KAFKAS HAREKTININ PERDE ARKASI Dr.

Vahdet KELEYILMAZ Birinci Dnya Savann nemli muharebe alanlarndan biri olan Kafkasya cephesi genellikle Trk ordusu bakmndan ok ar kayplara yol aan ve tam bir felketle sonulanan Sarkam harekt ya da fcias ile hatrlanr. Geri savan son ylnda Enver Paa, Bolevik htilli sonrasndaki gelimelerden de yararlanarak Kafkas slm Ordusu ile Bakye kadar ulaabilmitir. Ancak -ksa bir sre sonra, savan genel gidiinin bir sonucu olarak Mondros Mtarekesi imzalanp ilgili madde gereince Trk ordusunun 1914 snrlarna ekilmesi ykmlenildiinden- Kafkas cephesinde savan son ylndaki kazanmlar niha bir sonuca ulaamam ve Sarkam fciasnn izlerini hafzalardan silememitir. Kafkas cephesi deyince Sarkamn akla gelmesi bundan dolay olsa gerektir. Sarkam harekt zerine, Mareal Fevzi akmak gibi gvenilir asker otoriteler tarafndan cidd, nemli deerlendirmeler yaplmtr. Gerek I. Dnya Savann konu alnd eserlerde gerekse mnhasran bu cephenin ilendii almalarda bu konuyu eitli boyutlaryla grmek mmkndr. Bu makalede ise Sarkam fcias ile sonulanan Kafkas harektnn -belki de bugne kadar yaplm almalar bir baka adan takviye edecek olan- farkl bir boyutuna deinilecektir: Jeopolitik, strateji ve uluslararas ilikiler asndan ok nemli bir Tekilt- Mahssa faaliyeti sergilenecektir.

I. Savaa Girmeden nce

Enver Paa, Osmanl Devleti savaa resmen girmeden nce, ihtill karmak zere Kafkasyaya adamlar gndermitir1 Enver Paann Kafkasyaya gnderdii bu
Vahdet KELEYILMAZ, Belgelerle Trkiyenin Birinci Dnya Savana Giri Sreci, Erdem, Cilt: 11, Say:31(Mays 1999), s.141. [Ruslarn da benzer faaliyetlerde bulunduklar, srafil KURTCEPHEnin ATASE belgelerine dayal bir makalesinde {Birinci Dnya Savanda Bir Sryani Ayaklanmas, A.. Osmanl Tarihi Aratrma Ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM), Say:4 (1993)s.291-296} yapt Osmanl Devletini saflarna almak istemeyen tilf Devletleri, Birinci Dnya Sava baladnda Osmanl topraklarna ynelik asker hazrlklarna hz verdiler...Rusya ise Kuzey ran topraklarn kullanarak Trk snrna yakn Trk topraklarna kar saldrlar balatt. Bu saldrlarda Rus askerleri kullanlmyordu; Trk-ran snr blgelerinde yaayan Ermeni, Nasturi ve Krt airetleri, eitli vaadlerle Trkler aleyhine kkrtlyordu. Rus tahriki sonucu yaplan bu saldrlarla blgede iln edilmemi bir sava sryordu... aklamasyla da sabittir. Yine ATASE belgelerine dayal olan u makale de bu konuda pheye yer brakmamaktadr: srafil KURTCEPHE-Suat AKGL, Rusyann
1

adamlarn grevi phesizdir ki, istihbarat ve blgedeki muhtelif unsurlarla ibirliine ynelik almalar yapmakla ilgiliydi. Ancak bu zamanda byle bir faaliyete giriilmi olmasn dnemin koullarn dikkate almadan deerlendirmek yanl olur. nk yaygn kanaatin aksine, Osmanl Devletinin I. Dnya Savana Almanya safnda giriini anlalr gsterebilecek, bir varlk kaygsna balayabilecek nedenler vardr. Bu nedenler arasnda zellikle ikisi dikkat ekmektedir. Bunlardan birincisi 1914 yl baharnda zellikle Rusyann karma ve basklaryla kritik bir hle gelen Ermeni sorunudur. Dieri ise Balkan Savalar ile ortaya kan sorunlardr2. Kald ki henz resmen savaa girmemiken Osmanl Devletinin kayglarn artrabilecek haberler geldii de bir vakdr3.

Birinci Dnya Sava ncesinde Krt Airetleri zerindeki Faaliyetleri, A.. Osmanl Tarihi Aratrma Ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM), Say: 6 (1995), s. 249-256. 2 Balkan Savalar sonrasnda kalan sorunlarla ilgili -Atatrkn literatre ilk defa giren kimi nemli yazmalarn da ieren- makalemiz vardr: Bunlardan birinin knyesi ilk dipnotta verilmitir. Dier ikisi ise unlardr: Vahdet KELEYILMAZ, Atatrkn Bulgar Basnndaki nemli Bir Polemik Hakkndaki Bilgi ve Grleri ve Ulusal D Politika zerine, A.. Trk nklp Tarihi Enstits Dergisi (Atatrk Yolu), Yl:10, Say:20 (Kasm 1997)den ayr basm. Vahdet KELEYILMAZ Trk-Yunan Anlamazlklarnn Kkeni ve nemi zerine, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Cilt:XVI, Say:46 (Mart 2000)dan ayr basm. 3 Muhtar Paadan Said Halim Paaya gelen 26 Septembre 1914 (26 Eyll 1914) tarihli bir telgrafta, aynen u ifadeler yer almaktadr: Ministre des Affaires Etrangres a fait publier par vessiche Zeitung le plan de partage suivant en cas de victoires Russe: ...Russie semparerait de la Gallicie, de la Thrace, ainsi que IAsie mineure et lAngleterre sannexserait toutes les provinces Arabes de la Turquie et les... [ATASE Arivi, K :246, D :1020, F : 68. (Bundan sonra ariv ad verilmeyecektir. K:Klasr, D:Dosya, F:Fihrist anlamnda kullanlmtr.)] Sabri SRGEVL de (tilf Devletlerinin I.Dnya Sava Balarnda Osmanl Devletine Bak Alarna likin Belgeler, ada Trkiye Tarihi Aratrmalar Dergisi, Cilt:III, Say:8 (Yl:1998), s.293-327.) Osmanl mparatorluunun iinde yer almas kanlmaz olarak grlen savaa en uygun koullarda girmeyi ve savaa giri amalarnn gerekletirilebilmesini salayacak ittifaklar iinde yer almay ngren bir politika izlediine ve bunun iin tilf ve ttifak devletleriyle olduu kadar bir yl ncesine kadar sava hlinde bulunduu Balkan devletleriyle de diyaloglar srdrdne, Almanya ile gizli ittifak anlamasnn yaplmasndan sonraki srete Trklerin Almanya yannda savaa gireceklerinin tilf devletlerince alglandna ve bunun zerine ngiliz diplomasisinin Trk-ngiliz ilikilerini yumuatmaya, eitli dzeylerde grme kaplarn ak tutmak suretiyle en azndan Osmanl mparatorluu sava dnda tutulmak isteniyormu gibi bir izlenim yaratmaya altna iaret etmekle ngilizlerin ikircikli tutumuna dikkat ekmitir. Ana konumuz dnemin byk glerinin Osmanl Devleti zerindeki rekabeti olmad iin bu hususta daha fazla ayrntya girmeye gerek grmemekle birlikte editrln Marian KENTin yapt bir eserde (Osmanl mparatorluunun Sonu ve Byk Gler, eviren:Ahmet Fethi, stanbul,1999) yer alan makalelerde bu mevzunun derli toplu olarak ilendiini hatrlatrz: Feroz AHMAD, Osmanl mparatorluunun Sonu,s.6-35.- F.R. BRIDGE Habsburg Monarisi ve Osmanl mparatorluu,s.36-59.R.J. BOSWORTH, talya ve Osmanl mparatorluunun Sonu, s.60-87.- Alan BODGER, Rusya ve Osmanl mparatorluunun Sonu, s.88-128.Ulrich TRUMPENER, Almanya ve Osmanl mparatorluunun Sonu, s.129-163.- L.Bruce FULTON, Fransa ve Osmanl mparatorluunun Sonu, s.164-198.- Marian KENT, Byk Britanya ve Osmanl mparatorluunun Sonu, s.199-251.

Kafkasyadaki Tekilt- Mahssa operasyonunun nemli simalarndan olan Rza Bey 9 Austos 1330*(22 Austos 1914) tarihinde Rizeden Merkez-i Umm Heyetine durumu yakndan incelemek ve tekilt ikml etmek iin snra doru ilerlemekte olduunu belirttikten sonra, yirmi yandan krk be yana kadar herkesin asker olmasnn ilerini zorlatrdn -ve bu nedenle yardmlarna ihtiya duyduunuilerinden birinin aada belirtilen hususlarda Enver Paadan izin salamas gerektiini bildirmitir:
1. Ksmen Trabzon ile Srmene ve Rizede doduu gnden beri kayklaryla Rusya sevhiline giderek denizin ve o havlnin kurdu bulunan ve kayk, esliha shibi olan bir takm reis ve avnelerinin Bayburd ve Erzuruma sevklerinin ordu iin bir fideyi mcib olamayaca bhesiz bulunmala shil muhfz nmyla ve yhd bu havl... 2. etecilie elverili olan ehsn hiren teekkl eden seyyar jandarma taburlarna tayni ve cbtnda bunlarn ete ile sevkine msaade buyrulmas 3. etecilie vkf ve fedkrlna itimd ettiim birka zbitin istediim, yani lzmu zamannda benim emrime tbi olmasna msaade buyrulmas 4. Enver Paa Hazretleri, bendeniz gerek kumandanlara ve gerek ahz- asker ube reislerine bu husus iin mrcaat ettiim zaman istediklerimi vermek zere, bir ak emir verirse4...
Rum takvime gre verilen tarihlerin Milad takvimle hangi tarihe geldii iin eitli klavuzlar vardr. Bunlardan biri de Genelkurmay ATASE Bakanl tarafndan baslm olan u kitaptr: Gazi Ahmed Muhtar Paa, Takvms - Sinn ( Hazrlayanlar: Ycel Dal-Hamit Pehlivanl), Ankara, 1993. 4 K:249, D: 1036, F: 2. [Kaleme aldmz konuyla ilgili olarak taradmz anlar iinde benzer trden eserlerde rastlanabilecek olumsuzluklar tamasna ramen- nisbeten en fazla bilgi iereni iin baknz: Arif Cemil, I. Dnya Savanda Tekilat- Mahsusa, stanbul, 1997. Ayrca ok popler olmasna ramen bir baka kitabn ( ki Devrin Perde Arkas, Anlatan:Hsamettin Ertrk, Yazan:Samih Nafiz Tansu,stanbul,1996.) gerek an shibinin ve gerekse onu dinledikten sonra -anlatana ne kadar sadk kald bilinmemekle birlikte- bu hatralar kaleme alan kiinin onaylar alnmakszn (knyesi verilen basksnn nsznden de anlalabilecei zere) daha nce baslan metninde deiiklikler yaplm olmas akademik kayglarn n planda olduu almalarda bu kitabn referans verilmesinin ne kadar g bir i olduunu ortaya koymaktadr. Ancak nesnellik ve gvenilirlik asndan ihtiraz kaytlar konulmas Ertrkn nemli bir kii olduu ve byk sorumluluklar ald gereinin gz ard edilmesi olarak alglanmamaldr: Tekilt- Mahssa dosyalar u anda muhfaza edildikleri kuruma 1928 ylnda Hsamettin Ertrk tarafndan intikal ettirilmitir. (Vahdet KELEYILMAZ, Trk Ordusundan Bir Vefa rnei ve Tekilt- Mahssa Belgeleri, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Cilt:XV, Say:44 (Temmuz 1999)den ayr basm.) Fakat hemen unu da eklemek gerekir ki, abartl ve hangi ksmna ne kadar gvenilecei pheli anlara dayal olarak yaygnlaan bilgilerin aksine ne Hsamettin Ertrk ve ne de Kuuba Eref Birinci Dnya Sava srasnda Tekilt- Mahssa Bakanl gibi bir grevi stlenmilerdir. Bu belgeler nda, her trl tartmann dnda bir gerektir. Hatralarn olumsuzluklarndan saknmak iin mutlaka ana kaynaklara ulamak gerekir. Aksi takdirde yaplan
*

Rza Bey, bu yazmasnda, hasta gstererek iki ay hava deiimi ald Grc asll bir mlzm- evveli Batuma gnderdiini fakat kendisinden henz bir haber alamadn da dile getirip bu kiinin Rusyada tutulduu zaman gidecei yerin daraac olacana oysa hkmetin de onu sorumlu tutacana deindikten sonra Ofta Rauf Efendi adnda, Rusyadaki akvmn lisnlarna vkf ve etecilie elverili - hatt Tikvete Enver Paa ile eteye km- bir mlzm- evvel bulunduunu belirtmitir. Rza Beyin sz konusu subay iin syledikleri, ne blgedeki asker birliklerin komutanlarnca ve ne de hkmet yelerinin pek ounca istisnalar olsa da- bu operasyonun bilinmemekte olduunu ortaya koymaktadr. Bahsedilen Rauf Bey ise yararlanlmas dnlen kiilerden olsa gerektir. Rza Beyin yukarda deinilen yazmasndan daha nce balam olup TrkAlman gizli anlamasnn Austos banda imzalanmasndan sonra hzlanm olan etkinlikler iinde Grcler de yer almlardr5. Dou Karadenizli reisler ve adamlarna da, kayklar khyas Yahya Reisten martlm kaaklarn ba olarak sz edilse bile, i dt ikrdr6. III. Ordu komutannn da Tekilt- Mahssann eylemleriyle ilgili olduu yaplan yazmalardan anlalmaktadr.7 Kafkasyada yrtlen Tekilt- Mahssa faaliyetlerine ve hem de Erzurumdaki ordu birliklerinin iinde bulunduu duruma k tutan 2 Eyll 1330 tarihli bir belgeye gre;8 bir hafta evvel tekrar Arhaviye gitmi olan -fakat o anda Rize
almann gerek gvenilirlii ve gerekse bilimsel literatre katks bakmndan pek de parlak olmayan bir terkipten teye geememesi gibi bir sknt doar. Bu balamda Philiph H. Stoddardn Trkiyede eitli basklar yaplan kitabnda (Tekilt- Mahssa, eviren: Tansel Demirel , stanbul, 1994.) kendisinin ...yazar Trkiye ve Msrda rgtn faaliyetleri hakknda bilgisi olanlarla grm, kitabn bu kiilerin anlattklarna dayandrmtr. Bunlarn hepsini zel olarak anmak gerekir. Ancak Eref Kuubann yardm olmasayd bu kitap yazlamazd... eklindeki beynyla da dile getirdii zere, byle bir talihsizliin yaandn sylemek mmkndr. Anlalaca zere, kitaplarn ya da makalelerin adlar ve hacimlerinden daha ok ierikleri ve nitelikleri, literatre bilimsel anlamdaki katklar nemlidir. Tekilt- Mahssa ile ilgili konular da bu bilimsel erevede deerlendirmek gerekir. Bu makalede, asl konuyu glgelememek iin ne karlmam olmakla birlikte, Birinci Dnya Savann balamasndan Mondros Mtarekesine kadar geen zamanda Tekilt- Mahssann banda bulunan drt kiiden nn adlar ve halef-selef olular da grlebilir. Drdnc kii ise yukarda knyesi verilmi olan kendi makalemde ad geen Ali Bahambadr. Bu satrlarn yazar, Tekilt- Mahssann kuruluu ve bakanlar konusunu ileride dkmanter olarak yazacaktr. 5 K:249, D: 1036, F: 3. 6 K:249, D: 1036, F: 4. 7 K:249, D: 1036, F: 5-6. 8 K:249, D: 1036, F: 7. (Bu yazmann altnda Sleyman Askernin imzasnn olmas kendisi tarafndan grldnn bir iareti olsa gerektir. Kukusuz yazann kimlii Sleyman Asker Bey iin mehul olamazd. Kendisine muhterem, muazzez kardeim diye hitap eden bu kii; Kara Keml, Yenibaheli

sancanda bulunan- Rza Bey maksadna uygun olarak tekilt ikml etmek zeredir. stanbuldan gnderilen Grclerden ve evvelki gnderilenlerin ikisi tekilta bal kayklarla Rusyaya gnderilmitir fakat henz kayklar geri dnmediklerinden Rusyaya girip giremediklerine ilikin bilgi alnamamtr.Rusyada Osmanl Devletinden dehetli surette ekinildii deniz yoluyla Batumdan ve kara yoluyla Murguldan gelenlerin ifadesinden anlalmtr. Rusyadaki Rumlar ile Ermeniler ve keza Osmanl uyruu olup Rusyaya firar eden melunlar gnll olarak Rusyada istihdam edilmilerdir. Grevini kesinlikle ifa edemeyen Rusya ehbenderinin ise -einin Fransz olmas hasebiyle- l tilf taraftarl yapmakta olduu duyumu alnmtr. Fakat bu belgede beinci madde olarak yer alan u ifade zellikle nemlidir:
Erzurum ve havlsinde ordumuz askerinin plak olduu Bahaeddin kir Bey iryla anlalmakta... buradan Erzuruma muvenet edilebilmesi gayr-i kabil-i imkndr... stanbuldan top ayak buraya sevk edilirse o zaman zarfnda burada diktirilerek sevk etmek tahakkuk edebilir ve temin edebileceimizi vaad edebiliriz.

En ok istenilen bir ey olarak -edinilecek bilgiler tekiltn hareketini tanzim edeceinden- vilyet ifresiyle siyset-i hkmetten haberdar edilmek arzusu dile getirilip Kapitlasyonlarn kaldrlmas mnasebetiyle gn gece temaa gsterildii, son gn de Cemiyetin idresi altnda gayet muntazam meden bir hkmete layk bulunan memleketin erkekleri ve kadnlarndan oluan bir miting yapld da belirtilen bu yazmada, tekilt ikml edildiinden saldrya gemek iin ileri emri beklenildii bildirilmitir. Bu gnlerde, Trk Genelkurmayna Kafkasyadaki Ermeni Tanakstyun ve Hnakyan komiteleri Rusya hkmetiyle akd-i itilf ederek harb vukuu takdirinde Trkiye Ermenilerinin...de bunlara katlacaklarna ilikin istihbarat gelmitir. stelik Ruslar Odesa*, Sivastopol ve sair Karadeniz havlsindeki

Nil, Trabzon Vlisi Ceml Azmi lsnden biri olsa gerektir. nk Rza Bey ile Bahaeddin kir Bey yazmann kendisinde zikredilmektedir.) * Ruslarn buralarda yaptklar tutuklamalar Trk faaliyetleri asndan mutlaka ykc olmutur. nk Tekilt- Mahssa elemanlarnn da bu blgelerde faaliyet gsterdikleri bilinmektedir: 1914 Eyllnde Odesa yoluyla hareket eden Ali Murteza Efendi grev blgesi olan Dastanda zellikle nfz shibi olan kiilerle irtibata gemeye gayret gstermi, eyh Seraceddinin dostluunu kazanm, Avar hanlarn ziyaret etmitir. Ancak Avar hanlar kendisine ancak isynn bymesinden sonra harekete geebileceklerini ifade etmilerdir. Faaliyetlerini ilerleten Ali Murteza, Tekilt- Mahssann vaad etmi olduu para, silh ve cephane gelmeyince byk sknt ekmi ve bu nedenle rana giderek yeniden talimt almak ihtiyacn duymu ve Osmanl Devletinin Tahran Ataemiliteri mer Fevzi Beye sunduu raporda, yeterli para saland takdirde Kafkaslarda ihtill karmak, kprleri uurmak, hatt Bak petrollerini yakmak gibi ilerin mmkn olabileceini dile getirmitir.Daha sonraki srete etkinliklerine devam eden Ali Murteza, bir grupla birlikte Bakye gitmitir. Burada gruptan bir kii, Said Gabiyevin

mtkalarda yz seksen kii kadar Osmanl Mslmann Trk cssu diye tutuklamlardr9. Bu durum hem Trk tarafnn ilerinin hi de kolay olmadn hem de Rusyann Ermenilerin gnll desteiyle kar hazrlklar iinde olduunu gstermektedir. Ermeni sorununu zten bilen Sleyman Asker; Rza Beyden, Trklerle i birlii yapmasalar bile, hi olmazsa yanszlklarn salamaya almak ve bu cihetle kesin zorunluluk olmadka Ermenilerin kalplerini bile krmamak lzmu hakknda gerekenlerin dikkatini ekmesini istemitir. 10 Trabzon vilyetinden gnderilen gayet mstacel kaytl bir ifreye gre;11 Kafkasyada Trklerle ve Grclerle birlikte alarak esbb- ihtill ve isyn ihzryla mkellef olan Almanlarn zararl olabilecek hareketlerine engel olmak iin gereken nlemlerin alnmas hususunun Kara Kemlin blgeye intikalinden nce -Sleyman Asker ve smil Canbulad Beylerle grt esnada- gndeme gelmi olmas ok

Rus tahakkmnden kurtulmak maksadyla oluturduu cemiyet ile irtibat kurmak zere Vladikafkasa gnderilmitir. Dier taraftan Msavat Cemiyeti ile irtibat kurulmu ve bu cemiyet Rus Kafkas Ordusunda bulunan bir Grc subay vstasyla Rus ordular hakknda bilgi toplayarak mer Fevzi Beye ulatrmak, ran zerinden Bakye kadar silh karlmas iin gerekli tedbirleri almak gibi ileri stlenmitir. Msavat Cemiyeti lideri olan Mehmet Emin Resulzde ise Osmanl Devletinin Tahran Eliliine gnderdii raporlarla, Rus ordular hakknda bilgi vererek kendilerine silh yardm yaplmasn istemi fakat bu mmkn olmaynca bir adamn mer Fevzi Beyin yanna gndermitir. Ancak bu adam eli bo ve zgn bir ekilde Bakye dnmtr. Bu arada Ali Murteza, bir baka kiiyle birlikte asker ve stratejik nemi bulunan kprleri havaya uurmak, asker erzak depolarn yakmak, Bakden Dastan tarafna silh geirebilmek iin Dastana gitmi ve burada ileri gelenlerden bir ka kiiyi ete tekili iin een ve Ahti taraflarna gndermilerdir. [Sadk SARISAMAN,Birinci Dnya Sava Srasnda ran Eliliimiz le rtibatl Baz Tekilt- Mahssa Faaliyetleri, A.. Osmanl Tarihi Aratrma Ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM), Say: 7 (1996), s. 209-217.] Ayrca Resulzdenin bu dnemi iine alan anlar iin baknz: Resulzde Mehmed Emin (Sabk Azerbaycan ura-y Millisi Reisi), Azerbaycan Cumhuriyeti, Keyfiyet-i Teekkl ve imdiki Vaziyeti, ehzdeba (stanbul), 1339-1341. 9 K:243, D:1009, F:23/1. 10 Vahdet KELEYILMAZ, I. Dnya Savanda Ulusal Gvenlik ve Dil Bilir Eleman htiyac, Asker Tarih Blteni,Yl: 25, Say:48 (ubat 2000),s.147. 11 K:249, D: 1036, F: 11. (Bu grme ve endieler aynen yle ifade edilmitir: Keml Beyin ifadesi: Dn buraya muvasalat edildi. Glcemlle daha dorusu Almanlarla gelmem isabet oldu. Geleceim gn Sleyman Asker ve smail Canbulad Beylerle grtm esnada Almanlarn burada mazarratane harektna mani olmak iin tedabir-i lzme ittihaz ve rfekamzla beraber hkmetin ikaz ess grlm idi. Almanlarn burada bizimle ve Grclerle beraber alarak esbb- ihtill ve isyn ihzryla mkellef olduklar sylenmi idi. Halbuki mmaileyhim ile vukubulan temas neticesinde bunlarn yegne ehemmiyet verdikleri mesele bizim burada neye muktedir olduumuza kesb-i ittila olduu anlald... ne yapmak mmkndr, ne kadar silh lzmdr, ne mikdar paraya ihtiya vardr. Evvela bunlar bilmek ess- vazifelerini tekil eyledii ve burada bir hayat- faaliyet ve unsur- hayat grdkleri hlde pek fedkrane alacaklar ve istenildii kadar para, silh ve vesit-i lzme getirtebilecekleri anlald. Bir de yarn buraya muvasalat edecek olan Kerelinin Grcistandaki kuvvetine tamamen emin olmadklar iin onu da ihtiyatla telakki ettiklerini ifade ettiler. Bunlarn burada imdi vaziyeti tarassud ve kef ile megl olduklarn seziyorum. Birincisi kuvve-i askeriyemiz, ikincisi Cemiyetin kuvveti, ncs Grclerin kuvvetidir.)

dndrcdr. stelik Kara Kemlin beyn bu kayglarn yersiz olmad dorultusundadr. Bundan trdr ki Trabzon Vlisi Ceml Azmi araclyla geldii anlalan bu ifrede, gerek (Grc) Kereli* ve gerekse Almanlara ilikin olarak Enver Paadan bittahkik bilgi istenmitir.12 Deniz ar faaliyetlerin de ihmal edilmedii Ceml Beye on iki lira verilerek evvelki gn Suhuma gnderildii maruzdur denilen ifreden anlalmaktadr.13 Bir sre sonra -muhtemelen ilerin daha salkl yrtlebilmesi iinKafkasyadaki faaliyetler iin Erzurumda bir genel merkez, Trabzon ile Vanda birer blge ynetim kurulu oluturularak yeni bir yaplanmaya gidilmitir14. Bu yeni yap Kafkas htill Cemiyetinin merkezi ve kollarn gstermektedir.Bu srada kendilerine katlan baz kiilerin hin-i hacette bir takm mevkfnle beraber Tekilt- Mahssada istihdm olunacaklarn15 bildiren Rza Bey, ertesi gn yeni yaplanmaya ilikin grn beyn etmitir:16 Tahsin Paazde Rmiz Beyi tandn ve kendileri uygun grrse fikrinden ve arkadalndan memnuniyetle yararlanabileceini belirten Rza Bey, o mntkada alacandan dolay bu hususta Keml Beyin de onaynn alnmas gerektiini belirtmitir. Rza Beyin bu ifresinde dikkati eken bir nemli husus da Nil Bey refakatiyle hududa doru hareket eden (Alman) Msy Muzel, Kereli ve arkadalarnn talimt haricinde i grp grmeyeceklerine dir kayglarn varldr. Rza Bey Ben
Bu kii Akdes Nimet KURATn (Trkiye Ve Rusya, Ankara, 1990, s.499.) Gotthard JAESCHKEnin Der Turanismus der Jungtrken adl makalesine atfen deindii Leo Keresselidze olsa gerektir. 12 K:249, D: 1036, F: 11/1.( 14/15 Eyll 330 tarihli ) 13 249, D: 1036, 1/12.( 22 Eyll 330 tarihli) 14 K:249, D: 1036, F16. (29 Eyll 330 tarihinde, Tekilt- Mahssann bandan bulunan Sleyman Asker Beyin, Bizzt hllolunacaktr. Rza Beye aiddir kaydyla Trabzon vilyetine gnderdii ifre yledir: 1. Erzurumda bir merkez-i umum tekil edilmi ve Trabzon ile Vanda birer mntka heyet-i idresi tesisi mukarrer edilmitir. 2. Trabzon mntka heyet-i idresi sizinle Nil Bey ve zten sizin mntkaya derdest-i izm olan Tahsin Paazde Mlzm Rmizden mrekkeb olmas mutasavverdir. Kendisine tebli ve izm edilmek zere Rmiz Bey hakkndaki mtalaamzn srat-i ir lzmdr. 3. Trabzon mntka heyet-i idresi Batum... imliyle Lezgi eyaletlerinde tekilt ve tertbt ihtilliyenin tatbik ve icrsyla mkellef bulunacaktr. Bizim taraftaki hudud mevakiinde... cb kadar sevkiyat ve istilaat merkezi teesss edecektir... 4. Tekiltn yaknda fiiliyat cb ettirmesi melhuz olduundan tekilta... gayret ediniz.) 15 K:249, D: 1036, F: 16/2. (29 eyll 330 tarihli) 16 K:249, D: 1036, F: 17.
*

bunlarn (bizi) bir an evvel harbe itecek vakalar ihdas edeceine kaniim szleriyle kendi grn belirtirken Keml Bey ve Nil Bey ile aralarnda hassas konularda gr ayrlklar olabileceinin de iaretini vermektedir. Bunu destekleyen bir nokta da Rza Beyin muhtelif merkiz ve ehstan alnacak talimtla hkmet edilemeyecei tabi ve bunun tevlid edecei mazarrat pek ikr olduundan bu konuya aklk getirilmesini istemesidir. Rza Bey ayrca vesit-i ihtilliyenin ihzr iin tekilt icrsna say edildii, tekilt yapmak zere nerelere kimlerin gnderildiine dir zht posta ile takdim edilecektir szleri yazmalarn ifreli telgraflarla snrl kalmadn da gstermektedir. Rza Beyin deindii nemli bir konu da, vaziyetin yaknda faaliyeti cb ettirmesi ihtimli en ziyde ehemmiyeti hiz bir mesele olduundan bahisle, Karadeniz shillerinin bir Rus saldrsna uramas olaslna kar alnmas gereken nlemler iin vilyete bir talimt gnderildiinden sz etmesidir. Vli Beyin Rusya gemilerinin ara sra dolatn grdn, bizzt ahlyi vaktinden evvel telaa duar etmemek iin talimt sret-i hafiyede, mteenni bir srette uygulamakta olduunu fakat dmann hareketlerinin ahlde tela uyandrdn, eer faaliyet pek yaknsa tertbt ummiyenin ona gre izhr iin emir beklediini ifade eden Rza Beye gnderilen - ve kayglarnn byk lde paylald izlenimini uyandran- cevapta neden ve nasl hareket edilmesi gerektii bildirilmitir:
1. Grcistanda muvaffak olmak iin Grcler ve bilhassa Hristiyanlaryla tesis-i mnasebat etmek ve tekiltlaryla temasa girmek muktezidir. 2. Almanlarla taliimizi rabt etmi ve terik-i mesai etmi olduumuzdan bunlarn maksadmza hadim bir srette hsn-i istihdmlar lzmdr. 3. Binaenaleyh orada bulunan Grcler ve Almanlarla mttehiden hareket etmek menafimize muvafktr. u kadar ki tekilta ve kaffe-i ahvle bizim hkim olmamz muktezidir. Bunun iin Alman ve Grclerle sizden tekil ettiiniz muhtelit komisyonun reyi olmadka hi bir hareket yaplmamas prensibini vaz ve tamamen muhfaza edilmek lzmdr. 4. Grcler dahilde tekilt yapmaa sevk ve Muzele de bu husus sret-i lzmede telkin ediliyor.

5. Kerelinin tekili arzusunda bulunduu (lejyon) behemehl sizin tensib edeceiniz mahlde ve kontrol altnda bulunmaldr... 6. Nazar- dikkati celb edecek harekt- nmayikrane (yaplmamas) henz bizim tarafta yaplacak tertbt ve istihzrtn tamamyla setr edilmesi lzmu cb edenlere tefhim edilmelidir17...

Sleyman Asker Bey, yukardaki ifreli talimtnn yedinci ve son maddesinde, Muzel ve Kerelinin iyi idre edilmesini ancak kabil olamayacana kanaat hasl olduu dakikada cbna bakmak zere durumun kendisine bildirilmesini de istemitir. Sleyman Asker Beyin ifresine Trabzondan alnan ifreyle yant gelmitir. Rza ve Nil Beylerin ifadesi olduu bildirilen bu cevapta, ...malm hkmetle yapt mukavelenme mcibince iln- harbden evvel yirmi svarisinden baka Grc ordusu tekil etmesi taht- temine alnrsa mtereken almakta mahzur yoktur. Bu cihet taht- temine alnmadka her trl ihtimle kar Kerelinin burada bulunmas muvafk deildir. Msy Muzelle allabilir18 szlerine yer verilmesi Kerelinin muhtemelen tmyle Almanlara endeksli varlndan duyulan honutsuzluun ve daha evvelce deinildii zere belki de talimt haricinde i yapabilecei konusundaki kayglarn bir iareti olsa gerektir. Bir sre sonra, snr tesi faaliyetler iin Rizenin -muhtemelen en uygun yer olduundan- faaliyet merkezi olduu Sleyman Asker Beye bildirilmitir.19 Kafkas htill Cemiyeti Trabzon Mntka Heyet-i dresine gnderilen bir dier ifre ise snr tesi almalarn kapsam ve amac konusunda pheye yer brakmayacak kadar aktr:
Miralay Yusuf, Yzba Sadeddin beyler Tiflis ve havlsinde tekilt ve tertbt ihtilliye ihzr ve tatbik ve icrsna memren gnderilmitir. Kendilerine mesarif-i rahiye olmak zere ... lira verilmiti. Hududdan mrur ve mahll-i maksda bir an evvel muvasalatlar esstnn istikmli tavsiye olunur.
20

Bundan sonra silh gereksinimi, snrlara ve snr tesine sevkiyat, mfrezelerin donanm, personel ileri (maa ,iae giyecek ve saire) gibi konularda hummal bir
17 18

249, D: 1036, F: 18. 249, D: 1036, F: 19.( 4/5 Terin-i Evvel 1330 tarihli) 19 249, D: 1036, F: 20.( 10Terin-i Evvel 1330 tarihli) 20 249, D: 1036, F: 1/14. (11 Terin-i Evvel 330 tarihli)

etkinlik balam ve Osmanl Devleti resmen savaa girdikten sonra da devam etmitir.21

II. Savaa Girdikten Sonra

Savaa girildikten sonra Tekilt- Mahssa mfrezelerinin aka ileri harekete gemelerinin nnde her hangi bir engel kalmamtr. Nitekim Nil Bey de rksuya doru ilerlemeye balamtr22. Fakat daha savan ilk gnlerinde -harbin mukaddematnda neden ibret faaliyet yaplabilecei hakknda evvelce talimt verilmi olan- Kafkas htill Cemiyetine, hareket-i hireyi besleyebilmek iin imdilik ne bir tek fienk ne de tfenk irsli kabildir23 denilmesi ve hatt bu yazmann msveddesinde Harbin vukuunda etelerin grecei hidemat hakknda evvelce talimt verilmiti. Burada silh ve cebhne mevcd olmad gibi gnderilmesi dahi imknszdr24 ifadesine yer verilmesi silh ve cephane yokluunun derecesini ortaya koymaktadr. Ayrca talimt haricinde yaplan hareketlerden rahatszlk duyulduu da bellidir. Bundan dolay birka gn sonra duruma mdahle edilmitir: Cebhedeki btn gnll ktaatnn kmilen ordunun emrine verilmesi takarrr etmitir. Kafkas htill Cemiyeti ancak dhildeki kyam ve ihtillin tertb ve tahriki, esbb- idmesinin temini ile megl olacak ve yalnz ran dhilinde muntazam faaliyet-i mselleha yapacaktr25. Trabzon heyet-i idresinin talimta muhlif olarak faaliyete giritii, bunun yanl olarak grld byle msaadesiz harekt makamt- askeriyeyi lzmsuz inksam- kuvvaya mecbur edebilir kanaatiyle Kafkas htill Cemiyetinin yalnzca

249, D: 1036, F: 21.( 31 Terin-i Evvel 330 tarihi itibariyle) 249, D: 1036, F: 22. 23 249, D: 1036, F: 23. (Bizzt hllolunacaktr. Rza Beye aiddir kaydyla Sleyman Asker Bey tarafndan Trabzon Vilayetine gnderilen 2 Terin-i Sani 331 tarihli ifre.) 24 249, D: 1036, F: 23/1.( Krmz kalemle yazlp mavi kalemle izilen bu ifadenin yerini muhtemelen ... bu faaliyete muhlif olan hadise-i hireyi beslemek iin imdilik... kaydn tayan msvedde ve en sonunda da 23. dipnotta deinilen belge almtr.) 25 249, D: 1036, F: 24. ( Sleyman Asker Beyin 5 Terin-i Sani 1330 tarihli Gayet mahrem ve mstaceldir. Rza Beye aiddir ibreli bu ifreli telgrafnda, dhildeki kyam ve ihtillin tertb ve tahriki, esbb- idmesinin temini iin yaplmas istenilenlerin ayrnts yledir: Rus sevhiline bir akn kolu karlacaktr. Suret-i istihdmn katyen ihsas etmeksizin Suhum, Kutais, Tiflis ... Bak havlsini tanyan ehs- kafile ile en metin ve mstenid efrddan ve Suhum sevhili ve ahvlini bilenlerden ehil olarak yz kiilik bir kuvvet bu Cuma gn akam zeri sefere tamamen mheyya bulunmak zere ihzr ediniz... imdi nerede bulunduklarn bugn bildiriniz... Bu hususu teehhr ciz deildir. Teebbs pek mhimdir. Katyyen intiarna meydan verilmemelidir. Hristiyan Grclerden drt kii de bu heyet iinde harekete mheyya bulunmaldr.)
22

21

kendisine verilen talimta uygun davranmas istendii hususunda pheye yer yoktur.26 Bu gelimelerin ardndan Rza Bey, Rus shillerine klmas yolunda ald talimta uygun hareket edeceini bildirmitir27. Rza Bey bir sonraki yazmasnda Batumu sukut ettirerek umumiyetle Kafkasya ihtillini temin ile btn (Rus) ordusunu perian etmek28 niyetini dile getirdikten sonra Rusyaya ynelik iki seenek ileri srm ve Enver Paa ile verilecek bir kuvvetle grlerek hangisi uygun bulunursa ona gre hareket etmek iin emir beklediini belirtmitir. Onun gnlnden geenin, idresi kendisine - arz edecei zamanlarda donanma da bombardman etmek kaydyla- Batumu igal etmek olduuna phe yoktur. Ancak bu isteine bekledii karl alamad da bellidir.nk ertesi gn, kendisine birka gndr yaplan bildirim zerine havann msaadesizliine ramen hareket edildiini, gece frlanann iddetinden her bir kayn bir keye ancak saklanabildiini belirten Rza Bey, ... Ben Alman ve Grc heyetiyle Atinada (Pazar) bulunuyorum. Frtna btn iddetiyle devam ediyor. imdi vilyetten aldm bir ifrede harektn tehir edildiini ve kemkn eski vazifeye devam olunmas emr olunuyor...29 dedikten sonra Ruslarn oruh nehrinin kar shilinde bile duramayarak Acara suyu vstasyla Batuma ekilmekte olduunu, dman bsbtn
249, D: 1036, F: 24/1. 249, D: 1036, F: 25.( 8/9 Terin-i Sani 330 tarihiyle Vli Ceml Beyin araclyla Rza Beyin gnderdii ifreli telgraf metni: Emriniz vechile iktiza ile ehs ve efrd ihzr edilmi ve hava msaade ettii srette yarn Trabzona hareket takarrr etmitir. Yanmzda bulunan heyetten de birka zt gidecektir. Trabzona muvasalatta arz ederim, efendim.) 28 249, D: 1036, F: 26.( 10 Terin-i Sani 1330 tarihlidir.) 29 249, D: 1036, F: 27.( 11/12 Terin-i Sani 1330 tarihli, Trabzon Vlisi Ceml Azmi Beyin Rza Beyden aldm ifreyi aynen veriyorum zhl gayet mstacel ibreli telgrafnda sitem ve ikyet kokan ifadeler aynen yledir: ...Yoksa ne vilyetten ne ordudan zerre kadar ikayetim yoktur. Cmlesinden Allah raz olsun. Her mrcaatma pek byk teshlt ediyorlar ve bu teshlt sayesinde mid edilmeyen muvaffakiyet istihsl olunarak dman bugn oruh nehrinin mukabili shilde bile duramayarak Acara suyu vstasyla Batuma ekilmektedir. Dman btn btn korku sarmtr. Bu muvaffakiyetlere ramen beni azab iinde boan hl ... mtereddid ve mtehavvil vaziyettir. Cmleniz bilirsiniz ki ben dmanla arpmaktaym. Harektta ufak bir tereddd husul olur emir kumandada vahdet olmazsa felket muhakkaktr... Artk muhabere, mzkere devri gemitir. Mesela kendime refik-i mesai ittihaz ettiim arkadalar stanbul Ktib-i Mesl Keml Bey tamamyla bana terk etmelidir. Gerek onlarla ve gerek Nil Beyle muhaberesini brakmaldr. Bu ikinci defadr ki vuku buluyor... Suhum meselesi iin hatt- hareketimiz hakknda talimt verdiiniz zaman Keml Bey Hopada Nil Beyle muhabereye koyuldu. Bunlar ehemmiyetsiz olmakla beraber harektmza pek byk tesiri olan hususattandr. Keml Bey konuabilir. Bu arkadalar benimle mi i grecekler yoksa her gn stanbuldan gelmesi muhtemel talimta m intizar edeceklerdir. Evvela bu mesele hlledilmeli. Saniyen bu ecnebilere kar alacam vaziyet hakknda kat malmat verilmeli. Pek gzel bir srette bunlar msademelere itirak ettiriyor idim. imdi hkmet tesis sevdas balad da. Suhum'a gidip hkmet tesis etmek iin kouyorlar idi. imdi ben bunlar ne sretle geri evireyim. Benim elimde ancak be zbit var bunlarla idrenin tanzimi pek g, zbit ve kk zbitlere iddetle muhtacm.)
27 26

korku sardn belirtip bu baarlara ramen mtereddid ve mtehavvil vaziyetten , emir ve kumanda konusundaki kargaadan, pek gzel bir surette arpmalara itirak ettirdii ecnebilerin hkmet tesis sevdas ile balarna buyruk Suhum'a gitmelerinden yaknm ve ayrca zbit ve kk zbitlere iddetle muhta olduunu bildirmitir. Grld gibi Rza Bey hem kendi istedii seenek dorultusunda hareketin tercih edilmemesinden ve hem de istenilen harekete balanmken bu faaliyetin -belki hava muhlefetinin de etkisiyle- tehiri* ve eski greve dnmeleri iin emir gelmesine sitemkr olmann dnda emir ve kumandada vahdet isteini srarla dile getirmektedir. Burada gzden kamamas gereken hususlardan biri de Suhuma ynelik hareketin iptal deil, yalnzca tehir edilmi olmasdr: Rza Beyin gnln alan ve hareketine ve maiyetine Keml Bey ve sairenin karmayacan ieren ifadelerin de yer ald bir belgede, bu hareket iin Yakup Cemil Beyin grevlendirildii anlalmaktadr30. Birka gn sonra Rza Beye gnderilen bir ifre ile silh ve cephane ihtiyacnn karlanmaya alld ve kendisinden beklenilen hizmetin ne olduu ok ak bir biimde bildirilmitir:
1. Muzelin bahsettii ve cebhnenin sefrethnede olup olmad tahkik edilecektir. Var ise oraya gnderilecektir. 2. Batumun igali meselesiyle imdilik megl olmaynz. Sizden beklenilen hizmet Batum ile Kars arasndaki mntkadan Kafkasya dhilindeki araziyi tanyan
Byk ihtimlle Rus donanmasnn engelleyici ya da saldrgan faaliyetleri de bu harektn ertelenmesinde rol oynam olsa gerektir. Sleyman BEYOLUnun byk lde Babakanlk Osmanl Arivi belgelerine dayal olan bir bildirisinde [Birinci Dnya Savanda Trabzon (1914-1919), Trabzon Tarihi lm Toplants (6-8 Kasm 1998), Bildiriler, Trabzon, 1999,s.479-488.] Trabzon ehrinin ihtiyalarn karlamak zere Samsundan zhire naklini salayan kayklarn Ruslar tarafndan bombardman edildiine ve bylece ykn ve mrettebatn zarar grdne deinmesi de bu ihtimlin hi de zayf olmadn ortaya koyar. 30 249, D: 1036, F: 28. (12 Terin-i Sani 330, tarihli, Rza Beye aiddir. Bizzt hllolacaktr ibresini tayan bu ifre yledir: Muvaffakiyetlerinizin her zaman takdirkryz ve hrmetlerle selamlarz. Kafkasya shiline kacak kuvvet Yakub Cemil Beyin idresinde bir haftaya kadar Trabzona mteveccihen buradan hareket edecek. Asker Bey grlen lzma mebn Basraya memr edilmitir. Yakub Cemil Bey iin o havlye vkf on on be kii ile yannzdaki Grcleri Trabzonda bulundurunuz. Rus silhlar drt yz aded olmaldr. Ve bu eslihann hazrlanp hazrlanmadn ir ediniz. Zat- linize gelince yine eski evk ve hararetle vazifeye devam etmeniz matlub ve mtemennadr. Keml Bey ve saire sizin hareketinize ve maiyetinize mdahle ve muhabere etmeyecektir. Zbitn ve kk zbit ve sivil idre memru tedarik edilebilecei kadar hazrlanp Yakub Cemil Beyle yola karlacaktr. )
*

efrddan mteekkil kk eteler hlinde ilerleyerek ve az zayiat vererek Ruslarn harekt- askeriyesini iskiaf ve mmkn mertebe tciz eylemek ve slmlarla meskn olan havlde tekilt yapmaktr. 3. Batum-Poti hattn atabilmek mmkn ise atnz. 4. Size Trabzonda mevcd muaddel mavzerlerden bin adedinin be yz fienkle teslimi iin orduya bakumandanlktan emir verilecektir. 5. Bo kovanlar doldurulmak zere buraya gnderilmesi31

Bu arada Suhuma gitmek konusunda yeni skntlar ortaya kmtr. Msy Sourgouladze32 400 kiilik bir grup hlinde Suhum'a sevklerinin yarar salamayp mahvolmalarna yol aacan beyn etmitir.Ayrca bu konuda cevap beklenirken33, Yakub Cemil Beyin ancak bir hafta sonra hareket edebilecei hakknda Grcler ve Rza Beye bilgi verilmesi34 -gecikmenin gsterdii zere- ilerin dnld gibi yrtlemediinin, aksadnn bir baka iaretidir. Bu srada Ceml Azmi Bey Grclerin Rza Beyin yanna avdet etmek iin hl kendi telgraflarna yant beklediklerini35 hatrlatarak Rza Beyin bu adamlardan memnun olduuna deinir. Ayrca stanbulda alnan kararlar ve nlemleri bilmemekle birlikte, Grclerin fikrine katldn, Batumun drlmesinin baary ve Kafkas ahlsinin Trklere bir kat daha gven ve sevgiyle katlmasn salayabilecei kansnda olduunu belirtir. Ayn gn stanbuldan Grclerin36 ve Alman heyetinin Rza Beye katlmasnn uygunluu ve yaknda Yakub Cemil Beyin de Rza Beye iltihak edecei yazlr. Bundan birka gn nce Nil Beyden gelen bilgiler zten Batuma doru gnden gne ieriye nfuz edilmekte olduu yolundadr37. Grld zere sanki Rza Beyin daha nce gnlnden geen dorultuda yeni bir plan deiiklii nasl olursa olsun- meydana gelmitir. Ancak bu mtereddid ve
249, D: 1036, F: 29. (15 Terin-i Sani 330 tarihinde Rza Beye aiddir. Bizzt hlledilecektir. ibresiyle fakat bu defa grlen lzma mebn Basraya memr edilen Sleyman Asker Beyin yerine Tekilt- Mahssann bana gelen Halil Bey imzasyla -Trabzon vilyeti araclyla- gnderilmitir.) 32 249, D: 1036, F: 30. (Bu telgraf 15/16 Terin-i Sami 330 tarihinde Talat Bey Excellence hitabyla Trabzon Vlisi Ceml Azmi araclyla stanbul'a gnderilmitir. ) 33 249, D: 1036, F: 30/1. 34 249, D: 1036, F: 30/2.( 18/19 Terin-i Sani tarihinde ekilen telgraf ) 35 249, D: 1036, F: 30/3.( 22 Terin-i Sani 330 tarihli telgraf ) 36 249, D: 1036, F: 30/4. 37 249, D: 1036, F:31-32.
31

mtehavvil durum hi de hayra alamet deildir. Geri balangta iler iyi gitmitir. Ancak sonras vahim olmutur: Rza Beyin Murguldan gndermi olduu telgrafla iyi haberler ulatrlmtr38. Birka gn sonra Rza Bey baarsndan dolay kutlanm ve kendisini takviye iin neler yapld/yaplmaya alld belirtilerek ihtiyalar sorulmutur39. Rza Beyin mukabil telgrafnda unlar dile getirilir40:
1. Yakub Cemil Bey iki gn sonra ancak gelebilir. Bize balarnda fedkr zbitleri bulunmak artyla ne kadar kuvvet gnderecek iseniz muvaffakiyet o nisbette artar. Fakat bugn bize her eyden ziyde lzm olan bir kuvvet varsa o da hi olmazsa bir alay- nizmiye ve iki batarya cebel topudur. Bu ktaat- nizmiye bizimle beraber gnderilirse igal ettiimiz yerlerin ahlsi hemen kmilen denecek derecede bize iltihak eder. Vaka bu ahl az ok yardm ediyorsa da aramzda hkmet askeri grmediklerinden mtereddid bulunuyorlar. Ve bunlarn araziyi gzel bilmeleri bize her yerin kuvvetlerinden daha ziyde fide temin eder. 2. Enver Paa hazretleri nizmiye taburuyla iki cebel topu bl Artvin koluna veriyor. Batum zabt edilmedike gremez... yukar sevk olunan bu kuvvet hibir i

Bundan sonra kt haberler gelmeye balar. Bir ifresinde41

Ruslarn taze

kuvvet aldn belirten Rza Beyin daha sonra nc Ordu kumandanlna ektii ifreli telgrafta yer alan Her nerede olursa olsun iki gn zarfnda geitler top ve
249, D: 1036, F: 33. ( 24/25 Terin-i sani tarihli telgrafa gre: oruh mfrezeleri elyevm Borka ve ... Acara sularnn arasndaki srt ve geitleri igal etmi, dman Yukar Acara ile Aa Acarann irtibatn kat etmek ve bu iki dere arasnda hkim bir tepedeki dmann czi bir kolu mahsur kaldndan oraya kuvve-i imdadiye gndermek zere urat hlde muvaffak olamad ve kard kuvve-i imdadiye bir svari bl kmilen mahvedildii, piyadesinin de imdiye kadar beyz mtecaviz zayiata mukabil ehid ile drt yaralmz bulunduu bildirilmitir.) 39 249, D: 1036, F: 34. (29Terin-i Sani 330 tarihinde, yine bizzt kendisi tarafndan hlledilmek zere, Rza Beye gnderilen ifre yledir: 1. imdiye kadar Yakub Cemil Bey iltihak etmitir. Buradan daha kuvvetli ikinci bir heyet-i seferiyenin tanzim ve tekili ile izm derdesttir... 2.Sunuf- mahssaya mensub zbitn ve efrdn izm derdesttir. Muhabere iin dahi efrd gnderilecektir. Vesait-i muhabereden ne gibi eylere lzm olduunu bildiriniz. .. 3. Heyet-i shhiye dahi gnderilecektir. Edevat- shhiyeden ne lzmdr. 4. Muvaffakiyet-i mtevaliyeniz ayan- tebriktir...niana tevessl edilmek zere her gnk harekt ve icrtnz muntazaman bildiriniz. 5.Kafkasya dhiline nfz etmek zere... dhile sevkinin mmkn olup olmad.)
40 41 38

249, D: 1036, F: 35. 249, D: 1036, F: 36.( 9 Kanun- Evvel 330 tarihli)

mitralyzl ktaat- nizmiye tarafndan tutulmad srette elimizdeki kuvvetle bir mntkann muhfazas sret-i katyede mmkn olmayaca... yolundaki beyn pek vahim bir durumu sergilemektedir42.Bu durumda Rza Bey, her tarafa ettii onca feryada ramen hibir taraftan asker hususunda yardm gremediinden yaknm, elindeki perian mevcduyla dman saldrlarna kar ancak bir iki gn daha mevzilerini muhfaza edebileceklerini belirterek hi olmazsa bir alay svari, iki cebel tabyas ile bir nizmiye ktas istemitir. Ayn gn gnderdii bir dier ifre ile -dman tahkmtla megl olduundan- o gn msademe vuku bulmadn, ancak mfrezelerin moralinin bozuk olduunu, verilen kaybn yan sra dalan efrdn toplanmasnn mkl bir hl aldn belirten Rza Bey, her hlde bu mntkaya ktaat- nizmiye lzm olduunu tekraren arz eylemitir43. Sarkam harektnn devam ettii ve pek yaknda byk bir felketle sonulanaca bu gnlerde, Rza Beyin dinmek bilmeyen feryatlarna nihayet kesin sonucun III. Ordu blgesinde alnacana da deinilen ayrntl ve ok aklayc- bir cevap verilmitir:
1- Muhasamatn bidayetinden beri Tekilt- Mahssa mfrezelerinden en ziyde faaliyet gsteren mntka, mntkanzdr. (Dmann) Batum kuvvetini bir Trkistan livasyla takviye ettirmee icbar edildii istihbr edilmitir. Cephenizdeki Batum ehri mstahkem olmasa idi elbet igal ederdiniz. Fakat netice-i katyenin istihsli ancak Erzurum civarnda ( III. Ordu-y) Hmaynun muzafferiyetiyle kabildir. Binaenaleyh harbiye-i katye urulacak mahlden kuvvet eksiltmek mnsib olmayacan siz de takdir edersiniz. Ankarib muzafferiyet-i katye istihsl olunduktan sonra ok mikdarda kuvveti Tekilt- Mahssa mfrezelerine iltihak ettirmek mmkn olacaktr. 2- Dmann zayf kuvvetini karnzda terk ile kuva-y mtebakiyesini Kars havlsine ekmekte olduuna dir olan malmat dnk dmann tahkmtla megl olduunu bildirdiiniz telgraf teyd etmitir. Binaenaleyh mmkn olduu kadar dman kuvvetlerini tevkif ve bu teebbsatn men etmeniz iktiza eder.

249, D: 1036, F: 37. (14-15 Kanun- Evvel tarihinde Trabzondan stanbula gnderilen telgraf sreti) 249, D: 1036, F:39. (15 Kanun- Evvel 330 tarihinde Rza Beyin Trabzon valisi araclyla gnderdii ifre)
43

42

3- Hibir mntkaya binler hesabyla silh verilememitir. Bu hl memlekette silhn tedarik... sylemeye lzm grmyorum. Binaenaleyh tfenk bana be yz fienkle... 4- Yakub Cemil Bey ile epeyce zbit geldii gibi Yzba Adil, Mlzm Mehmed efendiler dorudan doruya size gnderilmi ve Canik Jandarma Taburunun bir mlzmla, Trabzon Jandarma Alaynn dier bir mlzmla iltihaklar iin emir verilmitir. imdiki heyetle yirmiyi mtecaviz zbit ve zbit namzedi ile bir o kadar da kk zbit ve bir heyet-i shhiye gnderiliyor. 5- Mdfaa-y Milliye Merkez-i Ummsinden elbise taleb etmisiniz. Piyasa da haki kuma yoktur. Her ne kadar tecavz-i merci etmiseniz de gayret ve faaliyetinize mukabil iki bin kat elbise gnderiliyor. 6- Sevkiyat ve nakliyatn icrs muayyen ve mahdud... yetitirilememektedir. 44

Grld zere savan daha ilk ylnda, Trklerde silh kt, cephane kt, ulatrma imknlar snrl idi. Ruslar da glerini asl sonucun alnaca noktada younlatrmaya almlardr. Bu artlarda tek umut, III. Ordunun bizzt Enver Paa kumandasnda alaca sonuca zorunlu olarak- balanm gibidir. Fakat yukardaki yazmadan birka gn sonra Trk birliklerinden geriye kalanlar Sarkamtan ekilmeye balayacaklardr. te tam bu ekilmenin balangcna tesadf eden bir ifrede; artk mfrezelerden kesinlikle umut kalmadn, ii iyi idre edemediklerini -muhtemelen iinde artl salverilen hkmllerin de bulunduu- birliklerinin daldn,Hopa yolunun karadan da dmana aldn, Mslman halkn Rus izmeleri altnda can vermesinden ve ordunun da kendi dzensizliklerinin kurban olmasndan endie ettiini belirten Nil Bey de areyi muntazam ve mcehhez bir kta- nizmiye istemekte bulmutur45.
249, D: 1036, F: 40.( 18 Kanun- Evvel 330 tarihli ve Tekilt- Mahssaya memr -Halil Beyden sonra greve gelen- Kaimekam Cevad imzasyla, yine bizzt kendisi tarafndan zlmek zere Rza Beye gnderilen ifreli telgraf) 45 249, D: 1036, F: 44 - 44/1. (Nil Beyden iftekprde zt- smilerina aid olmak zere alnan ve Trabzon Vlisi Ceml Azmi Bey araclyla gnderilen 21 Kanun- Evvel 330 tarihli ifre yledir: 1- Daha byk cinayetlere meydan verilmemek iin evvela unu syleyeyim ki ne Rza Bey ve ne de bendeniz bu iin ehli deiliz. 2- nk elimizdeki kuvveti gzel kullanm olsa idik bu kuvvetle her ey yaplabilir idi. 3- Vli Beyin hamiyetiyle daima yiyecek ve giyeceimiz gnderiliyor iken bir intizamszlk yznden askerimiz a, plak, yalnayak geceli gndzl da balarnda rtsz vazife grmekte btab kalarak bugn nsfndan ziydesi firar etti. 4-Bu firar bizi bugn galibiyetten malubiyete drd ve olaca da bu idi.
44

Bu srada,

istenilen destein Karadeniz yoluyla salanmasnn pek kolay kara yoluyla46 ve Sivas zerinden sevk

olmad otuza yakn zbitn ve dokuz yz elli mevcdlu bir mfrezenin daha nce vapurla gnderilecei bildirildii hlde edilmesiyle anlalmaktadr. Ayn gn gnderdii telgrafta Ceml Azmi Bey, Dn Yakub Cemil ve Sudi Bey, Rza Beyin yorulmasna ve vazifenin kesb-i ehemmiyet etmesine mebn yerine bir erkan- harbiye zbiti taleb etmekte olduunu, keyfiyeti Rza Beye vekleten zt- smilerine arz edeceklerini sylediler47... der ve dman saldrlarna zveriyle kar konulduunu belirtir. Grld zere Rza Beyin de, Tekilt- Mahssa mfrezelerinin de, sivilasker dier kiilerin de kendilerine katlan halkla birlikte Trabzon Vilayetini savunmaya almaktan baka yapabilecekleri bir ey kalmamtr. Fakat Rza Beyin ekilmesine ya da ektirilmesine uralmakta olduu da bellidir. Hem Nil Beyin deinilen son telgrafndan hem de Yakub Cemil Beyin aktarlan szlerinden bu durum aka anlalmaktadr. Bir baka belge de bu konuda pheye yer brakmamaktadr.48Bu belgede iki aydr maa alamadna da deinen mlkiye memru, yaanan skntlarn maddi boyutuna da k tutmutur. (Alman) Stange Beyin, Rza Beyin yerine baka
5- imdiye kadar igal ettiimiz mahllerden ekildiimiz hasebiyle binlerce Acaralnn Rus klc altnda inlemesine, hanmann snmesine sebeb verilmitir. 6- Bu anda ...Hopa yolu berren de dmana kad edildi. 7- Buraya kuvvetli nizmiye ktaat gnderilerek bizlerin yerine ehil ve civan ztlar gnderilmezse yarn Hopa deil belki Rizeye kadar btn tebaa- i mslime Rus izmeleri altnda can verecektir. Ve hatt tehlike pek byktr. Zr ordunun da bizim intizamszlmzn kurban olmasndan korkuyorum. Vakit zayi etmeksizin sevk edilecek mcehhez ve muntazam bir kta- nizmiyenin bu kemekein nn alabileceinden midvarm. Vatanperverliinize istinaden arz ediyorum.) 46 249, D: 1036, F: 51.(31 Kanun- Evvel 331 tarihinde Cevad Bey tarafndan, Rza Beye gnderilen ifreli telgraf) 47 249, D: 1036, F: 52. 48 249, D: 1036, F: 58. (25 ubat 330 tarihli bu belge yledir: 1. 23 Kanun- Sani 330 tarihinden beri Rza Bey kumandasnda bulunan ktaat ve gnll efrdn (Alman) Stange Bey kumandasna terk olunmasna tevikat- lzme icr olundu ve muvaffak olduk. 2. Rza Beyde gereken derece bir iktidar- asker olmad gibi maiyetindeki binlerce efrd iae ,sevk ve idre iin blk, tabur tekilt vcuda getirilmemitir... 3. Stange Bey kumanday deruhde ettikten sonra Rza Bey yine ktaata mdahleye balad. Dman- kan kabl ettii... bilumum kuvvetleri malub oldu. 4. Bu sebebden Stange Beyin,Rza Beye kar bir infial hsl ettiini bizzt Stange Bey ile grerek anladm. 5. Rza Bey, Stange Bey aleyhinde konumaktadr. Bu husus buradaki kuvvetin daha ziyde malubiyetine sebebiyet verecektir. 6. Nil Bey ile Rza Bey arasnda ihtilaf ve husumet vardr. 7. Herhlde Rza Beyin istirahate davet olunmas lzmdr. Rza Beyin yerine, Stange Bey ordudan bir erkan- harb zbiti istemitir. Gnll ktalar tensik edildii takdirde istifde kabildir.

birisinin gnderilmesini istemesi ve Rza Beyin istirahate davet olunmas talebi muhtemelen bu yoldaki ne ilk ne de son giriim olmutur. nk yerine gnderilen ...Ali Rza Bey srat-i mmkine ile muvasalat etmek zere bu gn Dersaadet'ten hareket etmi olmala rahatszl dolaysyla mmaileyh Rza Beyin hemen stanbula avdeti lzmdr denilen telgrafn zerindeki tarih, yukardaki belgenin yazlndan ncedir. Ancak Rza Bey kumandasnda bulunan ktaat ve gnll efrdn kumandasnn Stange Bey kumandasna brakld belirtilen tarihle ayndr. Bu da kumandann Stange Beye braklmasyla Rza Beyin stanbula arlmasna ayn zamanda karar verildiini ortaya koyar. Byle bir ar evvelce gerekletii hlde, Rza Beyin istirahata davet olunmasnn istenmesi ise herhlde bu arya uymayan Rza Beyin grevinde kalmak iin giriimde bulunmasyla aklanabilir. Nitekim Trabzon vilyetine gnderilen bir dier telgrafta, bunu dorulayan ifadeler vardr49. Hsranla sonulanan faaliyetlerin uluslararas ilikiler asndan nem tayan kimi ynlerini ve bu srete yaanan baz sorunlar da aklayan bir layiha Archimandrite Nicolas tarafndan Harbiye Nezret-i Celilesine -1915 yl Hazirannda- sunulmutur50. Buna gre; son Grcistan ihtilli ve kyamn mteakip hayatn Rusyann dest-i gaddar ve vahetinden kurtararak efkat ve himaye-i Osmaniyeye iltica eden ve burada bulunan slm ve Osmanl Grclerinin delaletiyle -1909 dan beri Osmanl hkmetine sunduu layihalarla- Grcistann Rusyann zulm ve vahetinden kurtulmas iin gereken muvenet ve mzhereti talebe balayan, yakn bir zamanda kendisince zuhuru melhuz ve muhakkak olan Avrupa Harb-i Ummsine Osmanl Devletinin de karacan, olaylar baka trl gelimi olsa bile Kafkasyann Trklerle Ruslar arasnda fiili bir sava alan olacan ngrm olan Nicolasa gre; byle bir harb vukuunda Grcistan iin Rusyaya kar ihtill ve kyam etmek, nil-i hrriyet ve istikll olmak zaman hull etmi olacakt ve Grcistann bamszln kazanmas iin kendilerini desteklemesini istedikleri Hkmet-i Osmaniyenin en byk
8. ...ordunun muvaffakiyet-i katyesine muntazr ifa-y vazife... iki aydr maa alamadm. Trabzon vilyetine tertbt fevkaldeden...) 49 K:249, D:1036, F:1/43.( 24 Mart 331 tarihli ve Yzba Rza Beye aiddir kaytl bu belgede u ifade yer almaktadr: 1. htiyat zbit namzedlerinin maduriyetlerine mahl kalmamak zere bir an evvel inhlarn gnderiniz. 2. Sizin iin vukubulan teebbsat bir neticeye iktiran etmedi) 50 K:1838, D: 45, F: 1/1-1/4.

fidesi (ise) hayat ve vatan- Osman iin bir dman- baman olan Rusyann hudud- Osmanden uzaklara atlmas olacakt. Osmanl Hkmeti, vaktiyle Nicolasn isteklerini kabl ederek gereken yardmda bulunacan vaat etmi fakat icrs vakt- mnsibin hullne talik edilmitir. Neyse ki, uzun bir devre-i intizra lzm grlmeksizin vakt- mnsib hull ederek beklenen frsat ortaya knca 1914 senesi Austos ay ibtidasnda Hkmet-i Osmaniye bir mikdar eslihay ita etmi ve bylece almalar balamtr. 1914 senesi Austosunda svirede bulunan Grc mltecilerinden bir kan telgrafla aran Nicolas, henz bunlar stanbula gelmeden alma arkadalaryla birlikte Trabzona gitmitir. Austosun yirmi drdnde Rza Beyin yardmlaryla bu arkadalarndan bazlarn merkez komitesiyle temasta bulunmak zere Grcistana gndermitir. Bylece dhil ile haricin balantsn salamaya alarak plannn icrs iin gereken bildirimde bulunmutur. Bu kii on gne kadar kendilerini haberdar edemedikleri takdirde Avrupadan arlanlardan seilen kiiyi daha gndermek kararnda olan Nicolas, Her ne sretle olursa olsun harb balayncaya kadar ihtill edebilmek iin tertbt- lzmenin ikmli ve ihtille mheyya bir hlde bulunmamz yegne emelimiz idi diyerek amalar konusunda pheye yer brakmamaktadr. Fakat Avrupadan davet edilen vatandalar stanbula varlarnda kendi bilgisi dnda ayrca ie baladklarndan O, ihzr ve tertbt ede geldiim eyler zr zeber oldu szleriyle etmitir:
...Grcistan' haricden tevik ve tahrik etmek fikr emelini terk ile evvel emirde Maabeli ve Sleyman Gugurizeyi Grcistana izm ve bilahare beynnmeler irsl ederek haricden yaplacak i hitam buldu. Hkmet-i Osmaniye ve Almanya Devleti Grcistann istikll ve hrriyetini bamukavelenme teyd ve tekfl etti. Esliha ile cebhne Grcistana duhulmzde verilecek yolunda dahile ihbaratta bulundular . Grcistan ahlsi bu ihbarat sahih zannederek harbe izm edilecek adamlar gndermee lzm grmediler. Neticeye intizr ettiler. Ne are ki bu grubun takib ettii hatt- hareket ihtillden baka bir ekilde olduundan gerek hkmet-i Osmaniye ve gerek Grc dr- endin tarafndan grubun bu program kabl ve tervic edilmediinden maada Grcistan ileri iin mttefikiyn arasnda kad ettiim tark de yanl siyset yznden ihll edildi.

urad hayal krkln da itiraf ettikten sonra szlerine yle devam

Siysetimce ihtill ederek Rusyaya kar mchedeye atlan Grcistann hengm- sulhta Rusyaya terk edilemeyecei vaadini Almanya hkmetinden de almak lzm idi. Fakat hkmet-i Osmaniyenin muveneti olmadan ie balamak, kyam ve ihtill edebilmek de mmkn deildi. Maksadm iki noktada zh edilebilir: Grcistann istikll ve tamamiyetini tekfl ve teyd etmek, ihtilli baa karmak iin silh ve para ita eylemek ki Grcistan ihtilli iin iki rkn mhimdir. Fakat bu tarz siyset de tatbik ve icr edilemedi. in mihrab- aslndan karak sarb yollara sardn grdkten neticesi mekuk olan bu yoldan ekilerek stanbula dnmek istedim. Fakat Rza Beyin talebi vechile bir mddet daha kalmaa mecbur oldum. Hareketimizin neticesi ok gemeden artk bsbtn tezahr edince artk ie yeni batan balamak lzm geldiini anladm. Ne are ki Austostan beri ...nice frsatlar aramakla bulunmayan nice msaid zamanlar kardk...51

Fakat her ey bu noktada bitmi deildir52. Ancak sonraki gelimeler de Nicolas iin memnuniyet verici olmamtr:
... dhilden sret-i mahssada izm edilen memr dahilen biz hazrz yardm edecekseniz ediniz, muvenete ihtiyacmz var. Tertbtmz mkemmel ise de levzmtmz noksandr haberini getirdi. Bundan maada 1500 kadar askere kumanda eden Grc Yorgi Maabeli tarafndan izm edilen iki asker gelip benden sret-i katyede sz istediler. Eer muvenete hazr isek ihtill edeceklerini bildirdiler. Maabeli maiyetiyle birlikte Rusyaya kar hareket edeceini temin etti. Maabeliyi ahsen tanmam fakat gelenlerin beni grmek istediklerine baklrsa dahilden bir memriyetle geldikleri anlalyordu. Bilhassa merkez komitesinin emriyle yaplm bir pland. Bu iki memru grm olsa idim pek ok eyi anlayacak ve renecek idik. Fakat ne beni tanyan askerleri gsterdiler ve ne de bu hususta bir ey sordular. Ve benim haberim olmadan " imdi bir ey syleyemeyiz. stanbul'da alyorlar, gidin de birka gn sonra geliniz cevabn vererek askerleri geri gnderdiler. te bu gibi
K:1838, D: 45, F: 1/2-1/3. Rza Beyin u szleri de giriimlerin devam ettiinin kant saylabilir: Evvelce Grc Komitesi azasnn bazlaryla Dersaadette cereyan eden mzakerata u srada tekrar ibtidar klndn burada bulunan aza-y merkumeden bazlar tarafndan beyn olunuyor. Tahkikat- acizaneme nazaran stanbulda bulunan Tseretelli kendisini Rus ordusuna idhle muvaffak olan ... ile sfat- ruhaniyesi itibariyle avdet arzusuna hiz-i nfz olan ve Trabzonda bulunan Papaz Nikola (Archimandrite Nicolas) ihtill ifanda hiz-i nfz ve kudret olub dierleri menfaatperest adi adamlardr. Binaenaleyh mzkerede bu cihetin nazar- dikkate (alnmas) yhd stanbula avdetime kadar tehir-i mzkere edilmesi marzdur. (K: 249, D:1036, F: 30/5.) Ayrca bu yazma Archimandrite Nicolasn layihasndan nce olmakla Grcler arasndaki uyumsuzluu, Nicolasn szlerini de dorulayarak ortaya
52 51

ilerle bittabi hibir netice elde edilemeyeceini anladm iin Hkmet-i Osmaniye ile yeni batan balamak zere Dersaadet'e avdet ettim...53

Sonu
Osmanl Devleti resmen Birinci Dnya Savana girmeden nce Kafkasyada faaliyetlere balamtr. Rusya ile ilgili kayglarndan dolay blgede olan biteni izlemeleri kendi gvenlikleri asndan son derece doal karlanabilecek olan Trkler,dier nedenlerin yan sra, iinde bulunduklar zor koullarda -Balkan Savalar esnasnda ac sonularn yaayarak grdkleri yaltlmlktan kurtulmak endiesinin de etkisiyle- 2 Austos 1914 tarihli Trk-Alman gizli ittifakn yaptktan sonra, Kafkasyadaki faaliyetlerini artrmlardr. Enver Paann bundan sonraki hazrlklar iinde Kafkasyaya ynelik etkinlikler nemli bir yer tutmutur. Zaten Almanlar da Osmanl Devletinin kendileri saflarnda bir an nce savaa girmesini isterlerken III. Ordunun Kafkasyada harekete gemesini talep etmiler ve bu blgenin Trkler iin nemine deinmilerdir. Her ne sebeple olursa olsun , Osmanl Devletinin Trk-Alman ittifakndan I. Dnya Savana kadar geen sre iindeki faaliyetleri arasnda -katlanlarn hretine baklarak bir sralama yaplacak olursa- Kafkasyadakilerin en fazla nem tadn belirtmek mmkndr. Kafkasyaya ynelik Tekilt- Mahssa faaliyetleri blgenin zellikle Trk ve Mslman halklaryla balantl olarak gerekletirilmitir. Geleneksel istihbarat almalarnn yan sra,Tekilt- Mahssa balantl olarak gerekletirilen faaliyetlerin amac Kafkasyada yaayan eitli unsurlar Rusyaya kar harekete geirmektir. Yzyllarca ayn devlet snrlar iinde yer alm fakat 1878 Berlin Antlamasyla Rus egemenliine girmi olan Kars, Ardahan ve Batumun Trk ve Mslman halknn giriilen etkinliklerin odak noktasnda olmas gayet doaldr. Bu ilin tesindeki Trk veya Mslman Kafkas halklaryla temas kolaylatrabilecek olan kk ve inan birlii ortak paydalar da deerlendirilmitir. Fakat bu faaliyetler iinde Hristiyan Grc toplumu da yer almtr. Bunun en nemli nedeni ise, Kafkasyadaki hazrlklar ve sava srasndaki jeopolitik zaruretler ve stratejik deerlendirmelerin
koymaktadr. Hem Rza Beyin hem de Nicolasn ifadeleri birbirlerine olan gven duygularn ve uyumlu bir ibirlii iinde olduklarn da ortaya koymaktadr. 53 K:1838, D: 45, F: 1/3.

-hem

Trk-Alman ittifaknn ve hem de Rusyann Kafkasyadan ekilmesini isteyen

blge halklarnn ortak karlar iin- gerekli ve faydal kld Trk-Grc dayanma ve ibirliidir. Hristiyan bir din adam olan Nicolasn ifadelerinden de anlald zere, Rusyadan bamsz bir Grcistan kurmak iin yllardr alan ve bu konudaki yardm ve ibirlii istekleri Trkler tarafndan olumlu karlanm fakat icrs uygun zamann gelmesine braklm olan Grc diasporasnn* talepleri de ok gemeden vakt-i mnsib hull ederek Birinci Dnya Sava knca yerine getirilmeye allmtr.1914 yl Austos ay balarnda Trkler bir miktar silh da vermiler ve i fiiliyata dklmeye balamtr. Anlalaca zere Osmanl camiasnn paras veya yakn saylan Trk ya da Mslman Kafkas halklaryla birlikte Hristiyan Grclerin de gnll katlmyla Tekilt- Mahssa harekete gemitir. Daha sonra Kafkas htill Cemiyeti eklinde yeni bir yaplanmaya gidilmitir. Jeopolitik , strateji ve uluslar aras ilikiler asndan ok nemli olan bu faaliyetler yalnzca saylan unsurlarla kalmam svireden ve muhtemelen baka lkelerden de- gelen Grc komiteleri mensuplar ve Almanlarn da katlmyla iyice renklenmitir. Ancak bu faaliyetler srasnda, Trkler -kendilerinin istemedii ve beklemedii bir zamandaecnebilerce yaplacak bir oldu bitti ile anszn savaa sokulabilecekleri yolunda hi de yersiz olmayan bir endieyi de tamlardr54. Kafkas Harektnn perde arkasndaki Tekilt- Mahssa faaliyeti ok uluslu bir ibirliiyle yrtlmeye allrken Trklerle Almanlar arasnda yeterince uyumlu bir etkinlik yaplamamtr. Trklerle Trkiyedeki Grc diasporas arasnda, en azndan Archimandrite Nicolas rneiyle grld zere uyumlu bir alma yaplabilmise
Grc diasporasndan kastedilen -Nicolas rneinde grlen ve Rusyadan kaarak Osmanl topraklarna snan- Hristiyan Grclerden oluan topluluktur. lgili dnemde Osmanl camiasnn bir paras olan Acarallar iin byle bir ifadeyi kullanmak hem hakszlk ve hem de anakronizm yanlna sapmak olur. Bu makalede, balangta da ifade edildii zere ne Kafkas Harektnn tamam, ne de Sarkam fciasnn asker yn deil de yalnzca perde arkas ilenerek bilinmeyenlere k tutulmaya allmtr. Bylece Bab- li basknnn renkli simalarndan olup savan ortasnda mevcut iktidar ihtillle devirmeye alt iin idam edilen Yakup Cemilin , tpk Talat ve Ceml paalar gibi Ermeni suikastilerince katledilen Bahaeddin kir ve Ceml Azminin, Milli Mcadeleden zmir Suikastine uzayan hayat izgisiyle Kara Kemlin, Yenibaheli Nilin , Trabzonlu Rza Beyin, Grc komiteleri yelerinin, Almanlarn ve daha nicelerinin yer ald bir Tekilt- Mahssa operasyonu belgeler nda sergilenilmeye allmtr. Bu nedenle Grc komitesine yalnzca ilgili balamda deinilmitir. 54 Almanlarn bir oldu bitti ile Trkiyeyi savaa sokabilecekleri yolundaki benzer kayglarn varl iin bir numaral dipnotta knyesi verilen makalenin 146. sayfasna baknz.
*

de, svireden -ve muhtemelen dier lkelerden de- gelen Grclerle ayn derecede bir yaknlk ve ibirlii ortam oluturulamamtr. Bunun en nemli nedenlerinden biri dardan gelen Grclerin aslnda yalnzca Almanlara endeksli varlk ve almalar olsa gerektir. Nicolas da bu dardan gelenlerin kendi bilgi ve onay haricinde yaptklar ilerle onca emei heba ettiklerinden yaknmakla bu olasl kuvvetlendirmektedir. Trklerin kendi aralarnda da, Osmanl topraklarndaki Grc diasporasyla dardan gelenler arasnda olduu gibi, kendi bana hareket etme eilimleri ve anlamazlklar olmutur. Lojistik destein eksiklii ve kar Rus-Ermeni faaliyetleri de mutlaka uyumsuzluun zerine tuz biber ekmitir. Para btnden habercidir ilkesiyle, belgelerden yansyan lojistik fcias ve uyumsuzluun zelde deil de Kafkasya genelinde yaplan ou faaliyette yaandn kabl edersek Sarkam fciasnn ok byk bir srpriz olmadn anlarz. Fakat btn bunlara, karaka ve tipiye, Trk ordusunun Sarkam ncesi kimi baarlarna bakarak -her eye ramendiyebiliriz ki, cephede her trl zveriyi gsteren Mehmetikin ayanda postal, zerinde klk giysisi ve bir de iecek bulgur orbas olsayd bu fcia meydana geldii lde yaanmazd55.

Bu makalenin son cmlesindeki deerlendirme iin Sarkam fciasnn asker yn bakmndan dkmanter bir alma olan u kitaba baknz: Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, Kafkas Cephesi 3 nc Ordu Harekt, Cilt I (Genelkurmay ATASE Bakanl Yayn), Ankara,1993. Ayrca Kafkas Cephesinin Lojistii ve kimi idari faaliyetler iin u kitaplara baknz: Trk Silahl Kuvvetleri Tarihi , Osmanl Devri, Birinci Dnya Harbi, dar Faaliyetler Ve Lojistik, Ankara, 1985 (Genelkurmay ATASE Bakanl Yayn), Tuncay n, Kafkas Cephesinin I.Dnya Savandaki Lojistik Destei, Ankara,1999.

55

ZET Bu makalede Sarkam facias ile sonulanan Kafkas harektnn -belki de bugne kadar yaplm almalar bir baka adan takviye edecek olan- farkl bir boyutuna deinilecektir: Jeopolitik, strateji ve uluslararas ilikiler asndan ok nemli bir Tekilt- Mahssa faaliyeti sergilenecektir. Anahtar Kelimeler: Birinci Dnya Sava, Kafkasya, Osmanl Devleti, Tekilt- Mahssa, Enver Paa.

ABSTRACT We will underline a different aspect of the Caucasus Campaign, which resulted in a catastrophe in this article revealing the unknown dimensions of this disastrous battle: We will shed light on Tekilt- Mahssa's (The Ottoman Secret Service) operations of geopolitical, international and strategical importance. Key Words: First World War, Caucasus, Ottoman Empire, Tekilt- Mahssa, Enver Paa.