VER TABANI YNETM

Ders 5: Kullanc Trleri ve Soyutlama Dzeyleri

Yrd. Do. Dr. Altan MESUT

Trakya niversitesi Bilgisayar Mhendislii
1

Kullanc Trleri
Kullanclar kullandklar veri taban hakknda bilgi ve yetki dzeylerine gre snflandracak olursak:
1. 2. 3. 4. 5. Veri Taban Yneticisi Uygulama Programclar Sorgu Dili Kullanclar Uygulama Program Kullanclar Rasgele Kullanclar
2

1) Veri Taban Yneticisi

Veri tabannn tasarmndan iletimine her eyinden sorumlu olan kiiler veri taban yneticisi (DBA: Database Administrator) ya da veri taban sorumlusu olarak adlandrlrlar. lk derste anlattmz bir VTYS birimi olan Database Manager ile kartrlmamas iin biz DBAin karl olarak veri taban sorumlusu terimini kullanacaz.
3

Veri Taban Yneticisinin Grevleri (1)

Veriler zerinde yaplacak uygulama gereksinimlerini belirlemek, veri taban ieriini oluturmak, veri taban emalarn (tablolar) tanmlamak. Btnlk kstlamalarn (Primary Key, Foreign Key, Unique, Check, Not Null) belirleyip tanmlamak. Veri taban kullanclarn ve her kullancnn hangi veriler zerinde hangi ilemleri yapmaya yetkili olduunu belirlemek; kullanc ve kullanm yetkilerini tanmlamak.
4

Veri Taban Yneticisinin Grevleri (2)

Veri Taban Ynetim Sisteminin sunduu seenekler erevesinde, veri tabannn fiziksel yaps ile ilgili parametreleri ve eriim yollarn (dizinleri) belirlemek ve tanmlamak. Yedekleme, yeniden balatma ve kurtarma dzenlerini belirlemek. Veri taban sistemini sahiplenmek, iletimini izlemek, veri tabannn srekli olarak kullanma ak olmasn salamak.
5

Veri Taban Yneticisinin Grevleri (3)

Gereksinimlerdeki deiiklikleri izlemek ve deiikliklere paralel olarak veri taban ierii, ema tanmlar, btnlk kstlamalar, fiziksel yap ile ilgili parametreler, eriim yollar, kullanclar ve kullanc yetkilerinde gerekli deiiklikleri oluturmak ve tanmlamak. Veri taban btnlk kstlamalarnn yeterliliini izlemek; btnlk kstlamalar ile ilgili gerekli deiiklikleri oluturmak ve tasarlamak. Veri taban kullanm istatistiklerini ve veri taban baarmn izlemek; varsa sorunlar ve yetersizlikleri belirlemek ve gerekli her trl nlemi almak.
6

Bir Ynetici Yeterli mi?

Bu grevleri yrtmek iin kk sistemlerde bir kiinin tam hatta yar zamanl almas yeterli olabilir. Byk sistemlerde ise bu grevleri yrtmek iin deiik konularda uzmanlam ok sayda veri taban yneticisine ihtiya vardr. Veri taban yneticisinin kulland balca olanak veri tanmlama dilidir (DDL). Veri tanmlama diline ek olarak, bata sorgu dili olmak zere dier tm olanaklar da veri taban yneticisi tarafndan kullanlabilir.
7

2) Uygulama Programclar
Veri taban yneticisi gibi, uygulama programclar da veri tabannn gerek anlamda kullanclar deildirler. Uygulama programclar, veri taban zerindeki rutin uygulamalar (gncelleme, rapor retme, nceden belirlenmi standart sorgular, .. vb) iin gerekli uygulama programlarn hazrlayan ve gerek kullanclarn kullanmna sunan kiilerdir. Uygulama programclarnn kulland balca olanaklar: SQL, veri ileme dili (DML) ve dier yazlm gelitirme aralardr.
8

Yazlm Gelitirme Aralar

Kullanlan yazlm gelitirme aralar, ilgili Veri Taban Ynetim Sisteminin salad aralar (Oracle Forms, Oracle Reports gibi) olabilecei gibi Veri Taban Ynetim Sisteminden bamsz aralar (Power Builder, MS Visual Basic, MS C#, Delphi, .. vb) da olabilir.

3) Sorgu Dili Kullanclar

Veri taban zerinde nceden belirlenmi rutin uygulamalar dndaki ilemleri gerekletirmek iin genellikle sorgu dili (SQL) kullanlr. DML ve DDL dilleri sorgu amal olmamalarna ramen ou zaman SQLin bir paras olarak grlrler. Sorgu Dili Kullanclar DML komutlarn kullanabilir, fakat DDLi sadece VT Yneticisi kullanr. SQL doal dile yakn, kolay renilen ve kolay kullanlan bir dildir (yine de biimsel bir dildir).
10

Sorgu Dili Kullanclar

Bu dili kullanacak kiinin, veri tabannn kendisi ile ilgili olan kesiminin ieriini (tablo isimleri, tablolardaki niteliklerin isimleri ve trleri, ... vb.) ve sorgu dilinin; yapsn bilmesi gerekir. Dolaysyla sorgu dilini kullanacak kiinin bir biliim uzman olmasna gerek yoktur, ancak veritabannn ierii ile sorgu dilinin yapsn bilen, bu konularda eitilmi, bilinli bir kii olmas gerekir.
11

Sorgu Dili Kullanclar

Sorgu dili kullanclar genellikle ynetimin alt ve orta kademelerinde grev yapan kiilerdir. Bunlarn dnda, sorgu dilleri sistem zmleyici, sistem tasarmc, uygulama programcs, veri taban sorumlusu gibi biliim teknik personeli tarafndan da ok kullanlr.

12

4) Uygulama Program Kullanclar

Bu kullanclar, uygulama programlarn kullanarak, veri taban zerinde iletimsel dzeydeki rutin ilemleri gerekletiren kiilerdir.
Ambar giri-klarn ileyen stok kontrol grevlisi Faturalar ileyen muhasebe grevlisi Personel sicil bilgilerini ileyen personel dairesi alan Verdii dersin snf listesini almak veya rencilerin notlarn girmek isteyen retim yesi SS sonucunu renmek isteyen adaylar ...

13

Uygulama Programlar
Uygulama programlar daha ok iletimsel dzeydeki ilemler (veri tabanndan bilgi alma, bilgiyi ekleme/silme/deitirme) iin kullanlr. Ancak nceden belirlenmi baz ynetimsel iler iin de kullanlan uygulama programlar mevcuttur. Bunlar kullanan kii VT sorumlusudur (DBA).

14

5) Rasgele Kullanclar
Veri taban yaklamnn temel amalar arasnda, hangi dzeyde olursa olsun, her kullancnn veri taban ile dorudan (herhangi bir arac kullanmadan) iletiim kurabilmesinin ve veri taban kullanmnn yaygnlamasnn salanmas da vardr. Bu amala doal dillere yakn etkileimli veri taban dilleri gelitirilmitir.
15

Rasgele Kullanclar
Veri tabannn ierii konusunda biimsel bilgisi olmayan, veri taban ve veri taban dilleri konusunda hibir eitim grmemi kullanclara rasgele kullanclar denir. Rasgele kullanclarn veri taban ile iletiim kurabilmesini salayan dillerde kullanc nce isteini doal dilde, serbeste ifade eder.

16

Rasgele Kullanclar
Dil yorumlaycs, kullancnn biimsel olmayan ifadesini zmleyerek ne istediini anlamaya alr. Bunun iin kullancya bir dizi soru ynelterek kullancnn isteini belirginletirmeye alr. Kullanc ile sistem arasndaki bu etkileim sonunda kullanc isteinin belirginlemesi salanr ve biimsel sorgu oluturulabilirse bu sorgu iletilerek kullanc istei karlanr.
17

Rasgele Kullanclar
Rasgele kullanclara ynelik bu tr olanaklar, sorgu dili ve veri ileme dili kadar yaygn deildir. Her Veri Taban Ynetim Sistemi kapsamnda en az bir sorgu dili ile, en az bir tayc dil ile birlikte kullanlan bir veri ileme dili bulunmasna karn, ok az sayda Veri Taban Ynetim Sistemi kapsamnda rasgele kullanclara ynelik doal dile yakn, diyalog tabanl, etkileimli bir dil olana yer almaktadr.
18

Soyutlama Dzeyleri
Fiziksel veri taban ile u kullanc arasnda birok soyutlama dzeyi bulunur. Yandaki izimde soyutlama dzeyinin yer ald rnek bir mimari yer almaktadr.
19

 (fiziksel) ema
ema, veri tabannn fiziksel yaps ile ilgili tanmlar ierir. Veri taban bilgisayarda bir disk dosyas biiminde yer ald iin, bu dosyann disk zerindeki adresi ve zellikleri ile ilgili tanmlar i emay oluturur. Aslnda fiziksel veri taban olarak adlandrlan katman da kendi iinde, dosyalar ve mantksal tutanaklar dzeyinden balayp, bitler ve fiziksel adresler dzeyine kadar uzanan birok soyutlama dzeyinde grlebilir.
20

Kavramsal ema
Tm veri tabannn kurulu dzeyindeki mantksal yapsdr. Her Veri Taban Ynetim Sistemi, veri tabannn kavramsal emasn tanmlamak ve bu emann fiziksel gerekletirimi olan fiziksel emann kimi zelliklerini belirtmek iin gerekli veri tanmlama olanaklarn salar. Bunlardan biri olan Veri Tanmlama Dili (DDL), kavramsal veri tabannn, veri modeli terimleri ile tanmlanmasn salayan yksek dzeyli bir dildir.
21

D (alt) ema
Kavramsal emann bir alt kesiminin soyut bir modelidir. D emalar tanmlamak iin de genellikle veri tanmlama dili kullanlr. D ema, bir anlamda, kk bir veri tabannn kavramsal semasdr ve genellikle kavramsal ema ile d ema ayn soyutlama dzeyindedir.
22

D (alt) ema
Baz ynleriyle d ema kavramsal emadan daha soyut olabilir. Fiziksel veri tabannda ve kavramsal emada yer almayan, ancak kavramsal emadaki verilerden tretilebilen verilere d emada yer verilebilir.
rnein, kavramsal emada kiilerin doum tarihleri yer alrken, d emada kiilerin yalarna yer verilebilir.
23

Veri Bamszl
Veri bamszl sayesinde uygulamalarn, veri saklama yaplar ve eriim yntemlerinden bamszlatrlmas salanr. D ema, kavramsal ema ve i emadan oluan soyutlama zinciri, iki farkl veri bamszl dzeyi salar.
Fiziksel Veri Bamszl Mantksal Veri Bamszl

24

Fiziksel Veri Bamszl

Fiziksel Veri Bamszl, bellekte sakl verilerin yap ve eriim yntemi deiikliklerinden uygulamalarn etkilenmemesi olarak tanmlanabilir. Eer bir biliim sisteminde fiziksel veri bamszl salanmsa, bellek yaplar ve eriim yntemleri, hatta bellek ortamlar uygulamalardan etkilenmeden deitirilebilir.

25

Fiziksel Veri Bamszl

Fiziksel veri bamszlnn nemini daha iyi anlamak iin, rnek olarak nce veri taban olanaklar kullanlmadan, genel amal bir programlama dili ile gelitirilen bir biliim sistemini dnelim. Bu rnekte veriler, kullanlan iletim sistemi ile programlama dilinin salad dosya yaplar ve eriim yntemleri kullanlarak ikincil belleklerde saklanr. Saklanan verilerin hacminin bykl ve veriler aras bantlarn okluu, verileri saklamak ve verilere erimek iin kullanlan yap ve yntemlerin karmaklamasna yol aar.
26

Fiziksel Veri Bamszl

Veriler zerinde ilem yapacak kullanclarn, karmak veri dzenleme ve eriim tekniklerini tm ayrntlar ile bilmeleri, yazacaklar uygulama programlarnda yaplar doru olarak tanmlamalar ve bu yaplarla uyumlu ilem algoritmalarn oluturmalar gereklidir. Bu nitelikteki uygulama programlarnn yalnz uzman biliim teknik personeli tarafndan yazlabilecei aktr.
27

Fiziksel Veri Bamszl

Biliim uygulamalar genellikle srekli deiim halindedir. Bir kez gelitirildikten sonra birka yl deitirilmeden kullanlan uygulamalarn says son derece azdr. Deiiklikler ilevsel ya da iletimsel gereksinimlerden kaynaklanabilecei gibi, teknolojik gelimelerden veya iyiletirme isteklerinden de kaynaklanabilir. Uygulamalarn ilevsel ya da iletimsel gereksinimlerinden kaynaklanan deiiklikler kullanclarn tmn deil, yalnz belirli bir kesimini dorudan ilgilendirir. Dier deiiklikler ise kullanclarn hibirini dorudan ilgilendirmez.
28

Fiziksel Veri Bamszl

Veri tabannda yaplan her deiiklikten sonra;
tm uygulama programlarnn uyarlanmas, yeniden derlenmesi, gerekiyorsa yeniden snanmas, tm kullanclarn da yaplan deiikliklerle ilgili bilgi sahibi olmalar,

gerekir. Yukardaki rnekte olduu gibi uygulamalarn veriyi bellekte saklamak iin kullanlan yaplara ve veriye erimek iin kullanlan yntemlere baml olduu biliim uygulamalarna veriye baml uygulamalar denir.
29

Mantksal Veri Bamszl

Mantksal veri bamszl, kavramsal ema deiikliklerinden kullanclarn olabildiince korunmas anlamna gelmektedir. zellikle, yaplan deiiklik ile ilgisi olmayan d emalar kullanan kullanclarn, bu deiiklikten etkilenmemesi amalanmaktadr. Kavramsal ema deiiklikleri; kullanc gereksinimlerini karlamak iin mantksal dzeyde yaplan deiiklikler olduu iin, genellikle kavramsal ema deiiklii ile birlikte d emalardan bir ksmnda da deiiklik yaplr.
30

rnek bir VTYS mimarisi

Bir veri taban kullancs iin, veri taban d emadr. Kullanc d emay grr ve salanan yazlm olanaklar ile d emada yetkili olduu ilemleri gerekletirir. Kullanclarn ou kavramsal ve i emadan habersizdir, verilerin d emaya uygun biimde saklandn dnr. Oysa d ve kavramsal emalar tmyle mantksaldr.
31

rnek bir VTYS mimarisi

Kullanc tarafndan d emaya gre oluturulacak isteklerin i emada karlanmas gerekir. Bunun iin de kullanc tarafndan d emaya gre tanmlanan verilerin nce kavramsal emadaki, sonra da i emadaki karlklarnn belirlenmesi ve kullanc isteinin fiziksel veri taban zerinde gerekletirilmesi gerekir.
32

rnek bir VTYS mimarisi

stek bir sorgu ise, i emaya gre seilen veriler, bu defa nce kavramsal sonra da d emaya gre dntrlerek kullancya sunulmaldr. Bir VTYSnin mantksal ve fiziksel veri bamszlnn salanabilmesi iin, ema tanmlarna ek olarak emalar aras eleme tanmlarnn da saklanmas gerekir.

33

rnek bir VTYS mimarisi

emada bir deiiklik yapldnda, i ema kavramsal ema elemesinde gerekli uyarlamalar yaplarak deiikliin kavramsal ve d emalar, dolaysyla da kullanclar etkilemesi nlenerek fiziksel veri bamszl salanm olur.
34

rnek bir VTYS mimarisi

Kavramsal emada bir deiiklik yapldnda ise, bir yandan kavramsal ema - i ema elemeleri, dier taraftan da baz d emalar ile kavramsal ema arasndaki elemeler uyarlanr. Bylece kavramsal emadaki deiiklikten i ema (fiziksel veri bamszl) ve d emalarn en azndan bir kesimi (mantksal veri bamszl) etkilenmemi olur.
35

rnek bir VTYS mimarisi

rneimizdeki dzeyli mimari ilk defa 1975 ylnda Bilgisayarlar ve Bilgi lem konusundaki Amerikan Ulusal Standartlar Komitesinin VTYS alma Takm tarafndan nerilmi ve zamanla benimsenmitir. Veri bamszlnn salanmas iin VTYS mimarisinin mutlaka dzeyli mimaride olmas gerekli deildir.
36