Kratka istorija Pirota

Pirotski kraj lei izmeu dva velika grada meaa, Nia i Sofije, antikih Naissus i Serdica, koji su u dugim razdobljima praistorije i istorije ovoga kraja u mnogome odreivali okvire njegovog razvoja. Oblasti oko dananjeg Pirota predstavljaju veoma znaajnu kariku za poznavawe starih naroda koji su iveli u centralnim oblastima Balkana stoga, jer se nalaze na sredokrai, u graninoj zoni dveju jezikih sfera, latinske na zapadu i grke na istoku, na terenu na kome su se sukobljavali i meali uticaji dvaju monih balkanskih naroda, trakih i ilirskih, na veoma prometnoj saobraajnici koja povezuje Evropu sa Azijom. Istraivanjima raznih naunih disciplina prua se vrlo mnogo pogodnosti za upoznavanje razliitih uticaja ivota razliitih naroda u uslovima koegzistencije i simbioze, naroda koji su ilavo odrali svoju tradiciju, bilo da je u pitanju jezik, onomastika ili toponomastika, materijalna ili duhovna kultura. U vievekovnoj istoriji, od propasti Rimskog carstva i dolaska Slovena na Balkan, u prolosti pirotskog kraja razlikovali su se periodi vizantijske, bugarske, srpske i turske uprave, pod kojom je Pirot ostao sve do kraja 1877. godine, sa izuzetkom ratne 1689/1690. kada su ga privremeno zauzeli Austrijanci. U novijoj istoriji Pirota, njegov drutveni ivot i politike prilike stajale su u tesnoj vezi sa dogaajima i politikom osloboene Srbije 1804. godine. Do konanog osloboenja od Turaka pirotsko stanovnitvo odravalo je viestruke odnose sa Srbijom, i njegova prolost u XIX veku odvijala se pod znatnim posrednim ili direktnim uticajima iz osloboene Srbije. Piroanci su uz pomo Srbije pokuali da se oslobode Turske uprave u uvenoj Pirotskoj buni 1836. i antifeudalnom narodnom ustanku 1841. godine. Osloboenje Pirota i okoline od Turske uprave 28. decembra 1877. i ulazak u sastav Kneevine Srbije, kao njene etnike i nacionalne teritorije, odredilo je Pirotu nove puteve razvitka i od tada kroz poslednje decenije XIX i kasnije u XX veku, istorija Pirota i pirotskog kraja uklapa se u opti tok istorije srpskog naroda i deli njegovu istorijsku sudbinu. Poniavljem je vodio vaan vojniki i trgovaki put iz Evrope u Konstantinopolj i prednju Aziju, a du njene trase nastala su prva organizovana naselja, ija imena donose antiki itinerari, spiskovi putnih stanica. Na jednom od itinerarija Pirot je oznaen imenom Turres. Veina pisaca, koji su do sada u svojim delima prouavali Pirot, smatra da se dananji grad nalazi na mestu stare rimske stanice Turres, na putu od Nia i Remesijane ka Sofiji. Pirot se u IV veku naglo razvija i postaje utvreno strategijsko mesto, a grki i rimski trgovci sve ee svraaju i naseljavaju se u Turresu. Za vreme Konstantina, naroito posle Milanskog edikta 313. godine, hrianstvo prodire u unutranju Dakiju, a u drugoj polovini IV veka ustanovljena je episkopska stolica u Remesijani (Beloj Palanci), sa episkopom Niketom. On je bio apostol, misionar, propovednik, episkop od 336. i pesnik duhovnih pesama. Mnogi hrianski teolozi smatraju da je Niketa Remesijanski autor i tvorac najlepe duhovne poeme na hri{anskim prostorima, Te Deum laudamus - Tebe Boga hvalim. Niketa je sa uspehom irio hrianstvo meu trakim plemenima, Tribalima i Besima, te je veliki broj isposnika podigao male kapele u Poniavlju, naroito oko dananjeg manastira Sv. ora u Temskoj, a u Pirotu je za potrebe lokalnog stanovnitva podignuta jedna crkva na Sarlahu. Od kraja III veka do prvih decenija VII veka, Poniavlje u celosti postaje deo novoformirane provincije Sredozemne Dakije sa susednim veim gradskim centrima: Naisom, Remesijanom i Sardikom. Novijim arheolokim radovima u neposrednoj blizini Pirotskog grada, na junim padinama Sarlaha, otkriven je jugozapadni deo antikog i ranovizantijskog jakog utvrenja, koji, sa otkrivenim pokretnim arheolokim materijalom, prua mogunosti za dosta pouzdanu ubikaciju Prokofijevog gradia Kvimedave. U drugoj polovini XII veka srpska drava poinje borbu za Pomoravlje. Srbi se godine 1172.

1/3

Kratka istorija Pirota

pominju u oblasti oko uprije, a svakako da je najtee bilo osvojiti Carigradski drum. U savezu sa Ugarskom, Stefanu Nemanji je to delimino polo za rukom u borbama 1182-1183, kada je udruena srpsko ugarska vojska osvojila oblast Nia, Pirota i prodrla do Sofije. Ugarski odredi su se tada povukli, a Srbija je sama nastavila ratne operacije, kada je pirotski kraj uao u sastav Srbije. Nemanja je proao sa Fridrihom Barbarosom kroz Pirot ispraajui ga u krstaki pohod Carigradskim drumom. Piroanci su tada, smatra Kosta Kosti, oduevljeno doekali Stefana Nemanju i nemakog cara, darujui ga pirotskim ilimom. Za vreme Milutinove vladavine (1281-1321) Pirot je konano uao u sastav Srpske drave. Za prvu polovinu XIV veka za pirotski kraj vezuje se ime uvenog hajdukog stareine Momila. Predanje je kasnije vezalo pirotski grad za vojvodu Momila. Cela Niavska dolina, raunajui tu i predele oko Jerme i Ginske pripadala je Duanovoj dravi. U dravi Duanovog oca, kralja Stefana Deanskog, bili su i gradovi Dupnica, Ihtiman i Samokov. Srbija je posle Marike bitke 1371. godine ula u period preustrojstva feudalnih snaga. Deo vlastele posle Marikog poraza bio je prinuen da prihvati tursko vazalstvo (Mrnjavevii i Dragai), dok se Lazar Hrebeljanovi izdvaja kao knez najmonije vlastele proirivi znatno svoju oblast na raun susednih feudalaca. Zavladao je itavim Pomoravljem, drao je Ni i deo istone Srbije. U ovom periodu Pirot je vrlo znaajno strategijsko mesto u dravi kneza Lazara. Prve vesti o Pirotu pod turskom vlau nalazimo u opisima putovanja raznih putopisaca poslanstava sa zapada, koja su veinom putovala starim Carigradskim drumom, turskom sultanu. To su bili uglavnom maarski i nemaki poslanici. Pirot je za vreme turske vladavine bio vano saobraajno mesto na Carigradskom drumu, a po potrebi i vojna postaja i konaite ili sabiralite turske vojske. Vojni menzili su imali prostrane ambare u kojima su uvane prikupljene namirnice, koje su za tursku vojsku obezbeivane prinudnim otkupom po okolnim pirotskim selima od raje koja je bila obavezna da pomae tursku vojsku u izvanrednim ratnim prilikama. U drugoj polovini XVII veka 1761. godine osnovana je Niavska, odnosno Pirotska eparhija, sa seditem u Pirotu kao zasebna celina u sastavu Sofijske mitropolije. Od 1761. godine, kada je odvojena, postala je arhiepiskopska stolica i imala svoje arhiepiskope sve do 1815. godine, kada je sjedinjena sa ratom opustoenom Nikom eparhijom. Metosi u Pirotu i manastiri u okolini ukazuju na postojawe srpske kulture i pismenosti. Bili su rasadnici prosvete i sedita okupljanja srpskog naroda pod Turcima. U Pirotu i okolini postojalo je dosta metoha, od kojih su svakako najznaajniji metosi carskih lavri - Hilandarski, Studeniki i Deanski, kao i metosi Sukovskog i Rilskog manastira. Prema raspoloivim podacima oni su bili uesnici svih pokreta naroda ovog kraja u borbi za nacionalno osloboenje u XIX veku. Glavna obeleja starog Pirota i ivota njegovih stanovnika do kraja turske vladavine odraavali su u svemu ukrtanje i proimanje starobalkanske sa tursko orijentalnom civilizacijom. Izgled stare pirotske arije, varoke mahale, turski orijentalni tipovi kua, stare balkanske i orijentalne vrste zanata, nain trgovanja i ponude robe i putnika, i celokupna materijalna i drutvena kultura i mentalitet graana, sve je to davalo Pirotu izgled tursko orijentalne varoi jo dugo godina po odlasku Turaka, sve do poetka 20. veka. Po osloboenju Pirot dobija Pozorinu druinu 1889. godine, pevako drutvo " Momilo" 1888. godine, a Pirotska itaonica, koja je osnovana 70 ih godina XIX veka, nastavlja svoj rad. Pirot je dobio javnu biblioteku. Ukazom kralja Petra 27.1.1909. godine, koja je ostvarila evidentan kulturni doprinos irenju knjige meu graanima Pirota. Osnovane su pored osnovne i srednje kole, najpre Trgovako zanatlijska, a zatim Gimnazija, a time je rastao i broj pismenih ljudi. U takvim uslovima poinju i prvi koraci tampe i novinarstva u Pirotu, a uporedo

2/3

Kratka istorija Pirota

sa njim razvijalo se i tamparstvo. Prva tamparija osnovana je 1894. godine. U ratovima 1912-1918. godine, pirotski kraj bio je poprite sjajnih bitaka na Tumbi, kod Sv. Nikole, a svoju nacionalnu opredeljenost narod ovog kraja ispoljio je u herojskoj borbi Moravske divizije II poziva i Treem legendarnom peadijskom puku prvog, drugog i treeg poziva, koji je zbog brzine i borbenih dejstava dobio naziv " letei" i " gvozdeni" puk. Piroanci su pokazali izuzetan primer rodoljublja, hrabrosti i snane volje vojnika i njihovih stareina u borbi protiv zavojevaa, a za slobodnu i ujedinjenu Otadbinu. Oni su ostali veita uspomena svim pokolenjima na jedno herojsko doba u koje je narod pirotskog kraja utkao, i svoju sudbinu, i svoju slobodu na najhrabriji i najestitiji nain. Prof. dr Borislava Lili

3/3