T.C.

ADNAN MENDERES NVERSTES AYDIN MESLEK YKSEKOKULU DEMN GELECE

AYMYO YAYINLARI DERS NOTU NO: 00

MALZEME BLGS

Hazrlayan r. Gr. Serap KARAGZ

Makine Resim Konstrksiyon Program

Aydn 2008

NDEKLER KONU

8 1.1. TANIMLAR .. 8 1.2. MALZEMELERN SINIFLANDIRILMASI ............... 8 1.2.1. Metaller ... 8 1.2.2. Seramikler ... 8 1.2.3. Polimerler 8 1.2.4. Kompozitler 9 1.3. MALZEME SEM . 9 1.3.1. Maddenin Yaps 9 1.3.1.1. Atomlar Aras Balar .. 9 1.3.1.2. Atomlarn Dizilileri ..... 12 1.3.2. Malzeme zellikleri 14 1.3.3. malat lemleri 14 1.4. ALAIMLAR ........ 14 1.4.1. Kat Eriyikler (Tek Fazl Alamlar) 14 1.4.2. tektikler (ift Fazl Alamlar) ... 15 1.5. ATOMK DFZYON . 16 1.6. ERGME KATILAMA ... 17 1.7. ALLOTROP FAZ DNM . 18 2. DEMR .. 19 2.1. DEMR FLZLER ... 19 2.1.1. Hematit 19 2.1.2. Magnetit .. 19 2.1.5. Pirit .. 19 2.1.4. Siderit .. 19 2.1.3. Limonit 19 2.2. YKSEK FIRINDA HAMDEMRN RETLMES .. 20 2.3. YKSEK FIRINDAN ELDE EDLEN RNLER ... 21 2.3.1. Hamdemir 21 2.3.2. Yksek Frn Gaz .. 21 2.3.3. Curuf 21 3. DKMEDEMR . 23 3.1. DKMEDEMR RETM 24 3.2. YAPI VE GRAFT OLUUMU .. 25 3.3. KATILAMA EKLLER 25 3.4. DKM MALZEMELERDE ARANILAN ZELLKLER . 25 3.5. DKMEDEMR ETLER ... 25 3.5.1. Dkme elik ... 26 3.5.2. Lamel Grafitli Dkmedemir ........................................................ 26 3.5.3. Kresel Grafitli Dkmedemir .. 26

1.

NSZ MALZEME BLGS

Sayfa No 7

Sayfa No 3.5.4. Temper Dkmedemir 26 3.5.4.1. Temper Dkmedemir retimi 26 3.5.4.2. Temper Dkmedemirlerin Kullanm Alan . 27 3.5.5. zel Dkmedemirler (Alaml Dkmedemirler) .. 27 4. ELK . 28 4.1. ELK RETM ...................... 28 4.1.1. Bessemer-Thomas Yntemi ........ 28 4.1.2. Siemens-Martin Yntemi . 29 4.1.3. Oksijen fleme Yntemi .. 29 4.1.4. Elektro-elik Yntemi .. 30 4.2. eliklerin Snflandrlmas . 30 4.2.1. retim Yntemine Gre ............... 30 4.2.2. Kullanma Alanlarna Gre .. 30 4.2.3. Kimyasal Bileimine Gre 31 4.2.4. Kaliteye Gre . 31 4.2.5. Sertletirme Ortamlarna Gre . 31

KONU

4.3. 4.4. 4.4.1. 4.4.2. 4.4.3. 4.4.4. 4.4.5. 4.4.6. 4.4.7. 4.4.8. 4.4.9. 4.4.10. 4.4.11. 4.4.12. 4.4.13. 4.4.14. 4.4.15. 4.4.16. 4.5. 4.5.1. 4.5.2. 4.5.3. 4.5.4. 4.5.5. 4.5.6.

KATKI ELEMANLARININ ELE KAZANDIRDII GENEL ZELLKLER 31 ELKTE KATKI ELEMANLARI 31 Karbon 31 Silisyum ... 31 Manganez 31 Fosfor ... 32 Kkrt . 32 Oksijen . 32 Azot .. 32 Hidrojen .. 32 Bakr 32 Krom 32 Nikel 32 Wolfram .. 32 Molibden . 32 Vanadyum ... 33 Kobalt .. 33 Alminyum . 33 ELK STANDARDLARI . 34 elik Ve Demir-Karbon Alamlarnn Snflandrlmas 34 elik Ve Demir-Karbon Alamlarnn Eritme Ve Isl lemleri 34 Alamsz Ve Alaml eliklerin Sembol Saylar .. 35 eliklerin Genel Sembol Saylar le Gsterilmesi . 35 eliklerde Garanti Edilen zelliklerin Tantma Saylar 36 Demir Karbon Malzemelerin Ksa Gsterilme ekilleri . 41

4.5.6.1. Ktle elii .. 41

KONU Sayfa No 4.5.6.2. Kalite elikleri 42 4.5.6.3. Otomat elikleri . 42 4.5.6.4. Alaml Kalite elikleri . 43 4.5.6.5. Alamsz Asal elikler Takm elikleri 43 4.5.6.6. Alamsz Asal elikler Makine Yap elikleri .... 44 4.5.6.7. Az Alaml Asal elikler ... 44 4.5.6.8. Yksek Alaml Asal elikler ... 45 4.5.6.9. Dkme elikler 46 4.5.6.10. Lamel Grafitli Dkmedemirler .. 46 4.5.6.11. Kresel Grafitli Dkmedemirler 46 5. ELKLERN ISIL LEMLER .. 47 5.1. TANIMLAR . 47 5.2. ISIL LEMLERN AMALARI .. 48 5.3. DEMR-SEMENTT DENGE DYAGRAMI .. 48 6. TAVLAMA 53 6.1. TAVLAMA ETLER . 53 6.1.1. Normalletirme Tav .. 53 6.1.2. Yumuatma Tav . 54 6.1.3 Gerilme Giderme Tav (Temperleme) . 54 6.1.3.2. Islah Etme . 55 6.1.3.1. Menevileme . 55 6.1.4. Difzyon Tav 55 6.1.5. Yeniden Kristalletirme Tav .. 55 7. SERTLETRME . 56 7.1. ELKLERN SERTLETRLMES .. 56 7.2. SERTLETRME LEMNN AAMALARI .. 57 7.2.1. n Istma 57 7.2.2. Austenite Dntrme ... 57 7.2.3. Bekletme Is Emdirme ... 57 7.2.4. Sertletirme- Martenzite Dntrme 57 7.3. SU VERME ... 58 7.3.1. Su Vermede Kullanlan Svlar .. 59 7.3.1.1. Su ....................... 59 7.3.1.2. Tuzlu Su ............ 59 7.3.1.3. zel Bileikler ... 59 7.3.1.4. Yalar ................ 59 7.3.1.5. Ergimi Tuz ve Metal Banyolar . 59 7.4. YZEY SERTLETRME . 59

7.4.1. Yzeyin Kimyasal Bileimini Deitirerek Yaplan Yzey Sertletirme . 59

7.4.1.1. Sementasyon . 60 7.4.1.2. Nitrrasyon 61

7.4.2. Yzeyin Kimyasal Bileimini Deitirmeden Yaplan Yzey Sertletirme (Is Birikimi le yzey Sertletirme) ........................... 61
7.4.2.1. Alevle Yzey Sertletirme ... 61 7.4.2.2. Endksiyon Akm le Yzey Sertletirme 61

KONU

8.
8.1. 8.1.1. 8.1.2.
8.1.2.1. 8.1.2.2. 8.1.2.3. 8.1.2.4.

8.2. 8.2.1. 8.2.2. 8.2.3. 8.2.4.

8.2.4.1. 8.2.4.2. 8.2.4.3.

9.
9.1. 9.1.1.
9.1.1.1. 9.1.1.2.

9.2. 9.2.1.
9.2.1.1. 9.2.1.2.

9.3. 9.3.1. 9.4. 9.4.1. 9.5. 9.6. 9.7. 9.8. 9.9. 9.10. 9.11. 9.12. 9.13. 9.14. 9.15. 9.16. 9.16.1. 9.16.2. 9.16.3.

Sayfa No KOROZYON .... 62 KOROZYON ETLER . 62 Kimyasal Korozyon 62 Elektrokimyasal Korozyon .. 62 Deme Yoluyla Korozyon 62 Kendi Kendine Korozyon 62 D Akmlardan Doan Korozyon ... 63 Kristaller Aras Korozyon 63 KOROZYONDAN KORUNMA ... 63 Alam Yaparak Korozyondan Koruma . 63 Korozyona Neden Olan Cisimleri Uzaklatrmak .. 63 Katodik Koruma . 63 Kaplama le Koruma 63 Madensel Koruyucu rtler .. 64 Organik Koruyucu rtler 64 norganik Koruyucu rtler . 64 DEMR OLMAYAN METALLER ............ 65 BAKIR . 65 Bakr Alamlar .. 65 Dkme Bakr Alamlar . 66 Dvme Bakr Alamlar . 66 ALMNYUM . 67 Alminyum Alamlar . 67 Dkme Alminyum Alamlar ... 67 Dvme Alminyum Alamlar ... 67 NKO 68 inko Alamlar . 68 NKEL 68 Nikel Alamlar ... 68 KALAY .. 69 KURUN 69 KROM ..... 69 WOLFRAM .. 69 MOLBDEN ............. 70 VANADYUM 70 KOBALT 70 KADMYUM 71 BZMUT . 71 MAGNEZYUM ... 71 TTAN . 71 SOY METALLER .. 71 Platin ... 71 Altn 72 Gm . 72

Sayfa No 10. PLASTKLER . 73 10.1. PLASTKLERN GENEL ZELLKLER 73 10.2. PLASTKLERN RETM .. 74 10.3. PLASTKLERN SINIFLANDIRILMASI ... 75 11. KOMPOZTLER .. 77 11.1. KOMPOZTLERN SINIFLANDIRILMASI .. 77 11.1.1. Tanecik Takviyeli Kompozitler 77 11.1.2. Lif Takviyeli Kompozitler . 78 11.1.3. Tabakal Malzemeler . 78 11.2. KOMPOZTLERN YAPISI .. 78 11.3. KOMPOZTLER MALZEMELERN AVANTAJLARI 78 12. MALZEME MUAYENES . 79 12.1. MALZEME MUAYENELERNN SINIFLANDIRILMASI 79 12.1.1. ekil Bakmndan Muayene 79 12.1.2. Tip Bakmndan Muayene .. 79 12.1.3. Ama Bakmndan Muayene ....... 79 12.2. MALZEME MUAYENE YNTEMLER . 80 12.2.1. Atelye Deneyleri ................. 80 12.2.1.1. Grnle Belirleme ................... 80 12.2.1.2. Ses Deneyi .................................. 80 12.2.1.3. Kvlcm Deneyi .......................... 81 12.2.2. Teknolojik Deneyler .. 82 12.2.2.1. Bkme Ve Krma Deneyi ..................... 82 12.2.2.2. Eme Ve Katlama Deneyi ............ 82 12.2.2.3. Derinletirme Deneyi ................... 83 12.2.2.4. Kaynak Diki Kontrol ............... 83 12.2.2.5. Borularn Denenmesi .................. 83 12.2.2.6. Burma Deneyi ............................ 84 12.2.2.7. Darbeli Bkme Deneyi ................ 84 12.2.3. Mekanik Deneyler .. 84 12.2.3.1. ekme Deneyi ............................ 84 12.2.3.2. Basma Deneyi ............................ 85 12.2.3.3. Kesme Deneyi ............................ 85 12.2.3.4. Yorulma.................................... 85 12.2.3.5. Snme ...................................... 85 12.2.3.6. Geveme ...................... 86 12.2.3.7. Kayma ...................................... 86 12.2.3.8. Krlma ..................................... 86 12.2.3.9. Anma ...................................................... 86 12.2.4. Tahribatsz Malzeme Muayenesi .. 86

KONU

KONU

13.
13.1. 13.1.1. 13.1.2. 13.1.3. 13.1.4. 13.1.5.

TASARIMDA MALZEME

Sayfa No SEM 87

MALZEME SEMNDE UYULMASI GEREKEN KURALLAR 87 Malzemenin Bulunabilirlii 87 Fiziksel,Kimyasal, Mekanik Ve Teknolojik zelikler .. 88 Ekonomiklik Deeri ... 88 Korozyon Direnci ... 88 retim lemlerine Uygunluk 88

KAYNAKLAR

90

NSZ
Makine Resim Konstrksiyon Program retim programlarna genel olarak bakldnda, her ders rencilerin tasarm becerilerini gelitirmeye ynelik btnn bir parasdr. Makine tasarmnda ama belirli gereksinimi karlayan, alan bir sistem oluturmaktr. Belirli bir gereksinimi karlayacak olan sistem nce dnce olarak ortaya kar. Daha sonra zm olabilecek dnceler kda aktarlr. Yani birinci aama dnce, ikinci aama ise izimdir. Ancak izim aamasna gemeden nce evresel faktrler gz nne alnarak baz koullar belirlenir. Tasarlanan sistemde koullar yerine getirecek paralar ve biimleri ile, bu biimleri oluturacak imalat yntemleri dikkate alnmaldr. Sistemlerin ilevlerini yerine getirebilmeleri ve ekonomik mrl almalar nemlidir. Bu da sistemi oluturan paralar iin uygun malzeme semekle mmkn olur. Sonu olarak bir tasarmcnn malzeme cinsi, alma koullar ve imalat yntemi ilikileri konusunda yeterli bilgiye sahip olmas gereklidir. rencilerin doru malzeme seimi yapabilmeleri iin gerekli bilgileri edinmeleri amacyla, Malzeme Bilgisi dersi retim programna alnmtr. Bu ders notu Aydn Meslek Yksekokulu rencilerine ynelik olarak hazrlanmtr. Konular retim programna uygun olarak sralanm, iyap ve malzeme zellikleri ile alma koullar ilikileri gz nne alnmtr. Makinecilikte en ok kullanlan malzemeler ve malzeme seimi ile ilgili genel bilgilere yer verilmitir.

r.Gr.Serap KARAGZ AYDIN 2007

1. MALZEME BLGS
1.1. TANIMLAR
Malzeme: Bir amac gerekletirmek iin kullanlan her madde malzeme adn alr. Baka bir ifade ile belirli n ilemlerden geerek insanlarn ihtiyalarn karlayan her maddeye malzeme denir. Maddeler ilenerek malzemeyi, malzemeler de ilenerek eyalar meydana getirir. Dili yapmnda kullanlan elik, iletken olarak kullanlan bakr, uak endstrisinde kullanlan alminyum, s yaltmnda kullanlan asbest, inaatta kullanlan imento vb. maddeler bir ama iin kullanlan malzemelerdir. Atom: Ntron ve protonlardan oluan bir ekirdek ve ekirdein etrafnda dnen elektronlardan meydana gelen maddenin en kk birimidir. Element: Ayn cins atomlardan meydana gelen ve her noktasnda ayn zellikleri tayan saf maddedir. Bileik: ki veya daha fazla elementin kimyasal bir tepkime ile birleerek oluturduu maddedir. Karm: ki veya daha fazla elementin homojen veya heterojen olarak kartrlmas sonucunda meydana gelen maddedir. Saf madde: Btn zellikleri her noktasnda ayn olan maddedir. Saf madde element, karm veya bileik eklinde olabilir. Organik madde: Genellikle karbonun dier elementlerle yapt bileiklerdir. norganik madde: Genellikle karbon dndaki elementlerin yapt bileiklerdir.

1.2. MALZEMELERN SINIFLANDIRILMASI

Metaller Seramikler Polimerler Kompozitler

1.2.1. Metaller
Demir, alminyum, inko, krom, bakr, nikel v.b elementler bu guruba girer. Elementler genellikle tek balarna kullanlmazlar. ki veya daha fazla element kartrlp alam yaplarak kullanlabilir hale getirilirler. Metaller genel olarak elektrik ve s iletkenlii, dayanm, rijitlik, ekillendirilebilirlik, darbe direnci gibi zelliklere sahiptirler.

1.2.2. Seramikler
Kil ve kaolen gibi malzemelerin yksek scaklkta piirilmesi ile elde edilen malzemelerdir. Genel olarak metal ve metal olmayan elementlerden oluan inorganik bileiklerdir. Cam, tula, porselen, talar, tula gibi malzemeler bu guruba girer. Yaplar kararl, korozyona ve yksek scaklklara dayankl, sert, krlgan, s ve elektrik yaltkanl olan, erime scaklklar yksek malzemelerdir. Malzeme olarak makine sanayine de giren seramikler, rnein rulmanlarn yuvarlanma eleman yapmnda kullanlmaktadr. Hibrid rulman da denilen seramik rulmanlar, elik rulmanlara gre sertlik, sya dayanm, elastiklik gibi konularda daha stn zelliklere sahiptir.

1.2.3. Polimerler
Polimerler genel olarak plastik ve lastik malzemelerdir. Tarm ve petrol rnlerinin organik molekllerinden polimerizasyon ilemi ile elde edilir. Genel olarak s ve elektrik yaltkanl, dk dayanm, korozyon direnci ve hafiflik gibi zelliklere sahiptirler.

1.2.4. Kompozitler
Kompozitler ok fazl malzemelerdir. Birbirlerinin zayf ynlerini yok edecek ekilde maddeler bir araya getirilerek iyi zellikler kazandrlm bileiklerdir. Bileenler gzle grlebilecek niteliktedir. Beton, kontrplak, cam fiber, oto lastii kompozit malzemelerdir. Hafif, salam, yksek scaklklara dayankl, sert darbelere dayanmldrlar.

1.3. MALZEME SEM

Makine paralarnn uygun yntemlerle ekillendirilmeleri ve kendilerinden beklenen srede grevlerini yapabilmeleri iyap ve zellikleri ile ilikilidir. Bir teknik elemann doru malzemeyi seebilmesi iin malzemelerin iyaps ve zellikleri ile imalat yntemleri konusunda bilgi sahibi olmas gerekir. Yap, zellik ve ekillendirme biimi birbirini dorudan etkileyen faktrdr. Bir tanesinin deiiklii dier iki faktr dolaysyla sonucu etkiler. Bu nedenle malzeme seimi bu faktr ve ilikileri gz nne alnarak yaplmaldr.

1.3.1. Maddenin Yaps

Malzemelerin zelliklerini renmek iin atomik yapy bilmek gerekir. Doada bulunan btn elementler atomlardan meydana gelmitir. Atom ekirdekteki ntron ve protonla, evredeki elektronlardan oluur. Bir atomun elektron ve proton saylar eittir. Eitlik bozulup, atomun elektron ve proton saylar farkl olursa iyon ad verilir. Atomda protonlar (+) ykl ve ntronlar yksz (ntr) olup merkezde, elektronlar ise (-) elektrik ykl olup ekirdek etrafnda bir yrngede sonsuz hzla hareket ederler. ekirdek merkezdeki gne, elektronlarsa gnein etrafnda dnen gezegenlere benzetilebilir. Elektronlar ekirdek etrafnda kabuk (yrnge) olarak adlandrlan yerlerinde sonsuz hzla dnerler. Bir atomda en d kabukta bulunan elektronlara valans elektronlar ad verilir. Elektronlarn dizilii malzemenin kimyasal zelliklerini, atomlar aras ba kuvvetini, atom bykln, elektrik ve s iletkenliini, optik zelliklerini ve daha baka zelliklerini etkilemektedir. Cisimler doada gaz, sv ve kat halde bulunurlar. Gazlarda atomlar aras mesafe ok fazla, atomlar aras ba kuvveti zayf olduundan atomlar serbeste hareket edebilir ve bu nedenle sktrlarak hacimleri kltlebilir. Svlarda atomlar aras mesafe yok denecek kadar azdr, ancak aralarndaki ba zayf olduundan birbirleri ile temas halindeki atomlar serbeste hareket ederler ve bir ekle sahip olamazlar ve sktrlamazlar. Kat cisimlerde ise durum farkldr. Katlarn atomlar arasnda kuvvetli bir ba vardr ve atomlar birbirlerine skca baldr. Bu nedenle katlar belirli bir ekle sahiptir ve bu ekli bozmak iin (biim deiiklii salayabilmek iin) byk kuvvetler gereklidir. 1.3.1.1. Atomlar Aras Balar Maddelerin atomlar arasnda belirli bir ekim gc (ba) vardr. Bu ba malzemelerin dayanm, sertlik v.b. zelliklerini belirler. Ba kuvvetleri yksek ve zayf olmak zere iki gurupta toplanabilir. Yksek kuvvetli balar; Metalik Ba yonik Ba Kovalent (Valans) Ba Zayf kuvvetli ba ise Van Der Waals Badr. Atomlar aras ba kuvvetli olan maddeler ekillendirmeye direnli, ergime scakl yksek, sl genlemesi dk malzemelerdir.

10

Metalik Ba Metal atomlarn bir arada tutan ba trdr. Metal atomlarnn elektronlar d kabukta maksimum sayda olmadndan ekirdee bal olarak kabul edilmezler. D kabuktaki bu elektronlar (Valans elektronlar) metal ierisinde serbeste hareket ederler ve belirli bir atoma ait deillerdir. Baka bir deyile, dk valansl metal elementler valans elektronlarn brakarak bir elektron bulutu olutururlar. Serbest hale geen valans elektronlar tek bir atomla deil birok atomla ilgili olurlar. ekirdekler (+) ykl merkezlerdir ve sonsuz saydaki (-) ykl elektronlarla aralarnda bir ekim gc olutururlar. Sonsuz saydaki + ykl ekirdekle, sonsuz saydaki ykl elektronun birbirini ekmesi metalik ba meydana getirir (ekil 1.1).

ekil 1.1 Metalik ba (Erdoan, 1998) Bir metal eilmeye zorlandnda elektronlarn durumu nedeniyle atomlar aras ba krlmaz sadece yer deitirir. Bu da metallerde elastikiyet ve biimlendirme kolayl salar. Metaller elektrii iyi iletirler. Metalik bal malzemelerde uygulanan bir gerilim etkisi altnda valans elektronlar, hareket ederek devrenin tamamlanmasna dolaysyla akma neden olurlar. yonik Ba Kat cisimlerde iyonik ba iki ayr cins atomda valans elektronlarnn alveriine bal olarak oluur. Bir atom valans elektronlarn vererek dier atomun d kabuunu doldurur (ekil 1.2). Elektron veren element + yk kazanrken alan element yk kazanr. iyon ad verilen bu + ve ykl atomlar birbirini eker ve bu ekim gcne de iyonik ba denir.

ekil 1.2 yonik ba (Erdoan, 1998) yonik bal yapya bir kuvvet uygulandnda, metalik badaki gibi elektronlarn hareket rahatl olmadndan iyonlar arasndaki elektriksel denge bozulur. yonik bal malzemeler genellikle bu nedenle gevrek ve krlgandrlar. rnein seramikler iyonik bal malzemelerdir. Bir iyonik bal malzemeye gerilim uygulandnda akmn akn salamak iin iyonlarn hareket etmesi gerekir. Oysa iyonlarn hareketi yava olduundan bu tr malzemelerin genellikle elektrik iletkenlii zayftr.

11

Kovalent Ba Valans ba da denilen bu ba trnde atomlar valans elektronlarnn bazlarn ortak kullanrlar. Ortak kullanlan (-) ykl elektronlarla (+) ykl ekirdek arasnda valans ba oluur (ekil 1.3).

ekil 1.3 Kovalent ba (Erdoan, 1998) Bu ekilde bal maddeler esnek deildir ve elektrii iyi iletmezler. Kovalent balar ok salam bir yap oluturur. Ban krlmas iin byk kuvvetler gerekir. Elektrik iletkenlii de zayftr. nk bir elektronun akm tayabilmesi iin hareket etmesi gerekir. Ba kuvvetli olduundan bu ok zordur. rnein doadaki en sert malzeme olan elmas kovalent bal bir maddedir. Van Der Waals Ba Asal gazlarda molekllerinin birbirlerini balayabilmesi iin serbest elektronlar yoktur. Bu tip molekller ancak ok zayf bir elektrik yk ile birbirlerini ekerler. Bu zayf elektrik yk de molekllerdeki + ve ykl merkezlerin birbirlerini ekmesine neden olarak bir ba oluturur ki bu baa Der Waals ba ad verilir. Birok plastik, seramik, su gibi maddelerin moleklleri guruplaarak bazlar pozitif, baz molekller ise negatif yklenirler. Bir molekln pozitif yklenmi ksm ile dier bir molekln negatif yklenmi ksm arasnda meydana gelen ekim molekller arasnda zayf bir ba oluturur. Van der Waals balar ikincil balardr. Molekl ierisindeki atomlar birbirlerine kovalent veya iyonik ba ile balanrlar. rnein su kaynama noktasna kadar stlrsa molekller arasndaki Van Der Waals ba krlr. Ancak molekl oluturan hidrojen ve oksijen atomlar arasndaki kovalent ba krmak iin byk scaklklar gereklidir (ekil 1.4).

ekil 1.4 Van Der Waals ba (Erdoan, 1998)

12

1.3.1.2. Atomlarn Dizilileri Atomlar kristal, molekler ve amorf olmak zere farkl dizili gsterirler. Kristal Kafes Yaps Tm metallerin, seramik malzemelerin ounluunun, plastik malzemelerin de bazlarnn atom ve molekllerinin, dizili ekli ve bulunduklar konum, dzgn geometrik ekiller meydana getirir. X nlar ile yaplan aratrmalar bu malzemelerde atomlarn bulunduklar noktalarn birletirilmesiyle 14 deiik dzgn geometrik ekle sahip olduklarn gstermitir. Bu geometrik yapya kristal kafes denir. Metallerin oluturduu kafes yapsna da faz ad verilir (ekil 1.5).

ekil 1.5 a) Hacim merkezli kbik kristal kafesine sahip metaller; Demir (,,), molibden, wolfram, vanadyum b)Yzey merkezli kbik kristal kafesine sahip metaller; Demir , alminyum, bakr, nikel, kurun, gm altn.c)Hekzagonal sk dolgulu kristal kafesine sahip metaller; Titan, Magnezyum, kobalt, inko, kadmiyum. 1-Basit monoklinik 2-U merkezli monoklinik 3-Triklinik 4-Hekzagonal 5-Rombohedral 6-Basit orthorombik 7-Hacim merkezli orthorombik 8-U merkezli orthorombik 9-Yzey merkezli orthorombik 10-Basit kbik 11-Hacim merkezli kbik 12-Yzey merkezli kbik 13-Basit tetragonal 14-Hacim merkezli tetragonal (Baydur, 1979) Katlama srasnda, her bir kristal yap kendi karakterine uygun kristal dzenini oluturur. Her bir birim hcre dierine balanr. Bunu bir aacn dallarna benzetebiliriz. Bu yapya dentrik denir. Dar doru gelien dentritler dierleri ile birleerek taneleri oluturur. Birleen dentrit snrlarna tane snrlar ad verilir. Yava soutma ile kaba, hzl soutma ile ince taneli bir yap oluur (pek, 1999).

ekil 1.6 Dentrik oluumu a) Katlamann balad ekirdek b) dentrik dallanma c) dentrik kollarn birlemesi d) taneler ve snrlar (pek, 1999)

13

Molekler Yap Birbirlerine bir kuvvetle bal atom gruplarna molekl ad verilir. Molekllerin i balar kuvvetli ancak molekller aras balar zayftr. Bu nedenle Van Der Waals ba olarak da adlandrlrlar. Molekller aras ban zayf olmas molekllere bir lde serbest hareket yetenei salar. Bu nedenle bu yapdaki malzemelerin ergime ve kaynama scaklklar dktr ve kat halde bile yumuaktrlar. Kk molekllere manomer denir. Manomerlerin bir araya gelerek belirli koullarda balanmas polimerleri meydana getirir. Bu olaya polimerizasyon ad verilir. Polimerlerin bir dier ve yaygn olarak bilinen ismi plastiklerdir.

ekil 1.7 Molekler yap (Erdoan, 1999) Amorf Yap Kristal yapda olduu gibi dzenli dizilmi bir yaps olmayan atomlardan oluan yapya amorf yap denir. Gazlar, svlar, hzl soumu metaller, cam v.b. malzemeler bu yapdadr. Atomlar aras mesafe maddenin zelliine gre eit veya farkl olabilir. rnein gazlar molekler yapda olmasna ramen, molekller birbirlerinden uzak ve bamszdrlar. Svlarn ise gazlar gibi akkan ve dzenli bir kristal yaplar yoktur. Ancak iyap bakmndan yar dzenlidirler. Atomlar arasndaki mesafe birbirine byk oranda eittir. Sv haldeki metallerin de atomlar aras mesafesi genellikle eit, ancak dzenli bir yaplar yoktur.

ekil 1.8 Amorf yap (Erdoan, 1998)

14

1.3.2. Malzeme zellikleri

Malzemelerin zellikleri mekanik zellikler ve fiziksel zellikler olmak zere iki guruba ayrlarak incelenebilir. Mekanik zellikler, malzemelerin ykler ve gerilmeler karsnda gsterdikleri davranlardr. Dayanm, sneklik, srtnme hz, anma, yorulma, elastiklik, uzama v.b. zellikler mekanik zelliklerdir. Kimyasal yap, elektrik iletkenlii - yaltkanl, manyetiklik, s karsndaki davranlar vb. ise fiziksel zellikleridir.

1.3.3. malat lemleri

Scak ve souk, talal ve talasz ekillendirme gibi, makinelerin ve makine paralarnn retilmeleri srasnda kullanlan tm yntemler imalat ilemleridir. Malzemelerin mekanik ve fiziksel zellikleri hem imalat ilemleri, hem de retilen parann grevini yapmas asndan nemlidir. Malzemenin iyaps zelliklerini belirler. zellikler ise imalat ynteminin seimi iin nemlidir.

1.4. ALAIMLAR
Genellikle metaller, tek balarna kullanlmazlar. Endstriyel amalar karlamak iin alam yaplarak kullanlrlar. ki veya daha fazla metalin veya en az birisi metal dieri metal olmayan malzemenin bir arada ergitilmesi ile oluturulan yeni malzemeye alam denir. Bir baka ekilde alam, yeni zellikler kazandrmak amacyla bir metale baka maddeler kartrlarak elde edilen yeni malzeme olarak tanmlanabilir. Alamlar, alam tipine bal olarak kendisini meydana getiren elemanlarn zelliklerini tayabildii gibi, kendisini meydana getiren elemanlarn zellikleri ile hi ilgisi olmayan yepyeni bir malzeme olarak da ortaya kabilirler. Metaller belirli bir kafes yapsna sahiptir. Metallerin kafes yapsna faz ad verilir. Saf metallerde tek tip faz vardr. Alamlarda ise tek tip faz olabildii gibi iki ve daha fazla tipte faz olabilir. Fazlarn meydana gelmesinde alam oluturan metallerin bileimi ve scaklk faktrleri etkilidir. Alamlarn zellikleri, alam meydana getiren elemanlarn fazlar arasndaki ilgiye baldr. Alamlar iki ekilde meydana gelir. 1- Kat Eriyikler 2- tektikler

1.4.1. Kat Eriyikler (Tek Fazl Alamlar)

Bu tip alamlarda alam elemanlarnn kafes sistemlerinde bir deiim olur ve elemanlardan birinin kristal kafesinde her iki elemannda atomlar yerleir. Bir tek faz (yap) meydana getirirler. Sonu olarak yeni zelliklerde bir malzeme (alam) oluur. Tek Fazl alamlara kat eriyik ad verilir. Bu alamlarda yalnz bir kafes ekli vardr. Bu kafeste alam meydana getiren elemanlarn atomlar bulunmaktadr. Kafesteki saynn az olduu alam elemannn atomlarna erimitir, kafeste says fazla olan alam eleman atomlarna da eritmitir denir. Alam elemanlarnn atomlar byklklerine gre kafeste iki ekilde bulunabilirler. Yerine geme yoluyla oluan kat eriyikler Araya skma yoluyla olan kat eriyikler (ekil 1.9)

ekil 1.9 Kat eriyiklerin kafes yaplar (Baydur, 1979)

15

1.4.2. tektikler (ift Fazl Alamlar)

Bu tip alamlarda alam meydana getiren elemanlarn kafes sistemlerinde bir deiim olmaz. Elemanlar alamda kendi kafes sistemlerini aynen korurlar. Bu tip alamlarda alam oranna bal olarak homojen bir yapda her iki faznda zellii grlr. Bu nedenle bu tip alamlar stn zellik gstermez ve snrl zellik deiimi gsterebilir. Alamdaki elemanlarn oranlarna bal olarak her iki elemann ortak zelliklerini veya alamda oran fazla olan elemann zelliinin etkin olduu zellikler gsterirler. ift fazl alamlara tektik denir. Mekanik karm ad da verilen bu tip alamlarda alam elemanlarnn ortak zelliklerine sahip bir alam elde edilir. tektik alamlarda mutlak homojenliin saland oran tektik oran, scaklk da tektik scaklk olarak isimlendirilir. tektik scaklk her iki alam elemannn da ergime scaklklar altndaki bir deerdir. ekil 1.10da kadmiyum ve bizmut metallerinin oluturduu tektik yap grlmektedir. ekildeki denge diyagramnda saf haldeki iki metal ile 9 farkl alam orannn zaman scaklk koordinatlarndaki erilerine bakldnda saf metaller birer, alamlarda ise ikier durak noktas olduu grlmektedir. Durak noktalarnn birletirilmesi ile de yanda scaklk alam oranlar diyagram elde edilmitir. E noktas tektik oran ve tektik scakl gstermektedir. AEB noktalar arasndaki eri svlama erisi, CED erisi ise katlama erisidir. Svlama ve katlama erileri arasndaki iki blge ise kat ve sv fazlarn birlikte olduu blgedir. tektik orandaki alama tektik alam denir. tektik alamlarn saf metaller gibi bir tek ergime ya da katlama scakl vardr ve ayn metallerin dier oranlardaki alamlarna gre en dk ergime katlama scaklna sahiptirler. Bunun nedeni farkl metal atomlarnn birbirlerinin kristal kafes oluturmasna engel olmasdr. Scaklk katlama scaklna dt zaman, her ikisi de ayn anda kristal kafeslerini oluturmaya balarlar. ekil 1.10da grld gibi kadmiyum ve bizmut alam iin tektik oran %40 kadmiyum %60 bizmut eklindedir. tektik alamlar ergime derecesi dk ve kendini ekme oran az olduundan, dkme elverilidirler. Ayrca iri taneli yaplar nedeniyle iyi mekanik zelliklere sahiptirler.

ekil 1.10 tektiklerin oluumu (Erdoan, 1999)

16

1.5. ATOMK DFZYON

Kat cisimlerde atomlar bulunduklar yerde bir salnm (titreim devinim) hareketi yaparlar. Bu salnm hareketi cismin scaklna ve zerindeki enerjiye baldr. Bir kat cisme s verildii zaman, snn kinetik enerjiye dnmesi sonucu atomlarn yapmakta olduklar titreim hareketi iddetlenir. Titreimin artmas atomlarn daha fazla yer kaplamalarna ve dolaysyla hacimlerinin bymesine neden olur ki bu olaya sl genleme denir. Metallere verilecek olan sy daha da artracak olursak atomlarn titreim hareketi daha fazla artar. Titreimin atomlar birbirine balayan kuvveti yenecek seviyeye ulamas ile baz atomlar serbest hareket etme yeteneine kavuur. Is etkisi ile baz atomlarn aradaki ba kuvvetini yenecek bir enerji kazanarak serbest hareket etmesi olayna atomik difzyon denir. Atomik difzyondan endstride geni lde yararlanlmaktadr. Sementasyon, nitrrasyon, siyanrleme, borlama ilemleri atomik difzyon uygulamalardr. Atomik difzyon ile serbest hareket yetenei kazanan atomlar, yerlerini terk ederek; 1- Baka bir kristal kafeste yer bulup yerleebilir. 2- Kristal snr izgilerinde yer bulur yerleebilir. 3- Metal ierisinde uygun bir yer buluncaya kadar serbest hareket etmeye devam edebilirler (ekil 1.11).

ekil 1.11 Atomik difzyon (Erdoan, 1998)

17

1.6. ERGME KATILAMA

Metale s vermeye devam edilirse, atomik difzyon iddetlenir ve yerlerini terk ederek serbest hareket eden atom says artar. Svlarda atomlar serbeste hareket ettiklerine gre, kat atomlar da serbeste hareket ediyorsa kat sv hale gemi demektir. Ergime; metallerde atomik difzyonun iddetlenmesi sonucunda atomlar bir arada tutan ban ortadan kalkmas ve buna bal olarak kristal kafes yaps dzeninin bozulmas olaydr. Metallere verilen s balangta metal atomlarnn titreimlerini artrmaya harcanrken scaklk ykselmesi olur. Ancak atomlarda difzyon iddetlenip, atomlar serbest harekete balad andan itibaren btn metal ktlesi ergiyinceye kadar scaklk ykselmesi grlmez. nk ergime balangcndan, ergime bitinceye kadar verilen s metallerde kristal kafeslerin bozulmasna ve serbest kalmasna harcanr. Katlama srasnda ise olay tersine iler. Ergiyik metalin katlamas iin s etkisinin ortadan kalkmas gerekir. Yksek s azaltldnda ya da ortadan kaldrldnda kristal kafes yaps olumaya balar. Yani atomlar aras ba oluur ve atomlar belirli bir dzenle kristal kafesleri oluturur. Uygulanan s dtke atomlarn titreimi azalr, aralarndaki ba kuvvetlenir. Ancak dtan uygulanan s yok edilse bile katlama balangcndan bitiine kadar metalde scaklk dmesi grlmez. nk kristal kafeslerin olumas srasnda doan enerji scaklk dmesini nler ve scaklk sabit kalr. Kristal kafesler oluup metal kat eklini aldktan sonra s dmesi tekrar balar ve ortam scaklna ulancaya kadar devam eder (ekil 1.12).

Ergime

Katlama

ekil 1.12 Ergime Katlama davranlar (Baydur, 1979)

18

1.7. ALOTROP FAZ DNM

Metallerin sl erilerini izerken, ergime ve katlama noktalarnda bir duraklama grlmektedir. Bu noktalarda s iletimi srd halde scaklk deimemektedir. Baz metallerde ergime katlama noktalarnn dnda da duraklamalar grlr. Bu srada bir sre scaklk deimez ve incelenirse sz konusu noktalarda o metalin zellik ve yaplar deimektedir. Metallerde ergime noktas dnda meydana gelen zellik ve yap deiimine alotropi ya da faz deiimi denir. Bu metallere de alotropik metal denir. Demir, manganez, kobalt, titanyum alotropik metallere rnek gsterilebilir. ekil 1.13de demirin faz deiimleri grlmektedir.

ekil 1.13 Demirin alotropisi (Baydur, 1979)

19

2. DEMR
En ok kullanlan metallerin banda gelen demir, yer kabuunun %5.6 sn oluturmaktadr. Yumuak, kolay biimlendirilebilen, younluu 7,88 gr/cm3, ergime scakl 1535C, sertlii 67 BSD (Brinell sertlik deeri), uzamas %40 olan, mknatslanabilen, elektrik ve sy iyi ileten gri renkli bir metaldir. Saf demirin, laboratuarlarda aratrma amal kullanm dnda manyetik donanm, vakum tp imalat gibi ok kstl kullanm alan vardr. Demiri, endstrinin en nemli metali haline getiren ierisindeki karbondur. Deiik oranlarda karbon ve dier metallerle yapt alamlarla istenen zellikler kazandrlan demir ok geni bir kullanm alanna sahiptir.

2.1. DEMR FLZLER

Doada demire sahip pek ok filiz vardr. Ancak demir, ierisindeki demir miktar ve elde etme kolaylklar bakmndan en ok Hematit, Limonit, Siderit ve Piritden elde edilmektedir.

2.1.1. Hematit
Kimyasal bileimi Fe2O3 demir oran %70 civarnda olan, dnya demir retiminin en fazla yapld filizdir.

2.1.2. Magnetit
Kimyasal bileimi Fe3O4 demir oran %72,4 olan rengi kuruniden siyaha kadar deien bir filizdir. erisindeki demir oran hematite gre daha fazla olmasna ramen mknatslanma zellii nedeniyle ergitilmesi srasnda sorun yaratt iin demir retiminde ok fazla tercih edilmemektedir.

2.1.3. Limonit
Kimyasal bileimi 2Fe2O3xH2O - Fe2O3 3 H2O3, demir retiminde hematitten sonra en ok kullanlan, ierisindeki demir oran %50-60 olan demir filizidir.

2.1.4. Siderit
Kimyasal bileimi FeCO3 demir oran %48,2 olan demir karbonatl filizdir. Temel maddeleri demir ve nikel olan bu filiz gkta olarak da bilinir. erisinde bulunan karbonat bileimi nedeniyle demir retimi srasnda fazla kire ta gerektirmemesi nedeniyle retimi ekonomik hale getirir.

2.1.5. Pirit
Kimyasal bileimi FeS3 demir oran %46,6 olan kkrtl demir filizidir. erisindeki kkrt nedeniyle elik retiminde krlganlk zellii kazandrmas nedeniyle demir retiminde en son srada tercih edilen filizdir.

20

2.2. YKSEK FIRINDA HAMDEMRN RETLMES

ekil 2.1 Yksek frn (ahin, 1997) Demir filizlerinin kok ve kire ta ile bir arada ergitilmesinde kullanlan ve kapasitelerine gre ykseklikleri 3090 m arasnda deien frnlara yksek frn ad verilir. Yksek frn ters kapatlm iki kesik koniden oluur. Yksek frnn i ksm ok yksek scaklklara maruz kald iin kalnl 1,5 myi bulan ate tulas (amet) ile kaplanmtr. Yksek frnn ii ok scak olduu iin frnn soutulmas evrede bulunan kanallardan su geirilerek salanr. Frnlarn d ksm kaln elik levhalarla kaplanmtr. Ate tulalarnn mr 510 yl arasndadr. Frnn st kapandan devaml olarak kok+filiz+kire ta karm doldurulur. Bir yksek frn arj edildikten (doldurulduktan) sonra atelenir. Yanma srasnda tam yanamayan bir gaz frnn st ksmnda toplanr. Bu gaza Yksek frn gaz ya da az gaz denir. Yksek frnn st ksm kurutma blgesidir. Kuruma ilemi 300400C scaklklarda olur. Bu blgede filiz, kok ve kire ta karmndaki nem buharlar. st blgede kurutulup stlan karmn ierisindeki yabanc gazlar ayrr. Orta blgede s ykselirken kimyasal reaksiyon balar. Karmn ierisindeki oksit ayrrken ergiyen demir karbonla birleerek ham demiri oluturmaya balar. Ergiyen demir (1300 1500C) alt blgeye akarken yabanc maddeler de ergiyerek kire tann yardmyla curuf olarak ergiyiin stnde toplanr. Hamdemirin topland haznenin scakl 1600C kadardr. Haznede alttan demir stten de curuf alnr. Yksek frndan elde edilen hamdemire PK denir. Hamdemirin ierisinde %2,5-4,5 arasnda karbon vardr. Sert, krlgan ve biimlendirilebilme zellii olmayan bir rndr. elik ya da dkmedemir retiminde kullanlr.

21

2.3. YKSEK FIRINDAN ELDE EDLEN RNLER

2 ton %50'lik filiz; 1ton kok, 1 ton kire ta, 3000 m scak hava Yksek Frn

Curuf 1,1 ton

Hamdemir 1 ton
ekil 2.2 Hamdemir retimi

Gaz 4000 m % 20 - 27 CO

2.3.1. Hamdemir
Yksek frnda ama hamdemir retmektir. Ancak elde edilen dier maddeler de deiik amalarla kullanlr. Hamdemir retimi srasnda iki eit hamdemir retilir. Esmer Hamdemir: Bu hamdemirde silisyum oran fazladr. Karbonu grafit hale dntrerek demire esmer renk verir. Bu nedenle bu demire esmer hamdemir denir. Beyaz Hamdemir: Bu hamdemirde manganez oran fazladr. Manganez demirdeki karbon ile birleerek hamdemirin renginin beyaz olmasn salar. Bu nedenle de bu demire beyaz hamdemir denir. Beyaz hamdemir sert, anmaya dayankl, esmer hamdemir yumuak ve dayankszdr. Beyaz hamdemir elik, esmer hamdemir dkmedemir yapmnda kullanlr. Hamdemirde % 2,54,5 orannda karbon vardr. Sert, krlgan ve biimlendirilebilme zellii olmayan bir rndr. elik ve dkmdemir retiminde kullanlr.

2.3.2. Yksek Frn Gaz

Yksek frnda yanmann tam olmayndan dolay frnn st ksmndan alnan gazda % 25 CO, % 15 CO2, % 4 H, % 0,2 kadar da metan bulunur. Kalan miktar da azottur. Azot ve karbondioksit dndaki dier gazlar yand zaman enerji verirler. Is enerjisinin dk olmasna ramen ok miktarda elde edildiinden yan rn olarak yksek frnda ve elik frnlarnda kullanlr.

2.3.3. Curuf
Yksek frnda elde edilen curuf ise zel ilemlerden geirilerek mineral yn ad verilen ve izolasyonda kullanlan bir malzeme elde edilir. Curufun bir ksm da beton iinde kum ve akl olarak kullanlr.

22

ekil 2.3 elik ve dkmedemirin imalat sreci (Akkurt ve Kent, 1979)

23

3. DKMEDEMR
inlilerin demir madenini eritirken karbon ieriini ykseltmeleri sonucu 3000 yl nce dkmedemir rettikleri bilinmektedir. Dkm endstrisinin en yksek tonaja sahip rn dkme demirlerdir. Dkme demirlerin iyi bir malzeme oluu ve retim maliyetinin dk olmas kullanm alann geniletmektedir. Dkme demirler ok geni bir aralkta deien mukavemet, sertlik, ilenebilirlik, anma direnci, korozyon direnci ve dier zelliklere sahiptirler. Yksek frndan alnan ham demir, dayanksz ve krlgandr. Makine imalatnda ve konstrksiyon ilerinde kullanlmaya elverili deildir. Genel olarak ham demir yksek frndan alndktan sonra byk potalara dklr daha sonra kupal ocaklarna gnderilerek dkm ilerinde kullanlmak zere dkme demirler elde edilir Gemite dkmedemir malzemeler kalite arandnda tercih edilmezken, gnmzde birok alanda dvme ve kaynakl paralara oranla daha ekonomik bir zm getirmektedir. Paralarn dayanmlar dnldnde en uygun ekil dkm yoluyla elde edilir. Dkmedemir, yksek frndan elde edilen hamdemirin kupal ocaklarnda karbonunu yakarak %1,7 ila %3e kadar drmek suretiyle elde edilen, dk scaklklarda ergiyen akc bir malzemedir. Ergime scakl yaklak 1250C dir. Kendini ekme zellii %k=1~2, younluu 7,2 7,4 g/cm3, karbon oran yaklak %2dir. Yalnzca dkm ilerinde kullanlr. erisinde karbonun yan sra Silisyum (Si), Manganez (Mn), Kkrt (S), ve Fosfor (P) bulunur. Dkmedemirde karbonun yan sra silisyum da bulunduundan ve souma hznn yava olmasndan katlama srasnda karbon grafit halinde katlar. erisindeki karbonun sementit halinde olmas nedeniyle ok serttir ve dvlerek biimlendirilemez. Dkmedemirler, birok farkl zellik ieren bir demir alam ailesidir ve isimlerinden de anlalaca gibi, kat halde allmayp istenilen ekle dklerek getirilirler. %2den ve genellikle %1 den de daha az karbon ieren eliklerin aksine % 2~% 4 aras karbon ve % 1~%3 aras silisyum ierirler. Belirli zellikleri kontrol etmek ve eitlendirmek iin baka metalik ve ametalik alam elemanlar da ilave edilir. Kimyasal yapnn yan sra zelliklerine etki eden dier nemli faktrler katlama ilemi, katlama derecesi ve sl ilemlerdir. Dkmedemirler mkemmel dkme alamlar olurlar, geni bir g ve sertlik yelpazeleri vardr. Bununla birlikte makinede kullanlmalar da kolaydr. Anmaya, izilmeye ve oksitlenmeye kar alamla kullanldklar takdirde byk diren gsterirler. Yaygn kullanmlar daha dk fiyatl olularna ve ilenebilme zelliklerine baldr. Yeni malzemelerin yaratt rekabete ramen dkmedemirler ekonomik ve binlerce mhendislik uygulamasna uygun malzemeler olduklarn kantlamlardr. Dkmedemirler dk maliyeti, dkme elverililii ve yksek basma dayanmlar sebebiyle geni kullanm alanna sahiptirler. Dkmedemirler katlat zaman, son katlaan zerreler tektiklik seviyesindedir. Eer baka katk eleman yoksa dkmedemirde en az %1,7 karbon bulunur. Dokuda %1,7 den az karbon varsa bu malzeme dkmedemir deildir ve dokuda tektiklik yoktur. Dkmedemirdeki yabanc maddeler ve katk elemanlar bulunduu zaman karbon miktar daha dk olabilir. Eer dkmedemirde %2 silisyum bulunuyorsa karbon miktar %1,7 den %1,1 e dmektedir. Dkme ilerinde kullanlan bu malzeme iinde silisyum fazla ise esmer (kr) dkmedemir, manganez fazla ise beyaz dkmedemir adn alr.

24

3.1. DKMEDEMR RETM

Kupal ocaklarnda bir kat kok, bir kat hamdemir, ve bir kat kireta konulmak suretiyle frna alttan gnderilen basnl souk hava yardm ile saat ierisinde ergiyik dkme demir frndan alnr. Gerekirse frna hurda malzemeler ve katk elemanlar da konulabilir (ekil 3.1). Kire ta hamdemirdeki yabanc maddelerle birleerek curufu oluturur. Altta haznede ergiyik zerinde toplanan curuf, curuf alma kanalndan zaman zaman boaltlr. Altta toplanan sv, dkmedemir kanalndan alnr. Dkmedemirin zellii ve bileimi hamdemir ve frna eklenen hurda malzemeye baldr.

ekil 3.1 Kupol frn (Baydur, 1979)

25

3.2. YAPI VE GRAFT OLUUMU

Dkme elik tamamen metastabil olarak katlarken, (tm karbon sementit olarak i yapda yer alr) dkmedemir demir-karbon alamnn stabil sisteminde katlar (tm karbon element olarak grafit halinde i yapda yer alr). -Grafit yava souma sonucu ve silisyum varsa oluur. -Sementit hzl souma sonucu ve manganez varsa oluur. Kalnlk souma hzn etkiler. Farkl kalnlktaki dkm paralarnda dzensiz bir i yap meydana gelir. Parann dayanm ve sertlii farkllklar gsterir. Dkmedemirlerde standartlatrma genellikle ekme dayanmna gre yaplr. ekme dayanmn etkileyen nemli bir faktr de grafit kristallerinin ekil ve bykldr (ekil.3.2).

ekil 3.2 Dkmedemir malzemelerde grafit kristalleri (Erdoan, 1999)

3.3. KATILAMA EKLLER

Stabil sistem: Demir kristalleri (ferrit) + karbon kristalleri (grafit) Alamdaki tm karbon miktar yap ierisinde grafit eklindedir. Bu i yap yava soutma ile elde edilir. Silisyum miktar iyapnn ferrit + grafit eklinde olmasn kolaylatrr. Bu tip yap stabil katlama veya stabil sistem olarak adlandrlr. Metastabil sistem: Demir kristalleri (ferrit) + Demir karbr kristali (sementit) Alamn ierdii btn karbon miktar, kimyasal olarak demir karbr eklinde balanmtr ve sementit eklinde yapda yer alr. Bu i yap hzl souma ile oluur ve manganez oran ile oluumu kolaylar. Sementit kristali yksek scaklkta paralanm ferrit ve grafit taneciklerine (temper grafiti) dnebilecei iin bu tip bir katlamaya uram alam sistemine metastabil sistem denir.

3.4.

DKM MALZEMELERDE ARANILAN ZELLKLER

Dkm malzemelerden istenen verimin alnabilmesi iin baz zelliklere sahip olmalar gerekir. 1. Dk ergime scakl 2. Dk kendini ekme 3. yi kalp doldurma kabiliyeti 4. yi ilenebilme kabiliyeti

3.5.

DKMEDEMR ETLER
Dkmedemirler i yaplarna gre eitlendirilirler. 1. Dkme elik 2. Lamel grafitli dkmedemir 3. Kresel grafitli dkmedemir 4. Temper dkmedemir 5. zel dkmedemirler

26

3.5.1. Dkme elik

Yukarda sz edilen, dkm malzemelerde aranlan zelliklerin en az bulunduu dkm malzemesidir. Ancak yksek dayanm ve fazla snme zellii aranyorsa, iletme scakl 300Cn zerinde ise dkme elik kullanlr. Dier dkm malzemeleri bu koullarda yeterli olmamaktadr.

3.5.2. Lamel Grafitli Dkmedemir

Lamel grafitli dkmedemir (DDL), Kupol ocaklarnda hamdemir ve belirli miktarda hurda, sirklasyon maddeleri ve gerekiyorsa alam ilavesi ile retilir. Dkm malzemelerinde aranlan zellikleri genellikle iyidir. Kullanm Alan: DDL10-DDL20 aras malzeme, anma etkisi altnda olmayan, titreimlerin ok iyi yutulmas istenen paralarn imalatnda kullanlr. rnein makine gvdeleri, ereveleri, yatak bloklar vb. DDL25-DDL40 ise daha ok anma sz konusu olduunda, rnein silindir bloklar, motor gvdeleri, diliarklar, makinelerin tayc ayaklarnda kullanlr.

3.5.3. Kresel Grafitli Dkmedemir

Kresel grafitli dkmedemir daha ok elektrik frnlarnda, zel hamdemir ve elik hurdasndan retilir. DDK zellikleri bakmndan elie DDLden daha fazla benzer. yi dklebilirlii yannda elie benzeyen dayanm ve uzama zellii ile orta derecede sneklii vardr. Titreimleri tutma kabiliyeti DDLye gre daha dktr. Kullanm Alan: Dkme eliin dkmnn zor olduu, kr dkmedemirin ok gevrek bulunduu, temper dkmn de boyut bakmndan kullanlamad durumlarda DDK kullanlabilir. rnein krank milleri, hadde silindirleri, makine gvdeleri, dili arklar gibi.

3.5.4. Temper Dkmedemir

Temper dkm genellikle az karbonlu eliklerin zelliini gsterir. Esmer dkmedemirden pahal, elikten ise ucuzdur. Temper dkmler grafitlemeyi nleyen ksa devreli yumuatma tav ya da katk elemanlar ile elde edilmektedir. erisinde bulunan az miktardaki perlit, temper dkmedemirin krlmaz, esnek, eilip bklmeye uygun dkmedemir olmasn salar. Temper dkmedemir iki ekilde elde edilir. Beyaz Temper Dkmedemir (DDTB): Beyaz dkmedemir oksitleyici cisimler ierisine gmlerek karbonun bir ksm uzaklatrlr. Dkmedemirin karbonu azaltlr, beyaz bir i yap oluur. Siyah Temper Dkmedemir (DDTS): Beyaz dkmedemir ntr cisimler ierisine gmlr ve sonra s ilemine tabi tutulur. Gri-siyah renkli bir i yaps vardr. 3.5.4.1. Temper Dkmedemir retimi Kupol ocaklarnda zel hamdemir ve elik hurdasndan ergitilir. DDTS ikinci bir frnda son haline gelecek ekilde tekrar ergitilir. nk kupol ocanda dk karbon miktarna inmek gtr. Temper dkmedemir grafitsiz olarak katlamaldr. Kendini ekme oran %2dir. Bu nedenle paralarn bykl snrldr. Byklk yaklak 100 kg ve et kalnl (cidar) maximum 60 mm civarndadr. Daha kaln paralarda souma srasnda grafit oluumu sz konusu olabilir. Bu istenmeyen yap tavlama ile dzelmez ve sneklii drr. DDTB iin ise et kalnl temperleme srasnda dekarbrizasyonun olumas iin 25 mm ile snrlandrlmtr.

27

3.5.4.2. Temper Dkmedemirlerin Kullanm Alan Temperleme ileminden sonra malzeme 70C kadar olan scaklklarda bile snek ve darbeye dayankldr. Tala kaldrma zellii iyidir. Kaynak edilebilir. Temper dkmedemir zellikle darbeye dayankl olmas istenen ince cidarl, kark dkm paralarda uygulanr. Bu tip paralar iin dkme elik kullanlmas dkm teknii zorluklar nedeniyle ekonomik deildir.

3.5.5. zel Dkmedemirler (Alaml Dkmedemirler)

1-Anmaya dayankl dkmedemirler 2-Korozyona dayankl dkmedemirler Alam Malzemesi Magnezyum Nikel Krom Nikel - Krom Molibden Vanadyum Alminyum Kobalt Wolfram Karbon Hidrojen Azot Fosfor Silisyum Simgesi Mg Ni Cr Ni - Cr Mb V Al Co W C H N P Si Alama Etkisi Dkmedemir ierisindeki karbonun kresel olmasn, dolaysyla yumuak olmasn salar. Dayanm, sertlii, korozyon dayanmn ykseltir. Talal imalat kolaylatrr. Karbonun grafitlemesini nler. Sertlii, s ve korozyon dayanmn ykseltir. Dkmedemir ierisindeki karbonun karbr ve grafitlemesini nler. Sertlik ve dayanmn arttrr. Dkmedemirlerin Kuvvetler karsndaki dayanmn arttrr.Is ve anma dayanmn ykseltir.Tm yapnn sertlemesini salar, ancak talal imalat gletirir. Dkmedemir ierisindeki karbonun karbrlemesini salar. Sertlik ve s dayanmn ykseltir. Dkmedemirlerin pullanmasn nler, ancak azottan etkilenir. Sertlik ve s dayanmn, byk oranda da dayanm arttrr. ekme ve s dayanmn ykseltir. Dayanm ve sertlii arttrr. Sertlrtirme ilemlerine uygun hale getirir. Gevreklemeye neden olur. Gevreklemeye neden olur. ekme dayanm, uzama snr ve korozyon dayanmn ykseltir. ekme dayanm, uzama snr ve korozyon dayanmn ykseltir.

izelge 3.1 Dkmedemirlerde alam elementleri ve etkileri (ahin, 1997)

28

4. ELK
Demire endstriyel zellik kazandran ierisindeki karbondur. elik ise ierisindeki karbon oranna gre, karbonun meydana getirdii sementit ile saf demirin (Ferrit) karmndan oluan bir alamdr. Bunun yannda elikler karbonla beraber elik katk elementleri (manganez, silisyum v.b.) veya alaml elikler ise byk oranda alam elementleri ierirler. elikte karbon fazla ise karbonun demirle yapaca kimyasal bileik olan sementit de fazla olacandan elik sertleir. nk sementit sert, krlgan ve biimlendirilme zellii olmayan bir fazdr. elikte karbon az ise bu kez ferrit fazla olacandan yumuak ve biimlendirilme zellii yksek olur. elik, herhangi bir ilemden gemeden dvlebilen ve genellikle % 1,7den fazla karbon iermeyen bir demir-karbon alamdr. zel durumlarda % 2 karbon ieren yksek alaml elikler, orandaki alam maddeleri nedeni ile elik grubuna girer. Hamdemirde byk miktarda karbon, ayrca da katk elementleri bulunur. Bu katk elemanlarndan manganez ve silisyum % 0,8den fazla olmamak art ile elikte istenen elementlerdir. Kkrt ve fosfor ise her oranda zararldr ve mmkn olduu kadar uzaklatrlmaldr.

4.1. ELK RETM

Demirin ierisinde katk elementleri vardr. stenmeyen bu katk elementleri hamdemirin ierisinden hava ile birlikte oksijen yardm ile yaklarak karlabilir. Bu oksidasyon ilemine fleme ilemi denir. Oksidasyon iin gerekli oksijen eitli ekillerde sisteme verilebilir. Bu da elik retiminin yntemini belirler.

4.1.1. Bessemer-Thomas Yntemi

ekil 4.1 Konvertr (Baydur, 1979) Bessemer ynteminde reaksiyonlar armut biimindeki konvertr denilen, d elik, i ksm zel tulalarla kaplanm bir kapta meydana gelir. Bir eksen etrafnda dnebilen konvertr 30 - 100 ton hamdemir alabilir. Oksijen alttan hava ile birlikte flenir. Basnl havann ierisindeki oksijenin etkisi ile hamdemirdeki karbon byk bir iddetle yanar.(1600 Co ) 15-20 dk. sren reaksiyondan sonra hava flemesi kesilir ve saf demir zelliine sahip eriyik konvertrden alnr. Karbon ve dier katk elemanlarnn oranlarn ayarlamak iin konvertre veya eriyie uygun miktarda ferromangan ve ferrosilisyum katlr. Bessemer yntemi ile retilen eliklerde krlganlk ve biimlendirme gl gibi kt zellikler grlmtr. Bu olumsuzluklara tam yanma olmamas nedeniyle hamdemirdeki kkrt ve fosfor neden olmaktadr. Thomas adl ingiliz bilim adam, konvertrn ierisini kaplayan silika tulalarn (%90 SiO2) hamdemirdeki kkrt ve fosforun yanmas iin yeteri kadar sya dayankl olmadn saptam, bunun yerine yksek scaklklara dayankl Dolamit tulalar (MgO + CaO) kullanarak ve konvertre kireta atarak Bessemerden elde edilen eliklerdeki olumsuzluklarn giderilmesini salamtr. Bessemer elik retim yntemi eski bir sistemdir. Yerini Thomas yntemine brakmtr (Baydur, 1979).

29

4.1.2. Siemens-Martin Yntemi

ekil 4.2 Siemens-Martin frn (Baydur, 1979) Bessemer-Thomas yntemi ile iyi kalitede ve ekonomik elik retimi salanmaktadr. Ancak daha kaliteli ve katkl elik retimi Siemens-Martin yntemi ile elde edilmektedir. Hurda malzemelerin retimde kullanlarak deerlendirilmesi de bu yntemle mmkn olmaktadr (ekil 4.2). Bu yntemde de oksijen sisteme hava ile birlikte flenir. Siemens-Martin Frnlarnda hava, baca gazlar ile stlp, fazladan oksijen verilerek 2000 Ca kadar scaklk elde edilebilir. Bu scaklk hurda malzeme ve birok katk elementinin eritilmesine yeterlidir. Bu yntemle byk miktarlarda hurda malzeme deerlendirilir. Bu yntemde elik ierisinde daha az fosfor ve azot kalr.

4.1.3. Oksijen fleme Yntemi

Thomas eliklerinin yksek miktarda azot ve fosfor iermeleri gibi kt zellikleri nedeniyle, Thomas ynteminde dk azot ve fosfor miktarl elikler retmek amacyla almalar yaplm ve baz deiiklere gidilmitir. Bu yntemde teknik olarak saf olan oksijen su soutmal bakr borudan geirilerek flenir. Kazan eklindeki reaksiyon kab, kapal bir tabana ve kolayca yer deitirebilecei bir sisteme sahiptir (ekil 4.3). Bu yntemde konvertre stten bir borudan oksijen flenir. Oksijen flenerek retim saland iin Oksijen Konvertr yntemi olarak da bilinir. Dier yntemlerden daha stn elik retilir. Konvertre flenen oksijen hem kimyasal etki yaparak ve hem de yanarak CO ve CO2 oluturur. CO ve CO2 konvertrde iddetli kaynamaya yol aar. Karbonun yanmas sonucunda konvertr scakl 1610C ye ular. lem bittikten sonra konvertr eilerek, ergiyik elik potalara dklr. Gerekiyorsa potalara Ferromangan ve Ferrosilisyum ilavesi ile eliin Manganez ve silisyum miktar ayarlanr.

ekil 4.3 Konvertr (Baydur, 1979)

30

4.1.4. Elektro-elik Yntemi

stn kalitede ve ksa srede ok miktarda elik retmenin mmkn olduu bir yntemdir. Elektrikle elik retiminde Ark ve Endksiyon frnlarndan yararlanlr. Ark frnnda kmr elektrotla ark salanarak ergitme ss elde edilir. Endksiyon frnlarnda byk frekansl akmn getii sarglar arasndaki bir pota frn ilevini grr. Ksa srede byk slar elde edilir. Yksek alaml eliklerin ergitilmesinde kullanlr (ekil 4.4).

ekil 4.4 Elektrik Ark ve Endksiyon frrnlar (Baydur, 1979)

4.2. ELKLERN SINIFLANDIRILMASI

elikleri be grupta snflandrabiliriz; 1-retim yntemine gre 2-Kullanm alanlarna gre 3-Kimyasal bileimlerine gre 4- Kaliteye gre 5-Sertletirilme ortamlarna gre

4.2.1. retim Yntemine Gre

elikler Bessemer- Thomas, Siemens-Martin, Oksijen konvertr ve benzeri yntemlerle retilir. elik hangi yntemle retilmi ise o ismi alr, Siemens Martin elii gibi.

4.2.2. Kullanma Alanlarna Gre

eliklerin tadklar zellikler olduka fazladr. Bu nedenle her elik kendi zelliine uygun yerde kullanlr ve kullanld yere gre isim alr. Takm elii, yay elii gibi.

4.2.3. Kimyasal Bileimine Gre

Bu grupta elikler, ierisindeki elemanlara gre snflandrlmaktadr. Bunlar; Sade Karbonlu elikler: inde yalnzca karbon bulunan eliklerdir. u ekilde snflandrlr. tektik Alt elikler; ierisinde %0,85den az karbon bulunan eliklerdir. Yumuak elikler (%0,1 0,2 karbonlu elikler) Az karbonlu elikler (%0,2 0,3 karbonlu elikler) Orta karbonlu elikler (%0,3 0,85 karbonlu elikler) tektik st elikler; ierisinde %0,85den fazla karbon bulunan eliklerdir.

31

Katkl elikler: stenilen zelliklere sahip olabilmeleri iin ilerine katk elemanlar eklenerek elde edilen eliklerdir. Katkl elikler de kendi aralarnda u ekilde snflandrlr. Basit Alaml elikler; Bu tip eliklerde katk eleman olarak karbondan baka yalnzca bir eleman vardr. erisinde Nikel varsa Nikelli elik, Krom varsa Kromlu elik gibi adlar alrlar. ift Alaml elikler; Bu eliklerde karbondan baka iki eit katk eleman vardr. Buna gre adlandrlrlar. rnein Krom-Nikelli elik gibi. ok Alaml elikler; Bu eliklerde katk eleman says snrl deildir. elikte istenildii kadar katk eleman bulunabilir.

4.2.4. Kaliteye Gre

Kalitesi dikkate alndnda elikler aadaki ekilde snflandrlr. Biimlendire zellii bakmndan (dkmeye ve dvmeye elverili elikler gibi.) Yapsal zellikleri bakmndan (Korozyona, sya, anmaya dayankl elikler gibi.) Mikroskobik yap bakmndan (Ferritik, Perlitik elikler gibi.)

4.2.5. Sertletirme Ortamlarna Gre

eliklerin sertletirilmesinde kullanlan sv, ya ve havaya gre isimlendirilir. rnein su elii, ya elii, hava elii gibi.

4.3. KATKI ELEMANLARININ ZELLKLER

ELE

KAZANDIRDII

GENEL

Katk elemanlarnn elie kazandrd zelliklerin en nemlileri aada sralanmtr. 1. Dayanm ve sertliini artrr. 2. Sertletirmeyi kolaylatrr, ekirdeine kadar sertletirmeyi salar. 3. Korozyona kar direncini ykseltir. 4. Mknatslanma zelliini gelitirir. 5. Yksek scaklklara kar dayanmn artrr. 6. Elektrik direncini ykseltir. 7. Is etkisi altnda genlemeyi ayarlar. 8. Kristal yapsn inceltir.

4.4. ELKTE KATKI ELEMANLARI 4.4.1. Karbon

elikteki en nemli katk elemandr. eliin zelliklerini bal bana belirler. eliin oksitini alr, sertletirir ve austenitin dnme scakln 910Cdan 723C scakla drp elektrik direncini ykseltir.

4.4.2. Silisyum
eliin oksitini alr, yabanc maddeleri curuf halinde yzeyde toplar. Dayanm ve akma snrn ykseltir. ekirdee kadar sertlemeyi salar. Silisyumlu elikler yay, yap ve lah elikleri olarak kullanlrlar. erisinde %14e kadar silisyum bulunan elikler kimyasal etkilere dayanml olur.

4.4.3. Manganez
Her elikte bulunur. Kuvvetli oksit giderici bir elemandr. eliin yapsn kabalatrr ve sl ilemlere kar hassaslatrr. Manganezli elikler kesmeye ve anmaya byk diren gsterirler. Kasa ve hapishane parmaklklar yapmnda kullanlrlar. %1 manganezli elikler sl ilemden sonra l deitirmedikleri iin scak i kalplar yapmnda tercih edilirler.

32

4.4.4. Fosfor
eliklere zararl etkisi olan bir elemandr. eliklerde genellikle %0,05 - %0,005 arasnda bulunduu zaman dkme akclk kazandrr ve az miktarda dayanm ykseltir. Buna karlk elektrik direncini ve asitlere dayanmn azaltr.

4.4.5. Kkrt
elii gevrek ve krlgan yapar. elikte genellikle % 0,02 - % 0,035 arasnda bulunur. Kkrdn zararl etkisini nlemek iin, iki kat kadar manganez elie ilave edilir.

4.4.6. Oksijen
Oksijen elikte istenmeyen bir elementtir. elii sertletirir ve krlgan yapar. Oksijenin giderilmesi iin retim srasnda ortama manganez, alminyum ve vanadyum gibi elementler katlr.

4.4.7. Azot
Genellikle elii gevrek ve krlgan yapar. Gaz boluklar meydana getirir. Bu nedenle zararldr. Ancak korozyon nleyici etkisi vardr. Bunun dnda eliin yzeyine azot emdirilerek yaplan nitrrasyon ileminde, elii sertletirmek amacyla kullanlr.

4.4.8. Hidrojen
Hidrojenin elii gevrekletirici etkisi vardr, ancak 200Clk scaklklarda stldnda bu gevreklik kaybolur.

4.4.9. Bakr
Bakr eliin dayanmn ykseltir. Asit ve korozyon direnci salar. Paslanmaz eliklerin retiminde katk eleman olarak kullanlr. Fosforla beraber bulunduu zaman atmosfer etkilerine direnci daha da arttrr.

4.4.10. Krom
eliklerde en ok kullanlan katk elemanlarndandr. Karbonla birleerek ok sert olan krom karbr meydana getirir. Dnme hzn yavalatr. Kromlu elikler mknats yapmnda kullanlr. %1e kadar kromlu elikler suda, daha fazla kromlu elikler yada ya da havada sertletirilirler. Krom dvme ve sl ilemlere hassasiyeti artrr. eliklere korozyona dayanm, s ve yksek anma direnci ile kesme zellii kazandrr.

4.4.11. Nikel
Nikel eliin dnme scakln drr. Dayanmn ykseltici etkisi olmasa da elastikliini artrr. Bakrla birlikte katlrsa korozyon direncini ykseltir. Otomobil endstrisinde ok kullanlr. %22 nikelli elikler tuzlu su ve korozyona dayankldrlar. %24 32 nikelli elikler elektrik diren telleri yapmnda kullanlr. %36 46 nikelli elikler 0 100C aras scaklklarda genlemezler.

4.4.12. Wolfram
Wolfram, elikte sertlii artrp, yksek kesme zellii kazandran bir elementtir. Dnme hzn drr. Bu nedenle havada sertletirilir. Mknats yapmnda ve kesici takmlarn imalatnda kullanlr. Scak i kalplarnn imalatnda da % 4 - 9 W bulunur.

4.4.13. Molibden
Molibden, elikte yalnz bana bulunmayp daima krom ve nikelle birlikte kullanlan bir alam elemandr. Dayanm ve akma snrn ykseltir. Gevrekliini ortadan kaldrr. Darbeli ve vuruntulu yerlerde kullanlmaya elverilidir. Molibdenli elikler uak, dizel motorlar v.b. makine paralarnn yapmnda kullanlrlar.

33

4.4.14. Vanadyum
eliklere az miktarda katlan, buna karlk ok byk zellik deiimi salayan bir katk elemandr. Dnme scakln ykseltir. Sertlik ve dayanm arttrr. Vanadyumlu elikler darbeli ve vuruntulu alan makine elemanlar iin uygundur. Vanadyum hava eliklerinin en nemli katk elemandr.

4.4.15. Kobalt
Kobalt eliin manyetik zelliklerini iyiletirir. %5 40 kobaltl elikler mknats yapmnda kullanlr. elii s ilemlerine elverili hale getirir. Hava eliklerine nemli oranda kobalt katlr.

4.4.16. Alminyum
Alminyum elikte silisyuma benzer etkiler yapar. Oksitleri gidererek oksijeni zararsz hale getirir. elii iri taneli yapar. Yksek scaklklarda oksitlenmeyi engeller. %5 orannda alminyum eliklerde gaz giderici etkiye sahiptir.

izelge 4.1 Alam elementlerinin eliklerin zelliklerine etkileri (Eker ve ark. 1994)

34

4.5. ELK STANDARDLARI

elikler TSE tarafnda ilk defa 1972 ylnda TS 1111 numara ile Demir-karbon dkm malzemesi, snflar ve iaretler ad altnda standardlatrlmtr. TSE elik standardlarn 5 (be) ana gurupta toplamtr. 1- elik ve Demir-karbon alamlarnn snflandrlmas 2- elik ve Demir-karbon alamlarnn eritme ve sl ilemleri 3- Alamsz ve alaml eliklerin sl ilemleri 4- eliklerin genel sembol saylar ile gsterilmesi 5- eliklerin ksa gsterilme ekilleri

4.5.1. elik ve Demir-Karbon Alamlarnn Snflandrlmas

elikler Ktle elii Alamsz elik Kalite elii Alaml Otomat elii Asal elik Alaml Alamsz Lamel Grafitli Alaml elik Az Alaml ok Alaml Kresel Grafitli Alamsz Beyaz DD Austenitik Grafitli Temper Dkmedemirler Siyah TD Beyaz TD Dkmedemirler Dkme elikler Dkme demirler

Az Alaml ok Alaml zel Dkmedemirler

ekil 4.5 elik ve deimr-karbon alamlar (Baydur, 1979)

4.5.2. elik ve Demir-Karbon Alamlarnn Eritme Ve Isl lemleri

retim lemleri M- Siemens-Martin elikleri I - Endksiyon elektrik oca elikleri E Elektrik ark oca elikleri D Oksijen konvertr elikleri B Bazik elikler A Asit elikler S - Sakin dklm Sy- Yar sakin dklm K Kaynar dklm Y Yalanmayan elik Isl lemleri Sr Sertletirilmi Me - Menevilenmi Yt - Yumuatma tav grm Nr - Normalletirme tav grm Gt - Gerilim giderme tav grm Is - Islah edilmi

35

4.5.3. Alamsz Ve Alaml eliklerin Sembol Saylar

Ktle ve Kalite elikleri Sade Karbonlu elikler 03 - 04 - 05 - 06 Otomat elikleri 07 Asal elikler zel fizik karekteristii olan elikler 10 Makine Yapm elikleri 11 - 12 ; G. 13 - 14 Alamsz asal elikler XX elik retim Yntem ve sl ilemleri A - B Alaml asal elikler

Kalite elikleri

Takm elikleri Az Alaml Kalite elikleri 15 - 16 - 17 - 18; G.19 08 - 09 Takm elikler i Genel Amalar iin Adi elikler 20 - 28 ; IG.29 00 eitli elikler Genel Yap elii 30 - 39 01 Kimyasal Etkilere Dayankl Genel Yap elii elikler 40 - 49 Dndaki elikler Makine Yapm elikleri 02 50 - 85 Sert Kesici Ular 86 - 87 - 88 - 89

Ktle elikleri

ekil 4.6 eliklerin sembol saylar (Baydur, 1979)

4.5.4. eliklerin Genel Sembol Saylar le Gsterilmesi

X Malzeme Ana Sembol Says elik = 1

XXXX elik Tip Numaralar ve Kimyasal Bileim

XX Tiplerin Numaralar

XX Sra Numaralarna gre Kimyasal Bileimler

ekil 4.7 eliklerin genel gsterilileri (Baydur, 1979) elik retim ve yntem ve sl ilemleri ile ilgili olan nc sembol grubunda A = elik retim ve ilemlerini, B = eliin sl ilemlerini belirtmektedir.

36

4.5.5. eliklerde Garanti Edilen zelliklerin Tantma Saylar

Tantma Says 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Akma snr X X X X X X X X X X X X izelge 4.2 Tantma Saylar (Baydur, 1979) Karbonlu elikler Sade karbonlu Otomat elikleri Manganl elikler, Nikelli elikler %0,5 Ni %1,5 Ni %2,5 Ni %5 Ni Nikel Kromlu elikler %1,25 Ni, %0,65 Cr %1,75 Ni, %1,00 Cr %2,50 Ni, %1,57 Cr %2,00 Ni, %0,80 Cr Korozyon ve sya dayankl elikler Molibdenli elikler Krom Krom Nikel Nikel Kromlu elikler Dk kromlu Kromlu Yksek kromlu Krom Vanadyum elikler Tungstenli elikler Yksek alaml elikler Silisyum Manganl elikler Kurunlu elikler Katlama veya iirme Vurma Anma Dayanm s Dayanm

10xx 11xx 13xx 20xx 21xx 23xx 25xx 31xx 32xx 33xx 34xx 303xx 41xx 43xx 46xx ve 48xx 50xx 51xx 52xx 6xxx 7xxx 8xxx 9xxx 11Lxx

izelge 4.3 SAE AISI elik standartlar (x % karbon miktarn gsterir) (pek, 1999)

37

Tipi Karbonlu elik

Karbon Oran

SAE Numaras 1006 1008 1010 1015 1020 1030 1111 1113 1040 1060 1070 1080 1095 5210

Kullanm Yeri Souk ekillendirilebilir. Tel, ivi, cvata, perin Sac retimi Kaynak ubuklar, fan Mil, imalat ekilleri (profil, lama) Dvme, karbrlenmi paralar Otomat elikleri Otomat elikleri Isl ilemle kuvvetlendirilen ve yksek tokluk gerektiren yk tayan eitli millerin imalat Yksek mukavemet ve yksek tokluk gerektiren yay testere lamas, dili bilezii, spab yaylar Takm malzemesi, zmba Mzik aleti teli, kesici alet, yaprak yay Ee, marangoz kesici takm, yaprak yay, bak Bilyal yataklar, zmba, kalp Kesilebilir dkmedemirlerden motor bloklar, boru, dili, tezgah yataklar Talal imalat ok zor, anma direnci yksek makine paralar Kam mili, krank mili Piston, silindir blou ve kafas, dvme kalplar

Dk

0,05 ile 0,30

Orta

0,30 ile 0,60

Yksek Dkmedemirler Gri Beyaz Dvlebilir Kresel

0,60 ile 2,0

izelge 4.4 eliklerde karbon oranlar ve kullanma yerleri (pek, 1999)

38

Trk Standartlarna Gre Malzeme eitleri Ad

Yalanmayan elik Cvata ve Somun elii Scak Takm elikleri Filmasinler (Deiik profillerde kangal halinde yar maml elik) Genel Yap elikleri

TS Nr.
3364 2837 3920

Gsterilmesi
yFe35 - yFe41 yFe45 - yFe52 Fe36 Fe38 Fe44 55 Ni Cr Mo V6, 56 Ni Cr Mo 7, 38 Cr 5 Mo 1 V, 40 Cr 5 Mo 1 V 32 Cr 3 Mo V C5-1, C7-1, C9-1, C12-1, C6-2, C8-2, C15-2, C20-2, C26-2, C35-2, C45-2, C55-2, C65-2, C75-2, C85-2, C95-2 Fe33, Fe37-2, Fe37-3, Fe44-2, Fe44-3, Fe50-2, Fe52-3, Fe60-2, Fe70-2 H 6-5-3, HC 6-5-2, H 7-5-2-5, H7-4-2-5, H 10-4-3-10, H12-1-4-5, H 18-1-2-5 38Si6, 60SiCr7, 60SiMn5, 38Si7, 66Si7, 66SiMn5, 46Si7, 67Si7, 55Cr3, 51Si7, 67SiCr5, 50CrV3, 55Si7, 58CrV4, 50CrMV4, 65Si7 Sade Karbonlu: HI, HII, HIII, HIV Az alaml : 17Mn4, 19Mn5 15Mo3, 13CrMo44 Fe12 (sert) Fe13 (orta sert) Fe14 (yumuak) Fe37, Fe42, Fe50 Fe52, Fe60, Fe70 Fe34, Fe40, Fe44 Fe12, Fe14, Fe13

Kullanm alan
Uzun bekleme ile sneklii ve ilk yapld duruma gre belirli mekanik zelliklerinin korunmasnda Cvata ve somun yapmnda alma srasnda yzey scakl 200Cnin zerine kan takmlarn yapmnda Burulma, krlma ve atlama olmamas gereken yerlerde

2348

2162

Dayanmn fazla olmas istenen yerlerde ok iyi tokluk ve kesme zelliine sahip kaba talal imalat takmlar, torna kalemleri ve freze aklarnda Yaylarn, segmanlarn ve esneme zellii olan makine elemanlarnn yapmnda

Yksek Hz elikleri

3703

Yay elikleri

2288

Kazanlar in elik ve Sac Levhalar Alamsz elik erit Saclar (Yumuak elik) Alamsz ve genel yap elii saclar Perin elii Alamsz Yumuak elikler

3650

Kazanlarn yapmnda

3811

Souk ekillendirmeye uygun yerlerde Sacdan yaplan elemanlarda Scak ve souk perinlerde Souk haddelenerek yaplan elik erit ve saclarda

3812 1909 3813

Alamsz Takm elikleri

3941

C60T, C70T, C80T, C85T, C105T

Yzeyleri sert ve anmaya dayankl olmas istenen yerlerde

izelge 4.5 elik Trleri (en ve zilingir, 2004)

39

Trk Standartlarna Gre Malzeme eitleri Ad TS Nr. Gsterilmesi

X 210 Cr 12 W, 155 Cr V 3 X 210 Cr 12, 100 Cr 6 X 165 Cr 12 Mo V, 145 W 33 X 155 Cr 123 V 1 Mo, 21MnCrV8 X 45 Ni 4 Cr Mo, 90 Mn Cr 5 X 19 Cr 17 Mo, 60 W Cr V 7 Fe 34.6 Fe 37.1 Fe 37.2 Fe 42.1 Fe 42.2 Fe 50.1 Fe 50.2 Fe 60.2 Fe 70.2 C 10 C 15 Ck 10 Ck 15 C 22 C 35 C 45 C 60 Ck 22 Ck 35 Ck 45 Ck 60

Kullanm alan

Alaml Souk Takm elikleri

3921

alma esnasnda 200Cyi gemeyen takmlarn yapmnda

Alamsz Parlak elikler

3186

Parlak elik ubuk yapmnda

Yksek Scakla Dayankl Cvata Ve Somun Gereleri

3149

Ck 35, 40 Cr Mo V 47 Cq 35, X 19 Cr Mo V NBN 111 21Cr MoV57, X8CrNiMoBnb1616 24 Cr Mo 5, X 22 Cr Mo V 121 9 S 20, 9 S Mn Pb 28 9 S Mn 28, 9 S Mn 36 Ck 10, 20 Mn Cr 5, 15 Cr Ni 8 Ck 15, 20 Mo Cr 5, 17 Cr Ni Mo 8 15 Cr 3, 25 Mo Cr 4, 21Ni Cr Mo2 16 Mn Cr 5, 15 Cr Ni 6 31 Cr Mo 12, 34 Cr Al Mo 5 39 Cr Mo V 139, 41 Cr Al Mo 7 34 Cr Al Ni 7 KFe 35-2 15 Mn 3 Al SFe 35-2 21 Mn 24 Fe 35-3 21 Mn Al 4 SFe 41-2 21 Mn Si 5 Fe 41 27 Mn Si 5 Ferritik: X7Cr13, X8Cr17, X8Cr17Nb Martensitik: X10Cr13, X22 Cr17Wr X12Cr17Mo3, X40Cr13 Ostenitik: X2Cr18Ni9, X10Cr18Ni12Mo X10Cr18Ni9Ti, X2Cr18Ni10Mo X5Cr18Ni9, X5Cr18Ni10 X10Cr18Ni10MoTi, X2Cr18Ni13MoW C22, C35, C45, C55, C60 40 Mn 4, 28 Mn 6, 38 Cr 2, 46 Cr 2, 34 Cr 4, 50 Cr Mo 4, 36 Cr Ni Mo 4, 30 Cr Ni Mo 8, Ck22, Ck35, Ck45, Ck55, 25 Cr Mo 4, 42 Cr Mo 4, 37 Cr 4, 41 Cr 4

Yksek scakla dayankl cvata ve somun yapmnda Hzl tala kaldrma ileminde tala alma iiliinin kolay olduu yerlerde (yzey sertletirmeye uygun olan elikler) Yzey sertletirmeye uygun olan yerlerde Nitrrasyonla yzey sertletirmeye uygun olan yerler

Otomat elikleri

3051

Sementasyon elikleri Nitrrlenebilen elikler

2850

2556

Zincir elikleri

2835

Zincir halkalar yapmnda

Biimlendirilebilen Paslanmaz elikler

2532

Paslanmaya kar dayanm gerektiren yerlerde

Islah elikleri

2525

Sertlemeye elverili olan slah edilmi durumda yksek zllk isteyen yerlerde

izelge 4.6 elik Trleri (en ve zilingir, 2004)

40

Demir Karbon Dkm Malzemeleri

Demir Karbon Dkm Malzemelerin Snflandrlmas ve Sembolleri: Alamsz : Normal kalite, zel kalite Dkme elik (D)

TS 1111 (DIN 17006)

Alaml : Scaa dayankl, slah edilmi yksek dayanml, alev ve indksiyonla sertletirilen, paslanmaz, yksek scakla dayankl, mknatslanmayan Siyah temper dkme demir : DDTS Temper Dkme Demir (DDT) Dkme Demir (DD) Beyaz temper dkme demir : DDTB Beyaz dkme demir : DDB Lamel grafitli dkme demir : DDL Kresel grafitli dkme demir : DDK Ostenitik grafitli dkme demir : DDO Az alaml : Sert dkm, sert yzeyli dkm Grafitli dkme demir : DDG Yksek alaml : Az karbonlu, ok karbonlu

zel Dkme Demir (DD)

Lamel Grafitli Dkme Demir

Ksa Ad GG - 15 GG 20 GG - 25 GG 30 GG - 35 Malzeme Nr 0.6015 0.6020 0.6025 0.6030 0.6035 ekme Gerilmesi Rm N/mm2 155 205 250 270 315 Brinell Sertlii HB 30 245 270 285 285 285 Kullanld Yerler Az ve normal gerilmeli paralar, kol, destek ve yatak gvdeleri Scaa ve basnca dayankl paralar Yksek gerilmeli paralar

Kresel Grafitli Dkme Demir

Ksa Ad GGG - 40 GGG - 50 GGG - 60 GGG - 70 GGG - 80 Malzeme Nr 0.7040 0.7050 0.7060 0.7070 0.7080 ekme Gerilmesi Rm N/mm2 400 500 600 700 800 Akma Gerilmesi Rp N/mm2 250 320 380 440 500 % Uzama Says A5 15 7 3 3 2
Malzeme Yaps

Kullanld Yerler
lenebilme zellii iyi olan, anmaya kar az direnli yerlerde; makine gvdelerinde lenebilme zellii iyi olan, orta derecede mukavemetli yerlerde; balama paralar, pres gvdesi ve pres kollarnda Yzey sertletirmesi iyi olan, dili azlar, krank mili ve kavrama paras, zincir gibi yerlerde

Ferritik FerritikPerlitik FerritikPerlitik Perlitik Perlitik

Genel Kullanm Amal elik Dkm

Ksa Ad GS - 38 GS 45 GS 52 GS - 60 Malzeme Nr 1.0420 1.0446 1.0552 1.0558 ekme Gerilmesi Rm N/mm2 380 450 520 600 Akma Gerilmesi Rp N/mm2 200 230 260 300 % Uzama Says A5 25 22 18 15 C % = 0,15 = 0,25 = 0,35 = 0,45 Orta ve yksek gerilmeler etkisinde olan, tekerlek atal, valf gvdesi gibi paralarda Kullanld Yerler

izelge 4.7 Dkm Malzemeler (en ve zilingir, 2004)

41

4.5.6. Demir Karbon Malzemelerin Ksa Gsterilme ekilleri

elie katlan alam elementlerinin miktarn ifade etmek iin elikteki % miktarlar aadaki katsaylarla arplmaldr (en ve zilingir, 2005). Cr, Co, Mn, Si, Ni, W --------------------- 4 Al, Be, Cu, Mg, Nb, Ta, Ti, V, Zr ------- 10 P, S, N, Ce, C ------------------------------- 100 B ---------------------------------------------- 1000 Normal olarak verilen element miktarlar aada verilen deerleri gemezse yazlmaz (en ve zilingir, 2005). Mn: % 1 Cu : % 0,4 Si: % 0,5 Cr: % 0,25 N : % 0,5 Mo: % 0,1 V : % 0,6 B : % 0,01

Fe 33 33 daN/mm2 dayanml genel yap elii Fe 44 2 44 daN/mm2 dayanml, 2. kalite genel yap elii 4.5.6.1. Ktle elii IA Sy Fe 42 8 Sr

Eritme ekli(Endksiyon elektrik oca-asit elik) Eritme ekli ile ilgili zel nitelik(yar sakin dklm) elik sembol (demir) En kk ekme dayanm Kg/mm veya daN/mm) Garanti edilen zellik tanma says(anma s dayanm) Isl ilem durumu (Sertletirilmi)

42

4.5.6.2. Kalite elikleri yaplr. M S C 20 3 Yt

Siemens-Martin elii Sakin dklm Karbon Karbon yzdesi % 0,20 Vurma dayanm garanti edilmi Isl ilem durumu (yumuatma tav grm) 4.5.6.3. Otomat elikleri

35

20

Karbon yzdesi % 0,35 Kkrt Kkrt yzdesi % 0,20 45 S Mn Pb 20

Karbon yzdesi % 0,45 Kkrt Mangan (mangan oran % 0,35-1olduu iin gsterilmez) Kurun Kurun yzdesi % 0,20

43

4.5.6.4. Alaml Kalite elikleri

25

Mn

Karbon %0,25 Manganez Manganez % 1,5(x4) 65 Mn Si 8

Karbon % 0,65 Manganez %1'den az miktar yazlmaz Silisyum Silisyum % 2 (x4)

4.5.6.5. Alamsz Asal elikler Takm elikleri

60

T1

Karbon Karbon yzdesi % 0,35 1.Kalite takm elii

100 T

Karbon Karbon yzdesi % 1 zel takm elii

44

4.5.6.6. Alamsz Asal elikler Makine Yap elikleri C 85 Cf

65

Karbon Karbon yzdesi % 0,85

Karbon (Alev ve endksiyonla Yzey sertletirme) Karbon yzdesi % 0,65

Cq

20

Ck

10

Karbon (Souk ezmeye uygun slah elii) Karbon yzdesi % 0,20

Karbon (Fosfor ve kkrt oran %35'ten az olanlar) Karbon yzdesi % 0,1

4.5.6.7. Az Alaml Asal elikler 25 Ni 8

Karbon yzdesi % 0,25 Nikel Nikel yzdesi % 2(8/4=2)

15

Cu

30

Karbon yzdesi % 0,15 Bakr Bakr yzdesi % 3(30/10=3)

45

4.5.6.8. Yksek Alaml Asal elikler

X 10 Cr 18 Ni 8 Yksek alaml elik Karbon yzdesi % 0,1 Krom Krom yzdesi % 18 Nikel Nikel yzdesi % 8 X 35 Ni 13 Mn 9 Cr 8 N Yksek alaml elik Karbon yzdesi % 0,35 Nikel Nikel yzdesi % 13 Manganez Manganez yzdesi % 9 Krom Krom yzdesi % 8 Azot (% 0,5'in altnda)

46

4.5.6.9. Dkme elikler

D 52

Dkme elik Dayanm 52 daN/mm D C15

Dkme elik Karbon oran % 0,15 D C20 D50

Dkme elik Karbon oran % 0,20 Dayanm 50 daN/mm D S C15 MnSi

Dkme elik Sakin dklm Karbon oran % 0,15 Manganezli ve Silisyumlu

4.5.6.10. Lamel Grafitli Dkmedemirler DDL 25

Lamel grafitli dkmedemir Dayanm 25 daN/mm

4.5.6.11. Kresel Grafitli Dkmedemirler DDK 60

Kresel grafitli dkmedemir Dayanm 60 daN/mm

47

5. ELKLERN ISIL LEMLER

5.1. TANIMLAR
Faz: Metallerin kafes yapsna FAZ ad verilir. Kat Eriyikler (Tek Fazl Alamlar): Alam oluturan elementlerin kafes sistemlerinde bir deiim olur ve elementlerden birisinin kristal kafesinde her iki elementin de atomlar yerleir. Bir tek faz meydana gelir. Sonu olarak yeni zelliklere sahip bir malzeme (alam) oluur. tektikler (ift Fazl Alamlar): Alam meydana getiren elementlerin kafes sistemlerinde bir deiim olmaz. Elementler kendi kafes sistemlerini ayn ekilde korurlar. Bu tip alamlar orana bal olarak homojen bir yapda her iki fazn da zelliini gsterirler. Bu nedenle bu tip alamlar stn zellikli deildir ve snrl zellik deiimi salanabilir. Homojenliin saland oran TEKTK ORAN ve scaklkta TEKTK SICAKLIK olarak adlandrlr. tektik scaklk alam elemanlarnn ergime scaklklarnn altnda bir scaklktr. tektoit: Kat eriyiklerin yapm olduklar bir tektiktir. Kat eriyikler scaklk deiimi ile baka yaplara dnrler. Bu dnme kat durumda meydana geldiinden aradaki fark belirleyebilmek iin tektoit ad verilmektedir. Ferrit: Oda scaklnda 9 atomlu, hacim merkezli, kbik kristal kafeslerinden olumutur. Saf demirdir. Sementit (Fe3C): %93,3 Ferrit ile %6,67 karbonun oluturduu kimyasal bileiktir. zgl arl dk, sert ve krlgandr. 215C scaklkta mknatslanma zelliini kaybeder. Biimlendirilebilme zellii yoktur. Perlit:: %87 Ferrit ve %13 sementitin yapt bir tektiktir. Yaps mikroskop altnda incelendii zaman inci gibi parlak olduu grlr. Austenit: 14 atomlu yzey merkezli kark kristallerine verilen isimdir. Scaklk ykselmesi ile karbon eritkenlii artarak %1,7ye kadar ykselir. Saf veya karbon eritmi halde mknatslanmaz. Nikel ve manganez karm ile elde edilen ve alak scaklklarda da yaps Austenit olan elikler de elde edilmektedir. Bu elikler mknatslanmazlar. Biimlendirme zellii ok yksektir. Is ve elektrii iyi iletmezler. Ledeburit: Yksek scaklklarda Austenit ile Sementitin, oda scaklnda ise perlit ile sementitin meydana getirdii bir yapdr. Isl lem: Metal ve alamlarnn zelliklerini deitirmek iin kat halde iken uygulanan stma ve soutma ilemleridir. Paralarn sl ilem sonunda i yaplarnda deime olur, d ekilleri deimez. Isl ilemler ana grupta toplanr. 1-Tavlama 2-Sertletirme 3-Islah etme

48

5.2.

ISIL LEMLERN AMALARI

eliklere uygulanan sl ilemlerin genel olarak amalar aada sralanmtr. 1. Souk ve scak ekillendirme gerginliklerini gidermek. 2. Tala karan iilikleri kolaylatrmak. 3. Sertlik ve dayanm kazandrmak. 4. Darbelere direnci ykseltmek. 5. Elektrik ve manyetik zellikleri gelitirmek. 6. Kristal yapy deitirmek. 7. Is ve korozyon direncini ykseltmek. 8. Kimyasal bileimi deitirerek zellik kazandrmak. 9. Zamanla sertlemeyi salamak. 10. Metal ve alamlarnn gazlarn uzaklatrmak.

5.3. DEMR-SEMENTT DENGE DYAGRAMI

Demir malzemenin endstriyel amalara uygunluu, ierisindeki sementit miktarna baldr. Sementiti meydana getiren karbon olduuna gre, demirin zelliklerini de belirleyen karbondur. Demir ierisindeki karbonun element halinde olmayp hemen bileik meydana getirmesi ve bu bileiin de ana malzeme demirle alam yapmasndan dolay bu alama demir sementit alam, denge diyagramna da demir sementit denge diyagram denir. Bir miktar saf demir ergitilir ve ierisine 1900C scaklklarda arln toplam %6,67si orannda karbon katlacak olursa karbonun hepsi demir ierisinde erir. Scaklk oda scaklna inerek katlat zaman Fe3C kimyasal bileiindeki demirkarbr oluur. Demir ve karbonun bir arada bulunduu malzemenin hepsi, karbon oranna bal olarak, saf demirle sementitin meydana getirdii bir seri alamlar dizisi oluturur. Denge diyagram incelenecek olursa demir ve sementitin birok faz meydana getirdii, gerek tektik, gerek tektoit ve gerekse kat eriyik olan bir dizi alamlar grlr. Delta Blgesi Demir sementit denge diyagramna (ekil 5.4) bakldnda, g kristallerinin 1400C scaklkta d kristal kafeslerine dnt grlmektedir. Bu blge endstride byk nem tamaktadr. I ile gsterilen blgede saf (d) kristalleri, II ile ifade edilen blge d ve g kristallerinden olumaktadr. IIInc blge ise d + sv blgesini gstermektedir. tektoit Blge Bu blge ierisinde %0,008 karbon bulunan (pratikte sfr karbon) snr ile % 1,7 karbon bulunan snra kadardr. Saf demir ile austenitin vermi olduu bir tektik olmasna ramen tektoit ad verilir (ekil 5.3). Saf demir, 910C scaklkta g kristallerine dnr. Demire karbon katld zaman durum tektie benzemekte ve dnme 910C scaklktan daha alak scaklklara dmektedir. Dnme tektoit scaklk olan 723C scaklkta tamamlanr. tektoit oran % 0,85 karbon oranndadr. Karbon bu blgede saf demrden yeteri kadar ile sementit yapar ve bu sementit de belirli orandaki demirle perlit adn verdiimiz yapy oluturur. Demirdeki karbon oran tektoit snr olan %0,85e ulancaya kadar yapda ferrit ile perlit bulunur. Karbon miktar %0,85 olduu zaman yapda tektoit olan perlit bulunur. Oran %0,85ten fazla olacak olursa, karbonun ancak %0,85 kadar tektoit yapacandan fazla karbon yapda sementit olarak bulunur. Bu nedenle tektoit blge ekil 5.1de grld gibi karbon oran %0,85ten az, %0,85 ve %0,85ten fazla olmak zere e ayrlr. Scaklk 723C zerine knca tektoit yap hemen austenite dnr. Yapda karbon oranna bal olarak ferrit ve sementitin austenite dnmeleri ise ekilde bulunan kendi erileri ald zaman gerekleir. Ferrit ve sementit daha yksek scaklklarda dnmlerini tamamlarlar. Dnm tamamland zaman btn yap austenite dnr.

49

ekil 5.1 tektoit blge (Baydur, 1979)

erisinde %0,3 karbon bulunan X noktasndan balayarak diyagram incelendiinde (ekil 5.1) austenit blgesinde a noktasnda 900C scaklktan soutmaya balanan yap b noktasna gelindiinde dnme urayarak tektoit orandan fazla olan ferrit olumaya balar. Kalan austenitin karbon oran (saf demirin ayrlmasndan dolay) ykselmeye balar. Scaklk (0) noktasna geldii zaman daha nce tektiklerde yaplan inceleme uyarnca alamda oluan ferrit miktar kalan austenit ve kalan austenitteki karbon orannn bulunmas mmkndr. Austenitteki karbon oran Odan inilen dik ile bulunabilir. b noktasndaki ferrit oluumunu ise yle aklanabilir. tektiklerde olduu gibi tektik fazlas olan ferritin nce olumas gerektiinden austenitten ferrit ayrlr. Kalan austenitin karbon oranda bu nedenle artar. Austenit 14 atomlu, yzey merkezli kristal kafeslerinden ibarettir. Bu noktada austenitte erimi olan karbon miktar ok azdr. Bu nedenle ierisinde karbon eritilmemi olan g kristalleri dnmeye daha kolay imkan bulur ve ferrit bu ekilde olumu olur. Scaklk dmeye devam ettike, ferrit oluumunun artmas karsnda, kalan austenitin karbon oran da artar ve scaklk 723C olduu zaman austenitin karbon oran tektoit oran olan %0,85 olur. C noktasnda grlen scakln altnda karbon oran %0,85e ulaan austenit perlite dnr. 723C scaklk altnda oda scaklna kadar yapda ferrit + perlit bulunur. Karbon oran tektoit oran olan Y noktasnda bakldnda, S noktasna kadar herhangi bir dnme olmadan austenit olarak kalan yapnn, bu noktada ve 723C scaklkta birdenbire ve tamamen Perlite dnt grlr. Z blgesinde ise, yap D noktasnda austenit yap varken scaklk dmesi ile b noktasna eriilince (SE izgisi en fazla karbon eritme izgisi olduundan) austenitte eriyebilecek en fazla karbonun eritilebilecei snra eriilmi olur. Bu scaklk altnda austenit daha az karbon eritebilir. Bu nedenle scaklk bden aa indii zaman austenitin eritemiyecei karbon atomlar austenitten kacak fakat serbest kalamayaca iin de bir miktar demir atomlar ile birleerek sementiti oluturacaktr. Bu noktadan sonra yaplacak inceleme aynen X noktasndaki inceleme eklinde devam edecektir. Tek fark ferrit yerine sementitin yer almasdr. eliklerin snmas srasnda olaylar tersine bir ekilde geliir. Yukarda anlatlan olaylar yava souma ile gerekleir. Hzl souma ile yapda farkl olaylar oluur.

50

Perlit Oluumu Karbon atomlar austenitte ancak 723C zerinde erimi olarak bulunabilir. Bu scakln altnda karbon atomlar austenitte kalamazlar ve austenit kristallerinden ayrlarak serbest hale geerler. Ancak serbest olarak da bulunmalar imkansz olduundan bir ksm demir atomlar ile birleerek sementit meydana getirirler.

ekil 5.2 Perlitik yap (Baydur, 1979) Austenit dnm ile bir taraftan sementit meydana gelirken dier yandan karbon atomlarnn sementit yapmas sonunda geriye kalan saf demir de a ferrit kristallerini oluturur. Yalnz bu oluum, tektik prensiplerine gre olduundan plakalar halindedir. nce bir sementit plakas oluur ve etrafn hemen ferrit plakalar kaplar. Bylece btn austenit bitinceye kadar dnme devam eder (ekil 5.2). tektik Blge Bu blge ierisindeki yap %1,7 karbon bulunan austenit ile yine ierisinde %6,67 karbon bulunan sementitin meydana getirdii bir tektiktir. tektik oran %4,3 karbon ve %95,7 demirden ibarettir. tektik scaklk 1130Ctr. erisinde %2,5 karbon bulunan blge incelendiinde, sv blgeden soutma balad zaman nce austenitin (ierisinde %1,7 karbon vardr) katlamaya balad grlr. nk bu noktada austenit oran tektik orandan fazladr. Scaklk dtke svnn karbon oran ykselmeye balar. Scaklk 1130C olunca kalan svnn karbon oran %4,3e ular. Bu noktada svnn katlamas ile tektik yap yani ledeburit meydana gelir. Scaklk 1130oCtan aa dmeye balaynca daha nce akland gibi austenit ancak %1,7 karbon eritebileceinden ve bu scaklk altnda eritebilecei karbon miktar azalacandan austenitte bir ksm karbon aa karak sementit meydana getirir. 1130C altndaki scaklklarda yapda ledeburit + sementit + austenit bulunur. Scaklk 723C altna dnce austenitte daha nce aklanan biimde karbon oran tektoit orana decei iin, bu oranda da karbona sahip austenitin perlite dnmesi ile yapda perlit + sementit + ledeburit bulunur. tektoit orana bakldnda (ekil 5.3) C noktasndaki 1130C scakla kadar herhangi bir dnme olmaz. Karbon %4.3 orannda kald srece scaklk dmesiyle btn yap yalnz ledeburite dnr ve scaklk oda scaklna eriinceye kadar da aynen devam eder. tektik orandan fazla karbon bulunan bir alamda nce sementit oluur. Scaklk 1130C olunca kalan sv ledeburit olur ve bu scaklktan oda scaklna kadar baka bir deiiklik meydana gelmez.

51

ekil 5.3 Demir-Sementit denge diyagram (Erdoan, 1998)

52

ekil 5.4 Demir Sementit Denge Diyagram (Baydur, 1979)

53

6. TAVLAMA
Tavlama, eliin demir sementit denge diyagramnda grlen katlama erisi altnda belli bir scakla kadar stlmas, bu scaklkta belirli bir sre bekletildikten sonra soutulmas ilemlerine denir.

6.1. TAVLAMA ETLER

Tavlama amacna gre deiik scaklklarda yaplr. 1. Normalizasyon tavlamas 2. Yumuatma tavlamas 3. Gerilme giderme tavlamas 4. Difzyon tavlamas 5. Yeniden kristalleme tavlamas (Yaln ve Gr, 2002)

ekil 6.1 Karbon miktarna bal olarak eliklerin tavlanma scaklklar (Erdoan, 1999)

6.1.1. Normalletirme Tav

Haddeleme, dkm, ekme gibi ilemlere tabi tutulmu elik ile kaynak edilmi paralarn kaynak blgesinde, yksek scaklkta bekleme sonucunda iri taneli bir yap meydana gelir. ri taneli elik yapsnda sekil deitirme srasnda kopmaya kar eilim oluur. Normalletirme tav, eliin ince taneli yapsna geri dnmesini salar ve elie ekme dayanm, sneklik gibi zelliklerini geri kazandrr. Demir karbon denge diyagramnn elik blgesindeki %0,8 karbon oran snrnn solunda kalan blge tektoit alt, sandaki blge ise tektoit st elikleri ifade etmektedir. (Sekil 6.1) Bu blgelerde bulunan eliklerin yaplar ve zellikleri birbirlerinden olduka farkldr. tektoit alt elikler Ferrit + perlit tektoit st elikler ise perlit + sementit yapdan meydana gelir. zellik farkll, tektoit st ve alt eliklere uygulanacak sl ilemlerin farkl olmasn gerektirir. tektoit alt elikler, demir karbon denge diyagramnn elik blgesinde bulunan GS erisi zerinde austenitin soutulmasndan oluurlar. tektoit alt demirin stlmas ile austenit yap hemen olumaz. PS erisi zerinde perlit kaybolur. Perlit ierisindeki ferrit kristalleri dnme (a+g) urarlar. Oluan austenit kristalleri zamanla irilemeye baslar. Bu nedenle

54

normal yapya dnmeleri iin scakln derhal PS ergisinin altna drlmesi gerekir. nce taneli austenit soutma sonucu gene ince taneli olan ferrit + perlit haline dnr. Bileiminde %0,85 ila %1,7 karbon bulunan elikler tektoit st eliklerdir. Bu elikler tamamen austenit yapya dnemezler. Yap iinde miktar sementit de bulunur. SK erisi zerine kldnda sadece perlit ksm ayn ekilde ince taneli austenit yapya dnr. Sementit a nceleri paralanmaz, ancak SE erisi scakl geilince yava yava austenit iinde znmeye baslar. Yksek tavlama scakl nedeniyle tane irilemesinin meydana gelmesi nlenemez. Bu yzden tektoit st elikler iin tavlama scakl SK erisi zerindedir. Yksek scaklk ve yava souma, i yapnn iri taneli olmasna yol aar. Dolaysyla da tektoit st eliklerin tavlanmas sirasinda ortaya kan iri tanelerin ortadan kaldrlmas gerekir. Bu ilem normalletirme tavlamasyla yaplr. Normalletirme tavlamas sonucunda tektoit st eliklerde iri taneli yap kaybolur ve malzeme daha iyi mekanik zelliklere kavuur. Normalletirme tavnda elik, her noktas ayn sda olacak ekilde 600C scakla kadar yava olarak tav frnlarnda stlr. Daha sonra 723C'deki dnm blgesi scaklnn 3050C zerine kadar hzl olarak stlr ve bu scaklkta malzemenin merkezi de tamamen dnme urayana kadar bekletilir. Bu bekletme sresinin, malzemenin her 1 mmsi iin 2 dakika olmas yeterlidir. Daha sonra hzl soutma ile dnm blgesi scaklnn altna inilir(Yaln ve Gr, 2002).

6.1.2. Yumuatma Tav

Yumuatma tav, elii ulaabilecei en yksek yumuakla eritirmek iin uygulanr. Yani dayanm ve sertlii drp, yksek uzama gsterebilecek hale getirmek amac ile yaplr. Bu ekilde tavlama ile yksek karbonlu eliklerde tala kaldrma kolaylatrlm olur. Yumuatma tav eliklerde elverili bir iyap kazandrmak iin, %0,5den daha fazla karbonlu eliklerde ise, su verme sertliini gidermek amac ile uygulanr. Malzeme birka saat perlit alt eliklere ait PSK erisi civarnda tavlanr. Perlit st eliklerde scaklk bu eri boyunca inili kl deimelidir (ekil 6.1). Ardndan 600C scakla kadar yava soutma yapldktan sonra paralarn ekline bal olarak oda scaklnda soutulur. Btn eliklerde talasz ilemler iin elverili bir balang i yaps oluturmak, %0,5den fazla karbon ieren eliklerde talal ilemlere hazrlama, takm eliklerinde sertletirmeye hazrlk, su verme sertliini gidermek amalar ile uygulanr.

6.1.3. Gerilme Giderme Tav (Temperleme)

Dklm ve scak dvlm paralar, genellikle dzensiz sourlar. Parann ekline bal olarak iinde ve dnda scaklk fark olur. Bu da ite ekme gerilmeleri, dta basma gerilmesi olumasna neden olur. Malzeme kullanld srada da baka gerilmelerin etkisinde kalr. st ste gelen gerilmeler toplanarak malzemenin atlamasna neden olur. yap gerilme giderme tavlamas srasnda deiime uramaz. lem sonunda sz edilen gerilmeler giderilerek parann ilenme yetenei arttrlr. Makina paralar 550 600C scaklklar arasndaki blgeye yava eriecek ekilde stlr ve burada yaklak 4 saat sre ile tavlanr. Soutma parann btn ksmlar ayn scaklkta kalacak ekilde yava yaplr. Scak dvlm ve dklm eliklere tala kaldrma ileminden nce, dar toleransl paralara yzey temizlemeden nce ve kaynak yaplm paralara uygulanr. Byk kaynak konstrksiyonlarnda kaynak dikiinin yanndaki blgeler, blgesel olarak alevle tavlanr ve hemen arkasndan su pskrtlerek gerilmeler giderilir. Gerilme giderme tavlamas, normalizasyon ve yumuatma tavlar ile birlikte de dnlebilir. Bunun iin normalizasyon veya yumuatma tav srasnda 600C scaklktan sonra yava soutma gerilmeleri giderme iin yeterlidir. Gerginlik giderme ilemi menevileme ve slah etme olmak zere iki ekilde yaplr.

55

6.1.3.1. Menevileme eliklere dk scaklklarda uygulanan bir sl ilemdir. Menevileme ile elikteki gergin yap giderilerek darbe, sarsnt ve vuruntulara daha dayankl hale getirilir. Sade karbonlu eliklerde 100300C, alaml eliklerde 200-400C scaklklar arasnda uygulanr. Menevileme srasnda kristal kafesler ierisinde hapsedilmi olan karbon atomlarnn ok kk bir ksm ayrlarak serbest karbr tanecikleri oluturur. 6.1.3.2. Islah Etme Su verilerek sertletirilmi eliklerde dnme scaklna yakn 400675 C scaklklar arasnda tavlamak eklinde uygulanan bir sl ilemdir. Isl ilemi ile yapdaki martenzit tamamen yok edilerek zl ve darbelere direnli bir yap elde edilir.

6.1.4. Difzyon Tav

Yksek scaklklarda elik birok maddeyi zndrme yetenei olan austenitten meydana gelir. znebilir bileenlerin i yapda dzenli bir ekilde dalmasn salamak amacyla yaplr. Para ierdii karbon miktarna gre 1000 1300C scaklklar arasnda uzun sre tavlanr ve sonra soutulur. Difzyon tavlamas, yksek oranda kkrt ieren otomat eliklerine uygulanr. Alam elementlerinin yksek scaklklarda ergiyen karbrleri eriyik ierisinde ilk nce katlatklar iin kaba kristaller meydana getirirler. Difzyon tav ile bunlar daha dzenli olarak dalrlar. Bu nedenle zndrme veya datma tavlamas da denir.

6.1.5. Yeniden Kristalletirme Tav

Souk sekil deitirme ilemlerinden sonra bozulan kristal yapy dzeltmek ve uzama yeteneini yeniden kazandrmak amac ile uygulanr. elik, kuvvetli bir souk sekil deitirmeden sonra 500Cde, zayf bir souk sekil deitirmeden sonra ise, yaklak 300Cde yeniden kristalletirilir. Yar mamul malzemelerde (ince sac, tel, boru ve profil) souk sekil verme ilemi srasnda malzeme sertletii iin ilemler arasnda malzeme yeniden ekil deitirilebilir hale getirilmelidir. Bu nedenle yaplan yeniden kristalletirme tavlamasna ara tavlama da denilir. Derin ekme paralarnda dk sekil deitirmi blgelerin olumasna engel olunamaz. Bu blgelerdeki iri taneli yap, normalizasyon tavlamas ile giderilebilir. Kullanlan dk karbonlu eliklerde normalizasyon scakl yksektir. Enerji sarfiyatnn fazla olmas nedeniyle bu gibi durumlarda yalnzca bir yeniden kristalletirme tavlamas uygulanr.

56

7. SERTLETRME
Sertletirme, eliklerin yapsn deitirmek iin yaplan kontroll soutmadr. eliklerin sertletirilmesinde ama malzemenin dayanmn arttrmaktr. Bu nedenle elikler 700C scakln zerinde stlr. Istma srasnda elikteki balar kopar. Istlan elik ani soutma ortamnda (suda ya da yada) soutulduunda kopan balar ilk hallerine dnemediklerinden yeni bir doku elde edilir. eliin ani soutulmas ile gerginlik kazandrlm dolaysyla malzeme sertletirilmi olur. Sertletirilme sonucunda dayanm nemli lde artar. Sade karbonlu eliklerde dayanm bu ekilde katna kadar karmak mmkndr. Sade karbonlu eliklerde su verme ile salanan sertlik, dnmn hzl olmas nedeniyle yzeyde yksek, ekirdee inildike dktr. Katkl eliklerde ise dnm yava olduundan ekirdee kadar sertleme salanabilmektedir.

ekil 7.1Sertletirme ortam (Serfieli, 2000)

7.1. ELKLERN SERTLETRLMES

elie zellik kazandran en nemli sl ilem sertletirmedir. Sertletirme iin eliklerin austenit blgesine kadar stlmas gerekir. elik bir ferrit-sementit alamdr. Bu alamn karbon oran %1,7ye kadar bir tektoit yapar. tektoit oranda karbon %0,085 ve scaklk 723C dr. tektoit scaklk zerinde elik bir yap deiimine urar. Isl ilemine tabi tutulmadan nce elik ift fazldr. Bu fazlar karbon oranna gre ferrit + perlit veya perlit + sementittir. tektoit scaklk zerinde perlit yap austenite dnr. Dier fazlar ferrit ve sementit ise GSE izgisi zerinde dnmesini tamamlayarak austenit olur. Austenit karbon eritme zellii olan 14 atomlu yzey merkezli bir kristal yapdr. Is verilmeye balandnda tektik scaklk zerinde perlit ve sementitin dnmesi sonucunda serbest kalan karbon atomlar austenitik yapda merkez boluuna girerek yerleir ve kat eriyik meydana getirir. Is arttka boluklar byyeceinden daha fazla karbon atomu eritme (iine alma) yetenei kazanan kristaller %1,7ye kadar karbon alacak duruma gelir. elik soumaya baladnda ilem tersine ileyerek yine sementit ve perlit yap oluur. Hzl soutma yaplarak buna zaman verilmezse karbon atomlar bulunduu kristal kafes ierisinde kalm olur. Yeni kristal yap karbon eritme yeteneine sahip olmad halde zoraki karbon atomu bulundurur. Fazladan karbon atomlar olduu iin bu kristaller dzgn kbik ekilde olamazlar. Dzgn olmayan bu kristal yap martenzit adn alr ve ekil bozukluu gerginliklere neden olur. Sertliin sebebi de budur.

57

S (Bain) diyagramlar herhangi bir eliin, hangi scaklkta, hangi hzla, hangi yapya dntn belirleyen diyagramlardr (ekil 7.2).

ekil 7.2 S (Bain) diyagram (Baydur, 1979)

7.2. SERTLETRME LEMNN AAMALARI 7.2.1. n Istma

elik malzeme oda scaklndan hemen su verme scaklndaki frna konulacak olursa, d yzeyler yksek syla karlarken, i ksmlar balangta souk kalr. Bu scaklk fark byk i gerilimlere ve sonucunda da atlamalara neden olur. Bunu nlemek iin elik esas frnlamadan nce, daha dk scaklktaki bir frnda n stmaya tabi tutulur. n stma sade karbonlu eliklerde 650-700C, alaml eliklerde ise 800-900C scaklklarda yaplmaldr. n stmada zaman genellikle nemli deildir.

7.2.2. Austenite Dntrme

Sade karbonlu eliklerde austenite dntrme scakl perlitin dnme scakl olan 723C tr. tektoit st eliklerde austenite dntrmek iin SE izgisinin stne kmaya gerek yoktur. nk 723Cta perlit austenite dnmektedir. Sementitin austenite dntrlmesine gerek yoktur. Dnmede elde edilecek martenzit de sementit kadar serttir. Ancak tektik alt eliklerde btn yapnn austenite dnmesi gereklidir. Alaml eliklerde alam elemanlarnn karbrlerinin erimesi iin daha yksek scaklklar gereklidir.

7.2.3. Bekletme Is Emdirme

eliklerin su verme scaklnda dnmesinin tamamlanmas iin bir sre bekletilmesi gerekir. Bu bekletme ilemi genellikle her cm kalnlk iin 5 dakikadr. Katkl eliklerde dnm daha ge olduundan 20- 30 dakika daha fazla bekletme gerekir.

7.2.4. Sertletirme- Martenzite Dntrme

Su verme scaklna kadar tavlanm olan elikler S diyagramnda ki Ms izgisine kadar soutulacak olursa Martenzit yap elde edilir. Sertletirme genel olarak Austenit blgesinden, elle tutulabilecek bir scakla kadar yaplr.

58

7.3. SU VERME
Martenzit yap elde etmek iin stlan eliin hzla soutulmas iin yaplan ilemlere genel olarak su verme ad verilir. eliklerin sertletirilmesinde eitli soutma svlar kullanlr. izelge 7.1de soutma maddeleri ve hzlarn grlmektedir. Perlit blgesi Ms snrnda 723 550C 200C 0,98 1.96 %10 tuzlu su 1,02 1,06 Su 0C 1,00 1,00 Su 18C 1,62 0,78 Cva 0,04 0,27 Hzl soutma ya 0,02 0,14 Yava soutma ya 1,33 0,11 %10 ya emlsiyonlu su 0,71 0,044 Su 100C 0,007 0,03 Hava 0,004 0,011 Vakum izelge 7.1 Soutma svlarnn soutma hzlar (Baydur, 1979) Sertletirmede su verme ilemi iki ekilde uygulanr. 1-Basit su verme 2- Kademeli su verme Soutma ortam

ekil 7.3 (Baydur, 1979) Basit su verme, en basit ve en fazla uygulanan yntemdir. Sertletirilecek elik su verme scaklna kadar stldktan sonra su veya ya banyosuna daldrlmak suretiyle hzla soutulur. Soutma banyosu uygun seilmezse atlama ve arplmalar olabilir. Kademeli su verme ynteminde ise su verme scaklna karlm elik perlit burnuna (ekil 7.3) kadar hzla soutulduktan sonra bu sda bir sre bekletilir. Kademeli su verme iki ekilde yaplr. 1. Austemperleme: Bu ilemde elik hzla perlit burnuna kadar soutulup, bu sda dnm salanncaya kadar bekletilir. Austemperleme sonucu elde edilen yap, sneklii yksek, darbe ve vuruntulara dayankldr. 2. Martemperleme: Bu ilemde ise perlit burnunun altna kadar hzla soutulan elik bir sre bekletilir. Dnme balamadan hzla tekrar soutulur. Martemperleme ile elik yine martenzit yapda olmakla beraber i gerginlikleri az, atlama ve arplmalar en az dzeye inmi olur.

59

7.3.1. Su Vermede Kullanlan Svlar

eliklerin sertletirilmesinde eitli soutma svlar kullanlr. Kullanlan svlar genellikle su, tuzlu su, zel eriyikler, ergimi tuz ve kurun banyolardr. 7.3.1.1. Su En ucuz ve basit su verme ortamdr. elii byk bir hzla soutur. Soutma hz yadan kat daha fazladr. Sade karbonlu elikler iin en uygun soutma svs sudur. Su ile sertletirmede soutma hznn yksekliinden ileri gelen i gerginlikler eliin atlamasna ve arplmasna neden olabilir. Byk paralar iin su scakl 10C, Kark ekilli paralar iin ise 27C civarnda olmaldr. Genellikle su scakl 18 20C olur. 7.3.1.2. Tuzlu Su Arlk oran bakmndan %10 yemek tuzu kartrlm sudur. Korozyona neden olabileceinden yaygn olarak kullanlmaz. Su verme ileminden sonra paralarn ykanmas gerekir. Tuz suyun kaynama noktasn ykselttiinden buharlamay azaltr ve daha iyi sertleme salar. 7.3.1.3. zel Bileikler %10 Sodyum Hidroksitli (Na OH), Slfrik asitli veya Potasyum Hidroksitli (P OH) su banyolardr. En hzl soutma salayan banyolardr. Su verme ileminden sonra elik yzeyinin parlak kalmasn salar. 7.3.1.4. Yalar Yada sertletirmede, eliklerde daha az i gerginlik doar. Buna bal olarak da atlama ve arplmalar da daha az olur. Yksek scaklklarda ayrmayan madeni yalar kullanlr. 7.3.1.5. Ergimi Tuz ve Metal Banyolar Baz elik trleri iin 200 600C scaklklar arasnda ergiyik tuz ve metal banyolar kullanlmaktadr. Tuz banyolarndaki soutma hz ya banyosundan daha stndr. Yaplan aratrmalarda 250 C scaklktaki tuz banyosu 20C scaklktaki ya banyosu ile ayn soutma hzna sahiptir.

7.4. YZEY SERTLETRME

Sertletirilmesi istenen makine elemanlarnn alma artlar gz nne alnrsa, tmyle sertletirilmesinin istendii durumlar yannda, sadece gerekli ksmlarnn sertletirilmesi de istenebilir. Genellikle makine paralarnda anmamas gereken yzeylerin sertletirilmesi gereklidir. Darbeli ve vuruntulu alma koullar iin eliin zl olmas; zl olabilmesi iin de ekirdeine kadar sertlememesi gereklidir. Bu nedenle elikler yalnz yzeyde ince bir katmann sertletirilmesi ile alma koullarna uygun hale getirilirler. Bu ileme de yzey sertletirilmesi denir. Yzey sertletirme ilemleri iki gruba ayrlr. 1. Yzeyin kimyasal bileimini deitirerek yaplan yzey sertletirme 2. Yzeyin kimyasal bileimini deitirmeden yaplan yzey sertletirme

7.4.1. Yzeyin Kimyasal Bileimini Deitirerek Yaplan Yzey Sertletirme

ekirdeine kadar sertleme yeteneine sahip olmayan eliklere uygulanr. Sertlemeye yetecek kadar karbonu olmayan bu eliklerin yzeyine ince bir katmann sertlemesine yetecek karbon veya azot verilir. Yzeyde ince bir katmann kimyasal bileimi sertleme yetenei kazanacak kadar deitirilir. Bu ekildeki yzey sertletirme sementasyon veya nitrrasyon ilemleri ile salanr.

60

7.4.1.1. Sementasyon Karbrasyon ad da verilen bu yntemle elik yzeyine atomik difzyon yolu ile karbon atomlar emdirilir. elik yzeyinin karbon oran ykseltilerek sertleme yetenei kazandrlr. Bu ileme sementasyon denir. Sementasyon ilemi ile yzeyde 1- 3 mmlik bir katman karbon emdirilerek sertletirilir. Sementasyon eitleri Kat Sementasyon Kat karbon verici maddeler kullanlarak yapla sementasyondur. Karbon verici maddeler mee kmr, kok ya da linyit, kemik kmr, deri, ksele, trnak ve boynuz talalardr. Sementasyon edilecek para kat karbon vericilerle zel elik kasalar ierisine yerletirilip kapatlr. elik paralarn etraf en az 30 mm kalnlnda sementasyon maddesi ile kaplanm olmaldr. Kasann kapa szdrmaz bir ekilde kapatlarak, kasa frna yerletirilir. Frn scakl 875 950C olmaldr. Sementasyon kasas frnda 8 16 saat sre ile bekletilir. Bunun sonucunda malzeme yzeyi yeterli oranda karbon emerek sertlemi olur (ekil 7.4). Gaz Sementasyon Gaz sementasyon zel frnlarda cvata, vida, pim gibi kk makine paralarna uygulanr. Gaz sementasyonda metan, etan, asetilen, hava gaz v.b. gaz karbon vericiler kullanlr. Gaz sementasyonu uzun zaman alr, buna karlk kabuk ince olur. Frna gnderilen karbon verici gaz, sementasyon scaklnda karbon atomlarn elie vererek etki eder ve kabuktaki karbon yzdesinin ykselmesini salar (ekil 7.4). Sv Sementasyon Sv karbon vericilerle yaplan sementasyon ilemidir. Sodyum Siyanr (Na CN), Potasyum Siyanr (K C N), Kalsiyum Siyanr (N2) sv sementasyon ileminde kullanlan bileiklerdir. Bu maddeler ergitilerek sv hale getirilir. elik paralar 800 875C scakla kadar stlp sv siyanr banyosuna daldrlr. Bu banyoda 15 45 dakika bekletilir. Bu sre ierisinde malzeme yzeyinin sertletirilmesi gerekleir. Ekonomik olduu iin en fazla kullanlan yntemdir. Sv sementasyona Siyanr banyosu ad da verilir (ekil 7.4).

ekil 7.4 Sementasyon (Erdoan, 1999)

61

7.4.1.2. Nitrrasyon Az karbonlu ve az katkl (krom, molibden ve alminyumlu) eliklere uygulanan yzey sertletirme yntemidir. Sementasyondan farkl olarak elik yzeyine karbon yerine azot atomlar emdirilir. Azot atomlar elik yzeyinde bir nitrr tabakas olutrur. Bu tabaka ayrca sertletirmeye gerek olmayan sert olan bir katmandr. Nitrrasyon frnlarnn scakl 450 540Cdir ve frndan srekli amonyak gaz geirilir. Nitrr tabakasn, paralanan amonyak gazndan serbest kalan azot atomlar elik yzeyine girerek oluturur. Bu oluum 72 saatte gerekleir. Elde edilen bu tabaka yksek scaklklarda da sertliini korur.

7.4.2. Yzeyin Kimyasal Bileimini Deitirmeden Yaplan Yzey Sertletirme (Is Birikimi le Yzey Sertletirme)
Yapsnda sertlemeye yetecek kadar karbon bulunan eliklere uygulanan yzey sertletirme yntemidir. erisinde %0,35 0,70 karbon bulunan eliklerin yzeylerinde ince bir katmann sertletirilmesi ilemidir. eliklerin merkez ksm deiime uratlmadan yzeyde bir tabakann sertletirilmesi s birikimi ile yaplr. eliin s iletme yetenei dktr. Kuvvetli s verilirse bu s yzeyle ayn lde i ksmlara gemez, yzeyde birikir ve ksa zamanda bu ksm sertletirme scaklna ykselir. Su verme scaklna ulaldnda su ve ya pskrtlerek soutma iki ekilde yaplr. Alevle yzey sertletirme Endksiyon akm ile yzey sertletirme 7.4.2.1. Alevle Yzey Sertletirme erisinde karbon oran %0,35 0,70 arasnda bulunan krom-nikelli, krom-molibden katk elemanl ve sade karbonlu eliklere uygulanr. Sertletirilecek yzey, alev yardm ile ksa zamanda su verme scaklna kadar stlr. Istlan yzeye su pskrtlerek soutma ilemi yaplr. Yaplan bu ilemle yzeyde 1 3 mm kalnlktaki bir ksm sertletirilmi olur. Alevle yaplan yzey sertletirme ilemi frna smayacak kadar byk paralara uygulanr (ekil 7.5).

ekil 7.5 Alevle yzey sertletirme (Erdoan, 1999) 7.4.2.2. Endksiyon Akm le Yzey Sertletirme Frekans 10.000 1.000.000 arasnda deien bir akmn getii sarglar arasna konulan elik paralar ok ksa bir zamanda yzeyden snrlar. Akm kesilip, snan yzeye su pskrtlerek soumas dolaysyla sertlemesi salanm olur. Krank milleri, dililer, miller v.b. paralar bu yntem ile sertletirilir. Para yzeyinden ince bir tabaka sertletii iin parada i gerginlik meydana gelmez(ekil 7.6).

ekil 7.6 Endksiyonla yzey sertletirme (Erdoan, 1999)

62

8. KOROZYON
Madensel malzemelerin d etkenlerle anmasna korozyon ad verilir. Bir baka deyile malzemenin evresi ile girdii kimyasal ya da elektrokimyasal reaksiyonlar sonucu grd zarara KOROZYON denir. Ancak metallerin birbirleriyle srtnmeleriyle oluan anma korozyon deildir. Korozyon yzeyde balar. Malzemenin zelliine gre yzeyde kalabilir ya da derinlere ileyebilir ve bir sre sonra malzemeyi kullanlamaz hale getirir. Korozyon u yollarla oluur. 1- Malzeme yzeyden korozyona urar (Demirin paslanmas). 2- Alamlarda alam elemanlarndan birisi korozyona urar. 3- Vida, perin ve kaynakl birletirmelerde temas noktalarnda korozyon oluur. 4- Farkl malzemelerin birbirleriyle temaslar sonucunda korozyon oluur. 5- Yksek gerilim altndaki malzemelerde korozyon oluur.

8.1. KOROZYON ETLER

Korozyon kimyasal ve elektrokimyasal olmak zere meydana geli ekli bakmndan ikiye ayrlr.

8.1.1. Kimyasal Korozyon

Metalik malzemelerin, korozyona sebep olan bir malzemenin dorudan etkisinde olmakszn, kendi kendine baz maddelerden etkilenip kimyasal bileikler oluturarak anmasna kimyasal korozyon denir. Kimyasal korozyon zt elektrik ykl iyonlarn birbirlerini ekmeleri sonucunda kimyasal bileik oluturmalardr. Madensel malzemelerin oksijen, kkrt, azot, youn asitler, bazlar ve tuzlar tarafndan andrlmas bir kimyasal korozyondur. Metallerin kimyasal bileik yapmas yksek scaklklarda olabildii iin kimyasal korozyon sk grlmeyen bir korozyon trdr. Kimyasal korozyon normal havann, endstriyel havann, deniz suyunun etkisi ile oluur. Normal hava oksitlenmeye, endstriyel havada bulunan gazlar (CO2, SO2, H2S, NH3, NO2 ) havann nemi ile birleip asitleri oluturarak anmaya, deniz suyu ise iindeki tuz ile deniz aralarnn zarar grmesine yani korozyona neden olur.

63

8.1.2. Elektrokimyasal Korozyon

Madensel malzemelerin elektrik akm ile anmasdr. Elektrokimyasal korozyonun olabilmesi iin elektrik akmnn oluabilecei bir ortamn (iletken ve elektrolit) var olmas gerekir. Elektrolit; su, nem ya da ter olabilir. Elektrokimyasal korozyon genellikle kimyasal olaylardan doar. Elektrokimyasal Korozyon eitleri Elektrokimyasal korozyon, iki metalin birbirine demesiyle, metali kendi ierisinde, dardan ald veya malzemenin kristalleri arasndaki meydana gelen bir elektrik akm ile oluabilir. 8.1.2.1. Deme Yoluyla Korozyon Elektrolit bulunan bir ortamda iki metal temas halinde olursa deme noktasnda bir elektrik akm oluur. Elektrokimyasal gerilimi az olan metal dierini andrr. Bu tip korozyon deme yoluyla korozyondur. 8.1.2.2. Kendi Kendine Korozyon ki metalin bir arada bulunmad, bir tek metalin kendi kendine korozyona uramasdr. Kendi kendine korozyon drt ekilde oluur. Korozyondan korumak iin yaplan rtnn hatal olmasndan, Metal veya alam yapsnn homojen olmamasndan, Metal yzeyinde yabanc maddeler bulunmasndan, Kaynak noktalarndaki dikiin farkl zellikte oluundan. Dkmedemirde grafitin katot olmas sonucunda da anma meydana gelir. Bir malzemenin zerinde biriken is de korozyona nedendir. Bu tip korozyonlar kendi kendine korozyondur. 8.1.2.3. D Akmlardan Doan Korozyon Bir metalden doru akm geecek olursa akmn kayna anot olaca iin malzeme srekli zarar grr. Bu ekildeki korozyona elektrik direklerinde, yeralt kablolarnda, gemilerde ve elektrik santrallerinde rastlanr. 8.1.2.4. Kristaller Aras Korozyon Metal alamlarnda grlen en tehlikeli korozyondur. Farkl elektrokimyasal gerilime sahip kristaller arasnda piller oluur ve malzemeyi iten korozyona uratr. Kristaller aras korozyon tehlikelidir, nk malzemenin yzeyinde korozyon grlmez ve bir sre sonra birden bire paralanma olur.

64

8.2. KOROZYONDAN KORUNMA

paralarnn ve makine paralarnn kullanm sreleri ve iletme gvenlii ou kez korozyon olaynn nlenmesine bal olur. Korozyondan korunmann tm yntemleri, ya pil oluumunu, ya da kimyasal zlme etkisi gsteren malzemenin etkisini nleme amacyla gelitirilmitir. Madensel malzemelerde korozyondan korunma drt ekilde salanr. 1- Alam yaparak 2- Korozyona neden olan cisimleri uzaklatrarak 3- Katodik koruma yolu ile 4- Kaplama yolu ile

8.2.1. Alam Yaparak Korozyondan Koruma

Korozyondan korumak istenilen malzemenin ierisine baka malzemeler katarak koruma yaplr. Korozyondan korunmada en gvenilir yol olmasna ramen pahaldr. Korozyon yzeyde olutuu halde alam yaplarak malzemenin tamam korozyondan korunur. rnein elie krom katlarak korozyon nlenir.

8.2.2. Korozyona Neden Olan Cisimleri Uzaklatrmak

Korozyondan korunmada gvenli bir yol olmasna ramen kullanm her zaman mmkn deildir. Kimya endstrisinde kimyasal maddelerle temas kesmek, kalorifer kazanlarnda kazan sac ile suyun temasn, s ilemleri yaparken yksek scaklklarda havann oksijeni ile eliin temasn nlemek her zaman mmkn deildir. rnein suyun demirle temasn kesmek iin oto radyatrlerinde %0,6 orannda potasyum kromat katlarak korozyon nlenebilir.

8.2.3. Katodik Koruma

Elektrokimyasal korozyon malzemenin iyonlaarak zerinde toplanan elektronlar baka bir iletkene vermesi ile tekrar iyonlaarak anmas olaydr. Eer malzemeye dardan elektron verecek olursak malzemenin iyonlamas nlenmi olacak ve korozyon olumayacaktr. Sonu olarak bu ekilde korunacak malzemeye dardan akm vermek katodik korumann bir yoludur. Baka bir yol ise korozyondan korumak istediimiz malzemeye daha aktif bir malzeme balamaktr. Bu ekilde daha aktif olan malzeme korozyona urayacak, kullandmz malzeme zarar grmeyecektir.

8.2.4. Kaplama le Koruma

Korozyondan korumada en ok kullanlan yntemdir. Korunmak istenen malzeme uygun bir kaplama maddesi ile kaplanr. Korozyondan koruma rtleri eittir. Her yntemde de korozyondan koruma rts yeterli kalnlkta ve dayanmda olmal ve gzenek bulunmamaldr. 8.2.4.1. Madensel Koruyucu rtler inko, krom, kadmiyum, kalay, kurun, nikel, bakr gibi madenlerle yaplan yzey kaplama yntemidir. Bu madenler korozyonu nleyecek kalnlkta ve gzeneksiz olarak elektroliz, ergitilmi banyolara daldrmak, ergiterek yzeye pskrtmek suretiyle korunacak yzeye kaplama eklinde uygulanr. 8.2.4.2. Organik Koruyucu rtler Yalboya, vernik, lak, katran, ya, kauuk, plastik gibi organik maddelerle yaplan kaplama ilemidir. Bu maddeler korozyon etkisine sahip ortamla malzemenin temasn keserek koruma salarlar. 8.2.4.3. norganik Koruyucu rtler imento, emaye gibi organik olmayan maddelerle yaplan kaplamadr.

65

9. DEMR OLMAYAN METALLER

Demir olmayan metaller metal ileme endstrisinde birok rnn imalat iin gerek duyulan metallerdir. Metaller zgl arl suyun zgl arlnn be katndan fazla olanlar ar metaller, daha az olanlar hafif metaller olarak iki ana gruba ayrlr. Baka bir deyile zgl arl 5 kg/dm3den fazla olanlar ar metaller, 5 Kg/dm3den az olanlar hafif metaller snfna girer (Erdoan, 1999) nemli ar metaller; bakr, inko, kalay, kurun, nikel, krom, wolfram, molibden, kobalt, manganez, antimon, kadmiyum, bizmut, cva ve soy metaller olarak da gm, altn, platin saylabilir. En nemli hafif metaller ise; alminyum, magnezyum, titan, berilyumdur. Bu metaller tek balarna dayanm az ve yumuaktrlar. Alam yaplarak zellikleri iyiletirilir ve istenilen zelliklere ularlar. Sertlik ve dayanm artar, uzama azalr. Elektrik iletimi, korozyon direnci genellikle ktleir. Tala kaldrma ilemleri kolaylar.

9.1. BAKIR
Bakr doada saf veya bileik eklinde bulunan, s ve elektrii iyi ileten, kolay ilenebilen, korozyona dayankl bir metaldir. Kimyasal simgesi Cu, zgl arl 8,93 kg/dm3, ergime ss 1083C, ekme dayanm 1600 kg/cm2 dir. Bakr doada saf olarak bulunabildii gibi, halkopirit, azurit, malahit, bornit, halkozin, kurpit, tedrahit gibi filizler eklinde de bulunabilir.

9.1.1. Bakr Alamlar

Bakr, endstride alamlar yaplarak kullanlr. Bakr alamlar genel olarak aada sralanan zelliklere sahiptir. Yksek dayanma sahip ve serttir. Souk biimlendirme ile mekanik zellikleri gelitirilebilir ve s ilemlerine elverili hale getirilir. Dkme elverilidir. Korozyon direnleri daha fazladr. inko ile yapt alam daha ucuzdur. Bakra gre daha elastikidir. Bakr birok metalle alam yapar. Bu alamlarn en nemlisi inko ile yapt alam sonucu meydana gelen pirintir. Pirin, bakr oran en az %50 olan ve en ok kullanlan bakr alamdr. Bakr oran ne kadar artarsa o kadar iyi talasz ya da souk ekillendirilebilir. Bakrn ok kullanlan bir dier alam Kalayla yapt ve tun olarak da bilinen bronzdur. Sert, dayankl, korozyondan etkilenmeyen bir metaldir. Bu zelliklerinden dolay evre etkilerinin youn olduu yerlerde kullanlr. Bronz ierisindeki kalay oran arttka dayanm artar, ancak gevrekleir ve retim maliyeti artar.

66

9.1.1.1. Dkme Bakr Alamlar Alam % arlk oran Kzl dkm Bakr 85 inko 5 Kalay 5 Kurun 5 Sar dkm Dkm mangan bronzu Bakr 60 inko 38 Kalay 1 Kurun 1

Kullanma alanlar Diliark yapmnda Ss eyas dkmlerinde

Bakr 58 inko 39,7 Alminyum 1 Pervane gbekleri Demir 1 Manganez 0,3 % 10luk alminyum bronzu Bakr 86 Demir 3,5 Alminyum 10,5 Diliarklar, yataklar, burlar Kurunlu kalay bronzu Gun metal Bakr 88 inko 4,5 Kalay 6 Kurun 1 Valfler, diliarklar, yataklar Bakr 88 inko 2 Kalay 1 Cvatalar, pompa paralar

% 10luk alminyum bronzu Bakr 86 Demir 3,5 Alminyum 10,5 Alminyum bronzlar kum dkm, sertletirilmi sertletirilebilme zelliine sahiptir. izelge 9.1 Dkme bakr alamlar 9.1.1.2. Dvme Bakr Alamlar Alam % Arlk oran 1-Yldz metali Bakr 95 inko 5 2- Ticari Bronz 3- Kzl pirin 4- Adi pirin 5-Kartu pirinci 6-Sar pirin 7-Muntz metal 8- Kurunlu adi pirin 9- Kurunlu orta pirin 10-Otomat pirinci Bakr 90 inko 10 Bakr 85 inko 15 Bakr 80 inko 20 Bakr 70 inko 30 Bakr 65 inko 35 Bakr 60 inko 40 Kullanma alanlar Para ve altn kaplama alamlar Ucuz ziynet eyas Su tesisat malzemeleri Mzik aletleri, pompa v.b. Radyatr, tulumba v.b. Reflektr, yay, balayclar Valf gvdeleri, cvata, somun

Bakr 64,5 inko 35 Kurun 0,5 Su tesisat v.b. Bakr 64 inko 35 Kurun 1 Bakr 62 inko 35 Kurun 3 Korozyona dayankl boru tesisat Pervane gbekleri Diyaframlar, anahtarlar Kpr yatak yaylar, zel yaylar Diliark, vida v.b.

11- % 5lik alminyum Bakr 95 Alminyum 5 bronzu 12- Manganez bronzu Bakr 58,5 inko 39,2 Kalay 1 Demir 1 Manganez 0,3 13-Fosfor bronzu % 5lik Bakr 94,8 Kalay 5 Fosfor 0,2 14-Fosfor bronzu % 10luk Bakr 89,8 Kalay 10 Fosfor 0,2

izelge 9.2 Dvme bakr alamlar

67

9.2.ALMNYUM
Alminyum saf iken dayanm az, ilenebilirlii kolay, abuk oksitlenen, oksitlenme ile sert bir yzey tabakasna sahip olan, s ve elektrik iletkenlii iyi olan bir metaldir. Kimyasal simgesi Al, zgl arl 2,7 kg/dm3, ergime ss 658C, ekme dayanm 90-120 kg/mm2, genlemesi %3,25dir. Doada filizler eklinde ok bulunan (yer kabuunun yaklak %6s), demir dndaki metaller ierisinde retim ve kullanm miktar asndan bata gelen hafif bir metaldir. ok kullanlmasnn sebebi ise ilenebilirlii, hafiflii, s ve elektrik iletkenlii, korozyon direnci, yeniden kullanlabilirlii gibi zellikleridir.

9.2.1. Alminyum Alamlar

Saf alminyumun yumuak, dayanmnn dk oluu nedeni ile kullanm alan snrldr. Bu nedenle alminyum, mekanik zelliklerini iyiletirmek iin alam yaplarak kullanlr. Alam sayesinde sl ilemlere de elverili hale getirilir. Souk ve scak olarak biimlendirilmesi kolay, makinede tala kartlmas zordur. Makine ile yaplan ilemede yksek hz ve zel keskin takmlar kullanlr. Alminyum, alam yaplarak kullanm alan genileyen, sl ilem sayesinde de (sertletirme) 600 N/mm2 dayanma ulaabilen bir metaldir. Sertletirilemeyen alminyum ise zellikle deniz suyuna dayankldr. Otomat alminyumu ierisinde %5,5 bakr, %0,5 kurun ve %0,5 bizmut bulunan alminyum alamdr. Makinede kolayca ilenebilir. Alminyum alamlar kiye ayrlr. 9.2.1.1. Dkme Alminyum Alamlar Dkm yaplarak kum ya da madeni kalplarda elde edilen alamlardr. zellikleri dkm ekline gre deiir. Alminyum bata bakr, silisyum, manganez ve inko olmak zere birok metal ile alam yapar. Mimaride, sslemecilikte, deniz motorlar gvde ve bloklarn yapmnda, motor paralarnda ve korozyona dayanm isteyen yerlerde silisyumlu alam kullanlr. Manganezle yapt alamda korozyon direnci asndan stn zelliklere sahiptir. inko ile yapt alam ise ar, ucuz, sertlik asndan olduka iyi, ancak korozyon direnci dktr. Dkme alminyum alamlarndan, %11-13,5 silisyum, %0-0,5 magnezyum ieren dkme alminyum alam, ok iyi dkm zellii gsterir. Talal iilii iyi ve korozyon direnci yksektir. Zorlanan ince kenarl ve arpmalara dayankl paralarn imalatnda kullanlr. %9-11 silisyum, %0,2-0,4 magnezyum ve %0-0,5 manganez ieren dkme alminyum alam, yksek zorlanmal, ar ve titreimli alacak paralar iin dklr. Kaynak edilebilir ve korozyona direnlidir. %11 silisyum ieren alminyum alam ise anmaya kar olduka direnlidir. 9.2.1.2. Dvme Alminyum Alamlar Dvme alminyum alamlar, dkme alminyum alamlarndan daha stn mekanik zelliklere sahiptir. Bu stnlk dvme, haddeleme, ekme ve s ilemlerinden sonra oluur. Bu ilemler alminyumun yapsn inceltir ve daha homojen bir yap oluturur. Dvme alminyum alamlar aamada elde edilirler. Dkm yolu ile nce byk bloklar elde edilir. Daha sonra 300 500C scaklklarda souk veya scak ekme, haddeleme ile uygun profiller haline getirilir. Gerektii zamanlarda sl ilemler uygulanr. %3,54,9 bakr, %0,21,9 magnezyum, %0,31,1 manganez ieren dvme alminyum alamlar otomat tezghlar iin uygundur. % 0,6-1,6 magnezyum, %0,6-1,6 silisyum, % 0,2-1 manganez, %0-0,3 krom ieren alam ise iyi bir korozyon direncine sahiptir. Ayn alama toplam %13 kadar kurun, kalay, bizmut ve kadmiyum katlrsa talal ilemler iin uygun hale gelmektedir. %0,67,2 magnezyum, %00,6 manganez, %00,3 krom ieren alminyum alam dnen paralarn talal ilemleri iin uygundur. zellikle optik ve hassas alet endstrisinde kullanlr.

68

9.3. NKO
Doada en fazla bulunan metallerdendir. Korozyon direnci yksek, ancak kimyasal etkilere direnci olmayan bir metaldir. Doadaki inko filizlerinin en nemlileri sphalerite, willemite, franklinite, zincitedir. Kimyasal simgesi Zn, zgl arl 7,133 kg/dm3, ergime ss 419Cdr. 930C scaklkta buharlar. Katk eleman olarak pirin ve bronz retiminde, pil yapm, inaat levhas, su borular, en ok da eliklerin korozyona kar dayanm iin kaplanmas ilerinde kullanlr.

9.3.1. inko Alamlar

inkoda en fazla %1,6 kurun, %0,8 demir, %0,75 kadmiyum bulunabilir. Dnya da retilen inko en ok galvanizlemede, kalplkta ve pirin yapmnda kullanlr. inko bunlarn dnda deiik amalarla da kullanlmaktadr. Galvanizleme: Demirin inko ile kaplanmasdr. Galvanizleme demirin korozyondan korunmas amacyla yaplr. Demir yzeyinin inko ile kaplanmasnda, ergiyik inko ierisine nceden temizlenmi demiri daldrmak, elektrolizlemek ya da toz inko ierisinde stlmas, para yzeyine inko pskrtlmesi yntemleri uygulanr.

9.4. NKEL
Nikel, gmi beyaz renkte, yksek dayanm ve genleme zelliine sahip, korozyona olduka dayankl, souk ilenebilen, kaynak edilebilen, lehim yaplabilen, talal ilenemeyen bir metaldir. Magnetik ve s iletkenlii yksektir. Kimyasal maddelere, zellikle de asitlere kar dayankldr. Kimyasal simgesi Ni, zgl arl 8,85 kg/dm3, ergime ss 1453C, ekme dayanm 400800 N/mm2dir. Bakr, demir, manganez filizlerinde nikel bulunur, ancak retimin %85i slfrl filizlerden elde edilir.

9.4.1. Nikel Alamlar

Ana maddesi nikel olan alamlarda en az % 50 nikel bulunur. En nemli nikel alam moneldir. erisinde 2/3 nikel, 1/3 bakr bulunan bu alama alminyum ve titan da katlabilir. Bu ekilde zellikleri daha da iyileir. Monel s ilemi ile sertletirilebilir. Souk biimlendirme ile dayanm ve sertlii ykselir. Sertlii 85 100 Rb olan monel malzemeden yaplan 0,75 mm ve daha kk apl tellerde dayanm 10.000-14.000 kg/cm2 dir. Nikelli alamlar genellikle; nikel-krom, nikel-krom-demir, nikel-molibden alamlar eklinde olur. inkonel ad verilen Nikel-Krom-Demir alamlarnn (%80 Ni, %20 Cr veya %60 Ni, %15 Cr+Demir) elektrik direnci ve s dayanm yksektir. nkonel alkalilere, organik bileiklere, amonyak, hidrojen, azot, karbondioksit gazlarna ve buhar etkilerine byk dayanm gsterir. Sementasyon kasalar, st pastrizasyon kaplar, fotoraf banyo kvetleri, fotoraf makinas paralar, pompalar, miller, makaralar, tekstil makinalar imalatnda kullanlr. Nikel Molibden alamlar ok miktarda demir ierir. Dayanm bakmndan alaml eliklerle karlatrlabilir. Tuz asiti ve nemli tuz asiti gazlarna byk dayanm gsterir. 800C scaklklarda atmosfer etkilerine dayankldr. Kullanma Alanlar: Nikel s ve korozyona dayankl olmas nedeniyle galvenize kaplamalarda, alaml eliklerin retiminde, kimya endstrisinde kullanlan ara-gerecin yapmnda saf veya alam eleman olarak kullanlr. Nikelin alminyum, magnezyum ve berilyum ile yapt alam stc elemanlarn imalatnda, yksek dayanm ve genleme zellii nedeniyle yaylarda, uak endstrisinde kullanlan perinlerde tercih edilir. En nemli ve yaygn kullanm yeri ise Nikel-Krom-Molibdenli yksek sya ve korozyona dayankl eliklerin retimidir.

69

9.5. KALAY
yi korozyon direnci nedeniyle elik saclarn kaplama malzemesi (Teneke ve konserve kutular) olarak kullanlmas nemlidir. Asit ve bazlardan etkilenir. 10Cnin altnda yzeyde gri toz halinde bir tabaka oluur. Kimyasal simgesi Sn, zgl arl 7,3 kg/dm3, ergime ss 232C, ekme dayanm 4050 N/mm2 uzamas %40dr. Kalay elik saclarn kaplanmasnda, teneke retiminde, lehim ve alamlarda kullanlr. 0,008 0,2 mm kalnlklarda yaprak halinde retilebilir. En nemli alam lehimdir (rnein L-Sn 60 Pb). Lehimde % 12 - 90 aras kalay ve geri kalan kurun, antimon ya da kadmiyum bulunur. Kalay kayma ve yk tama zellii bakmndan yatak metali (beyaz metal) olarak da kullanlr.

9.6. KURUN
Kuun, asitleri de ieren iyi bir korozyon direncine sahiptir. Kurun bileikleri ok zehirlidir. Bu nedenle zel gvenlik iaretleri ile belirtilir. Kimyasal simgesi Pb, zgl arl 11,3 kg/dm3, ergime ss 327C, ekme dayanm 1520 N/mm2 , uzamas %5030dur. 100Cn zerinde abuk krlr. Kurun yer kabuunda deiik birok filizde bulunsa da en fazla galen ad verilen kkrtl filizden elde edilir. ok yumuak olan kurun kolaylkla souk olarak biimlendirilir ve biimlendirme srasnda sertlemez. Tala kaldrma ileminde olduka yumuaktr. Kurun tm metallerle alam yapar. En ok kullanlan alam, %5 25 antimonla yapt sert kurundur. Kurun yatak metali olarak kadmiyumla beyaz metali oluturur. Anmaya dayankldr ve iyi kayma zellii gsterir. Kurun retiminin yaklak %50si akmlatr plakalarnn retiminde tketilir. Rntgen nlarn ve radyoaktif maddeleri iyi absorbe etmesi nedeniyle kuvvetli bir koruyucudur. Bunlarn yannda kurun otomobil paralar, eitli cihazlar, silah yapm, mhr yapm, ambalaj malzemesi, matbaaclkta harf ve kalp yapm, asitlere dayankl olmas nedeniyle kazan ve depo kaplamalar, kaynaklkta lehim yapm gibi ilerde kullanlmaktadr.

9.7. KROM
Ergitme ve elektroliz yollar ile elde edilen krom sert ve krlgan olduu iin saf olarak pek kullanlmaz. Isya dayankl ve korozyondan etkilenmeyen parlak renkte bir metaldir. Elektrik iletkenliine, souk ve scak ekillendirmeye kar diren gsterir. Ancak souk halde iken delinebilir, eelenebilir, kaynak edilebilir, pres ve torna edilebilir. elii korozyona ve kimyasal etkilere direnli hale getirir. elikte krom karbr oluturarak sertlik verir. Kimyasal simgesi Cr, zgl arl 6,8 kg/dm3, ergime ss 1615C, soukken eilip bklemeyen ancak 325C scaklkta kolayca biimlendirilebilen bir metaldir. Krom katkl eliklerin en nemli katk elemanlarndandr. zellikle paslanmaz eliklerin nemli katk elemandr. Isya dayankl olmas nedeniyle eliin s ve elektrik direncini ykselttii iin elektrik diren telleri yapmnda, kromun nikelle yapt alam ise stma elemanlarnn yapmnda kullanlr.

9.8. WOLFRAM

Doada bulunan en ar metallerdendir. Kimyasal simgesi W, zgl arl 19 kg/dm3, ergime ss 3370C (metallerde en yksek ergime derecesi), kaynama ss 5930Cdr. Tungsten olarak da isimlendirilir. Ergime ssnn yksek olmas nedeniyle normal yollarla ekillendirilmesi mmkn deildir. Toz metalurjisi yolu ile biimlendirilebilir. Yksek ergime ss olduu iin elektrik ampullerinde, kaynak elektrotlarnda, oto elektrik kontaklarnda, uak ateleme dzenlerinde, radyoaktif madde saklama kaplar yapmnda, alam katk eleman olarak yapm ve takm eliklerinde ve sert metal iin kullanlr. eliklere yksek s ve iyi kesilme zellii kazandrr. Sert karbr kesici ularn (elmas kalemler) yapmnda kullanlr.

70

9.9. MOLBDEN
Molibden saf halde gmms beyaz renkli olup ok sert bir metaldir. Kimyasal zellikleri bakmndan krom ve wolfram ile benzerlik gsteren molibden, yksek ergime ve kaynama noktas, yksek s dayanm, yksek s iletkenlii ve dk termal genleme gibi stn zelliklere sahiptir. zgl arl 10,28 gr/cm3 olan molibden 2623C de ergir, 4639C de kaynar. Soukta havadan etkilenmez, akkor halindeyken oksitlenir, nitrik ve slfrik asitlerden etkilenir, yksek scaklkta su buharn ayrtrr. Molibden, wulfenit (PbMoO4) veya powellit (CaMoO4) gibi minerallerde bulunursa da, asl ticari molibden kayna molibdenittir (MoS2). Molibden dorudan madencilik yoluyla ve bakr madencilii srasnda yan rn olarak ta elde edilebilir. Genel olarak kullanm alanlar yle zetlenebilir: eliin yksek scaklklarda dayanmn arttrmada, Hava tatlar ve uzay aralarnn yapmnda, Nkleer enerji uygulamalarnda, Elektrik uygulamalarndaki tellerin yapmnda, Yksek scaklklarda yalarn yaps bozulduu iin molibden slfat kaydrc ya olarak, Katalizr olarak, Boya endstrisinde renk verici (pigment) olarak.

9.10. VANADYUM

Kimyasal simgesi V, zgl arl 5,7 kg/dm3, ergime ss 1715Cdr. Biimlendirilme zellii olan, tel haline getirilebilen, atmosfer etkilerine direnli bir metaldir. Vanadyum filizi vanaditten elde edilir. Ayrca demir filizi, granit ve ate topranda vanadyum bulunur. elik grisi renginde ve ok serttir. elikler iin alam malzemesi olarak kullanlr. Karbondan sonra elie en fazla etkisi olan alam elemandr. ok az miktar byk zellik art salar. Bu zellik artn %0,10,2 arasndaki vanadyum salar. Daha fazla vanadyum ayn lde zellik art salamaz. %0,10,15 vanadyum katlan eliklerin dayanm %50 artar. Vanadyum elii ince kristalli yapar ve sl ilemi sonunda ekirdek ksmnn yumuak, d ksmnn sert olmasn salar. erisinde %0,30,35 karbon bulunan vanadyumlu elikler, kk miller, makine paralar, piston kollar, ar darbe etkisi altnda alan makine elemanlar yapmnda kullanlr. Anmaya dayanm gerektiren ve yksek sertlik isteyen yerlerde tercih edilir. Az karbonlu krom vanadyumlu elikler yzey sertletirilmesi ile otomobil, uak dilisi, kam mili, piston pimi gibi sertlik ve zllk gereken ilerde kullanlr. Ayrca dkmedemirlerde de dayanm arttrc elemandr. Ar makine imalatnda, madencilik ve yol yapmnda kullanlan makinelerde, byk ve ar paralarn yapmnda dkme yoluyla vanadyumlu elikler kullanlmaktadr.

9.11. KOBALT

Kobalt kuruni renkte, kimyasal simgesi Co, zgl arl 8,6 kg/dm3, ergime ss 1495C olan, 124 BSD sertlikte bir metaldir. Dkm halinde ekme dayanm 25 kg/mm2, basma direnci 90 kg/mm2dir. Kobalt demire katld zaman yksek scaklklarda yumuamay nler. Bu nedenle hava eliklerinin en nemli katk elemandr. Yine elie belirli oranlarda (%0,5-%40) ilave edildiinde mknatslanma zelliini ykseltir. Bu nedenle kobalt mknatslarn vazgeilmez bir alam elemandr. Genel olarak kobalt, cam ve metal birletirmelerinde, yksek scakla dayanm gereken yerlerde, gaz trbinleri, vida, cvata, egsoz k kanallar yapmnda kullanlr. erisinde %2065 kobalt bulunan alamlar iddetli korozyon etkilerine, anmaya ve oksitlenmeye kar direnlidirler.

71

9.12. KADMYUM
Dk scaklkta ergiyen alamlarn retiminde ok ynl kullanlr. %10 kadmiyum ieren bir alam 55 65Cda ergir. Demir, elik ve alminyumda galvenize tabaka oluturulur. Bu tabaka ok ince olmasna ramen dayankldr. zgl arl 8,65 kg/dm3, ergime ss 320Cdr. Metallerin kaplanmasnda kullanlan kadmiyum tek bana hi kullanlmayan bir metaldir. Alam eleman olarak srtnmeli yataklarda yatak eleman olarak kullanlr.

9.13. BZMUT
Hafif pembe renkte, ok krlgan bir metaldir. Katlama srasnda galyum, antimon gibi hacmini genileten ender metallerdendir. Katlarken %3,3e kadar hacmi byr. Kimyasal simgesi Bi, zgl arl 9,8 kg/dm3, ergime ss 2713Cdr. Normal scaklklarda biimlendirmeye elverili deildir. Ancak 225C scaklkta sngerleerek istenilen biim verilebilir. Kolay ergimesi istenen alamlarn ana maddelerindendir. Bu nedenle basnl gaz, buhar kazanlar, ddkl tencereler, yangn sndrme, su pskrtme sistemlerinin emniyet tapalarnda kullanlr.

9.14. MAGNEZYUM

Gmi beyaz renkte, 1,74 kg/dm3 zgl arl olan, 650Cda ergiyen, ekme dayanm 12002300 kg/cm2 olan bir metaldir. Souk biimlendirme ile dayanm 3300 kg/cm2ye ykseltilebilir. Magnezyum en fazla deniz suyundan retilmektedir. Deniz suyunda %0,1 kadar magnezyum vardr. retimde yardmc madde olarak da deniz hayvanlarnn kabuklarndan yararlanlr. Saf magnezyumun ergidii zaman yanma zellii vardr. Donanma fiei yapmnda kullanlr. Magnezyum ierisine alminyum, inko, manganez katlarak kullanlr. Bu alamlar korozyona dayankl ve yksek mekanik zelliklere sahiptir.

9.15. TTAN
Genellikle hafif metallerden saylan titan, iyi yapm elikleriyle denk dayanmda ve korozyona direnlidir. Kimyasal simgesi Ti, zgl arl 4,51 kg/dm3, ergime ss 1700Cdr. Sert metallerin katk malzemelerindendir. Uak retiminde elik ve alminyum alamlarna katk malzemesi olarak katlr.

9.16. SOY METALLER

Genellikle kimyasal birleme yapmayan, oksitlenmeyen metallerdir. Doadan ou zaman saf olarak elde edilirler. Platin, altn, gm en nemlileridir. Bunlarn dnda osmiyum, palladyum, iridyum, rutenyum, radyum v.b. de saf metallerdir.

9.16.1. Platin
Platin, osmiyum ve iridyumdan sonra en ar metaldir. Kimyasal simgesi Pt, zgl arl 21,5 kg/dm3, ergime ss 1770Cdr. Oksitlenmez ve metal parlakln her zaman korur. Asitlerden ve bazlardan etkilenmez. yi mekanik zelliklere sahiptir. Haddelenir, ekilir ve pres edilebilir. 0,025 mm kalnlnda tabaka ve 0,105 mm apnda tel haline getirilebilir. Platin kendi grubundaki dier metaller gibi (radyum, iridyum, rutenyum, osmiyum) yksek scaklklarda kimyasal olarak etkilenmedii ve iyi bir katk eleman olduu iin kimya, petrol, elektrik, cam sanayii, diilik ve tp alannda, otomotiv sanayiinde, ss eyalar yapmnda kullanlr.

72

9.16.4. Altn
Element olarak soy metaller grubunda yer alan altnn kimyasal simgesi Au, zgl arl 19,3 kg/dm3, ergime ss 1013Cdr. Sar renkli, ok kolay ilenebilen, ekil verilebilen, elektrik ve sy iyi ileten bir metaldir. Doada genellikle saf halde veya gm ve dier metallerle birlikte bulunur. Genellikle gm, bakr ve nikelle alam yaparak kullanlr. Altna ileme kolayl kazandrmak iin inko da katlabilmektedir. Altn ss eyalarnda, dekorasyon ilerinde, elektrolizle kaplamada, inicilikte, kimya endstrisinde potalarn yapmnda, elektrik endstrisinde kullanlmaktadr.

9.16.5. Gm
En iyi elektrik ve s iletkenliine sahip olmas, gmn dier metaller arasnda n plana kmasna neden olmaktadr (Serfieli, 2000). Doada bazen saf olarak bulunabilse de genellikle kurun ve bakr filizleri ile birliktedir. Kimyasal simgesi Ag, zgl arl 10,5 kg/dm3, ergime ss 960Cdr. Gmn en nemli alam malzemesi bakrdr. Ancak dier birok metalle de alam yapar ya da bu metaller gm bakr alamlarna katlr. Ss eyalarnda, gda endstrisinde, elektrik endstrisinde, diilikte (dolgu malzemesi olarak), optik aletlerin yapmnda kullanlr.

73

10. PLASTKLER
Plastikler, petrol, kmr, kire ta, tuz, kkrt, pamuk, odun gibi hammaddelerden kimyasal yollarla elde edilen, organik madde olarak tanmlanan malzemelerdir. Yapay (sentetik) malzemeler kapsamnda; doal maddenin kimyasal deiimiyle elde edilen malzemelerin dnda, bitkisel hammaddeden (selloz) elde edilen selloz plastii ve hayvansal hammaddeden (stten) elde edilen sentetikler de vardr. Tm yapay malzemeler, hazrlanmalar srasnda genellikle 90 200C scaklklarda dvlebilir (yorulabilir) biimdedir ve plastik ekil verilebilir. Bu nedenle plastik olarak adlandrlrlar. Asit, baz, tuz zeltilerine ve su, hava etkilerine kars direnlidirler. Bu yzden yzey kaplamaya ihtiya duymazlar. Plastiklerin biimlendirilmeleri kolaydr. Dkmden sonra genellikle talal ileme gerek duyulmaz, ancak tala kaldrlabilir. Ayrca yaptrlabilir, baz eitleri kaynak edilebilir(termoplastlar). Byk elastikiyete ve zlle sahiptirler. Anmaya kars direnlidirler. Ancak s iletkenliine sahip olmalar nedeniyle yatak malzemesi olarak kullanlmalarnda zel nlemler gereklidir. Bu bakmdan kullanlmalar snrldr. Dk basnl ve dk devirli yataklarda kullanlrlar. Grlt ve titreimi absorbe etme zelliine sahip olmalar dili yapmnda tercih sebebidir. Yksek scaklkta almamalar dezavantajlardr. Termoplastlar yumuarlar ve erirler, duroplastlar ise yanarlar. Kullanlma scaklklar genellikle dktr (bazen l20C'nin stnde) (Sekil 9.1). (Erdoan, 1999).

ekil 10.1 (Erdoan, 1999)

10.1. PLASTKLERN GENEL ZELLKLER

Hafiflik zgl arlk genellikle 0,9 1,4 kg/dm3tr. Ender olarak 2,2 kg/dm3de olabilir. Nem almama Elektrik yaltkanl Dk s iletme Korozyon dayanm Dk scaklklarda ergime ve bu nedenle kolay biimlendirilme stenilen renkte yaplabilme Yksek kimyasal diren Kat veya esnek yaplabilmesi Talal ileme uygunluk Saydamlk Ekonomiklik Hurdas tekrar kullanlmaz Fizyolojik olarak tehlikelidir Btn bu zellikler plastiklere geni bir kullanm alan kazandrmaktadr. ok deiik zellikte ki birok plastik mhendislik malzemesi olarak kullanlmaktadr.

74

10.2. PLASTKLERN RETM

Plastik retiminde gaz ya da sv manomerlerinin binlerce moleklleri, plastiklerin byk (Makro) molekllerini oluturmak iin, birbirlerine balanrlar. Manomerin bileimine gre, uygulanan sentez yntemi, polimerizasyon, polikondenzasyon ve poliadisyon adlarn alr. Bu yntem, 3 farkl malzeme dokusu oluturur. Makro molekllerinin biimi, bykl ve dzenlenmesi yannda kimyasal bileim de plastiin zelliini belirler. Polimerizasyonda, ip gibi uzun makro molekller oluur. Oda scaklnda, ip molekller ok ya da az dzenli skk ve hemen hemen hareketsizdir. Artan scaklkla aralarndaki ekme kuvveti azalr, molekl balar zayflar ve plastik madde elastikleir. Srdrlen stma ile her bir molekl iplii birbirinden kayarak uzaklar ve malzeme plastik yumuakla ular. Istma ile krlganlktan, elastiklikten uzaklaarak plastik yumuama durumuna gelen ve soutulduunda yine sertleen malzemelere termoplast adi verilir. ekil 10.3) Polikondenzasyonda, iki ayr balang maddesi oluur. rnein Fenol ve Formaldehit, su gibi bir yan rnn ayni zamanda kondenzasyonu (yoguturmasi) ile byk molekl ba oluur. Oluan byk molekller dar gzl bir a tekil edecek biimde birbirlerine de balanrlar (Sekil 10.3). Molekllerin birbirlerine balar ok skdr, ne stma ile ne de bir eriyikte zlebilir. Sert ve krlganlnn dnda kaynatlamaz ve zlemez. Bu tip plastik malzemeler termoset plastik (duroplastik) adn alrlar. Poliadisyonda da, makro molekller, byk gzl a biiminde birbirlerine balanrlar. Buradaki fark, balang moleklleri, yoguma iin ek bir madde istemezler. Makro molekler yap, plastiin retimi srasnda etkilenir. Bu durumda ayn kimyasal bileimde olmalarna ramen, sertlik ve s direnleri gibi zellikleri farkl malzemeler elde edilmektedir. Bu ekilde, molekleri birbirlerine az noktadan bal geni a oluturan, plastik malzemelere lastik elastikiyetinde olduundan elastomer (elastikler) adi verilmektedir.

ekil 10.2 Baz termoplastiklerin hammadeleri ve retimi

75

10.3 . PLASTKLERN SINIFLANDIRILMASI

Plastikler molekl yaplarna gre snflandrlrlar.

ekil 10.3 (Deveci, 1977)

TERMOPLASTKLER Asetaller Akrilikler Floroplastikler Poliamidler Polietilen Polipropilen Polistiren Polikarbonat Polifenilen eter Polifenilen slfit Polyamidler Polislfon Polivinil klorr Poliretan Sellozikler

TERMOSETLER Alkitler Alil Kazein Aminoplastlar Fenolikler Epoksiler Dialiftalat Poliester Melamin Poliretan

ELASTMERLER Btil Neopren Buna S Stiren butadien Silikon

izelge 10.1 Endstride ok kullanlan plastikler (Yaln ve Gr, 2002)

76

Termoplastikler Fenolik(Termoset)
Cam dolgulu

Fenilen oksit

Polikarbonat

Floroplastik

Polpropilen

Uygulama alan Selloztik Akrilik Asetal ABS

Polifenilen slfit

Polyamide

Polislfon Kpk

Poliretan

Polietilen

Polistiren

Polyester

Naylon

Makine paralar, dili, kam, piston, supap, pompa pervanesi, fan kanad, rotor, amar makinesi kartrcs Hafif hizmet ve dekoratif kullanm, dme, kol, kamera kutusu, boru fittingi, ak kutusu, direksiyon simidi, gzlk erevesi, takm sap Kk yuva ve ii bo ekiller, telefon gvdesi, baret, pompa, kk alet gvdeleri Byk yuva ve i bo ekiller, tekne, byk alet gvdesi, tank, boru, hava kanal, buzdolab astar Optik ve saydam paralar, emniyet gzl, lens, kar arac iin siper cam, iaret levhas, buzdolab raf Anmaya dayankl paralar, dili, bur, yatak, oluk astar, kayak tekerlei makaralar, anma eritleri HD: Yksek younluklu

HD Kpk

Kpk

Kpk

Kpk

Kpk

UHMW

UHMW: ok yksek molekl arlkl

izelge 10.2 Baz plastiklerin uygulama alanlar (Yazcolu, 1999)

Kpk

PVC

77

11. KOMPOZTLER
Kompozit malzemeler birbirlerinin zayf ynlerini kapatarak daha iyi zellikler elde etmek amacyla bir araya getirilen maddelerden oluan stn zellikli malzemelerdir. Metal, seramik, plastik gibi farkl malzemeler kartrlarak yeni bir doku oluturulmas yoluyla elde edilen ok fazl malzemelerdir. Bir baka tanmlamayla; ki veya daha fazla saydaki ayn veya farkl gruptaki malzemelerin, en iyi zelliklerini bir araya toplamak ya da yeni bir zellik ortaya karmak amacyla, makro seviyede birletirilmesiyle oluan malzemelere Kompozit Malzeme denir. Ortaya kan malzeme; ou zaman kendisini meydana getiren malzemelerden dayanm, tokluk, elastiklik gibi zellikleriyle daha nitelikli hale gelebilir. Dayanm, yorulma dayanm, anma dayanm, korozyon dayanm, termal zellikler, s iletkenlii, akustik iletkenlik, elastiklik, rijitlik, hafiflik gibi baz zelliklerin iyiletirilmesi amacyla kompozit malzemeler retilir. Kompozit malzeme retmenin amac stn zellikli malzemeler elde etmektir.

11.1. KOMPOZTLERN SINIFLANDIRILMASI

Kompozit malzemeler matriks malzemenin cinsine gre drt ana gruba ayrlrlar; 1- Metal Matriks Kompozit Malzemeler 2- Seramik Matriks Kompozit Malzemeler 3- Polimer Matriks Kompozit Malzemeler 4- Nano Kompozit Malzemeler Takviye malzemelerin ekline gre ise; 1- Tanecik takviyeli kompozitler 2- Lif takviyeli kompozitler 3- Tabakal kompozitler olmak zere gruba ayrlrlar. (Erdoan, 1999)

11.1.1. Tanecik Takviyeli Kompozitler

imento (balayc), kum ve akl (tanecik) su ile kartrlarak oluturulan beton, tanecik takviyeli kompozitler iin ok bilinen bir rnektir. Benzer olarak, zmpara tasnda alminyum oksit taneciklerini balayan cam ya da reine, toz haline getirilmi metallerin yksek scaklkta piirilmesi ile elde edilen sinter malzemeler tanecik takviyeli malzemeye rnek olarak gsterilebilir. Sinter malzemeler, sinterleme ad verilen piirme ilemi ile toz haline getirilmi metallerin birbirine balanmas ile elde edilirler. Birbirinden ok farkl younluk ve zelliklere sahip malzemelerin birbirine balanmas sinterlemenin avantajdr. Sinterlerne sv ve kat olmak zere 2 farkl yntemle uygulanr. Sv sinterlemede balayc metal ergir ve karbr taneleri arasnda srekli bir faz oluturur. Sinterleme ileminden sonra balayc metal kristalleir. Balayc olarak reine kullanldnda, sinterlemeden sonra reine polimerize olur ve kuvvetli bir ba oluturur. Balayc olarak cam (silisli) malzeme de yaygn olarak kullanlmaktadr. Kat sinterlemede ise metal, metal oksit ya da karbr tozlar karm halinde kalp iinde preslenir ve piirilir. Erime noktalarnn altndaki bir scaklkta ve basn altnda bekletilirler. Atom difzyonu yoluyla paralar birbirine balanr. Sinterleme ile gzenekli (filtre ve yatak burlar gibi) ya da rijit (dili gibi) malzemeler elde edilebilmektedir. Sinter malzemelerden elde edilmi makine paralar son llerini alm olduundan talal ileme gerek duyulmaz.

78

11.1.2. Lif Takviyeli Malzemeler

Cam, grafit gibi lif eklindeki dayankl malzemelerle, alminyum, plastik gibi balayc (matriks) malzemelerin bir araya gelerek oluturduu kompozitlerdir. Lif takviyeli kompozitlerde lifler, kuvvet ynne paralel, dik ya da rasgele dalm olabilmektedir. Bu tr kompozitler dayanm yksek ve hafif malzemelerdir. rnein, cam lifi takviyeli epoksi reinesinin ekme dayanm 25 katna kadar artmaktadr. Cam yn takviyeli plastik matriksli kompozit malzemeler geni bir kullanm alan bulmaktadr. Dili, boru, su deposu, plverizatr ila deposu vb. elemanlarnn yapmnda tercih edilmektedirler.

11.1.3. Tabakal Malzemeler

Plak ya da levha halindeki, dayankl malzemenin reine gibi balayclar yardm ile elde edilen kompozitlerdir. Sert dokuma, preslenmi aa, kontrplak rnek olarak saylabilir.

11.2. KOMPOZTLERN YAPISI

Kompozit malzemeler matriks (ana) malzeme ile katk malzemelerinden oluur. Genel olarak takviye malzemesi tayc, matris faz ise onu bir arada tutmaya ve desteklemeye yarar. Genel olarak matrisin grevi yapy bir arada tutmak, evresel etkilerden korumak ve yk eit datmaktr. Bir matris malzemesi balangta dk viskoziteli bir yapda iken daha sonra katk malzemelerini salam ve uygun bir ekilde evreleyebilecek kat forma kolaylkla geebilmelidir. rnein alminyum ierisine silisyum karbr elementi ilave edersek, burada matriks malzemesi alminyum, takviye malzemesi de silisyum karbr olur. Oluan yeni malzeme metal matriks kompozit malzeme olur. Baka bir deyile silisyum karbr takviyeli alminyum kompozit malzemesidir. Gnmzde en ok kullanlan kompozitlerden biri de betondur. imento ve kumdan meydana gelen malzeme matris elik ubuklar ile desteklenir. Bir dier tannm kompozit ise kerpitir. amur ve samann kartrlmas ile oluturulur. Yakn dnemde yaygnlam ve ska kullanlan bir dier polimer matrisli kompozit ise anorganik ve organik elyaflarn (elyaf olarak: fiberglas, karbon, aramid, polietilen, polipropilen vs.) kullanld fiberglas bileiklerdir. Rulman sanayisinde kullanlan hibrit rulmanlar da kompozit malzemelerin kullanmna bir rnektir. Seramik ve takm eliinin bir arada kullanm ile ortaya kan bu rn elik rulmanlara gre 6 kat daha uzun mrldr.

11.3. KOMPOZTLER MALZEMELERN AVANTAJLARI

123456Yksek Dayanm Hafiflik Tasarm esneklii Boyutsal stabilite Elektrik yaltkanl Korozyon dayanm 7- Kalplama kolayl 8- Renklendirilebilme 9- effaflk zellii 10- Is Dayanm 11- malat ilemlerine uygunluk

79

12. MALZEME MUAYENES

Endstride retim ve malzeme muayenesi birlemitir. Muayene yaplmadan retim sz konusu deildir. Byk endstriyel kurulularda kalite-kontrol birimleri retimin btn aamalarnda grev yapmaktadr. letmeler satmak, satabilmek iin retimlerinin kaliteli ve gvenilir olduunu kantlamak zorundadr. letmelerdeki kalite kontrol niteleri bu adan byk nem tarlar. Malzeme muayenesi yaplamam rnlerin tketiciye sunulmas dnlemez. Muayenesiz yaplan, satlan ya da satn alnan her rn byk riskler tar. Herhangi bir ama iin malzeme seimi veya seilen bir malzemenin yerinde grevini yapp yapmayacan anlamak iin ya da malzemenin zelliklerini belirlemek iin uygulanan eitli deneyler malzeme muayenesi olarak tanmlanabilir. Malzeme muayenesi ile hatal ilerden saknmak, uygun malzeme seerek gvenli ve ekonomik retim yapmak mmkndr.

12.1. MALZEME MUAYENELERNN SINIFLANDIRILMASI

Bir malzemenin muayenesinin balca nedeni vardr. Malzemenin esas grevi, malzemenin dayanm ve korozyona kar dayankllk gibi teknolojik zelliklerini belirlemektir. Malzeme muayenesi malzemenin alaca yerde grevini yapp yapmayaca, standardlarla belirlenmi teknolojik zelliklere sahip olup olmad gibi ayrntlarn saptanmasn amalar. Malzeme muayeneleri genel olarak, ama, tip, ekil bakmndan ana balkta toplanabilir.

12.1.1. ekil Bakmndan Muayene

Bu ekilde muayeneler tahribatl ve tahribatsz olmak zere ikiye ayrlr. Tahribatl muayenelerde malzeme krlr, ezilir, paralanr, kertilir, eilir, iirilir, kopartlr, kesilir. Sonu olarak bir daha kullanlamayacak duruma getirilir. Tahribatsz muayenelerde ise malzemeler herhangi bir zarara uramadan X nlar, ultraviyole nlar, mikroskop altnda doku kontrol, sertlik lme ilemleri, ultrasonik muayene, kvlcm testi gibi yollarla kontrol edilerek zellikleri hakknda bilgi edinilir.

12.1.2. Tip Bakmndan Muayene

Ticari, aratrma ve bilimsel olmak zere e ayrlr. Ticari muayeneler, anlamalarda belirtilen zelliklerin olup olmadn kontrol amacyla yani ticari amalarla yaplan kontrollerdir. Aratrma amal muayeneler, belirli koullarda malzemenin zelliklerinin ne lde deitiini saptamak iin yaplr. rnein malzeme zellikleri ou zaman oda scaklnda belirlenir. 20 C scaklk ve normal atmosfer basnc altnda elde edilmi deerlerin bazen yeterli olmad ve malzemelerin belirli artlarda hangi zellikleri gsterecei aratrlmak istenir. 150Co veya + 350C scaklklarda bir krom nikelli eliin dayanm ve zll nedir? gibi sorulara yant aranr. Blimsel muayenede ise, yeni bulunan ya da gelitirilen bir malzemenin temel zellikleri, bu zelliklerle ilgili deerler ve katsaylarn bulunmas iin yaplan muayenelerdir.

12.1.3. Ama Bakmndan Muayene

Ama, malzemelerin temel zelliklerinin belirlenmesidir. Fiziksel zellikler, zgl arlk, ekil, l, nem oran, yapsal durumu, ergime ve kaynama scaklklar, manyetik zellik, sl genleme zellikleridir. Mekanik zellikler, malzemelerin ekme, basma, eme, burulma, kesme dayanmlar, vurma dayankll, % uzama, % kesit daralmas, sertlik, elastik ve plastik biim deitirebilme yetenei, zllk, krlganlk ve akma zellikleridir.

80

Termal zellikler, malzemelerin s ve elektrik iletkenlii, genleme ve uzama deerleri, zel s deerleridir. Teknolojik zellikler, dvlebilme, dklebilme, kesilebilme, kaynak edilebilme, biimlendirilebilmedir. Fiziko kimyasal zellikler, malzemelerin su emme ve geirgenlik zellikleri ile bu zellikle ilgili olarak ime ve byme durumlardr. Kimyasal zellikler, bileim, atomik yap ve atom arlklar ile atmosfer ve korozyon etkilerine dayanm zellikleridir. Akustik zellikler, ses iletimi ve yanstma zellikleridir. Optik zellikler, malzeme rengi, yanstmas ve ses iletme zellikleridir.

12.2. MALZEME MUAYENE YNTEMLER

Malzeme muayeneleri, malzemenin kullanlaca yere, zelliine, ekonomikliine, malzemenin bulunduu ortama gre eitli ekillerde yaplabilir. muayenenin

12.2.1. Atlye Deneyleri

Atlye kontrolleri zel cihazlar veya makineler olmakszn yaplabilen muayenelerdir. Malzemenin cinsi, bileimi, nitelikleri ve kullanlaca yere uygunluu tam olarak deil yaklak deerlerle belirlenir. 12.2.1.1. Grnle Belirleme Cinsi ve zellii bilinmeyen metalin yzeyi kesici bir aletle tannacak hale getirilir. Bylece malzeme hakknda bir fikir edinilebilir. 12.2.1.2. Ses Deneyi Malzeme belirli bir ykseklikten serbeste beton veya dzgn sert bir yzeye drlr. Dtnde malzeme tiz bir ses veriyorsa sert ve salam bir malzemedir, tok bir ses veriyorsa yumuak bir malzemedir, denir. Eer ses akrtl ( farkl ) kyorsa malzemede atlak olabilir. Grn Metalk renk, elik parlakl, krmz, sar, ak gm Kabuk balam st yzeyler, keskin kenarlar,dzlem yzeyler Dz gm grnnde yzeyler, tam kesit ekli Malzeme Demir, bakr, pirin, alminyum Yap elii (scak haddelenmi olabilir.) Yap elii (souk haddelenmi olabilir.) Siyah grimsi renk, przl st yzeyler, yuvarlak Takm elii kenarlar Ses ( nlama ) Tiz ses Tok ses akrtl ses Malzeme Sert malzeme Yumuak malzeme atlak malzeme izelge 12.1 (ahin, 1997)

81

12.2.1.3. Kvlcm Deneyi Kontrol edilecek malzeme zmpara tana tutularak kan kvlcmn ekli, rengi ve byklne gre malzemenin cinsi tahmin edilir. ekil 12,1de baz malzemelerin kvlcm deneyi sonular grlmektedir.

ekil 12.1 (ahin, 1997)

82

12.2.2. Teknolojik Deneyler

12.2.2.1. Bkme Ve Krma Deneyi Malzeme paras mengeneye balanarak bkmeye allr. Bklyorsa yumuak bir malzemedir. Bklmeden krlyorsa sert bir malzemedir. Bklyor ve krlmadan eklini koruyor, yani tekrar eski haline geliyorsa elastik malzeme, bkmden sonra krlmyor ve eklini koruyorsa plastik malzeme gurubuna dhil edilir. Dkm malzemeler bklmeden krlr. Yumuak malzemeler bklebilir, krlmaz. Ancak birka kez bkmeden sonra krlr. Bkmeden sonra krlm yzey incelenerek malzeme hakknda baz bilgiler de edinilebilir. Bkme Deneyi Bklmez, sert yklemede krlr. Malzeme Sert gevrek malzeme, kr dkm veya sertletirilmi, menevilenmi elik Byk kuvvetle bklmez, geriye Sert, elastik malzeme, yaylanr. sertletirilmi, menevilenmi elik Kolay bklr, bkmlerden sonra Yumuak malzeme, krlr. yumuak tavlanm Krlma yzeyleri Malzeme Kaba taneli, lif halinde krlma yzeyi Sertletirilmi elik nce taneli, dzgn krlma yzeyi Sertletirilmi elik Kaba lifli krlma, ince taneli kenar Yzeyi sertletirilmi veya tabakas sementasyonla sertletirilmi elik izelge 12.2 (ahin, 1997)

12.2.2.2. Eme Ve Katlama Deneyi Teknolojik eme deneyi genellikle daire veya dikdrtgen kesitli dz deney malzemelerine uygulanr. Eme deneyi, deney parasnn yn deitirmeksizin ortasna bir eme kuvveti uygulandnda malzeme eme yzeyinin herhangi bir yerinde atlak oluuncaya kadar bir biim deitirmesi ilemidir. Borularda eme ilemi bir ucu sabitlenen bir borunun bklmesidir. Bir i paras zerinde uygulanan kuvvet sonucunda oluan eme as malzemenin kalite ls olarak sylenir. Katlama deneyi ise, eme deneyinin zel bir durumu olup, i parasnn iki ucunun birbirine paralel duruma gelinceye kadar katlanmaya allmasdr. Katlamada krlma derecesi malzemenin kalite lsn gsterir.

Eme Deneyi ekil 12.2 (ahin, 1997)

Katlama Deneyi

83

12.2.2.3. Derinletirme Deneyi Bu deney genellikle sac malzemeler zerinde uygulanr. Sac malzeme herhangi bir noktasndan ucu yuvarlak bir zmba ile kertilmeye allr. Bu ileme yzeyde yrtlma oluuncaya kadar devam edilir. kmenin mm cinsinden derinlik ls sacn kalitesini gsterir.

ekil 12.3 (ahin, 1997) 12.2.2.4. Kaynak Diki Kontrol Kaynakla birletirilmi i paras bir eki yardm ile kaynak yerinden krlmaya allr. Kaynak yerinden krlan paralarn kendileri, kaynak malzemesi (Elektrod, kaynak teli), kaynan yapl ve uygunluu hakknda gzle muayene edilerek bir yorum yaplr.

ekil 12.4 Kaynak diki kontrol (ahin, 1997) 12.2.2.5. Borularn Denenmesi Borulara basn, ezme geniletme ve kvrma muayeneleri uygulanr. Basn denemesi iin sv kullanlr. Basn denemesi gaz ve hava ile yaplmaz, patlama tehlikesi vardr. Bunun dndaki deneyler borularn balant ilemlerine uygunluunun aratrlmas iin yaplr. Borularn katlama deneyi normal yassltma ve sk yassltma olarak iki ekilde yaplr. Normal yassltmada boru belirli bir ykseklie kadar katlanr. Sk yassltmada ise borunun yzeyleri birbirine deinceye kadar katlanr. Bu srada atlama, yrtlma veya alma gibi olaylar gzlenir.

ekil 12.5 Borularn katlama deneyi (ahin, 1997)

84

12.2.2.6. Burma Deneyi Bu deneyle metalik tellerin bir ynde burulmas ile biim deitirme zellii ve homojen olup olmad saptanr. Deney parasnn bir ksmnn dier ksma gre ekseni etrafnda asal olarak dndrlmesi eklinde yaplr. Ama parann dayanmn saptamaktr.

ekil 12.6 Burma deneyi (ahin, 1997) 12.2.2.7. Darbeli Bkme Deneyi entik darbeli bkme deneyi bir malzemenin dayankll hakknda bilgi edinmek iin yaplr. Bu deneyi yapmak iin zel cihaz kullanlr. rnek i paras cihaza balandktan sonra belirli bir uzaklktan bir eki serbest olarak drlr ve ekicin i parasna arpma ve geri dn mesafesi llr. Aradaki fark (JL) malzemenin dayankllk deerini verir.

12.2.3. Mekanik Deneyler

Malzemelerin zelliklerini belirlemek iin malzeme zerinde deiiklik yapacak ekilde uygulanan deneylerdir. 12.2.3.1. ekme Deneyi Bir malzemenin alma srasnda karakteristik deerlerinin belirlenmesi iin, oda scaklnda, silindirik, kare, prizmatik veya dikdrtgen kesitli, boyu apnn be kat olan bir rnek para iki ucundan ekme deneyi cihazna balanr. Her iki ucundan yava yava ekilir. lk nce parann apnda bir deiiklik olmakszn bir miktar uzama olur. Daha sonra kesit daralmaya balar ve uygulanan kuvvet ile uzama deerleri kaydedilir. Uygulama devam ettirildiinde uzama srer ve sonunda para kopar. Kopma anndaki deer bu parann ekme dayanmn gsterir. ekme deneyinde para ap mm veya cm, uygulanan kuvvet kg cinsinden belirtilir. Para kesitine uygulanan g ise kg/mm2 veya kg/cm2 olur.

ekil 12.7 ekme deneyinde parann durumu ve ekme diyagram (ahin, 1997 -Curun,1981)

85

12.2.3.2. Basma Deneyi Basma deneyinde denenecek paralar genellikle silindir eklindedir. zel durumlarda dikdrtgen ya da sacdan deney paralar da kullanlabilir. Deney paras cihaza para ekseninde ve cihaz bask kalplar deney parasn tam tutacak ekilde balanr. Deney srasnda deney paras zerine uygulanan g ve hz ile deney parasnn boyutundaki deime aralklar llr. Uygulanan gcn deiimi ile para boyutundaki deiim saptanr. Gcn, parann balangtaki kesit alanna blnmesi parann basma dayanmn verir. Basma dayanmn bulurken hesaplamada kullanlan g ilk atlamalarn balad anda llebilen deerdir.

ekil 12.8 Basma deneyi (ahin, 1997) 12.2.3.3. Kesme Deneyi Kesme deneyinde silindirik deney paras kesme deney dzeneinde yava yava byyen bir makaslama kuvveti ile kesme etkisinde kalncaya kadar yklenir. Kesmenin olduu andaki g llr ve parann alanna blnerek kesme dayanm hesaplanr.

ekil 12.9 Kesme deneyi (ahin, 1997) 12.2.3.4. Yorulma Srekli yk altnda alan malzemelerde zamanla dayanmda azalma grlr ve malzemenin belirli bir yerinde anma, atlama ve krlma oluur. Yorulma krlmas ne zaman, nerede ve hangi koullarda olaca bilinemedii iin tehlikelidir. Bu nedenle alan malzemeler zaman zaman test edilir. Test alma yerine ve parann grevine gre belirlenir. 12.2.3.5. Snme Snme sabit gerilme etkisi altnda alan malzemelerde boy uzunluu asndan deer artmasdr. Boyuna snme olay, gerilme etkisi altnda alan i paralarnda ergime scaklnn yarsna yakn scaklklarda etkili olur ve malzeme grevini yapamaz hale gelir. Snme deneyleri i parasnn alaca yere gre belirli bir scaklk altnda malzemenin boyuna gerilmesi eklinde yaplr.

86

12.2.3.6. Geveme Sabit yk altnda alan malzemelerin gerilme dayanmnn azalmasna gerilme gevemesi ya da ksaca geveme denir. Geveme snme olay gibi zamana bal olarak ve snmeden dolay oluur. Bu olay cvatal balantlarda, kazanlarn birleme yerlerinde, elik kafes ve beton ierisinde alan elik malzemelerde ok nemlidir. 12.2.3.7. Kayma Kayma malzemenin yapsn oluturan kristallerin bir etki ile birbiri zerinde plastik olarak yer deitirmesidir. Bir kristal yap ierisinde kaymann balamas iin kayma direncinin yenilmesi gerekir. Bu diren azald zaman malzeme yapsnda oluan kayma, kopma veya krlma olarak grlr. 12.2.3.8. Krlma Bir kuvvet etkisinde kalan malzemelerin i yapsndaki dayanm gc veya atomlar arasndaki ba kuvveti belirli bir zorlamadan sonra dayanamaz. Malzeme nce gever, uzar, sner ve kopar. Bir malzemenin iki veya daha ok sayda paraya ayrlmasna krlma denir. Krlma gevrek ve snek krlma olarak iki ekilde olur. Gevrek krlmada malzeme plastik ekil deitirmeden aniden krlr. Snek krlmada ise malzeme bir miktar ekil deitirdikten sonra veya nce gever, uzar ve en sonunda da krlr. 12.2.3.9. Anma Anma srtnerek alan malzemelerin yzeylerinde oluan kayptr. Anma miktar, malzemenin zelliine, trne, srtnen yzeylerin kalitesine, srtnme koullarna, evrenin fiziksel ve kimyasal etkilerine baldr. Anma miktar yzeyin kalitesi ile dorudan ilgili olduu iin alan yzeylerin iyi ilenmesi ve srtnmeyi kolaylatrc nlemlerin alnmas ile anma en aza indirilebilir.

12.2.4. Tahribatsz Malzeme Muayenesi

Bu ekilde muayene ile yar mamul ve mamul i paralarnn gzle grlmeyen kusurlar saptanabilir. Bu deneylerde herhangi bir deney parasna gerek yoktur. Deney dorudan i paras zerinde yaplabilir ve sonuta malzeme yapsnda bir bozulma ya da deiiklik olmaz. Tahribatsz deneyler, malzemelerin scak ilenmesinden sonra katlamas srasnda oluan scak yrtlmay ve i ekmeyi, i ve d klcal atlaklar, souk birleme yerlerini, malzeme ierisinde oluan boluklar ve havay, malzeme ierisinde kalan curuf, kum gibi kalntlar, gaz gzenekleri gibi hatalar belirlemek iin yaplr. Tahribatsz malzeme deneylerinin genellikle en ok kullanlanlar aada sralanmtr. a) b) c) d) Ultrasonik Muayene Rontgen Ve Gama Inlar le Muayene Mikroskop Muayenesi Mknats Aks le Muayene

87

13. TASARIMDA MALZEME SEM

Tasarmda malzeme seimi, makinelerin alma koullar gz nne alnarak, gereksinimleri karlayacak en uygun zelliklere sahip malzemeyi saptamak amacyla yaplr. Tasarmda ama, istenene ynelik, ileyebilen, alabilen bir para, aygt, makine vb. yapmak ya da retmektir. izim aamasna gelinceye kadar byklkle ilgili snrlar, kapasite, retim hz gibi deerlerle mekanizmalarn biimi, balant paralar saptanr. Btn bunlar maliyet gz nnde bulundurularak yaplr. Sistem oluturulduktan sonra, gerilim, titreim, hz, ivme, g vb. hesaplar yaplr. Paralarn alma koullarna gre sert veya yumuak olmas, yzey kalitesi, anma ve korozyon durumu gibi etmenler deerlendirilir. Btn bu bilgiler toplandktan sonra paralarn detay resimlerine geilir. Burada en nemli i amaca en uygun gereci semektir. Bu seim yaplrken, kullanlan malzemenin zellikleri, bulunabilirlii ve maliyeti gz nnde bulundurulmaldr. Malzeme seiminde, belirli bir ilemi grecek makine paras iin, belirlenen koullar altnda alacak en uygun ve olabildiince ucuz malzeme semek amalanr. Bu seimi en uygun ve en iyi ekilde yapabilmek iin bir yandan yaplacak parann alma koullar ile ilgili tm gereksinimlerini belirlemek, dier yandan da bu gereksinimlere en uygun zellikleri salayacak malzemeyi saptamak gerekir. Malzeme seiminde, malzemenin yaps, zgl arl, ergime ss, elektrik ve s iletkenlii, dk veya yksek scaklk ortamnda m kullanlaca, malzeme zerine gelecek kuvvetler, malzemenin bulunabilirlii, iilie elverililii, fiziki, mekanik ve teknolojik zellikleri, ekonomiklii, i ve d etkilere dayanm, retimde hangi yntemlerin kullanlaca gibi etmenler gz nne alnmaldr. Malzemelerin kullanld yere uygunluu son derece nemlidir. Uygun seilen malzemeler sayesinde makinelerin, tezgahlarn, makine paralarnn daha uzun mrl ve daha emniyetli olmalar salanacaktr.

13.1. MALZEME SEMNDE UYULMASI GEREKEN KURALLAR

Bir teknik elemann malzeme seimi yaparken gz nnde bulundurmas gereken be nemli faktr vardr; 1-Malzemenin bulunabilirlii 2-retim ilemlerine uygunluk 3-Fiziksel, kimyasal, teknolojik ve mekanik zellikler 4-Ekonomiklik deeri 5-Korozyon direnci

13.1.1. Malzemenin Bulunabilirlii

Bir iin retiminde kullanlacak malzeme, ekil, miktar, l bakmndan her istendiinde bulunabilmelidir. Malzeme salanmasndaki aksama bir iletmenin dk kapasite ile almasna neden olur. Sanayi kurulular ancak tam kapasite ile ekonomik alabilirler ve yaamlarn srdrebilirler. Zaman zaman malzeme bulmakta zorlanan bir iletmenin zarara uramas kanlmazdr. Bir iletme kuruluunda malzeme etdn tamamlam ve retimde hangi malzemeleri kullanacan ve bu malzemeleri nasl salayacan belirlemi olmaldr. Bu almalar sadece bugn dnerek deil gelecee ynelik de yapmaldr.

88

13.1.2. Fiziksel, Kimyasal, Mekanik ve Teknolojik zelikler

Makine elemanlarnn kullanlacaklar yerde grevlerini yapp yapmayacaklar, malzeme zelliklerinin aratrlmas ve belirlenmesi ile anlalr. Sertlik, dayanm, zllk, anma direnci, elektrik ve s iletkenlii, dvlebilme, dklebilme v.b. bir ok zellik bir malzemenin kullanma alanndaki uygunluunu belirler. Malzemenin fiziksel, kimyasal, mekanik ve teknolojik zellikleri malzemenin i yaps ile ilgilidir. Bir malzemeye uygulanacak herhangi bir ilemin malzemede ne gibi zellik deiiklerine yol aaca i yapya baldr. Sonu olarak malzeme seiminde, malzemenin zelliklerini bilmek ok nemlidir.

13.1.3. Ekonomiklik Deeri

Malzeme seiminde alma koullarna uygun olan en ucuz malzemeyi semek nemlidir. Bir makine paras iin malzeme seerken fiyat, kullanlabilme zaman ile birlikte dnlmelidir. Ucuz olduu dnlerek seilen bir malzeme, pahal bir malzemeye gre ksa srede kullanlamaz hale gelirse daha byk ekonomik zarara neden olur. Bir makine parasnn belirli bir sre salkl almas istenir. Seilen malzeme belirlenen mrn tamamlamadan kullanlamaz hale gelmise ekonomik deildir. Bunun yannda balangta pahal olsa bile uzun sre kullanlabilen malzeme ekonomiktir.

13.1.4. Korozyon Direnci

Korozyon madensel malzemelerin kimyasal ve elektrokimyasal yollarla anmas olaydr. Malzemeler bulunur, ilenir, kullanlr bir sre sonra da kullanlamaz hale gelir. Malzemenin kullanm yerinde i ve d etkilerden en az etkilenecek ekilde seilmesi ve kullanlmas, kullanmnda mrn uzatacak nlemlerin alnmas gerekir. Andrc etkiye sahip bir ortamda alacak makine elemanlar bu etkiye direnli malzemeden yaplmaldr. rnein, deniz suyunda alacak bir para iin normal elik bir malzeme deil, paslanmaz elik bir malzeme tercih edilmelidir. la, gda, kimya sanayisinde kullanlan ara ve aletlerin, Hastanelerdeki operasyon takmlarnn, hassas l aletlerinin, deniz aralarnn, gzel grnm isteyen ilerin korozyon dayanml malzemeden yaplmas gerekir.

13.1.5. retim lemlerine Uygunluk

Bir parann malzemesi belirlenirken retim ynteminin de gz nnde bulundurulmas gerekir. Bir makine parasnn yapmnda kullanlmak zere piyasadan deiik birok malzeme bulunabilir. Ancak birok malzemeden bir tanesi en uygun olarak tanmlanabilir. Uygunluk, parann alma koullarna uygunluu yannda parann retim yntemine uygunluu olarak da anlalmaldr. Ancak bazen bir iin yaplmasnda ok fazla malzeme seenei yoktur. rnein, wolfram biimlendirilmesi ok zor bir malzemedir. Buna karlk elektrik ampullerinde kullanlan flaman (tel) sadece wolframdan yaplabildii iin kullanlmas zorunludur. izelge 13.1de baz malzemelerin retim yntemleri grlmektedir.

89

METALLER
Dkm: Kum, kokil, pres ve hassas dkm, srekli dkm Biimlendirme: Dvme, tel ekme, derin ekme, eme ve bkme Kaynak: Gaz kayna, diren kayna, ark kayna, srtnme kayna, sert lehim, yumuak lehim, difzyonla birletirme Makine ile ileme: Tornalama, delme, frezeleme, kesme Toz Metalurjisi: Sv haldeki metal, istenen ekle kalp ierisine dklerek veya enjekte edilerek getirilir. Kat haldeki metal genellikle stlarak yksek basnla istenen ekle getirilir. Metal paralar, sv metal, yksek basn veya scaklk kullanarak birletirme yoluyla ekillendirilir. Metaller tala kaldrma ilemleri uygulanarak ekillendirilir. Metal tozlar yksek scaklklarda ve basnla sktrlr ve piirilirler(sintirleme).

SERAMKLER
Dkm: Sktrma: Ekstrzyon, presleme, izostatik biimlendirme Sinterleme: Sv malzeme kat ieren karm istenen ekil verilmek zere kalba dklr. Seramiklerin kat ve sv amurlar sktrlarak ekillendirilir. Sktrlm haldeki malzemenin balar glendirilmek zere yksek scaklklarda biimlendirilir.

POLMERLER
Kalplama: enjeksiyon kalplama, transfer kalplama Biimlendirme: Sarma ekstrzyon, vakumlu biimlendirme Sv haldeki malzeme kalplara dklerek istenen biimi almas salanr. Scak haldeki polimer belirli bir ekil vermek zere bir kalba veya belirli bir modelin etrafn doru basn uygulanarak zorlanr.

KOMPOZTLER
Dkm: Kompoziti elde etmek iin takviye elemannn etrafn sv haldeki ana malzeme ile doldurma Kompoziti oluturacak yumuak elemanla sert elemann birlemesi basn uygulanarak salanr. Kompoziti oluturacak elemanlar yaptrc yardmyla, deformasyonla veya yksek scaklk etkisi ile birletirilir. Toz eklindeki elemanlar yksek basnla sktrlarak piirilir.

Biimlendirme: Birletirme: Yaptrcl balama, patlamal balama, difzyonla balama Sktrma ve sinterleme:

izelge 13.1 Malzemelerin retim yntemleri (Erdoan, 1998)

90

KAYNAKLAR
AKKURT, M., KENT, M. 1979. Makine Elemanlar. Birsen Yaynlar, stanbul. Anonymous, 2007 http://tr.wikipedia.org/wiki/Molibden. Eriim tarihi 20.08.2007 ASKELAND, D.R.(eviri M. ERDOAN). 1998. Malzeme Bilimi ve Mhendislik Malzemeleri I II, Nobel Yayn, Ankara. BAYDUR, G. 1979. Malzeme Bilgisi. Milli Eitim Bakanl Yaynlar, Ankara. CURUN, N. 1981. Cisimlerin Dayanm. Milli Eitim Bakanl Yaynlar, Ankara. EKER,B., TAER, L., Gnaydn, L. 1994. Makine Tasarm El Kitab. Trakya niversitesi Yaynlar- 214, Tekirda. ERDOAN, D. 1999. Makine Malzeme Bilgisi. Ankara niversitesi- Ziraat Fakltesi Yaynlar1507, Ankara. PEK, R. 1999. Pratik Malzeme Bilgisi. Cumhuriyet niversitesi Yaynlar -81, Sivas. LAWRENCE, H.V.(eviri R.A. SAFOLU). 1990. Malzeme Bilimine Giri. Birsen Yaynevi, stanbul. SANDELOWSKY(eviri Kemal DEVEC). 1977. Plastik Kalp Konstrksiyonu. MEB- Mesleki ve Teknik retim Kitaplar- 127, Ankara. SERFEL, Y.S. 2000. Malzeme Bilgisi. Milli eitim Bakanl Yaynlar- 3458, stanbul. AHN, S. 1997. Malzeme Bilgisi. afak Matbaa, Ankara. EN,.Z., ZLNGR,N, Makine Resmi, DE-HA Yaynclk, stanbul, 2005 EN,.Z., ZLNGR,N. 2004. Standard Makine Elemanlar izelgeleri. DE-HA Yaynclk, stanbul. WEISSBACH, W (eviri S. ANIK, E.S. ANIK ve M.VURAL). 1984. Malzeme Bilgisi ve muayenesi. Birsen Yaynlar, stanbul. YALIN, H., GR, M. 2002. Malzeme Bilgisi. Palme Yaynclk:203, Ankara. YAZICIOLU, O. 1999. Makine Elemanlar. Beta Yaynclk, stanbul.