullanlmtr. Sonralar dier amalar iin de kullanlmaya balyor ve Eski Smer dneminde ise dilbilgisi kurallarna uygun hle gelmeye balyor. 3.3. M.. 2500 yllarndan itibaren bu yaz Akkadlarn dilinde de kullanlmaya balyor. Babillilerin egemenliinin Sargon 'un eline gemesiyle (M.. 2350) ise bu yaznn nemi Akkadlar arasnda daha da artyor. Bu dnemden balayarak ivi yazs Elamllarn ve Asurlularn arasnda da yaylmaya balyor. M.. 2000 ylnda Mari zerinden Suriye'ye geiyor. O dnemde Kk Asya'nn merkezinde yer alan Hititliler bu yazy alyorlar. Asurlular ise onu kendi dillerine uyarlayarak kullanyorlar. Kuzey Suriye ve Filistinliler M.. 1200 yllarna kadar bu yazy kullanmlardr. Msrllar ise o dnemlerden balayarak 1400-1500 yl bu yazy kullanrlar. Babillilerin deimi ekilde alm olduklar ivi yazs Ahamenitlerden nce ve onlarn dneminde onlar ile komu olan Elamllar arasnda yrrle giriyor. Ahamenitler de bu yazy devlet dokmanlar iin kullanmlardr. Onlar bu yazy Aramilerden almlardr. ivi yazs Babil'de Sulukitler ve Arsakitlerin dneminde de muhafaza edilmitir. Babilin astronomi biliminde, hatta mild birinci yzyln sonlarna kadar kullanlmtr.[6] ivi yazsnn Aramiler vastasyla skender Zulkarneyn (Byk skender) dneminde Trkmenistan'a ulam olduu ve Trkmenlerin atalarnn bir kolu olan Parlar tarafndan[7] kurulmu Part (Parfiya) devletinde kullanld konusunda u bilgiler vardr: Klelik dneminde Partilar, Margiana, Harezm ve dier Yakn Dou ve Avrupa devletleri ile ticar ve kltrel ilikilerde bulunmutur. Bu sebeple Harezm'de Aram alfabesi ve Msr takvimi vb. gelenekler benimsenmitir. Part alfabesi de Aram yazs esasnda oluturulmutur.[8] Elimizdeki bilgilere gre Smerlerin icat ettii ivi yazsnn uzun alar ve uzak yollar aarak onlarn eski yurtlar olan Trkmenistan'a tekrar dnm olabileceini dnebiliriz. 4. Trkmenlerin Atalarnn Kurduu Anu Uygarl Dnya Uygarlnn en eski ocaklar konusunda sz edildiinde det olarak Yakn Dou'dan, Msr'dan, Hindistan'dan, in'den ve Yunan'dan bahsedilegelmitir. Ancak, tarih bilimi sahasnda yeni yeni gereklerin yze kmas sonucunda bilim adamlar arasnda yeni fikirler ve bak alar da olumaktadr. Ve genel deime yasas kapsamnda olarak tarihsel gereklik de deimektedir. Bu tarihsel deimelere asl neden olan eyler arasnda en nemlilerinden biri de arkeologlarn son yllarda yaptklar kazlar ve aklamalardr. Bunlarn en nemlilerinden biri de yer yznn en eski ve ilgin uygarlk ocaklarndan olan Trkmenistan'daki Ana uygarldr. Bu uygarlk konusunda ilk bilgiler Amarikal Arkeolog R. Pumpelleyye aiddir: 21. Yzyl insanlgn hizmetine yeni teknolojiler getiriyor; karbon testi ile ya tayini, uzaydan Amarikal Jeolog ve Arkeolog Prof. Raphael PUMPELLEY (1837-1923). Trkistanda ilki (1864-1865) yllarnda Trkistandaki Akabat ehrine 5 km uzaklktaki tarihi Ano ehrinin iki kurgan kazm. Kaz sonularn exploration in Turkestan kitabnda yaynlamtr. Aratrmalar sonunda Anodaki kurganda Isadan nce 6.000 ylna kadar inilmitir. Kitapta Trkistandak bugday ziraatnn I.. 8.000, hayvanlarn ehliletirilmesini I.. 6.800-8.000 tarihlerinde oldugunu belirtmektedir. Kitapta Anoun insanlk iin nemi belirtilirken aynen sylenen: Balangc yer krenin derinliklerine gml olan ve tepesinde iskeletler bulunan Trkistann Ano medeniyetine bu uzun gemi kltrne baktgmz zaman Mezopotamya ve Msn kltrlerinden daha eski bir agda 2.000 yl devam etmi olan bir medeniyet ile karlam oluruz. Daha balangda evli barkl bir ky hayat grnyor, kadnlar iplik bkyor, dokuma yapyor, ekip biiyor, zahireyi degirmen tanda gtmegi, frnlarda ekmek piirmeyi biliyorlard, mlekilik sanatkarlar kaplara ekiller veriyor, slak killerden kaplarn etrafna yer yer halkalar yapiyor, uzak zamanlardan miras kalan boyalarla zerlerine ekiller iziyorlard ......... atn insan kontrol altna alnmasnn balangcn burada gryorum.(R. Pumpelley, Expploratins in Turkestan , t-1, p49).[9] Trkmen-Sovyet Ansiklopedisinin 8. cildinin 38. sayfasnda yle yazlmaktadr: "Sekiz bin yl nce Yakn-Dou yurtlarnda ve Gney Trkmenistan'da eski tarm ve hayvanclk uygarlnn yayld dnemde, yeryznn baka lkelerinde hl eski avcln basit ekonomisi devam

etmekteydi. Yukarda ad geen yurtlarda tarmclar yerleip ilk kyleri meydana getiriyorlard. Bu kylerde her aile bamsz bir birim olup bir odal evlerde yayor, M.. 5000 ylnn sonlarnda Trkmenistan'n snrnda insanlar bakr, altn, M. 3000 yllar balarnda pirinci kullanyorlard. Bakr ile pirincin bulunmas ok daha gelimi i aletlerinin (saban, dokuma aletleri vb.) yaylmasna yardm etmitir. O dnemde yaayan ve dnya uygarlnn temelini atan insanlardan olan bu kavimler ile gnmzdeki Trkmenler arasndaki etnik iliki konusunda Rus tarihisi Rusliyakof kendisinin Trkmen Halknn Gelip k (oluumu) adl kitabnda yle yazyor. "Biz bugn o eski kavimlerin adlarn bilmiyoruz. Trkmenlerin en eski atalar da onlar olmaldr. An'nun eski obalarndan bilim adamlarnn kaz almalar sonucunda bulduklar brekosefallerin u gnk Trkmenlerinkine benzerlii ok ilgintir."[10] N. Gulla bu konuda yle yazyor: "M.. 6-7 bin yllar arasnda Kpet dann eteinde imdiki Akabat ve Gktepe blgesinde ortaya kan en eski atalarmz sonra M.. 6000-2000 yllar aralnn sonlarnda Trkmenistan snrlarnda Ceytun ve An uygarl adyla dnya tarihine geen, o dnemlere gre uygarln en gelimi ve yksek seviyesi saylan kltr tretmilerdir.[11] An uygarl Trkiye ve ran bilim adamlarnn da dikkatini ekmitir. Trk bilim adam Anl een yle yazyor: "Proto-Trk kltrn temsil ettii benimsenen Anav bugnk Trkmenistan'n bakenti Akabat evresinde ilk kltr tabakasna yaklak olarak alt bin yllk bir gemii simgelemektedir. Anav kltrnn drdnc kat ise milt yllarna rastlamaktadr. Tarihiler genel olarak Orta Asya kavimlerinin kltrlerini Anav uygarl tabakalarna gre tarihlendirmeye ve iki binlerde bu tabakalarla karlatrmaga alrlar /.../ Bu dnemde dnyann altn merkezi Altaylarda grnmekte ve bu endstriyi Proto-Trkler yrtmektedir."[12] Genel Trk Tarihi adl eserde bu konuda u satrlar vardr: Anauda bulunan kalntlar, insanlarn ilk uygarlk aamalar hakknda fikir edinebilmesi bakmndan ok nemlidir. Geri burada yaklm cesetleri kapsayan alt tabakann stnde bulunan yuvarlak, brakisefal kafataslar ile Trkmen el ilerinde grlen motiflere benzeyen keramik motifleriyle Anau kltrn yapan halkn saf Trk olduunu ispatlamak olasl yoktur. Ama bu kltr bir Aryan eseri olarak deerlendirmeye de bu geler engel olmaktadr.[13] Bu medeniyet hakknda elimizde olan en son bilgiler yledir: 13/05/2001 tarihli New York Times gazetesinde yer alan bir makaleye gre, Rus ve Amerikan arkeologlar bugnk Trkmenistan ve zbekistanda, zamanmzdan 4.000 yl nce yaam bir medeniyetin kalntlarn bulmulardr. Aadaki bilgiler bu makaleden alnmtr. Aratrmay yrten arkeologlara gre, bu blgedeki insanlar, bir Tatlgl (oasis) evresinde kerpiten yaplm binalardan oluan yerleim merkezleri kurmulardr. Bu medeniyetin insanlar koyun ve kei beslemiler, kanallarla sulamal ziraat yapmlar, tarlalarda buday ve arpa yetitirmilerdir. Onlarn bronz baltalar, mkemmel seramikleri, mermer ve kemik oymalar, altn ve deerli talardan ss eyalar varm. Elit snfa mensup insanlarn mezarlarna lks eyalar brakmlardr. Pensilvanya niversitesi Eski Asya Dilleri uzman Maire gre blgede yeni kefedilen bu yksek medeniyet; Eski a Asyasnn kltr ve ticaret yolu zerindeki ok byk bir boluu tam olarak doldurmutur. Bu bulula eskiden sanld gibi, Asya halknn M. . 4000 yllarnda birbirlerinden ve dnyann dier yerlerinden kopuk, ayrk (izole) halklar olmad ortaya kmtr. Yeni kefedilmi olan bu medeniyete ait, batda Annaudan (Anav, Anau) douda zbekistana, hatta Afganistann kuzeyine kadar uzanan Kara Kum gl boyunca, dzinelerce yerleim harabeleri bulunmutur. Bu saha 300-400 mil uzunluunda ve 50 mil kadar geniliindedir. Bu insanlarn kim olduklar, nereden ve kendilerine ne isim verdikleri henz bilinmemektedir. Bu nedenle arkeologlar bu medeniyete bulunduu blgeleri dkkate alarak Bacteria Margiana Archaeology Complex; ismini vermiler ve ksa olarak BMAC ismini vermilerdir[14] Bugne kadar gn yzne kan gereklere gre, Trkmen topra dnya uygarlnn en eski kaynaklarndandr. Bu ilgin medeniyeti tretenlerin ise Trkmenlerin atalar olduunu gsteren ve gn getike artan bilimsel almalar ortaya kmaktadr.

III. Trkmenlerin Atalar ile Smerler ve Eski Trkmenistan ile Mezopotamya likileri

nce de deindiimiz gibi, Ana medeniyetinin hemen ardndan Mezopotamya'da insanlk tarihinin ok zengin uygarl Smerler tarafndan meydana getirilmitir. Tarih biliminin gelimesi sonucunda Smer ve An medeniyetleri arasnda bulunan ilikiler ve Smerler ile Trklerin atalarnn arasndaki akrabalk aydnlanmaktadr. Biz bu konudaki kendi dncemizi aadaki blmler esnasnda izah etmeye alacaz. 1.Tarihi Gerekler: Trk Ansiklopedisi adl eserde Smerler hakknda u satrlar vardr: "Gney Mezopotamya'da Smer ilinde yaplan arkeolojik aratrmalar, hususiyle Uruk harabesinde tespit edilen kltr katlar ile, baka baka kaz merkezlerinde bunlara tekabl eden katlarda elde edilen ve asl bu yerlerle temsil edilip onlara gre adlandrlan buluntularn mukayesesi Smerlerin Aa Mezopotamya'nn yerli halk olmadn gstermektedir... Smerlerin Gney Mezopotamya Uruk kat sonlarna doru g ettiklerinin delilleri olduu sylenebilir... te yandan Benno Landsberg'in tahlil ve tehislerine gre, aslnda tek heceli bir karakter arz eden Smerceye, Smerlerin Mezopotamya'ya g edip yerlemelerinden sonra birtakm iki veya daha fazla heceli ve Smercenin bnyesinden farkl yer adlar ile meslek adlar ve dier kltr kelimeleri girmitir. Bu arkeolojik ve filolojik deliller, bata Frankfort olmak zere, bazlarnn Smerlerin ElUbeyd andan beri Gney Mezopotamya'da mevcut olduklar grn kabullenmeye imkn brakmamaktadr. Smerlerin umumiyetle Mezopotamya'ya doudan geldikleri kabul edilmitir. Tabii bu grte arkeolojik ve filolojik bakmlardan birtakm mnasebet ve benzerliklerin tesiri bulunmaktadr... Tannm Smerolog Karmer de Smerlerin Mezopotamya'ya drdnc binin ikinci yarsnda gelmi olacaklarn ve ana yurtlarnn bilinmediini belirtmektedir. Onun kanaatince, Enmerkar ve Aratta zerinde dnen, destan menkbeler silsilesinden hkmedileceine gre, ilk Smer hkmdarlar, belki Hazar Denizi evresinde kurulmu olan bir ehir devleti ile ok sk bir mnasebete girmi bulunuyorlard. Bir lde Ural-Altay dillerini hatrlatan Smer dili de yaps bakmndan bir bitiken dildir ve bu dil vakas da Aratta gibi ayn geni sahaya iaret etmektedir.[15] Kramer tarafndan Smerlerin sk ilikide olduu ve onun fikrine gre Hazar evresinde yer alan Aratta ehrinin Eski Trkmenistan'da olduu konusunda Trkmenistan'n ve btn eski Sovyet Cumhuriyetlerinin nl bilim adamlar tarafndan yazlm olan Sovyet Trkmenistan adl eserin birinci cildinde aadaki bilgileri buluyoruz: "Margiyanallarn yerletii yurtlarnn tm konusunda, yerletii pek ok blgenin susuzluktan l olmusa da, onlarn birka kentlerinin mevcut olduu konusunda aklamalar ve bilgiler vardr. Part Margianas kentlerinin gerek says, birbirlerine gre coraf konumlar bakmndan doru belirlenmi olmasa da, M.. 2. yzyln birinci yarsnda yaayan Klaudi Ptolomey tarafndan yazlmtr. O kentleri 102 ve 106 dou boylamlarnda gsterip, gneyden kuzeye doru sayarak aadaki dokuz kentin adn yazyor: Nigeya (Niseya), Kamaguryana, Reya, Antihoya, Margiyana, Nasoi, Argadina (Aradena), Sena (Sina), ARATA ve Ariyaka[16]. Yukarda ad geen ARATTA destannn metnini kitabn yer-yurt adlar blmnde tantacaz. ranl tarihi Hasan Pirniya bu konuda yle yazyor: ".... Ancak Akkadlarn ve Smerlerin nereden geldikleri konusunda Akabat'n yaknndaki An, Astarabad'n yaknndaki Trendepe, (bazlarna gre Turantepe B.G.) ve Daraygez'de (Gney Trkmenistan evresi, B.G.) bulunan seramik eyalar, kap kacaklar ve buna benzer eylerin imalt edili ekilleri Elm tarz ile ayn olup altn vazolarn yznde ise Smerlerin resimlerinin ilenmi olmasn gz nne alarak, baz bilim adamlar Elam Uygarl ile Gney ve Bat Trkmenistan uygarlnn birbiriyle ilikisinin olmas gerektii kanaatine, belki de Smerler de kuzey taraftan Basra Krfezine ve Babil dzlne gelmitir diyen dnceye varmlardr.[17] Hasan Pirniya kendi kitabnn giriinde dnyadaki mevcut dilleri ve eski dilleri gruba blerek Elam ve Smer dillerini Ural-Altay ve dier bknl (iltisaki) dil grubuna koyuyor. Trk tarihisi Kmuran Grn de An Medeniyeti ve onun tarihi dnemi (M.. 8000-3900 aralar) konusunda uzmanlarn ortaya koyduu eitli fikirleri izah etmesinin yan sra Smer medeniyetinin ve Smerlerin meneinin neresi olduu hususundaki eitli fikirleri de (Trkmenistan, Hindistan, belki de nc bir yer) analiz ediyor. Grn burada An'dan elde edilen buluntularn bu konularn aa kavumasndaki nemini vurguluyor.[18]

Tarihi Nissen Smerlerin baka yerden gelmesini yle aklyor. "Mezopotamya'da M. . 3200 yllarnda ok snrl bir dnem sresinde beklenilmedik bir durumda medeniyetin eitli ynleri kesin olarak deimitir. Bu deimenin sadece eski kavmin yerini daha gelimi bir lkeden gelen yeni bir kavimin almas ile gereklemesi mmkndr." Bundan baka da nfus saysnda yedi kat bir artn olduunu zikrederek bu olay Smerlerin Mezopotamya'ya gelip yerlemesi ile ilikilendiriyor.[19] Gene bir ranl tarihi Mekur da bu konuda yle yazyor: "Babil'in ilk yerli kavimlerinin Smerler ya da Samler olduu konusunda eitli grler var. Gnmzde alimlerin ounluu Smerlerin Babil'de yerlemi olduunu savunuyorlar. Smer yurdu Tevrat'ta enar adyla geiyor. Onlarn kendileri kendi yurtlarna umer demilerdir. Smer'de bulunan pirin eyalardan anlaldna gre onlar Frat etrafna birden bire beklenilmedik durumda gelip, medeniyetlerini ise Hazar Denizi'nin gney dousundan kendileriyle getirmilerdir. Ancak baz bilim adamlar ise bunlarn deniz tarafndan geldiklerini ne srmektedirler."[20] Alman bilim adam Oberhuber Die Kultur des Altesorientes adl kitabnda dnya uygarlnda yaznn bulunmas konusunda yle bir fikir ne sryor: "Smerlere ait bulunmu yazlarn ve yaznn sonraki olgunlama sreci ile ilgili belgelerdeki metinlerin ounluu ticaret ve ynetim ilerine ait olduu iin bilim adamlar yaznn meydana gelmesinde ticar ilikilerin temel rolnn olduunu vurguluyorlar. Bu dncenin savunucusu Heishelheimin fikrine gre ehir medeniyeti sadece coraf artlarn ya da kent uygarlnn ortaya kmas sonunda teekkl etmeyip belki ticar ilikilerin ekonomide temel rol oynamasndan kaynaklanmaktadr. Bu teorinin doruluunu ispat eden en inandrc delil ise Yakn-Dou ve Orta Asya'nn ticar ilikilerinin kesiim merkezinde yerleen Hazar tesindeki (Trkmenistan'da) dounun en eski kenti An'dur.[21] XI. yzylda yaam olan Kagarl Mahmut dnya apnda tannm eseri Divan- Lgati't Trk'te ve bunun gibi XIII. yzylda yaayan nl tarihi Hamedanl Hoca Reideddin Fazlullah'n Cmu't Tevarih adl eserinde Trklerin eceresini Hz. Nuh'dan balatyorlar. Nuh ise bilim adamlarnn aklamasna gre Ziusudra adyla Smerler arasnda yaam bilgin, belki de marangoz olmutur. Nuh Tufan Destan ise tarihilerin fikrine gre herhlde dnyay su basanda (bazlarna gre Smerlerin yurdunu) kendi yapt gemi ile bir grup insan lmden kurtarn konu alan bir folklorik destandr. Bu destan zamanla din bir nitelik kazanarak Tevrat ve sonraki kutsal kitaplara girmitir diye dnlebilir.[22] Belki yukarda belirtilen nl tarihilerin Trklerin asln Nuh'tan getirmeleri ile ilgili grleri bir hayale dayal olmayp ok eski kaynaklara ve halk arasnda uzun zamandan beri yaaya gelen yaygn rivayetlere dayanmaktadr. Nuh szne gelince, bu szck Smer dilindeki NU sz ile bir olup sonraki Sm Kavimler tarafndan NUH eklinde yazlm olabilir. NU szcnn Smer dilindeki anlamlar; insan, tretmek ve tohum demektir.[23] Bu sze anlam bakmndan denk, yansma bakmndan da ok yakn kelimeler Altay dillerinde de vardr. rnein: Gold dilinde NA, Kore dilinde NEI, Mongol dilinde ise NALMA, hepsi insan anlamndadr.[24]Trkmenlerde de bir kimseyi vmek istediklerinde NAY BAI ibaresi kullanlmaktadr. Bu szn de anlam insanlarn en sekini olsa gerek. Trkmenistan ile Mezopotamya arasndaki tarih iliki konusunda Trkmen bilim adamlarnn yazd son makaleler daha ak bilgiler vermektedir. dek dekof yle yazyor: "... Yazarn Trkmen Boyu "Teke" ve "Gktrk" szcklerini aklamaya sistematik yaklamas, Trkmenlerin etnogenetik kkn M.. 3000. yla gtrmeye imkan verdi. Bunu eitli uzmanlar, tarihiler, arkeologlar, dil bilimciler ve yazarlar teyit etmilerdir. Bunun gibi yaklamann esasnda umerler (Smerler) adnn ve uygarlnn temel unsurunu izah etmeye Smer yurdunda ve Altntepe'de (Gney Trkmenistan) yaayan halklarn birbirleriyle akraba olduklarn ispat etmeye imkn buluyoruz. Bylece, Smer yurdunda yaayan SAKGK halk Altntepe uygarln treten halklarn dorudan nesilleridir diyen tarih sonuca varmak mmkndr.[25] Gulla da "Trkmenlerin atalar saylan ve Mezopotamya'ya g eden Smerler sonra Akkatlar, Elamllar konusundaki bilimsel kaynaklar oraya gmeyi M.. 4000 ylna tarihlendirmektedir. Ancak bu dnem An medeniyetinin gelimi bir dnemine rastlamaktadr. Bu nedenle onlarn kendi vatanlarn ekonomik dzey ve uygarlk seviyesinin yksek olduu bir dnemde terk etmelerini anlamak zordur. Ancak M.. 4000 yllarnn sonlar ve 3000 yllarnn balarnda o dneme gre ekonomi ve uygarlk bakmndan gelimi GKSYRnn (Trkmenistan'da) dokuz obasnn hepsi boalmtr. Bu gn sebebi ise o dnemde OKS diye adlandrlan imdiki Tecen rmann suyunun

bu gnk ran toprandan kastl olarak azaltlmasdr. Bu, rutubetin azalmas nedeniyle, Karakum (imdi Trkmenistan'n % 80'i tekil eden bir saha) alannn llemesine neden olmutur. Bu srecin balamas ile M.. 4000 yllarnn sonunda Gksrililerin, sonra Smerler adn alan byk bir kesimi, bol su arayarak Mezopotomya'ya giden kavim olmas mmkndr.[26] Smerologlarn birka Smer dilinin Hindistan'da Aryanlardan nce yaayan ve dilleri UralAltay dil karakterine sahip olan DRAVDAlarn diline benzerliini de gz nnde tutarak belki de Smerler imdiki ran'n gneyinden geerek Mezopotamya'ya ulamlardr demektedir. Ancak o dnem doal artlarnn imdiki ran'n dousunda ok byk ve scak lleri meydana getirdiini dikkate alarak bunun mmkn olacana inanmann ok zor olaca sonucuna varyorlar. Bu ihtimali ne srenlerin biri ise Sodendir. O sznn devamnda der: "Bu eklemeli karakterli bir dile sahip olan Dravidalar Hindistan'daki zengin uygarln yaratcs saylrlar. Hindistan'a en son nfuz eden (rileen) Aryanlar ise onlar Dou Hindistan'a sryorlar. Ancak, Dravidalar batya gmeye neyin mecbur ettiini anlamak ve onlarn M.. 4000 ylnn hangi kesiminde g ettiini tespit etmek ok zordur"[27] Dravidalar konusunda Smerolog Hommel de u aklamalarda bulunmaktadr: "Kollar (Kolhlar) Hindistan'n yerli nfusunun son kalntlardr. Sonra Turanl (Trkistanl) Dravidalar Hindistan'a geliyorlar, en sonunda da Aryanlar gelip Dravidalar Dou Hindistan'a srmlerdir. Dravidi dilinde konuan nfusun gnmzdeki says yaklak 200 milyon olup Hindistan yarmadasnn 1/4'n olutururlar. Bu dil, zellikle onun Tamilce lehesi gl edebiyat, eski metinleri ve M.. 300 yllarna kadar giden gemii ile kendi karakterini korumaktadr. Bu dil Tamil, Andraprada ve Misur gibi birka yurtta resm devlet dilidir"[28] Smerlerin Orta Asya'dan gelmeleri konusunda bilimsel gerekler daha oktur. Ancak biz metnin bu blmn bu konuda yazlan en son eserlerin birine mracaat ederek noktalyoruz: "Smerlerin (M.. 3300) Orta Asya'dan gelme ihtimali aadaki u faktrlerle aklanyor. Onlarn dillerinin Altay-Trk dillerine benzerlii, tapnaklarnn mimar ekilleri ve sslemelerinin da tapnaklarna benzemesi ve genellikle yazda kullanlan ideogramlarnn (belgilerinin) da yurtlaryla benzerlik gstermesidir. Smerlerin din inanlarnn kknn de Orta Asya ya da Bakterya'dan olduunu kantlayacak anlaml eyler vardr: Da tapnaklar, da kzne secde etmek ve ek olarak Orta Asya'da olduu gibi kraln muhafzlarnn o ld zaman, kendilerini zehirleyerek intihar etmeleri...[29]

2.Yer-Yurt Adlar
Yer-yurt adlar dnyada en sabit ve derin tarih anlam olan szcklerdir. nk bir yurtta kltrlerin deimesiyle hatta resm dilin deimesiyle yer-yurt adlar kayp olmayp halk tarafndan muhafaza edilmektedir. Hatta pek ok blgede yer-yurt adlarnn manasn o blgede imdiki yaayan halkn diliyle anlamlandrmak mmkn deildir. Bunun iin bilim adamlar Mezopotamya'daki baz yer-yurt adlarnn Smer dilinde belli bir anlam olmad iin o blgede Smerlerden nce baka bir kavim yaamtr, Smerler ise baka bir yerden g edip gelmitir diye bir kanaate varyorlar. Bu sebeplere gre, Eski Trkmenistan ile Mezopotamya'daki birka yer-yurt adnn birbirine denk gelmesi veya yakn olmas ok anlaml ve tarih adan nemlidir. Meselenin gene bir ilgin ve anlaml yn ise Trkmen topraklarndaki baz yer adlar hatta insan adlar gnmzdeki konuulan Trkmence ve hatta dier Trk dillerinde anlam bulunmad bir durumda bile, Smer dilinde belli bir anlam kazanmaktadr. Bunun sebebi ise Smer dilinin o dnemlerde yazya geerek deimeden ve asimile olmadan kurtulan yegne akraba dil olmasdr. Bu adlarn birkan inceleyelim:

2.1. Aratta
Biz yukarda Kramerin Smer metinlerinde ad geen Aratta kentinin Hazar evresine iaret ettiini savunduunu ve ayn ekilde bu kentin Trkmenistann en eski kent adlarnn arasnda bulunduunu aklamtk. imdi Kramerin zikr ettii bu kente ait destann metnine bakalm: Enmerkar ve Aratta'nn Sahibi (yesi) O bir defa yle olmutu: n-anna'nn kendi kutsal yreinde sevdii, n-anna'nn kendi kutsal yreinde uba yurdundan setii, "Utu" nun olu Enmerkar'dan,

Kendisinin mehriban hanm hakan olan kzdardeine Kutsal n-anna'ya bir yalvar geldi: Ey benim kzdardeim n-anna, Uruk iin, Koy, Aratta'nn halk gzel sslenen altn gmler temin etsin, Koy, onlar temiz yakutlar, dan kayalarndan dereye indirsinler, Koy, onlar cevherler ve temiz yakutlar getirsinler: Kutsal yurt Uruk'a .... Senin vatan tuttuun yerin, kutsal Gipar'a (?) Aratta'nn halk gzel sanat ile ieriyi sslesinler, Ben; yalvaryorum .... onlarn arasnda, Koy, Aratta Uruk'a boyun esin, Koy, Aratta'nn halk dan tan eteklerine getirenden sonra, Benim iin ulu tapnak yapsnlar, Koy, benim iin ulu sandk yapsnlar. Benim nmde bir ulu sandk olsun, Tanrlarn sand, Onlar benim Kullab'daki Tanrlk Yasam doru icra etsinler, Benim iin Absu yapsnlar, bir kutsal byk yurt gibi, Benim iin Eridu'yu bir da gibi temizlesinler. Benim iin Absun'nun kutsal tapna gibi bir kovuk yapsnlar. Ben, kutsal trkm Absu'dan seslendirdiimde Ben, tanrlk yasam Eridu'dan getirdiimde Ben tanrlk orunumu ieklendiimde? ieklendirdiimde ??? Ben Kullap'ta ve Uruk'ta hakanlk tacm bama koyduumda Koy, utu (gne, gne tanrs) bana dostluk nazarn salsn **** Eli Aratta'nn iyesine dedi Senin atan benim hakanm beni gnderdi, Urukun sahibi, Kullabn sahibi Beni senin yanna gnderdi Senin hakann, o ne syledi, o ne dedi? Benim hakanm, o yle syledi, yle dedi, Benim hakanm senin doum gnnden bir ta belirledi Uruk'un iyesi, Smer'in ejderhas, o .... gibi. Hakan gibi gl, byk yurda buyurgan ko O ..... oban Mehriban inekden, byk yurdun yreinden doan, En-merkar, Utunun olu, beni gnderdi. Benim hakanm, o yle dedi: Ben kentin halkn srgn ederim, onlar g etmeli olurlar kular yuvalarndan kam gibi Ben onu toza kararm, sanki kknden viran edilmi yurt gibi, En-ki'nin beddua eden yurdu, Arratan Ben hkmen oray toz ederim, Sanki bir zamanlar toz olup kalan yurt gibi. n-anna onun karsnda silhlanmtr. O. (Aratta) sz dinlemedi diyen szleri kulland (Onun dediklerini hie sayd) Ben kenti kl olan toprak gibi ederim, Ben hkmen kentin stnde toz duman ykseltirim. Onun madenlerinden altnlarn aldktan sonra

Onun topraklarndan gm kardktan sonra Gm ilendikten sonra ..., uvallar katrlarn srtna yklendikten sonra .... Smer'in gen Enlilin evi .... En-ki'nin tarafndan, Onun kutsal yreinde seilmi iye, Koy, byk yurdun halk, benim iin temiz ... yapsnlar Koy, o, benim iin imir gibi bysn, ieklensin Gne gibi k salsn, Ganun'dan kt zaman, Benim iin onun eiini ssle. ****** Ey, Uruk'un iyesi, bir para kil al, levha gibi, onun yzne szckler yaz O kilin yznde bir szck yok Evet, sana gne Tanr yle hatrlatt, yle yap, levhann yzne yaz: Enmerkar.[30] Bilim adamlar bu destanda geen Enki ve n-anna gibi byk Smer tanrlar tarafndan ne srlen ama ve eposun cereyan ettii atmosferi gz nnde bulundurarak bu olaylarla ilgili aklayc fikirlerini u ekilde beyan etmilerdir. Uhlig yle yazyor: "Bu metin noktalar ile gsterilmi bo yerler olmasna (kaybolmu szcklerine) ramen ok eyleri aklyor. Anlaldna gre Eridu kentine kadar uzanan lkelere egemen olan Uruk'un hakan, Enki'nin kenti olan Eridu'yu viran etmesinin ardndan altn ve yakut zenginlii ile mehur olan Aratta'nn halk yklan ehirleri tekrar yapmaya ve Enki'nin tapnan tekrar ina etmeye, ayrca gm ve mcevherlerini getirerek Uruk'un tapnan sslemeye ve orada yeni bir tapnak kurmaya mecbur ediliyor. Bu ama ilk olarak bir tanrnn azndan tehdit edici motifte ifade edilerek, bir eli vesilesiyle Aratta'nn sahibine haber veriliyor. Bu olay bir kutsal din ama gibi gsterilirse de, gerekte o dnyev karlar ve g ifade etmek iin olup, din ise sadece rt olarak kullanlmtr.[31] Soden'in aklamasna gre bu mitte n-anna kendi hakannn yardmna geliyor. O bu ama iin dman yurdunu (Aratta'y) mthi bir kurakla uratarak ar artlar altna sokuyor. Sodenin bu deerlendirmesi, yukarda Trkmen bilim adamlarnn o dnemde Trkmenistan'da Karakum lnn bymesi ve ar kurakla maruz kalmasndan dolay orann halknn dnyann eitli yurtlarna, bu cmleden olarak Mezopotamya'ya gitmeye mecbur olduklar konusundaki fikirlerine uygunluk gstermektedir. nk, destanda bu iki yurdun arasnda iliki olduunu aka gryoruz. Burada Aratta yurt ad olarak Gney Azerbeycan topraklarnda da bulunmasna dikkat ekmek istiyoruz.

2.2. Kngr (Kr), Trkmen Sahrada (Kuzey ran'da) yerleen bir eski Trkmen obasnn ad.
Smerler kendi yurtlarn KN-K daha akas KN-GR diye adlandrmlardr. Bu adn asl ya da mecaz anlam uygarlk yurdu diye anlalmtr. Smer dilinde gnmz Trkmen dilindeki gibi geniz sesi (palatal / nazal) olmasn gz nnde tutarak bu iki szc ayn yansmada okumak mmkndr. Birleik szck olan KN-GR iki basit szckten KN ve GR szcklerinden olumutur. KN szc Smer dilinde birka anlamda kullanlm ve bir anlam da i demektir (bkz. szlk blmne). Bu szck Trkmen dilinde mkil ve zahmetli anlamna gelen KIN szc ile yansma bakmdan bir, anlam bakmndan ise ok yakndr. kinci basit szck GR (K) ise Smer dilinde yer, belli bir yer anlamna gelmektedir. Bu szck Trkmen dilindeki gr (kr) szc ile hem yansma hem de anlam bakmndan tahminen birdir. Nedeni, gr szc Trkmen dilinde rmaklarn kntsnden olumu, baz yerleri kuru ve ounluu tepelerden ibaret yer anlamndadr. Smerlerin yurdu da iki rman arasndaki gr (kr) dan ibarettir. Bunlar gz nnde bulundurarak zahmetli kr diye dnmek mmkndr. Bilim adamlarnn Mezopotamya'nn kurak toprann ok zahmet istemesi konusundaki aklamalar da bu dnceye destek veriyor. Trkmenistan'da da eskiden kalm harabelerin arasnda kalal gir, kaplanl gir gibi adlar vardr. Smerolog Falkenstein bu szc KEN-GER ve KEER eklinde yazyor[32]. Azerbaycan'n Tebriz kenti yaknnda bir kyn ad da Kengerdir. Bizim bu yer adnn nereden gelip kt konusunda elimizde bilgimiz yok, ancak meselenin ilgin yan, Falkenstein'n LU-KEN-GER-RA

szn Smerli (Mann von Smer, Smerer) diye adlandrmtr.[33] Yukarda ad geen Azerbaycan kyn (veya kentin) baz sakinleri kendileri iin Kengerlu (kengerli) soyadn kullanyorlar. LU-KENGER-RA szc ile KENGERLU szc arasndaki benzerlik ok anlamldr. zellikle (LU) eki her iki dilde de bir yurda mensup adam anlamna geliyor (bkz. szlk blm). Baz bilim adamlar bu szc K-EN-G eklinde yazp, onun birinci hecesindeki K szcn yer-yurt anlamnda veriyorlar. Smerlerde ounlukla adn sfattan nce gelmesini gz nne alrsak bu ekilde yazlmasnn daha doru olmas mmkndr. Ancak hangi ekilde yazlrsa yazlsn bu szcn terkibindeki K szc yer, yurt veya kr/gr anlamndadr. Trkistana ait eski adlarda da Keng; yurt ad, Kagr ay ve Kangar etnik ad bulunmas da dikkate ayandr.[34] Orhon yaztlarnda da Kengere ve Keng szcklerinin yurt ve ya kavim ad olarak zikr edilmesi de ok anlamldr.[35] 2.3. new (Akabat'n 14 km. dousunda eski kent harabesi): Smerlerin en ulu tanrlarnn ad, Gk tanrs olan An'dur. Ayrca onlarn en byk tapnann ad da Uruk kentindeki An'dur. Biz bu iki szcn anlamlarnn bir olmas konusunda din adlara ayrlm blmde sz edeceiz. Ancak burada iki noktay hatrlatyoruz. Birincisi, yabanc dillerde (Hindo-German dillerinde) yazlm eserlerde new szcnn An, bazen Anau eklinde yazlmas ve ikincisi, bilim adamlarnn eserlerinde atalarmzn gk tanrsna inand konusunda kesin bilgiler vardr (bkz. din blmne).

2.4. Urgen (Eski Urgen Trkmenistan'da, Yeni Urgen zbekistan'da): Smerlerin en nemli ilk
kentlerinin adlar Ur ve Uruk olmutur. Smer dilinde Ur szc insan ve Uru szc ise kent anlamndadr. Bu szckler gnmzdeki Trkmen dilinde Uru (Uruk), yani hanedan, boy; szc ile ayn kkten olsa gerek. nk bu szcklerin ekil ve anlam bakmndan birbirine yaknlndan baka bilim adamlarnn aklamasna gre ilk kyler, belli bir akraba insan topluluklar, yani uruun yerlemesiyle tremitir. Netice itibaryla uru veya urug szcklerini ilk insanlarn kurduklar kylere ad olarak vermi olmalar byk bir ihtimaldir. Bunlar nazara alrsak, bu szcklerin arasnda yani Sumerdeki Ur, Uruk, Trkmenistandeki Urgenc ve Azerbaycandeki Urmiye kent adlarnn arasnda belli benzerlikler duyulmaktadr diye dnyoruz. Bu kent adlarna benzer Trkmenistanda Herrikgala ve Azerbaycanda ise Erk-gale gibi eski yurt adlar da bulunmaktadr.

2.5. Nusay (Akabat'n 16. km gney batsnda eski kent harabesi): Gnmzdeki Irak
Trkmenlerinin yurdu olan Kerkk ehrinin evresinde (Yorgan Tepe) de Smerlerin M.. 2500 ylna ait Nusi (Nuzi) kentinin harabeleri var. ki tane basit kelimeden ibaret olan bu birleik kelime yansma bakmndan hemen hemen ayndr. Bu szcn anlamn ise yle dnmek mmkndr. Daha nceki satrlarda NU szcnn insan olduuna iaret edilmiti. S szc Smer dilinde hrmetli, dost anlamna da gelmektedir.[36] Bylece, Nusi szcn hrmetli, dost insan, pir gibi anlamlaryla dnmek mmkndr. NU-SAY birleik szcne gelince, SAY szc Trkmen dilinde sekin ve SI-LAG kelimesi ise hrmet demektir. Netice olarak NU-SAY szcn sekin insan olarak dnmek mmkndr.

2.6. Parab (Farab): Trkmenistan'daki bu eski kentin ad da Mezopotamya'daki Fara kenti adna
yakndr.

2.7. Madau Tepe ve Madau Dalar: Trkmenistan'daki bu eski yurt adlar ise Smer dilindeki
MADA szc ile bir kkten olsa gerek. Mada szc Smer dilinde yurt, uygarlk yurdu anlamndadr.[37]Ayrca matu szc de Smer dilinde yurt anlamndadr.[38]

2.8. Durun: Trkmenistan'daki bu eski yurdun adnn Smer dilinde DUR, DURU ve DURUN
ekillerinde iskn, yurt tutmak, yaamak gibi anlamlar vardr (bkz. szlk blm). Bu szck Trkmen dilinde de durmak, toktamak, yurt tutmak gibi anlamlar tamaktadr.

2.9. Gavur Tepe, Gavers: Trkmenistan'daki bu eski yurt adlar da Mezopotamya'daki Gaur Tepe
(Depe Gaur) ile ok yakndr.

2.10. Ahal: (Trkmenistan'da bir vilyet ad): Smer dilinde AKAL szc g ve AGAL szc
ise gl anlamndadr.[39] Bu szlerin kkeninin bir olmas ihtimali gl olabilir.

2.11. Am (Amuderya): Bu szc Smer dilinde yle dnmek mmkndr. Am yaban kz,
dere sr demektir, i ise rmak demektir.[40] Neticede AMI szc kz rma anlamna gelebilir.

2.12. Mari, Margu: Trkmenlerin gnmzdeki yazdklar ekliyle Mari Smerlerin nl

kentlerinden biri olmutur. Mezopotamya'daki Mari konusunda Kramer yle yazyor: "Kuzey Mezopotamya'da, imdiki Irak ve Suriye snrlar yaknnda Fransz arkeologlar Mari kentini kazp ortaya kardlar. Bu kent gnmzden 3700 yl nce defineciler tarafndan viran edilmitir. Bu kentin harabelerinde 28.000 m2 alanda yer alan byk bir hakan saray gze arpyor.[41] Mezopotamya'daki Mari ile ada olan Margu medeniyeti konusunda arkeolog Sarianidi yle yazyor: Bu medeniyetin 40 yzyl nceye ait olduu akla kavumutur. Hatta onun zel yazsnn olmasna da ihtimal veriliyor. Onun almasndaki bu konu ile ilgili ksma bakalm: "... yerli demirci ustalar hemen hemen her trl bakr, pirin silhlar ve ss eyalar yapmay renmilerdir. Onlarn arasnda insan gz resimleri ve ekilleri ile sslenmi byk baltalar dikkati ekiyor. Ta ustalar da burada almlardr. Onlar tan her eidinden trl ss eyalar, bu cmleden olarak, incelikle naklanan mhrleri yapmlardr. Ancak ta kolyler yapmakta zel maharet gstermilerdir. Buna kant ban evirip az ile ayan yalayp duran deve resmi ile sslenen kolyedir. Bu ise Mezopotamya sanatndan hi de geride olmayan ta sanatna sahip olmasnn bir gstergesidir.[42] MAR szcnn Smer dilinde eitli anlamlar olup, bir anlam da kzdr[43], ek i szc, yukarda denildii gibi rmak demektir. Netice olarak MAR'yi kz rma diye dnmek mmkndr. Amive Mari adlarnn kz ile ilgili olmas ve Trkmenistan'da gnmzden 6000 yl nceye ait kz ba heykelleri bulunmas bir kant mdr? kzn kutsalln gz nnde tutarsak, ok doal bir gerekliktir. Mar szcnn kz anlamnda olmasn biz Babil'in en byk tanrs saylan MARDUK szcnde grmekteyiz. (MARDUK Smer dilinde MAR-UTUK (MAR-UT) eklinde de vardr. Yani, gnein gen kz anlamnda olarak Babil'in kent tanrsdr. (M.. 2000 yl) O ilk olarak M.. 2600 ylndan bilinmektedir. Hamurabi'nin dneminde MARDUK'un nemi daha da artarak Kassitlerde ise (M.. 2000. yln ikinci yarsnda) Babil'in devlet tanrs derecesine kadar ykselmitir.[44] Yeri geldike, eski dnemlerden beri Volga rmann orta kesiminde yaayan MAR halkn da hatrlatmak anlamldr diye dnyoruz. Bu halk konusunda byk yle bilgiler var: "MAR halk Fin-Uur halklarna baldr. Onlar Sovyetlerde esasen ACCRde yayorlar. Bunun gibi Mariler Bakurdistan'da Udmurt'da, Tataristan'da Gorki'de baka yerlerde yayorlar. Mariler XVI. yzyldan itibaren XX. yzyla kadar hristiyanlatrld. Ancak onlarn eski dinleri animizm idi.[45] Bilindii gibi Fin-Ugor ve Ural-Altay dilleri ayn dil topluluundandr. Neticede, Mari halknn ad da bu dil topluluuna aittir. M.. 1000 ylna ait Trkmenistan'daki Margiyana uygarln da dikkate alrsak, Mar, Margu ve Margiyana gibi Trkmenistann eski uygarlklarn simgeleyen adlarn ayn kkden olduunu gryoruz. Buna ilveten Afgan Trkmenlerinin imdi yaadklar yerlerdeki Marav ve ran Trkmenlerinin yaad yerlerdeki Marava Tepe ve Azerbaycan'daki Maraga, Anadolu'daki Mardin kentlerinin adlarna da dikkati ekmek istiyoruz. Genellikle Aratta, Mar, Mada (Med), Kenger (Kngr) gibi en eski yurd adlarnn Trkmenistanda, Azerbaycanda, Mezopotamyada ve Anadoluda aynen tekrar olmas, bizim en eski atalarmzn devaml olarak doudan batya akn etmesini anlatmaktadr. Bunun ayns son dnemlere ait olan amah, irvan, Diyarbekr gibi adlar da ayn blgelerde tekrar olmudur.

I
Trkmenistanin Mari vilayetinden bulunmu bir eski tapinagin restore edilmi resmi ( m. . 2000 yila aid)
(Trkmen Medeniyeti jurnal 1994-1 Akabat, s. 33)

II
A- Trkmenistan: Altndan yaplm kz bay, 3,000). (Turkmeniya, 1987 Moskova, s. 31) m.. 4,000 (bazilere gre

B- Mesopotamya: Bronzdan yaplm kz ba, m. ,3000 yl.

( Mesopotamien. Jean-Claude Margueron 1978 Mnchen, s. 45)

3. nan Sistemleri
3.1.Genel Kavramlar: Dinin ortaya k konusunda teoriler ve Trklerin slmdan nceki dinleri konusunda ksa bilgiyi Muzaffer Sencerden biraz ksaltarak aynen aktarmay doru bulduk: Trklerin, slmlk ncesi inanlaryla ilgili kaynaklar, ayr din teorilerine konu olan totemizm, animizm ve natrizm elerinin bir arada bulunduu ve amanizm ad verilen bu sistemin, bu inan ve pratiklerin toplam saylabileceini gstermektedir. Bu bakmdan ayr din teorileri olarak sunulmakla birlikte dinlerin evriminde ayr ayr aamalar olan ad geen din sistemlerine ksaca deinmek yerinde olacaktr.

3.2.Totemizm
Genel insanlk tarihinde ilk olarak Mac Lennan tarafndan balanan totemizm Durkheime gre en temel ve en ilkel bir klt olarak bilinen en ilkel ve en basit bir rgt iinde klan rgtnde geerlidir. Klan meydana getiren bireyler kendilerini bir akrabalk bayla, ama ok zel trden bir bala birlemi sayarlar. Bu akrabalk, onlarn birbiriyle belli kan balarnn bulunmasndan ileri gelmez, onlar sadece ayn ad tadklarndan akrabadrlar. Bu ad, ayn zamanda, kendisiyle ok zel ilikilerin bulunduuna inanlan belli bir madd nesneler trnn de addr. Bu ilikiler akrabalk ilikileridir. Klan kollektif olarak gstermeye yarayan nesneler trne totem denir. Klann totemi ayn zamanda yelerinden her birinin de totemidir. Her klann ancak kendisine zg olan bir totemi vardr ve ayn kabilenin iki ayr klan ayn toteme sahip olamaz.Totem olarak kullanlan nesneler, ok byk bir oranda, ya hayvanlar ya da bitkiler dnyasna, zellikle de ilkine zgdr. Totem yalnz bir ad deildir, bir amblemdir. Totem yalnz bir ad ve amblem deil, gerek bir kutsal nesne tipidir. Totem klan yeleriyle totem olan nesne arasndaki tz (cevher) birlii anlamna gelmektedir. Totemin basitletirilmi ekli eya vb. zerine kazlmaktadr. Grld gibi, totemizm, temelce klan birliini temsil eden bir semboln kutsallatrlmasdr.

3.3. Animizm: Dinlerin kkeniyle ilgili bir sistem olarak ana izgileriyle animist teoriyi kuran
Tylordur. Ondan sonra teoriyi gelitiren Spencer, onu birtakm deiiklikler yapmakszn yeniden tekrarlamam olmakla birlikte, genellikle sorunlar her ikisi tarafndan da ayn terimlerle konmu ve benimsenen zmler ayn olmutur. Tylor ve Spencere gre ruh kavram, dinin temel kavramdr. lk insan basit bir yanlgnn sonucu olarak rastgele bu kavrama ulamtr. Dlerinde beden bir yerde durup kalmken kendisinin urada burada dolamas ve eitli iler yapmas yznden, o, kendisinde iki varln bulunmas gerektii karmnda bulunmutur. Yine dlerinde bedenleri d grlen yerde olmayan kimseleri grmesi ve onlarla konumas yznden, onlarn da kendilerinde iki varla sahip olmalar gerektii yargsna varmtr. Bylelikle giderek her bireyin bedenden ayrlma ve uzaklarda dolama gcnde bir einin, bir baka kendisinin bulunduu kavramna ulamtr. Bu e, kiiye benzemekte ama ondan eitli zelliklerle ayrlmaktadr. Bu e ruh tur. Bu ruhsa bir tin (spirit) deildir, kendisinden ancak olaan d durumlarda ayrld bir bedene baldr. Ruh, ancak kendisini deitirerek bir tin olabilmitir. te yandan lmn sadece bir uzun baygnlk veya uzayan bir uyku olduunu dnen ilk insan, bedenin uyanacana, sonunda daldn grmtr. Bylelikle ruhun serbest kaldn ve cisimlenmemi bir tin meydana getirdiini varsaymak zorunda kalmtr. Bylece herhangi bir organizmadan ayrlm ve meknda serbest kalm tinler domutur. Artk ruh biim deitirmitir. Bu insann bedenini canlandran basit bir hayat ilkesinden, bir tin, iyi veya kt bir cin hatta bir tanrlk domutur. Ama bu tanrlatrmaya lm yol atndan, insanln bilinen ilk klt, llere, atalarn ruhlarna ynelmitir. Serbest kalan ruhlarn yaayan varlklar arasnda dolatklar ve her trl iyilik ve ktln onlardan gelecei inanc, insan, bu ruhlarn ktlnden kurtulmak iin birtakm yollara bavurmak zorunda brakmtr. Bylece ilk trenler cenaze trenleri, ilk kurbanlar gmlerin ihtiyalarn karlamak zere ayrlan besinleri sunma, ilk sunak mezarlardr. Bu cmle anlalmyor! Ata ruhlarnn ayr bir varlk alan meydana getirdii inancndan hareket eden bu sistem, doa st dnyadaki ata ruhlarnn yneticiliiyle, kutsalln baba yoluyla getii ilkesine dayanr. Bu

bakmdan, soy yeleri ata ruhlarn kutlayarak onlar adna yanan soy odunu sndrmemeye almlardr.

3.4. Naturizm: Animizmin temelindeki postla, dinin hi olmazsa kke, hibir fiziksel gereklii
gstermediidir. Ama Max Mller, kart bir ilkeyle ie giriir. Ona gre, dinin, btn otoritesini ald bir deneye dayand bir aksiyondur. Mllere gre din eger, bilincimizin yasaya uygun bir esi olarak yerini alacaksa, dier btn bilgiler gibi duyulur deneyle balanmaldr. Gerekten Max Mller ve dier Sanskrite aratrclar, dinin kaynan bir baka dorultuda, d doann insan zerindeki etkisinde aramlardr. Tanrlarn adlar genellikle, ya hl kullanlan cins adlar veya orijinal anlam bulunabilecek nceden cins olan kelimelerdir. Bunlarn her ikisi de ana doa olaylarn gsterir. rnein Hindistann ana tanrlarndan birinin ad olan Agni kke duygularmzla algland ekilde ve herhangi bir mitolojik ekleme olmakszn yalnz madd ate olayn gstermitir. Bu ve buna benzer olaylar, bu toplumlarda doann biim ve glerinin, dinsel duygunun kendisini balad ilk objeler, tantrlacak ilk nesneler olduunu gstermektedir. Mller ilk bakta der, doadan daha az doal hibir ey yoktur. Doa en byk srpriz, bir korku, bir aknlk, bir duraan mucizedir ve sreklilik, deimezlik ve dzenli olarak tekrarlanmalar yzndendir ki bu duraan mucizenin belli grnleri, nceden sezebilirlik, olaanlk, anlaabilirlik anlamnda doal saylmtr. lk zamanlardan balayarak dinsel dnce ve dili douran, bu geni srpriz, korku, aknlk, mucize alan, birbirinden ayr olarak bilinmeyen, baka bir ifade ile sonludan ayr olarak sonsuzdur. Bu sonsuzun duyumlanmasndan din kmtr. Bununla birlikte, gerekte din, ancak bu doal gler, artk zihinde soyut bir biimde gsterilmedikleri zaman kurulur. Bu glerin, kiisel etmenler, yaayan ve dnen varlklar, tinsel gler ve tanrlara dnmesi gerekir. Max Mllere gre, dnce zerine yapt etkiyle bu biim deiimini douran dildir. Kendisinden kullandmz btn kelimelerin kt ve btn Hint-Avrupa dillerinin temelinde bulunan kk ler, iki belirgin karakteristik gsterir. nce, kkler geneldir, yani, zel nesne ve bireyleri deil, tipleri hatta ar genellikteki tipleri gsterir. kinci olarak, bunlarn karlk olduu tipler, obje tipleri deil, eylem tipleridir. Bunlar, canl varlklarda, zellikle insanlarda grlen en genel eylem biimlerini gsterirler. te kkenleri yznden, bu kelimeler, doa glerini, ancak insan eylemlerine en yakn grnen belirtileriyle gsterebilirler. rnein, gne, bolukta altn oklar atan bir ey olarak adlandrlmtr. Ama, doal olaylar, bu ekilde insan eylemleriyle karlatrldndan, onlarn baland bu ey zorunlu olarak az ok insanlara benzeyen kiisel etmenler biiminde anlalmtr. Bylece dil, duyulara ak olan madd dnya stne, hiten yaratlan ve fiziksel olgularn nedenleri saylan tinsel varlklardan meydana gelen yeni bir dnya koymutur. Bir kere bulunduktan sonra, tinsel dnyay gsteren kelimeler, snrsz genileme gc kazanm, bylece bir pantheon, bir tanrlar hiyerarisi yaratabilmitir. nsann kendi ruhu, fikri ikinci dereceden bir gelimedir ve atalara tapnma dini, daha nemli olan doaya tapnmann bir yansmasdr. Bu teorinin dayanan ve ieriini meydana getiren inan ve pratiklerin, birbirine kart ve ayr ayr dinin kaynan aklayan sistemler olmaktan ok, -hi olmazsa Trklerin dinleri sz konusu olduunda- birbirini izleyen dinsel gelime dnemleri olduu dnlebilir.[46] 3.5. amanizm Trklerin dinsel evrimlerini belirledikten sonra, totemizm, animizm ve naturizm elerinin bir bileimi olan amanizm inan ve pratikleri zerine durmak yerinde olacaktr. Eski Trklerde bir ve byk Tanr hakknda ak bir inan ve anlayn bulunup bulunmad kesinlikle bilinmemektedir. in kaynaklarnn belirlediine gre Orta Asyada devlet kuran sllelerin hepsinde Gk tanr kltne rastlanmaktadr. Gktrk yaztlarndan VI. ve VII. yzyllarda, Gk tanr hakkndaki inanlarn gelimi olduu, Tanr adnn tek bana, baka tanrlarla kartrlmadan sylendii anlalmaktadr. Bununla birlikte Gktrk ve Uygur hakanl dneminde, madd bir varlk olarak tasarlanan, Gkle onun sahibi olan ruh birbirinden ayrlmam olsa gerekir. Kagarl Mahmutun Tengri szcn aklarken kfirler ge tengri derler, yine bu adamlar byk bir da, byk bir aa gibi, gzlerine ulu grnen her eye tengri derler. Bu yzden bu gibi eylere yknrler (tapnrlar) demesi, Eski

Trklerde tengri szcnn grnen gkle, ulu varlk anlamna geldiini, madd bir varlk saylan gkle byk bir gcn aynlatrldn gstermektedir. Bugnk amanist Trkler, tengri kelimesini eski Trkledeki anlamyla kullanmakta ve bizdeki anlamyla gk kelimesine dillerinde yer vermemektedirler. Gne, ay, yldz, yldrm ve yelle ilgili inanlar, Gk tanr kltyle ilikilidir. Altayl amanistler gnele ant ierler. Altayllara gre Gne ana, Ay atadr. amanistlerin inanlarna gre, gne ve ay tutulmasnn nedeni, gne ve ayn kt ruhlarla arpmaya girimesi ve bazen yakalanarak karanlk dnyasna srklenmesidir. Btn Trk lehelerinde bu olayn tutulmak la aklanmas, eski bir inancn izlerini gsterir. Gne ve ay tutulduu zaman, amanistler bunlar kt ruhlarn elinden kurtarmak iin barr arr, davul alarlar.[47]

4. Smerlerin ve Eski Trklerin Din nanlarnn Karlatrlmas

Metnin bu blmne girite iki meseleyi gz nnde tutmak gerekiyor. Birincisi, Smerlerde insanlarn dnya, insan ve toplum ilikileri konusundaki btn dnceleri ve bu cmleden olarak, destan ve lirik gibi sanatsal edebiyatn eitli trleri de ekonomik ve toplumsal ilikiler konusundaki dnceleri de dorudan doruya din ile ilikilidir. kincisi, bilim adamlarnn aklamasna gre Yahudilik, Hristiyanlk ve slm dinlerindeki inanlarn bunun gibi de Yunan mitolojisinin hemen hemen hepsinin kayna ve mayas Smerlerin rettii ilgin uygarlk olmutur. rnek olarak dnya ve insann yaradl, cennet ve cehennem, insann cennetten kovulmas vb. konulardaki dnceler ve gene, Nuh Tufan destan Smerlerin din ve inan sistemlerinde retilmi, sonralar onlarn miraslar olan kavimler arasnda ortaya km dinlere girmi, zamann koullarna uygun olarak mkemmellemitir.[48] Bu blmde Smerlerin din inanlar ile Trklerin slmdan nceki ok eski dnemlere ait inanlar arasndaki benzerlikleri ve buna ilveten, birka din terimlerin de gnmzdeki Trkmen szcklerine yaknl ve onlarn kklerinin bir olmas ihtimalini izah etmeye alacaz. 4.1. Smerlerin Evren Anlay "Smerlerin dini, yaz vesilesiyle bilinen en eski dindir. Bu yazlar Smerlerin din inanlarn yanstmann dnda, btn insan yaaynn eitli ynleri konusunda manev ve felsef baklarn betimlemektedir. Bu metinler, yaay ve lmn en nihai srlar konusunda byle ikna edici aklamalar ne srmek ve eitli ekilde yansyan mitleri miras brakmak vesilesiyle, sonra yze kan dinlere devaml tesir etmitir. Tarih olaylardan ve eitli konulardan meydana gelen bu formller insan toplumlarn devaml rahatsz eden temel sorunlar cesaret ve aklkla ortaya koyyor: Biz kimiz? Biz nereden geldik? Biz nasl bu dzeye eritik? Mezopotamyallar bu sorulara dorudan ve anlaml (elbette gnmzdeki acl bilimsel yntemler arasnda yer almayacak ekilde) cevaplar veriyorlar. Onlarn dncesine gre yer etraf snrsz boluk ile evrilmi ve evresi gk kubbe ile snrlanm bir dzlemden ibarettir. Bunlarn hepsi birleerek evren kavramna geliyor. Buna Smer dilinde AN-K yani gk-yer (gk ile yer) deniliyor. Gk ile yer arasndaki hacmi dolduran maddeye ise LL yani yel, hava deniliyor. Yer ile gkn etrafn daima dalgalanmakta olan usuz bucaksz sular evreliyor. Smerlerin dncesine gre, ezelden-ebede kadar kalan varlk sudur. Her eyin kayna ve mayas sudur. Bilim, evren kendi gk kubbesi ile, yeryz, yer ile gk arasn dolduran atmosferde k samakta olan saysz yldzlar, ay, gn, yaradl ve yaay, bu cmleden olarak, insann yaradl ve uygarln gelime ortam, bunlarn hepsi o sudandr.[49]

4.2. ok Tanrlk (Politeizm)

Eski Trklerde de, Smerlerde de ok tanrl inan sistemi vardr. Smerler doann drt temel grnts ile ilgili drt ulu tanr, belki yzlerce belki de binlerce ikinci dereceden olan yar tanr ve tanralara inanmlardr. Bu yar tanrlar genellikle Trkmenlerin inand Iye, Pir, Peri ve Al (A:l) gibi insan st gleri ile farkl deildirler. Smerolog Soden bu kadar ok tanrnn ilgin ve dnlmesi zor olduu konusunda yle yazyor: "Smer metinlerini okuduumuzda ilk dikkati eken konu olaanst ok sayda tanrlar ve onlarn adlardr. lk aklanan tanr adlar listesinde hemen hemen M.. 3000 yln ortalarnda yzlerce tanrnn ad kendini gsteriyor. Smerlerin son dnemlerinde ise onlarn says daha da artyor. Smerlerin kendilerinin kukusuz abartma ile verdii tanr saylar 3600'dr. Babil'in dar snrnda bu kadar ok tanrya inanlmasnn mmkn olduunu kavramak pek zor"[50]

"Onlar saylarnn okluu ve eitli olmalarna ramen belli bir dzen ileten panteon fantezisi vesilesiyle genel bir uyum ierisindedir. Tanrlar kendilerinin ahs nemi ve brakt tesirlerine gre belli bir hiyerari dzenine uymaktadr. En ulu tanrlar doann drt gcne egemen drt tanrdan ibarettir: Gk tanrs: AN (An), hava ve yel tanrs EN-LL, yer tanrs (yer ile su) ENK ve yerin ulu tanrs NNHURSAKtr. Bu drd tanrlar dnyasnn en stnde oturuyorlar. Bunlar dnyadaki tm gleri ve varlklar plnlayarak yaratyorlard. Bu drt tanrnn rol zamanla belli toplumsal, ekonomik ve siyas artlara uygun olarak deiiyor. M. 4000 ylndan itibaren AN (An) birinci yerde duruyor. Sonra Uruk kentinin dmesiyle kendi yerini kaybederek M.. 2500 yllarnda EN-LL onun yerine sahip oluyor. Sonralar, EN-LL'in NN-LL adnda bir gen kz tanrya hrmetsizlik ettii iin dier tanrlar tarafndan yer altna srgn edilmesiyle tanrlarn nderlii ENK'ye geer."[51] EN-K'nin kz N-ANNA Smerlerde gzellik sembol eklinde grlmektedir. Yunanllarn Afrodit'i (Roma'da Vens) N-ANNA'dan rnek alnarak tretilmitir (Kramer 1971, 102-105). Yukarda ad geen tanrlar yurdun siyas dzenini yaratmak ve kendi yaratt insanlar eitli tehlikelerden korumak ve yaamn madd ve ruh meselelerinde onlara yardmc olmak iin ok sayda tanrlar belli bir grevle gnderiyorlar. Btn yurdun Smerlerin inand tanrlarna ait olduu fikri hakimdi. Yurdun (kentlerin) bu gze grnmeyen hakimlerinin ok byk tapnaklar olmutur. Bu binalar, halkn stnden bakmas iin, ok byk ve yksek yaplrm. Tanrlar siyas hkimiyet ve din rehberlik grevini kendi stne alm ruhan hakanlar gibi temsil ediliyordu."[52] Bu tanrlarn roln Kramer yle aklyor. EN-LL, ME'lerin (Belli tanrlar topluluu B.G) yaratcs olmal... MElerin olmas Mezopotamyallar iin bu aal dnyada onlarn rahatla, gvenlie olan isteklerinin temin etmesi anlamn tamaktadr. Onlarn arzusu dnya ve sudaki tm yaratklarn bir defa yaratldktan sonra gelecekte de kendi durumlarn muhafaza etmelerini salamak ve onun yitip yok olmasna meydan vermemektedir. Yzden fazla ME vard. Dnya hayatnn her ynne zg bir ME vard; Tanrlar, insanlar, yer-yurt ve kentler, saraylar, tapnaklar, sevgi ve yasa, gerek ve yalan, bar ve sava, saz sanatlar, din ve gelenekler ve bunun gibi her bir el sanatnn da kendi MEsi vard.[53] Grld gibi Smerlerin bu inanlar Trkmenlerinkine yakndr. Yukarda zikrettiimiz ME'ler Trkmenlerin inand Eye (sahip), Pir, Evliya gibi glere ok yakndr. rnein Trkmenlerde de belli bir dan, derenin, ormann, rman gze grnmeyen (ve bazen grnme ihtimali olan) gler (iyeler) tarafndan korunmakta olduuna inanlagelmekte ve yle yerlerden biraz korku ile geilmekte idiler. ylece de birtakm pirlere (koruyucu, yardmc) inanlmtr. rnein yel piri, saz sanatn piri (Ak Aydn Pir) inein piri (Zengi Baba). Belli birisi ar duruma dtnde, mesel hasta olduunda, bu pirlerden yardm temenni ediyorlard. Bu inanlar bazen gnmzde de devam etmektedir. Bu gibi inan Krolu gibi eski destanlarmzda da vardr. rnek: Pir olmazsa merdin ii haraptr. Bu konuda Trkmenlerin islamdan nceki dini inanlarn aratran Kalafat, yle yazyor: Trkmenlerin slamdan nceki dini Gk Tanr Inanc idi. Trkmende Ge, Asman derler ve mavi anlamna gelir. Gk Tanr btn canl ve canszlarn emiri idi. Gk Tanr inancndak Od ile Avestadak Od farkldr. Benzerlikleri olabilir. Ancak, Gk Tanr inanc Zertdizmden daha eskidir. Gk Tanr inancnda yerin de itibar vardr. lnn defni anlamnda Yere Caylandlar, Yere Dnemek, u gn u kiiyi yere caylandrdk unu yer ald denir. Artk o ahsn hayat yerde devam eder. Trkmenlerde Tanr, Huda demekdir. Trkmen halknn iki kutsiyeti vardr. Birisi Tanr, dieri Hakandr. Bura Han, Hakandr. Han, Hakandan kktr. Hakann mahiyetinde bir ok han vardr. Trkmen halk inancna gre dnya kzn boynuzundadr. Trkmenler arasnda Burkut Ata inanc ok ilgimizi ekti. Deli Dumrul tiplemesinin me Gelin roln stlenmesi ve Ata olarak anlmas olduka dndrcdr. Burkut Ataya Burkut Peygamber de denilmektedir. Efsane veya menkbeye gre, ok kurak bir mevsimde Burkut Ata Tanrya el aar ve Tanr isen yamur gnder, yamur vermezsen sen Tanr deilsin der. Tanr da kulu Burkuta Ben yamur yadrrsam sen Tanrya ne adarsn? der. Burkut Ata da Krk gn geceli gndzl bir ayamn zerinde duracam, ya yadr. Bu ibadetim sana armaanm olsun der. Daha sonra yamur yaar. Bylece Burkut Divane, yamuruun iyesi olarak bilinir. Mslmanlktan evvel olan bu inanca gre, Burkut Ata, tarlasn srerken, bulutlar kams ile kovar, topran srmnn, kolay olmasn salard.

Burkut Ata Allaha cehennemi yok et ulu Tanr, btn insanlar cennete gitsin diye yakarm. Ulu Tanr da Burkut Ataya Btn cehennemlikleri deil de bir ksmn affederim demi. Bu efsane veya menkbeye gre, tek bir erkek evlad olan kimsenin, bu evlad lecek olsa Atas, Ulu Tanrnn balamas iin Burkut Ataya arac olmas iin yalvarr.[54] Ayn inanlarn eski Krgz Trklerinde de var olduu hakknda Klevin Nevruz bayram ile ilgili makalesinde u bilgiler vardr: Ezelki Krgzlar, her trl dinlere inandklarn (aman, Maniheyizm, Budda, daha sonra Islam) ve suu, da pirlerine tapnp geldikleri herkese malumdur. Onlar gre pirine Umay ene(Umay anne) diyorlard ve onu dnyadaki her eyin badr diye anlyorlard. Bir de ot (ate) pirini insanlar yaadklar evresindeki cin-eytanlar yok edecek diye inanyorlard. Bundan dolay, onlar eski ylla vedalap yeni yl karladklar Nevruz bayramnda birbirlerine dileklerini syleyip, alas-alas syleyip, ate stnden sekiriip, am aacndan yakp, ondan kan duman ailesinin ve eyalarnn stnden defa dolatrp cin-eytanlar kovuyorlard. Krgz halk, ok eskiden beri Nevruz bayramn kutluyorlard...[55] Yukarda zikrettiimiz gibi eski Trklerde de Smerlerde olduu gibi tanrlara ve yar tanrlara, tanralara inanlmtr. Onlar bu tanrlara Han lkabn vermilerdir. Bu konuda Karalolu da u bilgileri vermektedir: Trkler, Mavi Gkyznn ve Kara Yerin arasndaki yeryznn tanrsna Kara Han derler. Tanr Kara Han, bu lkeleri kendisi ynetmez; aydnlk lkelerin ynetimini gn on yedinci katnda oturan olu Baylken Hana, karanlk lkelerin ynetimini de Erlik Hana brakr. Baylken Han iyilikleri kutlayan Hayr Tanrsdr. yeryzn yneten tanrlarla perilere Yersuklar denir. Toprak, su, ate, demir ve aa Trklerce kutsal saylr. Byk trenlerde Baylken Hana beyaz, Erlik Hana da yaz atlar kurban edilir. Eski Trkler kt ruhlara cin derler; dnyann kt ve iyi ruhlarla dolu olduuna inanrlar.[56] Bu din inanlarn birbirine benzerlii konusunda nl Smerolog Hommel yle yazyor: Yukardaki olgulara dayanarak, Smerlerin Ural Altay dil grubu ile yakn ilikisi vardr diyebiliriz. ylece de din, mitoloji ve hayvanlar dnyasnda da ok artc ilikiler ortaya kar. Bu ise saf dil karlatrmalarnn ardndan dier nemli sonular veriyor. Smerlere ait en eski metinler, kt tanrlarn kahrndan korunmak iin din adamlar tarafndan ifade edilmi formllerden ibarettir. Bu dualar devaml olarak gk ve yer tanrlarn adlar ile ilikidedir. Onlar dier tanrlarn stnde en gl tanrlar olarak meydana geliyor. Babil'in en esasl panteonlarnn arasnda Smerlerin en ulu tanrs daha grkemli grnmektedir. Bunlar ANU (gk tanrs), EN-LL (hava tanrs, yel tanrs), EN-K (yer tanrs) ve bunun gibi de EA (E Smerce ev demektir B.G) yani yer ile gk araln dolduran hava hacmine sadece yardmc olarak girmi Ay duradr. Ayn inanc biz gnmze dek amanizmi koruyagelmi amanlarda da gryoruz. Burada da yukarda grld gibi gk ve yer tanrlar en esas rol oynamaktadr. En eski Trk yaztlarnda da ilkel kozmolojideki mavi gkte Gk Tanr ve kara yerde ise Yagz Yer ile balandn reniyoruz. Bu ikisinin aralnda ise insan dnyas yerleiyor. Gk, hem kudret hem de cmertlik yapc (bereket verici) ve hayr semboldr. Onun ad devaml olarak yalnz tek bana veya yer ile birlikte gemektedir.[57] Trkmenlerin Smerler ile birbirine ok yakn olan inanlarnn bir parasn da onlarn ok eski dnemlere ait inanlarnda ve masallarnda gryoruz. rnein: yeryzn iyi ve kt, ak ve kara cinlerle, ruhlar veya devlerle dolu grmeleri, onlar ile insanlar arasnda devaml ortaya kan mcadelelere inanmann kalntlardr. Bu gibi inanlarn Smerlerdeki rneini Soden yle izah ediyor: Smerlerde iki tr sihircilik vard: Kara sihir insanlar ar durumlara sokarak ktlkler getiriyordu. (Trkmencede karg, lnet, B.G) ak (beyaz) sihiri ise devleri, kt iyeleri insann evresinden kovmak ve onlar ar gnlerden, olumsuzluklardan kurtarmak iin kullanlrd (alk B.G). Kara cinlerin alk-dualara kar giriim iin gsterdii abalar konusunda da geni lde sz ediliyor. Biz burada Smerlerin nasl devaml zarar verici sihirlerin korkun olduuna inanarak endieli yaadklarn gryoruz. Smerler kt udug larn varlna karn iyi uduglarn (devlerin) varlna da inanmlardr. Smerlerin dier devleri DMME ve yel-dev LL dr. Onlarn bir ounluu da lenlerin ruhu GDM dir. (Gid szc Smer dilinde uzaklamakdr. B.G.). Bunlarn hepsi yedi yamanlar (yedi ktler) lkab ile birleiyorlar. Yel kz KSKL-LLLA ve ocuklara zarar veren DMME'nin karsna kmak iin (onlardan korunmak iin) zel dualar veya sihir szleri vardr.[58] Yukarda tasvir edilmi Smer inanlar ve geleneklerini okuduumuzda Trkmenlerin Ata boyunda 60'l yllara kadar muhafaza edilmi zikir trenleri tam olarak gz nnde canlanmaktadr. Belli bir ruhun hastay sala kavuturmak amac ile dzenlenen bu trenlerde, eski amanlar

yanstan porhan (Kutub) hastay kara cinlerden kurtarmak iin artc hareketler yaparak, zel dualar okur, hatta elindeki kam ile onlar evden kovard. Yukarda izah ettiimiz gibi eski Trkler kendi tanrlarna han lkabn veriyorlard. Aslnda belki de onlar diri iken kutsallk seviyesine ykselen hrmetli hanlar olmulardr. Smerlerde de ayn durumun olutuu konusunda Kramer yle yazyor: Smerlerin dier zikir etmeye lyk krallar da URUK saraynda MESG AGGAERin yolunu devam ettiriyorlar. Onlardan bazlar kendi halknn zerinde yle derin bir etki brakyor ki, ldklerinden sonra bir tanr derecesinde hrmet gryorlar. Onlarn arasnda DUMUZ adnda birisi, retim ve bereketi aan (cmertlik eden) tanr derecesinde Mezopotamya'nn tanrlar dnyasnda en nemlilerinden saylmtr. Belki de onun Klt Yakn-Dounun dier kavimlerinin dinlerine de etki etmitir. rnein, Yahudiler onu Temmuz adyla tanyorlar. bran takvimlerinin bir ay gnmze kadar Dumuzis adn tamaktadr ki bu Samilerin Tammus addr.[59] Biz burada Hakanlarn tanrlamasn aka gryuruz. DUMUZInin adna gelince, Trkmenlerde de ay yaz mevsimine Tomus denilir. Smerlerde de Haziran-Temmuz aylar dnemine domuzi denir, yine Trkiyede de Temmuz kelimesi ay ad olarak kullanlmaktadr. Burada en eski Trklerde de Smerlerdeki gibi hakanlarn tanrlamasndan bir rnee dikkati ekiyoruz: Eski Trklerin amanizm ncesindeki dini Gk-Tanr Dini idi. Burada gn kendisi deil, gn simgeledii kutsallk n plandayd. Yani gn kendisine taplmyordu. Ruhsal Ynetici Mekanizmaya da bir baka ifadeyle Kozmik Hiyerari fikri Gk-Tanr dininin zn olutuyordu. Hunlarda Tengri yani Tanr szcne karlk geliyordu. Birbirlerine komu olan iki ulusun benzer szck kullanmalar son derece doaldr. Yine benzer bir ekilde hem inlilerin mparatorlar, hem de Hunlarn Kaanlar Tanrnn Oullar olarak nitelendirilmekteydi. Trk Mitolojisini oluturan eitli gelerden de rahatlkla anlalabilecei gibi, Trk Kaanlarnn Gksel irtibatlar bulunmaktayd. Bu nedenle de gerek mitolojik Trk Kahramanlar, gerekse de tarihte yaad bilinen Kaanlar Tanrnn Elisi olarak nitelendirilmekteydi.[60] Mao-Tun (Mete) (. . 209-174) un bakanlnda, atl gebe bir uygarla sahip olan ve biraz tarmla uraan Hsiung-Nularn ine egemen olmak istemelerinin nedeni, uyruklar arasnda elden geldii kadar fazla kyl olarak besin sorununu srekli bir ekilde zmleme isteidir. Bylelikle ticaret ve yamaclk gereksiz olacaktr. Bu yzden, ine egemen olabilmek iin HsiungNularn hakan da gn olu olarak grnmek zorunda kalarak in mparatoru gibi Tengri Kutu (gn olu) adn almtr. Mao-Tun dneminde byk bir g hline gelen Hunlar onun lmnden sonra paralanmlardr. in kaynaklarna gre, ounluu byk bir ef evresinde birlemi bir kabileler konfederasyonu eklinde kurulmu olan byk step imparatorluklarnn balarna nceleri shan-y denilmiti, M. . 3. yzylda Tengri Kut, daha sonra da Kagan ad verilmitir.[61] Mete in hakanlarna gnderdii mektuplarda kendisini gk ile yerin dourup ve gn ile ayn tahta kard Hunlarn Byk Tanr Kutu diye tantyor.[62] Krallar ile tanrlarn arasndaki ilikilerin Mezopotamya'da ve Msr'da birbirine tam aykr durumda olduklarn ;Geis; yle izah ediyor: Mezopotamya'da krallar, kral-din adam (EN) yerinde, tanrlarn yeryzndeki en st derecedeki vekili ve temsilcisidir. Ancak Msr'da bunun tersine krallar, ahslemi (maddlemi) tanrlar saylyor.[63] Yukarda grdmz gibi hakan ve tanr arasndaki ilikiler eski Trklerde Smerlerdeki gibi olmutur. Ancak Smerlerin komusu olan Msr'da bambaka olmas ok anlamldr diye dnyorum.

4.3. Yaradl Destan

Dnyann ve insann yaratlmas, insann cennetten kovulmas konusunda Smerler ile eski Trklerin arasnda ok benzer ve bazen mutabk denebilecek inanlar vardr. Yaratl destannn Smerlerdeki birka varyant yledir: 1.Varyant : Tatl su sembol olan AP-SU ile tuzlu su sembolu olan TYAMAT adl bir kadn devden gkler ve yer oluur ve sonra ise gk tanrs ANU, hava tanrs EN-LL ve deniz tanrs EA trer. EN-Knin yaratt bu tanrnn da, gn, ay ve yldzlar yarattklar grlyor.[64] 2. Varyant: Eposta izah edildiine gre, balangta yalnz su genilii vard. APSU (tatl su) ile TYAMAT (deniz, tuzlu su) beraber evreni ve tanrlar yarattlar. Sonra APSU tanrlarn karsna kmay kastetti. Her eyden haberi olan EN-K onu yok etti. fkelenen TYAMAT, tanrlarn karsnda mcadele etmeyi kendi stlendi. Tanrlarn hibirisinin onun karsnda duracak gc

yoktu. Nihayet, EN-K'nin olu MARDUK (Mar-Ud) TYAMATn karsna mcadele etmek iin kendisini teklif etti. Bunun iin o, tanrlara birka art nerdi... Meveret iin toplanan tanrlar MARDUKun teklifini onayladlar ve ona yasal g verdiler. Ar savalar sonucu MARDUK TYAMAT yendi ve onun yar gvdesinden g yaratt, sonra ay ve yldzlar donatt. TYAMATa gvenen bir tanrnn kanndan ise insan yaratt. Sonra tanrlar meclisi onun bu baars onuruna ona kranlarn sunarak onun iin muhteem bir tapnak ina ettiler ve enlik, toy tuttular.[65] 3. Varyant: Bu destann yine bir varyantn Kramer, Smer yaztlarndan sonu kararak yle izah ediyor: G ve yeri yaratan Nammu adl bir hanm tanra olmutur. Dnya bir biteviye da, bu dan etei yer ve zirvesi gk imi. Gk tanrs AN ve yer tanrs KI olup onlarn ikisinden de hava tanrs EN-LL tremitir. Baka bir rivayete gre, dnya bir ulu aa, onun ba gk ve tanrlarn dura, aa yer ve yaratklarn yaratld mekn saylr. Smerlerin kutsal kenti Nippur En-Lil'in yurdu saylmtr. Kentin tapnann sekisine ise dur-an-k yani yer ile gn arasndaki durak denilmitir.[66] 4. Varyant: nsann yaratl: Smerin son dnemindeki ERDU kenti ile ilgili mitin, insann yaratlna ait olduu aka grlyor. Bu mitin merkezine EN-Kden yakn duran yoktu. O, akl ve gaybn tanrs derecesinde alklanm (lm), ERDU ve dier Smer kentlerin yneticisi olan ME'leri idare etmitir. Yer tanrs anlamnda olan EN-K yer altnn iyesi (sahibi) makamnda da grlmektedir. O, Babil'in tanrs YAHVE gibi, yer yzn insanlatrmak, insanlar yeryzne yerletirmek konusunda verdii karardan sonuna kadar vazgemez. Smerlerin verdii bilgilere gre, EN-K ar ve derin uyuyor. Tanrlar ise onun ettii kutsal ve ar teklifin yknn altnda barp aryorlard. Sonra annesi NAMMU ondan yol gstermesini istemek iin yanna gider. EN-K, sadece kendisinin annesi olmayp belki gk ile yeri de douran ana tanra, NAMMUya, APSUnun stnde kil topraktan (balktan) bir diri varlk yapmasn nerdi ve tanrlarn bu ite ona yardmc olacaklarn syledi. Bylece insan, Smer mitine gre Mezopotamya'nn yumuak balndan tanrlarn yapt bir varlk olarak yaratlr. Tanra NAMMU onu bir top balktan yapar, sekiz tane tanra ise bu yaratma iinde ona yardmc oluyorlar. Onlarn en gls olan ana tanra NNMAH ise kendisinin hesaba katlmadn zannederek, kendisine fazla gvenir, gurur hastalna der ve kendisinin yaratma kabiliyetini ispatlamaya kalkar. Elbet, bu kt dnmeden vcuda gelen gazap (fke) onu kr eder. (fke yznden iyiyi kty tehis edemez.) Yerin iyesi (sahb) EN-K kendisinin yarattklarn yok etmeden, sadece onlara kusur bulmakla yetinmeye raz olur. ylece, NNMAH baln kalanndan yedi tane gvdesi zrl, cins bakmndan normal olmayan, hasta varlk yaratt. Onlar insan dnyasnn gzelliini bozmalyd. Burada cennetten kovulmann sebebi, insann yapt hata olmayp, tanrann yapt kabalk olmutur.[67] Bu hadiseyi tasvir eden metnin Landsberger tarafndan yaplm tercmesi yledir: Yukarda gk ad olmadk ada Etekde yer ad olmadk ada Her eyden ilk var olan ABSU (ekilsiz) (Ve ekilsiz) ekil mayas TAMAT, onlar her eyi dourmulard. Onlarn suyu birbirine katld (...) Tanrlardan hl hibirinin tremedii ada Kimsenin ad ile arlmad, geleceklerin Kesinlemedii ada, O ada tanrlar tretildi, lk LAHMU ve LAHAMU dnyaya indi.[68] Bu metinle ilgili nl Trkolog Wilhelm Radlof'un (1837-1918) Trk halklar arasnda toplad materyallerden ok eski dnemlere ait destanlardan, Yaratl Destan yledir: Su, usuz bucaksz su!... Yalnz su yaratlmt. Zaman ve yer daha yaratlmamt. Sudan baka henz hibir varlk yoktu. Evren, usuz bucaksz sularla kaplyd. Yer gk yaratlmadan nce her eyin su olduu bu yokluk iinde bir Tanr Kara Han vard, bir de su. Tanr Kara Han, beyaz bir iri kaz olmu, bu usuz bucaksz suyun stnde uuyordu. Tm varlklarn balangc Tanrlarn en by, insanolunun ilk atas Tanr Kara Han, bu sonsuz bolukta, can skntsyla uarken, sulardan Ak Ana grnd. Tanr Kara Hana: yarat dedi.

Tanr Kara Han, yalnzln gidersin, kendisiyle sularda yzsn, bolukta kendisiyle usun diye, kendine benzer Kiiyi yaratt. Tanr da yaratma isteini uyandran bir kadnd, Ak Anayd. Yaratanla yaratlan, biri ak biri kara, birlikte uuyor, birlikte yzyorlard. Kii, Tanrdan daha ykseklerde umak istiyordu. Tanr, Kiinin iinden geenleri biliyor, kzyordu buna. Kiinin uma yeteneini ald. Sularda boulmak zereyken yalvard Kii: Tanrm, bana stnde durabileceim bir yer yarat! Tanr Kara Han, Yksel! diye buyurdu; Kiiyi sularn derinliklerinden ykselterek, bir yldzn stnde oturtarak boulmaktan kurtard. Tanr Kara Han, umak kudretini kaybeden Kiinin yaamas iin yer yzn yaratmaya karar verdi. Sularn ortasnda sivri bir kaya yaratt. Kii, bu sivri kaya stnde otururken sklyor, derin sulara bakarken gzleri kararyor, sulara dp boulmaktan korkuyor rperiyordu. Tekrar Tanr Kara Hana yalvard.: zerinde rahat yaayabileceim daha geni bir toprak yarat! Tanr, o zaman yeryzn yaratmaya karar verdi. Suyun dibine dal, toprak kar dedi. Kii dald; sularn derinliinden bir avu toprak kard. Tanr Kara Han: Sa topra suya! dedi. Kii, kard topra suyun yzne serpti. Tanr: By! dedi topraa. Karalar, dmdz, inisiz, yokusuz ovalar bydke byd. Kii, kendisi iin gizli bir dnya yapmak zere bir para topra aznda saklyordu. Tanr Kara Han, bunu grd: Tkr! diye emretmeseydi, Kii boulacakt. Kiinin azndan salan topraklar yeryzn ukurlarla, bataklklarla, dereler, tepeler, dalar, iniler, yokularla sard. Tanr Kara Han, dnyay byle brakamazd; bitkilerle hayvanlar da yaratt. Neler yapmalar, neler yapmamalar gerektiini bildirdi. Kiiye azndaki toprak yznden kzmt; onu o k evreninden kovdu: Senin adn bundan sonra erlik (eytan) olsun! dedi. Kiiyi yer altndaki karanlklara srd; sonra balad. Erlik yalnz m kalsnd. Tanr Kara Han, dokuz dall bir aacn her dalndan dokuz cins insan yaratt. Erlike dedi ki: Ben insanlara buyruumu bildirdim. Neleri yapmalar, neleri yapmamalar gerektiini biliyorlar. Git onlar kendine ar. Benim buyruklarm dinleyenler benden, senin buyruklarn dinleyenler senden olsun!... eytan, insanlar kendisine ekmesini, ktlklere srklemesini, Tanr Kara Han aleyhine kkrtmasn biliyor, onlar Tanr buyruundan karyordu. Tanr Kara Han buna kzd, Erliki tekrar toprak altndaki karanlklar dnyasnn nc katna srd; kendisi de gn on yedinci katndaki nur lemine ekildi. Yarattklarn babo brakmamak, onlar doru yola dndrmek, insanlar Erlikten kurtarmak iin bir meleini gnderiyordu. Tanr Kara Hann oturduu nurlu lemi gren Erlik, birok yakarlarla gkle yer arasnda Tanr katna benzer bir dnya yaratmay baard. Bu dnyann ktlklere saptn gren Tanr Kara Han, Erlikin dnyasn ykmak iin Mandiireyi yeyzne musallat etti. Mandiire, korkun gk grltleri, depremlerle kudretli mzrayla dnyay darmadan etti brakt. Tanr Kara Han, Erliki dnyann en alt katnda, ktan, gneten, ay ve yldzlardan yoksun brakt.[69] Bu konu ile ilgili pekok mitoloji kitabnda ve edebiyat tarihlerinde farkl rnekler de bulunabilir. nsann Tufan'dan sonra yaratlmas konusunda eski amanl muhafaza etmekte olan Altayllar arasndaki bir mitte de yle denilmektedir: Tufan'dan sonra LKEN insan yeniden yaratmaya karar verdi. Bir krmz fincann iine bir gk renkli gl koydu. Kardei ERLK bu gln bir parasn ald ve ondan bir insan yaratt. LKEN bu iten incindi ve ona yle dedi: Senin yarattklarn kara kay kuakl ve kara olsunlar. Sonra tekrar benim yarattklarm Dou'ya senin yarattklar Batya gitsin. dedi. ERLK'in yaratt insanlar deriden bir byk davul yaptlar ve yeryznde ilk olarak aman trenini kurdular.[70] te dnyann yaratl konusundaki mitlerde Trkistan'daki atalarmzn ve Mezopotamya'da Smerlerin arasndaki varyantlarn grdk. Bunlar karlatrdmzda aralarnda ok ilgin benzerlikler gryoruz. rnein, onlarn ikisinde de bata dnyada sudan baka bir ey yok. Baka eylerin hepsi sudan yaratlyor. Tanrlar ile dev ya da eytanlarn (iyi ile ktnn) aralarnda devaml bir mcadele sryor. Ve nihayet tanrlarn galibiyeti ile sonulanyor. ki varyantta da yaratlanlarn tanrlarn cennetinden kovulmasnn sebebi benzerdir. Yani, onlarn gururundan, tanrlar ile yarmak istemelerinden kendilerine zel dnya yaratmak iin yapt giriimlerden dolaydr. ki varyantta da Tanrlar henz insanlardan ok farkllamam, insana benzer ancak insanst glerdir. Gnmzde tarihiler iin genellikle dinlerin, bu cmleden olarak, kutsal kitaplarn, Kitab- Mukaddes'in tahminen 3500 yl nce yazlmaya balanmas, Hristiyan dininin de kknn Douda olmas kabul grnmektedir. Bu konuda NewYork uluslar aras Kitab- Mukaddesi retme Cemiyeti

tarafndan yaymlanm Good News to Make You Happy adl kitapta u bilgiler var: Kitab- Mukaddes'in ounlukla neir merkezi Bat ise de gerekte o bir Dou kitabdr. Onun yazlmasnda pay olan insanlarn hepsi douda olmular ve Orta-Dou'da yaamlardr. Ondaki olaylarn hepsi Douda gereklemi, dou gelenek ve greneklerini yanstmaktadr. rnein, Kitab- Mukaddes insann yaratcsn kendi srsn yrekten sevip koruyan ve besleyen Dou oban gibi gsteriyor: Fakat kapdan giren koyunlarn obandr. Kapc ona aar ve koyunlar onun sesini iitirler; o da kendi koyunlarn adlar ile arr ve onlar karr. Btn kendininkileri dar karnca onlarn nnde yrr; ve koyunlar ardnca giderler; zira sesini tanrlar. Ve yabanclarn ardnca gitmezler, fakat ondan kaarlar; nk yabanclarn sesini tanmazlar. (Kitab- Mukaddes, Yuhanna 10, 2-5) Baba beni tand gibi ben de Babay tandm gibi, benimkiler de beni tanrlar; ve koyunlar uruna canm veririm (Yuhanna 10: 15).

4.4. Nuh Tufan

imdiki dinlerin hemen hepsinin kutsal kitaplarnda bulunan Nuh Tufan Destan ile ilgili ksmlara dikkat edersek, temel dzeni bir olup eitli varyantlarda beyan edildiini grrz. Bizim bildiimize gre bu destann ortaya k konusunda iki gr vardr. Birincisi, onun ortaya k 4. jeolojik zamann sonlarndaki dnyann hemen hemen hepsini su bast, buzullarn eriyip, devaml yalarn olduu, rmaklarn cotuu dneme aittir. kinci gr, bu destann Smerler zamannda ortaya ktn savunmaktadr. Aslnda Avrupallarn ilgisini Mezopotamya'ya eken ey de onlarn yzyllardr Kitab- Mukaddes'ten rendikleri bu destann Smerlerin ivi yazl metinlerde bulunmas idi. Bu konuda ranl tarihi Ravendi yle yazar: M.. 2300 yllarnda bu yurdun (Smer Yurdunun) airleri ve bilim adamlar kendi tarihlerini yazmay dnrler. airler, yaratl, ilk cennet ve bunun gibi de hakanlarn birinin azgnl sebebiyle korkun tufann bu cenneti gark etmesi konusunda destanlar tretmilerdir. Bu destan Babilliler ve braniler alrlar, onlar vastasyla Hristiyanlarn din inanlarnn bir paras hline dnr.[71] Yukardaki fikirlerin ikisinin de doru olmas muhtemeldir. Yani bu destanlarn ok eski dnemlerde ortaya kp daha gelimi hlde yazya gemi olmas mmkndr. nk onlarn hepsinin genel temas insanlarn belli bir azgnlndan dolay tanrlarn gazabna maruz kalmasndan ibarettir. Biz byle bir benzerlii yukarda Yaratl Destannda da grmtk. Bu konuda Uhlig unlar yazar: Smerlerin ivi yazlarnda da Kitab- Mukaddes'in eski metinlerinde de Nuh Tufan'n grrz. Onlarn ikisi de byk bir viran kalma durumunu ve onun kastl olarak yapldn aka ortaya koymaktadrlar.[72] Trkmenlerde de bazen ay ve gne tutulmas, deprem gibi byk doal olaylar olmasnn nedenini kendilerinin bir azgnl sonucu tanr tarafndan bir uyar olarak dnyorlar ve yakalarna tkrerek tu tu diyerek tvbe ediyorlard. Nuh Tufan'nn Trk halklar arasndaki bir varyantnn temas yle: Yakn gelecekte kopacak tufan herkesten nce bir gk tyl teke haber verdi. Gk tyl teke yedi gece, yedi gndz dnyann drt bucan dolat ve yksek sesle duyurdu (car ekti), bundan sonra yedi gn deprem oldu ve yedi gn dalar ate pskrd, yedi gn yamur, dolu ve kar yad, yedi gn tufan koptu ondan sonra korkun souklar balad. Yedi karde vard, Tufann kopaca onlara haber verilmiti. Onlarn en bynn ad ERLK, bir dierinin ad da LKEN idi. Onlar yedi karde olarak bir gemi yaptlar ve her tr hayvandan bir ift gemiye aldlar. Tufan bittikten sonra bir horozu braktlar, soua dayanamayp hemen ld. Sonra bir kaz suya braktlar kaz dolap gemiye geri dnmedi. nc kez kargay braktlar o da geri gelmedi. Bir le bularak onunla ilgilenmiti. Yedi karde yere, kyya yetitiklerini anlayarak gemiden indiler.[73] Bu destann Altaylardan rendiimiz bir varyant da yle: LKEN dnya zerindeki NOMA adnda bir adama tufan olacan syleyerek gemi yapmasn bildirmitir. NOMA'nn Balksa, Sarvul, Soozunuul adnda olu vard. Bunlarla bir dan tepesinde gemi yaptlar. erisine insan ve yaratklardan birer ift aldlar.[74] Bu destann Smerlerdeki varyantnn temas yle: Tanrlar bir tufan gndererek insan yeryznden yok etmek iin anlayorlar. nsan cehennemin o tarafndaki topraktan yaratan EN-K, onu bu tehlikeden kurtarmak istiyor. EN-K Sippar kentinin takva hakan ZU-SUDRA'nn yanna vararak onu tanrlarn bu dncesinden haberdar ediyor. ZU-SUDRA (Nuh) bir gemi yaparak her cinsten yaratktan birer ift gemisine bindiriyor. ..... Korkun tufan kopuyor ve gemi alt gece, alt gndz byk dalgalarla bouarak yedinci gn gne tanrs UTU yer ve g klandryor, tufan

sona eriyor, ZU-SUDRA, UTU'nun nnde diz kp bir kz kurban kesiyor ve bir de koyun keserek ziyafet veriyor. ..... ZU-SUDRA varp EN-LL ve ANnun nnde diz kyor. O insan ve dier yaratlanlar tehlikeden kurtard iin ebed yaaya eriyor. Bu geminin akibeti yazl levhalarn bozulmas dolaysyla belli deildir. Ancak, metnin dier bir blmnde ZU-SUDRA ve dier canl hayvanlarn kurtulmasnn ardndan tanrlarn buyruu ile DLMUN topraklarnda yerleiyorlar ve bylelikle yeni yaam Dilmunda balyor. Bu destan sonralar Akkad, Babil ve Asurlarn mitlerinde mkemmelleiyor.[75] Bu destan Smerlerde Glgam Destan ile karyor (ne demek istendii anlalmyor). Onun dier bir varyantnda ZU-SUDRA bu haberi iittikten hemen sonra onu Glgam'a duyuruyor. Destann yukardaki Smer ve Trk varyantlarnn ana temas bir olmakla beraber, buna ek olarak, destann asl kahraman olan Nuh'un ad ve lkab iki varyantta da benzerdir. Yani, Smer varyantnda Nuh'un Ziu-sudra Trk varyantnda Noma'nn olunun ad Soozunul isimleri benzerlik gstermektedir. Bunun gibi de Nuh ile Noma szckleri hem yansma bakmndan yakn, hem de yukarda tarih blmnde sz edildii gibi, NU szcnn Smer dilinde de Trk dilinde de insan anlamnda kullanlmas anlamldr. Bu destann Mezopotamya varyantna bakalm. Ancak bu metinlerin Smerlerden sonraki dnemlerde gelitirilmi metinlerden evrilmi olmas muhtemeldir. nk metinde baz Smer isimleri yerine sonraki Samlerin deitirdii isimler yer almtr.
Ey kamtan it, ey kamtan ev, ey duvar Ey kamtan ev, dinle: Ey duvar, anla: Ey uruppakn adam, Ubar Tudunun olu Evi yk, bir gemi yap. Serveti terket, hayat kazan. Mlkten nefret et, hayat kurtar. Btn hayvan tohumlarn gemiye getir. Yapacan geminin Btn byklkleri ll olacaktr. Uzunluu ve genilii ayn olacaktr. Sonra onu sulara indir. Anladm ve efendim, Eaya dedim: Evet efendim, emrettiklerini Hrmetle karladm. Onlar yapacam. Fakat ehre, halka ve ihtiyarlara ne diyeceim? Ea azn at ve konutu Ve kullarna, bana dedi: Sen ey insan, onlara yle diyeceksin: Tanr Enlil bana kar fena fikir besliyor. Bu yzden artk ehrinizde oturmam Ve bundan sonra yzm artk Enlil toprana evirmeyeceim

Tanrm Ea ile yaamak zere sularn iine ineceim. Fakat, o sizin zerinize servet yadracaktr Bir sr ku, bir yn balk ..... Bol bir rn, Ltflar ....(Banza inecek) dolu yaacaktr. (afak sknce)..... .....(Tablette birka satr krlm ve okunamamtr). Gne batmadan (?) geminin yaplmas bitmiti. ....Mkld. Gemiyi yapanlar gemiyi... yukar ve aa gtrdler. ki slsan idi (te iki) Benim olan btn eyleri ona (gemiye) yklettim. Benim olan btn hayvan tohumlarn ona yklettim. Btn ailemi ve akrabam gemi iine aldm. Ova srlerini, kr hayvanlarn, btn sanat adamlarn ieriye aldm. Tanr ama, bana bir zaman kararlatrmt (diyerek): ...Gnderen, akam st bir dolu yadracak. O zaman gemiye gir ve kapn kapat. Gsterilen zaman yaklat. .... Gnderin, akam st dolu yadrd. Yaklaan borann manzarasn seyrettim. Buna bakarak dehetli bir korkuya kapldm. Gemiye girdim ve kapm kapadm. Geminin dnencisi, gemici Puzur, Enlile (...) Byk evi (gemiyi) btn iindekilerle ona emanet etti. Sabahn ilk nda. Gklerden kara bir bulut kt. Onun ierisinde Tanr Adat grlyordu. Nabu ve Sarruh (Marduk) nden gidiyorlard Nid edici olarak tepe ve ovalar zerinde yryorlard. rragal (Nergal) geminin kazn krd.

En-Urta (nurta), ilerdeki kasrgay indirdi. Annuanakiler klarn parlattlar. Parltlaryla yeri aydnlattlar. Adatn kasrgas gkleri sprd. Her k parlts karanla dnd. ....Yer sanki....bitmiti. Btn gn (Saanaklar indi)... Sratle ykseldi....Su, dalara yetiti. (Sum) Halka bir sava gibi hcum etti. Karde kardei grmyordu. nsan gklerde tannmyordu. Tanrlar kasrgadan rkmlerdi. Onlar Annun gne ekildiler. Tanrlar kpek gibi duvara bzlmlerdi. Tanra tar douran bir kadn gibi baryordu. Tanrlarn sonuncusu tatl bir sesle yle feryat ve figan ediyordu: O gn amura dneydi Zira ben, tanrlar heyetine fenalk teklif ettim Tanrlar heyetine ben nasl fenalk ettim? Halkmn yok edilmesi iin ben nasl sava teklif ettim? Halkm ben mi yarattm? Ki onlar ufak balklar gibi denize atabileydim. Tanrlar yere kapandlar ve oturup aladlar. Azlar smsk kapanmt. Sekiz gn ve gece. Frtna btn iddetiyle devam etti ve kasrga memleketi bitirdi. Yedinci gn kasrga, bora ve ya durdu. Ki bir ordu gibi mcadele etmiti. Deniz sakinleti, yrtc rzgr dindi, kasrga kesildi. Gndz olunca darya baktm, sesler kesilmiti. Ve insanlk amura dnmt. Btn yer dmdz olmutu. Pencereyi atm ve k yzme arpt.

Yere kapandm, oturdum ve haykrdm. Gzyalarm yanaklarmdan aaya akyordu. Dnyann drt tarafna baktm. Etraf kaplayan sularn snrlarna baktm. Oniki ada tepeleri grnyordu. Gemi Nisir (....) dann zerine oturdu. Nisir da gemiyi tuttu ve kmldatmad. Birinci gnde, ikinci gnde, Nisir da gemiyi tuttu. kmldatmad. nc gn, drdnc gnde Nisir da gemiyi tuttu ve kmldatmad. Beinci gnde, altnc gnde Nisir da gemiyi tuttu ve kmldatmad. Yedinci gne gelince, Bir gvercin kardm ve salverdim. Gvercin utu ve (sonra) geri geldi. zerine konacak yer bulamadndan geri geldi. Bir krlang kardm ve salverdim Krlang utu ve (sonra) geri geldi. zerine konacak yer bulamadndan geri geldi. Karga utu, alalan sular grd. Yedi sulardan geti (?) ykseldi (?) geri gelmedi. O zaman her eyi kardm. Her tarafa yaydm ve bir kurban kestim. Dan tepesinde bir adak sundum... yakut mcevherleri asla unutmadm gibi, Bu gnleri daima dnecek, ve onlar asla unutmayacam. Tanrlar Adata gelsin. Fakat Adata, Enlil gelmesin. nk dnmedi ve kasrgay kard. Ve halkm yok etmek iin, onun zerine salverdi. Enlil yaklanca Gemiyi grd, o zaman Enlil suratn ast. Tanrlara, gigiye kar fkelendi (ve dedi) Hayatn kurtarabilen birisi mi var? O, sa kalmayacaktr.Umum harabiyette hibir insan sa kalmayacaktr.

O zaman En-Urta azn at ve konutu. Ve sava Enlile dedi: Ey tanrlar prensi, ey sava! Sen nasl hi dnmeden bir kasrga karabildin, Gnahkr olann gnah kendi bana insin. Tembihe aykr hareket edenin kabahati kendi bana insin. Fakat merhamet edin ve (her ey) yok olmasn. Tahammll olun (ve insan lekelenmesin)... Bana gelinci, ben byk tanrlarn srrn beyan etmedim. Atra-Hasise (...) bir rya gsterdim o tanrnn srrn bu suretle duydu. imdi onun hakknda artk bir karar verin. Bunun zerine tanr Enlil bir gemiye girdi. Elimden tuttu ve beni nne getirdi. Karm da nne getirdi ve yanmda diz ktrd. Alnlarmza dokundu, aramzda durdu, bizi kutlad (ve dedi): Uta-napitim bundan evvel srf bir insan gibi, Fakat imdi, Uta, napitim ve kars bizle, tanrlar gibi olsunlar. Uta-napitim uzakta nehirlerin aznda kalacaktr. Ve onlar uzak bir yere gtrdler ve nehirlerin aznda oturttular.[76]

Destann baka bir varyantnn Amerika Kzlderilileri arasnda olduunu XVII. Yzylda oraya giden spanyol seyyahlar tespit etmilerdir. Ancak onlarn varyantnda insanlar bu tufandan yaptklar yksek bir kulenin zerine karak kurtulmulardr. Smerlerin din inanlar konusunda Eski Sovyetler Birliinde Diakonof ve Kuvalof ynetiminde yaplan almada yle yazlyor: Smer mitlerinde ve din inanlarnda en temel sorun lm ve yaamdr. Niin insanlar fni olarak, tanrlar ebed olarak yayorlar? Onlarn din destanlarnn birinde insann fni olmasnn sebebi ADA-PA (Smer dilindeki ada, Trk dilindeki ata bir anlamdadr. B.G.) adndaki ilk insann yapt hatadan diye dndrlyor. O, tanr EA'nn sevdii olu imi. EA'nn akl ok olduu hlde onu ebed yaaytan mahrum etmiler. Bir gn ADAPA iin ebed yaay kazanmaya frsat domutur. Ancak bu iten vazgemitir. ADA-PA'y gney yelinin kanatlarn krd iin ANUM'un yanna armlar. EA ona orada lm yemeini ve suyunun sunulacan, ondan tatmamas gerektiini duyuruyor. ADA-PA'nn kusuru incelenirken dier tanrlar onu aklamaya balyorlar. ANUM da yumuayarak ona acyor. Dua dirilik yemeinin ve suyunun sunulmasn emrediyor. Ancak o (ADA-PA) buna ramen yiyip imekten saknyor. ANUM merakla neden yemediini soruyor. ADA-PA cevabnda benim babam EA bana bir ey yiyip imememi syledi. Bu cevaptan sonra Anm onu tekrar yere atn! diye buyruk verdi.[77]

Biz eski insan uygarlnn nemli blmn oluturan din inanlarn hem Trkistan'daki hem de Mezopotamya'daki Smerler ve eski atalarmz arasndaki grnlerini gzden geirdik. Onlarn ikisinde de eitli yaam artlarn hem de tarih dnemleri anlatan inanlar gryoruz. Ancak onlarn arasnda genelde iki tip din inan aka farkedilmektedir. Onlarn birincisi ekonomide avcln ve hayvancln temel rol oynad dneme ait olan Animizm dir. Bu inanc savunanlar btn yeryzn gze grnmeyen iyelerle, cinler ve devlerle dolu gryor ve halk arasnda cadclk (sihirbazlk) gelenekleri ve grenekleri temel rol oynuyordu. kinci inan ise, hayvanclktan tarmcla ve yerleik yaama geilerek, ilk kylerin ve kentlerin meydana gelmesi dnemine ait olan Naturizm dir. Bu din inan sisteminde belli bir dzen hakimdir. Ekonomik ve toplumsal ilikilerde ahlar, hakimler ve eitli blge ve kentlerin arasnda oluan dzenler, tanrlarn arasna da yansmtr. Bunun gibi de tarmda temel rol oynayan gk ve doann dier glerine hem de kze tapnmak ortaya kyor. Bilim adamlar bu sreci yle aklyorlar: te boylarn birlemesiyle byk kabilelerin kurulduu ve bir kabilenin dierine ba edirmesiyle egemen bir sllenin belirdii sralarda, aile atalarna tapnma niteliindeki animizmin natrizme dnt grlmektedir. Gerekten ilkel tarmn natrizmin kayna olduu aktr. Geni lde doal glerin etkisine bal olan tarmcln insanlar gne, yer, su vb. doa nesnelerine ve olaylarna stn gler yklemeye, doann en nemli ve belirgin ynlerini tanrlatrmaya ve bu gler ile egemen varlklar arasnda bir ayniletirmeye srklendii anlalmaktadr.[78] Yukarda grld gibi Smerlerin din inanlarnda amanln izi aka grlyorsa da, ancak hakim olan temel inan ikinci tipte olmutur. Bu inan sisteminde en st yeri gk tanrs ANU alrken, hemen ardndan yer tanrs EN-K ile yel tanrs EN-LL ve ondan sonra ise ikinci snf tanr ve tanralar sistemi grlmektedir. Bizim eski atalarmzn arasnda da byle din inanlarn var olduunu biz yukarda aklamtk. Bizim dncemize gre, gk tanrnn zel yeri olan ok tanrl din inancn ilk meydana geldii Trkmenistan (Genel Trkistan) olmaldr. Bu inancn yze kmas ise nev /An uygarlnn meydana geldii dnem olmaldr. Smerler de bu din inacn mayasn bu yurttan gtrm olmaldr. Onlarn gk tanrsnn ad ANU szc ise, yukarda da akladmz gibi Trkmence NEV szc ile ayn olmas aka grlmektedir. Burada altnn izilmesi gereken bir nemli mesele de Smerlerin kendi gk tanrlarna dingir (tanr), yel, yer ve dier tanrlarna ise EN (iye, sahip, pir) takma ad koymalardr. Arkeologlarn gnmze kadar Trkmen topraklarndan ortaya kard eitli tanralarnn hem de kutsal kzlerin ok saydaki heykelleri de bu fikre temel oluturmaktadr. nk onlarn hepsi Mezopotamya'da tekrar oluyor. Eski Trkmenistan ile eski Mezopotamya arasndaki birbirine denk gelen yer-yurt ve insan adlarn da buna eklemek mmkndr. Bu fikri daha gl destekleyen baka bir delil de Amerika'nn nl bilim adam Durantn dnyann en eski uygarlk beiklerinin banda nev (Anau) n gelmesi hem de uygarln eitli grnleri ynnden tek tanrclk inancnn ilk kez Trkistan'da (Orta Asya'da) ortaya kt konusundaki bilimsel aklamalardr.[79] almann Sonu blmnde Durantn bu konudaki grne tekrar yer verilecektir.

5. Bayramlar
nsan toplumlarnda bayramlar bata din ile ilgili olarak meydana kmtr. Smerlerin din inanlar gibi onlarn bayramlar ile Trk mitolojisindeki bayramlar arasnda da benzerlikler vardr. Hem Smerlerde hem de Trk mitolojisinde bayramlarn en nemlisi bahar bayramdr. Kn ar ve iddetli gnlerinin bitmesi ve ardndan hayata tam coku, sevin ve heyecan veren bahar mevsiminin balamas, tm hayatnn doa artlarna bal olan eski insanlarda ne derece sevin, coku ve hareket yaratm olduu bellidir. Aslnda bahar bayramnn felsefesinin z yeniden doutur. Gngr bu konuda yle der: Tarihin eski ve en medeni milleti olan Smerler kozmolojik bir strktre sahip olan yeni yl bayramn kutluyor, bunu A-ki-til diye adlandryorlard. Burada kullanlan Til szc yaamak, yeniden domak anlamna geliyordu. Bu bayram Smer-Akad sentezi iinde de yer ald ve Akadlar ona Akitu adn verdiler.[80] Biz almamzn dil blmnde til szcnn Trk dilendeki diri szc ve ki szc ise Trk dilindeki kr kelimesi ile ayn kkten olduu dncemizi izah edeceiz. imdi ise bu bayramn eitli varyantlar ve onlarn arasndaki anlaml benzerlikler zerinde duralm:

5.1. Smerlerde Bahar Bayram (yeniden dou)

Mezopotamyann byk kentlerinde hemen hemen her gn tanrlara kurban sunma treni yaplyordu. Et, tarm rnleri, su, arap vb. ziyafeti veriliyordu. eitli kokular kullanlyordu. Bu trenler sadece ruhanler tarafndan ynetiliyordu, ancak gndelik trenlere sade insanlar ya katlamyor, ya da ok az katlabiliyordu. Ancak bunun aksine her ylda ya da belli aylarda kutlanan bayramlara tm sade insanlar da byk coku ile katlarak din trenlerini de yapyorlard. Bu bayramlarn en nemlisi ise ilkbaharn banda kutlanan bahar bayram idi. enlikler gn boyunca devam ediyordu. Onun en nemli ve ilgin frsatlar kutsal dn idi Bu dn Kitab- Mukaddeste TAMMUZ diye ad geen Uruk kentinin hakanlarndan olan Domuzinin roln oynayan hakan ile N-ANNAnn rolun yerine getiren yce ruhan kadnn beraberce ortaya kmasyla sahneletiriyor. Gerekte bu dn treninde yani DOMUZ ile Uruk kentinin koruyucu tanras N-ANNAnn kutsal dnlerinin yllk tekrarnda iki temenni vard. Birincisi, yurtta bolluk ve bereketin temin olmasndan, ikincisi ise kentin hakanna tanrann kocas makamnda uzun mr verilmesinden emin olmakt. [81] nl Trk Smerologu n ok deerli eserlerinde bu konuda etrafl bilgiler bulunmaktadr. Bu eserlerden alnan, Ludingirra adl bir Smer air ve retmeninin bu konuda yazd yksnn paralarna gz atalm: ocukluuma ait ilk anmsadm olay, korkun bir kalabalk ile Tapnaa kotuumuz. Herkes byk bir sevin iinde Tanramz ile Tanrmz evlenecek diye birbirini kutluyordu. Bunun ne demek olduunu bir trl anlayamyordum... Neler greceimi merakla bekliyordum. Nihayet byk bir alana geldik. Karda, ge kavuacakm gibi ykselen ziggurat(basamakl kule) ile yeni yaplm gibi prl prl parlayan E-KUR Tapna grnd. Yaptm aratrmaya gre bu bayramn balangc, biz Smerlere dayanyormu. yks yle: Sevgili Tanramz Inanna bilbad (vens) yldzndan gelmi veya onunla bir ilikisi varm. Biz o yldz ok ok scak olarak biliyoruz.. nancmza, yldzn Tanramza byk bir atelilik ve cinsel g veriyormu. Bu yzden ona Ak Tanras ad verilmi. Tanramz gnlerden bir gn yeralt kraliesi olan kz kardei Erekigal grmek iin yeraltna gitmeye kalkar. Galiba asl amac yeralt kralieliini de ele geirmekti. O, yeraltna gidenin bir daha kmayacan biliyor, ama kendisi bir Tanra, kardei de orann kraliesi olduuna gre kabileceini umut ediyor. Fakat yine de veziri Tanra Ninubura, Eer gn iinde yeraltndan kmazsam, Tanrlarmzn toplantsna git ve beni kurtarmalar iin rica et! diyor... Kardei onu grnce byk bir kzgnlkla, Niin geldin buraya? Bilmiyor musun buraya gelen bir daha kamaz diye ac bir bakla bakar bakmaz Tanramz, iviye asl ceset gibi kaskat oluveriyor. Aradan gn gece geiyor; veziri bekleyedursun, ne gelen var ne giden! O hemen Tanrlar Meclisine koar, Tanrlara birer birer yalvarr; hibiri aldr etmez. Hatta babamz Enlil, onun bykbabas olduu halde Gitmese idi, ne ii vard orada? der, yardm etmeye hi yanamaz. yi ki, bizim bilgelik Tanrmz Enki var. O hemen Kurgarra ve Kalaturra adl iki cini yaratr, ellerine yaam suyunu, yaam yiyeceini vererek yeraltna gnderir. Onlar Tanrann zerine ellerindekini serper serpmez, Tanra dirilir ve hemen yeraltndan kmak iin davranr. Dur hele, buradan byle kolay klmaz, yerine birini brakman gerek der oradakiler. Hemen kimi brakacak Tanra! Ancak yeryzne gidince birini gnderebilirim der. Tanra, yannda korkun grnl yeralt cinleriyle yeryzne kar ve yerine gnderecek birini aramak iin kent kent dolamaya balar. Her gittii kentte Tanrlar, Tanralarnn yok oluuna zlm, uval giysiler iinde bulur ve hi birini vermeye kymaz. En sonunda kocas Dumuzinin oturduu Kullab kentine gelir. Bir de ne grn, kocas en gzel ve grkemli elbiselerini giymi, bana tacn koymu, tahtna kurulmu oturuyor; umurunda deil karsnn yok oluu! Tanramz, onu yle grnce o kadar kzar ve sinirlenir ki, hrsndan Aln bunu, benim yerime yeraltna gtrn der. Onlar da Dumuziyi yaka paa srkleyerek yeraltna gtrrler... Buna ok zlen (Dumuzinin) kz kardei Tanramz Getinanna, Tanrlar meclisine bavurarak Ne olur kardeimin yerine beni gndersin yeraltna diye yakarm. Fakat Tanramz Inanna, kocasnn yapt saygszln ve acmaszln cezasz kalmasna gnl raz olmadndan hemen ona kar km. Onun zerine Getinanna, yle ise yln yarsn ben yeraltnda geireyim, diger yarsn da kardeim geirsin demi. ok kzgn olmasna karn kocasnn btn bir yl boyunca yeraltnda kalmasn istemeyen Tanramz bu neriyi uygun grp Tanrlar Meclisine kabul ettirmi. O olaydan sonra Tanrmz Dumuzi, k aylarn yeraltnda geirdikten sonra, yaz

balangcnda yeryzne kp sevgili kars ile birleiyor. Biz, bu birlemenin yeryzne bolluk ve bereket getireceine inanyoruz. Bunun iin Tanrmz yerine kralmz, Tanramz yerine bir ba rahibe ylda bir kere beraber olurlar. Onlarn beraber olduklar bu gnlerde, arkclar, ozanlar heyecan verici ateli ak arklar syler ve alarlar...[82]

5.2. Ouzhan Gn
Glkaian Ouz gn hakknda Cami-i Tevrih adl esere dayanarak unlar yazyor: Trkler Yafes bn-i Nuhun kkndendir, onlar dou ksmna geldiler. Bu gme dolays ile Yafesin ad Abulce yahut Abulbeceye olarak deitirildi. Inanc kentine yakn olduu Ortak ve Kurtak yerlerini yayla olarak seti ve klak iin Yursak, Gagian, Karakum, Talas ve Karaseyreni beendi. Abulbece handan, Dip Bakuy adl bir olan oldu... Dip Bakuy drt oula sahip oldu. Karahandan bir olan oldu ve adn Ouzhan tayin ettiler. Ouzun doumu ile iekler ve aalar ve yeryz yeni hayata balad. Ouz bir ka yl sonra ayn zamanda kendi rakipleri ve dmanlarna stn gelerek Talas ehrinden Buharaya kadar feth etti. O gnden dolay Byk dn yahut Byk enlik yaygn olarak, Ouz gn veya yeni gn olarak tanmland.[83]

5.3. Hunlarda Bahar Bayram

Bu Smerli bayramna benzer bahar bayramnn Hunlarda da var olduu konusunda u bilgiler vardr: in kaynaklar Hun kltrnden sz ederken, her yln banda yaplan dinsel trenlere deinmektedir. Bu trene Hunlarn 24 boyunun babuu katlmakta ve yln beinci aynda da Lungeng ehrinde toplanlarak atalara, Gk tanrya, yer-su ruhlarna kurban sunulmaktadr. Hakan her sabah adrndan karak gnee ve geceleri aya tapmaktadr.[84]

5.4. Ayzt Bayram

Ayzt bayram Altaylarn gzellik tanrs AYZITa atfedilmi bir bayram olarak ilkbaharn banda ormanlarda kutlanrm. Bayram trenleri Akamanlar tarafndan ynetilirdi. amanlara ak ve kara lkaplar onlarn giyindii elbisenin rengine gre verilmitir. Bayram gnlerinde evler temizlenir, sslenir, en iyi yemekler piirilir, en gzel elbiseler giyilirmi. aman dokuz kz ve dokuz delikanl seerek sa ve sol yanna alr, sonra onlar AYZITn sarayna gtrr ve orada enliklere balanr. AYZT yle betimlenir: Banda ak balk, omzunda ak atk, ayaklarnda ise kara izmesi vardr, bu giysileriyle ormanda aalar arasnda yaar ya da kayalara arkasn vererek uyur.[85]

5.5. Gktrklerde Bahar Bayram

Trk dnyasnn en nl destanlarndan saylan Ergenekon destanna gre Gktrkler dmanlar tarafndan mthi katliama uradktan sonra, ok az saydaki kalanlar bir yere toplayarak yle karar vermilerdir: Yurdumuza varalm desek, drt taraftaki eller hep bize dman. En iyisi dalar arasnda kimsenin yolu dmeyecek bir yer arayp bulmal deyip srlerini daa srdler, gittiler. yice gezip dolaarak grdler ki, orasnn geldikleri yoldan baka, hi yolu yok. O yol da yle bir yol ki, at veya deve bin glkle yryebilirdi; bir yanl bassalar para para olurlard. erisindeki geniliin ise hi sonu yoktu. Orada akarsular, pnarlar, trl otlar, trl trl avlar vard. Orasn grnce Tanrya krler ettiler; hayvanlarnn kn etini yediler, yazn stn itiler, derilerini giydiler, o yere Ergenekon adn verdiler. ki Trk prensinin zamanla oullar oald. Kay Hann ok ocuu oldu. Dokuz Ouz Hann daha az ocuu dodu. Kay Hann ocuklarna Kyat dediler, Dokuz Hann ocuklarna da iki ad koydular; Bir ksmna Tokuzlar dier bir ksmna da Trlken dediler. Bu iki hann oullar uzun zaman Ergenekonda kaldlar; enine boyuna uzayp yayldlar. Her boy baka baka oymaklarla geniledi. Ergenekonda drt yzyldan ok oturduktan sonra hayvanlar, nfuslar o kadar oald ki, artk samaz oldular. are bulmak iin kurultay topland. Dediler ki: Atalarmzdan iittik, Ergenekonun dnda geni yerler, gzel yurtlar varm... Bizim yurdumuz eskiden oralarda imi, dmanlarn bakanl altnda baka eller, bizim soyumuzu zaptetmiler. Tanrya kr biz imdi o hlde deiliz ki dmandan korkup da dada kapanp oturalm. Dan arasndan yol arayp bulalm, gp kalm, bize dost olanlarla grelim, dman olanlarla savaalm. Herkes bu dnceyi doru grd; kacak yol aradlarsa da bulamadlar. O zaman biri yle dedi : Burada bir demir madeni var, yalnkata benziyor. Onun demirini eritirsek yol alrd. Oraya varp baktlar ve bu fikri de

makl grdler. Dan geni yerine bir kat odun ve bir kat kmr koydular; dan stn, arka ve beri yann bylece doldurduktan sonra, yetmi deriden krk yapp yetmi yerde kurdular, krklediler. Tanrnn kudretiyle, ate kzdktan sonra, demir da eriyip akverdi, ykl deve kacak kadar bir yol ald, o ay, gn ve saati belleyerek dar ktlar. O gnden beri Gktrklerde det olmutur, o gn bayram sayarlar; bir para demiri atee koyup kzl hle getirirler, sonra Han bunu demir kskala tutarak rse koyar ve ekile dver. Beyler de bu gn, hapisten kp ata yurduna dnlen gn olduu iin kutsal bilirler. Ergenekondan knca, Gktrklerin ulu hakan Kay Han soyundan Brteine, btn ellere eli gnderip Ergenekondan ktn bildirdi. Tm iller, Gktrklerin Ergenekondan kn renince ba ediler. Byk Trk Kaan Brteineyi ululadlar. Dmanlarsa kar kt, vurutular. Gktrkler stn geldi. Dman byklerini kltan geirdiler, kklerini de kul ettiler. Bylece drt yz elli yl getikten sonra lerini aldlar; ata yurduna yerletiler. Eskisi gibi dnyann en byk ulusu oldular.[86] Bilim adamlarnn aklamasna gre Gktrklerin sert dalardan ktklar zaman, her yer, ller yem yeil ve her yan gl-iee brnm, tam kainat sevin ve coku iinde imi. Gerekte bu Gktrklerin yeniden douunu simgelemektedir. Veliyevin aklamasna gre Ergenekondan klan gn 9 Mart olmaldr.[87]

5.6. Uygur Bahar Bayram, lk Yaz, Buku Kaan, Kken ve Yeniden Dou
Bu bayram hakknda Aktok-Kagarl unlar kaydetmektedir: ... Uygur boylarnn ;Yaradl ve yeniden dou efsanesi;, ;Buku Kaan Efsanesi; Trk Mitolojisinin en nemlilerinden biridir...in kaynaklar uzun uzun bu efsaneyi anlatr: Orada bir aa var, doadan iki akar su akyor, Tola ve Selingan iki nehrin arasnda bulunan kuru ve ulu bir aacn zerinde hamilelie benzeyen ur gibi bir ikinlik belirir. Gkten sk sk bir k inmektedir. 9 ay 9 gn sonra aacn stndeki ilik yarlr ve be ocuk belirir. Bu be kk ocuk Uygur Trklerinin douunu fakat ayn zamanda Uygurlarn yeni nesillerle doa gibi yeniden oluumunu temsil eder... Takeo, Buku Kaan mitinin oluumunu erken Orta a Uygur takvimlerine dayanarak aa yukar 28 ubat-21Mart olarak verir... Buku Kagan mitinin iki anlam vardr: Birincisi Uygur Trklerinin kkeni, ikincisi Yeniden Dou, Bahar Bayram, yenilenme... Uygur Trk toplumu Budizm, Maniheizm, Nasturi Hristiyanl, Islam gibi eitli inanlar kabul etti. Ancak btn bu dinlerin temelinde ulusal inanlar olan Gk Tanrcln akisleri ak olarak izlenebilir. Aac dlleyen Gk Tanrnn dr... Bu mitin Bukhan ad ile Moolca varyantnda Bir Tanra Bukhanla evlendi, erkek ocuu oldu. Onu bir aa kovuunda saklad. Bukhan ocuu oradan kard[88]

5.7. Trkmen Mitolojisinde Yeniden Dou Akpamk Masal

Akpamk masal Trkmenlerin, kk ok eskiye, Trkmen tarihinin balang alarna dayanan ok ynl ve anlaml masallardan birisidir: ok eski alarda bir ailenin tek kz ocuu olan Akpamk kendisinin erkek kardeinin olmamasndan dolay byk znt ve hzn iersinde yaar. Oysa onun 7 erkek kardei byk dalarn yamalarnda avclkla yaar ve kendilerinin kz kardelerinin olmamasndan ok kzgn olduklar iin evlerine uramazlar imi. Akpamn anne ve babas ise Akpamn, kardelerini aramak iin dalara gidip kendisini tehlikeye salmasndan korkarak bu meseleyi saklarlar, ona duyurmazlar. Gnn birinde Akpamk 7 kardeinin mevcut olup, onlarn dalarda yaamakta olduklarn komularnn birisinden duyar ve hemen yola kar. Nihayet O, 7 kardeini bulur, byk sevin ve mutlulukla onlarn yannda beraberce yaamaya balar... Gnn birinde Akpamn kardeleri Devlerin arasnda mthi bir sava balar. lk defa onlar bir Kara Deve stn gelerek onu ldrrler, nihayet, ok sayda Devler birden saldrr ve bu 7 kardei ldrerek etlerini yer ve kemiklerini ise atp giderler. Bir yerlerde gizlenerek bu tehlikeden kendisini kurtarabilen Akpamk, byk ve ar znt ile kar karya gelir, ancak kmeden baylmadan, kardelerini yeniden diriltmenin aresini aramak ve bulmak iin byk yolculua kmaya karar verir... Uzak yollar geer, sert dalar, rak memleketleri aar ve nihayet ok yal ve bilge hanma durumunu anlatnca O, Akmama yle der: Kardaki tepenin ardnda Akmaya (Trkmenlerde bir

deve eidi) adnda bir deve vardr, eer o devenin stnden gtrp kardelerinin kemiklerinin stne serpersen hemen dirilirler. Ancak bu deve insana kar ok serttir ve kimsenin yanna yaklatrmaz. Tepenin yanndaki otlakta devenin yavrusu otlar, belki ona yalvarrsan sana yardmc olabilir. Akpamk gl iege brnm yem yeil otlakta otlamakta olan yavrunun yanna yavaca yaklar, derdini anlatarak yardmc olmas iin ona yalvarp yakarr. Yavru ona yardmc olmaya raz olur. Nihayet Akpamk Akmayann stnden alp gtrr. St kardelerinin kemiinin stne serper ve kardeleri hemen dirilir. Onlar kendilerinin ar bir uykuya daldklarn zan ederler. Akmamkn olanlar onlara anlatmasnn ardndan, heyecan ve sevin her yere ve herkese hakim olur. Onlar kz kardelerine, gsterdii bu byk baar ve fedakarlktan dolay kranlar sunar, mutlulukla yeni yaamlarna balar, dnler yapar ve evlenirler... Grld gibi esas felsefesi yeniden dou, hayatn yenilenmesi ve devam anlamna gelen bahar bayramnn, Smerler ile Trklerin, zellikle Trkmen mitolojisi arasnda ok anlaml benzerlikler ve hatta denklikler bulunmaktadr. rnein, Akpamk efsanesinde de tpk Smerlerdeki gibi yeniden dirili doann yemyeil ve gl ieklere brnd ve hayvanlarn bol st verdii bahar mevsiminde gerekleir. Bu masalda Akpamn en kk kardeinin adnn Bayram olmas da ok anlamldr. Aada greceimiz gibi, bu metinlere ait Smer szcklerinin izi de eitli Trk dillerinde bulunmaktadr.

6. Smer Din Adlarnn Trk Dilindeki zleri 6.1. DNGR: Smerologlarn aklamasna gre bu szck gnmzdeki Trk lehelerindeki Tanr,
Tagr, Tengri szckleriyle ayndr. Bu szcn Smer yaz dilindeki belgisi bir (*) yldz iaretidir. Bu iaret Smer dilinde iki trl telffuz edilmitir. Birisi DNGR, dieri ise AN yani gk (Trkmence Asman) yukar ve uzak demektir.[89] Daha nceki satrlarda tanr ve gn Smerlerde olduu gibi eski Trklerde de ayn anlamda olduu belirtilmiti. Radloffun aklamasna gre Orhun yaztlarnda da Tengri hem Tanr hem de gk anlamna gelmektedir.[90]

6.2. AN: Bu szck yukarda da belirtildii gibi gk, uzak, yukar anlamndadr. Onun eitli
ekilleri Smer ve Trk dillerinden baka ndo-German dil grubundan saylan Farsada da kullanlmaktadr. Ancak aadaki delillere gre bu szcn asl Farsa olmayp Trk-Smer diline ait olduunu gsteren deliller vardr: 1. Smer dili Fars ve dier Aryan dillerinden daha eski bir dil olup, stelik bu dilin gramer bakmndan ndo-German bknl (flektiv) dillere ait olmayp Trk dilin de iinde bulunduu bitiimli (agglutinativ) dillere dahildir. Burada yukarda da izah edildii gibi ivi yazs vesilesiyle ok sayda Smer szcnn Sam ve ndo-German dillerine girmi olmasn da gz nnde bulundurmak gerekir. 2. Birka dilde birlikte kullanlmakta olan bir szcn hangi dile ait olduunu belirtmek iin o szcn bu dillerden hangisinin gramerine uygun olduunu belirtmek gerekir. rnein, NUR szc gnmzdeki Trk, Fars ve Arap dillerinde geni apta kullanlmaktadr. Ancak onun Arap dilinin gramerine uygunlukta envar / tenvir / mnevver / ekillerde kullanldna bakarak bu kelimenin Arapa olduu kabul edilmektedir. Buna gre eer biz AN szcnn Smerce, eski Trke, Farsa dillerinden hangisine ait olduunu ayn esaslara gre aratrrsak onun bir Trk-Smer kelimesi olduu aka ortaya kacaktr. Smerce Eski Trkce Trkmence Farsa AN-A ANA ONA BE ANCA AN-DA/Anna ANDA ONDA/Onna DER ANCA AN-TA ANTA ONDAN(andan) EZ ANCA[91],[92] Grld gibi AN szcnn ismin eitli hllerindeki durumu Smer ve Trk dillerinde hemen hemen ayn olduu hlde Farsada durum ok farkldr. Yani, Trk ve Smer dillerinde bu hller sadece ekle izah edilirken, Farsada edatlara ihtiya duymaktadr. 3. Ortak szcklerin hangi dile ait olduunu belirtmenin bir dier yolu bu szcn bu dillerde eitli kullanlma ekillerinin var olma durumudur. Bu almann dier blmleri de dikkate alnrsa AN szcnden tremi ANU (Anev), ANNA gibi ok sayda isimlerin hem Trkmen hem de Smer

dillerinde mevcut olduu grlecektir. Trkmen dilinde eski Trkede olduu gibi AN-DA kullanmn yaygn olarak gsteren pek ok edeb metin de mevcuttur. rnein, Mahdumgulunun u dizelerinde olduu gibi: Ya Hzr-lyas ile ah Sleyman andadur Ya Selim ah Mekke Hani bni Sultan andadur Bayezit Sultan Uveys Harakan Migan andadur Dayanur Musa asas Mar grdm ondadur. [93] Anda szc yukar, yksek, uzak, cennet, ahiret anlamlarn tamaktadr.

6.3. ANU : Smerlerin en byk tanrs olan gk tanrnn ve en byk tapnaklarnn ismidir. Bu
adn An szc ile bir olduundan phelenmeye gerek yoktur. Smercede ENU (gk) ve ENNU (koruyucu) anlamlarnn olmas dikkate deerdir.[94] Bu szcklerin ANdan tredii aka bellidir. Trkmencede INDEW (INNEW) szcnn de korumak kelimesine yakn bir anlam vardr.

6.4. N-ANNA: Bazen byk tanr ANUnun kz, bazen de onun hanm konumu grnmektedir.
Burada dikkati ekici ve nemli olan mesele ANNA kelimesine baka bir szck eklenerek hem Smerlerde, hem de gnmzdeki Trkmenlerde geni lde insan ad olarak bulunmasdr. rnein, ANNA-TU (byk tanrnn hanm olan tanra) ve KUL-ANNA (Dumuzinin lkab). Bu Smerli adlar ANNATUVAK, ANNAKUL (Annaguli) ANNABERD, ANNABB vb. Trkmen adlar ile hemen hemen ayndr. Uruk kentindeki byk bir tapnagn ad da E-Anna(Haus des Anu) yan Annann evidir.[95]

6.5. KUL-ANNA szcnn anlamna gelince ANNA tanrnn ad ve KUL szcnn birinci
hecesi olan KU oturmak, konmak ve L ise ile, beraber anlamndadr. Sonuta KUL szc beraber oturmak, yakn dost gibi manalarn veriyor.[96] Bylece Trkmen ad olan Annakul / Annagul szcnden tanrnn yakn, dostu anlamn karabilmek mmkndr. Burada Cuma gn iin ANNA GNnn kullanlmas da dndrcdr. Bu kullanmn tanr gn anlamna geldiini sadece Smer dilinin yardmyla anlayabiliyoruz.

6.6. EN-LL: Yukarda grld gibi yel ve hava tanrs, yel piri demektir. Bu szckteki LL
Trk dilindeki yel szyle bir anlamdadr. EN szc ise byk tanrlarn ad ile gelmektedir. Bu szck Delitzschin aklamasna gre yksek, iye, pir, aa anlamlarna gelmektedir, ENU ve ENNA ekillerinde yazlarak gk, koruyucu, saklayan, ruhani gibi anlamlara gelmektedir.[97] Buradaki dikkatimizi Trkmencedeki NNE-MEK ve ya inde-mek (himaye etmek, sahip kmak, rnein zayf ve hasta bir ocuun bakm ile ilgili olarak bunu kim inneyecek? denmektedir) szcgne yneltmek mmkndr.

6.7. EN-K: Yer tanrs. Bu szcn ikinci hecesi olan K Smercede GR eklinde de
grlmektedir. Bu szck yer, belli bir yer, yurt anlamndadr. Trkedeki KIR / GIR / YER / KIYI szckleri de ayn kkten olabilir diye dnlmektedir.

6.8. URAS: Yerin ana tanras; dier adlar K ve EN-Kdir.[98]

Bu szcn Trkmen ad Oraz ile bir kkten olmas mmkndr. Tanr ve din ile bal olan ORAZ Trkmen ad olarak ok eitli ekler ile olduka kullanlmaktadr. rnein, Orazkuli, Orazverdi, Orazgl vb.

6.9. ADA-PA: lk adam, Adem Baba/Adam Ata Smer dilinde ADA gnmz Trk lehelerindeki
ATA sz ile ayndr. (bkz. szlk blm).

6.10. ARUNAS: Tanrlaan denizin ad.[99] Bu szck gnmz Trkmencesindeki ARNA (Irmak)
szcne hem yansma hem anlam bakmndan ok yakndr.

6.11. DOMUZ: Smerlerde retim ve bereket tanrs, ayn zamanda Haziran ve Temmuz aylarnn
ad. Trkmencede TOMUS, yaz mevsimi iin kullanlmaktadr.

6.12. BARAK: Hzl giden ve cennet hayvan olan kpein ad. amanlar da Barak adl kpee
binerek ge kmlardr. Krgzlarda cins kpee Barak denilmitir. Ouz destannda t-Barak kavminden bahsediliyor. Onlarn totemleri de kutan tremi bir kpektir.[100] Bu Smer szcnn kknn Trkmen dilindeki bar (var, varmak) ile bir olmas mmkndr. Trkmencedeki baragan (hzl giden, ulaan, varan) szc de BARAK szc ile yansma ve anlam bakmndan benzerdir.

6.13. E-GAL: Mabet veya saray anlamna gelen bu kelime Tevratda HEGAL olmutur
.[101] Kelimenin birinci hecesindeki E Trk dilindeki Ev ile ayn anlamda olup ikinci hece GAL ise ulu ve byktr. E-GAL ise ulu ev anlamna gelmektedir. Trkmencede (yukar) GAL, galmak (kalmak), Gala (kale) gibi kelimelerle hemen hemen ayn anlamldr. Arapca oldugu kabul edilen ;gal-eh;(kale) szcgn yzlerce baga szckler gibi Smer dilinden sami dillere o cmleden arab diline girmi olmas da byk ihtimaldr.

6.14. E-KUR: Yukardaki metinde bahar bayram Smerlerin tepenin stnde, ykseklikte yerlemi
tapnann addr. Bu ad iki szckten tremidir. Smercedeki E ve EB Eski Trkedeki EB ya B, Yeni Trkedeki EV, Trkmencedeki Y ayn kktendirler. kinci Smer szcg KUR ise, eski trkedeki KUR ve KURGAN, Trkmencedeki GORGAN ayn kkten olup, tepe ve ykseklik anlamna gelmektedir. Bu konuya Szlk Blmnde tekrar temas edilecektir.

In-Anna: Smerlilerin gzellik Tanras. Itar, Afrodit ve Zhre bu Tanradan rnek alnmtr.
(Hermann Mller-Karpe. Handbuch Der Vorgeschichte II, 1968 Mnchen, Tafel. 88)

III

IV
Mezopotamya (i.. 2000.)
(A: Mesopotamien. Jean- Claude Margueron 1979 Mnchen, s. 95) (B: Mesopotamien. S. N. Kramer 1971 Hamburg, s. 170)

Dnyada ilk dafa ;tikeri; icad edenlerin Smerliler oldugu kabul edilmitir. Onalarin inanclarna gre Tanrilar bu arabalarla cennete gidiyorlard.

V
Trkmenistan (A- i.. 4000., B-i.. 3000. yl)
(A: Trkmenistan SSRnin trihi. 1959 Akabat, s. 41) (B: Trkmen Medeniyeti Jurnal 1994-1 Akabat, s. 21)

Acaba, Smerliler bu arabalarlam Trkmenistandan Mezopotamyaya kmler?

VI
Trkmenistan (Tanralar, i.. 3000. ve 2000.)
(Trkmen Sovet Ansiklopedisi, 8.cilt 1978 Akabat, s. 39)

VII
Mezopotamya (Tanalar, i.. 2700 yl)

Hermann Mller-Karpe. Handbuch Der Vorgeschichte II, 1968 Mnchen, Tafel. 88

7. Edebiyat ve Folklor Benzerlikleri

Smerlerin edebiyat yukarda da belirlediimiz gibi genelde din ile sk skya baldr. Bu edebiyatn banda ise tannm Glgam Destan duruyor. Ondan baka da DOMUZ ile NANNAnn arasndaki ilikiden ortaya km lirik iirler, karlkl sylenen kouklar ve hitap mektuplar gibi usller ve tarzlar da vardr. Bu metinlerde de Trk halklarnn edebiyatna, zellikle onlarn ok zengin folkloruna benzerlikleri, hatta aynlklar gryoruz. stelik, bilim adamlarnn Smer dilinin karakterini gnmzdeki dillerin hepsinden fazla Ural-Altay dillerine yakn ve bazlarnn ise bu dile ait olduunun altn izmelerini dikkate alarak edebiyat bilimcilerinin bazlar Trk Edebiyat tarihini Smer edebiyat ile balatmay uygun gryorlar. rnein, yukarda ad geen Trk Edebiyat Tarihi adl ilmi eser Glgam Destan ile balanyor. Trk bilim adam Hilmi Ziya lken bu konuda yle yazyor: ..... baz tarihilerin tahmin etmelerine gre eer Smerler bir Trk kavimi ise, o zaman dnyann en eski destannn da bir Trk destan olmu olmas kesin olacaktr.[102] imdi Smer edebiyatnn baz temalarnn mazmununa ve onlardan birka parann tercmesine bakalm:

7.1. Glgam Destan ve Eski Trk Edebiyat le Karlatrlmas

Bilim adamlar Glgam Destannn, dnyann en eski ve en gzel destanlarndan biri olduunun altn iziyorlar. Bu destandan ilham alnarak ve onun gl etkisi altnda dnyann bir ok lkesinde ve eitli uluslar arasnda eitli destanlar yaratlmtr. Bu konuda Kramer unlar yazyor: Glgam (Bilgami) Uruk kentinin nl hakanlarndan birisi olmutur. Onun hkmettii dnem M.. XXVII. yzyldr. Sonralar ok sayda mitler tremi ve onun ad ile ortaya kmtr. O, yzyllar boyunca yalnz Mezopotamya'nn yarm tanrs ve sayg gsterilmi mill kahraman olmayp belki de, btn eski dnyann tarihi kahramanlarnn arasnda en byk ahsiyetlerden birisidir. Yzyllar boyu onun savalar, vahi hayvanlarn ve insan st glerin karsnda srdrd mcadeleleri, bunun gibi de sonsuz yaamn (ebed dirilik) srrn bulmak urundaki araylar, Smerlerin, Akkadlarn, Hititlerin ve Yakn Dounun dier kavimleri arasnda destan olarak dilden dile geip gelmitir. Yunan kahraman Heraklesin tremesine de onun rnek olmu olmas mmkndr.[103] Kramer baka bir eserinde Glgam'n ahsiyetini yle tasvir ediyor: Metnin bu iki blmnde, Glgam bir cesaretli kahraman, sava nder, korkarak baran ocuk, zeki danman, adaletli hakan ve lmden korkan fni insan grnlerinde ortaya kyor.[104] Baka bir rivayete gre Glgam 120 yl yaadktan sonra vefat belki halk arasndaki masallardan ve rivayetlerden alnarak dizilmitir. O, poema (uzun iir) grnnde olarak, her biri mstakil gzel iirden ibaret 12 levhadan dizilmitir.etmitir. Gvdesinin te ikisi tanr ve kalan blmyle insand. Bu destan Smerlerden sonraki dnemlerde form ve mazmun asndan deiiyor. Bu destann kk, belli bir din metin olmayp

7.2. Destann Mazmunu

Byk Smer destannn kahraman Glgam, Uruk lkesinin kralyd. Anas tanra Ninsun'dur. Kendi vcudunun te ikisi tanr, te biri insan etinden idi. daresindeki insanlar ok altrm, onlara ar vergiler koymutu. Uruklular bundan ok bunald. Glgam' nleyecek, kendilerini onun elinden kurtaracak birini yaratmalarn tanrlardan yalvardlar. Tanrlar bu istei kabullenerek tanra Aruru'ya; Glgam'a bir rakip yaratmasn emrettiler. Aruru tanrlarn dediklerini yapmak iin, yarataca rakibin nasl olacan epeyce dnd. Sonra bir para amur ald, tanr En Urta'ya benzeyen bir erkek yapt. smini de Enkidu koydu. Enkidu ormanlarda yaar, hayvanlarla der kalkard. Bir gn onu bir avc grd, korktu. Dnerek babasna anlatt. Babasnn tavsiyesi zerine, Enkidu'yu kendine balayacak bir kadn ormana gnderdiler. Enkidu kadn grd, yaklat. Kadn onu kandrarak hayvanlardan ayrd, ehre getirdi. Enkidu nce Uruk kahraman Glgam ile kavga etti. Nihayet Glgam stn geldi. Bundan sonra dost oldular.

Gnn birinde Sedir ormannda bulunan Khumbaba adndaki dev ile savamak zere ikisi birlikte yola kt. Ormana gelince Khumbaba'nn bekisine rastladlar, ldrdler. Bundan sonra Enkidu hastaland. On iki gn koma hlinde yatt. yilemeye balaynca Glgam' bu isteinden vazgeirmeye alt, mmkn olmad. Devle aralarnda korkun bir sava balad. Nihayet Khumbaba'nn ban kestiler. Bu baar zerine tanra tar, Glgam'a k oldu, ama Glgam iltifat etmedi. Buna tar fkelendi. Babas An'ya ikyet ederek Glgam' ldrmek iin gkten kutsal bir boa gndermesini istedi. An nihayet boay gnderdi. Glgam ile Enkidu boay ldrdler, yreini gne tanrsna sundular. tar buna daha ok fkelendi, ama bir ey yapamad. Enkidu bundan sonra tekrar hastaland, ok gemeden ld. Glgam, Enkidu'nun lmnden ok ac duydu. Kendisinin de bir gn leceini dnerek zld ve tanrlardan Enkidu'nun ruhunun az bir zaman iinde yeryzne kmasn istedi. Tanrlar bunu kabul ettiler. Enkidu'nun ruhunun yeryzne kmasna izin verdiler. Glgam ona yer alt lemini, cehennemi, insanlarn oradaki hlini sordu. Ald cevaplardan ok sarsld. lmden kurtulmaya, lmezler arasna girmeye are bulmak zere memleketinden kt. Gn getike korkusu ve strab artyordu. Bu arada, Tufandan kurtulan ve lmezler arasna katlan Uta-naptm hatrlad. Ondan lmemenin srrn renmek istedi. Onun kald yeri bulmak zere yola kt. Sonsuz hayata kavumak arzusu, kederlerini gn getike artryordu. Bir gn Mau dana geldi. Bu dan giri tarafn akrep insanlar bekliyordu. Glgam bunlar grnce ok korktu. Bu akrep insanlardan biri karsna: Bu insann vcudu tanrlar etinden yaplmtr dedi. Kars da: Onun te ikisi tanr ve te biri insandr cevabn verdi. Bunun zerine akrep insan, Glgam' iyi karlad. Glgam ona maksadn anlatt: Akrep insan: Bu yolculuun ok tehlikeli olduunu, yirmi drt saatte alabilecek yolu ve bu dan karanlk taraflarn, kimsenin geemediini syledi. Bu szlerden Glgam ylmad, karanlklara dald. On iki saat sonra aydnlk bir yere geldi. Orada gzel bir meyve bahesi grd. Bu bahede bulunan gne tanrsna maksadn syledi. Tanr ona beyhude emek sarfetmemesini sylediyse de tesiri olmad. Glgam, tanra Siduri'nin kalesine gitti, onunla grt. Siduru ona, bu tell ve perian hlinin sebebini sordu. Glgam da lmden korktuunu yana ykla anlatt. Bu tanra da emeklerinin beyhude olduunu, bu mitsiz yolculuktan vazgemesini syledi. Glgam yine yalvararak kendisine bir yol gstermesini istedi. Siduri, Glgam'a nnde bir denizin bulunduunu, o tehlikeli denizi imdiye kadar kimsenin gemediini anlatt. ayet bu denizin nne varabilirse, Uta-naptm'in sandalcs Ur-anapi'yi orada bulmasn, bu denizi onunla gemesini, eer bu olmazsa geri dnmesi gerektiini syledi. Glgam, Siduri'den ayrld, sandalcy buldu. Sandalc Glgam'a maksadn sordu, o da anlatt. Sandalc, Glgam'a baltasn alarak ormandan srklar kesmesini syledi. Glgam, dediklerini yapt. Nihayet Uta-nipitim'in bulunduu yere vardlar. Uta-nipitim bunlara hem hayret etti, hem gld. Glgam'a niin geldiini sordu. Glgam ona da arzusunu anlatt. Uta-nipitim hibir eyin bak ve devaml olmadn, hi kimsenin lmden kurtulamayacan syledi. Glgam srar etti; kendisinin lmden nasl kurtulduunu sordu, Tufan anlatmasn istedi, o da anlatt. Bundan sonra Uta-nipitim, Glgam'a dedi ki: Tanrlar sonsuz hayat kimseye vermemi, kendilerine ayrmlardr. Glgam yine srar etti. Bu defa Uta-nipitim ona: Kalk! Yedi gn, yedi gece uyumamak iin kendini yere atma! dedi. Ama Glgam o kadar yorgun idi ki duramad yatt, hemen uyudu. Uta-nipitim'in kars, Glgam'a acd, kocasnn izni zerine ona yemek piirdi. Glgam yedi gn yedi gece uyudu. Uta-nipitim yedinci gnden sonra ona dokundu. Glgam hemen uyand, kalkt. Glgam hl lmden kurtulmann arelerini dnyordu. Tekrar Uta-nipitim'e sordu. O da geriye, memleketine dnmesi gerektiini syledi. aresiz kalan Glgam, sandalc ile yola kt. Ama yola kmazdan nce, Uta-nipitim ona denizin dibinde bir ot bulunduunu, otu bulup da alrsa, sonsuz hayata ereceini syledi. Glgam ayana ar bir ta balayarak denizin dibine indi. Otu bulunca ald. ayandaki ta zd, yze kt. Artk Glgam'n gnl rahatt. Sandalc ile karaya ktlar, yolda giderlerken bir gln kenarna geldiler. Glgam ykanmak iin o gle girdi. Bu srada bir ylan bu otun kokusunu alarak geldi buldu, yedi ve kat. Ylan genlemi, sonsuz hayata ermiti. Glgam ise duyduu zntden ok perian, mitsiz bir hlde Uruk'a geldi. lmden kurtulmann aresi olmayacan artk anlaynca, kendini kedere brakt.[105]

Destan hakkndaki tabletlerin birincisinde Glgam yle anlatlmaktadr: Onun grmedii hibir ey yoktur. Dnyann btn bilgeliklerini bilip torunlarna brakan bir adamdr. Srlar grp perdesini yrtan bu adamdr. Tufandan nce olayn haberini getirdi. Uzun yoldan gelip yorgun dt amma kmedi, btn ektiklerini bir ant tana kazd.[106] Grld gibi bu destanda bizim halk destanlarmz, masallarmz hatrlatan yansmalar az deildir. Baka bir ifade ile, yukarda bahar bayramnda grdmz gibi Glgam destannn izlerini de Trk mitolojisinde akca grebiliriz. Bu benzetmeleri aadaki tertip ile gz nnde bulundurmak mmkndr.

7.3. Glgam Destan ve Akpamk Masal

Destanlarn oluma srelerindeki pastoral hayat ve onlarn tasvir ettikleri dnem takriben ayndr. kisinde de halkn doa ile ilikisi de birdir. Bu ise bu destanlarn ok eski alarda tremi olmalarn ispat etmektedir. Akpamk'ta asl rol kadnlarn oynamas M.. 4 bin yllarnda Trkmenistandaki sosyal ilikilerde Anaerkil (Matriarkal) anlayn hkim olduu dneme aittir. Bu dnemi daha iyi anayabilmek iin Trkmen-Sovyet Tarihinin birinci cildinin 38-45. sayfalarna bakalm: Yukarda grld gibi Trkmen mitolojisindeki Akpamk masal, Smer mitolojisindeki Domuzi-In-anna ve Glgam destanlarnn nn de mazmununun temelini oluturan mesele, insanln en nemli sorunu olan yaam ve lm sorunudur. nde de dirilik ilacn bulmak iin byk aba gsterilir. Akpamk ve Domuzi-Inanna destanlarnda hemen hemen ayn ekilde dirilik ilac bulunarak yeniden dirilme gerekleir, ancak Glgam bu ilac bulursa da onu kullanamadan kaybeder. Glgam ile Enkiduun birleerek Hum-baba adndaki bir Devi ldrmesi, Akpamn 7 kardeinin Kara Devi ldrmeleri ile ayn olduu halde, baka bir taraftan ise Dede Korkut destanndaki Besedin Depegz ldrmesini yanstmaktadr. 7.4. Glgam ve Dede Korkut Destanlar Baz bilim adamlarnn fikrine gre Bu destann yln 12 ayna uygun olarak 12 blmden ibaret olmas, 12 blmden oluan Dede Korkut destann, Glgam'n tanrlara boyun emeyerek onlara kar mcadele vermesi ise Dede Korkut destanndaki Azrail ile savaa giren Dirsehann ahsiyetini hatrlatmaktadr.[107] Glgam'n kendi dostu Enkidu ile beraber, tanrlarn onlarn karsna gkten yere gnderdikleri boa ile savaarak onu ldrmesi, Dede Korkut destannn Boa ve Dirsehan Olunun Boyu blmnde, Boahan'n kendi adn bir esrik boa ile savaarak onu ldrmekle almasn hatrlatyor .[108] Yukarda grld gibi Glgamn ahsiyetinin bir yn de onun bazen bakalarna kar acmasz davranmas ve halkn zerinde sert hakimiyet kurmasdr. nsanlar ok altryor ve ar vergiler alyordu. Hatta Uruk kentinin evresine byk Kale yaptrarak kuatmt. Dede Korkut destanndaki Deli Dumrul da hemen ayn karakteri tar. O da bir susuz kuru rman zerine kpr yaptrarak, her geenden 30 ve gemeyenden 40 ake paray zorla alr. Glgamn arkada Enkidu ilk defa ormanlarda hayvanlarla yaar ve sonra bir kadnn vesilesi ile kente getirilir. Oruz gocann olu Beset de ormanlarda aslanlar ile yaar ve nihayet Dede Korkutun d ile Ouzlarn arasna gelir. Glgam ve Deli Dumrul ikisi de lmden ok korkar ve ondan kurtulmak iin are ararlar. 7.5. Glgam ve Ouzhan Veliyev, Smer kahraman Glgam'n annesi Nin-Sun tanra idi. Ggam'n gvdesinin te ikisi tanr, te biri ise insan etindendi, Ouzhann annesi de Ayhan adnda bir tanra saylrd demektedir.[109] 7.6. Glgam ve Krolu Glgam destannn meydana gelii, yani Smerlerin arasnda tremesi ve sonras yzyllar devamnda mkemmellemesi ve kuaklarn dehas ile sslenerek gzellemesi, Krolu destannn treme ve mkemmelleme sreci ile benzerlikler gstermektedir. Bu konuda Bekmrad'n Krolunun zleri adl eseri ilgintir ve ilham vericidir. Bu eserinde o, Krolu'nun, Dede Korkut'un

ve bunlarn kayna olan Ouznamenin Trkmen ulusunun ok eski alarda treterek bin yllar iinde ulusal dehas ile ssledii bir eser olduunu ortaya koyuyor.[110] Bu durum Smerologlarn aklamasna gre Glgam eposunun meydana gelmesinde de ayndr. Glgamn ok gen yalarnda kendisini gsteren yiitlii ve cesareti, ayn zamanda ok basit bir insan gibi tasvirlenmesi, hatta onun 120 yl yaamas da Krolunu hatrlamaktadr. Glgamn yerin altndaki ller dnyas ile ilgilenmesi ve len arkada Enkidunun ruhu ile grerek ondan yerin altndaki karanlk dnyann durumundan bilgi almas Krolu'nun Trkmen varyant (ad grolu = mezarolu ve onun yerin altndan aydnlk dnyaya kmas) ile ok benzer anlam tamaktadr. Krolunun Krat da bu destanda 40 gn yer altnda kalmtr. Bu blm nl tarihilerin, folklorun nemi ve tarih bilimine verdii hizmeti konusundaki szleri ile bitirelim. nsan toplumunun tarihten nceki yaam tarzn renmekte, arkeologlarn elde ettikleri ok deerli materyallerinin yannda, gnmze kadar saklanarak kalm yazl olmayan kltrn aratrlmas ile yrtlmekte olan etnolojinin de, tarihin bir paras hkmnde ok nemi vardr. nsanlarn rettii bu byk kltr, belli bir toplumun devleti olmasa da, onun yerini tutabilecek ve ilerlemi toplumlarn devlet organlar ile denk din, ekonom, siyas vb. ynlerde gl tekiltlar yaratmak vesilesi ile memleketi adaletli ynetmi olmalarnn simgesidir. Yalnz onlarn yazlar olmamtr.[111] Yukardaki satrlarda alnt yaptmz Glgam destannn, Smerlerden sonraki dnemlerde Sam kavimleri tarafndan oaltlm ve gelitirilmi metinlerden alnm olduunu hatrlatmtk. imdi ise bu destann direk Smerlerden kalm metinlerinin baz paralarna gz atalm. 7.7. Smer Edebiyatndan Baz rnekler

7.7.1.Glgam
Destan konusundaki levhalarn birincisinde Glgam yle tasvir ediliyor: a- Onun grmedik eyi yoktur. O, dnyann tm bilimlerini renerek, gelecek kuaklara kaldrm bir insandr. Srlar grerek perdeleri aan, bu insandr. Tufandan nce olacaklarn haberini getirdi. Uzak yoldan yorgun geldi ancak kmedi. Gz ile grdkleri ve omuzu ile ektiklerinin hepsini bir ant tan yzne yazdrd. Uruk'un drt yanna kale yaptrd. Kutsal n-anna'nn (hem sava hem sevgi tanras Itar'n) tapnana hem de temiz hazinenin kalelerine bak! O kalelerin duvarlar didilmi ynden rlen urgan gibidir. Ulu tanr Glgam' en dolu ve mkemmel ekilde yaratt. Tanrlar ona en iyi huylar vermekte birbirleri ile yaryorlard. Gne tanrs ona huylarn en iyisini, yer altndaki tatl (tuzsuz) su okyanusunun tanrs EA ise ona bilimlilii armaan etti. Ulu tanrlar Glgam' u aadaki lde yarattlar: Boynunun uzunluu on bir [endaze], gsnn genilii dokuz kar ... admlarnn genilii ... idi. Sakal yanaklarndan aa uzamt. Gzel byklar vard. Bandaki salar perian idi. Vcudu her bakmdan ll idi. Onda te iki tanrlk ve te bir insanlk vardr. Gvdesi pek iri idi. Btn lkeleri dolatktan sonra Uruk ehrine vard. Uruk caddelerinde azametinden kafasn dik tutuyordu. Caddelerde yaban bir boa gibi bryodu. Esizdi. Sil hlar kalkkt. nsanlara dirlik vermemek iin eli durmazd. Dirliksizlii yznden Uruk ahalisi gittike eksildi.[112] b- ..... Sabahn erken anda kardei, gne tanrs Utu kendi yatandan ktnda, nanna kendi isteini Glgam'n yannda tekrarlad. Glgam ona yardm etmeye karar verdi. O, silhn balad...[113]

c- Alt gn alt gece aladm onun iin;

Dehetli korkmutum ..... lmden korktum, bu nedenle dolayorum dnyay Arkadamn felketi beni son derece zyor, Bunun iin dnyada byk yolculua ktm;

Ben nasl susabilirim? Ben nasl barp armayabilirim? Benim sevgili arkadam toprak oldu; Enkidu, benim aziz dostum toprak oldu. Ben de yatmaya mecbur olarak Sonsuza kadar kalkmamaya mecbur olmayacak mym?[114]

d- Glgam! Nereye gidiyorsun?

Sen aradn (sonsuz) dirilii bulamazsn Tanrlar insan yarattklarnda, lm ona bldler. Dirilii kendi ellerinde sakladlar. Sen ey Glgam! ye, i Geceni-gndzn iyi geir! Gnlerini sevinle doldur! Gece gndz dans et, oyna, Temiz giysiler giy, Suda im, ban yka Elindeki ocua bak! Hanmn, senin kollarn arasnda sevinsin! nsann (ite) byle olmaldr.[115]

7.7.2. DOMUZ ile N-ANNA No 24-26: Domuzi-n-anna Kouu: Uruk'un oban hakan Domuzi'nn Uruk'un marur ve saldrgan koruyucusu tanra n-anna'y kendisine nianlamak iin, hem isteme szleri hem de onlarn toy enliklerini beyan eden, Smerlerin iir ve mitolojisinin yrek tarn (sazn) alan bu kouk, onlarn fantezisinde en gl yansmasn buluyor. Kouklarn her birinin Domuzi ile n-anna'nn szlerinden oluan be varyant vardr: 25. say, dnden nce sylenen sevgi kouklarndan ibarettir. Onu u aadaki gibi blmlere ayrmak mmkndr: Birinci Blm Sevgi Kendi Yolunu Bulur: Bu blm yazar tarafndan Tigi (1) diye belirtilmitir, yani belli bir saz (ud, kopuz) ile sylenen bir trk. Bu trk (tigi), iki blmden ibarettir. Birincisi n-anna'nn kendi kendisi ile sylemesi ile balar:
nceki gece ben hanm-hakan, parlayarak aldm ada, nceki gece ben gn hanm-hakan, parlayarak aldm ada, Parlayarak alp dans ettiim ada Aydn n geceyi yendii anlarda, iimden trk

mrldandm ada. **** O, benimle kar karya geldi, o benimle kar karya geldi Ko yiit Kul-anna (Domuzi) (2) benimle kar karya geldi Ko yiit, elini belime koydu Uumgal-anna (Domuzi) (3), beni kollarna alarak kucaklad. ****

Bunun hemen ardndan bu iki sevmi insan arasnda, ok nazik duygular yaanyor. n-anna ok nazik, sevgiye yorulmu tete-a-tete (?) ile kendisini koruyor:
Gel? imdi? beni brak, ben evimize gitmeliyim Kul-anna (Domuzi) (4) beni brak, ben evimize gitmeliyim! Ben annemi aldatmak iin neler syleyebilirim? Ben annem Ningal aldatmak iin neler syleyebilirim?

Ancak Domuzi onu geri brakmayp, belki hemen bir cevap ve are hazrlamt:
Ben sana sylyorum, ben sana sylyorum! Gelinlerin en gzeli n-anna Ben sana sylyorum Sana sylyorum: benim mihrabanm! Sen beni kendinle pazarn en ak meydanna gtr Oras bizi elendirir, bir mziki oyunu ile O, kendisinin ho trklerini, bizim iin syler. O, kendisinin ilgin oyunlar ile, bizim zamanmz geirir. ****

kinci Blm:, n-anna'nn gelecekteki ei olan sevgilisine gsterdii sevin dolu u monolou ile bitiyor:
Ben n-anna, annemin (evinin) eiine geldim Sevinle ieri girdim Ben Ningal'n (evinin) eiine geldim Sevinle ieri girdim O, (Domuzi), benim anneme o sz syler Servi aacnn yan, evin deine serper O, Ningala o szleri syler Servi aacnn yan evin deine serper. ****

Yaayan evi ho kokutan Szleri sevin getiren o, Benim beyim, en temiz ve saygl yedir Ama-Uamgal-anna Sinin damad! Benim beyim! Senin bitkilerin tatldr Senin sahrandaki otlarn ve tahllarn tatldr Ama-Uamgal-anna! senin bitkilerin tatldr Senin sahrandaki otlarn ve tahllarn tatldr.[116]

No 24: Bu yazlarn ou bozulmu durumda gnmze kalm 5-12. satrlar n-anna nn syledii kouklardan ibarettir. O, onu sevmekle kendini mutlu hissediyor. (Domuzi benim yanma gelmitir. Ben kendimi onun yannda mutlu hissediyorum.)
Ey benim .... haydi kucaklaalm Gel ..... sevinle birbirimizle bakalm Ey Kul-anna benim beyim! yreklerde neler var Belki o .... olsun, vicdan rahat yrei sevinlidir. ****

n-anna yine zellikle Smer dininin domalar ile balantl olan szn devam ettiriyor:
Ben sahibimin huzuruna giderim, ona sylerim: Sen En-Lil'in yannda oturmusun, Benim atam Din seni kendi yreinde semitir, Sen benim yreimde seilmisin, ben geldim..... O, (Sin) ebedlik Tiyaran kutsal tac, senin banda koydu Onlar... ulu tanrlar, seni dikkate alrlar Annnakiler vgl trklerinin st ile, gsne keramet dkmlerdir.[117]

7.7.3. iirin Baz Kelimelerinin Aklamalar:

(1) Tigi szc metinlerden anlald gibi kouk, trk anlamna geliyor. Bu szcn kk Trkmence demek dimek, dii szc ile ayn olduu grlebilmektedir diye

dnyorum.nk Smer dilinde du (bazen di eklinde) szc, demek anlamndadr. Yine de bu szckten kaynaklanan du-ga yani demek, sylemek szc de vardr (ayrntl bilgi iin bkz. Szlk Blm). (2) ve (4): Bu szckler Domuzi'nin (Tamuz'n, Tomus'un) takma adlardr ve belli tanrlarn dostu veya kulu anlamndadr(bkz. Din Adlar Blm).

(3): Uamgal: Ejderha.

Smer Ataszleri Bekisi kpek olmayan kentte Tilki bekilik yapar. Gm ok olan, mutlu olabilir Tahl ok olan, rahat olabilir Hibir eyi olmayan ancak, rahat uyuyabilir. Smer elinde yoksullar en sessiz insanlardr. Yazmak hatipliin annesi, sanatn babasdr. Annenin szn dinle, Tanr sz gibi. Evlenmek insan iin bir lezzettir, Ancak, akl iin bir zarardr. Hkmdar gibi byyen, kul gibi yaar, Kul gibi byyen, hkmdar gibi yaar. Dmanndan ihtiyatl gez Tpk bir eski ocaktan (snm ate yerinden) ihtiyatl Geiin gibi. yi sz herkesin dostudur. Kadn insann geleceidir. Oul insann kurtarcsdr. Kz insann mutluluudur, [118] Gelin insann mutsuzluudur.

VIII Smer grei

IX Trkmen grei

(VIII: Alte Kulturen ans Licht gebracht, Neue ...,Rudolf Prtner 1975 Wien,s.85) (IV: Geleneksel eski bir trkmen grei, dgn trenlerinden bir foto)

8. Say Sistemi Ve Me Hesab (12 Hayvanl Trkmen Takvimi)

Bilim adamlarnn fikrine gre alt esasna dayanan say sistemi (sexagesimalsistem) Smerler tarafndan bulunmutur. Baz bilim adamlarnn fikrine gre ise bir yln 360 gne, 12 aya, her ayn 30 gne, her gnn 24 saate ve her saatin 60 dakikaya blnmesini de Smerler bulmulardr. G.Ifrahn Universalgeschichte der Zahlen (Rakamlarn Evrensel Tarihi) adl eserinde u satrlara rastlyoruz: Bilim adamlar, Yunanllar tarafndan astronomide geni apta kullanlm, alt esasna dayanan say sisteminin Smerler tarafndan bulunduunu, Mezopotamyada yaplm kaz almalar sonucu bulunmu yazlar vesilesi ile ispat etmilerdir. Smer dilinin say sisteminin de temeli alt esasndaki say sistemi ile olmutur. Gnmzde bu sistem, zaman, daire (yuvarlak) ve ke lsnde kullanlyor. rnein: her yl 12 = 6 x 2 ay, her gece-gndz 24 = 6 x 4 saat, daire 360 = 6 x 6 x 10 derece. On (10) esasndaki say sistemin (Desimalsystem) insan toplumlarnn hemen hemen hepsi tarafndan kullanlmtr. Onun sebebi ise insan ilk defa kendi parmaklarnn says esasnda evresindeki eyleri saymaya balamasdr. Ancak bunun tersine, Smerlerin neye gre alt esasl say sistemini trettiklerini dnmek zor. Onu baz bilim adamlar, bir yln 360 gn esasnda tretilmitir derken (Trkmenlerin bir yla tegelek bir yl yani daire bir yl demeleri de dikkate ayandr, nk daire 360 derecedir. B.G.) Baz bilim adamlar ise, Babilin her saatinin bizim iki saatimize denk olmasn dikkate alarak, Smerlerin bu say sistemini bir gndz (gnn grld zaman) lmek esasnda meydana getirmi olmasn savunuyorlar.[119] Beckerin aklamasna gre, gn yldz kmelerini belli hayvan resimlerine benzetmek vesilesi ile meydana getirilmi 12 hayvanl takvimi Msrllar ve Yunanllar Mezopotamyadan almlardr. Meselenin anlaml yn ise, eski inde geerli olan yl hesaplama, Smerlerde olduu gibi ay hesab (Kamer) esasna gre olduu hlde, Mezopotamyann komusu olan Msrda gn hesabna gre (ems) olmutur.[120]

Biz burada da Smerlerin Dou Asya ile olan ilikilerinin bir rneini grmekteyiz. Bu konunun yine ilgin bir yn ise, Trkmenlerin ok eski alardan beri kullanla geldii ve zel bir Trkmen Takvimi diyebileceimiz, 12 Hayvanl Takviminin yani Me Hesabnn da alt esasna dayanan say sisteminde olmasdr. Bunun baka bir anlaml yn ise Me szcnn Smer dilindeki anlamdr, yani mu szc Smer dilinde yl demektir. Trkmen dilinde ise, me 12 yl anlamndadr. Demek mu, m szc eski Trkmen dilinde yl anlamnda olup e ise azl anlatan ek ilevinde olmutur. Buna ilveten kk ok eski alarda olarak son dnemlerde yazya geirilen Korkut Ata (Dede Korkut) destannn 12 blmden ibaret olmas, Ouzhan torunlarnn (Ouz boylarnn) ve bu boylarn onunlarnn (damgalarnn) saysnn 24 olmas, bu 24 damgann 24 harften ibaret Ouz yazsna evrilmesi[121], arkeologlarn Trkmen topraklarndan bulduklar ve M.. 2000 yllara ait olan tapnaklarn her yanndaki kulelerin saysnn alt olmas da[122] anlamldr diye dnyoruz. Trkmen dilinde yaz mevsimi demek Tomus szc, yukarda da belirlediimiz gibi Smer dilindeki Domuz ve sonraki Babil dnemindeki Tamuz szc ile ayn olmaldr. Oberhuber sz konusu an takvimi hakknda unlar kaydediyor: Tamuz, Juni-Juli (TemmuzAustos) aylarna doru gelen ayn ad bilhassa tarm enliklerinin mevsimi olmutur. Bunun gibi de bu ay ELLLin (yel piri, yel tanrsnn) dnyaya geldii aydr.[123] Bu blme baz saylarn Smer ve Trk dillerinde hemen hemen ayn olduunu hatrlatarak son veriyoruz: Smerce Trke e u on uu (e-u, -on) otuz(bk. Szlk)

X Me, 12 hayvanl eski trkmen takvimi

(Trkmen Medeniyeti Jurnali 1994-1 Akabat)

9. Mimarlk Ve Heykeltralk Sanatnda ve bunun gibide lk Yaz iaret(symbol)lerindeki Benzerlikler:

Geen blmlerde, Mezopotamya'da tarih lei ile ok az bir zaman ierisinde uygarln eitli ynlerinde fevkalde byk deiimler meydana gelmesini dikkate alarak, bilim adamlarnn bu uygarln mayasn baka bir gelimi lkeden getirilme ihtimalini ne srdklerini aklamtk. rnein maden bulunmayan Mezopotamya'da gelien madenciliin meydana gelmesi, bu teknolojinin daha nce madenciliin yurdu olan Anau (new) gibi bir lkeden getirilmi olma ihtimalini ne sren fikirleri de grdk. Mezopotamya'da meydana gelen mkemmel sulama sistemi konusunda da ayn dnce ne srlmtr. Biz tarmcln dnyada ilk kez Orta Asyada, zellikle de Trkmenistan'da gelimeye baladn tarih kaynaklardan reniyoruz: Yeryzndeki en eski ve gelimi tarmclk uygarlklarndan birisinin balangcn ve gelimesini gsteren ok eski kalntlar ran dalar ile Turan sahrasnn arasndaki snr blgede bulundu. Byle kalntlarn en eskisi Cebel maarasnda (Trkmenistan'n Balkan elinde B.G.) eski neolitik insanlarn yaad zamana yani tahminen M.. 5,000. yla aittir. lk srada, Akabat'n 30 km kuzeybatsndaki Ceytun'un yaknnda bulunan yerleim blgesi buna rnek olacak antlardr.[124] Mezopotamya'da ise bu sre grdmz gibi M.. 3,000. yldan itibaren meydana gelmitir. Trkmenistan ile, iklimi benzer olan Mezopotamya arasnda mimarlk ve heykeltralk sanatnda da ok anlaml benzerlikler vardr. Bu blmde, eski Trkmenistan ve Mezopotamya hakknda bilim adamlarnn bulgu ve grlerini verdikten sonra, iki blge arasndaki anlaml benzerlikleri ve aralarnda bulunan ilikileri aklamaya alacaz.

9.1. Mezopotamya:
Mezopotamya'ya, zellikle onun gney kesimine doal zenginlik ok az verilmitir. Onun temel zenginlii su ile balk olmutur. Buna ramen (belki de gerekten buna gre) Mezopotamyallar bugnn uygarl ile mmkn olabilecek temel i aletleri ve teknolojileri yaratmlardr. Bylelikle onlar kendileri iin sadece yemek, imek ve ev malzemeleri gibi en gerekli eyleri temin etmekle tatmin olmayp, stelik daha yukar seviyedeki hem ruh (manev) isteklerine gereken sanat ve gzellikleri hem de dinle megul olmaya imkn verebilecek yaam standartn yaratmlardr. Onlar ilk evlerini etraflarnda bulduklar eylerle sslemeye balayarak, insanlk tarihinde en eski ve ileri saylabilecek dzeyde gzel sanat ve anlaml mimarlk yaratma kabiliyetine ermilerdir. Bu sanat yaratc zihinlerin yetimesine, birinci aamada din yardm etmitir. Tapnaklarn Mezopotamya'daki gibi aka ortaya kmasna, baka hibir yerde rastlamyoruz. Bu yurttaki tapnaklar ve mihraplar, sinagoglarn, kiliselerin, katedrallerin (Papazlarn toplant yeri) ve bunun gibi de mslman camilerinin balang rnei olmutur. Byle tapnaklarn ina edilmesinin temelinde ise, insanlarn kutsal bildikleri ve kendi koruyucular olan tanrlar iin de bir ev lzmdr diyen dnce vardr. nsanlarn yerleiklie geip kendilerine ev yapmay renmelerinin hemen ardndan, Mezopotamyallar kendi tanrlarna da kendilerininkine benzer ev yapma dncesini buldular...[125] Kramer bu ilk basit evlerin ok byk tapnaklara (zigguratlara) ve kklere kadar ykselmesini akladktan sonra sz heykeltrala getiriyor: lk tapnma durumunda olan heykeller, teknik adan yetersiz olmasna ramen sanat asndan yksek derecede deerlidir. Etkili durumda baz cadl gz dikmeler (hipnotik bir bak) ve tevazuyla sallanm kollar, bunlarn hepsi derin din duygularn aka grnleridir. Bununla birlikte bu heykeller hem kendilerine duyduklar gurur hem de gsterdikleri tam saygnl da betimlemektedir. Bu kadar ta fakiri bir lkede heykeltralk sanatnn bu derecede gelimesi artcdr[126] Schmkel de mimarlk ve heykeltralkta kullanlm ham maddelerin genelde kil balk olduunu ve nadir olarak kullanlan talarn, ok uzak lkelerden buraya getirilmi olmasn yle aklyor: naat yapma gc ve kabiliyetinin ilk rneklerini gsteren mimarlk Smer, Akkat ve Asurlar'n tapnaklarnda ve kklerinde grlmektedir. Ancak gndelik konutlarda yksek seviyede inaat sanatndan sz etmek mmkn deil. Kire ve mermer yalnz M.. nc bin yla ait Uruk kentindeki tapnaklar gibi ok seyrek karlalan binalarda kullanlmtr. Dier binalarda ise, kurak havada ve scak gnete abuk kuruyan balklardan, yani, ufak samanla yorulan kil balktan retilmi (dklm) dikdrtgen veya (uzun gn burlu) i tulalar kullanlmtr. Tulalarn

bykl kkl eitli dnemlerde deiiyor. lk kavimlerin dneminde 27x12x7 cm, sonralar ise genilii 20-30 cm ve kalnl 9-10 cm oluyor. /.../ Din binalarn gelimesi, belli bir uygarlk dzeyini gsteriyor. Bu inaat teknolojisi her yan 3 metreden ibaret basit drtgen, tek odal tapnaklardan balayarak, ok odal ve bir avlunun etrafna dizilen ok odal kutsal binalara kadar varan ilerleme yolunu gsteriyor.[127] Aratrmac szn mimarlktan mlekilie ve heykeltrala getiriyor. Kil balklar sadece tula yapmak iin deil belki iyice yorularak heykel yapmaya da yaramtr. Mezopotamya'nn scak gnei, fazla emek gerekmeden ekillendirilmi heykelleri kurutup sertletiriyor. Kse, kap kacak, kp ve lmba gibi evlere en gereken eyleri yaparak atete piirerek sertletirmeyi hem de emayelemeyi (srlamay) insanlar tez reniyorlar. ekillendirmenin doasndan meydana gelen gzellik, kil bal (toyun bal) sanatn ilk hline, malzemesine eviriyor. Gvdesi, sap ve kulpu yarar ve gzel olarak, kullanmaya niyetlenerek piirilmi kap kacaklarn gzellii ss izgileri ve eitli boyalar ile daha da mkemmelleiyor. Bunun gibi de kil balk (toyun balk), ounluun kullanabilecei ucuz rn olarak heykeltralk sanatnn meydana gelmesinde ham madde hkmnde ie yaryor. Biz byle rnlerle M.. 4-1 bin yllar arasnda srekli karlayoruz. G. V. Show'un fikrine gre din btn bu sanatn temeli olmutur. Gerekte eski dounun kil balk sanat temelde din kltrn erevesinde diye dnlyor. nk biz onda ocuklu ya da ocuksuz, baz durumda ylanla birlikte olan saysz anne tanralar gryoruz. Ayrca plak kzlarn veya gsleri iri ve ekici kadnlarn, rnn ve bereketin simgesi olan gzleri ok byk kz balarnn heykelleri ile karlayoruz. Kamunun din ve hurafe inanlar ve bilimleri ise emei ok olan srlar ve simgeleri gerektiriyordu. Mezopotamyallar kazandklar paralarla, eitli renklere boyanm kk heykelleri alarak, evlerine gtryorlar ve kt ruhlar kovmak amac ile onlar binann byk giriine veya evlerin kaplarna oturtuyorlard. Bunun gibi kilden yaplm rnlerin yannda, pimi kilden (seramikten) yaplm ve yukarda dediimiz gibi halkn dncelerini ve din inanlarn anlatan ileri de gryoruz. Burada da tekrar sevginin piri veya anneliin koruyucusu saylan n-anna (tar) hem de ona bal olan baka tanralarla karlayoruz. Yazar burada tekrar, doum tanrs, elinde dirilik suyu olan tanralara sunduklar kurbanlar (hayvanlar) getirilmekte olan tapnaklardan, ayakta veya melme durumunda olan tanr gleri, kahramanlar, kaplanlar ile savaanlardan, kpek besleyenlerden yaama sembol olan kutsal aan iki yannda duran ift kei, ejderhalar, kanatl kzler ve sair konulardan sz eder.[128] Mezopotamya'nn mimarlk ve heykeltral konusunda aratrmalar yapan Moskati de bilim adamlarnn yukarda belirttiimiz grlerini onaylyor. Moskati, mimarlkta kullanlm esas ham maddenin ufak samanla yorulan balktan yaplm i tula olduunu, pimi tulann ise M. nc bin yldan itibaren kullanldn, bu sanatn dinle ballkta ilerlediini ve binalarda kullanlan ss eyalarn dua ve tlsm hkmnde belli bir din inanca bal olarak, evleri kt ruhlarn karmasndan korumak iin amaland vb. hakknda sz eder. Bunun gibi ta ve madenin Mezopotamya'da kt olmasnn byk bir eksiklik eklinde kendisini gstermesi ve onu ok uzaklardan getirildii iin ok pahal olmas, bu yzden de bu malzemeden heykeltralk sanatnda kullanlmasnn daha ge balandn aklar.[129] Bu aratrmacnn eserinde M.. 2500 ylna ait bronzdan yaplm kz ba heykelinin resmi ve onun hakkndaki dnceleri burada yer almaktadr. Bu kz bann Trkmenistan'da (Altntepe) bulunan kz ba heykeline ok benzemesi ilgintir. Ancak Trkmenistan'da bulunan heykelin birincisinin altndan yaplm olmas, ikincisinin ise M.. 4000 ylna ait olmas ok anlamldr. Arkeolog Margueron da bu konuda unlar yazyor: Mezopotamya'nn eski kentlerinde yaplan arkeolojik aratrmalar sonucunda, kadn figrleri (heykelleri) melip oturan durumda bulunmutur. Eski sanatn anlaml eserlerini gsteren bu heykellerde, kadnlarn insan yaamnn devam etmesindeki byk rol hem de hayat sunucu gc, onlarn gslerini, dizlerini tasvir etmek vesilesi ile daha byk ve anlaml ekilde gsterirken balar ancak, kk ve gsz durumda gsterilmitir. Bu heykeller din dncelerin ortaya kmasnn deerli rnekleridir. Yine hayret verici bir ey ise, bu heykellerin arasnda kze ar sayg gsterilerek yer verilmesidir. Mimarlkta bir kubbeli yaplan binalarla ok karlayoruz. Onlar genel ekil ve tarz asndan, son dnemin mimarln da uzun sre etkilemitir.[130] Margueron M.. 2600l yllara ait bir kz ba heykelinin resminin altnda yle bir aklama yazmtr: Bakr heykeltralk sanatna ait ve gzleri sedef ve gevher tandan yaplm

kz ba; boyu 17 cm (Badat-Irak Mzesi). Belli bir amac anlatmak iin yaplm bu sanat eseri, tapnaklarn mimarlnda ss iin kullanlm olmal. kz ba kutsallk sembol olmutur. Smer-Akad antlarnda karlalan tanrlarn ve tanralarn, (yar tanrlarn) balarndaki boynuzlu talar byle bir dnceyi aklyor. Bunun gibi bir gelenek M.. nc bin yldan itibaren Asur dnemine kadar miras kalmtr.[131]

9.2. Trkmenistan
imdi, bu konudaki uzmanlarn son aratrmalarna mracaat ederek Eski Trkmenistan mimarlna bir gz atalm. Arkeolog Memmedof unlar kaydediyor: Arkeolojik kaz almalar sonucunda Trkmenistan toprann, dounun en eski uygarlk blgesi olduu tespit edildi. Arkeolojik keifler bizim yurdumuzda geen aamalardeki, Trkmen halknn uygarlnn o cmleden olarak mimarln kklerine gz atmaya imkn yaratt. M.. 6000 ylda (neolitik ada) kurulmu Ceytun uygarlna ait olan konutlarn zellii, plnlarnn dzensiz olmasdr. Bu kyler bir odal dikdrtgen konutlardan olumutur. Her odada bir ocak vardr. Bu odalarn duvarlar saman katlm balktan retilen tulalarla yaplm ve kil ile svanmtr. Ceytun Uygarlna ait olan antlarn arasnda Gktepe evresinde yerlemi Pessecikdepe ad ile tannm antlar ok ilgintir. Burada konutlarn yan sra tapnaklarn da st almtr. Tapnaklarn iindeki duvarn yz avclkla ilgili resimler ile sslenmitir. Bu resimler dnyann en eski betimleme sanatnn ilk rnekleri saylyor. Altntepe mimarlnn arasnda zel belirlemeli binalar, ziggurat ekilli tapnaklardr. M.. 2000 yllarnda Margu'da bulunan tapnaklarn, konut komplekslerinin ve kklerin kalntlar M.. 2000 yllarnda burada zel bir mimarln geliip filizlendiini ortaya koymutur. Genellikle Margiana'nn bronz dnemine ait olan mimarl, kendinden nceki dnemlerin plnlama geleneklerini hem de kendi ann inaat sanatnn en nemli stnlklerini kendisinde toplayarak, zel bir mimarlk ekoln meydana getiriyor. Bu ekol oluturan mimarlk plnlama prensipleri, sonraki dnemlerin mimarln byk lde etkilemitir. Buna rnek Trkmenistan topraklarnda muhafaza edilmi ve XIX. yzyla kadar Trkmen ev yapma sanatnn evrimini gsteren mimarlk antlardr.[132] Trkmenistan Arkeoloji Aratrmalar bakan Sarianidi unlar kaydediyor: ...Gerekten de M.. 6000 binli yllarda, yani gnmzden sekiz bin yl nce Orta Asya'da ilk iftilerin ilk kyleri meydana gelmitir. Onlar yerli uygarln, eski dou grnnn temelini atmlardr. Yerli Gney Trkmenistan uygarlnn geliip filizlenmesi sonucunda ilk iftilerin basit kyleri son yzyllar, hatta bin yllarn devamnda gerek kent seviyesine kadar ykseliyor. Gzden uzaklam kentlerin harabeleri Kpet Da eteklerinin bu biimdeki grnlerini verir. [133] Trkmen heykeltralk sanatnn kkleri konusunda, Kurayeva unlar yazyor: Heykeltrala Trkmen ssleme sanatnn en eski grn demek mmkndr. O, Ta Devrinin son dneminde meydana gelerek, karmak ve ok basamakl gelime yolunu gemitir. En eski gelenekler ve grenekler, ly topraa vermek gelenei ile heykellerde, eski a insanlarnn kendilerini kuatm dnya ile saladklar ilikileri de aka gstermitir. Doa glerine tapnmak, cadclk gelenekleri, ite Ta Devrinin son dnemlerinin eski sanatnn meydana gelmesinin ruh atmosferi takriben byledir. Burada o dnemde heykeltralkta geni dnmenin ilk dmleri atlmtr. Onlarda, insann kendi evresini kuatm doann durumuna akl erdirmesinin uzak ve karmak sreci etkisini gsteriyor. Orta Asya sanat zerinde alan Pugaenkovann gsterdii rnekler ok ilgintir. Onun dorulamasna gre, eski ada Trkmenistan arazisinde iy ve pimi kil balktan yaplm hayvan resimleri ile karlalyor. Vinkelman adl bilim adam ise kili ilk ham madde diye belirliyor. Biraz kaba yaplm bu resimler, hayvanlarn genelletirilmi olarak yz ifadesini gsteriyor. Eski insanlar kendileri ile evre ve hayat arasndaki ilikileri ite byle beyan etmilerdir. Kei, koyun ve kz gibi hayvanlarn kemikten ve tatan yaplm ekilleri, eski ada yontu eklinde kullanlmtr. Onu ksr kadnlar doum iin ve ayrca kt ruhlar kovmak iin taknmlardr. nsan ekilleri de ayn ama iin kullanlmtr. Onlarn arasnda kadn ekilleri daha ok ve geni alanda yaylmtr. Onlar Ceytunda Garadepede bulundu. lkel insanlar kadnla erkek arasndaki baz nemli beer farkllklarn ayrmna varmlardr. Abramova bu konuda drt tane temel yn gryor: 1. Kadnn ev oca ile ilikisi. 2. Kadnn nesil ile ilikisi. 3. Kadnn nesil balatc hkmnde tasvirlenmesi. 4. Kadnn av bysndeki rolnn aklanmas.

Bunlarn hepsi birlikte, ana erkilliin hkim rolde olduu dnem ile ilikilidir. Gney Trkmenistann genelinde bulunan, melip oturma durumundaki kadnlar tasvirlendirmi olan eski kil heykeller M.. 6000li yllarn, Ta Devrinin ok eski dnemlerine aittir. Ta Devrinden Bronz ana gei dnemine ait kzlmtrak boyal, pimi balktan yaplm birtakm ekilcikler vardr. Masson ve Sarianidi bu tr ekilciklerin 7 grnn belirliyorlar. Eski dnemin insan tm grntsnn yerine gvdenin bir blmn ekillendirmitir. Bununla birlikte kadn-anann temel simgelerini belirlemilerdir. Tanralarn meydana gelmesi de bunlardan kaynaklanmtr. Bu ise yaam srlarnn temel simgeleri olmutur. Bylelikle byclk fonksiyonlar, sanatsal mkemmellemeyi ikinci plna dryordu. O dnemler heykeltralk sanat yol ayrmnda duruyordu.[134] Trkmenistan ve Mezopotamya ilikisi konusunda yakndan ilikileri olan bir ka Rus uzmannn grlerine bakalm: Massona gre Mezopotamyann Ur kentindeki mezarda bulunan kz ba heykelinin Trkmenistanda bulunandan fark, sslemesinin orada yakut ta ile olmayp belki lzurit ile yaplmasdr.[135] Orta Asyada arkeolojik buluntular arasnda mhrlerin yznde ve dier baz eyalarda ylan ekilleri grlyor diyen Antonovann fikrine gre: Bu tr ekiller ylan tanrsnn semboldr. Mezopotamyada tanr Marduk da ylan sembol ile tasvir edilmitir.[136] Trkmenistann en eski medeniyetini aratrma almalarna da bizzat katlm ve altndan yaplm mehur kz bann heykelini kendisi bulup deerlendirmi olan byk arkeolog Masson u bilgiler verir: Altntepe evresinde ilk tarmclk yerleim medeniyetinin en ge .. 5000li yllarda ortaya km olduu aktr. Onlardan yz ilkel geometrik naklarla sslenen kupa krntlar kalmtr. O dnemde yaayanlar, kendi trettikleri uygarl gelitirmede ve yaymada baarl olmulardr. Biz bu gelimeyi takip ettiimizde, kupalarn devaml gzelletiini ve sslerinin arttn gryoruz. Artk, sslere hayvanlarn ve insanlarn resimleri de giriyor ve kompleksleiyor. Birbirine uyumlu iki boyal naklar, Trkmen keelerinin yzndeki naklar hatrlatyor... Kaz almalarnda sk sk karlalan pirinten ve gzel talardan yaplm kap kacaklar, tekniin gelimesini anlatr. Onlar tarmdan daha ok rn almak iin eitli sulama kurallar gelitirmilerdir. Radio-Karbon usl ile kesinletirildiinde, kurulmu en eski kentlerin tarihi .. 3. bin yla doru gelmektedir. Bu eski kentlerin nfusu, tahminen gre 6000-7500 kiiden ibarettir. Bu say o dnem iin ok anlaml bir rakamdr. Smerin medeniyet merkezi olan UR kentinin nfusu da .. 2500 ylnda 10, 000 kiiden ibaretti.[137] O, Altntepenin mimarlk ve heykeltralk sanatnn zellikleri ve onlarn dinle olan ilikileri hakknda unlar kaydeder: Tatan yaplm bir plaketin yzndeki bir ha ile yarmay ekillendiren, bir kurt ile kz bann heykellerinin bulunmas, zellikle dikkat ekici ve anlamldr. kzn gz ile ay eklindeki heykelciin yanndaki yldz, yakuttan yaplmtr. Bu eyalar birlikte dikkate alndnda belli bir kompleks ve ok ynl fonksiyonu anlatmaktadrlar. Mezopotamyadaki en eski dini metinlerden anlaldna gre, Ay Tanrs (veya tanras) Nin-Sun, gl ve sert kz grnnde tasvir edilmitir. Heykeltralar onu altndan yaplm kz eklinde anlatmlardr. Ay tanrs (veya tanras) Smerin UR kentinin en st dzeydeki korucusudur. Nin-Sunun Altntepedeki yerel rnei olan bir Ay Tanrs da dikkati ekiyor. Ona da Altntepenin dini kompleksi takdim edilmitir. Bu kompleksin Smer Zigguratnn prototipi olduu aktr. Bu merkez, Altntepe kentinin kuruluunun zelliinin simgesidir. Mimarlk zerinde yaplm incelemeler, Altntepede de Smerde olduu gibi, uzunluklar lmekte belli bir sistemin kullanldn ispat ediyor. ok sayda bulunmu arlk lc talar, arlklar lmekte de zel sistemin olduu hakknda sz etmeye imkan veriyor. Bu llerle, toplanan rnlerin arln lmlerdir. Madenciler eitli metallerin arlklarn ok doru ve hassas lerek, onlar eriterek yeni metaller retmilerdir. Heykeltralkta ok byk balarn kk gvdelerin stne oturtulmas ve dikkat ekici byklkte ok iri gzlerin konmas da grlmektedir. Smerlerde bunun gibi iri gzler ve kulaklarn, bilgelik ve duyarllk organlar hkmnde, Tanrlarn her eyi grmeye ve iitmeye kadir olduunun simgesi olmas anlamsz deildir. Altntepe medeniyetinde, yeni metodlarla tasvirlendirilip anlatlmas gereken bir dini sistemin ortaya km olduunu savunabiliriz.[138] Masson Altntepe uygarlnda belirli bir yaznn ortaya ktn isbat eden belgelerin bulunduu konusunda ilgin ve anlaml bilgiler veriyor: Nfus saysnn deimesi ile ok genilemi bilgileri, belirli notalara almak vesilesi ile saklanlmal idi. Bu sorun ise elde edilmi olan

bilgileri tespit edebilecek itibarl ve uygun iaretleri dnp bulma mecburiyetini ortaya karmtr. Bu mecburiyetten dolay, Altntepe sakinlerinin belirli bir yaz sistemini bularak kullanm olduklar byk ihtimaldir. Gerekten de seramikten yaplm Tanra heykellerinin yzne izilmi birka iaret bulundu. Bu iaretleri birbirine uygun gelen 6 guruba ayrmak mmkndr. Bunlar devaml olarak tekrarlanmaktadr ve her bir heykelde eitli iaretler zel formalarda birbiri ile balanyorlar. lk srada bir yldz (*) iareti ile gkteki bir Tanray, ieklenmi bir aacn buda ile de, belirli bir bitimliin yahut budayn korucu Tanrsn anlatm olmaldr. Bu iaretlerin birka protoelam (Elam ncesi) piktografnda da grlmektedir. Bulunmu yegne rnek olan bir mhrn yznde ise protohint yaz sistemine ait olduu aka belli iaretler vardr. Eski Sovyet bilim adamlarnn Konorozovun ynetiminde protohint metinlerini yze karmakta kullanlm metodlarla karlatrdmzda, Altntepede bulunan bu yazy belirli bir Ulu Tanr ya Tanran anlatyor diye yorumlayabiliriz....

Bunlarn dikkate Altntepede yaayanlarn kendilerinin de bir protohint yaz sistemleri olmu olmal ya da her halde protohint yaz metinlerini okuyup anlamlardr diyebiliriz.[139] Altntepenin yerel medeniyeti ile Mezopotamya medeniyetinin aralarndaki ilikileri anlatan en ilgin rnek, bu blgeden bulunan altndan yaplm kz bann heykelidir. Bu kz bann terkibi, gznn ve kulaklarnn biimi ve... UR kent-devletinden balayarak prens mezarlarna kadar karlatmz kz balar ile tannm Smer heykeltralk sanatna gtrr bizi. Biz bu szn ettiimiz konuyu aadaki sonularla zetleyebiliriz: Altntepe medeniyeti eski dounun ok geni medeniyetinin gze arpan ve nemli paras olarak Mezopotamya ve eski Hindistan gibi medeniyetlerin karlat blgede, bunlar ve dier eski yurtlar ve halklarla karlkl etkide, karmak ve ok ynl gelime aamalar geirmitir.[140] Rus arkeolojisinin atas Nikolsky unlar syler: Smerlerin Ana vatan Akabad kentinin yaknndadr. Bu lkenin kurganlarndan arkeologlar ta, gm ve kilden yaplm eyalar bulmulardr ki bunlar, Mezopotamyann gneyindeki Smer kurganlarndakilere ok benzerler. Btn bunlar u dnceye getirir ki, Smerler byk bir ihtimalle bu gnk Trkmenistandan Mezopotamyaya varmlardr. Bu iki uygarln son analizi onlarn arasndaki bir ok ortaklklar gstermektedir. Smerlerin ba Tanrlar olan En-Lilin yerletii yer, Mezopotamyann gneyindeki dzlkte deil, dalarda olmutur. Belki de Kpet Dann etekleri onlarn ana vatan olmutur.[141] . new-Altntepe medeniyetinin ardndan, yani Smerlerin Trkmenistandan gp gitmesinden sonraki dnemde bu gnk Trkmenistann Mar vilayetinde devam eden MARGU medeniyeti ile Mezopotamya ve dier medeniyetler arasndaki ilikiler konusunda Rusyann ve Trkmenistann nl arkeologu Sarianidi yle yazyor: Murgap Irmann eski yata ekirdekli bitkilerden yksek rn almaya uygun artlar yaratmtr. Sellerin getirdii amurlarn otluunda ok sayda ev hayvanlar beslenmitir. Bu durum eski Margiana (Margu) kltrnn filizlenmesine ortam yaratmtr. Gerekten de bundan 40 yzyl nce buraya ilk yerleen insanlar, nce onlarca, sonra ise yzlerce ky kurmulardr. Bu kylerin her biri ise onlarca evden ibaret olmutur ve her birinin zel avlusu vardr. Onlarn ounluunun evre koruyucu duvar yoktur. Zengin aileler ise hemen hemen geni duvarl sava kuleli gerek kalelerde yaamlardr. Margu'un bakenti imdiki Gour antlar (harabeleri) olmutur. Onun merkezindeki kkn salam binas tapnak bileiminin karsnda yerletirilmitir. Gourun etrafna mlekilerin blgesi yerlemitir. Onlarn elleri ile ok nefis, bazen ok gelitirilmi kap-kacaklar yaplmtr. Bazen de kap-kacaklarn basit nakls, o cmleden olarak iki hepsini almakla,

kei resimli ve aatan yaplm tr ile de karlayoruz. Yerli demirci ustalar hemen hemen her trl bakr ve bronz silhlar ve ss eyalar imal etmeyi renmilerdir. Onlarn arasnda insan gz eklinde resimlenmi atafatl baltalar da kendisini gsteriyor. Yontucular da burada almlar, onlar her trl eyalar ve incelikle naklanm mhrleri tatan retmilerdir. Ancak onlar kymetli talar tralamakta daha stnlk kazanmlardr. Buna rnek, ban geri evirerek ayan yalamakta olan, gzel sslenmi deve ekilli tumar (ss eyann bir eidi,B.G.) dr. Bu sanat, Mezopotamya sanatndan hi de eksik olmayan yontuculuk sanatnn yksek seviyesini ispat etmektedir. Bu insanlarn yazl eserleri ya saklanmamtr ya da imdiye kadar arkeologlar tarafndan bulunmamtr. Buna gre de onlarn manev dnyalarna girmek iin el sanatlarna yz resimlenmi bazen anlatc komposizyon oluturan tumarlara (trkmen ss eyalarnn bir tr) bavurmak yegne imkn olarak hizmet etmektedir. Tumarlarn ok saydaki ekillerinin renilmesi, onlar yapan insanlarn yksek dnceli olduklarn anlatr. Elimizde onlarn yazl eserleri bulunmasa da burada yaam insanlarn mkemmel ve karmak mitolojisinin, hatta hayr ile er mcadelesi dncesi ile ilgili mitolojilerinin olduunu sylemek mmkndr. Hayrl gler, ylanlar, er taraf ise ejderhalar ile simgelenmitir. te atalarmzdan kalma hayr ile errin mcadelesi, ok saydaki eserlerde grlmektedir. Margu yurdunda eski mimarln zel bir mektep geleneinin var olduunu, son yllarda bu blgede st alm kkler ve tapnaklar ispat ediyor. rnein Gourun merkezinde tapnak iin yaplm antsal mimarlk birikimi kazlar da bulundu. Burada bulunmu onikigen minareli tapnak, btn yakn dou mimarlk sisteminde ilgin bir bina olarak zel dikkat ekmektedir. Biz hlen bu uygarln nasl meydana geldiini tahminen bilmiyorsak da onun meydana gelmesine Gney Trkmenistan halknn katldn aka gryoruz. Buraya sonra yeni kavimlerin gelmi olmas da gerektir, onlarn ana yurtlar, o dnemde dnyann en ilerlemi merkezlerinden saylan Anadoluya kadar geniler.[142] Bu blmnde biz, Trkmenistan ve Mezopotamyada tremi ilk uygarln ok nemli blmn oluturan mimarlk ve heykeltralk sanat konusunda, bilim adamlarnn en son aklamalar ile karlatk. Grld gibi bu iki yurt hakknda sylenenlerin pek ok yn, tpk ayn lke konusunda sylenmi gibi benzerdir. Bu konuda herkes kendi dncesi erevesinde belli ve zel anlamlara varabilecektir, ancak bizim kanaatimize gre, aadaki sonular karmak mmkndr: 1- Bu uygarln Trkmenistanda Mezopotamyaya nazaran daha nce meydana gelmesi ve Mezopotamya uygarlnn ise onun devamnn bir kolu olmas muhtemeldir. Bu dnce birka bilim adamnn Smerler bu blgelerden g edip Mezopotamyaya gitmi olmal fikrine uygundur. 2- Hem binalarn hem de heykellerin d grnlerinin, motifi ve ierdii anlamlarnn, zellikle din mazmunlarn hayret verici lde benzer ve hatta ayn olduunu sylemek de mmkndr. 3- Heykeltralk sanatnn, yakut ve altn gibi kymetli talarn ve madenlerin bol olduu Trkmenistanda daha gelimi (ilerlemi) seviyede olduu gzkmektedir. Bu ise yukarda grdmz gibi, Smerologlarn: Mezopotamyada bu sanatta kullanlan yakut ve diger maden maddeleri bulunmad iin, onlar pek uzaktaki dou lkelerden getirilmilerdir demelerinin altn iziyoruz. Biz yukarda, Smerlerin Aratta eposunda da bunun gibi iaretleri grmtk.

10. Hayvanlar Dnyas

Smerolog Hommel saf dil karlatrmalar vesilesiyle Smer ve Trk dilleri arasndaki ilikiler konusunda elde edilmesi mmkn olan sonulara ilveten mitoloji, din ve hayvanlar dnyasnda da ilgin ilikilerin su yzne kmakta olduunu teyit ediyor. O, hayvanlar dnyasndaki ilikilere rnek olarak deve ile eei gsteriyor. Hommel'in fikrine gre bir hrgl devenin en eski yurdu Arap lkeleri saylrsa da iki hrgl develere gelince, iki hrgllk yalnz Orta Asya'nn doal artlar etkisi ve buna ilveten onlarn terbiyesi ve belli amala kullanlmas sonucu ortaya kmtr. Asl yaban eeinden (kulandan) olan eei de bunun gibi yetitirmitir. Bu hayvanlarn ikisi de Orta Asya'dan Mezopotamya'ya getirilmi olmaldr.[143]

XI
(Trkmeniya, 1987 Moskova, s. 38-40)

XII: (A: Atles der Altenwelt. M. O. 1993 Mnchen,s.17, B: Mesopotamien J.-Cl. Margueron 1978
Mnchen,s.109, C:Die Blhenden Stdten der Sumerer 2001,79)

IV. SMER VE TRKMEN DLLERNN MUKAYESESI 1. Dillerin Meydana Gelii Ve Onlarn Akrabal Meselesi Dil mitler ve masallar yolu ile muhafaza edilip, kuaktan kuaa gemek yoluyla oalm ve zenginlemitir. Elde edilen tarih belgeler insann dil ile hayvandan ayrlm olmasn anlatr. Dil, tanrlarn insanlara verdii armaan olarak telakki edilmitir. Bu anlam sonra Kitab- Mukaddeste yle izah edilmitir: Bata sadece dil vard.[144] nsan topluluklarnda dilin meydana gelmesi zerine dnrler eitli fikirler ortaya koymulardr. Burada dnya apnda tannm nl dilci, uluslar aras Dog-Hamershold dln kazanan, 25 dilde konuan ve dil konusunda yzden fazla eser yazm Charles Berlitzin fikrine bakalm. Dilin meydana gelii konusunda ortaya konmu fikirler ve teoriler yle zetlenebilir: 1- Genellikle kuun, baln, su ve kr hayvanlarnn seslerine benzer seslerin ilenmesinden ilk szcklerin meydana geldii kabul edilmektedir. 2- lk szcklerin bir eyi duyurmak veya yardma armak iin kullanlan seslerden meydana gelmesi muhtemeldir: Hey, tut, ka, ne vs. Bu sesler mesel bir maaradan bir yaban hayvannn beklenmedik durumda birdenbire kp saldrd anda kan sesler olmaldr. 3- Aha teorisi: Kt ya da aknlk, alk, ar gibi heyecan etkileyen duygular sonucu uf, ay, vay, ov gibi ilk szckler meydana gelmitir.

4- Bau-Bau teorisi: Hayvanlarn seslerine yknerek onlara benzer szcklerin meydana getirilmesi ya da adlarn konulmas. rnein mu-mu (kz), hau hau (kpek), me-me (koyun). 5- Kling-klang teorisi: Dilin insan etkileyen evresindeki eylerden meydana gelmesi: Bum gk grlts, pla su, tzi bak, kinstir ate, pika pika yldrm, Yunanllarda bum her patlayc ey vs. Tun tun kzlderililerde yrek demektir. 6- Yo-he-ho teorisi: Bu teori ilk szcklerin meydana gelmesini, insanlarn beraberce almaya ve yaamaya balad zamanda birbiri ile anlamak gerektii fikrini ortaya koymaktadr. Mesel byk talar beraberce yuvarlayarak bir tehlikeli hayvann inini kapatmak gibi ilerde. Trk ve iirlerin de bu gibi durumlarda meydana geldii yaygn olarak kabul edilmektedir. Gnmzdeki dillerde kk Neolitik aa ait olan szckler vardr. Mesel Bask dilinde bak iin kullanlan szcn tercmesi kesen ta (keskin ta) oluyor. 7- Pu-pu teorisi: Bu teoride, ilk temel dilin meydana gelmesinde korku, av ve savan olduu fikri ne sryor. lk szcklerin duygu, heyecan ve coku gibi ruh hareketleri ifade etmek iin meydana geldii kabul edilmektedir. Sevgi ve nefret szckleri buna bir rnektir. Dillerin hemen hemen hepsinde sevgi iin kullanlan szck, ho ve yumuak olurken nefret iin kullanlan szck tam tersine kaba ve sert yansmaktadr.[145] Burada baka bir dilci olan Fasterin, dillerin akrabalk konusunda ne srd fikri zikredebiliriz. O Amerika Kzlderililerinin de hemen hemen 10.000 yl nce Kuzey-Dou Asyadan Bering Boazndan geip gittiklerini, onlarn soylarnn Avrupa-Mool karm olduunu hatrlatarak yeryzndeki insan toplumlarnn birbirinden tam ayr yaamadklarn, onlarn imdiki konutuklar dillerin temellerinin bir kaynaktan geldiini ve kklerinin nihayet bir noktada birlemekte olduklar fikrini ileri srmektedir. Buna rnek olarak Kzlderililerin dili ile Fin-Ugor ve Lap gibi Avrupada yaayan halklarn dilleri arasndaki benzerlikleri gsterir.[146] Buradan Fin-Ugor dilleri ile Trk dillerini de ieren Ural-Altay dillerinin akrabaln gz nnde bulundurursak, Kzlderililerin dilleri ile Trk dillerinin de akraba olabilecei neticesi ortaya kar. Faster ortaya koyduu fikrini birka rnek verdikten sonra yle devam ettirir: Konumamzn bandan beri zikrettiklerimizi bir daha ksaca tekrar etmek istersek, ispat edilmesi gereken meseleler aadakilerden ibarettir: 1. Btn insanlk bir dnemde ortak bir dili konumu mu veya ayr ayr toplumlar birbirinden bamsz ayr ayr alarda, kendi yaadklar blgelerde kendilerine ait zel dil mi oluturmular? Bu soruya yle cevap veriliyor. imdiki kuaklar, yeryznde yaayanlarn tmn oluturan genel ve ortak szck mayasn oluturmulardr. Gnmze kadar mevcut olan ispat imknna gre, bu sz mayas alt tane arketipten kaynaklanmtr. Bu arketipler unlardan ibarettir: 1. Ba, 2. Kall, 3. Tal, 4. Os, 5. Ak (Acq), 6. Tag 2. Yukardaki cevabn ispat olarak insan dili kesintisiz ve devaml gelimeye uygun olarak, kendi balangcndan gnmze kadar, binden fazla dil ve leheyle ayrlm olmasna ramen, belli bir ak yolu amtr eklindeki dnceye gl destek vardr. Gnmzdeki ok eitli dillerimizin kk, yukardaki alt tane arketipten kaynaklanm olan az sayda szcklere gitmektedir. Bu durum gerek ise, her dilde varolan binlerce kelimenin, bunlar gibi az sayda ve ok basit olan balang formalarndan kaynaklanm olmas sz konusudur. nk her bir dil, belli amalar anlatmak iin kullanlm ses formalarndan meydana gelmitir. Yukarda izah ettiklerimizi ksaltarak yle formlletirebiliriz: Btn insan birliinin alt tane arketipten oluan belli bir ortak szck mayas olmutur. Bu szck mayas gnmzde de her bir dilin temelini tekil etmekle beraber, gnmzdeki dillerin arasnda var olan balanty aka gstermekte ve anlatmaktadr.[147] Faster bu eserinde alt tane arketipin her birinde eitli dillerde oluan birka bin szc rnek vererek, onlarn anlatt genel amalar konusunda izahlar da vermitir. Bu kelimeler arasnda gnmzdeki Trkmencede kullanlmakta olan szcklerin pek ouna rastlyoruz. Ancak bu meselenin stnde durmak konumuz erevesinde mmkn olmadndan, onun zel bir konu olduunu, dil ve kltrmzn tarihini renmekte byk nemi olacan hatrlatmakla geiyoruz. Bu szcklerin tarih nemi konusunda dnr szne yle devam ediyor: Amerikallarn (burada Kzlderilileri kastediyor B.G.) dillerinin renilmesini nemli klan baka bir gerek ise, dilin her zaman iin gzden karlmas mmkn olmayan belgesel ehemmiyete sahip olmasdr. nk bir defa yazlarak kalan her szck belli bir dnemin gereini kendinde muhafaza ederek devaml anlatmaktadr. Baka eyler deiebilirler ancak szckler deimeden devaml kalr. Eski Almanca

faran szc buna ak bir rnektir. Bu szck gnmzde araba, bisiklet veya baka bir arala belli bir yere varmay anlatrsa da ancak ayn kelime bundan iki bin yl nce bir yere yaya olarak varmay anlatmtr.[148] Grld gibi Alman dilindeki fahr szc Trk dilindeki var (varmak) szc ile ayn kkten meydana gelmitir. Fasterin fikrine gre, arketipler meydana geldikten sonra yeryznde yaayan insanlarn eski atalarnn genel bir ortak dil oluturduklar, ilk meydana gelen szcklerin ise doa, ate ve kadnlar ile ilgili olduu ispat edilmitir. O, sznn ardndan dnyann eitli dillerinden kadnlarla ilgili szcklerin yzlerce rneini veriyor. Bu rneklerin arasnda gnmzdeki Trkmen dilinde var olan ene (baz azlarda emme), mama (annenin annesi), heley (e, hanm, gelin), gyz (kz), gayn (kayn) gibi szcklerin ayns veya onlara ok benzer kelimeler vardr.[149] imdi konumuza aadaki sorularla devam edelim: Yukarda ortaya koyulan bilimsel fikirlere uyarak, yeryznde birbirini anlamayan binlerce dilin ayn kaynaktan meydana geldii sonucuna varrsak, o zaman bu dilleri hangi llere gre belirli akraba beklerine ayrabiliriz? Bu soruya tandmz uzmanlar aa yukar ayn cevab vermilerdir. Biz burada bu konuda geni ve ilm aklama yapan Strigin fikrini esas alyoruz: Kk bir olan diller, kendi aralarndaki genetik balantlarla belirlenmektedir ve bu balant esasnda baka dil gruplarndan farkllamaktadr.Birbirine genetik ballk ne demektir? Bunun iin aadaki etab gz nne almak gerekir: 1- Birka dilin belli bir ana dilden meydana gelmi olmas ile ilgili olarak yazya gemi mkemmel dokmanlarn, inandrc delillerin elde olmas. Mesela Franszca, talyanca, spanyolca gibi Roman dillerinin Ltin dilinden meydana gelmi olmas konusunda byle dokmanlar vardr. 2- Dillerin birinci gruptaki gibi belli bir dilden meydana gelmi olmas hakknda yeterli dokman bulunmasa bile, eitli diller ve onun leheleri zellikle onlarn elde edilmesi mmkn olan en eski rneklerini nazar- itibara alarak aratrldnda, temel bir dilden meydana gelmi olmalar aa kabilir; Indo-German dillerinde durum byledir. Yani onlarn en eski nshalar aratrldnda dokmental olmasa da ayn dile gittikleri grlebilir. 3- Birinci etaptaki gibi iyice dokmental olarak ispat etmek veya ikinci etaptaki gibi yeterli miktarda esasl dokmanlar olmasa da, belli bir dil grubu, onlarn ortak szcklerini (elbette ayr ayr akraba olmayan dillerin de szck alp verme imknn dikkate alarak), her eyden nce onlarn gramer ve ses benzerliklerini esas tutarak onlarn belli bir akraba dil grubunu oluturuyor eklinde bir varsaym ortaya koymak mmkndr. Bu artlara gre rnein Kzlderililerin, Afrikallarn ve buna benzer baz kaybolmu eski kavimlerin dilleri, belli bir dil ailesinde yer almaktadrlar.[150] Smer dili ile Trk dilinin mukayesesine gelince, bu diller arasndaki ilikilerin ispat iin genelde ikinci ve nc dil kaynaklarna bavurulmaktadr, yani bu iki dilin szcklerinin ve onlarn gramerlerinin arasndaki uygunluklar ve benzerlikleri esas almakla hareket etmek mmkndr. Dil uzmanlarnn dnyadaki dilleri snflandrmak iin teklif ettikleri gramer kurallar ve llerine baklrsa, dillerin geirdikleri olgunlama sreleri ve onlarn gramer zellikleri birbirinden ok farkl ve karmak olmasndan dolay aratrmaclarn onlar belli gruplara blmeleri de birbirinden biraz farkldr. Ancak genellikle dnyadaki diller aadaki u temel gruba blnmektedir. Smer-Trk dillerinin kklerinin bir olup, bir gruba ait olmas hakknda bilgi ve aklamalar bulunmaktadr. ranl tarihi Hasan Pirniya unlar kaydeder: limler dnyadaki mevcut dilleri gruba ayrmaktadrlar. Birinci grup tek heceli diller (Monosilabik). Bu dillere kk diller de denilir. Bu diller kk szcklerden meydana gelir. Bu kelimelerin nne veya ardna baka heceler eklenmez. in, Anam ve Siam dilleri bu gruba aittir. kinci grup iltisaki dillerdir. Bu dillerde kk szcklerin ardna ekler katlmak yolu ile yeni szckler yaplyor, ancak kk szck deimeden kalr. Dilleri iltisaki olan halklar uunlardan ibarettir: 1-Ural-Altay dilleri, rnein Trkler, Tatarlar, Moollar, Finler, Tunguzlar, Samoyedler. 2- Japonlar ve Koreliler. 3- Hind Dravidiler ve Basklar. 4- Yerli Amerikallar. 5-Afrikadaki Nubililer, Hutentutlar. Eski kavimlerden bu dil grubuna girenlerden Elmllar, Hititler, Smerler zerinde de durulmaktadr. lim adamlarnn bazlar Smerceyi de iltisaki dillere dahil etmektedirler. nc dil grubu ise Ariyanl Hind Avrupallar ve Samlerden ibaret olan Flektiv dil grubudur.[151]

2. Dnya Dillerinin Snflandrlmas 2.1. Bknl Diller: (Flektiv / Tasrif):

Bu dil grubunda szckler kendi temel anlamlarn muhafaza ederken eitli kiilerde, durumlarda ve szlerde tuttuklar yerleri ile ilgili eitli ekiller alrlar. rnein nnomine Patris (babann adnda). Burada nomine szc nomen (ad, isim) szcnden gelir, ardna eklenmi e harfi onun in prepozisyonu ile ilikisini gsterir. Patris szc pater szcnn ilgi durumundaki eklidir. Grld gibi burada kk szck deimitir, ancak buna ramen onu aka tanmak mmkndr. Ardndan eklenmi is eki ise, buradaki ilgi balantsn anlatr.

2.2. Bitiimli Diller (Agglutinativ / ltisak)

Alman dilinde de miteinander gibi birka szcn birletirilerek yazlmadn grrz. Ancak bu bitiimlilik hadisesi deildir, nk onlar mit ein ander eklinde ayr ayr yazmak da mmkndr ve bu durumda da onun manasn aka anlarz. Bitiimli dillerde ise, ekler birbirinin ardndan eklenerek (katlarak, birleerek) gelir ve Indo-German dillerindeki flektion gelerinin (edat, zamir vb.) vazifesini yerine getirir. rnein, Trk dilinde ev szcnn ardna im ekini katarak evim (mein Haus) ve oul eki ler eklemek vesilesi ile evlerim (meine Huser) yaplr. Bu eklerin her birisi bir anlam gsterir ve ayn zamanda onlar, salam ve gl kaidelere uygun olarak birbirinin ardndan gelir.[152] Grld gibi aratrlmas bitiimli dil grubuna ait olan Trk dili ile ndo-German dil grubundan olan Alman dili karlatrldnda bu iki dil grubunun benzer zellikleri ve farkllklar daha ak anlalacaktr. Trk dilinde durumlar, kiiler ve zaman, salam kaidelere uygun ekilde sral olarak kk szcklerin ardna eklenen ekler ile gsterilir. Alman ve dier ndo-German dillerde ise bu durum, kk szcklerin nne, ortasna ve ardna eklenen ekler veya zel edatlarn yardm ile gsterilmektedir. Ayrca Trk dilinde kk szckler eklerin katlmas ile asla deimez, ama ndoGerman dillerinde, bu durumlarda kk szckler deiir. Hatta bazen onlar tanmak olduka zorlar.

2.3. Ayrkan Diller (solierende Sprachen/ Hece dilleri)

Bu dillerde szckler bknl diller gibi deimez ve bitiimli dillerdeki gibi birbirinin ardndan eklenmek suretiyle uzamaz. Bu dillerde szler birbirinin ardndan, taklan ayr ayr szcklerden, gerek kk szcklerden meydana gelir. Bu dillerin en belirgin rnei Klsik in dilidir. Mteakip blmlerde, yukarda grdmz bilimsel esaslara dayanarak Smer ve Trkmen dilleri arasndaki ilikileri aklamaya alacaz.

3.Smer-Trk Dil likileri Konusundaki Dnceler

Smerologlarn hemen hemen hepsi, Smer dilinin temelinin Ural-Altay dillerden oluan bitiimli dil grubuna ait olduunu kabul etmektedirler. Onlardan Hommel, Poppe, Zakar gibi uzmanlar ise Smer dilinin dorudan doruya Trk dilinin akrabas veyahut onun kk olduunu teyit etmektedirler. Mesel Hommel yle yazar: /.../ imdi biz Smerlerin yaam artlarn renmekle beraber, tekrar onlarn uzun zaman kutsal saylm diline dnyoruz. Bundan sonraki iddialarmzda bu dilin Ural-Altay dilleri ve daha ok uzaktan ndo-German dilleri ile akraba olduunu kukusuz ifade etmemizin yan sra, eitli kaidelere uyan szckler ve onlarn kendi aralarndaki ilikilerini dikkate alarak, onun temelini oluturan sz diziminin kuzey dilleri veya baka deyimle Turan dilleri ile ayn olmutur da diyebiliriz. Smercede, Sam dilleri iin ok yabanc olan, fiilin cmlenin sonunda gelmesi, edatlarn yerine hal eklerinin kullanlmas ve buna benzer dil zellikleri bizi bu dil ile baka diller arasnda akrabalk ilikileri aramaya sevketmektedir. Sfatn ismin ardndan ve ilgi durumunda baml szcn ba szcn ardndan gelmesi gibi eski Smerce metinlerde geni apta kullanlm olan unsurlarda Sam dillerinin etkisi aka grlr. Bu konuda Trk lehelerinden olan ve bnyesinde Sam dillerinden olan braniceden alnm kelimeler bulunan Karaim Trklerinin dilinde ok ilgin benzerlikler vardr. Smerler zellikle baka dillere verdii szckleri ve yazs vastas ile dil, din ve kltr bakmndan Sam rklardan oluan Babillileri o kadar derin o kadar gl etki altna almlar ki, Smer metinleri muhafaza olunup kalmam olsa da, her admda onlar aka tanmak mmkn olacakt. Byle kymetli dilin karakterini belirlemenin ok byk nemi vardr. Her eyden nce bu dilin Sam dillerden ok eski olduunu (yukarda sz ettiimiz baz etkiler hari) dikkate alarak, hangisi olursa olsun baka bir dil ile akrabal aranmaldr. Oppert 1950li yllarn sonlarnda ve maalesef 1883te erken vefat eden Francois Lenormant (1874ten itibaren) Smer dilinin Ural-Altay dilleri ile akraba

olduunu ortaya koymutur. Gerekte Oppertin Macar, Mool ve Manu dillerinin baz kelimelerini mukayese ettii dnemde Lenormant kendi eserlerinde kelime ve gramer mukayeseleri aracl ile Ural-Altay dillerine birinci srada yer vermekteydi. Burada ele aldmz mesele ise, maalesef bugne kadar aratrmaclar tarafndan takip edilmedi. Ancak mukayeseler, Ural-Altay dil grubunun Altay dal ile Smer dili arasnda dorudan ve yakn akrabaln inkr edilemeyecek sonularn ortaya karmtr. Elbette burada bu iki dilin eitli zelliklerini ve bu cmleden olarak gramerini inceleyerek aklamak frsat yoktur. Ancak en azndan baz kelimelerin mmkn olduu kadar belirli anlamlarn ve dier ynlerini mukayese ettiimizde, Smer ile Altay dilleri arasndaki benim ne srdm akrabalk hakknda en iyi ve en ak tablo ortaya kmaktadr. M.. 3000 yla ait olan dil ile, M.S. 700 yldan itibaren tannm Altay dilleri arasnda ok sayda kk bir olan kelimenin mevcut olmas, temelde onlarn arasndaki akrabal inkr edilemez derecede aklamakla beraber daha ok yaknlklarnn olduunu da gstermektedir. Aadaki kelimelere bir gz atalm:

-abba (Greiss), -umma (Greissin), -agar (Acker), -agarin, -Ai (Mondgott), -ane (Esel), -apin (Pflug), -dag (Stein), -din, til (Leben), -dingir (Gott), -dug, dub, div (Knie), -gal, val (sein), -gal, val (gross),

Moolca, ebu (-gen) Moolca, eme (-gen) Eski Trke ekin Eski Trke karn,(Trkmence garn) Eski Trke ay (Mond) Moolca esli-gen, Trke eek Eski Trke abl (Feldhacke) Eski Trke ta, Trkmence da Eski Trke tirig, Trkmence diri Eski Trke. tangr (Himmel) Trke topuk, Trkmence dyz, dz Eski Trke bolmak, Trke olmak Eski Trke ulu(g),(Trkmence ul,galn)

Gnmze kadar tannm en eski dil olan Smer dili ile Ural-Altay dil grubunun Altay dal arasndaki yakn iliki, sadece filoloji ile snrl deildir; etnoloji asndan da byk benzerlikler vardr. Bundan baka mitoloji ve hayvanlar dnyasnda elde edilmi sonular da dil incelemelerinden alnan neticeleri tamamlar niteliktedir.[153] A. Zakar bu konuda unlar kaydeder: Smer dili ile eski Macar ve Trk dilleri arasnda genetik iliki olma imkn yllardan beri incelene gelmektedir. rnein Varga (1942) Smer dilinin Ural-Altay dilleri ile ilikisini gramer bakmndan ortaya koymaktadr. Goszoni (1959) ise Smer dilinin gramerini 58 noktada nitelendirmenin mmkn olduunu aklamtr. Bunlardan 55i FinUgor dillerine ait olan Macar dili ile, 29u Trk dillerine, 21i Kuzey Fin-Ugor dillerine, 24 Kafkas dillerine denk geliyor. Heimesin aratrmalarndan faydalanarak, ben de 100 szc gsterdim ve bu kelime tablosu vastas ile Ural-Altay dilleri arasndaki benzerliklerin temel ynlerini ortaya koydum.[154] Poppe Bir Eski Kltr Szc: Balta adl makalesinde, Trk dilindeki balta szcnn dorudan doruya Akkad dilindeki Paltu szcnden alnm olduunu ve bu szcn Smer

dilinde Bal olduu konusunda aklamalar yaparken, onun baka bir Hind-Avrupa dillerinden alnm olmasnn mmkn olmadn ilm temellere dayanarak ispat eder.[155] Baka bir kaynakta yle bir fikir ne srlyor: Ada veya ata szc Trk dilinde Smercedeki gibi ata anlamndadr. Saks, Sarten, Dorant ve Kramer gibi baz tarihiler Smer ve Elm dillerine bu iki dilin yapsn, onlar arasndaki szck ve fonetik benzerlikleri gz nnde bulundurarak, Ural-Altay (Trk-Mool) dilleri dizisinde yer verirler. Bilim adam Sadrulerafi benim dikkatimi aadaki konuya ekti: Smerlerin ve Elmlarn dilleri btn tarihilerin kanaatine gre Sam dili de deil, Ariyan dili de. Elm dilinin Ural-Altay dilleri ile hem form hem de fonetik bakmdan benzerlii, adlarn ve dier szcklerin birounun bu dillerle ortak olmas, birka tarihiyi ve arkeolou Elm ve Smer kavimlerinin gp geldikleri yerlerin Dalk Kafkasya, Azerbaycan ve Orta Asya olmas ihtimalini sylemeye mecbur etmitir.[156] Bu konuda belgeler ve sylenenler oktur. Biz bu blm Trk dili uzman Caferolunun szleri ile tamamlyoruz: XIX. yzyln ikinci yarsna doru Ural-Altay dilleri grubu erevesi geniletilmekte devam ediyordu. Daha 1857 ylndan itibaren Oppert, kefedilip okunan Mih hatl yaz dillerinin, eski nasya Midiyallarn diline yakn olduuna inanarak, bu yazlarn dilce, eski Turn yahut skit kavimlerinden birine ait saylmasn iltizam etmitir. Bu fikrin dier bir kuvvetli mdafii olan Lenormant, kendinden nceki dilcilerin metoduna uyarak, gramer unsurlar esasna gre ileri srlen karabet teorisinden uzaklam ve keyfi aratrmalara bolca yer verdikten sonra, bu dile ait birok kelimeleri, srf telffuzlar zerine Fin-Ugor ve Trk-Tatar dillerinden saymtr. Dikkate ayandr ki, bu sahann statlarndan saylan Eber, Schrader dahi, muayyen modifikasyonlara dayanarak, Akkad dilinin de agglutinativ olup kelime serveti bakmndan bu dilin Trk yahut Fin-Ugor dillerinden saylabileceine kanaat getirmitir. Daha sonralar, ayn tez Hommel tarafndan mdafaa edilmekle kalmam, ayrca bir de Smer-Akkad dillerindeki fonetik deimelerinin, Trkeye benzemekte olduu nazariyesi yeniden canlanmtr. Bilhassa bu iki dildeki Pronomina unsurlarnn birbirine benzemesi, iddia edilen karabetin en kuvvetli temelini tekil eylemitir. Her iki dil arasndaki say, proposition ve adverb gibi unsurlarn, velev d bakmdan gze arpan benzeyileri, bilgin Hommele, davasnn tutulmas iin, ok elverili olmutur. Neticede, Hommel, Smer-Akkad dillerinin, Ural-Altay diller manzumesinin bir dal olan Trk-Tatar dilinin, en eski gelimi devresinden biri olduu kanaatine saplanm kalmtr.[157] Ancak Caferolu bir taraftan imdilik Smer dilinin renilme sreci tam olarak tamamlanmad, dier taraftan M.. 3000. yln balarnda ortaya karak mkemmellemi bu dil ile, Orhun-Yenisey yaztlar arasnda 4000 yla yakn bir zaman mevcut olmasndan dolay, Smer-Trk dillerinin ilikilerini renmek ve bu boluu doldurmak iin daha ok alma yaplmasn neriyor. Bu boluu giderebilmek iin bir lde Smer dili ile uvaa ve Yakuta gibi ok eski Trk lehelerinin karlatrlmas gerektiini belirtiyor. Caferolu'nun bu konuda gz nnde tuttuu aratrma srecinin belli bir ksm Tuna, Balkan ve Sleymanov gibi bilim adamlarnn ok deerli aratrmalar sayesinde belli lde kat edilmitir diye dnyoruz. Bizim kanaatimizce, yukarda da iaret ettiimiz gibi, eer Smer dili ve edebiyat Trk dnyasnn en eski yelerinden olan, dilinin szck hazinesinin zenginlii, doup byd ve imdiye kadar yaaya gelen yurdunun ok eskilii ile baka bir olumlu zellik gsteren Trkmen dil ve edebiyat ile karlatrlrsa bu konuda yeni eyler akla kavuacaktr. Bizim bu kanaate varmamza, baz Trkmen dilcilerin dnda nl dil uzman erbakov'un: Tarih ncesi dnemde tm Trk uluslarnn hemen hemen bugnk Trkmen diline yakn bir dilde konutuklar konusundaki grnn de etkisi olmutur.[158]

4.Smerce-Trkmence Arasndaki Dilbilimsel Benzerlikler

Trkmence genel Trk dilinin en eski lehelerinden birisidir diye dnyoruz, nk geen blmlerde grdmz gibi Trkmenistan Anau, Altntepe, Margu ve Part (Parfia) gibi eski medeniyetleri yaratan kavimlerin beii olmutur. Hatta gnmzdeki Trkmen ulusunun etnik terkibinde bu eski kavimlerin bir ounun izlerinin Ouz boylarnn yannda mevcut olduu bilim adamlar tarafndan kabul grmektedir. Bu gerek eski Sovetler dneminde de benimsenmiti. rnein Trkmen Edebiyat Tarihi resmen Orhun-Yenisey yaztlarndan balayarak dier karde Trk halklarn dil ve edebiyat ile birlikte ele alnrsa da,[159]N.Gulla gibi baz bilim adamlar, onun kkeninin en

azndan Milattan 300 yl nce balam Part (Parfia) medeniyetinde aranmas gerektiini savunuyorlar.[160] En son aratrmalarda bu genel dil hakknda u fikirlerle karlayoruz: Trke, tarihi 4500 yl ncesine kadar uzanan dnyann en eski ve en ok konuulan dillerinden birisidir. Tarih ncesi dnemde konuulan n Trke, n Altaycaya kadar uzanr. Burada n Moolca, n ManuTunguzca ve n Korece (ve belki de Japonca) ile akrabal vardr. n Trkenin tarihi geliimi ve dil zellikleri hakkndaki bilgiler eitli teorilere dayand iin, bu konuda bilimsel fazla bir ey sylenmemekdir.[161] Bu blme girite u hususlar gz nnde bulundurmak istiyoruz: 1. Gnmzdeki Trkmen dili ile Smer dili arasnda 4000 yldan fazla bir zaman bulunmaktadr. Bir taraftan Smer dili henz ok gelimemi ve gramer asndan olgunluk srecini geirmemitir. Dier yandan Trkmen dili kendi ierisinde (dillerin gelime srelerine uygunlukta) mkemmellemi hem de baka dillerle karlkl etki sonucunda bir ok deimelere maruz kalmtr. Hatta biz bugn, (Smerler dneminde) yaam kendi atalarmzn dili ile gnmzdeki Trkmen dilini karlatrma imknmz olsa idi, onlar arasnda da byk lde farkllklarn bulunmas gayet doal olurdu. Netice itibariyle Smer-Trkmen dillerini karlatrdmzda, belli lde benzerliklerin ve dengelerin bulunmasnn aralarnda akrabalk ilikilerinin mevcudiyetini gsterdiini dnyoruz. 2. ivi yazs olgunlama srecini, zellikle hecelerin seslere blnp yazlmasn Smerlerin kendi dnemlerinden daha sonra geirmitir. Netice itibariyle Smer szcklerinin sesleri ve onlarn yanklan (telffuzu) yazya gememitir. Yani bir ok szck iin, Smerlerin kendilerinin de onlar nasl telffuz ettikleri pek ak deildir. Aslnda bu husus, bugnk gelimi diller ve alfabeler iin de geerlidir. 3. Smer metinleri genellikle onlarn hemen ardndan, miraslar hkmnde Mezopotamyay ele geiren Akkadlar gibi, dilleri Smerceden tamamen farkl olan Sam kavimler tarafndan yazya geirilmitir. Bu durum ise, Smer dilini olduka etkileyerek, belli lde hem szckleri ses ve telffuz asndan hem de o dilin gramerini, ad geen dillerin kaidelerine uydurarak deitirmitir. Bu konuda son yllarda yazlan akademik eserlerin birinde u aklamalar vardr: Smer dili bizim iin sadece Akkad dili aracl ile kendisine ulalabilir bir dil olmutur. Bir baka deyile Smerce, yaps Smer dilinden temelden farkl olan bir dil yolu ile bize ulamtr. Bizim Smer dilinin fonetik ve grameri ile dorudan temas imknmz olmayp, ona Akkad dilinin gzl ile bakabiliyoruz. Eer Smer dili Mezopotamyann Sam kavimleri tarafndan korunup saklanmasa idi, biz hibir zaman Smer yazlarn okuyamazdk[162] Bu konuda yine Smerlerin kendilerinden temelden baka bir dilde konuan Akkadlar ile uzun yllar komuluk iinde yaadklar, aralarnda devaml siyas ilikiler, sava ve barlarn devam etmesi neticesinde birbirini gl bir ekilde etkiledikleri konusunu etraflca ele alarak ar Smer kltr ve edebiyatndan, sadece M.. 3000-2400 yllar aralnda sz etmek mmkndr.[163] 4. lk Smer dili aratrmaclarnn hemen hepsi ndo-German dillerinde konuan Avrupallar olmutur. Onun iin kendi dillerinden temelden ayr olan bir dili dnerek aratrmakta zorluk ekmilerdir. Onlarn ok sayda Smerce kelimeleri kendi dillerine uygun ekilde yazm olmalar da gayet muhtemel ve ayn ekilde doaldr. Bu konuda yukarda ad geen eserin giri blmnde u bilgi verilmektedir: Smer dili Hint-Avrupa dili olmayan bitiimli (agglutinativ) bir dildir. Bu yzden onu ndo-German dili ile karlatrarak incelemek mmkn deildir. yle ise, Smer dilinin gramerini kurmak nasl mmkn olabilir? Biz her derste Alman dili gramerinin belirli bir blmn ele alarak ardndan, Smer dilinde ona uygun kaideleri ele alyoruz. Alman olmayan okurlarmz bunun tersine, kendi dilinin gramerine gre davranrlarsa belki daha iyi ve olumlu sonular alabilirler. rnein, ilgi durumundaki zamirleri her okur kendi ana dilinin kaide ve kurallar ile dnrse, daha anlaml olmas mmkndr.[164]

5. Biz burada sadece belli ve gze arpan benzerlikler zerinde duruyoruz. Ancak dilimizin ok ynl
ve mkemmel kaideleri, zellikle onun mkemelleme kanunlar esasnda Smer dili ile karlatrlrsa, daha anlaml ilikilerin ortaya kacana, hatta onlarn akraba olduklarn daha bilimsel temellere dayanarak ispat etmek imkn elde edileceine de inanyoruz.

5.1. Sesbilgisi Lautlehre/Fonetika 5.1.1. Smer dilinin mkemelleme sreci

Smer dili aratrmaclarnn aklamasna gre, ivi yazs mkemelleme srecini uzun alar iinde oluturmutur. lk dnemde her bir szck iin belli bir iaret kullanlmtr. rnein bu *(yldz) iareti iki trl okunur. Biri dingir yani tanr biri de an yani uzak ve gk anlamlarnda. Sonraki srete szckler hecelere blnp yazlr. En son aamada ise, heceler seslere dayal harfler ile yazlr.[165] Uzmanlarn aklamasna gre hecelerin harflere blnp yazlmas M.. birinci bin ylda ortaya kmtr.[166] Falkenstein da bu konuda unlar syler: Smer yazsnda yani Smerlerin kendi dnemindeki ivi yazsnda genellikle her kelime iin belli bir iaret kullanlmtr. Szckleri hecelere blp yazmak ise Smerlerden sonraki dnemde gelimitir. Bu yzden de Smer dilindeki pek ok ses yazyla kaydedilip korunamamtr. Bir de, Smerlerin mirass olan Samlerin dil karakteri Smerceden temelde baka trl olduu ve Smer dilindeki bir takm sesler onlarn dilinde bulunmad iin yazlarnda da kullanlmamtr. rnein Smer dilinde burun sesi vardr. Bu sesi sonraki kavimler baka harflerle yazmlardr. rneinA yerine Am, yerine m ve E yerine Em yazlmtr.[167] Bilindii gibi burun sesi resmi Azeri Tresi ve bugnk standart Trkiye Trkesi hari tarihi ve ada btn Trk lehelerinde vardr. Meselenin ok ilgin ve anlaml yn ise, o dnemdeki Smer dili ile Sam kavimlerinin dilleri arasndaki ilikinin gnmzdeki Trkmen dili ile Sam kavmi olan Arap dili arasnda da ayn ekilde mevcut olmasdr. rnein Trkmen dilindeki sesini yazmak iin Arap alfabesini kullandmzda (ng) eklinde yazmaya mecbur oluruz. Trkmencenin dil hususiyetlerini bilmeyen birisi de bu Arap harfleri ile yazlan = ng sesini n ve g harfleri olarak deerlendirecektir.

5.1.2. Smercede Sesler

Smer dilinde var olan nl ve nsz seslerin gnmze kadar uzmanlar tarafndan aklananlar aadakilerden ibarettir:

5.1.3. nller
Tek nl sesler: a, e, i, u seslerinden ibarettir. o sesi iin ivi yazsnda belirli bir iaret yoktur. ift nl sesler (uzun nl sesler): Bu sesler ayr ayr hecelerdeki nllerin birbiri ile srtmesi sonucu meydana gelmitir. a-u-, ga-i, ga-e. nl sesler genellikle kk szcklerde deimeden kalr. Smer dilinde byk deimelere maruz kalmadan ayr ayr nlleri kabul eden kelimelerin says (helelerde) ok azdr. rnein: har (hir) = hur (= gur = mur) = ar = ir, dib = dab = dub, ama = eme = umu.

5.1.4. nszler
Smer dilinde hecelerin bana gelen nszler unlardr: b, p, g, k, q, d, t t, z, s, s, , m, n, r, h Hecelerin R harfi ile balamas, sonraki dnemlerde Akkadlarn etkisi ile ortaya kmtr. (Trkede de heceler R harfi ile balamaz). Smer dilinde bulunan tek boaz sesi ise, ounlukla nl ile balayan hecelerin banda gelen h sesidir. Pek ok dilde olduu gibi Smer dilinde de kelimelerin banda, ortasnda ve sonunda gelen u nszler birbirine evrilerek deiip gelebilirler: b p, g k k (q), d t t, z s s , l r, m b rnein: udug utuk, tun dun, kilim gilim, udul utul, suhu suhus, sal al, dil di, sis e, ar sar, sa a, sal zal al, uu uzu, ka ga, Oar gar, su zu, zi i, kab qab, kuu kuzu, buzur puzur, gibit kibit, gidim kitim, bal pal, dim tim, gisal gizal, barun marun, iib izib, l g: lumun gumun, lar lir lur ar ir ur, didim eximmu, tibira ibira, gi iu, b g: ag ab, zubud zugud, dug ib, eb sig, dug dub, k g: gir er, kid id. Di slkl (Dentale-Sibilante): niaba nisaba, di si, gud gus, tu u, dug zug, siskur diskur, zadim zinu, dug ib zeb, d g: di gi.[168]

5.1.5. Heceler

Hece sisteminde ift nsz ses kelimenin nnde veya ardnda gelmez. Byle durumda ona bir nl ses eklenerek tekrar (ve hece artrlarak) yazlr. rnein bra szc ba-ra eklinde yazlr.[169] Trkmen dilinde de kelimenin banda ve sonunda ift nsz ses gelmez. Yabanc dillerden gelmi byle szckler ise, Smer dilindeki gibi Trkmen dilinin kaidelerine uydurularak, bir nl ses artrlp yazlr. rnein tra szc tara, vra (doktor) szc vra eklinde yazlr. Smer dilinde szcn banda F sesi gelmez. Smercede F sesi ile balayan kelimeler sonraki dnemlerde Akkad dilinin etkisi altnda ortaya kmtr. Smer dilinin nsz seslerinde de F yoktur ancak P vardr.[170] Trkmen dilinde de durum aynen byledir. Yani szcn banda F sesi gelmez. Yabanc dillerden girmi byle kelimelerin bandaki F harfi deitirilerek P harfi ile yazlr. rnein fark yerineparh, fayda yerine peyda, fakir yerine pahr, fabrik yerine pab rik yazlyor.

5.2. Biimbilgisi 5.2.1. Zamirler a-) Bamsz zamirler:

Birinci tekil ahs: kinci tekil ahs: nc tekil ahs: smerce trkce me men, ben ze sen e-ne o, ol .[171] za / ze > zi sene

a > (he)

o, ol. [172]

Bamsz zamirde erkek ve dii birbirinden farkl deildir, yani genel Trk dilindeki gibi Smercede de kelimelerin cinsiyeti yoktur. a ve e harfleri birbirine evrilerek gelebilir: ma > me, za > za-e > ze e-ne [173] Yukardaki 1., 2. ve 3. tekil ahsa ait zamirlerin Trk dilindeki bu zamirlere benzerlii grlmektedir. B-) Zamirlerin ardna isimlerdeki gibi durum ekleri getirilir: Smerce trke almanca na-k-am meki, benimki mir gehrig za-ra saa, sana dir. [174] c) Ykleme ve bulunma hallerinde 1. kii, 2. kii ve 3. kii yle gelir: sm. trk. -a (-k) me, meni, benim -na-a mende, bende -za (-k) se, seni, senin -za-a sende. -a-na (-k) onu, onun, eski trk. an -a-na onda,eski trk.anda. [175] d) Zamirler ilgi durumunda haber yerinde geldiinde ge ekini alr: sm. trk alman mge meki, meniki, benimki mein zage seki, seniki, seninki dein e) Verme durumunda ise ra eki alr sm. trk ma-ra maa, bana za-ra saa, sana

alman mir (dir). [176]

f) Kii eklerine evrilmi zamirler: Smer dilinde kii ekleri ahs zamirlerinden meydana gelir. Bu durum Trkmen dilinde de ayndr: 1. mu, ma: m / im, um / m (mein, meine) Sm. trk alman -mu ym, evim mein Haus du-mu aam, domam, ocuum mein Kind ad-damu atam mein Vater ama-mu enem, anam meine Mutter dug-mu dzm, dizim meine Knie 2. zu: , Sm. trk alman e-zu y, evin dein Haus izi-zu odu,ssn,odun, atein dein Feuer.[177] 3. ni, bi: si, i Sm. trk alman ama-ni enesi, anas, annesi seine Mutter dingir-bi tars, tanrs sein Gott 4. ani: onu, eski trke an, onun Sm. trk alman e-ani y-an, ev onun, evi sein Haus dingir-a-ni tanr onun, onu tars sein Gott. [178] Grld gibi Smer ve Trkmen dillerinde kiiler ve durumlar ismin veya zamirlerin ardndan gelen ekler araclyla gsterilir. Halbuki ndo-German dillerinde bu durum bamsz edatlar (prposition) ile gsterilir. Yani Smer dilinden temelden farkl bir kaideye sahiptir.

5.2.2. simler / nomen

a) Smer dilinde isimlerin kk genellikle bir tek heceden, nadiren de iki heceden oluur: sm. trk alman sag ba, kelle Haupt ge gice, gece Nacht gig kesel, hasta krank uru yurt, yurd, ehir Stadt izi od, ss, ate Feuer dumu/dugeme aa, doma, ocuk Kind temen dyb, temel, esas Grund. b) Smer dilinde isimlerin d grn fiillerden farkl deildir. Kk kelimeye yeni eklerin gelmesiyle kk kelimede herhangi bir deiiklik olmaz. Gramatik oluumlarn etkisi bu kk szcklerin dnda, yani nnde veya ardnda kalr.[179] almann nceki blmnde de belirtildii gibi yukardaki kaide Trkmen ve dier Trk lehelerinde de ayndr. ndo-German dillerinde ise tam tersine, kk szckler kalc olmayp, gramatik olaylar neticesinde bazen yeni kelime eski kk szckten meydana geldii farkedilmeyecek kadar deimektedir. c) Zamirlerde olduu gibi adlarda ve sfatlarda da dii ve erkek cinsler ok seyrek durumda belli bir iaretle birbirinden ayrlr. Baz insan ve hayvan adlarnda cinsler zel adlar ile ifade edilmektedir: Gi: kii, erkek (Mann), ane: eek (Esel), ki-el: heley, kadn (Frau), eme: ma, dii eek (Eselin), ur: kpek (Hund), nig: kanck (Hundin), am: kz, yaban kz (Wildochse), silim: sr, sugun, yaban sr (Wildkuh).[180] Grld gibi Smer dilinde de Trk dilindeki gibi erkeklik diilik yoktur. Yalnz baz kelimelerin dii ve erkek cinsleri Smer ve Trk dilinin lehcelerinde ayr ayr zel adlarla gsterilir.

5.2.3. Smer ve trk dillerinde okluk:

Smer dilinde okluk ekleri ;-ene; ve ;-mes;dir.[181] Bu smer ekine ok yakn olan ;-en; , ;-an; ve ;-in; gibi okluk ekleri eski trkede de olmudur. rnegin: er+en>eren=erler,ogul+an>oglan=ogullar, teg(prens)+in>tegin=prensler. [182] Bunun dnda aadaki tarzlarda da okluk anlatlmaktadr: 1.Adlarn iki kez tekrar olmas: Kur-kur: dalk yurtlar, (tm) dalk, da-da, goran-goran, kren-kren, lkeler, (alle Berglnder). bal-bal: Paltalar, baltalar Palta-palta, balta-balta, (Beile). Byle adn iki kez tekrarlanmas ile okluu anlatmak durumu Trkmen dilinde de vardr. rnein: gl-gl (gller), deik-deik, hatar-hatar, dere-dere vb. 2. Ad ile ilgili sfatlarn iki kez tekrar olmas: Dingir-gal-gal: Ul-ul tarlar, gal-gal tarlar, ulu-ulu tanrlar, die grossen Gtter.[183]

5.2.4. smin Halleri, (Die Kausus / Dmler)

Smer dilinde ismin ald haller, szcn cmlede ald yerleri ile belli olmadk durumlarda, durum ekleri eklemek suretiyle gsterilir. Bu tarzda gsterilen durumlar aadakilerden ibarettir:

5.2.4.1.Tamlayan durumu (Der Genetiv)

lgi hali eki -aktr. Onun k harfi yalnz nl sesle balayan eklerin nnde korunarak kalmtr. nl ile biten szcn ardndan k eklinde gelir. nsz ile balayan eklerin nnde ise o, tmyle kaybolur: Smer: Dumu-an-ake (dumu-an-na-ke) Trkmen: aa (doma) Ank, An aas Trkiye trk. Ann ocuu (An tanr ad) Alman: Kind Ans Smer: Trkmen: Trkiye t. Alman: Smer: Trkmen: Trkiye t.: Alman: sipa-ane-ka-ni opan eeiki onu = onu eek opan onun eek oban Sein Eselhirte e-lu-ka ylikide = bir adam ynde evlinikike= birinin evinde in das Haus eines Menschen Trkiye t. ev Nanann,

Smer: e-nane Trkmen: y Nanak, Nana yi Nanann evi Alman: Haus der nane.[184]

lgi durumu yalnz ada bal elemanlarn durumu hkmnde kullanlr. Smer dilinde addan sfat tretilmediine gre ilgi duruma eitli sfatlar artrlr: Smer: Trkmen: Trkiye t. Alman: -namm-lugal-a(k)-nu (lugal=kral, ah) ym aki kimin > meni alk ym evim kralnki gibi > benim krallk evim mein Haus des Knigtums > mein Knigliches Haus.

Cskenin aklamasna gre ilgi hali eki u ekilde olmutur: ag / -ak > Phonetics ag > ai > ei, eu > u / -u .[185]

Burada grdmz gibi Smer dilinde ilgi hali ekleri olan ak ve -k Trkmen dilindeki ilgi halinin , i, u gibi ekleri ile hem form hem de isimlerin sonuna eklenmesi bakmndan ok benzerdir. Halbuki Alman dilinde bu hal (ve dier haller) bamsz edatlarla gsterilir. Bu kaide Rusa ve ngilizce gibi dier ndo-German dillerinde de Almanca ile ayndr.

5.2.4.2. Ynelme durumu (Dativ / yneli dm)

Ynelme durumu eski Smer dilinde -ra olarak gelir. O, nndeki szcn nl veya nszle bitmesine uygun olarak deiir. Bazen de r harfi der: Smerce trk. alman. En-lil-la Enlile dem Enlil ama-nu-ra eneme, anama, anneme meinerMutter[186] amani-ra enesine, anasna, annesine seiner Mutter An-ra Ana, Anua (neve) dem Anu.[187] Bu durumun kaideleri de Smer ve Trkmen (ve dier Trk lehelerinde) hemen hemen bir diyebileceimiz kadar benzerdir. Eski Trkede ise bu durum Smerce ile ayn olmutur, rnein: tara = darya, ire= ieriye.[188] ra eki ile gsterilen verme durumu yalnz ahs zne ile ballkta gelir. ahs tmlecini kendine uyduran eylem ise nesne tmlecine yer, yer ve zaman ve seyrek olarak zaman bulunma durumlarna balanrlar.[189]

5.2.4.3. Ykleme Durumu (Der Akkusativ / Yei Dm)

Ykleme durumu Smer dilinde hem hibir ek eklenmeden anlatilir, hem de bir tmcede iki ykleme olmaz: Smerce: sipa--p Trkce: oban armak, birini oban olarak armak. Almanca: einen Hirten berufen, jemanden als Hirten berufen.[190] Ykleme durumunun eksiz kullanlmas Trkmen dilinde de vardr. rnegin: adam armak (adamlar armann yerine).

5.2.4.4. Bulunma hali (Lokativ / orun dm)

Bulunma hali eki -adr. Bu ek kendi nnden gelen szck ile kararak da ortaya kar. Smer dneminin sonlarnda nl -a sesi nl -e sesine evrilir, bunun gibi de genel ve belirsiz bulunma durumu ile belli bulunma durumu birbirinden ayrlrlar: Smerce trk. alman. -a yde, evde im Haus sil-a yolda, yolda auf der Strasse an-na asmanda, asmanna, gkte im Himmel ki-a yerde, grda, krda auf der Erde g-a / g-e gicede, gecede in der Nacht g-g gece-gece, geceden geceye Nacht fr Nacht k-e kapda, kapinin yaninda neben der Tr egera-ne arkasnda, onu arkasnda hinter ihm.[191] za-a sende auf dir.[192] Bu hal -a durum eki ile gsterilir ve genelde nesne zneler (ahs olmayan zneler) ile kullanlr. O, baz durumda da yalnz ahs szcklerinin ardndan gelen tmlelere de katlarak gelir. Son Smer dneminde ise o, ahs szcklerinin kalma durumu bildiren ekin ardna eklenir. Kalma durumu yer ile balantsnda hem nerede sorusuna hem de nereye sorusuna cevap olarak gelmektedir. Ayrca o, zamanla balantsnda ne zaman? sorusunun cevab olmaktadr. Bunlarn dnda tr ve durum hallerine de katlmaktadr: Smerce: diir-a-i-a Trkmence: tarm ol silal > meni tarm, ol slaldr Trkiye t. tanrm o, saygldr > tanrm saygldr Almanca: meinem Gott ist er genehm

Sm. Trkm. Trk. t. Alman.

ama-na -ga hul-la-na enesine, anasna, onda holugynda annesine onun iinde holuunda seiner Mutter darinen in seiner Freude[193] Grld gibi yukardaki karlatrmalarn temeli bir ndo-German dilinin gramerine dayal olduundan, bu gramere uygun olmad iin, ok yerde Smer dilinin gramerinin zelliklerini anlatmakta zorluk ekiliyor, hatta durumlarn tertibinde bir tr karmaklk ortaya kyor. rnein, yukardaki hul-la-na szcnn ardndaki -na(-a) kalma durum ekini Trkmen dilindeki ona ok yakn -na(-a) kalma eki ile karlatrmak yolu ile kolayca anlatmak mmkn olduu halde, onu Alman dilinde in ve seiner gibi edat ve kii zamirleri ile anlatmaya mecbur olunuyor.

5.2..4.5. Bulunma halinin sk grn (Der lokativ-terminativ die unmittelbaren Nahe)

Bu durum e eki ile gsterilir ve yannda, ile anlamndadr; Trkmen dilindeki -nda, -da, de gibi eklerle ayndr. O, nesne zne adlarna eklenir; bu durum yer iin daha az kullanlr.[194]

5.2.4.6 Verme durumu (Terminativ / yneli dm)

Bu hal ekinin temel ekli -ee eklindedir. O, nl ile biten szcklerin ardndan -e ve nadiren -e ekillerinde gelir: An-e: Asmana, Asmana gar, gge (zum Himmel), Nam-ti-la-ni-e: onun dirilii iin (fr seinem Leben).[195]

5.2.4.7. Birliktelik durumu (Komitativ / orun dm)

Bu hal eki -da olarak yannda anlamn verir. Son Smer dneminde -de eklinde deimekte, bazen de dmektedir: Smerce trk. alman Lagaa(ki)-da Lagada, Laga yannda mit Laga a-d/e-de yde, evde, ev ile mit dem Haus[196] Smer yazlarnda yurt (lke) adlarnn yannda ki szc ek olarak gelmektedir. Bu szck yer, yurt ve kr gibi kavramlar anlatr. Trkmen dilinde de buna benzer durumu gryoruz. rnein: Kyzeligr, Gaplalgr, Galalgr gibi yurt adlar.

5.2.4.8. Birliktelik durumunun yannda ve yolda anlamnda gelii

Yannda ve yolda gibi anlam Smer dilinde -da durum eki ile gsterilir. da szc yan (taraf) anlamndaki isim olarak, beraber ve birisinin yannda gibi durumlar anlatr. Bu ek ahs ve nesne zne adlarnn ardna katlr. Ayrca o, bi zamir eki ile birleerek bile (ile), ve balalarnn yerini alr. Bu anlam ifade eden baka bir szck ise, Akkad dilinden alnm udur: Smerce: an-ki bi-da Tkce: asman yer bile> asman yeri bile>gk yeri ile Almanca: der Himmel mit seiner Erde; S. -da im-da-hl T. yden ol hohal >yi halad, evden o, ho>evi beendi Al. er freude sich ber das Haus.[197]

5.2.4.9. kma durumu (Der Ablativ-Instrumental, k dm)

Bu durum eki -ta olarak, bazen eski ve yeni Smer dillerinde der. Bunun gibi de onun t harfi, nnden gelen r harfinde eriyip kaybolarak birliktelik durumuna evrildiini de gryoruz: Smerce: Sahar-ta/da (sahar-ra) Trk. gumdan, kumdan (belkide sahradan, B.G.) Alm. von Staub S. kur-da

dalkdan, dadan, gorgandan (kurgan-dan) vom Bergland.[198] Grld gibi kma durumu Trkmen ve Smer dillerinde ayn diyebileceimiz kadar yakndr. -ta eki ise bizim dilimizdeki -dan, -den eki ile ayn rol yerine getiriyor.Eski trkede ise bu durum Smerce ile ayndr, rnein: anta = ondan.[199] k durumu -ta k eki ile gsterilir ve anlam ise, bir yerden, bir yoldan demektir. Bu durum (zaman) bulunma durumu ile de benzer olarak, genelde nesne zne adlarn ardna eklenir. Zaman durumunun yerinde o, dana enli (dana gadar) gibi kavram anlatr: eridu-ki-ta nam-lugal ma-an-si: Eriduda (o) bana krallk sundu > Eridudan balayarak o, bana krallk sundu (in Eridu hat er mir das Knigtum gegeben). Burada dikkate alnan szcn anlam orada anlamnda olmayp, belki oradan balayarak anlamndadr.[200] Grld gibi buradaki -ta durum eki gnmzdeki Trk dilinin -da ve -dan ekleri ile hemen hemen ayndr. Bu ksa aklamalarmzn devamnda grld gibi, Smer dilinin grameri, ndo-German dil grubunun en nde gelen dillerinden birisi olan Alman dilinin gramer kurallarndan ne kadar uzaksa (kendi bilim adamlarnn aklamasna gre), o kadar da bizim dilimiz olan Trkmence ve genel Trkenin gramerine yakndr. rnein, bulunma kurallar gibi bir ibarede aka anlatlmas mmkn olan bir Smer dilinin gramer durumunu, Alman dilinde anlatmak iin hemen hemen bir paragraf lsnde aklama yazmaya mecbur olmulardr. Elbette Smer dili gramerinin bazen Trk diline denk gelmeyen ynleri de vardr. rnein, Trk dilinde ekler genelde szcklerin ardna ekleniyorsa da, Smer dilinde szcn nne ve hatta bileik szcklerin arasna eklenme durumu da vardr. Bir de Smer dilinde baml szcn genelde esas szcn ardndan gelmesi, rnein sfatn adn ardndan gelmesi Trk dilinden ayrlan ynlerindendir. Bu durumun Sam dillerin etkisi sonucu meydana geldii konusunda yukarda sz etmitik. T. Alm.

6. Eitlik derecesi /eki (Der quativ, Benzetme Szc)

Eitlik hali Smer dilinde gim eki ile ifade edilir. Bu ek belli bir ekilde kalmamtr; aksine dilin eitli mkelleme evrelerinde -gim, -gin, -gi, -ge gibi ekillerde grlr. Yanndaki szcklerin etkisi ve onlarla uzlama sonucu -gi-nam, -gi-in ve gi-im ekillerine de rastlanr: Gimi: kimin, gibi (gleich wie)[201]: Smerce trkce almanca zi-gim (zi-gi-in) un kimin, un gibi wie Mehl an-gim asman kimin(gibi),gk gibi wie Himmel.[202] Grld gibi eitlik hali Smer dilinde ek eklinde kullanlmasna ramen bu ek, Trkmen ve dier trk lehelerinde kullanlan kimin, gibi, gimi gibi benzetme szcklerine hem form hem de cmle diziminde ald yer asndan hemen hemen ayn diyebileceimiz kadar yakndr.

7. Soru belirteci
Soru belirtici Smer dilinde a-ba > a-na ve daha somutu nam yani nme?(trkmence), ne? szcdr: Smerce: Nam-lugal? Trk. nme ul adam? a nme? nedir ah? Alm. Was ist es Der Knig? Bunun gibi de nesneler iin na-me? (yani nme?, ne?, nedir?) eklinde kullanlr: Smerce: u-na-me? Trk. gn nme?, gn ol nme?, gn nedir? > her gn Alman. Tag was ist er? > Jeden Tag.[203]

8. Olumsuzluk n eki
Bu n ek Smer dilinde nu, na eklinde kullanlmtr: nu-me: ne olar > olar dl, onlar deil, sie sind nicht.[204]

Trkmencede nbelli (belli olmadk), ntan (tan olmadk), ndor (doru olmadk) gibi szcklerde kullanlan n n eki Smer dilindeki ile ayndr. Bu n ekin baz Indo-German dillerine de Smer dilinden girmi olmas konusunda Cske unlar yazyor: Olumsuzluk n eki ni HintAvrupa kkenli olmamaldr nk o, ayn zamanda Smer dilinde de nu eklinde vardr [205]

9. Say szckleri
Saylarda da Trk diline yakn szcklere Smer dilinde rast geliyoruz: e = , u, uh = on, uu = on, otuz.[206] imdi ise Smeroloji bilminin nde gelen simalarndan birisi olan Delitzschin eitli hal ekleri ve (edatlar / prpositionlar) hakkndaki aklamalarna bakalm: Smer dilinde szcklerin ardna eklenen a, ka, ge eklerinden baka, bir heceli znelerin ardndan eklenen ve Alman dilindeki in (iinde, bir ey iinde), nach (birine, bir eye ynelmek),aus (bir eyden, bir yerden kmak). zu (belirli bir yere ynelmek), gegen (kar) gibi edatlar ile ayn kavram anlatan hal ekleri vardr. Onlardan ilk srada da, ta, ra, su gibi edatlar gelmektedir. 1. da edatnn temel anlam ta edat gibi Seite (yan, taraf) demektir. Ancak O, ta ile farkl olarak, yalnz birisi ile, birisinin yannda kavramn anlatmakla snrl kalr: Smerce: An-da Trk.: Anuda, Anuun yannda Alman.: mit, neben Anu Smerce: Dumu ama-da Trk.: gz enede (anada), kz annede Alman.: Tochter mit der Mutter. Dumu kelimesi Smercede genellikle olan ve bazen kz anlamnda kullanlr. Bu kelime Trkmen dilindeki doma yani olan szc ile hemen hemen birdir. 2. ta edatnn temel anlam Seite (yan, taraf), bir yerde ve bir yerden anlamndadr: 1. Belirli bulunma durumu anlatr: An-ta: an-da(eski trke) yani yukarda (droben), ki-ta: agda (drunten), me-e-ta?: nerede? (Wo?), da-da-ta: yannda (an den Seiten), an-ki-ta: asman(gk)-yer stnde (ber Himmel und Erde). 2. Belirli kma durumunu anlatr: Smerce: An-ta Trk. asmandan , gkten Alman. aus dem Himmel. Sm. an-za-ta Trk. asman ginden, gk snrndan Alman. Von Rande des Himmels. Sm. e-ta e-a-su Trk. yden ye sar, yden ye enli, evden eve taraf. Alman. Von Haus zu Haus Smerce: sil-ta Trk. yoldan Alm. Von der Strasse. 3. ra edatnn temel anlam bir yana ynelmek, bir yana gitmek (nach, zu) olarak verme durumu eki yerine kullanlmaktadr: Smerce en [*d]Nin-gir-su-ra Trk. iye (hakim, sahip) Ningirsuya, iye Ningirsu iin Alman. fr den Herrn Ningirsu Sm. at-da-na-ra Trk. atasna, atasna taraf Alman. zu seinem Vater

Sm. Trk. Alman.

ma-ra za-(-e-) ra maa, bana saa, saa sar, sana taraf mir dir, zu dir hin (*: d harfi dingir (tangr) szcnn ba harfidir. O, Smer tanr adlarnn banda gelir). szc ile ayn anlama

4. dim edat, Trkmen dilindeki de, deyin (denk, eit) gelir: Sm. an-dim Trk. asman deyin, asmana de = gk gibi, gk ile denk Alman. gleich dem Himmel Sm. e-ani-dim Trk. y-an-de > onu yine de = onun evi ile denk Alman. gleich seinem Haus.

10. Edatlar (Prpositionen)

1. igi, i-de: o, yz, = n, n, yz (Front, vor Antlitz): Sm. trk. alman. igi-mu nmde vor-mir igizu de, senin nnde vor dir igi-na, ide-a-ni nde, onu nde vor ihm 2. aga: arka, arka yan, z, ard (hinter). a-ga-na: arkasnda, znda, ardnda (hinter ihm). 3. gab: gvs, gursak, gabak (Azeri trkesinde n, n taraf), gar, gs, kar, kar taraf (Brust, entegegen, gegenber). 4-) i: kar, gar, gegen. [207]

11. Sfat (Adjektiv)

Smer dilinde sfat ad veya eylem (fiil) den ayrlmaz ve adlar konusunda sylenmi genel sorunlar sfat iin de ayndr. Kaide olarak biz sfat, onun genel zellii olan znenin ardndan gelmesinden tanrz: aag-dagal: ekin-da>da ekin: ekin uzak>uzakdeki ekin (das weite Feld). Sfatn ismin nnde gelmesine, yalnz tanr adlarnda rastlanr: Kug-innanna: temiz nnanna (reine nnanna).[208]

12. Fiiler (Das Verbum / likler)

Elde olan belgelere gre Smerce fiilleri incelemenin zorluklar konusunda Delitzsch yle yazar: Akkad tercmanlar, kendi dillerinde fiillerin uzamasnn bilinmemesi iin (burada fiile durum ve kii ekleri eklenerek uzamasndan sz edilir B.G.), Smer fiillerinin anlamna ne kadar dikkat etmilerse de onlar aklamak iin ok sayda izahlar kullanmaya mecbur olmulardr. Byle karmak aklamalar ise, bu uzam eylemlerin kklerini bulmay ok zorlatrmtr. Bylelikle Smer dilinin gerek szlk bilgisini yazmak da g bir i olmutur. Bu sorunun ancak gl dilbilim yntemlerine dayanmakla zlebilecei ortadadr.[209] Smer dilinde olmak eylemi, zne ile yklemi birbirine balayan ye yerinde kullanlr: aak-dagal-am: ekin-da-dr: ekin uzakdr (das Feld ist weit).[210] Grld gibi yukardaki kaide Smer ve Trkmen dilinde hemen hemen ayn olduu hlde Alman dilinde baka trldr. Smer eylemlerini aadaki blmlere gre ele alabiliriz:

12.1. Kk Eylemler (Die Verbalwurzel)

Smer dilinde eylemlerin d grn adlardan farkl deildir. Sfatlar da eylemlerin yerine kullanlr: gal: ulu, gal (gross) ve gal: galmak (kalmak), ulalmak, byk olmak( gross sein).[211] Sfatlarn eylem yerine kullanlmas Trkmen dilinde de ayndr. rnein yukardaki Smer szcne ok yakn olan, belki de ayn kkten olan gal szcnn Trkmen dilindeki durumunu dikkate alalm:

Gal (sfat): incenin karl, kaln, vurgu l harfinin stnde, gal (eylem, emir eylemi): ayaa kaln, (ayaa kalkn), vurgu a harfinin stnde. Trkmen dilinde ayn durum ak ve a:k, a ve a: gibi szcklerde de, onlardaki a harfinin uzun ve ksa telffuz edilmesi ile meydana gelir. Smer dilinde de ayn durumun olmas konusunda Deimel unlar yazar: Belki Smerler de inliler gibi, drt eitte yani, uzun ve ksa, soru ve cevap tonlamayla telffuz etmek vesilesi ile, bir grnteki szckten en azndan alt tane ayr ayr mana ile anlamlandrmlardr.[212] Eer Deimel yukardaki fikrini yazd zaman Trkmen dilinin gramerini tanyor olsa idi, kukusuz in dilinin yannda Trkmen dilini de gsterirdi. Smer dilinde baz eylemler yalnz zne veya tmlelerin okluk grnts ile kullanlr: durun: oturmak, totamak, yerlemek (sitzen), su (-g): (gitmek), (belki de srmek, B.G.) (gehen).[213] Eer bu eylemler yukarda akland gibi okluu anlatyorsa, o zaman durun szc okluun yerlemesini ve su eylemi ise srmek (koyunu srmek, dmann stne srmek, saldrmak) gibi kalabaln hareketini anlatmaktadr. Smer dilinde e (aytmak, sylemek, sprechen) gibi imdiki zaman ve gelecek zaman iin (devaml hareket eklinde) kullanlan eylemler, gemi zaman iin kendi yerini du[g]: (dimek, didi, demek, dedi) gibi bitmi ekillere verir.[214] Kk eylemin Smer dilinde grnts vardr: basit, birleik ve uzam eylemler: Basit kk eylemler (fiiller) genelde bir heceden ibarettir: a: etmek, yapmak (machen), il: eltmek, iletmek, gtrmek (heben, tragen). gen: gitmek (gehen). gaz: dvmek, krmak, ldrmek (zerschmeissen, toten), bulug: blmek, aac blmek (Holz schleissen), bulug: hovlukmak, acele etmek (eilen). (trkmencede bol! yani acele et!, B. G.).

12. 2. Birleik eylemler :

1. Yklem durumunda gelen eylemler: Bu durumda gelen eylemler genelde ag, du(g), gar gibi yapmak szcnn eitli ekilleri ile meydana gelir. Trk lehelerindeki etmek, eylemek, yapmak,klmak, gayrmak gibi: a-ri..... gar: ar-gayrmak, arlamak, arassalamak, temizlemek (rein machen).[215] 2. Ara anlamnda (Instrumentale Bedeutunggrund): tu-tu: tutmak, almak: el ile tutmak, (mit der Hand) nehmen. gir....gen: girip gitmek, gitmek, yryerek gitmek, adm atmak, yaya olarak gitmek (mit dem Fsse, gehen, schriten, treten).[216]

12.3. Uzam eylemler

Eylemlerin bu ekilde uzamas Akkad diline uygun olmadndan onu anlatmak iin ok lde aklama szcklerini kullanmaya mecbur olmulardr. Bu ise onlarn anlalmasn gletirmitir. Bu eylemlerda, ta, si gibi eylemlerdir; onlarn temel anlam yan, yannda, yanna demektir: ta-: daark (darya) gitmek, daark srmek, karmak (heraus gehen, heraus fren, austreiben). ta-sar: daark srmek / darya srmek, karmak (austreiben). ba-ra-e: barmak, e gitmek, varmak, e srmek (fortgehen, forttreiben). bara-du: e barmak, ne varmak (fortgehen). baran-dal: e umak, uup barmak, uarak varmak (fortfliegen). bara-gub: kp gitmek, nceki durduu yerinden, yurdundan ayrlmak (wegtreten von seiner bisherigen Sttte).[217] Bara szcnn Smer dilinde barmak (varmak), uzaklamak, gitmek, abuk, hzl, uzak gibi anlamlar vardr. Yani Trkmen dilindeki bar, var kelimesi ile ayndr.

12.4. Tremi eylemler

Smer dilinde kk eylemlerin yannda ok sayda tremi eylemler de vardr. Ancak kk eylemler onlara eklenmi gramer eler iinde erimez, eski biimini korur. Bu tremi eylemlere aadaki rnekleri vermek mmkndr:

12.4.1. Ad ile eylem

gu-de: sz-dkmek = sylemek, grlemek(trkmence), konumak (das Wort ausgissen = sprechen). gu-la: gucaklamak, kucaklamak, sarlmak (sich um den Hals hangen = umarmen).

12.4.2. Sfat ile eylem

gal-di: ul-dimek, ul grlemek, byk konumak(gross sprechen). mi-du: mlaym (mmk, yumak) dimek, yumuak demek, kadnlar gibi konumak (nach Frauenart sprechen = freundlich sprechen).

13. Eylemin ad ekli (die Nominal formen Verbums / Ad formasndaki ilik)

Bu adlar eylemden yaplr ve baka unsur almaz; fiile bir ey eklenmeden veya yalnz -e (d) eki eklenerek tretilir: -du: ev diken, ev ina eden kii (der, das Haus gebaut hat). gu-nun-di: gran (adam), aran, baran (der Lautrufende).

14. Eylemin belirsiz grn

Eylemin belirsiz grn -a veya -ed-a ekleri ile gsterilir: du-da > du-a: dikmek, yapmak, ina etmek (das Bauen). gi-a: gaytmak, gaytarmak, dnmek, geri gelmek, geri getirmek (das Zurckkehren oder Zurckbringen).

15. Orta eylem (Das partizip...Verba / Ortak likler)

Bu eylemler de -ed-a dan meydana gelmi -a eki ile gsterilir: Sm. trk. alm. du-a dikilen, yaplan gebaut gin-a giden der geht zi-ga kan, binen ansteigend.[218] Grld gibi yukardaki eylemlerin ardna eklenen -ed-a > -a eki Trkmencedeki etmek, eden eylem szcklerine hem formal hem de gramerdeki yeri ve anlamlar asndan yakndr.

16. Szdizimi (Syntax) 16.1. Smer Dilinde Cmlenin Dizili Dzeni 16.1.1. Normal cmleler
Normal cmle iki blmden ibarettir. Birinci blm cmlenin znesi ve bamsz blmdr. kinci blm yklemden ibarettir ve eylemin belli bir grn ile ifade edilir: Smer: Nanna-ra ur-nammu-(ke) -ani mu-na-du Trk. Nannaga urnammu evini dikipti (Nanna iin Urnammu [kendi] evini yapmt) Alman. dem Got Nammu hat Urnammu sein Haus gebaut. Yukardaki dzen, yani zincirleme esasa gre cmle dizilii: cmlenin banda zne ve sonunda eylemin yer almas, gramer bakmndan Trk diline ok yakn olurken, ndo-German dillerinden olan Alman, Rus ve ngiliz dillerinin ve Sami dillerinden olan Arap dilinin gramer kaidelerinden uzaktr.

16.1.2.Kural d cmleler
Baz durumlarda, rnein zneden baka bir kelimenin stnde vurgu bulunduunda, cmlenin dzeni kural d olur: Smer. -a(k) en-ki, ke temenmu-si-ge Trk. y Enki dybni tutd, evin Enki temelini att Alman. des Hauses Fundament grundet Enki.[219] Bu cmlede vurgu evin stnde olduu iin zneden nce gelir.

17. zne
Smer dilinde zne, kendisine bal olan sfatlar ile birlikte gelir ve okluk eki almaz: dimmer ana: asman tarlar, gk tanrlar (die Gtter des Himmels). dimmer gal-gal: ul-ul tarlar, gal-gal tanrlar (die grossen Gtter) uku-dagala: oklar dada (uzakta), dadaki oklar (die weiten Vlker).[220] Bunun gibi de iki tane ad hibir kii veya durum ekini kabul etmeden sadece birbirinin ardna taklarak ile ve hem gibi balalarn anlamn vermektedir: an-ki (a): asman-yer, gk-yer,yer ve gk (Himmel und Erde). arazu-zur-ra: okunma-zarlama, arzuv-isleg = tapnmakyalbarmak, tapnmak ve yalbarmak (Gebet und Flehen). ge-ud-da: gece-gndzde, gece ve gndz (bei Tag und Nacht). [221] Bu kural Trkmence ve dier Trk lehelerinde de vardr: istek-arzuv, gice-gndiz, ay-gn, gndz-gece, iyi-kt.. . almamzn bu blmnde aklanmas gereken mesele, Smer dilinde Trkmen (ve genel trk) dilinin dzeninin tersine, genelde sfatn addan veya baml szcn temel szcn ardndan gelmesidir. Ancak Hommel gibi bilginlerin fikrine gre bu durum Akkadlar gibi Sam kavimlerin etkisi altnda meydana gelmitir. Biz bu konuda geen blmlerde daha etrafl sz etmitik. Bu fikrin doru olabileceini biz eski Sam kavimlerin gnmzdeki kua olan Araplarn diline dikkat ettiimizde anlyoruz. rnein: Bahrul-Esved = Deniz-gara > Karadeniz, RaclunKebir= adam-ulu > ulu adam... imdi baz bilim adamlarnn bu konuda ne srd fikirlere bakalm: Falkensteina gre ad ile ona bal olan sfatn yerleri deierek, sfatn adn nnden gelmesi de mmkndr: Ama-Nane: ene Nane, ana Nane, anne Nane (Mutter nane). ku Inanna (k): kutlu (kutsal) Inanna (die heilige nanna).[222] Delitzsch bu konuda unlar kaydeder: Adlara baml szcklerin adn nnden gelii gibi, sfatlar da az-ok stnde vurgu olduu durumda adlarn nnden gelebilir: suda-an: uzak asman/gk (der ferne Himmel). ul-nam-erina: gr cn, kzg cin (der bse Bann).[223] Deimel de Smer dilinde ticaretle ilgili metinlerde gal (ulu, galn) sfatnn addan nce gelmi olduunu aklar. Sz diziminde vurgu sfatn stnde ise, onun addan nce geldiini belirtir: gal-dam-gar: ulu svdagr = byk alverii (Grosshndler). gal-uku: ulu adam, byk rtbeli kii (Oberst). gal-nar: ulu ozan (Obersnger) nam-gal-hul-la: ulu hezillik, ulu (byk) holuk (grosse Freude).[224]

18. Zamir Ekleri

Son Smer dneminde Akkad dilinin etkisi altnda, 3. tekil ahs zamirinde, ahs iin kullanlan ani yani o, onun, (eski trkede an,B. G.) ile ortak cins iin kullanlan bi eki arasnda farkllk kaybolur. Ancak onun dz ekli -bi-da = ile, onun ile (mit seinem) eklindedir. Bu ek ve balacnn yerine kullanlr ve ahs zne szcne ballkta meydana gelir. bu, eski Smer dilinin kalntsdr.[225] Baka bir eserde bu konuda yle bir aklama vardr: Smer dilinde bulunan bi ve bida szcklerinin yerine balama edat u yani ve nin kullanlmas eski dnemde Akkadlardan alnma bir edattr.[226] Grld gibi Smer dilinde kullanlan -bi, bi-da bala szckleri Trkmencedeki bile yani (ile) szc ile hem ok benzerdir hem de gramer asndan ayn diyebileceimiz rol yerine getirmektedir. Smer dilindeki ibarelerde zamir eklerinin tekil ve oul ekli genelde birbirinin yerine kullanlmaktadr: uku-lu-a: lkeli > lkenin yaayclar (Lebendesbewohner).

ad-da-zu: ata, atanin, atanz (den (euer) Vater). ama-zu: eneiz, ananz, anneniz (eure Mutter). Zamir ekleri zellikle de vurgu stnde olduunda, ibarelerin nnde gelir: za-e e-ne-im-zu: seni sz (dein Wort). Bataki zamir ahs ekini kabul etmeden de gelir: za-ar-gal-gal-zu: seni ul-ul ar/buysanc = senin ulu-ulu gururun/hretin (deine grosse Glorie).[227] Yukardaki ibarelerin gramer karakterleri ve onlarda kullanlm birka szcn Trkmen diline yakn olduu hissedilmektedir. rnein: ad-da (ata), ama (ene, ana, emme), ar (takriben ar-namus anlamnda): Uku szcnn, nce OK (halk, kabile) anlamnda geldiini grmtk. Burada ise ayn szck lke anlamna geliyor.

19. Adlar 19.1. Adlarn iki snfl sistemi (Das Zweiklassensystem):

Smerlerde bu iki snfa ait olan adlarda meydana gelen deiiklik, onlardan AN yani gn insanlam Tanr yerinde kullanlmas, masallardaki baz hayvanlarn, aalarn ve bitkilerin insan snfna sokulmasndandr. Onlar insan gibi davranrlar ve konuurlar; canszlar canl saylyor: Lu-me-luh-ha: Melluhal, Melluha(yurdunun) adam (Mann von (Land) Melluha). [228] Burada Melluha yurdu, gramer asndan insan snfna giriyor.

20. oul Durum

okluk Smer dilinde genelde belirli bir alametle gsterilmez, eyalara (insan dndaki varlklara) ait szcklerden okluk tretilmez. Belli bir say ile ifade edilen eyler iin de okluk iareti kullanlmaz. Baz durumlarda adn veya ada ait sfatn tekrarlanmas ile okluk anlatlr. Bu durum gal (ulu), tur (kk), kal (kymetli, pahal) gibi belli ly anlatan sfatlarla mmkn olur.[229] nce de izah edildii gibi bu okluk ifade etme durumu Trkmen ve baka Trk dilinin lehcelerinin gramer dzenine de uygundur. rnein, Trk dilinde belli bir say ile ifade edilen adlarn ardna okluk eki katlmaz: 15 kii, 6 kitap. Halbuki ndo-German dillerinde byle adlarn ardna okluk eki katlr: 15 Mnner (15 adamlar), 6 Bcher (6 kitaplar) vs.

DRDNC BLM SUMERCE - TRKMENCE KK BR SZLK

Bu blmde biz kendi bilgimizin erevesinde ve dnmze gre, aralarnda belli ilikileri gz nnde bulundurarak, Sumer ve Trkmen szcklerini seip aldk. Bu szcklerin arasndaki bizim duyduumuz benzerliklerin ve ilikilerin ilm bakmdan ne derece itibarl olup olmadn belirlemek yetkisi ise doal olarak deerli bilim uzmanlarna aittir. En azndan bu konu ile ilgilenenlerin eitli fikir ortaya koymas gereklerin yze kmasna belli lde yardm etmesini umyoruz. Bizim bu szckleri seip almaya cesaretlenmemize yardm eden amillerin banda, Sumerolglarn ounluunun Sumer dili ile Ural-Altay dilleri arasnda benzerliin, hatta ilikilerin var olduunu savunmalar geliyor. Sumer dili ile Altay dil grubunun arasnda ilikilerin var olduunu tam savunan, hatta onu bir proto Trk dili sayanlarn ba, F. Hommeldir. Hommelin bu iki dilden, aralarnda benzerlik bulup setii szckler dizisinde, bir bakta o kadar benzerlik duyulmayan szcklerin olmas da bizi biraz cesaretlendirdi. rnein, aratrmac Sumer dilinde diz anlam olan div, dug szcn diz szc ile karlatrmak yerine topuk szc ile karlatrmtr. Bu Sumer szcnn birinci eklini diz ve ikinci eklini ise topuk szc ile karlatrldnda daha isabetli olaca ortadadr. Bu konuda bize g veren ve rnek olan dier bir amil de Trk bilim adam Prof. Dr. Osman Nedim Tunann Trk-Sumer dillerinin ilikileri konusunda yazd, bilimsel deeri ok yksek olan

eseri oldu. Tuna bu eserinde Trk-Sumer szcklerinden, dorudan grlebilen denklikler blmnde olanlardan takriben 50 tanesini ve dilin mkelleme srecinde seslerin deime kaidelerine dayanarak, takriben 150 tanesinin aralarnda iliki grerek semitir. Biz bu eseri ve kazak bilim adam Sleyman Uljas`n da bu konuda yazan benzer eserini grmeden, bu eserlerdeki 50 tane szcn hemen hepsini semitik, bu eserlerde de grdmzde ise hem sevindik hem de iimizin doru olabileceine, inancmz kat kat artd. Trkmen dilinin, zellikle onun eitli boylarndaki deyimler de dikkate alndnda, szck hazinesinin ok zengin olmas, byle benzer ve ilikili szcklerinin dizisinin daha oalmasna yardm etmitir. Biz bu listeye sadece aralarnda kendi amzdan dorudan grlebilen denklikler olan szckleri aldk(yaklak 300 tane). Eer de dilimizin mkelleme srecinde ses deime kaideleri dikkata alnrsa, bu szcklerin saysn birka kata karmak mmkn olacaktr. Meselenin baka bir anlaml yni ise, trk dillerinin ne kadar en eski rneklerini, en eski tekstlerini nazara aldmzda, o kadar da hem szck benzerlii hem de gramer asnda daha ok yaknlk duyulmaktadr. Bu ise ;Paul Frischhauer;in Sumer dili Turan dilini, eski trk dilini hatrlatiyor, onlarn daglyk evrelerden geldikleride bellidir...[230] kimi ifadelerinin teyitidir. Maalesef Sumer yazlarnn yazld zamanla Orhon-Yenisey yazlarnn arasndeki 2700 yla sren dnemde yaayan eski Turanl atalarmzn, O cmleden Sak-Iskit we byk Part devletini kuran dier kavimlerin dillerinin zelliklerinden ok az bilgimiz vardr. Eer biz o dilleri, zellikle Zertt dinini kutsal kitab Avestann Pehlevi diline evrilmeden evvelki orijinal dilini renme imkanmz olursa, o dilin Sumer dili ile gnmzdeki trkenin arasnda balayc kpr olacann kanaatndayz. Bunun isbat hkmnde bilim adamlarnn tarafndan eski turanca olduu tesbit edilen szcklerden bir ka rnek veriyorus: Sumer Eski Turan I I, Ik Anu Anap Kur Kur ada Trke Irmak Anna(Trkmencede Tanr anlamda) Kurgan,Gorgan(tepe, da, ykseklik)

Bu szlkde Trkmence dnda Trkmenistanda yaayan baz boylarn deyimlerinden ve eski Anadolu Trkesinden de baz szckler aldk. Deerli okurlarmzn dkkatn tekraren aadeki ka noktaya ekiyoruz: 1- Geen blmlerde de akladmz gibi be bin yl nce Sumer dili ile gnmzdeki Trkmen dilinin arasnda uzun bir mkemmelleme ve deime sreci vardr. Mkemmelleme srecinin balangcnda Sumer dilinde her bir kk szck, belli bir deime kabul etmeden ok sayda ve eitli anlamlar anlatmtr, ancak gnmzdeki Trkmen ve dier Trk lehelerinin belli deiiklikleri, zellikle eitli ekleri kabul etmeden o anlamlar gstermesi zordur. Bunun iin biz szcklerin arasndaki benzerlikleri aka gsterebilmek amacyla mmkn olduu kadar kk szcklerle gramer elemanlarn tire veya ift trnak iine almakla gsterdik. 2- Yukarda da belirttiimiz gibi Sumer yazsnda ve hatta Uyur ve Arap alfabelerinde de seslerin hepsi iin zel harflar bulunmayor. Mesela o,,u, sesleri iin sadece bir belgi kullanlrken i ve sesleri de birbirinden farklanmyor. Netice itibari ile Sumer ve eski Trk szcklerini eitli telaffuzla yazmak mmkndr. rnein ;kur; szcn ;kor;, ;kr; ve ;kr; grnlerde yazmak mmkndr. Bu meseleni nazara alrsak daha ok szlerin aralarnda benzerlik duyabiliriz. Ancak biz, kaynaklardeki szckleri aynen aldk. 3- Trkmen dilinde uzun ve ksa seslerin, szcklerin eitli anlamlarn ayrt etmekde nemli rol olacan gz nnde bulundurarak onlar u aadaki ekilde gstermeyi uygun bulduk: -a (ksa nl): arna, akar, at (hayvan) - a: (uzun nl): a:ra, a:dam, a:t (adam ad) -i (k.): i-mek, it (kpek) -i: (u.): i:ik, di:mek - (k.): za (vermek), k, r, gz-mak -: (u.): :z (kaldrmak), g:k, g:z

-o (k.): ot (bitki), or-mak, ota -o: (u.): o:t (yanmak), o:n (10) - (k.): t-mek, l-mek, gr -: (u.): :t (guu :di, kuun d), :l (slak) -u (k.): u-mak, dur-mak, vurmak -uw (u.): uwn (un), uw (ipin ucu) - (k.): zm , d-mek -y (u.): ymek (yn, kme), sy-mek (hareket etmek)

Ksaltmalar:
es.t. = Eski Trke (Kagar ve aatay edebiyatndan) Tr.t = Trkiye Trkesi Az.t. = Azerbaycan Trkesi Tur.t. = Eski Turan trkesi Orh. = Orhun yazlarndan alnan szckler.

Sumer-Trkmen (ve diger trk lehceleri ve eski tk) dillerinin Arasndeki benzer szcklerin Szl
Her satrda koyu yazlan szck smerce ve aagndeki birinci szck ise Trkmencedir

A
A A:k,Ak :klar, hel / (A. D., 89): ak,duru,yat.

AB :Wohnung (F. D. 1.,4): ev y , b(Orh.) AB-BA(plur.) : Haeuser / (F. D. 1.,4): evler Oba , b-bark=evler(Orh.) ABBA :Greis-yal-(F. H.,22) Aba , Aba=ata(Orh.), Abuka=yal(Kt.B.) AD, AD-DA :der Vater(A. D.,36),(F. D. 2.,8) Ata /Ada(Orh.) AD-AD Ata Atas :Grossvater (n. Ki. 2.,45):atan atas,byk baba.

AD-AD-AD :Urgrossvater(n. Ki. 2.,45):byk babann babas Ata Atasn Atas. AD-AMA :Grossvater,mtterlicherseites (n. Ki. 2.,45): Ene Atas= baba. /Anne tarafndan byk baba.

AG

:beordern.Befehl (F. D. 1.,109),(F. D. 2.,6): emir vermek.

A:a, A:a-lk: hkm etmek. aga szi de Sumer dilinde tac anlamndadr. Aka(Turan t.,1) AGA :Rckseite, hinter(A. P.,29),(F. D. 1.,110)

Arka AGA, AGU :beordern (F.D. 2.,6) buyrmak, hkm etmek, agalk etmek. A:a , Aka-men=gerek aa(Turan t.,1). AGAR Ekin AGAR Ar, Ir AGARIN Garn AGIL A:l A-GIM An AI A:y :Acker(F. H.,22) :Flur (A. F.,30),(F. D. 1.,110): l, zorluk :Mutterleib-oglan yata-(F. H.,22),Haus das kind. /karn, rahim, dl yata (A. D.,42). :Ringmauer,Umfadung(F. D. 2.,4): al :wie,so (n. Ki. 2.,11): ayn, gibi. :Mondgott (F. H.,22)Ay tanrs

A-KAR :berflutet (n. Ki. 2.,21)coun, sel Akar(suw), Akar(D.L.T.) Akku :pflanzen (A. D.,24) [bitki] ekmek Ek-mek,Ekin AlAM :Statue / (A. D.,61): heykel Ala (tepecik) AMAN,EMEN :Herr (A. F. ,26-29): erkek adam, kii Aman (beylere taklan ad, erkek ad) AN :Himmel,Hoch / (F. D. 1.,110):gk, yukar,yksek. Asman, An(da) ;AN; szcnn eski sumer devrinde belgisi bir An, Annap=tanr yldz(*). Bu belgi sumer dilinde iki ekilde (Turan t.,1) okunmutur. Biri yukada belirtildigi gibi ;An; okunup, uzak ve gk anlamndadr; ikinci okunuu ;Dingir=Tanr,Tengri; anlamndadr. Eski trkede de ;Tengri; Gk anlamnda da kullanlitr. ;Tengri kutu; yani :Gn olu; deyimleri akla gelebilir. ;An; ve ;Annap; szc eski Turan yani Sak-Iskit ve Part dilinde de tanr anlamnda kullanmtr.Yukaride Gramer blmnde izah ettiimiz gibi ;Anna; szc gnmzdeki Trkmen dilinde de Tanr anlamnda kullanmaktadr. An szc eski Trkede de uzak, yksek anlamnda olduu gibi ismin maillerinde ald gramer ekleri de Trke ve Sumercede ayndr.(bk. Aideki
maddelere).

AN-A :nach Himmel(F. D. 2.,13), Ge Ana(D.L.T.),oa, Asmana AN-DA, AN-NA .im oder am Himmel/Gkde( A. F., 39 ),droben/ On-da, Onna, Asmanda, Anda(D.L.T.) /yukarda(F.D. 2.s.13).

AN-TA :von oder aus Himmel(F. D. 1. 37):Gkden Andan, Ondan, Asmandan A-NA(-k), A-NI :ihr,sein(poss. pron. sing) (n. Ki. 2.,25-26) / onun Onu, An (Kt.B.), /(iyelik durumunun zamiri, 3. ahs). An (D.L.T.) A-NIR, UNIR :Herr (F. D. 2.,202) erkek adam, bey. Iner (erkek, erkek deve) ANE :Esel(F. H.,22),(A. D.,44) Eek AR :Ruhm (A. D.,47),(F. D. 1.,110) gurur, hret. A:r(ar nams,arl-namsl). AR :r, Er :Herrlichkeit-erkeklik-(A. P.,31)

ARA :Gang (A. F.,41) geit,giri/ Weg (A. D.,90):yol A:ra (iki eyin aras; geit) Ara=Orta(Orh.), Art=geit(Es.t.G.,261). ARA, AR :glanzen (A. D.,74),(F. D. 2.,10):parlak Ar=Trkmencede hem temiz hem de parlak:(aydan ar,gnden duru). Ar=temiz(Orh.)ve(Turan t.1), Aru=gzel(Kt.B.). A-RA A:ra-la-mak girmesi.. :treiben der Daemonen (n. Ki. 2.,29): kt ruhlarn /insanlarn arasna

ARA-ZU, ARZU :Gebet,opfer (F. D. 2.,10) dua, ibadet,kurban, Arzu(Kt.B.) /(A.F.,s.26), Anruf (n. Ki. 2.,28) armak. Arzuw, Ara-mak(tanrn aramak,arzuw etmek,;dua; anlamna yakn). AKATU :Rckseite(A. D.,45) Arka,Arkada A A-mak Aak(Kt.B.) AZ, ASI Aslan, Arslan Asr(D.L.T.) :ausstrecken (F. D. 2.,17) yaymak,amak

:folgen die Wrter fr Lwe (F. D. 2.,15): Aslana ait szcklerin ek szcg, Aslan anlatan ek.

AZA, AZU :Baer(A. D.,34) Ay Adh, Ay (D.L.T.). A-ZAG :Tabu (n. Ki. 2.,38) / tabu, yasak Yasak (T. tr.) Azgu As :Nackenstock (F. D. 2.,15) boyuntrk Halseizen /(Os.Tu., s.21): boyunduruk, ask.

AZU, UZU :Magiere(F. D. 1.,11o),(F.D.2.,16): byc, cad. Ozan (Ozanlar amanizm dneminde cadclk da yaparmlar).

B
BAGA Baa BAL Bl-mek Bal(D.L.T.) :Eigenname (A. P.,23) belirli bir ad / bir Trkmen boyunun da ad. :durchbrechen (F. D. 1.,116), (F. D. 2.,62): blmek, /kesmek.

BAL :Beil(A. D.,4),(N. P.,23-24) Balta(Tr. t.), Palta Baldu(D.L.T.) BAR :wohnen,Wohnung (F.D. 2.,22): yaamak,yurt,Ev. Bar(nmak) (Tr. t.) BAR B:ar-lk Bar(D.L.T.) :be,exist (San. Cs.,76) varlk,var olmak.

BAR :sehen (A. D.,16) grmek B:ar-lamak=yoklamak BAR :entfernen (A. D.,15) uzaklamak, bir yere varmak, gitmek. Bar-mak Bar(D.L.T.) BA-RA-E :fortgehen,hinausgehen(F. D. 2.,31):varmak,kp gitmek. Bar-mak BE :Herr (A. D.,13) erkek adam, aa, bey; iye. Be, Bey (Tr. t.) Bek=ah(Turan t.,1) BI Bil-dirmek Bilik(K.t.B.) BI :kundtun-(F. D. 2.,68):haber vermek.

:dieser,dieses(n. Ki. 3.,91): bu :und (n. Ki. 3.,222),(A. F.,56): ... ile, ve. Eski Sumer dilinde balayc ;ve; szcn yerine ;bi-da; szc kullanlmtr, ;ve; szc ise Sami Kavmi olan Akkadlardan bu dile gemitir. Trkmencede de ;ve; ile ;Bile; beraber ve ayn anlamda kullanlmaktadr. :Niere(F. D. 1.,117): bbrek :Holz spalten (F. D. 2.,70),(A. D.,5) aac blmek

Bi, Bu
BI-DA Bile Bile(D.L.T.)

BIR

Bwrek
BULUG

Blek-lemek, Bl-mek Bluk(D.L.T.) BULUG :Zeichen(A. D.,24) / iaret; belgi Bellik, Belg(D.L.T.) BULUG, BULUH :eilen(A. P.,31),(F. D. 1.,117) / acele, tez Howluk-mak, Bol! (acele at)

BULUK :Grenze (A. D.,24),Bezirk,spalten B:lek, B:l-mek /(A. P.,31): snr, blmek, blge. Blge (T. tr.), Bulu=Blge(D.L.T.). BULUK(g) :Grze (A. D.,10) dnce Bilik(K.t.B.) Bili BUR :Hhlung (F. D. 2.,70): oyuk, yuvarlak Buruk, Brm(Tr. T.) BUR :eribu,raven (San. Cs.,125): kuzgun, karga Brgt=Kartal

D
DA, DAGAL Da :weit(I. Ki. 3.,25): uzak, d

DAG, DAN :licht, rein (San. Cs.,125): k, temiz/ hell, glanzend Da, Dan /(F. D. 42.,132): aydn,parlak/ klar, rein Tan, Tang(Kt.B.). /(n. Ki. 2.,179): k, aydnlk temiz, tan. DAG D:a :Stein (A. D.,47),(F. H.,22): ta

DAG :zerstren (A. D.,29), (n. Ki. 3.,89): daratmak, datmak. Da(tmak) Dag=yok(D.L.T.) DAL Dal(Az. t.) :Vergangen (F. D. 2.,132): gemi (Az t.sinde dal szc ;geri, arka anlamndadr)

DAR :spalten,zerstren (n. Ki. 2., -180) blmek, Dar-atmak, Yar-mak /daratmak, aac kesmek. mak=kesmek(D.L.T.) DE Dk-mek DI Di-mek :ausgissen(F. D. 1.,125),(F. D. 2.,140): :rufen,sagen (F.D.1.,125) armak, demek Wrtern (F. D.2.,134) szckler, demek, Ti=demek(Orh.)

Tar-

DIL(I) Dol

:vollkommen (F. D. 2.,136): kamil, olgun, dolu

DIMER :Eisen(A. D.,5) Demir, Temur(D.L.T.) DINGIR, DIIR :Got / tar, tanr Tengri (Trk. Y.), Tgri(Orh.) DIRI, DIRIG Iri, rig(Orh.) :bergrgross (A. D.,31),(n. Ki. 3.,72):ok byk, iri.

DIRIG, DIR :helfen (F. D. 2.,134): yardm etmek Direg=dayak, destek DU Dw-mek :spalten,stossen (FD.2.,142): vurup kesmek, ezmek.

DU :Kampf (F. D. 2.,143): d, kavga D(w), Dw-mek DU, GU :spreschen (A. F.,19),(F. D. 2.,147): demek, sylemek. Di-mek, Gr-lemek DU :fllen,voll sein(Os. Tu.,22): dolu Do:l Do:l-durmak DU :halten(F. D. 2.,142): dur(dur)-mak, saklamak. Dur(uzmak), Tut-mak DUG Dk-mek :pour out(San. Cs.,101),(Os. Tu.,22)

DUG, DU :bauen (F. D. 1.,125), (F. D. 2.,146): bina yapmak. Dik-mek=bina yapmak, ina etmek DU-GA :Gesagtes (A. F.,20): denilen, sylenti Diyilen, Doa=Dua? Arabca olduu savnlan ;dua; bu Sumer szundenmi kaynaklanm?. Duann anlam ;demek, sylemekle ilikisi duyulmaktadr. DUGU :gebaeren(A. D.,19) Doum, Domak Tok=domak(Kt.B.) DUGUD baarl. :wchtig sein ( A. D. 73): gl olmak, arbal Doum-l=gl,

DUG, DIV :Knie(A. P.,29),(F. H.,22),(F. D.1.,125) Dz, Diz(Tr. tr.) DUKUT :schwer(A. F.,27),(F. D. 2.,149): ar, zor, etin Tukat: (Trkmencede, zor durumda kalan insann haleti, ruhiyesi)

DUL Dol(amak)

:bedecken (F. D. 2.,149),(A. D.,79): rtmek, dolamak, /sarmak. Duwl=(Trkmencede evin dip

DUL :dnkler Raum (A. D.,76): karanlk yer, karanlk feza kesine denilir) DUL :Tiefe,senken (F. D. 2.,150): derin, immek. Dal-mak(Tr. t.)=immek(eski trkede Dal=Gl,Deniz). DUMU :der Sohn(A. D.,36),(F. D. 2.,151): oul Doma=Oul, erkek ocuk. DOMUZI :Fruchtbarkeitsgott / rn ve bereket tanrs, Tomus=yaz mevsimi > Sumerlilerde de yaz mevsiminin iki ayna ;Domuzi; denilmitir(tam kaynaklarda). DUN :Schwein(A. D., 77):domuz Douz, Don-guz(Es. Tr.)

DUR, TU :sitzen,wohnen,sitz (F. D. 1.,125-127): oturmak, yurt, Dur-mak, /yurt tutmak. D-lemek=bir yerde binekden inip dinlenmek iin oturmak. Tr=evin ba kesi, konuun oturtulduu yer. DURU :dauer,Ewigkeit (F. D. 2.,15O)duraan,ebedi, kalc Durun(l)=duraan, kalc

E
E O:y, O:ytak Oy(D.L.T.) E :Haus(A. D.,54),(F. D. 1.,112),(F. D. 2.,29) y, Ev Eb(Trk. Y.) E-GAL :Palast (A. D.,54),(F. D. 2.,29) kk Ev-ulu, yksek>Ulu Ev=kk E-DINGIR :Gotteshaus,tempel (F. D. 2.,29):Tanrnn evi, tapnak Ev-Tanrnn>Tanrnn Evi ED, UD :time(San. Cs.,109): zaman, a d=Eski trkede hem zaman hem de dnya anlamndadr (D.L.T.) t-mek=zamann gemesi EME, AMA :die Mutter(A. D.,48),(F. D. 2.,34): anne Ene, Emme Ana(Az. t.), Ama(uva trkesinde. Bk. Trk. Y.) :Wasserringe,Graben (F. D. 2.,29): su yata, su birikintis

EN Eye

:Herr (F. D. 2.,14): iye, sahip, pir Bu Sumer szc ayn zamanda trkedeki ;en; yan sfatlarn stnlik derecesini anlatmakta da kullanlmtr: en byk, en gzel ve s. gibi.

EN, I-NE-U, :Zeit, zu dieser zeit,jetzt -(F. D. 2.,35): zaman, imdi, EN-NE-U /imdiye kadar. Indi, Inha, u[vat] EN-LIL, ILLIL :50, En-lil (A. D.,79): elli(50)says tanr Enlile Elli(50) /verilen say. ENNU :Wache,bewachen (A.D.,-s.24): korucu, korumak. Indew, Innew, Inde=aramak, yoklamak, sorup soruturmak. ER, IR :Mann,maenlisch / (A.D., 8), erkek, erkeklik. Er(kek), r, Er(Tr. T.) EREN :Krieger(A. P.,25),(F. D. 2.,33): sava, er. Eren=Erler(D.L.T.) Eren(Trkmenlerde Erenler yolda olsun diye dua edilir). E :weise/wie (n. Ki. 3., 321): gibi, e,denk. E(Tr. T.) E=denk(Es. t. G. ,s. 273) ve (Turan t.1). E y-mek :Menge (n. Ki. 3.,29): toplum, ounluk.

E :Leine,Strick,Messleine (A. D.,83), Schnur, Eri, Ari(Tr. t.) /(n. Ki. 2.,283): ip, l ipi, eri. E :drei(F. D. 2.,37) , U(Trk. y.) ES, E :blow-(Os. Tu.,22) s-mek=Esmek Es=yel esmek(D.L.T.) ESAG, A-GAG :Sohn (F. D. 2.,36): olan,uak Uak, Olan-Uak ESIK :stark,maechtig (F. D. 1.,113),(F. D. 2.,36): gl Esrik=Trkmencede ;serho; ve ;gl; anlamnda kullanlyor. Esrk=serho(D.L.T.) EZEN :fest(A. D.,37),(F. D. 1.,113),(F. D. 2.,33): berk Esen=salam, emniyetli

G
GA :Kiste,Decke (A. D.,48): sandk,kapak Ga-pak, G:ap=kap AL :sein lassen(F. H.,22),existieren,vorhanden

Ga:l-mak, Ga:ldrmak (A.P.,31),(n. Ki. 3.,80): ka:ldrmak, ka:lmak, Bol-mak /var olmak. AB :umschliessen(F. D. 2.,209): kuatmak. Ga:ba-mak,Ga:baw GAB, GABA :front,Brust (A.D.,38),(A.P.,29), (A.F.,35) n, gs kafesi, Gabak, Gabrga (Az. t.) /kaburga. GADA :Leinen(F. D. 2.,47): keten Keten/Ketan (Az. t.) Kutay (Orh.) GAG :Pflock(A. D.,47),(F. D. 2.,76): kazk. Gazk, Gadhk(D.L.T.) GAL :wohnen,feststehen (A. D.,19),(A. P.,38), Ga:l-mak, Ga:lc /(F.H,29) yurt tutmak,durup kalmak. GAL :erheben(F. D. 1.,118),(F. D. 2.,78),(A. P.,48): Gal-drmak /ykseltmek, gtrmek. Kal=yksek(Trk. y.), (Turan t.1) GAL,GULA,GILU :gross(A. D.,58),(F. D. 1.,117): ulu, yce, kaln. Ul, Gal Kalk=ykseklik(Es.t. G.) GAL-GA :rumour(San. Cs.,125): kavga. Galaop-lk=telal, rahatsz GANU Ganaw GAZ Gaz-mak :Kanal(A. D.,27): kanal :zerstossen (A. D.,41), (F. D. 1.):toz hline getirmek, /ufalamak, bir eyi dmek.

GI :Land (F. D. 2.,86) yurt,toprak, kr Gr, Kr(D.L.T.) GI, GIE, GIGU :Rohr,Schilf(A.D.,21),(n.Ki.3.,59),(F.D.1.,118): kam. Gar, Gam Gyak(gyan) GI, GIGGA :nacht,dunkel,schwarz(A. D.,70-71),(A. P.,28), Gice, Gark, Gara /(n. Ki. 3.,89): gece, karanlk, kara. GI, GI-A :wiederkommen,zurckkehren (A. P.,29), ), (A. F.,43): geriGayt-mak,Gel-mek /-vermek, antworten(A. D., 55): cevap vermek. Gaytarg=cevap GID Git-mek :sich entfernen, zuwenden (A. D. ,62), (n. Ki. 2.,333): /: uzaklamak.

GIG :kranken (F. D. 1.,119): hastalanmak. I:-lemek, ig-lemek Yig(Es. t. G.), Yik(Kt. B.) GIGIR :Wagenrad(A. D.,80): tekerlek, teker.

Tigir GIGRU Grk(krk) :40, En-ki tanrya verilen say (A. D., 79)

GIL :binden,wickeln (A. D.,12): balamak, sarmak. Gyl-mek=balamak GIM, GIN, GIMI :wie(n. Ki. 3.,100),(A. P.,18),gleich wie (A. P.,15): Kimin, Gibi (Tr. t.) /: gibi, denk, aynen. GIR :Gang(F. D. 1.,119): giri, girmek. Gir-elge, Giri GIR, GIRGIN :gehen,treten (F. D. 2.,92) Gir-mek, Git-mek GI :Mann (F. D. 1.,120), (F. D. 2.,95): erkek. Kii, Kii(D.L.T.) I :Holz,Baum(A. D.,50),(n. Ki. 3.,37),(A. P.,28) Aa, Yi=orman(Orh.) GI Gne GI Gu :Sonne (F. D. 2.,98) gn,gne :Bird (Z. A.,216): ku Aa glgesi,

GI-GE :Baumsnacht,Schatten (F. D. 2.,101):aa karanl, glge. Glge(Tr.t.) Kik=glge(D.L.T.) GIIG I:ig(k) :die Tr (n. Ki. 3.,80),(F. D. 3.,111): kap, eik.

GI-TA :Sonnenseite(F. D. 2.,98): gneli taraf. Gne-de, Gney (Durum eklerinin sumercede ve trkcede hemen ayn olduunu geramer blmde grmtk). GU :Kraft,Macht(n. Ki. 3.,106): g Gy,Gurp=g GU :Vogel (F. D. 2.,215): ku Gu, Guw, Hwi GUD :Nest(F. D. 2.,108): yuva. Ketek=ku yuvas GUG :Hulsenfrucht(A. D.,58): yeil sebze, yeillik. Gg, Gg nm=sebze GULA Uli, Ulu :gross(F. D. 1.,121),(F. D. 2.,108): ulu, byk.

GUM Gum=Kum

:zermalmen (F. D. 1.,132), (F. D. 2.,111): ufalamak.

GUNNU :braun(A. D.,30): kahverengi Gour=konur, esmer GUR :halten,voll (n. Ki. 2.,377) belagern (n. Ki. 2.,375): Gora-mak=korumak /: saklamak, dolu, biriktirmek. Gor=maya, biriktirilmi para GUR :etwas umscliessen, umgeben (n. Ki. 2.,375), Gur-a-mak=kuatmak (F. D.,109) bir eyi evrelemek, kuatmak. GUR, KUR :dick, mchtig(A. D.,80),(F. D.-2.,110): semiz, gl. Gur-un,Gur-at=salam GUR :laufen, rennen (F. D. 1., 120): komak, yrmek. Gor-mak, Gor-durmak=drt nala gitmek. GUR, GURU :zerhauen (F. D. 1.,122), (F. D. 2.,160): vurarak, krmak. Ur-mak,Uru=vurmak, vuru. Uru(D.L.T.) GURU :Held,stark (A. D.,54): kahraman, gl Gre=Gre? Gurat=salam GUTUL :hinwegraffen von Krankheit (F. D. 2.,216): Hastalktan Gutul-mak=iyilemek(kurtulmak) /lmek. (bu iki smer-trkmen szck eklleri ayn ancak elikili annam tayrlar. Belki de lmegi hayat zorluklarndan kurtulmak annamnda kullanmtr ki bu gn de bazen kullanlr)

H
HAI :Haus(A. F.,24-25): ev y, Cay, Howl=avlu HAR :Mhlstein (A. D.,68): deirmen ta Haraz=deirmen HI :gut, schn (n. Ki. 3.,37): iyi, gzel Ey, Iyi(Tr. t.) HUL Hezil? :Freude (A. D.,85): sevin, nee

HU-LA-NA :in seiner Freude(A. F.,55): sevdii, holand Ha-la-n=holand HUM :Lager (Os. Tu.,22) depo, byk kp Hum=deerli eyalar depo edilen byk kp. HUR Or-mak HUL-LA :schneiden (n. Ki. 2.,452): kesmek, bimek :froh sein, freude (n. Ki. 2.,448-9):sevin, holanmak.

Hala-mak=holanmak

I, ID :Fluss (F. D. 2.,21): irmak I, Ikh=irmak(Turan t.,3) IA Ya IG, GIIG I:ik IGI-GIN e giden :Fett, l (A. D.,48),(n. Ki. 3.,100),(F. D. 1.,110):ya :Tr (n. Ki. 3.,80),(F. D. 1.,111): kap, eik :vorangehend (F. D. 2.,94): nde giden

IKKARU, ENGAR :Bauer (A. D.,9),(A. P.,24): ifti Ekeran- , Ekin(D.L.T.) IL :tragen, heben (A. D.,54), (n. Ki. 3.,80): gtrmek, kaldrmak. Elt-mek ilet-mek (Tr. t.) Ula=ula-mak(Orh.), Ilet(D.L.T.). IM :Furcht (A. D.,67): korku Eym-en=korkun INIM :Wort (n. Ki. 3.,7) szck, sz yn = yn szcg trkmen dilinde sz ile ses aral bir anlam tayor: ;yn almak; yani birbirini anlamak.rnein: ynm anlayn beyler, szm dinleyin beyler(bak. Dede-Korkut, Salr Gazann evinin yamaland boyu). yn-ses yok: ne yn var, ne de ses var. IR :gehen (F. D. 1.,111),(F. D. 2.,23): gitmek Yr=yr, yre-mek=yr-mek Ir=varmak(Es. t. G.), r=ermek(D.L.T.) ITU Otuz :30+tag, Monat (A. D., 8) 30 gn, ay

IZI :Feuer, Hitze (F. D. 1.,112),(A. D.,39): ate, scak Iss=scak, Isig(D.L.T.)

K
KA :Tor,die Tr(A. D.,34),(F. D. 1.,122): kap, kapak Ga-p, ka-pi(Tr. t.), Kapuk(D.L.T.) KAL :kostbar,teuer (n. Ki. 3.,60), (A. F.,54): deerli, pahal. Gal=balk paras Kaln=ok(D.L.T.)

KAN :Schilfrohr(I. G,. 15): kam ailesinden bir bitki. Gyan/gyak prf. Dr. Imanuel Geissn aklamasna gre: ;Gant; , ;Kanal; gibi birka modern szckler de bu sumer szcnden kaynaklanmtr. Trkmencede, Farsada ve Arapada kesme eker denilen ;Gand; szc bu sumer szcnden gelmektedir.(bak. I.G.,s.15) KAPKAGAK :Geschirr (Os. Tu.,22): kapkacak Gapgacak, Gapga KA :laufen (A. D.,42),(F. D. 2.,116): komak, kamak Ga-mak, ko-mak, ka-mak. KA :galoppieren (Os. Tu.,23): at komak Ko-mak(Tr. t.) KE, KEDE :knoten (A. D.,37)-(A. D. 2.,123): dmlemek, Kede=ileme,naklama /binden, festbinden (A. D.,37): balamak KI, GIR :Land (n. Ki. 3.,22): yer,yurt - Erde (A. D.,76): yer, toprak Gr, Kr(Tr. t.) Kr(D.L.T.)=toprak Kara=Erde=toprak,yer(Turan t.4) KIA :Ufer (F. D. 1.,122),(F. D. 2.,116): ky Gra, ky (Tr. t.) Kra(D.L.T.) KI(d) Kl-mak :machen (F. D. 1.,122): yapmak, klmak

KIN :Arbeit (A. D.,84) i K:n=ar, zor, g Kin, Kn=zahmet(Es. T. G.) KIN :senden (A. D.,84): gndermek, yollamak Gn-der-mek KI-TA da :drunten (F. D. 1.,123),(F. D. 2.,120):aada, yerde. Gr-da, Kr da, Ky

KU :Wohnung nehmen(F. D. 2.,119): konmak,yurt tutmak. Gon-mak, Kon-mak(D.L.T.). KU :legen((F. D. 1.,123),(F. D. 2.,123): koymak Goy-mak, Koy-mak(D.L.T.) KUG, KU :heilig (A. F.,53): kutsal / ku-inanna (A. F.,53): Gut-l, Kut-sal(Tr. t.) /: kutlsal inanna. Kuw, Kut=kutsal(Kt. B.) KUM :zerstampen (A. D.,41): vurarak ezmek, ufalamak Gum, Kum(Tr. t.)

KUR :Berg, Bergland (A. D.,62),(A. P.,31): da, dalk yurt. Gor-an=tepe, kale Kur, Kurgan=tepe, kale(Es. t. G), Kur-tag(Kor-tag)=Oguzhann yaylaKur=kaldrmak, ykseltmek(Turan t.5) -yurdu. KUR :Land,Fremdland (F. D. 1.,123): yurt,yabanc yurt, Kren=ok nfuslu ky. /Wohnsitz,Quartier (n. Ki. 2.,287): yaayKur-tag,Kor-tag(Oguz yurdlerinin birisi) /-yeri, daire. KUR :wachen (F. D. 2.,129): korumak / beachte ferner Gor-amak, Gora /(F. D. 2.,129): karakol. Korumak(Tr. t.), Kur-mak(D.L.T.) KUR :backen (F. D. 1.,123): piirmek Gowur-mak Kavur-mak(Tr. t.) KUR :schauen, sehen(n. Ki. 2.,592): grmek Gr, Gr-mek Kr-mek(D.L.T.) KUR Gr=mezar :yeralt dnyas (MI, 23)

KUR, GUR :dick,gross,stark(sein) (n. Ki., -s. 592) , (F. D. 2.,128): Gur-un, Gurat=salam /: semiz, byk, gl(olan). KURGI :ein best. Vogel (F. D. 2.,129): belirli bir ku Gr, Garga, Grawul, Garlawa... Karga (Tr. t.) KURUM :bewachen (A. D.,75): korumak Goraw Koru-mak(Tr. t. , Az. t.) Kur-mak(D.L.T.) KURUN :gut,schn (n. Ki. 2.,595): iyi, gzel Gurgun, Gurat=salam KU :Leder(F. D. 1.,123),(F. D 2.,129): deri Gay=[tabaklanm]deri Kv = ayakgab KU :vermehren (A. D.,3): arttrmak, eklemek Go-mak, Ko-mak(D.L.T.) KU-U, KU :ruhen, beruhigen (F. D. 2.,129), (In.Ki.2.,597): Ke-mek /: Rahatlamak, dinlenmek. KIPU :sprechen(A. P., 15): konumak Kep-lemek/Gep-lemek

L
LAL Bal :Honig (A. D.,28), (F. D. 1.,127)

LIL :Wind(A. D.,52), (F. D. 1.,127): rzgar Yel, Yil (Es. t. G.) LU :Mensch (F. D. 1.,127),(F. D. 2.,172) insan. Li, Lu:{Bu szn sumer dilinde iki anlam var: birincisi ;insan; ;adam;, ikincisi belli bir yerin ya da belli bir iin adam.Bu ikinci anlam trkmen ve dier Trk dillerindeki ;li;(lu) ile ayn anlama gelyor(A. F.,15). Ancak geramer blmde de izah ettiimiz gibi, Sumer dilinde Trk dilinin aksine ;lu; szcklerin bana ekleniyor: lu-dingirra=tanr-lu,tanrl=tanr adam ve lu-kingirra=kingir-lu, kingirli=Kingir adam=Sumerlu(Sumerli)=Sumer adam.} LU-AMAN-LAL :Hausirer (A. D.,71), (A. D.,79), (F.D.2.,173: /: Gezici,yre yre dolaan adam, dervi. aman=din adam{Eski amanlarn da derviler gibi yre yre dolatklar bellidir}. LUM :Kanal(A. D.,87) Olum=oluk, irmaktan su alnan yer

M
MAR :tun, machen (F. D. 2.,179): yap-mak, yerine getir-mek -Mak, -mek: (yapma eki), rnein: ge-tuk-mar: eit-mek(F. D. 2. 179). MA Ba-dak? MEN Men :erster (F. D. 2.,182) birinci, badek :ich(A. D.,82): ben (1. tekil ahs)

MES :Held,stark (A. D.,52): kahraman, gl Mes=salam, esrik, serho MU :Jahr (A. D.,11),(F. D. 1.,130) yl, sene M-e (12 yl)=12 hayvanl trkmen takvm. MUL, UL :Stern(F. D. 1.,130-2),(F. D. 2.,191) Yldz, Ulduz(Az. t.) MU, UAN :Vogel (A. D.,18): ku/ fly (San. Cs.,96): umak Gu, Uan NAMMU?, NAM? :was ist?( A. F. 35),what(is) it?(Os. Tu.,23): Nme?=nedir? O nedir? NIG?, NI?, NI-MU? :was?(F. D. 2.,74): ne? Nme?, Ne?

Ne?, Ne?(D.L.T.), Neg-lk?(Kt. B.) NIGNAME :was immer(F. D. 2.,2oo),what ever(Os. Tu.,-23): ne olursa. Nme-de bolsa Neduk?(Turan t.1), Neg?(D.L.T.)

P
PA :Ast(n. Ki. 3.,37): dal /Spross(F. D. 1.,117): filiz Pu-dak, Pn-tk=filiz PAD Poz-mak Boz-mak :to destroy(San. Cs.,122)

PAP :high priest (San. Cs.,128): ulu din adam, papaz Baba: (kutsal saylan byk ahsiyetlere eski trklerde ;baba;ve ya ;ata; dinilyormu rnein: Zengi baba, Ersar baba, ;Heyder baba;,Korkut ata... Hrstiyanlarn kulland ;pap; szc de Sumer dini tekstlerin vesilesi ile Hrstiyan dini tekstlerine geen Sumer szc olmas ok doaldr diye dniyoruz.) PAR, PIRIG :glanzent(F. D. 2.,74): parlak Par-lak PE :burn(San. Cs.,89) Bi-mek, Pi-mek

S
SA Saz :Musikinstrument (A. D.,27): muzik aleti, saz

SA :treffen(F. D. 1.,133),(F. D. 2.,229): karlamak Sa-ta-mak=karlamak Sal=gndermek(D.L.T.) SA :kundtun (F. D. 1.,133), (F. D. 2.,229): habar vermek. Saw=haber Saw- : Trkmenlerde Peygamber Tanrnnn savcsdr denilir. Sab=haber(Orh.) AB :Word, order (San. Cs.,91) sz, buyruk Saw, Sab(yok. b.) SA Sapak=ip :Seil(F. D. 1.,133),Tau, Band (F. D. 2.,227-8): ip, sar. Sar.

Saru=sarmak(D.L.T.) SA :gelb(n. Ki. 2.,829): sr Sa-r Sark(D.L.T.)

SA :kaufen,verkaufen(n. Ki. 2.,829):satn almak, satmak. Sat-mak, Sa-tn almak SAG :erste qualitet,Leben (n. Ki. 2.,832) birinci kalite, diri, Sa, Sadn, Salam. /gut (San. Cs.,23): iyi, salam. Sak=temiz, salam(Kt. B.) SAG-GE Sak-lamak :zurckhalten(F. D. 2.,233): durdurmak

SAGGA :Kopf (A. D.,30),(F. D. 1.,133): ba Sagga=Trkmenistanda ocuklarn (Trkiyedeki misket gibi) ak kemiklerini dzerek oynadklar ak oynunda ;a yaplan byk aa; sagga veya ba ak denilmektedir. AKAN, AMAN :Gttheitsnamen (F.D.2.,257):Tanr adlarndan. akan=Eski Trkmen adlarndan. aman=eski trklerde tanr ile ilikisi olduu savnlan din adamy. SAL :Frau (A. D.,86): kadn Sal-at = baz Trkmen agzlarda kza salat olana doma denilir. Siil=Kz karde(Es. t. G.) SANGU :zhlen (A. D.,53): say saymak Sana, Sana-mak=saymak SANTAG :Ziffer,Nummer(F. D. 2.,235): say San, sana Sa, Say(Orh.) AR :von allem was gross,viel (F. D.- -2.,258): en byk, ok, ar-gara=simsiya /sifat derecelendirmede olan. (Grldii gibi ar trkmencede de ayni kullanlmaktadr.) SAR :binden (n. Ki. 2.,854) balamak, sarmak. Sar-amak=Sar-mak Saru=sarmak(D.L.T.) SAR :vertreiben, wegjagen(n. Ki. 2.,853),(A. D.,234): Sr-mek, Sr-gn /: srmek, srgn etmek. Sr-mek=srgn etmek(D.L.T.) SAR :rasieren(n. Ki. 2.,854): [sa]kesmek, silmek. Syr-mak=(sa, sakal) kesmek. E e-mek :Klte (A. D.,26),(F. D. 2.,261) souk/mek. stn ekilde

SI :freundlich sein (F. D. 2.,237): sayg gstermek, S:lamak=say gstermek. /,arkadalk etmek. Silik=din adam(D.L.T.) :eng (n. Ki.,108): sk/ dn (Os. Tu.,24): ince.

SIG

Sk=sk Sk=az(D.L.T.) SIG :beautiful,friendly (San. Cs.,106): gzel, saygl Syi=sevgi Sev[sw], sw(Turan t.1)=sevmek,sevgi SIG :niedrig (F.D.1.,135),(F.D.2.,241): ksa, alak.. Syka=suyun derin olmadk yeri. S (tr. t.) SIG :schlagen (F. D. 1.,135),(F. D. 2.,231): vurmak. S:k-drmak=ubuk`la dvmek. SI-IL, SIL :vernichten (F. D. 1.,135), (A. D.,5): yok etmek. Sl-mak=Silmek S(Orh.), Si(Es.t.G.)=dvmek, yenmek. IKA :Ton (F. D. 2.,259): kil, balk kga=Trkmencede bir eit kil SIPA,SUBA :Hirte( A. F. 30),(F. D. 2.,237) opan=oban SIR :ausreissen,entfernen (F.D.1.,135): yolmak, koparmak. S:r-mak=[sa,sakal]kesmek. Sl-mak=Silmek Tir-mek=dermek SIR, SIRU :lang (A. D.,62),(F. D. 1.,135): uzun S:r-dam=uzun, dik Syri, S:rk=bu szckler de uzunluu anlatyor. Sruk=direk(D.L:T.) GI-SIR=aa-uzun=srk aa (ayn kaynak). SIR, SUR :spinnen (F. D. 2.,251,256): eirmek Sara-mak, Sar- Saru(D.L.T.) ITA :to tie up, bind up(San.Cs.,119): dmlemek, balamak. it-mek=dlemek SU :Horn (A. D.,29) buynuz Ss-mek = boynuz-lamak.Trk dilinin geramerinde Ad`dan eylem yapma olayn: boynuz>boynuzlamak, kurun>kurun-lamak, dayak> dayaklamak ... nazara alndk`ta, ;su; ve ;ss-mek; szcklerin birbirine balants grlr. SUD(SU) :entfernen (F. D. 2.,249): uzaklatrmak Sr-mek, Srgn etmek SUD-SU :besprengen,versenken(in Wasser) (F. D. 2.,250): Suw-lamak, Suw sepmek. /: su serpmek, suya dalmak. SUG :Sumpf (A. D. 81): bataklk Suw, Suwug=sulu Sub=su(Orh.)

SUN, SUNNU :geben,bergeben(A.D.,38): vermek, geirmek. Sun-mak Sun-mak(D.L.T.) SUR :press,abgrenzen (n. Ki.3.,60), (F. D. 1.,136): Sr-mek, Srgn etmek. /: sktrmak, snrn belirlemek. Sr-mek(D.L.T.) SUR :kriechen(F. D. 2.,252): srnmek Syr-enmek=Sr-nmek SUTUK :Rohrart (A. D.,67): kam eidi Tydk=Kamtan yaplm flt Ddk (Tr. t.) SU-UB Spr-mek :reinigen (F. D. 2.,248): temizlemek

T
TAG :niederwerfen(F. D. 2.,153): atmak, yere koymak. Ta-lamak, Ta-lamak(D.L.T.)=atmak TAG :schmcken (F. D. 2.,154): sslemek. Dak-mak, Tak-mak(Tr. t.), Takm Tak-mak(D.L.T.) TAH :hinzufgen (Os. Tu.,24): artrmak, eklemek. Dak-mak=Tak-mak(Tr. t.) TAL, DAL :weit (n. Ki. 3.,81),(F. D. 2.,155):uzak. Dal, Da=uzak (;dal; szc de halk trklerinde uzakl anlatyor, rnein: Aa uzun boyum ksa - ;dal; pudak`ta narm kald.) TAP :verriegeln (F. D. 1.,126): kapn rtmek, Yap-mak=rtmek, kapatmak Tapbat-lamat=berkitmek, kapatmak TAR :scheiden,spalten (n. Ki. 3., 59): biribirinden Yar-mak, Dara-mak ayrmak, yarmak. Tara-mak (Tr. t.) TAR :abschneiden,trennen (n Ki.3.,59): kesmek, ayrmak, Dar-atmak / spalten (F. D. 2.,155):yarmak. Tar-mak=datmak(D.L.T.). TE(GA) :ganz nah heranbringen(n.Ki. 3.,210): sk yaklamak, De-mek, Dokun-mak(Tr.t.). / touch(Os. Tu.,24): el deirmek. Tg=demek(Orh.) TEGA :sich nhern (F. D. 2.,158): yaklamak De-mek, Dokun-mak, Toku-mak(Tr.t.).

TEMEN :Erdwall(A. D.,63),Fundament,Grundstein (A.F.,29): Temel(Tr.t.) /: temel, temelta. Tmn=dip(Tr. Y.) TEN :kalt sein oder werden (F. D. 2.,159): souk ve ya Do=Don, Buz / souk olmak. Do-mak To=don(D.L.T.) TEN :sich beruhigen(F. D. 2.,159): dinlenmek. D:n(almak),Din-lenmek(Tr. t.) Tn-mak=dinlenmek(D.L.T.) Ting=rahat(Kt.B.) TI :rest(San. Cs.,97): dinlenmek D:n almak=Din-lenmek(Tr. t.) Tin-mak=din-lenmek(D.L.T.) TI, TIN, TIL :lebender (H. U.,83-4), (A. D.,15), (F. D. 1.,126): diri. Diri, Tirik(aatay t.) Tin=dirilik(Es.t.G.),(Kt.B.) TIBIRA :metal(Os. Tu.,24) Demir, Temur(D.L.T.) TI-GI :Lied (S.N.Kramer Sumerische Lit. Texte aus Di:mek=demek, sylemek. NippurBerlin-1961,s.160): ark, arkTi/Di=demek(Turan t.1),(Orh.). -nn szleri. TU yel :Wind(F. D. 2.,160): ruzgar, Tveley=Kasrga

TU(D),TU :gebren(F. D. 1.,127),(F.D.2.,161): domak. Do-mak Toy(Orh.), Tug, Tuh(Es.t.G.)=domak TUG :Kleid(F. D. 1.,126),(F. D. 2.,161): giyisi. Don=cppe,st giyimGzellik ondur dokuzu dondur(Atasz). Ton(D.L.T.) Tu=Trkmen dilinde bayraa ;baydak; ve ;tu; denilir. TUKU :weave, weben (San. Cs.,101), (Os. Tu.,24): Doka-mak /: Dokumak,rmek. Toku-mak(Az. t.), Tok-mak(D.L.T.) TUKU, TUG(K) :verfolgen,jagen (Os. Tu.,24): takib etmek, Toku-mak(Tr.t.) /,avlamak/ergreifen (A. D.,88): tutmak. Toku=sava(D.L.T.) Dokun-mak(Tr.t.),Tut-mak TUN, DUN? :in der Erde graben, Schacht (F.D. 2.,152): yeri kazmak, Hin=l hayvanlarn yer kazp yapt yuva. /: maden, ukur. Tnek=ev

TUR Torba

:Hrde(A. D.,22): sepet

TUR :Hof,Stall (F. D. 2.,163): avlu, mal yata Twerek=evre, etraf, daire E TUR-A :Stall (F. D. 2.,163): mal yata y twerei=Ev evresi TU :sitzen (A. F., 27): oturmak D-mek=inmek D-lemek=Yola gidirken bir yerde inerek oturup dinlenmek. T, Tnk(Es.t.G.)=Yurt

U
U Ot :Pflanze (A. D.,53), Grass,Kraut (A. P.,141)

U :Schlaf (A. D.75), (F. D. 1.,113), (F. D. 2.,39) Uw-k Uy-mak, uy-ku(Tr. t.) U, UH On (10) :Zehn (A. F.,40)

U :Kampf (n. Ki. 2.,1065): sava Uru, Uru(D.L.T.)=sava, dv SUN, U-SUN :Kuh (A. F., 26): sr Suun=dere sr UD Od :strahlen,Licht,Sonne (A. D.,46), (n. Ki. 3.,210): /: alev, k, gne.

UD :Zeit(F.D.2.,s.44): zaman d=zaman(Orh.) d=zaman(Kt.B.) t-mek=zamann gemesi UDI, UDU :Schlaf(A. F.,30) Uwk=Uyku Hwdi (Trkmencede annelerin oclar uyutmak iin okuduklar Ui(Orh.), Udi(Es.t.G.) =uyku trk, ninni). UDUN :Ofen (A. D.,46), (n. Ki. 3.,210), Feuerofen, Od, Ocak Brennofen(F. D. 2.,45): Ocak, soba. Odun=yakmak iin kullanlan aa. UG :Festungsmauer(A. D.,38): kalenin duvar Uwk=Trkmen adrnn ahap iskeleti U(D.L.T.) UG :Leute,Volk (A. D.,52),(F. D. 2.,42): toplum, halk

Ok=halk(Orh.),Uk(D.L.T.) Uru=Soy UG,UGU,UHU :Gift (F. D. 2.,54), (A. D.,65): zehir Aw, Agu(D.L.T.) UKU :Schlaf (F. D. 2.,43): uyku Uwk, Udhu(D.L.T.) UL :to be high (San. Cs.,109): bymek Ul=Ulu, Ulug(D.L.T.) UL :Stern (F. D. 2.,46): yldz. Ulduz(Az. t.), yldz Yula=k(Kt.B.) UMU :Werk (Os. Tu.,25): i, i yeri Yumu = i, dev UR Uru=soy :Brger,mann (F. D. 1.,114): vatanda, adam / /Mensch (F. D. 2.,47) insan.

UR :Hund (F. D. 2.,47): kpek yr-mek=rmek r-mek(D.L.T.) UR, URRI :ernten (A. D.,91), (F. D. 2.,50): ekin bimek Or-mak=bimek URA :to see,look,examine (San. Cs.- ,110): bakmak, grmek, Ara-trmak(Tr. t.) /, imtihan. URTA Orta :nnerenraum,Weltraum (A. D.,82): orta boluu, dnya/- fezas.

URU, URI :Bruder (A. D.,56): karde Uru=soy, Urug(D.L.T.) URUD, URUDU :Copper(San. Cs.,102): bakr re=bakrn kalay ve inko yapt bileik. U I U Gu=ku :Werk (Os. Tu.,25): i :Vogel (A. P.,18): ku

U :Verstand,Klugheit (F.D.2.,s.53): akl, dnce. Hu=akl Us=dnce(Kt.B.) U :Lead,follow (San. Cs.,129): uydurmak,uymak Uy-mak, Uyu USU :Kraft (A. F.,19): g

Isn=g UU( on) Otuz :30 dreizig;(n. Ki. 3.,29)

Z
ZAG Sa :rechtseite (A. D.,56), (F. D. 1.,132): sa yan

ZAG :Grenze (F. D. 2.,219): snr k, Ara k=snr ZAL, ZALAG :glanzen (n. Ki. 3.,29), (F. D. 2.,221): parlamak Salgm=serap Soluk=gzel(Kt.B.) ZIBIN :bn :nsekt (F. D. 2.,223): bcek, haare

Szlkde kullanlm kaynaklar

A. D. = Anton Deimel, Sumerische Grammatik mit bungs stcken und zwei Anhaengen- Liste der gebraeuchlischsten Keilschriftzeischen mit ihren Urbilden und den Hauptbedeutungen, Roma, 1939 A. P. = Arno Poebel, ;Grundzuege Der Sumerischen Grammatik, Rostok, 1923 n. Ki. 3. = nim Kiengi-3, B. Huebner und A. Reizammer, Marktredwitz, 1987 n. Ki.2-1=nim Kiengi-2-1, B. Huebner und A. Reizammer, Markredwitz, 198 n. Ki. 2-2= n. Ki. 2-2, B. Hbner und A. Reizammer, Markredwitz,198 F. D. 1 = Friedrich Delitzsch, Sumerische Sprachlehre, Leipzig,1914 F. D. 2 = Friedrich Delitzsch, Sumerische Glossar, Leipzig,1914 A. F. = Adam Falkenstein, Das Sumerische, Leiden,1959 N. P. = N. Poppe, 1-Bemerkungen zu G. J. Ramstedt,s Einfuerung in die Altaische Sprachwissenschaft, 2- Ein Alteskulturwort in den Altaischen Sprachen; Helisinki, 1953 F. H. = Fritz Hommel, Ethnologie und Geographie Des Altenorients, Muenchen,1925 Z. A. = Zeichenliste Der Archaischen texte aus Uruk, M. W.Green und J. Nissen, Berlin,1987 Os. Tu. = Osman Nedim Tuna, Sumer ve Trk Dillerinin Tarihi ilgisi ile Trk dilinin ya Meselesi; Ankara,1990 San. Cs. = Sandor Cske, The Sumerien and Ural-Altaik elements in the Old Slavic Language, Muenchen, 1979 H. V. = Hermann Vamdery, Ethimologisches Wrterbuch der Turko-Tatarischen Sprachen, Leipzig-1878

I. G. = Imanuel Geiss, Epochen und Strukturen: Grandzge einer Universalgeschichte fr die Oberstufe, Frankfurt am Mai 1994 M. . .= Muazzez lmiye , Kuran, ncil ve Tevratn Sumerdeki Kkleri, stanbul 1996 D.L.T.=Kagarl Mahmut, Divan Lugat-it-Trk; -4- Dizin, Endeks, Ankara-1991 Kt.B.=W. Radloff, Kudatku Bilik des Jusef Chass-Hadschib Aus Balasagun, St. Petersburg-1910 (Szlk blmi) Karlatrmal Trk Leheleri Szlg, Ankara-1991 M. Y. Hamzaef, G. Ataef, G. Ailova, V. Mesgudof, A. Mesetgeldief, Trkmen Dilinin Szl, Akabat, 1962 S. Arazkulef, S. Atanyazof, P. Berdief, F. Sapanova, Trkmen Dilinin Diyalektolojik Szl, Akabat, 1977 Turan t.=Turan trkcesi yani isadan ncesi bin yldan itibaren tarih sahnesinde tannm ;Sak-Iskit; kabile birlii ve bu kabilelere aid Part(Ekani) devletini kuran ;Part, Parn; trklerin dillerinden kalm szckler: Turan t.1=prf. Dr. Muhammedtagi Zehtabi(Kiri) Iran trklerinin eski Tarihi,2.cild Tebriz2000yl, S.356-64(Part trkesinin text ve szl). Turan t.2=Jeorge Rawlinson The Sixth Great Oriental Monarchy London-1873, s.23. Turan t.3=A. Vambery Geschichte Bucharas oder Transoxanien Stuttgart-1872, s. 11. Turan t.4,5=A. Vambery Das Turkenvolks Osnabrck-1970, s.11, s.25. Trk. y= K. Grnbech Trkenin Yaps Ankara-1995

SONU
almamz boyunca iaret ettiimiz gibi sumerologlarn hemen hemen hepsi Sumer diline temeli Ural-Altay dillerinden oluan bitiimli Agglutinativ (iltisak) dil grubunda yer veriyorlar. Onlardan birka Sumer dilini Ural-Altay dilleri veya Trk dili ile dorudan doruya akraba sayarak , hatta ona Proto-Trk dili diyerek adlandrmaktadr. Ancak buna karlk, bu dilin gnmzdeki dillerin hibiri ile akrabaln ispat etmenin mmkn olmadn dnenler de var. Ama biz bu son grupdaki bilim adamlarnn Sumer dilini ndo-German ve Sam dillerin dnda, hangi dillerle karlatrdktan sonra byle sonu kardklarn bilmiyoruz. Belki de onlarn bu dili Trk dilinin eitli leheleri, zellikle szck hazinesi ok zengin olan Trkmen dili ile karlatrma imkn olmamtr. Biz bu balang tecrbemizde bile, eer Sumer dilinin imdiki ayakta olan dillerin birisi ile akrabaln ispat mmkn olursa, gl ihtimalle o dil Trkmen dili olacaktr inancna vardk. nk hem dil yaknlnda hem de uygarln dier ynlerinde de ikna edici gerekler bulunmaktadr. Meselenin dier bir nemli yn ise, tarihiler ve sumerologlarn ounluunun Sumerlilerin Orta Asyadan (Trkistandan) Mezopotamyaya gp gelmi olmasnn altn izmeleridir. Biz bu konuda nl uzmanlarn eserlerinden yeteri kadar rnekler getirmitik. Ancak konunun nemli olduu iin, szlerimizin sonunda da gene birka rnek eklemeyi yerinde bulduk. Dnya Sanatnn Byk Tarihi adl eserin Sumerlilerle ilgili blmnde yle satrlar gryoruz: Tahminen M.. 3000li yllarda Gney Mezoptamyada Sumerlilerin hkm srmesi balyor. Onlar Hazar Denizinin tesindeki ukur yerlerden (llerden) gelme ihtimali gl olan Asyal halktr. Sumerliler oradan kendileri ile yksek dzeyde gelimi tarm teknolojisini getirmilerdir.[231] Arkeoloji biliminin en yeni kazlarn ieren kitaplardan olan bir dier eserde de yle fikirler ortaya konuyor: Bu nereden geldii sorunu ise zerinde ok tartma cereyan eden, ancak henz

kendi zmn bulamam bir sorundur. Baz aratrclar onlarn asln Kafkasyadan, dier bir grup ise Hazar denizinin etrafndan veya Hintden sayyorlar. Ancak bu konuda denmesi mmkn olan ey, onlarn M.. 4500 yllarnda Mezopotamyada yaayan Sam kavimlerden olmaddr.[232] Arkeologlarn bu son szlerini esas alrsak, Sumerlilerin ana yurdu Trkmenistan olmaldr diye dnyoruz. nki nihayet Trkistandan, Kafkasyadan ve Hintden sz geiyor. Hindistan konusunda geen blmlerde de iaret ettiimiz gibi eski Hint medeniyetinin kurucular M.. 4000 yldan itibaren bu gnk Trkmenistann snrlarndan oraya g eden Dravidiler olmutur. Onlarn dilleri Turan dil grubuna dahildir. Aryanlar ise daha son dnemlerde Hindistana girerek Dravidileri gneye doru srmlerdir. Yani, eer Sumerliler Hindistandan Mezopotamyaya varm olsalar da bunlar Dravidiler olmaldr. Kafkasya ve Azerbaycana gelince, bu lkeler tarihilerin aklamasna gre Orta Asyadan (Trkistandan) akn akn g ederek dou Avrupaya, Anadoluya, Mezopotamyaya doru giden insan toplumlarnn, zellikle Trk dilli kavimlerin gedii hem de birbirleri ile kaynaarak yeni yeni kavimleri meydana getirdii blge olmutur. Biz ne srdmz fikirlerimizin bir trl bilimsel kant hkmnde, pek ok ciltden oluan Dnya Uygarlk Tarihi ni yazan ok nl arkeolog ve tarihi Will Durantn bizim konumuzla ilgili dnceleri ile szlerimizi noktalyoruz. Bu bilim adam bu byk eserinin birinci cildinin: Uygarlk Beikleri: Orta -Asya Anau (nev), akl artan yollar balkl blmnde yle yazyor: almamzn bu blmn uyarlk nereden balyor? diyen, zlmedik mesele ve cevabn bulmadk soruya zelletirmeyi uygun bulduk. Biz jeologlar tarihten nceki uzak gemiin dumanna girmeye altmz zaman, gnmzdeki Orta Asyann kurak llerinde eski alarda ho ve ili (nemli) hava artlar olmu olduunu sanyoruz ve bu blgelerde hem gllerin hem de bol sulu rmaklarn bulunmu olduunu gryoruz. Buzlarn en son kez ekildii jeolojik dnemde o blgelerde kuraklk oluyor ve yamur suyu ise buralarda oluup gelien kylerin ve kentlerin saklanp kalabilmesi iin yetmemitir. Buna gre de bu blgedeki insanlar kendi yurtlarn su arayarak terk etmeye mecbur olup dnyann drt yanna dalyorlar Bakteriya gibi yar gvdesi kumda gmlp kalm kentlerde ok kalabalk bir nfusun yaam olduunu gryoruz. Hatta 1868 ylnda Bat Trkistann 80.000 nfusu hareket edip gelmekte olan lleme derdinden korkarak yurtlarn terk etmeye mecbur oluyorlar. 1907 ylnda Pumpelli Anauda (Gney Trkistanda) M.. 9000 ylna ait olan uygarln kalnts saylan ta aletleri ve baka eyleri kazp kardlar. Biz burada arpa, buday, dar gibi tahllarn ekilip yetitirilidiini, bakr gibi madenlerin kullanldn, hayvanlarn evcilletirilip yetitirildiini ve seramikten yaplm ss eyalarnn kullanlm olduunu gryoruz. Biz bu dnceden hareket etmekle, kendi mehlmze ait yle bir fikri ne sryoruz: Yamursuz gn yklenmesine ve kurakla maruz kalan l toprann basksna dayanamayan nfus, yana dalarak, yarattklar uygarl da kendileri ile gtrdler. Onlar, douya doru in, Manurya ve Kuzey Amerikaya kadar, gneye doru Hindistana batya ynelik de Elm, Sumer, Msr hatta talya ve spanyaya kadar varyorlar. Susada (bugnk gney-bat randa yerleen u da B.G.) eski Elmdan kalm ok eski uygarln kalntlar Anau (nev) uygarl ile o kadar benzerdir ki, insanda uygarln balang dneminde, tahminen M.. 4000 yllarda Susa ile Anau (nev, Anav) arasnda kltrel ilikiler saklanm olmasn savunmaya temel salyor. Bunun gibi benzerliklerin ve yakn akrabaln, hem Anau ile Mezopotamya hem de eski Msr sanat ve el ilerinde de bulunmas, bu lkelerin arasnda da tarihten nceki dnemlerde ilikilerin var olmasn hatrlatyor.[233] Aratrmac sznn devamnda Sumerlerin de ya Orta Asyadan ya Hindistandan veya Kafkasyadan gelme ihtimalini ne srerek, Sumer dili ile Mool dilinin arasnda var olan benzerliin de altn izerek, kendisinin bu konulardaki nihai fikrini Yakn-Dounun bat uygarlna katt katklar konu bal altnda yle aklyor: Yazya gemi tarihin en azndan 6 bin yl ya vardr. Bizim elimizdeki bilgilere gre bu srecin tam yarsnda insanlk hareketinin merkez noktas Yakn-Dou olmutur. Yakn-Dou diyerek belirsiz adresten biz, btn Dou Asyayay gz nnde bulunduruyoruz. Bu ise Rusya ve Karadenizin gneyini, Hindistan ve Afganistann batsn, daha geniletirsek, Yakn-Dou ile ilikide olan Msr da kapsayan bir geniliktir.

Bu belirsiz tasvir edilen genilikte yaayan fevkalde alkan ve yaratc kavimlerin oluturduu eitli uygarlklarn birbirine etkisi ve katlmas sonucu tarmclk ve ticaret ilikileri, at beslemek ve araba retmek, para kullanmak ve kredi sistemini yola koymak, dokumaclk ve el ileri, hkmet ve kanun, matematik ve tp, bilimsel esasta yer sulama sistemi, geometri ve astronomi, takvim, saat ve me hesab (on iki hayvanl takvim sistemi), yaz ve alfabe, kt ve mrekkep, ktphane ve okul yerleri, edebiyat ve saz sanat, ressamlk ve mimarlk, tek tanrya inan ve tek elilik, eitli ss eyalar ve gzellii korumak, yurt gelirlerini hesaplamak ve vergi sistemini dzenlemek vb. meydana gelmitir. Hem Amerikann hem de Avrupann bugnki kltr Kirit adas, Yunan ve Rum aracl ile, doudan bu uygarlktan alnarak meydan gelmitir. Aryanlarn kendileri uygarln yaratcs olmayp, belki onu Babil ve Msrdan almlardr. rnein, Yunanllar kendilerinden 3 bin yl nce douda yaratlan ilim ve sanat, savata yamalanan ganimet veya pazarlkta kazanlm para gibi elde etmiler. Bunun sonucunda onlar, kendilerinin yaratma yeteneinden fazla olan bir kltr dardan alarak sahip olmulardr. Eer biz de kendi kltrmzn gerek kurucularna sayg gstermek istersek, o zaman Orta Asyaya kranlar sunmalyz.[234] Begmrat Gerey Berlin / 19 Mayis 2003

KAYNAKA
-Ahmat, Bekmrad. 1987. Andalip hem Oguznameilk dbi.Agabad. -Ahmat, Bekmrat. 1988. Groln Izlar. Akabat. -Akpnar, Turgut. 1983. Trk Tarihinde slmiyet. stanbul. -Anl, een. 1976. Trk Devletleri. Ankara. -Antonova Y. V. 1984. Oerki Kulturi Drevnih ZemledelssivPredney i Sredney Azii. Moskova -Arazkulef, S. et all. 1977. Trkmen Dilinin Diyalektolojik Szl. Akabat. -Atanyaz, Solana. 1994. ecere. Akabat. -Balkan, Kemal. 1997 Eski nasyada Kut (ve ya Gut) halknn dili ile Trke Arasnda Benzerlik Erdem dergisi, cilt 6, say 16. stanbul. -Becker, Friedrich. 1980. Geschichte der Astronomie. Zrich. -Berlitz, Charls. 1982. Die Wunderbare Welt der Sprache. WienHamburg. -Bilgi, Emin . 1980. Smerler maddesi, Trk Ansiklopedisi, cilt: 30, s. 115-119. Ankara -Caferolu, Ahmet. 1984. Trk Dili Tarihi. stanbul. -Candan, Ergun. 2002. Trklerin Kltr Kkenleri. Istanbul. -Cske, Sandor. 1979. The Smerien and Ural-Altaik elements in the Old Slavic Language. Mnchen. -, Muazzez lmiye. 1995. Kuran, ncil ve Tevratn Smerdeki Kkleri. stanbul. -g, Muazzez Ilmiye. 1996. Sumerli Ludingirra. Istanbul -g, M. I. 1997. Ibrahim peygamber, Istanbul -Deimel, Anton. 1939. Smerische Grammatik mit bungsstcken und zwei Anhngen-Liste der gebruchlischsten Keilschriftzeichen mit ihren Urbilden und den Hauptbedeutungen. Roma. -Delitzsch, Friedrich. 1914a. Kleine Smerische Sprachlehre. Leipzig. -Delitzsch, Friedrich. 1914b. Smerische Glossar. Leipzig. -Diyakonof, V. & V. Kuvalof. 1969. Tarih-i Cihan-i Bastan. Tahran. -D.L.T. 1992 = Kagarl Mahmut. 1992. Divan Lugat-it-Trk, I-IV, (eviren: Besim Atalay). Ankara.

-Durant, Will. 1985. Kulturgeschichte der Menschheit, B.1. Kln. -Delitzsch, Friedrich. 1914a. Kleine Smerische Sprachlehre fr Nichtassyriologen, Leipzig.

-Delitzsch, Friedrich. 1914b.Smerische Glossar, Leipzig.

-Falkenstein, Adam. 1959. Das Smerische. Leiden. -Farrohi, Bacelan. Aferinee Cehan dr Asatir (Smer). Tehran. -Faster, Richard. 1980. Sprache der Eiszeit. Mchen. -Fischl, Johann. 1964. Geschichte der Philosophie. Graz, Wien, Kln. -Furugi, Mohammed Ali. 1965. Seyre Hekmet der Urupa. Tehran1965. -Gabain, Annamarie, von. 1985. Eski Trkenin Grameri (ev: Mehmet Akaln). Ankara. -Geiss, Imanuel. 1994. Epochen und Strukturen. Grundzge einer Universalgeschichte fr die Oberstufe. Frankfurt am Main. -Green, M. W. & J. Nissen. 1987. Zeichenliste der Archaischen Texte aus Uruk. Berlin. -Grnbech, Kaare. 1995. Trkenin Yaps, (eviren Mehmet Akaln). Ankara. -Gulla, Nazar. 1986. Gadmdan Galan Nushalar. Akabat. -Gulla, Nazar. 1994. Kki uur Trkmenim, Yalk Jurnal, say: 1. Akabat. -Grn, Kamuran. 1981. Trkler ve Trk Devletleri. Ankara. -Hamzaef, M. Y. et all. 1962. Trkmen Dilinin Szl. Akabat. -Hans Joachim Strig. 1987 Abenteuer Sprache. Berlin. -Hommel, Fritz. 1925. Ethnologie und Geographie Des Alten Orients. Mnchen. -Huk, Henri Samoil, 1991. Asatire Havermiyane, Tehran-entearete Rovengeran.(farsca metni) -Hbner, B. & Reizammer, A. 1987. nim Kiengi 2-1, Smerisch in Wort und Schrift, Marktredwitz, 1987 -Hbner, B. & Reizammer, A. 1987. nim Kiengi 2-2, Smerisch in Wort und Schrift, Marktredwitz, 1987 -Hbner, B. ve Reizammer, A., nim Kiengi 3, Sumerische in Wort und Schrift Marktredwitz, 1987. -Ifrah, Georg. 1991. Universalgeschichte der Zahlen, FrankfurtMain, New York. -International Bibles Students Association. 1979. Broklyn, New York, Good News-to make you Happy. -rece, skenderi. 1985. Dr Tarikiye Hezareha . Paris -Ismet Parmakszoglu ve Y. aglayan ;Genel Tarih; Ankara-1986 -Jaspar, Nissen. 1987. Welsches Pferd ist das? Stuttgart. -Jaspers, Karl. 1949. Vom Ursprung und Zeit der Geschichte. Mnchen. -Jonas, Doris & Jonas A. David. 1979. Das erste Wort. Hamburg. -Karalolu, Seyit Kemal. 1973. Trk Edebiyat Tarihi. stanbul. -Karl, Mller Verlag, Archeologie Die Abantuer und Entdeckungen, Salzburg-1990. -Karlatrmal Trk Leheleri Szl. 1991. Ankara. -Kse, Mti. 1990. Korkut Ata. Akabat. -Kramer, Samuel Noah. 1961. Smerische Literar Texte aus Nippur, Band I.Berlin., Band II. 1967 Berlin. -Kramer, Samuel Noah. 1971. Mesopotamien. Hamburg. -Kuraeva, Gurbancemal. 1994. Trkmen Heykeltaralk Sunatn

Kkleri, Trkmen Medeniyeti Jurnal, say: 2. Akabat. -Mahtmgul Divan. 1907. Takent. -Mmmedof, Muhammet. 1993. Trkmenistan Gadm Arhitekturas, Trkmen Medeniyeti Jurnal, say: 1. Akabat. -Margueron, Jean-Claude. 1989. Die Grossen Kulturen der Welt. Mnchen. -Masson V. M. 1981. Altintepe, Leningrad -Masson V. M. 1987. Das Land der tausend Stdte. Mnchen -Mateveev, K. & Sazanova, A. 1986. Zemlya Drevnego Dvureie. Moskova. -Meyers Enzyklopdische Lexikon. 1975. Manheim. -Morteza Ravendi.Trihe Ectemaiye Iran, birinci cilt, Tahran-1978 -Mohmmdcevade Mkur. 1985. Iran dr hde bastan, Tahran. -Moskati, Sabatino. 1979. Wie erkenne ich Mesopotamische Kunst. Stuttgart und Zrich. -Nevruz 1995 = Trk Kltrnde Nevruz Uluslararas Sempozyumu Bidirisi, 1995. Ankara. -Nissen, Hans J., 1990. Grundzge einer Geschichte der Frhzeit des Vorderen Orient. Darmstadt. -Oberhuber, Karl. 1972. Die Kultur des Altesorient. Frankfurt am Main. -dek dekof , 1990. Sumer hakda kelam agz. Yalk jurnal say 12. Agabad -Parrot, Andre. 1960. Sumer, Mnchen. -Pirniya, Hasan. 1983, Tarihe rani Bastan, Tehran-Donyaye Ketab. -Poebel, Arno. 1923. Grundzge der Smerischen Grammatik. Rostok. -Poppe, Nikoleos. 1953. Ein altes Kulturwort in den Altaischen Sprachen. Helsinki. -Poppe, Nikoleos. 1990. Bermerkungen zu G. J. Ramsteds Einfhrung in die Altaische Sprachwissenchaft. Helsinki. -Pbel, Arno. 1923. Grunzge der Smerischen Grammatik. Rostok. -Radloff, Wilhelm Radloff. 1910. Kudatku Bilik des Jusef ChassHadschib Aus Balasagun. St. Petersburg. -Radloff, Wilhelm. ORHUN Moolistan Tarihi Eserleri Ankara1995 -Ravendi, Murteza. 1963. Tarihe ictimaiye Iran, Tahran -Rawlinson, Jerge. 1873. The Sixth Great Oriental Monarchy. London. -Sariyanidi, Viktor, 1994. Gadm Garagumu Beyik Medeniyeti, Trkmen Medeniyeti Jurnal, say: 1. Akabat. -Schmkel, Hartmut. 1961. Kulturgeschichte des Altenorient. Stuttgart. -Sencer, Muzaffer. 1974. Dinin Trk Toplumuna Etkileri. stanbul. -Soden & Landsberger 1965 = Soden Wolfram Von & Landsberger, B. 1965. Die Eigenbegrifflichkeit der Babaylonischer Wissenchaft. Darmstadt. -Soden, Wolfram Von. 1985. Einfhrung in die Altorientalistik. Darmstadt. -Stein, Verner.1998 Der Neue Kultur Fahrplan. Berlin. -Strig, Hans Joachim 1987 Abenteuer Sprache. Berlin. -Smer, Faruk. 1999(5.yayn) Ouzlar(Trkmenler) . -Tekin, Talat. Orhun Yaztlar 2003 Istanbul -Tekin, Talat. 1993. Trke-Japonca -The Holy Bible in ran, reproduced by...., 1983-3

-Thomsen, Wilhem. 1993. Orhon ve Yenisey Yaztlarnn zm. (eviren: Vedat Kken). Ankara. -Tuna, Osman Nedim. 1990. Smer ve Trk Dillerinin Tarihi lgisi ile Trk Dilinin Ya Meselesi. Ankara. -Trk Ansiklopedisi. 1980. 30. Ankara. -Trkler. 1. cilt 2002. Ankara. -Trkmen Dilini Gsaa Dialektologik Szligi. 1977. Akabat. -Trkmen Dilini Szligi, Akabat-1962. -Trkmen Edebiyatnn Tarihi. 1975. Akabat. -Trkmenistan SSSR-ni Tarihi. 1959. Akabat. -Trkmen-Sovet Ensiklopediyas. 1978. Akabat. -Uhlig, Helmut. 1976. Die Smerer, Volk am Anfang der Geschichte. Mnchen. -Uraz, Murat. 1994. Trk Mitolojisi. stanbul. -Vambery, Hermann. 1870. Das Turkenvolks. Osnabrck. -Vambery, Hermann. 1872. Geschichte Bucharas oder Transoxanien. Stuttgart. -Vambery, Hermann. 1878. Ethimologisches Wrterbuch der TurkoTatarischen Sprachen. Leipzig. -Veliev, Kamil. 1988. Elin Yadda Dilin Yadda. Bak. -Weirich, Rudolf & Brk, Gerhard. 1972. Grndzge der Geschichte, Belin-Mnchen. -Werner, Gorbaracht. 1983. Kennen Sie Pferde. Hamburg. -Zakar, Andereyas. 1971. Current Antropologie, A World Journal of the Sceinces of Man, February-1971. -Zehtabi 2000 = Muhammedtagi Zehtabi (Kiri). 2000. ran Trklerinin Eski Tarihi, I-II. Tebriz. -Zeri, Mustafa. 1991. Yusuf ve Zoleyha. Bak.

[1] [2]

Frugi, Muhammedali. Seyre Hikmet der Urupa1.cild 1965 Tahran, s. 106-108 Trkler s. 480-483. 2002. Ankara [3] Trkler. 2002, s. 480-483 [4] Deimel, Anton. 1939. Sumerische Grammatik mit bungen und zwei Anhnger Liste der gebrauchlischsten Keilschriftzeichen mit Urbilden und den Hauptbedeu-tungen. S. 1, Roma [5] Kramer, Samuel Noah. Mesopotamien. S. 8-14. 1971, Hamburg [6] Falkenstein, Adam. Das Sumerische, s. 11-14. 1959, Leiden
[7]

Parlar (Partlar, Yunanca Parfian) imdiki Trkmenlerin bir boyu. Trkmenistann eitli yrelerinde bilhassa Partlarn bakenti olan Nusayin evresinde yaamaktadrlar.

[8] [9]

Trkmen-Sovyet Ansiklopedisi, 8. cilt, s. 41. 1978, Akabat Turgay Tfekioglu. ORKUN DERGISI, Agustus 2004

Rusliyakof, Trkmen Halknn Gelip k, Akabad, 1956, Bu kitap Begmrad Gerey tarafndan Farsaya evrilmitir: Peydaye-e Halg-e Torkmen.
[11] [12]

[10]

Gulla, Nazar. Kki uur Trkmenim. Yalk Jurnal, s. 16. 1994, Akabat een, Anil. Trk Devletleri, s. 10. 1976, Ankara [13] Ismet Parmakszoglu ve Yaar aglayan. Genel Tarih, s. 296-7. 1986, Ankara [14] Trkler s. 483. 2002, Ankara [15] Trk Ansiklopedisi, cild.30, s. 115-119. 1980, Ankara [16] Trkmen-Soviyet Ansiklopedisi, 8.cilt 1978, s.108 [17] Hasan Pirniya. Tarihe Irane bastan. 1983, Tahran. s. 113-114 [18] Grn, Kamuran. Trkler ve Trk devletleri. 1981, Ankara s. 31-35 [19] Nissen, Hans J. Grundzge einer Geschichte der Frhzeit des Vorderen Orient. 1990, Darmstadt. S. 71-75 [20] Mekur, Mohammadjvad. Iran der Ahde bastan. 1985, Tahran. s. 115 [21] Oberhuber, Karl. Die Kultur des Altesorient. 1972. Frankfurt M., S. 43-44
[22]

Nuh Tufannn Smer kltr balamnda ele alnd aadaki almalar da dikkate deerdir. Muazzez lmiye , Kuran, ncil ve Tevratn Smerdeki Kkeni, Kaynak yaynlar, 2. bask, 1996, stanbul.

[23] [24]

Delitzsch, Friedrich. Sumerische Sprachlehre, 1914 Leipzig, s. 206 Poppe, N. Bemerkungen zu G. J. Ramsteds Einfhrung ... 1990 Helisinki, s. 11

[25] [26]

. dekof. Sumer hakda kelam agz. Yalk jurnal 1990 say 12 Akabat Gulla, Nazar. Kk uur Trkmenim. Yalk jurnal 1994 say 1, Akabat. [27] Soden Wolfram von & Landsberger, B. Die Eigenbegrifflichkeit der Babylonischer Wissenschaft. 1965 Darmstadt, s. 18 [28] Strig, Hans Joachim. Abenteuer Sprache. 1987 Berlin, s. 297-8 [29] Stein, Verner. Der Neue Kultur Fahrplan ,1998 Berlin, s. 20 [30] Uhlig, Helmut. Die Sumerer-Volk am Anfang der Geschichte. 1976 Mnchen, s. 88-94 [31] Uhlig, Helmut, a.g.e., s. 88-94 [32] Falkenstein, Adam. Das Sumerische. Leiden 1959, s. 14 [33] Falkenstein, a.g.e., s. 15
[34]

Trksoy jurnal, Say 8, Ocak 2003, s. 15-16.

[35] [36]

Tekin, Talat. Orhon Yaztlar... 2003 Istanbul, s. 105 Delitzsch, Friedrich. Sumerische Glossar, 1914 Leipzig, s. 236 [37] Delitzsch, Friedrich. Sumerische Glossar, 1914 Leipzig, s. 172 [38] Deimel, Anton. 1939. Sumerische Grammatik mit bungen ... ,s. 57 [39] Delitzsch, Friedrich, a.g.e., s. 3 [40] Delitzsch, Friedrich, a.g.e., s. 10 [41] Kramer, Samuel Noah. Mesopotamien. 1971 Hamburg, s. 11 [42] Sarianidi, Viktor. Trkmen Medeniyeti jurnal 1994 say 1. s. 32 [43] Deimel, Anton. 1939 a.g.e., s. 180
[44]

[45]

Meyers Enzyklopdische Lexikon, Manheim, 1975, s. 608. Meyers Enzyklopdische Lexikon, Manheim, 1975, s. 614.

[46] [47]
[48]

Sencer, Muzaffer. Dinin trk Toplumuna Etkileri. 1974, Istanbul., s.43-58 Sancer, Muzaffer, a.g.e., s. 57-58

Bu konu ile ilgili olarak bkz. Muazzez lmiye , Kuran, ncil ve Tevratn Smerdeki Kkeni, Kaynak yay. 2. bask, 1996, stanbul. Ayn yazar, brahim Peygamber, Kaynak yay. 1. bask, 1997, stanbul.

[49] [50]

Kramer, Samuel Noah. Mesopotamien. 1971 Hamburg, s. 98 Soden, Wolfram Von. Einfhrung in die Altorientalistik. 1985 Darmstadt, s.166 [51] Kramer, Samuel Noah, a.g.e., s. 100-101 [52] Emin Bilgi, Smerler maddesi, Trk Ansiklopedisi, cilt: 30, s.122 [53] Kramer, Samuel Noah, a.g.e., s. 102-105 [54] Nevruz 1995: Trk Kltrnde Nevruz Uluslararas Sempozyumu Bildirisi. 1995 Ankara, s. 207-208 [55] Nevruz 1995: a.g.e., s. 149 [56] Trk Edebiyat Tarihi. 1973 Ankara, s. 23 [57] Hommel, Fritz. Ethnologie und Geographie Des Alten Orients. 1925 Mnchen, s. 21-22 [58] Soden, W. Von. Einfhrung in die Altorientalistik. 1985 Darmstadt, s. 189-190 [59] Kramer, Samuel Noah, a.g.e., s. 42 [60] Candan, Ergun. Trklerin Kltr Kkenleri, 2002 Istanbul, s. 24 [61] Sancer, Muzaffer, 1974, a.g.e., s. 31-33 [62] Sancer, Muzaffer, 1974, a.g.e., s. 53-54 [63] Geiss, Imanuel. Epochen und Strukturen, Grundzge einer Universalgeschichte fr die Oberstufe. Frankfurt am Main 1994, s. 16 [64] Uraz, Murat. Trk Mitolojisi. 1994 Istanbul, s. 15-16 [65] Kramer, Samuel Noah, a.g.e., s. 114-115 [66] Farrohi, Bacelan. Aferinee Cehan dr satir (Sumer). Tahran, s. 145 [67] Uhlig, Helmut, a.g.e., s. 21-22 [68] Uhlig, Helmut, a.g.e., s. 30-31 [69] Karaliolu, Seyit Kemal. Trk Edebiyat Tarihi. 1973 Istanbul, s. 47-48 [70] Veliev, Kamil. Elin Yadda Dilin Yadda. Bak 1988, s. 16 [71] Ravendi, Murteza. Tarihe ictimaiye Iran. 1963 Tahran, s. 168 [72] Uhlig, Helmut, a.g.e., s. 17 [73] Veliev, Kamil. a.g.e., s. 15 [74] Uraz, Murat. a.g.e., s. 140-141 [75] Kramer, Samuel Noah. Mesopotamien. 1971 Hamburg, s. 106-107 [76] Uraz, Murat. a.g.e., s. 133-139 [77] Diyakonof, V. & V. Kuvalof. Tarihe Cehane Bastan. 1969 Tahran, s. 156 [78] Sencer, Muzaffer. 1974 a.g.e., s. 156 [79] Durant, Will. Kulturgeschichte der Menschheit. 1985 Kln, s. 109-116 [80] Nevruz.1995 a.g.e., s. 31 [81] Kramer, Samuel Noah, a.g.e., s. 113 [82] g, Muazzez Ilmiye. Sumerli Ludingirra. 1996 Istanbul, s. 19-24

[83] [84]

Nevruz 1995. a.g.e., s.131 Sencer, Muzaffer. 1974 a.g.e., s. 53 [85] Veliyev, Kamil. 1988. a.g.e., s. 59
[86] [87] [88] [89]

Karalolu, Seyit Kemal. 1973 a.g.e., s. 63-65

Veliyev, Kamil. 1988. a.g.e., s. 44-45

Nevruz 1995. a.g.e., 168-171 Delitzsch, F. Sumerische Glossar. 1914 Leipzig, s. 12-13 [90] Talat Tekin. Orhun Yaztlar, 2003 Istanbul, s. 111 [91] Delitzsch, F., a.g.e., s. 36-37 [92] Talat Tekin. Orhun Yaztlar, 2003 Istanbul, s. 97 [93] Mahtmgul Divan. 1907 Takent, s. 52 [94] Delitzsch, F. Sumerische Glossar. 1914 Leipzig, s.34-35 [95] Parrot, Andre. Sumer 1960 Mnchen, s.64-65 [96] Deimel, Anton. 1939 a.g.e., s. 83 ve , M. I. Ibrahim Peygamber1997, s.90 [97] Delitzsch, F. Sumerische Glossar. , s. 34-35 ve Deimel, Anton. a.g.e., s. 24 [98] Uhlig, Helmut, 1976 a.g.e., s. 29 [99] Uraz, Murat 1994, a.g.e., s. 53 [100] Veliyev, Kamil.1988, a.g.e., s. 22 [101] , M. I. Kuran, Incil ve Tevratn Sumerdeki Kkleri.1995 Istanbul, s.18 [102] Karaloglu, Seyit Kemal. Trk Edebiyat Tarihi. 1973 Istanbul, s. 26 [103] Kramer, S. N. Mesopotamien 1971 Hamburg, s. 42-43 [104] Kramer, S. N. Sumerische Literar Texte aus Nippur 1961, s. 11 [105] Uraz, Murat 1994, a.g.e., s. 306-310 [106] Uraz, Murat 1994, a.g.e., s. 310 [107] Karaloglu, Seyit Kemal. 1973 a.g.e., s. 25-26 [108] Kse, Mti. Korkut Ata 1990 Akabat, s. 26-40 [109] Veliev, Kamil. 1988, a.g.e., s. 39 [110] Ahmet Bekmrat. Grogln izleri 1988 Akabat [111] Weirich, R. & Brk, Gerhard. Grundzge der Geschichte 1972 Berlin, s.1 [112] Uraz, Murat. a.g.e., s. 310-311 [113] Kramer, S. N. 1961, a.g.e., s. 13-14).
[114] [115]

Karaliolu, Seyit Kemal 1973, a.g.e., s. 15 Kramer, S. N. 1971, a.g.e., s. 141 [116] Kramer, S. N. 1961, a.g.e., s.13- 14 [117] Kramer, S. N. 1961, a.g.e., s.12- 14 [118] Kramer, S. N. 1971, a.g.e., s. 177 [119] Ifrah, Georg. Universalgeschichte der Zahlen 1991, s. 74 [120] Becker, Friedrich. Geschichte der Astronomie 1980 Zrich, s. 14-17 [121] Ahmet Bekmrat. Andalib hem Oguznamalk dbi 1987 Akabat, s. 54-82 [122] Sarianidi, Viktor. Trkmen Medeniyeti jurnal 1. say 1994 Akabat, s. 32 [123] Oberhuber, Karl. Die Kultur des Altenorient 1972 Frankfurt a.M., s. 319 [124] Trkmenistan SSSR-ni Trh, 1. cild 1959 Akabat, s. 38 [125] Kramer, S. N. 1971 a.g.e., s. 142 [126] Kramer, S. N. 1971 a.g.e., s. 153 [127] Schmkel, Hartmut. Kulturgeschichte des Altenorient. 1961 Stuttgart, s.235-7 [128] Schmkel,H. a.g.e., s. 244-246 [129] Moskati, Sabatino. Wie erkenne ich Mesopotamische Kunsz. 1979 Stuttgart, s. 8 -10 [130] Margueron, Jean-Claude. Die Grossen Kultur der Welt 1989 Mnchen, s.148 [131] Margueron, Jean-Claude. a.g.e., s. 190 [132] Mmmedof, Mmmed. Trkmen Medeniyeti jurnal 1993/1 Akabat, s.12-15 [133] Sarianidi, Viktor. Trkmen Medeniyeti jurnal 1994/1 Akabat, s. 31 [134] Kurayeva, Gurbancemal.Trkmen Medeniyeti jurnal 1994/2 Akabat, s.14-16 [135] Masson V. M. Altndepe 1981 Leningrad, s.110 [136] Antonova Y. V. Oerki Kulturi drevnih Zemledelssiv Predney i Sredney Azii 1984 Moskova, s.124 [137] Masson, V. M. Das Land der Tausend Stdte 1987 Mnchen, s. 22-28 [138] Masson, V. M. 1987 a.g.e., s. 37-38 [139] Masson, V. M. 1987 a.g.e., s. 38-40 [140] Masson, V. M. 1987 a.g.e., s. 41-43 [141] Mateveev, K. & Sazonov, A. Zemlya Drevnego Dvureie1986 Moskva, s.38

[142] [143]

Sarianidi, Viktor. Trkmen Medeniyeti jurnal1994/1 Akabat, s. 31-33 Hommel, Fritz. Ethnologie und Geographie des Alten Orient 1925 Mnchen, s.22-24 [144] Doris, Jonas & Jonas A. David. Das erste Welt 1979 Hamburg,s. 34 [145] Berlitz, Charls. Die Wunderbare Welt der Sprache 1982 Wien, s.19-22 [146] Faster, Richard. Sprache der Eiszeit 1980 Mnchen, s. 14-15 [147] Faster , Richard.1980 a.g.e., s. 48-49 [148] Faster , Richard.1980 a.g.e., s. 16 [149] Faster , Richard.1980 a.g.e., s. 18-19 [150] Strig, Hans Juachim. Abenteuer Sprache 1987 Berlin, s. 261-262 [151] Pirniya, Hasan. Tarihe Irane Bastan 1969 Tahran, s. 10-11 [152] Strig, Hans Juachim. Abenteuer Sprache 1987 a.g.e., s. 333 [153] Hommel, Fritz. Ethnologie und Geographie des Alten Orient 1925 Mnchen, s.16-22 [154] Zakar, Andreyas. Current Antropologie A World Journal of the Sceinces of Man February-1971, s. 215 [155] Poppe, Nikoleos. Ein altes Kulturwort in den Altaischen Sprachen 1953 Helsinki, s. 23-24 [156] skenderi, Irec. Dr Tarikiye Hezareha. 1985, Paris, s. 215 [157] Caferoglu, Ahmet. Trk dili Tarihi 1984 Istanbul, s. 16 [158] dekof, dek.umer haknda kelamagz Yalk jurnal 1990/12 Akabat,s.30 [159] Trkmen Edebiatyny taryhy, cild 1, s. 14, Agabat-1975 [160] Gulla, Nazar. 1986. Gadymdan galan Nushalar, s. 8-9. Agabat [161] Trkler Ansiklopedisi, Ankara-2002, s. 631 [162] Hbner & Reizammer 1987, Inim Kiengi 3, 18 Marktredwitz-1987 [163] Soden , W. V. & Landsberger, B. Die Eigenbegriflichkeit der Babylonischer Wissenschaft Darmstedt1965,s. 24-27 [164] Hbner & Reizammer 1987, Inim Kiengi 3, s. III. Marktredwitz. [165] Hbner & Reizammer 1987, Inim Kiengi 3, s. 6-21 [166] Jaspers, Karl. 1949. Vom Ursprung und Zeit der Geschichte, s. 69. Mnchen [167] Falkenstein, Adam. 1959. Das Sumerische, s. 20. Leiden [168] Deimel, Anton. 1939. Sumerische Grammatik mit bungsstcken und zwei Anhngen Liste ..., s. 11-16. Roma [169] Falkenstein, A. 1959, Das Sumerische, s. 20 [170] Deimel, Anton. 1939, a.g.e. , s. 15 [171] Falkenstein, A. Das Sumerische. 1959, s. 33 [172] Cske, Sandor. 1979. The Sumerien and Ural-Altaik element in the Old Slavic Language. S. 36-38. Mnchen [173] Delitzsch, F. 1914. Kleine Sumerische Sprachlehre, s. 15-16 Leipzig [174] Falkenstein, A. 1959, a.g.e., s. 33 [175] Falkenstein, A. 1959, a.g.e., s. 33 [176] Delitzsch, F. 1914. Kleine Sumerische Sprachlehre, s. 15-16 Leipzig [177] Delitzsch, F., a.g.e., s. 17-18 [178] Delitzsch, F., a.g.e., s. 38-39 + Arno, Poebel. Grunzge der Sumerische Grammatik, s. 16 Rostok-1923. [179] Falkenstein, A. 1959, a.g.e., s. 35 [180] Delitzsch, F., a.g.e., s. 28 [181] Falkenstein, A. 1959, a.g.e., s. 31-32 [182] Grnbech, Kaare. 1995 Trkenin Yapisi, s. 58-59. Ankara [183] Falkenstein, Adam. 1959. Das Sumerische, s. 32. Leiden [184] Falkenstein, Adam a.g.e. 1959, s. 38 [185] Cske, Sandor, 1979, a.g.e. s. 21 [186] Falkenstein, Adam a.g.e. 1959, s. 39 [187] Poebel, Arno. 1923. Grundzge der Sumerische Grammatik, s. 20 Rostok [188] Grnbech, Kaare. 1995 Trkenin Yapisi, s. 35. Ankara [189] Delitzsch, F. 1914. Kleine Sumerische Sprachlehre, s. 55 Leipzig [190] Delitzsch, F, 1914, a.g.e., s. 55 [191] Falkenstein, Adam. 1959. Das Sumerische, s. 39 Leiden [192] Poebel, Arno. 1923, a.g.e., s. 30 [193] Falkenstein, Adam. 1959, a.g.e., s. 55 [194] Falkenstein, Adam. 1959, a.g.e., s. 55-56 [195] Falkenstein, Adam. 1959, a.g.e., s. 39 [196] Falkenstein, Adam. 1959, a.g.e., s. 39 [197] Falkenstein, Adam. 1959, a.g.e., s. 56 [198] Falkenstein, Adam. 1959, a.g.e., s. 39

[199] [200]

Grnbech, Kaare. 1995 Trkenin Yapisi, s. 42 Ankara Delitzsch, F. 1914, a.g.e. s. 56 [201] Poebel, Arno. 1923. Grundzge der Sumerische... s. 15 [202] Falkenstein, Adam. 1959, a.g.e., s. 34-40 [203] Falkenstein, Adam. 1959, a.g.e., s. 35 [204] Delitzsch, F. 1914, a.g.e. s. 45 [205] Cske, Sandor. 1979. The Sumerien and Ural-Altaik... s. 42 [206] Falkenstein, Adam. 1959, a.g.e., s. 40 [207] Delitzsch, F. 1914. Kleine Sumerische Sprachlehre, s. 36-40 Leipzig [208] Hbner, B. & Reizammer, A. 1987, Inim Kiengi 3, s.74-75 [209] Delitzsch, F. 1914, a.g.e., s. 54 [210] Hbner, B. & Reizammer, A. 1987, a.g.e., s.74-75 [211] Falkenstein, Adam. 1959, a.g.e., s. 41 [212] Deimel, Anton. 1939. Sumerische Grammatik mit... , s.20 (a.g.e.) [213] Falkenstein, Adam. 1959, a.g.e., s. 41 [214] Deimel, Anton. 1939. Sumerische Grammatik mit... , s.42 (a.g.e.) [215] Delitzsch, F. 1914, a.g.e., s. 49-51 [216] Deimel, Anton. 1939. Sumerische Grammatik mit... , s.52 (a.g.e.) [217] Delitzsch, F. 1914, a.g.e., s. 54-56 [218] Falkenstein, Adam. 1959, a.g.e., s. 42-43 [219] Falkenstein, Adam. 1959, a.g.e., s. 51-53
[220] [221] [222]

Smer dilindeki uku szcne ok benzer ve ayn anlam tayan szck OK grnnde eski Ouzcada tayfa, boy, kabile anlamnda vardr (Smer Faruk. Oguzlar-Trkmenler. Giri blm).

Delitzsch, F. 1914, a.g.e., s. 98-99 Falkenstein, Adam. 1959, a.g.e., s. 53 [223] Delitzsch, F. 1914, a.g.e., s. 101 [224] Deimel, Anton. 1939. Sumerische Grammatik mit... , s.29 (a.g.e.) [225] Delitzsch, F. 1914, a.g.e., s. 53 [226] Hbner, B. & Reizammer, A. 1987, a.g.e., s. 112 [227] Delitzsch, F. 1914, a.g.e., s. 97 [228] Falkenstein, Adam. 1959, a.g.e., s. 53-54 [229] Delitzsch, F. 1914, a.g.e., s. 45 [230] : Paul Frischauer ;Der Mensch macht seine Welt; 1962-Hamburg [231] :Gina Pischel, Grosse Kunstgeschichte Der Welt Mnchen-1975, s. 226 [232] Karl Mller, Verlag, Archelogie Die Abentuer und Entdeckungen, Strazburg-1990, s. 226. [233] Will Durant, Kulturgeschicht der Menschheit, Kln-1985, s. 109-110. [234] a.g.e. s. 115.

http://gunturk.tk/