Hkk[kk cgrk uhj

izksQslj egkohj lju tSu

cksypky dh lgt] jokuhnkj ,oa izokgkhy Hkkkk ikkk.k [kaMksa esa Bgjs gq, xanys ikuh dh
rjg ugha gksrh( ikkk.k [kaMksa ds ij ls cgrh gqbZ vtlz /kkjk dh rjg gksrh gSA unh dh
izd`fr xfreku gksuk gS( Hkkkk dh izd`fr izokgkhy gksuk gSA ftl vuqikr esa ftUnxh
cnyrh gS] laLd`fr esa ifjorZu gksrk gS] gekjh lksp rFkk gekjh vkodrk, ifjofrZr gksrh
gSa mlh vuqikr esa kCnkoyh Hkh cnyrh gSA ;gk ;g LiV djuk vko;d izrhr gksrk gS
fd Hkkkk dk v/;;u ledkfyd Lrj ij ftl <ax ls fd;k tkrk gS] ml <ax ls
,sfrgkfld Lrj ij ugha fd;k tkrkA ledkfyd Lrj ij ge vius thou esa ftu kCnksa
dk O;ogkj djrs gSa os lHkh kCn gekjh Hkkkk ds vax gksrs gSaA tc ge ,sfrgkfld Lrj ij
v/;;u djrs gSa rc fopkj djrs gSa fd gekjh Hkkkk esa iz;qDr gksus okys kCnksa esa ls dkSu
dkSu ls kCn vkxr gSa( vU; Hkkkkvksa ls /kkj ds gSaA
lalkj dh izR;sd izokgkhy Hkkkk esa ifjorZu gksrk gSA laLd`r Hkk"kk ds Hkkjr ds fofHkUu
Hkkxksa ,oa fofHkUu lkekftd leqnk;ksa esa O;ogkj ,oa izlkj ds dkj.k nks ckrsa ?kfVr gqbZaA
laLd`r us Hkkjr ds izR;sd {ks= dh Hkkkk dks rks izHkkfor fd;k gh vkSj bl rF; ls lc
lqifjfpr gSa] lEizfr eSa ;g izfrikfnr djuk pkgrk gw fd laLd`r Hkh vU; Hkkkkvksa ls
izHkkfor gqbZA laaLd`r esa ^vk;Z Hkkkk {ks=* dh laLd`rsrj tu Hkkkkvksa ,oa vk;sZrj Hkk"kkvksa ls
'kCnksa dks xzg.k dj mUgsa laLd`r dh izd`fr ds vuq:i <kyus dh izo`fk dk fodkl gqvkA
blds dkj.k ,d vksj tgk laLd`r dk 'kCn HkaMkj vR;ar fo'kky gks x;k] ogha vkxr 'kCn
laLd`r dh izd`fr ds vuq:i <yrs pys x,A Hkkjrh; laLd`fr dk xgu v/;;u djus okys
fo}kuksa dk er gS fd laLd`r ok~e; dh vfHkO;fDr esa nf{k.kkR; dfo;ksa] fpUrdks]a
nk'kZfudksa ,oa dykdkjksa dk vR;ar egRoiw.kZ ;ksxnku gS jke/kkjh flag ^fnudj* % laLd`fr
ds pkj v/;k;] i`0 44&47A
laLd`r Hkk"kk esa vf/kdka'k 'kCnksa ds ftrus i;kZ; :i feyrs gSa mrus lalkj dh fdlh vU;
Hkk"kk esa feyuk fojy gSA ^gyk;q/k dks'k* esa LoxZ ds 12] nso ds 21] czk ds 20] f'ko ds
45] fo".kq ds 56 i;kZ; feyrs gSaA bldk ewy dkj.k ;g gS fd laLd`r Hkk"kk dk ftu {ks=ksa
esa izpkj&izlkj ,oa iz;ksx&O;ogkj gqvk] mu {ks=ksa dh Hkk"kkvksa ds 'kCn laLd`r esa vkrs pys
x,A iknjh dksYMosy us laLd`r esa vkxr ,sls 'kCnksa dh lwph izLrqr dh gS tks ewyr% nzfoM+
ifjokj dh Hkk"kkvksa ds gSaA mnkgj.kkFkZ &
vDdk ekrk ds vFkZ esa @ vRrk cM+h cgu ds vFkZ esa @ vVoh taxy@ vf.k ifg,
dh /kqjh @ vEck ekrk @ vfy lf[k @ dVqd dVq dM+oh #fp @ dyk
O;kogkfjd dkS'ky @ dkosjh unh dk uke @ dqVh >ksia M+h @ dqf.k viax @ftlds
gkFk esa [kksV gks@dqy rkykc@ dksV fdyk@[kV~ok [kkV @ ukuk fofo/k@ uhj

ty@ iV~V.k uxj@ iUuk iUuks lksuk @iYyh uxj ;k xzke@

Hkkx@fgLlk@ehu eNyh@oy{k 'osr] lQsn@oyk f?kjko@oy; f?kjs jguk]
xksykdkj @ oYxq lqUnj@oYxqd panu dh ydM+h@'ko izsr@ 'kko 'ko ls
lEcfU/kr@ lwfDr NYyk] dqaMy@ lk; lk;adky] 'kke@**
(jkcVZ

dkYMosy % , dEisjsfVo xzkej vkWQ~ n nzfofM;u vkWj lkmFk bafM;u Qsfeyh vkWQ~
ysaXoSftt+] i`. 567-575 (1961)).
bl lwph ds vfrfjDr iknjh dkYMosy us ,d vkSj lwph MkW xq.MVZ dh lwph ds vk/kkj ij
izLrqr dh gS ftUgsa dkYMosy nzfoM+ Hkk"kkvksa ds izdk.M fo}ku ekurs FksA lwph bl izdkj gS %
^^m:.M+k xksy & ,d jk{kl dk uke ,Mk ,Mdk HksM+@djcky > djoky
ryokj@dukZVd dj dkyk] ukVns'k Hkhrj dk ns'k tks vius esa ?kuk vkSj dkyk
gS&dkyh feVVh dk ns'k dq.M jU/kz&fooj@dqDdqj dqkk@dksfdyk dks;y@?kksV
?kksM+k@pEid Qwy dk uke@ukjax larjk&Qy dk uke@fiV fiVd ,d cM+k
Vksdjk] Mfy;kA iq= yM+dk] larku@iqUukx lksuk@isVk Vksdjk@ iye Qy
@e#k vks>k] vfHkpkjd@ edZV cUnj@eqDrk eksrh@ chy Hkhy] /kuq"k pykus
okys@fojy [kqys gq,@gsEc HkSal@ 'kqaxosj vnj[kA**(ogh] i`. 577-578)
dkYMosy us Jh fdV~Vsy ds vxLr] 1872 esa izdkf'kr bafM;u ,UVhDosjh ds vad esa "n
nzfofM;u ,fyesVa bu laLd`r fMDkujht+" 'kh"kZd ys[k esa izLrqr ^v* ,oa ^vk* o.kkZsa ls
vkjEHk gksus okys fuEufyf[kr 'kCnksa dks mn~?k`r fd;k gS %
^^vV~Vk ij dh vVkjh@ vV~Vk mcys gq, pkoy] [kk| @ vV~Vk&gV~Vk cktkj]
gkV @ vke gk@ vj dqVk ihry] feJ/kkrq @ vkV & vkM [ksy dh izo`fRr] fdlh
ls [ksyuk *@ vkfy [kkbZ] ukyh A*
dqN vkSj 'kCn ns[ksa & ikyuk ikyw dk vFkZ nw/k mlls cuk :i @ oYyh csy] tks
oyf;r gksrh gS @ eqdqj & eqdqy dfydk] dyh @ dqV feVVh dk ik= @ dqBkj
dqYgkM+h dM+h nzfoM+ :iA (ogh] i`. 578-579).
ftl izdkj laLd`r ,oa nzfoM+ ifjokj dh Hkk"kkvksa ds chp vknku&iznku gqvk] mlh izdkj
dh izf;k laLd`r ,oa frCcr&phuh ifjokj rFkk vkXus; @ vkfLVd @ eqaMk ifjokj dh
Hkkjrh; Hkk"kkvksa esa fu"iUu gqbZA laLd`r okM~-e; esa vkXus; vFkok vkfLVd ifjokj dh
Hkk"kkvksa ds cksyus okyksa dks fu"kkn ijorhZ dky esa dksy ,oa eqaMk rFkk frCcr&phuh ifjokj
dh Hkk"kkvksa ds cksyus okyksa dks fdjkr dgk x;k gSA fo}kuksa dk vuqeku gS fd vkXus;
Hkk"kkvksa ds vusd 'kCnksa dk laLd`r esa vkxeu gqvk gSA ouLifr ,oa ou tUrq lEcU/kh
laLd`r ds vusd 'kCnksa dh O;qRifRr vkfLVd ifjokj dh Hkk"kkvksa ls ekuh tkrh gSA tk

izfpyqLdh us _Xosn esa iz;qDr ,sls vusd 'kCnksa dh lwph nh gS tks eqaMk miifjokj dh
Hkk"kkvksa ds gSaA mnkgj.kkFkZ& ykM~-xy gy @ gy dh 'kDy dk 'kgrhj @ okj ?kksM+s ds
xnZu dh HkkaSjhA ts + izfpyqLdh dk vkys[k ^ukWu vk;Zu yksUl bu b.Mks&vk;Zu* % ^^izh
vk;Zu ,.M izh nzfofn;u bu bafM;k] i`B 91 lEiknd% ih + lh + ckxph] dydRrk
;wfuoflZVh izsl] dydRrk 1929A
MkW0 gfjeksgu feJ us Hkh ,d ys[k esa bl fok; ij izdkk Mkyk gSA ^_Xosn dk 'kkYefy
lsey dk o`{k 10@85@20 vkSj f'kEcy lsey dk Qwy 3@53@22 eqaMk Hkk"kk ds 'kCn
ekus tkrs gSaA ---------- ;gh gky e;wj _`d0 1@191@14 dk gSA* MkW0 gfjeksgu feJ %
_Xosnh; Hkkjr dh Hkk"kk&fLFkfr] ifj"kn~ if=dk] o"kZ 8] vad 3&4] i`0 52
vkXus; ifjokj dh Hkk"kkvksa dk lokZf/kd izHkko frCcr&phuh ifjokj dh Hkkjrh; Hkk"kkvksa ij
iM+k gSA ch0,p0 gkmlu dh ekU;rk gS fd Hkkjr vkSj frCcr ds lhekorhZ fgeky; esa cksyh
tkusokyh frCcrh&fgeky;h Hkk"kkvksa ds O;kdj.k] okD; jpuk vkSj 'kCnkoyh ij eqaMk
Hkk"kkvksa dk xgjk izHkko iM+k gSA
frCcr&phuh ifjokj dh Hkkjrh; Hkk"kkvksa ds cksyus okys fdjkrksa dk mYys[k ;tqoZsn vkSj
vFkoZosn esa feyrk gSA frCcr&cehZ miifjokj dh Hkkjrh; Hkk"kkvksa ds dqyksa fgeky;h]
frCcrh] cksnks] uxk] dqfdfpu] cehZ dh vk/kqfud Hkkjrh; Hkk"kkvksa ds v/;;u ls bl fn'kk
esa fopkj fd;k tk ldrk gS fd fdjkr Hkk"kkvksa ds fdu&fdu 'kCnksa dks laLd`r us
vkRelkr fd;kA mnkgj.kkFkZ] fet+ks ds ^po*] fyEcq ds ^pkpk*] f=iqjh ds ^pkeq* ,oa ^pkv*]
fj;kax ,oa uksDrs ds ^pke* vkfn 'kCnksa dh iquj~jpuk }kjk fufeZr 'kCn dh rqyuk laLd`r dh
^pe~* /kkrq ls dh tk ldrh gSA [kkus&ihus ds vFkZ esa pe~ /kkrq Hok0 ij& pefr] pkUr 1ihuk] vkpeu djuk] p<+k tkuk] 2- [kkuk] vk&] vk&pkefr 1- vkpeu djuk] ,d lkl
esa ih tkuk] pkVukA
laLd`r esa dsoy uke kCn gh ugha vfirq dqN ,sls /kkrq :iksa dk iz;ksx Hkh gqvk gS ftudk
mYys[k ikf.kuh dh v"Vk/;k;h esa ugha gqvk gSA vuqeku gS fd ;s /kkrq :i vk;sZrj Hkk"kkvksa
ls laLd`r eas vkxr gq,A bl lEcU/k esa fo}kuksa ls xgu v/;;u djus dh vis{kk gSA
ikfy] izkd`r ,oa viHkzak Hkkkkvksa ds xgu v/;;u ls bl fnkk esa ladsr izkIr gksrs gSa fd
tgk bu Hkkkkvksa us vk;sZRrj Hkkkkvksa dks izHkkfor fd;k gS ogha bu Hkkkkvksa ij nzfoM+]
vkXus; eku[esj ,oa eqaMk ,oa frCcr&cehZ fdjkr ifjokj@ miifjokj dh Hkkkkvksa dk
izHkko iM+k gSA ;g izHkko kCnkoyh ,oa /ofu O;oLFkk ds Lrjksa ij rks gS gh f;k ,oa f;k
&foksk.k dh lajpuk ds Lrj ij Hkh gSA nzfoM+ ifjokj dh Hkkkkvksa us vk;Z ifjokj dh
Hkkkkvksa dh f;k okD;kakksa dh lajpuk dks izHkkfor fd;k gSA bl fnkk esa fo}kuksa dk /;ku
vkd`V gqvk gSaA ijLij izHkko dk ewy dkj.k ikfy Hkkkk dk rFkk ckn esa kkSjlsuh izkd`r
kkSjlsuh viHkzak dk vf[ky Hkkjrh; Lrj ij izfrfBr gksuk @ lEidZ Hkkkk cuuk FkkA
Hkkjr ds fofHkUu Hkkxksa ,oa fofHkUu lkekftd leqnk;ksa esa O;ogkj ,oa izlkj ds dkj.k ftl
izdkj laLd`r Hkk"kk us ,d vksj Hkkjr ds izR;sd {ks= dh Hkk"kk dks izHkkfor fd;k rFkk nwljh

vksj Lo;a Hkh Hkkjr dh vU; Hkk"kkvksa ls izHkkfor gqbZ mlh izdkj ikfy rFkk ckn esa kkSjlsuh
izkd`r kkSjlsuh viHkzak us Hkh ,d vksj Hkkjr ds izR;sd {ks= dh Hkk"kk dks izHkkfor fd;k
rFkk vksj Lo;a Hkh Hkkjr dh vU; Hkk"kkvksa ls izHkkfor gqbZaA
viHkzak ds ijorhZ ;qx dh ^vogV~B* esa vusd ,sls laKk in] f;k foksk.k] foksk.k rFkk
f;kin feyrs gSa] ftudk lzksr vk;sZRrj gSA ;Fkk oj@ oM ew[kZ @ fpf[kYYk dhpM+
Hkjk @ cCc xwxk @ cM~M cM+k @ [kksTt [kkstuk @ oqM MwcukA
bLyke ds dkj.k rqdhZ &vjch&Qkjlh ls vkxr kCnksa us Hkkjr dh lHkh Hkkkkvksa dks
izHkkfor fd;k] fgUnh dks rks fd;k ghA bl lanHkZ esa ge ;g LiV djuk pkgsx
a s fd
fgUnqLrku esa ,d gh ns'k] ,d gh tqcku rFkk ,d gh tkfr ds eqlyeku ugha vk,A lcls
igys ;gk vjc yksx vk,A vjc lkSnkxj] Q+dhj] njos'k lkroha 'krkCnh ls ;gk vkus
vkjEHk gks x, Fks rFkk vkBoha 'krkCnh 711&713 bZ- esa vjc yksxksa us flU/k ,oa eqyrku
ij dCtk dj fy;k FkkA blds ckn rqdhZ ds rqdZ rFkk vQ+xkfuLrku ds iBku yksxksa us
vke.k fd;k rFkk ;gk 'kklu fd;kA kgkcqn~nhu xkSjh 1175&1206 ds vke.k ls
ysdj xqykeoa'k 1206&1290] f[kythoa'k 1290&1320] rqxyd oa'k 1320&1412] lS;n
oa'k 1414&1451 rFkk yksnhoa'k 1451&1526 ds 'kkludky rd fgUnqLrku esa rqdZ ,oa
iBku tkfr ds yksx vk, rFkk rqdhZ ,oa i'rks Hkk"kkvksa rFkk rqdZ&dYpj rFkk i'rks&dYpj
dk izHkko iM+kA
eqxy oa'k dh uhao Mkyus okys ckcj dk lac/a k eaxksy tkfr ls dgk tkrk gSA ckcj
us vius dks eaxksy ckn'kkg ^paxst+ [kkWa* dk oa'kt dgk gSA ;g Hkh lgh gS fd eaxksy dk gh
:i ^eqxy* gks x;kA exj bl lEca/k esa ;g Hkh nzVO; gS fd ckcj dk tUe e/; ,f'k;k
{ks= ds varxZr Qjxkuk esa gqvk FkkA eaxksy ,oa rqdhZ nksuksa tkfr;ksa dk oa'kt ckcj ogha
dh ,d NksVh lh fj;klr dk ekfyd FkkA mT+csd yksxksa ds }kjk [knsM+s tkus ds ckn ckcj
us vQ+xkfuLrku ij dCtk fd;k rFkk ckn esa 1526 bZ- eas Hkkjr ij vke.k fd;kA ckcj
dh lsuk esa e/; ,f'k;k ds mTcsd
+ ,oa rkft+d tkfr;ksa ds yksx Fks rFkk vQ+xkfuLrku ds
iBku yksx FksA
ckcj dk mRrjkf/kdkjh gqek;w tc vQ+xku usrk 'ksj[kkWa ckn'kkg 'ksj'kkg ls ;q) esa
ijkftr gks x;k rks mlus 1540 bZ- eas ^bZjku* esa tkdj 'kj.k yhA 15 o"kksZa ds ckn 1555 bZ esa gqek;w us Hkkjr ij iqu% vke.k dj viuk [kks;k gqvk jkT; izkIr fd;kA 15 o"kksZa rd
bZjku esa jgus ds dkj.k mlds lkFk bZjkuh njckjh lkeUr ,oa fliglkykj Hkkjr vk,A
gqek;w] vdcj] tgkxhj] 'kkgtgk] vkSjx
a tsc vkfn eqxy ckn'kkg ;|fi bZjkuh tkfr ds ugha
Fks] ^eqxy* Fks rRor% eaxksy ,oa rqdhZ tkfr;ksa ds jDr feJ.k ds oak/kj fQj Hkh bu
lcds njckj dh Hkk"kk Qkjlh Fkh rFkk buds 'kkludky esa if'kZ;u dYpj dk fgUnqLrku
dh dYpj ij vf/kd izHkko iM+kA bl izdkj ftls lkekU; O;fDr ,oa cgqr ls fo}ku yksx
Hkkjr dh LkaLd`fr ij bLyke laLd`fr dk izHkko dgrs gSa ;k le>rs gSa og bLyke /keZ dks
ekuus okyh fofHkUu tkfr;ksa dh laLd`fr;ksa ds izHkko ds fy, vaxzstksa }kjk fn;k gq, ,d uke

gS] yQ+t+ gSA vjch] rqdhZ] mT+cd

s h] rkft+dh] vQxkuh ;k iBkuh] if'kZ;u ;k bZjkuh vusd
tkfr;ksa dh Hkk"kkvksa ,oa laLd`fr;ksa dk gekjh Hkk"kkvksa ij rFkk fgUnqLrku dh dYpj ij
izHkko iM+k gSA
thou ds ftl {ks= esa geus laLd`fr ds ftl rRo dks xzg.k fd;k rks mlds okpd
'kCn dks Hkh viuk fy;kA rqdhZ ls dkyhu d+kyhu vkSj xyhpk x+kyhp%] vjch ls dqlhZ
rFkk Q+kjlh ls est+] r[r r[+r rFkk r[k+rk 'kCn vk,A Q+kjlh ls tke rFkk vjch ls
lqjkgh rFkk lkdh lkd+h 'kCnksa dk vknku gqvkA daxwjk Q+kjlh&daxwj%] xqacn] cqthZ
vjch&cqtZ rFkk ehukj vkfn 'kCnksa dk pyu gekjh LFkkiR;dyk ij vjch&Qkjlh dYpj
ds izHkko dks crkrk gSA dOokyh Q+kjlh&d+Ookyh] xty vjch &x+t+y rFkk #ckbZ 'kCnksa
ls ge lc ifjfpr gSa D;ksafd mRrj Hkkjr esa dOoky yksx dOokyh xkrs gSa rFkk vU;
laxhrK xty ,oa #ckbZ i<+rs gSaA tc Hkkjr ds okrkoj.k esa 'kgukbZ xwtus yxh rs vjch
'kCn ^'kgukbZ* Hkh cksyk tkus yxkA e`nax vkSj i[kkot ds LFkku ij tc laxr djus ds
fy, rcys dk iz;ksx c<+k rks rcyk vjch&rCy% 'kCn gekjh Hkk"kkvksa dk vax cu x;kA
/kksrh ,oa mRrjh; ds LFkku ij tc igukok cnyk rks deht vjch&d+ehl] rqdhZ&dek'k]
iktkek Q+kjlh&iktke%] pknj] nLrkuk Q+kjlh&nLrku%] ekstk Q+kjlh & ekst% 'kCn
izpfyr gks x,A
tc d+kcqy vkSj da/kkj +vQ+xkfuLrku rFkk cq[k+kjk ,oa lejdan izns'k
mT+csfdLrku ls Hkkjr esa esoksa rFkk Qykas dk vk;kr c<+k rks Hkkjr dh Hkk"kkvksa esa vathj]
fd'kfe'k] fiLrk] cknke] equDdk vkfn esoksa rFkk vkyw cq[kkjk] [kjcwtk] [kqckuh
Q+kjlh&[+k+wckuh] rjcwt] uk'kikrh] lsc vkfn Qyksa ds uke& 'kCn Hkh vk x,A
eqfLye&'kklu ds nkSjku e/; ,f'k;k vkSj bZjkuh vehjksa ds jhfrfjoktksa ds vuqdj.k ij
Hkkjr ds lkeUr Hkh cM+h&cM+h nkorsa nsus yxs FksA ;gk dh nkorksa esa xqykctkequ] xTTkd]
cQhZ] ckyw'kkgh] gyok&TkSlh feBkb;k ijkslh tkus yxhaA [kkus ds lkFk vpkj dk rFkk iku
ds lkFk xqydan dk iz;ksx gksus yxkA xfeZ;ksa esa 'kjcr] eqjCck] dqYQh dk izpyu gks x;kA
fujkfe"k esa iqyko rFkk lkfe"k esa dckc ,oa dhek nkor ds vfHkUu vax cu x, A
J`axkj&izlk/ku rFkk euksjatu ds u, miknku vk, rks muds lkFk muds 'kCn Hkh vk, A
[kl dk b=] lkcqu] f[ktkc] lqekZ] rk'k vkfn 'kCnksa dk iz;ksx bldk izek.k gSA dkxt+]
dkxt+kr] dkxt+h & tSls vjch 'kCnksa ls ;g ladsr feyrk gS fd laHkor% vjc ds yksxksa us
Hkkjr esa dkxt cukus dk izpkj fd;kA ehukdkjh] uDdk'kh] jlhnkdkjh] jQwxhjh & tSls
'kCnksa ls dyk&dkS'ky ds {ks= esa 'kCnksa ls tqM+h tqckuksa dh dYpj ds izHkko dh tkudkjh
feyrh gSA
blh izdkj tc vaxzsth lH;rk ,oa laLd`fr us gekjh ftUnxh esa cnyko fd;k rks gekjh
fgUnh esa Hkh vaxzsth ds kCnksa us vklu tek fy;kA vkt dh ftUnxh esa vaxzsth kCnksa dk
iz;ksx fujUrj c<+rk tk jgk gSA ^vkWfQl* tkusokyk vke vkneh jkr dks lksus ls igys
^vykeZ* yxkrk gSA lcsjs ^czqk* ij ^isLV* yxkdj ^VwFk czk* djrk gS] ^ySnj dzhe* yxkdj
^jst+j* ls ^kso* djrk gS] ^lksi* ,oa ^kSEiw* ls ugkrk gS] ^gs;j vkW;y* yxkdj vius cky

cukrk gS] ^vaMjfo;j*] ^kVZ*] ^iSaV* rFkk tkM+ksa esa ^iqyvksoj*] ^ dksV*] ^lwV*] ^vksojdksV*
igudj ^lkbfdy*@ ^cl*@ ^yksdy Vsu* ls vius vkWfQl tkrk gSA ^lkgc* Hkh vius
vkWfQl tkrs gq, ;g lc djrk gS] ;g ckr vyx gS fd og ^kVZ* ij ^VkbZ* Hkh yxkrk gS]
^kVZ* dk ^dkWyj* Bhd djrk gS] ^kw* @ ^cwV* igudj ^ps;j* ij cSBdj ^VSfcy* ij yxk
^czsdQkLV* dj viuh ^dkj* ls vius vkWfQl tkrk gSA e/;e Lrj ds ifjokjksa esa
^ps;j*]^Vsfcy*]^lksQklsV*]^VsfyQksu*] ^eksckby*]^Vh + oh +*] ^okfkax ekhu* vkfn lkekuksa @
midj.kksa dk iz;ksx vke gks x;k gSA dEI;wVj ij dke djus okys O;fDr vVSpesUV]
bUVjusV] bZ & dkWelZ] ,DlIyksjj] ,Msl okj] ,UVhok;jl] dUVsaV] dEI;wVj] dkWih] Vkbi]
VsDLV] VSx] VkUlQj] MkmuyksM] MkD;wesaV] MkVk] uksVisM] izksxzke] Qkby] Q+kesZV] czkmlj]
eseksjh] esy] eksMes ] czkmlj] ;wtj] fyad] oYMZ okbM osc] osc] osc lkbV] osc lkbV isTk]
lfQZax] loZj] lkbV] lkQ~Vos;j] gkseist+ vkfn kCnksa dk /kM+Yys ls iz;ksx djrs gSaA bu
kCnksa ls gekjh vis{kk vkt dh ;qok ih<+h vf/kd ifjfpr gS] vf/kd vH;Lr gSA
tc gekjh larkusa rFkk larkuksa dh larkusa dkWUosaV Ldwyksa esa i<+sx
a h rks LokHkkfod gSa] vaxzsth
cksyax
s h vkSj fgUnh esa vaxzsth kCnksa dk iz;ksx djsx
a hA ftl vuqikr esa vaxzsth kCnksa dk
pyu c<+rk tk,xk mlh vuqikr esa gekjh Hkkkk esa Hkh mudk iz;ksx c<+rk tk,xkA
,slk ugha gS fd dsoy fgUnh ,oa vU; Hkkjrh; Hkkkkvksa esa gh vaxzsth ds kCnksa dk iz;ksx
gksrk gS vkSj vaxzsth fcYdqy vNwrh gSA vaxzsth esa lalkj dh mu lHkh Hkkkkvksa ds kCn
iz;qDr gksrs gSa ftu Hkkkkvksa ds cksyus okyksa ls vaxzstks dk lkekftd lEidZ gqvkA pwfd
vaxzstksa dk Hkkjrh; lekt ls Hkh lEidZ gqvk] bl dkj.k vazxzsth us fgUnh ,oa vU; Hkkjrh;
Hkkkkvksa ds kCnksa dk vknku fd;k gSA ;fn fczVsu esa bafM;u jsLrjkW esa vaxzst lekslk] bMyh]
Mkslk] Hksyiqjh [kk;saxs] [kkus esa ^djh*] ^Hkquk vkyw* ,oa ^jk;rk* ekxsx
a s rks mUgsa muds okpd
kCnksa dk iz;ksx djuk iM+sxkA ;fn Hkkjr dk ^;ksx* djsx
a s rks mlds okpd kCn dk Hkh
iz;ksx djsaxs] Hkys gh os mldks viuh Hkkkk esa ^;ksxk* cuk ysa tSls geus ^gkWfLiVy* dks
^vLirky* cuk fy;kA ftu vaxzstksa us Hkkjrfon~;k ,oa /keZkkL= dk v/;;u fd;k gS mudh
Hkkkk esa vorkj] vfgalk] deZ] xq#] ra=] nsoh] ukjn] fuokZ.k] iafMr] czkg~eu] cqn~/k]
HkfDr]Hkxoku] Hktu] ea=] egkRek] egk;ku] ek;k] eks{k] ;fr] osn] kfDr] fko] la?k] lekf/k]
lalkj] laLd`r] lk/kw] fln~/k] flag] lw=] Lrwi] Lokeh] LokfLrd] guqeku] gfj] fgeky; vkfn
kCnksa dk iz;ksx gqvk gSA Hkkjr esa jgdj ftu vaxzstksa us i=] laLej.k] fjiksVZ] ys[k vkfn
fy[ks mudh jpukvksa esa rFkk orZeku baxfyk fMDkujh esa vM~Mk] bTtr] dckc] dksjk]
dkSM+h] [kkdh] [kkV] ?kh] pDdj] pVuh] pM~Mh] pepk] fpV] pksVh] NksVw] taxy] Bx] rekkk]
rksyk] /krwjk] /kkck] /kksrh] uckc] ueLrs] uhe] iafMr] ijnk] ik;tkek] cnekk] cktkj]
cklerh] fcanh] chM+h] csVk] Hkkx] egkjktk] egkjkuh] fe=] eSnku] jkx] jktk] jkuh] #i;k]
yk[k] ykV] ykBh pktZ] ywV] foyk;rh] oh.kk] kkckl] ljnkj] lfr] lR;kxzg] lkjhlkM+h]
fl[k] gokyk ,oa gwdkggqDdk tSls kCnksa dks igpkuk tk ldrk gSA MkW + eqYd jkt
vkuUn us lu~ 1972 esa ^fifTk+u&bafM;u % le uksV~l vkWu bafM;u&baxfyk jkbfVax* esa ;g

izfrikfnr fd;k Fkk fd vkWDlQksMZ baxfyk fMDkujh esa 900 ls vf/kd Hkkjrh; Hkkkkvksa ds
kCn gSa rFkk budh la[;k gj lky c<+rh tk jgh gSA
ns[ksa & vkLisDV~l vkWQ~ bafM;u jkbfVax bu baxfyk] lEiknd% ,e + ds + ukbd] enzkl]
i` 2+ 4&44]1979
lu~ 2012 esa vkWDlQksMZ baxfyk fMDkujh ds vf/kdkjh dh izsl fjyht+ gqbZ ftlesa mudk
oDrO; Fkk fd bl lky fMDkujh esa fonskh Hkkkkvksa ds djhc nks gtkj kCn lfEefyr
fd, x, gSa vkSj muesa ls djhc nks lkS kCn Hkkjrh; Hkkkkvksa ls vkxr gSaA
dqN fo}ku loky mBkrs gSa fd D;k unh dh /kkjk dks vfu;af=r] ve;kZfnr ,oa csyxke gks
tkus nsaA unh dh /kkjk vius rVksa ds }kjk e;kZfnr jgrh gSA Hkkkk vius O;kdj.k dh
O;oLFkk ,oa lajpuk ds rVksa ds }kjk e;kZfnr jgrh gSA Hkkkk esa cnyko ,oa Bgjko nksuksa
lkFk lkFk jgrs gSaA ^kCnkoyh* xfrkhy ,oa ifjorZukhy gSA O;kdj.k Hkkkk dks Bgjko
iznku djrk gSA ,slk ugha gS fd ^O;kdj.k* dHkh cnyrk ugha gSA cnyrk gS exj cnyko
dh jQ+rkj cgqr /kheh gksrh gSA ^kCn* vkrs tkrs jgrs gSaA ge fonskh vFkok vU; Hkkkk ls
kCn rks vklkuh ls ys ysrs gSa exj mudks viuh Hkkkk dh izd`fr ds vuq:Ik <ky ysrs gSaA
^kCn* dks viuh Hkkkk ds O;kdj.k dh in jpuk ds vuq:Ik foHkfDr ,oa ijlxZ yxkdj
viuk cuk ysrs gSaA ge ;g ugha dgrs fd eSaus pkj ^fQYEl* ns[kha( ge dgrs gSa fd eSaus pkj
fQYesa ns[khaA
fgUnh esa dqN kqn~/krkoknh fo}ku gSa tks ^Hkkfkd kqn~/krk* ds fy, cgqr ijskku] fpfUrr ,oa
m}sfyr jgrs gSa vkSj bl lEca/k esa vk, fnu] xkgs cxkgs ys[k fy[krs jgrs gSaA bl n`fV ls
eSa nks ys[kksa ds ckjs esa viuh fVIi.kh nsuk pkgrk gwaA
igyk ys[k lkrosa foo fgUnh lEesyu ds volj ij Hkkjrh; lkaLd`frd lEca/k ifjkn~ }kjk
izdkfkr ^Lekfjdk* 2003 esa ^Hkkkk] laLd`fr vkSj lkeatL;* khkZd ls ladfyr gSA blds
ys[kd us fgUnh esa iz;qDr Qkjlh ,oa vaxzsth kCnksa ds LFkku ij laLd`r kCnksa dks viukus
dh iqjt+ksj odkyr dh gS rFkk iz;qDr Qkjlh&vaxzsth kCnksa dks izdkjkUrj ls ,sls ^ey* dh
laKk nh gS tks ^gekjh Hkkkk vkSj laLd`fr dh xaxk dks xank ukyk cuk nsrk gS*A
kqn~/k ,oa fu[kkfyl fgUnh dh odkyr djus okys mDr ys[k ds rFkkdfFkr fo}ku ys[kd
us ^fDyfud* ds fy, ^funkfudk*] ^gtkj* ds fy, ^lgL=*] ^pSfjVscy gsYFk lsaVj* ds fy,
^/kekZFkZ LokLFk dsanz*] ^QSfeyh Mkek* ds fy, ^ikfjokfjd ukVdh; dFkk*] ^ehfM;k* ds fy,
^lapkj ek/;e*] ^ekLVj Iyku* ds fy, ^egk;kstuk* rFkk ^Mh + ,e +* ds fy, ^ftyk/khk* dk
iz;ksx djus dk Qjeku tkjh fd;k gSA ys[kd us ftu kCnksa dks viuk, tkus dk vkxzg
fd;k gS] muesa fln~/kkar dh n`fV ls rks dksbZ nksk ugha gS D;ksafd dksbZ kCn vius esa R;kT;
ugha gksrkA exj eqlhcr ;g gS fd ftu kCnksa ds iz;ksx dk vkxzg gS] os de ls de mrus
izpfyr ugha gSa ftrus os kCn izpfyr gSa ftudk cfgdkj djus ds fy, dgk x;k gSA tks

lekt vius O;ogkj esa ftu kCnksa dk iz;ksx djrk gS] os kCn ml lekt ds fy, ifjfpr
gks tkrs gSaA ifjfpr gks tkus ds dkj.k ml lekt dks os kCn ljy ,oa lgt yxus yxrs
gSaA ^kCn* cktkj esa pyus okys flDds dh rjg gksrk gSA tks flDdk cktkj esa pyrk gS]
ogh flDdk tkuk igpkuk tkrk gS vkSj mlh flDds dk ewY; gksrk gSA Hkkkk dh kqn~/krk ds
uke ij vkUnksyu pykus ds fy, mdlkus okys fo}kuksa esa viuh iqjkru laLd`fr ds izfr
vxk/k Jn~/kk gks ldrh gS exj blls ;g Hkh lkQ t+kfgj gks tkrk gS fd muds ikl Hkkkk
dh izokgkhy izd`fr dks igpkuus dh n`fV dk vHkko gSA blh lanHkZ es]a eSa ;g tksj nsdj
dguk pkgwxk fd fonskh Hkkkkvksa ls vkxr tks kCn vke vkneh dh jkstejkZ dh ftanxh esa
jp cl tkrs gSa] ?kqyfey tkrs gSa( os ^,slk ey] gekjh Hkkkk vkSj laLd`fr dh xaxk dks xank
ukyk cukrk gS* dh Js.kh esa ugha j[ks tk ldrsA ,sls kCn gekjh xaxk dh ewy lzksr
HkkxhjFkh esa vkdj feyus okyh vyduank] /kkSyh xaxk] uankfduh] fiaMj vkSj eankfduh
/kkjkvksa dh Js.kh esa vkrs gSaA
nwljk ys[k nSfud lekpkj i= ^vej mtkyk* ds fnukad 14 vDrwcj]2012 ds vad esa
^gekjh fQYeksa esa ;g dSlh fgUnh gS* khkZd ls izdkfkr gqvk gSA blds ys[kd us ledkyhu
fQYeksa dh fgUnh Hkkkk ds iz;ksx ds lEca/k esa fuEufyf[kr Vhdk&fVIif.k;k dh gSa%
1 + fgUnh iznsk esa vkt ge tks fgUnh cksyrs gSa] ipkl lky igys mldk vfLrRo ugha FkkA
2 + Hkkkk esa vaxzsth kCnksa dk bruk iz;ksx gks jgk gS ftlls gekjk ekr`Hkkkk ls nqjko vkt
c<+rk gh tk jgk gSA
3 + fQYeksa esa kqn~/k fgUnh ds iz;ksx ds fy, vkUnksyu pyk;k tkuk pkfg,A
4 f+ iNys lky djhc 210 fQYesa cuha ysfdu muesa ls ,d Hkh ,slh ugha Fkh] ftldh Hkkkk
izsepan ls feyrh tqyrh gksA izsepUn dh Hkkkk ds vuq:Ik fgUnh fQYeksa dh Hkkkk dks <+kyk
tkuk pkfg, vkSj blds fy, vkUnksyu pyk;k tkuk pkfg,A
5 + flusek esa kkL=h; fgUnh dk iqjkuk nkSj ;k dgsa izsepan tSlh Hkkkk dk nkSj ykSVuk
pkfg,A
6 + ys[kd us bl ij viuk vkdzksk O;Dr fd;k gS fd fQYeksa dh fLdzIV ds ys[kd lekt
ds lcls fupys Lrj ds vfkf{krksa }kjk iz;ksx dh tkus okyh Hkkkk dks ijns ij yk jgs gSaA
fcanqokj fVIi.k izLrqr gSa %
1 + ys[kd us bl ij viuk vkdzksk ,oa vQlksl tkfgj fd;k gS fd ^fgUnh iznsk esa vkt
ge tks fgUnh cksyrs gSa] ipkl lky igys mldk vfLrRo ugha Fkk*A ;g fLFkfr vR;ar
LokHkkfod gS( Hkkkk dh izokgkhyrk dh lwpd ,oa n~;ksrd gSA

2 + Hkkkk esa ;fn vaxzsth kCnksa dk /kM+Yys ls iz;ksx gks jgk gS rks bldk ;g vfHkizk; ugha gS
fd ^gekjk ekr`Hkkkk ls nqjko vkt c<+rk gh tk jgk gS*A bldk vfHkizk; ,oa vFkZ gS fd
vkt ge viuh ekr`Hkkkk esa vaxzsth kCnksa dk iz;ksx vf/kd dj jgs gSaA dksbZ Hkh thoar ,oa
izk.koku Hkkkk ^vNwr* ugha gksrhA dksbZ Hkh thoar ,oa izk.koku Hkkkk vius dks kqn~/k ,oa
fu[kkfyl cukus ds O;keksg esa vius ?kj ds njoktksa ,oa f[kM+fd;ksa dks can ugha djrhA ;fn
fdlh Hkkkk dks kqn~/krk dh tathjksa ls tdM+ fn;k tk,xk] fu[kkfyl dh y{e.k js[kk ls
ck/k fn;k tk,xk rks og /khjs /khjs lM+ tk,xh vkSj fQj ej tk,xhA
3 + fQYeksa esa kqn~/k fgUnh ds iz;ksx ds fy, vkUnksyu pykus ds ckjs esa esjk fVIi.k gS fd
u rks ,slk dksbZ vkUnksyu pyk;k tk jgk gS] u pyk;k tk ldrk gS] u pyk;k tkuk
pkfg,A tura= esa ,slk djuk lEHko ugha gSA ,slk QkflLV kklu esa gh lEHko gSA
4v
+ xj gekjh vkt dh fQYeksa dh Hkkkk dh fLFkfr ;g gS fd ^fiNys lky djhc 210
fQYesa cuha ysfdu muesa ls ,d Hkh ,slh ugha Fkh] ftldh Hkkkk izsepan ls feyrh tqyrh
gks*] rks ;g Hkh LokHkkfod fLFkfr gSA yxs gkFk eSa ;g Hkh crk nw fd tc izsepan us mnwZ ls
vkdj fgUnh esa fy[kuk kq# fd;k Fkk rks mudh Hkkkk dks ns[kdj Nk;koknh laLdkjksa esa jxs
gq, vkykspdksa us cgqr ukd HkkSag fldkSM+h Fkh rFkk izsepan dks mudh Hkkkk ds fy, ikuh ih
ihdj dkslk FkkA exj izsepan dh Hkkkk [kwc pyhA [kwc blfy, pyh D;ksfa d mUgksaus
izlaxkuq:Ik fdlh Hkh kCn dk iz;ksx djus ls ijgst+ ugha fd;kA
izsepUn dh Hkkkk ds vuq:Ik fgUnh fQYeksa dh Hkkkk dks vkt Hkh <kyus dh odkyr djus
ds lEca/k esa fVIi.k gS fd izsepUn dh jpukvksa esa Hkh vaxzsth kCnksa dk [kwc iz;ksx gqvk gSA
vihy] vLirky] vkWfQlj] baLiSDVj] ,DVj] ,tsaV] ,MoksdsV] dyj] dfeuj] dEiuh]
dkWfyt] dkaLVsfcy] dSEi] dkSafly] xtV] xouZj] xSyu] xSl] ps;jesu] pSd] tsy] tsyj]
fVdV] MkDVj] Mk;jh] fMIVh] fMiks] MsLd] Mkboj] fFk;sVj] uksV] ikdZ] fiLrkSy]iqfyl] QaM]
fQYe] QSDVjh] cl] fcLdqV] cwV] cSad] cSap] cSjax] cksry] cksMZ] Cykmt] ekLVj] fefuV] fey]
ese] eSustj] eksVj] jsy] ysMh] ljdl] flxjsV] flusek] flesaV] lqifjUVsaMSaV] LVsku vkfn
gtkjksa kCn blds mnkgj.k gSaA vaxzsth ds ;s kCn ^/kkjh* ds ugha gSa( tuthou esa iz;qDr
kCn HkaMkj ds vk/kkjHkwr] vfuok;Z] voSdfYid ,oa vifjgk;Z vax gSaA
izsepan ds le; esa Nk;koknh jpukdkj BsB fgUnh dh izd`fr ds foijhr rRle cgqy
laLd`rfuB Hkkkk jp jgs Fks rks mnwZ ds vnchdkj Qkjlh dk eqyEek p<+k jgs FksA izsepan
nksuksa vfroknksa ls cps rFkk viuh Hkkkk dks ^fganqLrkuh* dgk tks ^cksypky ds vf/kd fudV*
FkhA bl lEca/k esa mUgksaus Lo;a dgk% ^lkfgfR;d Hkkkk cksypky dh Hkkkk ls vyx le>h
tkrh gSA esjk ,slk fookl gS fd lkfgfR;d vfHkO;fDr dks cksypky dh Hkkkk ds fudV ls
fudV igqpuk pkfg,*A
5 ^+ flusek esa kkL=h; fgUnh dk iqjkuk nkSj ;k dgsa izsepan tSlh Hkkkk dk nkSj* u rks gS] u
okfil ykSVsxk vkSj u ykSVuk pkfg,A /kkjk dks mYVh fnkk esa ugha eksM+k tk ldrkA tc

lkfgR; dh Hkkkk esa iqjkuk nkSj ugha gksrk vkSj u okfil yk;k tk ldrk gS rks lkekU;
tuizpfyr Hkkkk ls ,slh mEehn ikyuk vrkfdZd vkSj voSKkfud gSA D;k ge nq;ar ls ;g
dg ldrs Fks fd rqe izlkn tSlh Hkkkk fy[kks ;k /kwfey ls ;g dguk rkfdZd gksrk fd rqe
nq;ar tSlh Hkkkk fy[kksA fQj fQYe] jsfM;ks] Vsfyfotu] nSfud lekpkj i= lkfgR; dh
lhek esa ugha vkrs] ;s tulapkj ds ek/;e gSaA bl ckr dks nksgjkus dh vkodrk ugha gS
fd lkfgfR;d Hkkkk ,oa tulapkj dh Hkkkk esa cgqr vUrj gksrk gSA tulapkj dh Hkkkk esa
;fn lkfgR; lftZr Hkh fd;k tkrk gS rks og lkfgR;kuqjkxh eeZKksa ds fy, ugha gksrk] og
vke vkneh dk yksd lkfgR; gksrk gSA bl Js.kh esa pwjuokyksa dh ckuh] fcjgs] ipM+ksa ds
can] Lokx] Hkxr] ykouh] [;ky] pkScsys vkfn ds uke fy, tk ldrs gSaA
iqjkuh fQYeksa esa iz;qDr gksusokys pqVhys laoknksa rFkk fQYeh xkuksa dh iafDr;k tSls iqjkuh
ih<+h ds yksxksa dh tcku ij p<+dj cksyrh Fkha oSls gh vkt dh ;qok ih<+h dh tqcku ij
vkt dh fQYeksa esa iz;qDr laoknksa rFkk xkuksa dh iafDr;k cksyrh gSaA ;fn iqjkuh ih<+h ds
dqN lTtuksa dks vkt ds flusek dh Hkkkk ilan ugha gS rks D;k fd;k tk ldrk gSA esjs ls
iqjkuh ih<+h lgxy dh nsonkl ij fQnk Fkh] esjh ih<+h dks fnyhi dqekj dh nsonkl
#fpdj yxh] esjs ckn dh ih<+h us kkg#[k [kku dh nsonkl dks ilan fd;kA esjs ls iqjkuh
ih<+h ds yksxksa dks lqjS;k ds xk, xkus ilan Fks] esjh ih<+h dks yrk ,oa jQhd ds xkuksa esa
jlkLokn feyk exj vkt dh ih<+h u, xkuksa ij fFkjduk pkgrh gSA fQYeksa dh Hkkkk esa Hkh
cnyko vkrk jgk gS] vk jgk gS vkSj vkrk jgsxkA
6 + ;fn fQYeksa dh fLdzIV ds ys[kd ^lekt ds lcls fupys Lrj ds vfkf{krksa }kjk iz;ksx
dh tkus okyh Hkkkk* dks ijns ij yk jgs gS rks bl dke ds fy, mudh vkykspuk ugha
vfirq izkalk dh tkuh pkfg,A muds blh iz;kl dk ifj.kke gS fd fQYeksa dks ns[kdj
lekt ds lcls fupys Lrj dk vke vkneh Hkh mex jgk gS] gqyl jgk gSA ys[k esa izsepan
dh Hkkkk ds nkSj dks ykSVkus dk tks vkxzg gS] mlls ;g le> esa vkrk gS fd ys[kd
izsepan dh Hkkkk dks ekud ekurk gS] ekud Lohdkj djrk gSA eSa ;g LiV dj nw fd
izsepan dh Hkkkk esa ^lekt ds lcls fupys Lrj ds vfkf{kr] nsgkrh ,oa rFkkdfFkr xok:
yksxksa }kjk cksyh tkus okys kCnksa ,oa Hkkfkd :iksa dk Hkh tedj iz;ksx gqvk gSA mnkgj.k
ds fy, ^egkoj] uQjh] paxsjh] fBdksuk] ipM+k] fclwj] Mhax] cslgkus] gqed] /kkSal] cf/k;k]
dpwej* vkfn tuizpfyr BsB kCn izLrqr gSaA izsepan ds }kjk lekt ds lcls fupys Lrj
ds nsgkrh yksxksa dh cksyh ls kCnksa dks idM+ ykus] [khap ykus ij fQnk ledkyhu
vkykspd csuhiqjh dh fVIi.kh gS &
^turk }kjk cksys tkus okys fdrus gh kCnksa dks mudh dqfV;k eM+S;k ls ?klhVdj og
ljLorh ds eafnj esa yk, vkSj ;ksa gh fdrus vuf/kdkjh kCnksa] tks dsoy cM+Iiu dk cks>
fy, gekjs flj ij lokj Fks] bl eafnj ls fudky QsadkA*
;g fopkj.kh; gS fd fganh fQYeksa dh Hkkkk lkfgfR;d ugha gS vkSj u gksuh pkfg,A bl
Hkkkk us xkoksa vkSj dLcksa dh lM+dksa ,oa cktkjksa esa vke vkneh ds }kjk jkstejkZ dh ftanxh

esa cksyh tkus okyh cksypky dh Hkkkk dks ,d ubZ igpku nh gSA fQYeksa ds dkj.k fgUnh
dk ftruk izpkj&izlkj gqvk gS mruk fdlh vU; ,d dkj.k ls ugha gqvkA vke vkneh
ftu kCnksa dk O;ogkj djrk gS mudks fgUnh fQYeksa ds laoknksa ,oa xhrksa ds ys[kdksa uss cM+h
[kwclwjrh ls lgstk gSA tu&Hkkkk dh {kerk ,oa lkeF;Z ^kqn~/krk* ls ugha] ^fu[kkfyl gksus*
ls ugha] ^BsB* gksus ls ugha vfirq fopkjksa ,oa Hkkoksa dks O;Dr djus dh rkdr ls vkrh gSA
fgUnh dks vfefJr] kqn~/k ,oa [kkfyl cukus ds izfr vklDr rFkkdfFkr fo}kuksa dh ckr
;fn eku yh tk, rks dHkh lkspk gS fd mldk D;k ifj.kke gksxkAml fLFkfr esa rks gesa
viuh Hkkkk ls vkdkk] euq;] pUnzek] nkZu] kjhj ,oa Hkkkk tSls kCnksa dks fudky ckgj
djuk gksxkA bldk dkj.k ;g gS fd ;s lkjs kCn fgUnh ds ugha vfirq laLd`r ds gSaA BsB
fgUnh ds kCn rks dzek% vkdkl] ekuql] pUnk] njlu] ljhj rFkk Hkk[kk gSaA tjk lksfp,]
laLd`r ds fdrus kCn fgUnh esa vkrs vkrs fdruk cny x, gSaA mnkgj.kkFkZ] d.kZ dk dku]
gLr dk gkFk rFkk ukfldk dk ukd gks x;k gSA
fgUnh ds izpkj ,oa izlkj ds lanHkZ esa] eSa fQYeksa esa dk;Zjr lHkh jpukdkjksa ,oa dykdkjksa
dk vfHkuanu djrk gwAfgUnh flusek us Hkkjr dh lkekfld laLd`fr ds ek/;e dh fufeZfr
esa vizfre ;ksxnku fn;k gSA caxyk] iatkch] ejkBh] xqtjkrh] rfey vkfn Hkkkkvks]a fgUnh dh
fofo/k miHkkkkvksa ,oa cksfy;ksa ds vapyksa rFkk fofHkUu iskksa dh cfLr;ksa ds ifjosk dks flusek
dh fgUnh us ewrZeku ,oa :ikf;r fd;k gSA Hkkkk rks fgUnh gh gS exj mlds rsoj es]a kCnksa
ds mPpkj.k ds ygts+ esa] vuqrku esa rFkk ,dkf/kd kCn&iz;ksx esa ifjosk dk rM+dk ekStwn
gSA Hkkfkd iz;ksx dh ;g fofkVrk fuanuh; ugha vfirq izkaluh; gSA
fgUnh ;k lalkj dh fdlh Hkh thfor Hkkkk ds lEca/k esa fy[krs le; dchj ds bl mn~/kj.k
dks geskk ;kn j[kuk pkfg,% ^ Hkk[kk cgrk uhj*A
&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&
izksQslj egkohj lju tSu
lsok fuo`Rr funskd] dsUnzh; fgUnh laLFkku
123] gfj ,Udyso] pkniqj jksM
cqyUn kgj & 203001
mahavirsaranjain@gmail.com