Mieczysaw ywczyski Historia Powszechna 1789 - 1870 Przedmowa do sidmego wydania Zapotrzebowanie na ksik ks.

Mieczysawa ywczyskiego nie maleje, mimo e dzieo liczy sobie ju ponad dwa dziesitki lat. Przyczyna jego powodzenia, nie tylko w krgach wyszych uczelni, tkwi przede wszystkim w wartoci tej chyba ju klasycznej syntezy. Rwnoczenie ksika ta jest podstaw i punktem wyjcia do studiw historycznych na rnych etapach i najczciej trafia do rk studentw. Ju sam choby ten fakt rodzi potrzeb uwspczenienia jej treci. Nie jest bynajmniej atwo powiedzie, na czym ono powinno polega i faktycznie polega. Przede wszystkim nie mona zapomina, e dzieo powstao za panowania cenzury, w okrelonej rzeczywistoci spoeczno-politycznej. Truizmem byby tu wywd na temat wpywu tych okolicznoci na formuowanie sdw historycznych. Kwesti dyskusyjn pozostaje zawsze, na ile autor podporzdkowa si dogmatycznym schematom, w tym przypadku majcym swe rdo w materialistycznej teorii dziejw. Ks. ywczyski niewtpliwie kadzie nacisk na rol si spoecznych w procesie historycznym. Wielkie postacie historyczne s wyposaone w cechy osobowe i maj w tym procesie okrelone miejsce, wskazane w formie lakonicznych, lecz dosadnych stwierdze. W ten sposb historia pisana przez ywczyskiego nie jest anonimowa, a jednoczenie jest ona wolna od, majcej raczej walory komercyjne, heroizacji postaci. Jasny i ogromnie zwizy, miejscami zbyt zwizy styl, niepowtarzalne w swej wymowie sdy, zdecydowane cicia, gdy chodzi o eliminowanie pewnych zjawisk z palety faktograficznej, wszystko to nosi tak wyraziste cechy osobowoci Autora, i zasada nietykalnoci tekstu wydaje si oczywista. Pewne uzupenienia wywodw zawartych w ksice wydaj si jednak konieczne. Chodzi nie tylko o alternatywne pogldy proponujce wizj zjawisk dziejowych w wymiarze niezalenym od obowizujcej w latach siedemdziesitych filozofii dziejw. Ksika bowiem nie moe by od nich cakowicie wolna, przy maksymalnej nawet autonomii Autora. Kluczowym punktem jego rozwaa jest sia napdowa rozwoju spoeczno-politycznego. S ni warstwy wstpujce na aren dziejow. Rozwj natomiast identyfikuje si z rewolucj. Dopiero jednak pena wiadomo klasowa proletariatu doprowadzi do radykalnej zmiany ustrojowej. Ta wiadomo zaczyna dojrzewa pod koniec okresu omwionego w ksice. Jej teoretyczne zrby dali Marks i Engels, a take wielu innych dziaaczy lewicowych. Teoria dialektyczna Marksa o narastaniu sprzecznoci, ktre doprowadz do zmian jakociowych, zatem ustrojowych, ma logiczne uzasadnienie. Ruch robotniczy by niewtpliwie silnym bodcem przemian spoecznych. Postp jednak nastpowa w wielu paszczyznach i w dziedzinie cywilizacyjnej rwnie wiele zaleao od czynnikw powodujcych zmiany ewolucyjne. Si twrcz bya tu buruazja, co zreszt w ksice mocno jest podkrelone, przy jednoczesnym akcentowaniu egoistycznych motyww lecych u podoa postpu mieszczaskiego. Ksztatowanie si wiata trudno jednak zacieni do przyczyn zwizanych ze strukturami klasowymi. O wiele bardziej, cho zapewne mniej spektakularnie ni to bywa w przypadku rewolucji, wpywa na to bogato zrnicowana infrastruktura cywilizacyjna. Jest ona w pewnym sensie klasowo neutralna. Nale do niej obok imponderabiliw, jak mentalno. sfera ideologicznowiatopogldowa, religijna czy nawet wiadomo narodowa, tradycja historyczna i wiele innych. Ta "Ideengeschichte" w ksice si czsto gdzie gubi. I cho trudno zaprzeczy cakowicie wpywowi bytu na ksztatowanie wiadomoci, to jednak bez paralelnego uznania odwrconego sensu tej tezy nieatwo zrozumie procesy dziejowe. Kada synteza odsya do dalszej lektury. Niniejsza nie stanowi wyjtku. Zaczona bibliografia jest ogromna. Autor dokona wyboru syntez, nawet starszych, przez co zasygnalizowano rozwj historiografii. Z monografii przytoczy chyba gwnie te, do ktrych w treci dziea istnieje bezporednie odniesienie. Uzupenienie literatury za okres 20 lat byo wic postulatem oczywistym. Natomiast inne zagadnienie, i tu decydujcy by ju sd subiektywny wydawcy, stanowi dobr literatury ilustrujcej poszczeglne wtki ksiki. Nie ograniczono si tu do kryterium zastosowanego przez Autora, ale signito do wybitniejszych monografii problemowych. Ich liczba wzrosa znacznie w stosunku do wydania pierwszego. Racje takiej, a nie innej selekcji s, jak ju wspomniano, subiektywne, ale tylko do pewnego stopnia. Rwnie wanym motywem bya ch wzbogacenia warsztatu, uytecznego moe nie tyle dla przygodnego czytelnika, ile dla zawodowego historyka, zwaszcza pocztkujcego... Pierwsza edycja ksiki ks. ywczyskiego zbiega si z dat urodzin przecitnego studenta, do ktrego rk trafi wydanie sidme. Wielu potraktuje ksik jako podrcznik uniwersytecki (Autor tego okrelenia nie tolerowa). Pogldy na dzieje bdce przedmiotem rozwaa ks. ywczyskiego zasadniczo si nie zmieniy. Rewizja ich jednak z pewnoci nastpi pod wpywem przemian w dziedzinie ustrojowo-politycznej. Ksik trzeba wic bdzie konfrontowa z wynikami bada, ktre dopiero s w zalku. Nie po to, by rewidowa faktografi. Z pewnoci jednak, by odczyta na nowo sens dziejw w wietle dowiadcze, ktre przecie s i musz by udziaem kolejnych pokole. Pozostaje mi do spenienia miy obowizek wyraenia szczerej wdzicznoci Seton Hall University w South Orange New Jersey (USA) za stworzenie warunkw, zwaszcza technicznych, dziki ktrym mogem z du oszczdnoci czasu i trudu uzupeni bibliografi i dokona kwerendy potrzebnej do redakcji dziea. Zygmunt

Zieliski Wstp Ksika niniejsza daje prb syntezy dziejw powszechnych okresu 1789-1870. Takie ujcie wymaga jednak paru wyjanie. Przede wszystkim nie ma zgody wrd historykw na temat, co to jest historia powszechna. W pracy swej staraem si uwzgldni dzieje wszystkich czci wiata z tego powodu, e ju od XVIII w. mona mwi o coraz ywszych kontaktach Europy nie tylko z Ameryk, lecz take z krajami Azji, czciowo za rwnie i Afryki. Jest jednak rzecz zrozumia, e najwicej miejsca powiciem Europie i Stanom Zjednoczonym. Dzieje Polski przedstawiem tylko w najoglniejszym zarysie, o ile to byo konieczne dla wykazania cisego ich zwizku z dziejami innych pastw i narodw. Podobnie potraktowaem dzieje Rosji w przekonaniu, e i ten wany przedmiot musi by studiowany specjalnie, tego studium, podobnie jak i studium historii Polski, nie mog przecie zastpi nawet najobszerniejsze ustpy, powicone im w ksice o historii powszechnej. Poza tym gwn uwag zwracaem oczywicie na rozwj ekonomiczno-spoeczny i kulturalny, ale sporo miejsca powiciem take historii politycznej ze wzgldu na znaczn rol, jak odgrywa ta dziedzina w wyksztaceniu dzisiejszego Czytelnika. Szczeglny nacisk pooyem przy tym na zwizki czce poszczeglne narody, na zjawiska wsplne i na cechy swoiste kadego z nich. Dzieje omawiane przeze mnie zamykaj si w latach 1789-1870, cho zdaj sobie spraw z tego, e zagadnienie podziau historii powszechnej na okresy nie dla wszystkich historykw przedstawia si jednakowo. Nikt chyba nie wtpi w przeomowe znaczenie Wielkiej Rewolucji Francuskiej dla dziejw Europy, ale powstaje pytanie, czy rewolucji tej nie czy raczej z dziejami Owiecenia, ktrego bya w pewnym sensie kontynuacj i zarazem uwieczeniem. Niektrzy badacze sdz, e jako oddzielny okres, jako "wiek XIX" historii powszechnej, mona wydzieli okres 1815-1914. Wydaje si jednak, e takie ujcie, suszne moe z punktu widzenia historii politycznej, jest mniej uzasadnione z punktu widzenia historii gospodarczo-spoecznej. Pod koniec XVIII w. zacza si rewolucja przemysowa w Anglii, na pocztku w. XIX we Francji, a stopniowo i w innych krajach. Okoo 1870 r. mamy ju panowanie przemysu maszynowego w wielu pastwach Europy i w Stanach Zjednoczonych. Poza tym od koca XVIII w. zaczyna si intensywna walka buruazji z reliktami ustroju feudalnego, a w zwizku z tym pojawia si tak charakterystyczna dla caego ju nastpnego biegu lat ideologia, zwana liberalizmem. Podobnie jest z rozwojem nowoytnych ruchw narodowych. Ich pocztkw naley oczywicie szuka znacznie wczeniej, ale nie ulega wtpliwoci, e od pocztku XIX w. gwnie od czasw napoleoskich, weszy one w now faz. Podobnie i trzecie najbardziej charakterystyczne dla czasw nowoytnych zjawisko, socjalizm. pojawia si, cile biorc, nie dopiero po 1815 r., lecz ju pod koniec XVIII w. (Babeuf, Buonarroti). Z tych wszystkich wzgldw wydaje si, e czas od 1789 r do 1870 r. mona uwaa za okres dziejw, stanowicy pewn zwart cao. Rzecz jasna, e nikt nie bdzie si jednak upiera przy znaczeniu dat szczegowych, tj. 1789 i 1870 r., bo cile biorc pierwsza nowoytna rewolucja buruazyjna zacza si w Ameryce ju w 1776 r., a cho wydaje si, e bya ideowo zwizana z filozofi Owiecenia i z ideologi rewolucji angielskich XVII w., to jednak bez tej rewolucji amerykaskiej nie sposb zrozumie rewolucji buruazyjnej we Francji. To prawda, ale doda te trzeba, e wyraz swj ideologia rewolucyjna amerykaska znalaza w konstytucji z 1787 r., a zatem i w dziejach Stanw Zjednoczonych w kocu lat osiemdziesitych XVIII w. zaczyna si nowy okres. Dla krajw pozaeuropejskich, a nawet i niektrych europejskich, przyjte w ksice niniejszej daty graniczne nie maj oczywicie tego samego znaczenia, nie mona jednak powiedzie, by go nie miay w ogle, zwaszcza gdy chodzi o dat kocow. Przecie w 1865 r. zakoczya si wojna secesyjna amerykaska i w roku tym zbudowano kolej transkontynentaln amerykask, czc dwa oceany. W latach szedziesitych XIX w. miay miejsce ostatnie interwencje zbrojne pastw europejskich w Ameryce aciskiej, po 1865 r. zacz si zarazem okres intensywnych prb ze strony Stanw Zjednoczonych uzalenienia jej od siebie. W latach szedziesitych zacza si take utrwala zaleno Chin od pastw kapitalistycznych Europy, w 1868 r. zosta ostatecznie stumiony najwikszy w dziejach nowoytnych Chin bunt chopw. W latach 1868-1871 dokonaa si rewolucja wewntrzna w Japonii, zacz si okres kapitalizmu. W latach 1864-1873 Rosja utrwalia swe panowanie w Azji rodkowej. W ogle zreszt w latach szedziesitych pastwa kapitalistyczne wchodz w faz energicznej walki o kolonie zamorskie, o podzia wiata. W sumie biorc, cho to ostatnie zjawisko wystpuje jaskrawo dopiero w okresie nastpnym, to jednak mona powiedzie, e take w dziejach Azji i Afryki zaczyna si okoo 1870 r. nowy okres historii. Jako prba syntezy ksika niniejsza musi by w pewnym sensie uproszczeniem opisu spraw bardzo czsto skomplikowanych, a zarazem selekcj faktw i zjawisk. Opis, by moe, nie zawsze jest jasny. Selekcja moe nie zawsze trafna, a w kadym razie nie zawsze dla wszystkich przekonujca. Takie niebezpieczestwo grozi jednak kadej syntezie, tym bardziej gdy jest ona dzieem jednego autora i gdy autor ten tylko w minimalnym stopniu mg si oprze wprost na rdach i wasnych badaniach, na og za da tylko podsumowanie bada cudzych. Ksika zostaa pomylana przede wszystkim jako pomoc dla studentw historii, cho moe wyda si im zbyt obszerna. Sdz jednak, e chcc z niej korzysta jako z pomocy do egzaminu mog atwo niektre partie opuszcza, zwaszcza gdy chodzi o kraje i pastwa mniej interesujce. Ich dzieje znalazy si w tej ksice dlatego, e autorowi chodzio nie o podrcznik w cisym znaczeniu, ale o zarys dziejw powszechnych. Na kocu podaj do obszern

bibliografi, ograniczajc si jednak tylko do pozycji ksikowych, a poza tym takich, ktre maj charakter zasadniczy. Prace popularnonaukowe cytuj tylko w tym wypadku, jeli nie ma lepszych cile naukowych, zwaszcza gdy chodzi o literatur polsk. 1789-1815 Rozdzia pierwszy Francja przed rewolucj Ju w drugiej poowie XVIII w. kapitalizm w Anglii, Francji i Holandii doszed do takiego rozwoju, a filozofia Owiecenia wrd klas wyszych tak bya rozwinita, e istniejce dotd w tych pastwach feudalne formy ustrojowe staway si coraz wiksz anomali i musiay ustpi pod naporem nowej klasy spoecznej, buruazji. Inaczej si to dokonao we Francji ni w Anglii lub Holandii, ktre byy ju krajami zaawansowanymi w rozwoju kapitalistycznym. W pierwszym z nich wstrzs by bardzo gwatowny, gdy tu kapitalizm natrafi na wiksze przeszkody, na wikszy konserwatyzm ekonomiczny i spoeczny rzdzcych czynnikw feudalnych. Dlatego te, cho w zwizku z rozwojem kapitalizmu w Europie wszystkie prawie kraje europejskie przeszy przez stadium rewolucji buruazyjnej, to jednak we Francji bya ona najbardziej gwatowna. W historiografii w. XIX nazwano j Wielk Rewolucj Francusk lub po prostu Wielk Rewolucj i nazwy te, mimo rewolucji padziernikowej w Rosji w 1917 r. utrzymay si czciowo dotd, cho druga z nich jest zbyt oglnikowa. Naleaoby mwi o Wielkiej Francuskiej Rewolucji Buruazyjnej, cho cile biorc, obejmuje si t nazw kilka rewolucji, jakie odbyy si we Francji w latach 1789-1799. Francja przed 1789 r. uchodzia za jedno z najpotniejszych pastw europejskich, cho jej obszar w Europie by nieco mniejszy ni obecnie. Nie naleao do Francji miasto Awinion i hrabstwo Venaissin, poza tym kilka znacznych posiadoci naleao do ksit Rzeszy Niemieckiej, formalnie zatem nie podlegao wadzy krla francuskiego. Biskup strasburski natomiast, majc sw rezydencj we Francji, wada na wschd od Renu nad terytorium, ktre wchodzio w skad Rzeszy Niemieckiej. Pooona na pograniczu francusko-hiszpaskim na poudniowych stokach Pirenejw Andora bya pastwem autonomicznym, w ktrym krl francuski mianowa swego namiestnika w porozumieniu z hiszpaskim biskupem z Urgel. Nieokrelona za to bya sytuacja prawno-polityczna lecej rwnie na pograniczu hiszpaskim na pnoc od Pirenejw Nawarry. Jeszcze w 1789 r. jej przedstawiciele owiadczyli we francuskim Zgromadzeniu Narodowym, e ich kraj jest pastwem od Francji niezalenym. Przed 1789 r. Francja bya jednym z najludniejszych krajw w Europie. Miaa wraz z Korsyk okoo 26 000 000 mieszkacw. tj. dwa razy wicej ni Wielka Brytania w Europie (ok. 13 000 000) i przeszo dwa razy wicej ni Hiszpania (ok. 10000000). Dorwnywaa Austrii (27000000) i niemale osigaa liczebno ludnoci europejskiej Rosji (ok. 28000000), ale za to miaa nad nimi t przewag, e ludno jej bya bardziej jednolita. Istniay wprawdzie znaczne rnice kulturowe i nawet jzykowe midzy rnymi krajami Francji. Chop z Normandii tylko z ogromnym trudem mg si porozumie z chopem gaskoskim, tym bardziej e wikszo ludzi na wsi nie posugiwaa si francuskim jzykiem literackim - ale mimo to mieszkacy Francji stanowili spoeczno do zwart pod wzgldem etnicznym i religijnym, a to ostatnie byo w XVIII w. nader wane. We Francji wczesnej 97% ludnoci zaliczao si do Kocioa katolickiego, a wikszo tej ludnoci, tj. okoo 84%. mieszkaa na wsi. Kraj mia bowiem jeszcze charakter rolniczy. Spord miast na czoo wysuwa si Pary ze swoj przeszo pmilionow ludnoci, ustpujc w Europie tylko Londynowi (przeszo 900000) i Stambuowi (ok. 600000). Pod wzgldem spoeczno-prawnym Francja bya pastwem stanowym. Rozrniano tylko trzy stany: kler, szlacht i ca reszt ludzi wolnych, ktrych oznaczano oglnie mianem stanu trzeciego. Pod wzgldem ekonomicznym jednak sytuacja bya bardziej zoona. Oglna liczba duchowiestwa wieckiego wynosia ok. 70000 osb. Zakonnikw i zakonnic byo w sumie ok. 60000. Duchowiestwo korzystao z 4 wanych przywilejw: honorowego (pierwszestwo przed wszystkimi), kultowego (tylko kult katolicki by publiczny), sdowniczego (ksia mogli by sdzeni tylko przed sdami duchownymi) i podatkowego. Do Kocioa naleao 10% ziemi uprawnej we Francji, mia on poza tym dochody z dziesicin, jamun, rnego rodzaju rent, co obliczano przecitnie na 180000000 do 200000000 liwrw rocznie. Powoujc si na redniowieczn tradycj prawn, zwalniajc Koci od ciarw publicznych i ze wzgldu na to, e utrzymywa on szkoy, szpitale i przytuki (cho miay one specjalne uposaenie), duchowiestwo byo zwolnione od wikszoci podatkw, a w krajach przyczonych do Francji od XVI w. zrwnane pod tym wzgldem ze szlacht. W zamian za to kler paci pastwu rocznie tzw. zwyk dziesicin, decima ordinaria, Od 400000 do 500000 liwrw oraz uchwalan co pewien czas tzw. ofiar darmow, donum gratuitum. Jej wysoko nie bya ustalona. W 1775 r. uchwalono np. da pastwu 16000000 liwrw, a w 1780 r. a 30000000, ale w niektrych latach nie dawano nic. Przecitnie zatem w cigu ostatnich czterech lat przed 1789 r. pastwo otrzymywaoby 4250000, gdyby nie to, e na wpat ofiary darmowej zacigano poyczki, na ktrych amortyzacj poyczano z kolei od pastwa. W 1784 r. duchowiestwo byo winne pastwu z tego tytuu 134000000 liwrw. Faktycznie zatem z tego rda pastwo nie otrzymywao prawie nic. Pod wzgldem spoecznym kler by bardzo zrnicowany. Biskupem tylko wyjtkowo mg zosta nie szlachcic. Od 1783 r. wszystkie biskupstwa a byo ich 130, jeli nie liczy czterech na Korsyce, byy obsadzone przez szlacht, niektre z nich zreszt byy faktycznie zarezerwowane tylko dla czonkw rodzin magnackich, wszystkie za - na og biorc - byy dobrze, cho niejednakowo uposaone. W odmiennej sytuacji materialnej znajdowa si kler parafialny, rekrutujcy si przewanie z mieszczan i chopw. Wikszo dochodw z lepszych parafii musia on oddawa rekrutujcym si ze szlachty patronom, biskupom, kapituom, opatom, poza tym

ponosi ciary na rzecz pastwa, on bowiem musia si skada na ofiar darmow i na zwyk dziesicin. Wskutek tego wielu ksiy yo w biedzie i prowadzio tryb ycia na poziomie chopw, patrzc czsto z zazdroci na bogactwa biskupw, opatw i czonkw kapitu. Nic te dziwnego, e wielu ksiy znalazo si potem w szeregach rewolucjonistw. Drugim stanem bya szlachta. I wrd niej wystpowao znaczne zrnicowanie. W zasadzie dzielia si na szlacht rodow (noblesse de race), czyli szlacht po mieczu (noblesse d'epee) i szlacht urzdnicz (noblesse de robe). Szlachcicem rodowym by ten, kto si urodzi z ojca szlachcica. W skad "szlachty z ubrania" mona byo wej przez piastowanie niektrych urzdw w sdownictwie krlewskim i w administracji, poniewa za we Francji wczesnej, jak w caej zreszt niemal Europie, urzdy mona byo kupowa, przeto wielu ludzi z buruazji dziki pienidzom weszo w szeregi szlachty urzdniczej. Przywileje szlachty dzieliy si na honorowe i ekonomiczne. Do pierwszych naleao prawo do posiadania herbu, do noszenia szpady, do specjalnej awki w kociele. Od 1781 r. oficerem w wojsku mg zosta tylko szlachcic, poza tym tylko dla szlachty byy dostpne stanowiska biskupw. Do przywilejw ekonomicznych naleao zwolnienie szlachty od wielu podatkw (np. pogwnego) i ciarw (szarwarki). Ale sytuacja ekonomiczna i moralna szlachty nie bya jednakowa. Pod tym wzgldem mona byo szlacht podzieli na trzy grupy. Na czele sza szlachta dworska (noblesse de cour), waciwie arystokracja rodowa, do nieliczna, bo liczca tylko ok. 4000 rodzin. Dawna tradycja frondy nie wygasa wrd niej cakowicie. Niezadowolenie miao zreszt ustawiczn podniet wskutek kurczcych si dochodw tej warstwy. Mieszkajc stale w Paryu lub Wersalu, w cieniu dworu krlewskiego i dziki niemu rozprniaczona, arystokracja ta interesowaa si gwnie yciem dworskim, zajmowaa si intrygami i plotkami, wyadowujc swe niezadowolenie w krytykowaniu wszystkiego, a w stosunku do krla przyjmujc postaw sualcz na zewntrz, a ironiczn, czsto zoliw w rozmowach Zaocznych. cile biorc, ta grupa spoeczna utracia wiar w sens dotychczasowego porzdku rzeczy, ale ograniczaa si tylko do jaowej krytyki. W istocie pragna jedynie zwikszenia swoich dochodw i monoci odgrywania wikszej roli politycznej. Ludwik XIV cign t szlacht do stolicy dla dobra monarchii, ale bezporednio przed 1789 r. wychodzio to monarchii na szkod. Wspaniae paace i pene roztaczajcych ogromny przepych prniakw salony ostro kontrastoway z ndz wielkiego miasta, jakim by Pary. Kontrast ten musia si rzuca w oczy i jego mieszczastwu, ciko pracujcemu na chleb, i plebsowi, czsto godujcemu. Wywoywa zatem rozgoryczenie i niech do panujcego ustroju i do monarchii. Przebywajca na wsi szlachta rodowa bya ogromnie zrnicowana pod wzgldem ekonomicznym. Cz ya dostatnio w swoich zamkach i paacach, utrzymujc si z czynszw dzierawnych i zajmujc si gwnie polowaniem, zabawami i gr w karty, a wic w gruncie rzeczy prowadzc ycie rwnie prniacze, jak szlachta dworska. Majtek szlachecki na wsi na mocy prawa pierwordztwa dziedziczy najstarszy syn, dla modych szukano posad w wojsku lub w Kociele, choby nie mieli nawet do tych zaj adnego pocigu, albo te i wydzielano im kawa ziemi, z reguy o wiele mniejszy ni wasno syna najstarszego. W ten sposb jednak rodzony brat bogatego waciciela mg by waciwie biedakiem, zajcie si handlem lub przemysem grozio bowiem odebraniem przywilejw szlacheckich. Cz szlachty z koniecznoci oddawaa si tym zajciom, deklasujc si w ten sposb, ale wikszo tworzy "plebs szlachecki", yjcy na poziomie chopw, ciko pracujcy, a w zwizku ze wiadomoci przynalenoci do klasy wyszej rozgoryczony na wszystkich i wszystko. Ta biedota herbowa zazdrocia bogatej szlachcie i bogatym mieszczanom, cho tymi ostatnimi pogardzaa. Z niechci te patrzya na bogatych duchownych, nalecych do tej samej klasy spoecznej. Do szlacheckiego plebsu naleaa jednak i masa szlachty, ktra nie miaa nawet kawaka ziemi, wegetowaa na dworach wielkich panw, na stanowiskach niszych oficerw w armii lub chwytajc si jakiegokolwiek zajcia. Z ogem szlachty czyy ich herby, ambicje i pretensje, a oddzielaa bieda. Z tej grupy rekrutowao si najwicej ludzi niezadowolonych ze wszystkiego, nieubaganych krytykw, libertynw i sceptykw religijnych, urodzonych rewolucjonistw. Trzeci z kolei w porzdku znaczenia honorowego bya szlachta urzdnicza. Szlachta rodowa odnosia si do niej niechtnie, niekiedy nawet wrogo, odmawiaa jej zwykle tytuu szlacheckiego, oburzaa si z powodu nadawania noblesse de robe urzdw zarezerwowanych dla "prawdziwej" szlachty. W rzeczywistoci jednak znaczenie szlachty urzdniczej byo ogromne, miaa bowiem wielkie majtki i wyrniaa si wyksztaceniem. Przez opanowanie parlamentw, tj. najwyszych sdw krlewskich, jedynie ona moga czciowo ogranicza samowol krlewsk, gdy rozporzdzenia krlewskie obowizyway dopiero od chwili ich zarejestrowania przez parlament paryski, a rozporzdzenia wadz na prowincji dopiero po zarejestrowaniu ich przez odpowiedni parlament prowincjonalny. wiadoma swej potgi, ale zdajca sobie zarazem spraw z niechci ku sobie szlachty rodowej, szlachta urzdnicza bya w opozycji w stosunku do tradycji feudalnej i do wadzy monarszej, ktra dawaa pierwszestwo szlachcie rodowej. Synny Montesquieu nalea do tej wanie szlachty z ubrania. Charakterystyczne dla stosunkw wczesnych byo to, e cho nosi wspaniay tytu: Karol de Secondat baron de la Brede et de Montesquieu, uwaany by jednak za co gorszego ni zwyky szlachcic, ktrego jedynym tytuem do znaczenia byo urodzenie. Ale mimo jej stanowiska antyfeudalnego, szlachta urzdnicza nie bya czynnikiem postpu, w stosunku do stanu trzeciego ywia bowiem, na og biorc, jeszcze wiksz niech ni szlachta rodowa. Bya to czsto niech parweniuszw, ludzi wieo awansowanych, chccych zatrze sw niedawn przynaleno

spoeczn i draliwych na wszelkie uchybienia kastowe. Ludzie ci podkopywali znaczenie szlachty rodowej, ale czyli si z ni, gdy chodzio o obron wsplnych przywilejw szlacheckich. Trudno poda dokadnie liczb szlachty przed rewolucj, najprawdopodobniej byo jej od 170 000 do 200 000. Poza duchowiestwem i szlacht reszt narodu, tj. 99%, nazywano stanem trzecim, ale pod wzgldem prawnym zaliczali si do niego tylko mieszczanie i wolni chopi. Mieszczastwo byo jeszcze bardziej zrnicowane ni szlachta i kler. Pod wzgldem ekonomicznym mona wyrni wrd mieszczan w zasadzie par grup spoecznych. Do pierwszej naleeli bogaci kupcy i przemysowcy. Francja wczesna bya krajem uprzemysowionym, przewaa wprawdzie drobny przemys chaupniczy, ale w XVIII w. rozwijay si take szybko manufaktury. Rozwijao si te grnictwo, kopalnie rudy elaza, wgla, cynku, miedzi. Synne byy tkaniny jedwabne i ptna francuskie, tapety, koronki, mydo, szko i wyroby metalowe. Stosowanie w przemyle wynalazkw angielskich, obok licznych wasnych, sprawio, e przemys francuski przeksztaci si stopniowo w manufakturowy, zatrudniajc setki robotnikw. Pozostawa on wprawdzie w tyle za angielskim, jednak mimo to i we Francji da podstaw do wytworzenia si bogatej buruazji przemysowej. Jeszcze bogatsza bya buruazja handlowa, gwnie dziki handlowi wschodniemu (handel lewantyski - od levant - wschd - z franc.) i z koloniami. W handlu lewantyskim Francja zajmowaa pierwsze miejsce w Europie. Port w Marsylii by gwnym porednikiem midzy Persj i Turcj a Europ Zachodni. Podobn rol odgryway porty w Bordeaux i w Hawrze, w mniejszym stopniu take w Nantes w stosunku do kolonii amerykaskiej, cho tu Francuzi natrafili na powan konkurencj angielsk. Francuski import z kolonii amerykaskich wzrs siedmiokrotnie w latach 1715-1789, zwaszcza naleca do Francji od 1697 r. zachodnia cz wyspy Haiti staa si per korony francuskiej, gwnie dziki plantacjom trzciny cukrowej, na ktrych pracowali niewolnicy murzyscy. Wraz z buruazj przemysow i kupieck, najbogatsz grup spoeczn we Francji tworzyli waciciele plantacji, handlarze niewolnikw i bankierzy. Oni te waciwie byli gwnymi wierzycielami korony, bo tylko od nich mg poycza krl, skoro szlachta bya przewanie zaduona, a ofiara darmowa od kleru praktycznie nic nie dawaa. Oni te gwnie ratowali finanse pastwa, zdajc sobie jednak zarazem spraw ze swego znaczenia, ale te i tym bardziej przykro odczuwajc sw niszo spoeczn w stosunku do dwch pierwszych stanw i samowoln a fataln polityk gospodarcz korony i jej uwarunkowanie feudalne. Tak pozostaoci czasw feudalnych byo m.in. istnienie wewntrz kraju mnstwa komr celnych na granicach prowincji, rozmaitych opat wewntrznych, rnego rodzaju, zalenie od prowincji i utrudnie, co sprawio, e czasem byo atwiej towar jaki importowa z zagranicy ni przewie z prowincji do prowincji. Do trzeciej grupy mieszczastwa naley zaliczy intendentw prowincji, i poborcw podatkowych, wyszych urzdnikw skarbowych i sdowych, a wic grup urzdnicz, cile zwizan z aparatem pastwowym. Przy pomocy gwnie tej grupy krlowie francuscy narzucili krajowi wadz absolutn. Ta wanie grupa faktycznie kierowaa pastwem, decydowaa o cigoci jego polityki. Francja XVIII w. bya pastwem w wysokim stopniu biurokratycznym, a jednak grupy tej nie uwaano za kierownicz, a jej rola spoeczna bya drugorzdna. Urzdnicy angielscy na analogicznych stanowiskach rwnie nie naleeli do grupy pod wzgldem spoecznym uprzywilejowanej, ale byli bogaci, mieli ogromne dochody. Urzdnicy pruscy i austriaccy byli skpo wynagradzani, ale mieli odpowiednie do swoich funkcji znaczenie spoeczne. Inaczej byo we Francji, gdzie urzdnik mg co prawda wej do warstwy szlachty urzdniczej, ale tylko wyjtkowo, na og za - pozostajc na swoim stanowisku - by uwaany za co gorszego ni przecitny szlachcic czy ksidz. Dziao si tak dlatego, e obcione ideologi feudaln pastwo po prostu sprzedawao urzdy wicej dajcemu, nie doceniao znaczenia biurokracji, traktowao j jako przejciowych najemnikw, co jednak z kolei sprawiao, e i mieszczascy urzdnicy pastwowi nie poczuwali si wcale do odpowiedzialnoci za pastwo, za jego polityk. Sprawowane przez siebie funkcje uwaali tylko za rodek utrzymania, a krytykujc rzd, ktremu suyli i ktrego bdy widzieli janiej ni og, podkopywali zarazem autorytet wadzy pastwowej. Czwart grup mieszczask byli ludzie wykonywajcy tzw. wolne zawody: adwokaci, lekarze, nauczyciele, literaci, dziennikarze, uczeni, w sumie biorc, grupa ogromnie niejednolita, ale na og niezalena od pastwa, twrcy a czciej propagatorzy ideologii Owiecenia, ktra bya owocem ich myli narzucajcym si tym silniej, im bardziej odczuwali anomalie otaczajcego ich ycia. Midzy tymi grupami mieszczastwa nie byo oczywicie cisych granic, nie miay one take tych samych pogldw politycznych. czya je niech do stanowego ukadu spoecznego. W ogromnej swej wikszoci mieszczastwo nie chciao rewolucji, ale byo niezadowolone z przywilejw szlachty i rozgoryczone z powodu upoledzenia prawnego. Przeprowadzenie reform spoecznych na drodze ewolucji okazao si jednak niemoliwe. Do powyszych grup mieszczastwa naley jeszcze doda liczn grup drobnomieszczastwa, zoon z samodzielnych rzemielnikw, drobnych kupcw, drugorzdnych urzdnikw itd. Grupa ta nie miaa, na og rzecz biorc, tych ambicji, co cztery wyej wymienione. Ekonomicznie bya zreszt zalena od klas wyszych. Ale i ona ulegaa, cho w stopniu ograniczonym, ideologii Owiecenia, moga za stanowi si polityczn dziki swej liczebnoci, reprezentowaa bowiem ok. 3000000 ludzi. Na samym dole drabiny spoecznej w miastach sta proletariat: robotnicy manufaktur, czeladnicy warsztatw rzemielniczych i wszelka biedota miejska. Caa ta grupa liczya ok. 2400000 ludzi. Na czoo

jej wysuwali si oczywicie robotnicy, ktrych liczba wzrastaa ustawicznie w zwizku z rozwojem przemysu. Poza nielicznymi wyjtkami dola robotnikw bya cika, gdy dugo dnia roboczego i wysoko zarobkw zaleay cakowicie od woli przedsibiorcy, poza tym za manufaktury stosoway u siebie surowy regulamin pracy, a w dodatku ycie stawao si coraz drosze. Robotnicy zwykle pracowali od witu do wieczora z przerw na obiad. Nic te dziwnego, e strajki i bunty robotnicze byy do czste, e wadze pastwowe i przedsibiorcy starannie pilnowali, by robotnicy nie zakadali towarzystw tajnych. Odmawiano zgody nawet na zakadanie zwizkw wzajemnej pomocy w obawie, by nie uatwiay one robotnikom spiskowania przeciwko przedsibiorcom. Ale w 1789 r. Francja bya krajem przewanie robotniczym. Wikszo jej ludnoci (84-85%) mieszkaa na wsi. Stosunki wasnociowe byy tu do skomplikowane. Wprawdzie 4/5 wszystkich lasw, k i jezior pozostawao w posiadaniu krla, szlachty i Kocioa, ale za to 5/6 ziemi uprawnej naleao do chopw i miast. Bya to jednak tylko wasno faktyczna, nie za nominalna. Wytworzya si ona w ten sposb, e ju w redniowieczu panowie wypuszczali ziemi chopom w dzieraw w zamian za pewne wiadczenia stae i okolicznociowe i z zastrzeeniem niektrych ze swoich praw, np. polowania i poowu ryb na tych terenach. Dzierawione z ojca na syna grunty staway si faktyczn wasnoci chopw, ktrzy nie mogli ju by z nich usunici, cho wiadczenia na rzecz pana musieli nadal uiszcza. Opaty w XVIII w. opieray si przewanie na dawnych umowach dzierawczych, tote waciciele starali si o powikszenie tych opat. Uciliwe take byy niektre wiadczenia, jak np. usugi osobiste na rzecz pana, opaty nadzwyczajne i prawa feudalne, jak np. polowanie na gruntach chopskich. Mimo wszystko jednak ci chopi-waciciele naleeli do najbogatszych na wsi. Zwykle rwnie bogaci, czasem nawet bogatsi, byli wielcy dzierawcy ziemi szlacheckiej i kocielnej, ktrzy z kolei wydzierawiali j kawakami drobnym dzierawcom, ktrych sytuacja ze wzgldu na wysoki czynsz dzierawny (z reguy poowa plonw, std te zwano ich metayers poownicy) przy utrzymaniu wszystkich wiadcze feudalnych bya znacznie gorsza. Nastpn z kolei grup spoeczn na wsi stanowili winiarze, ktrzy na swych niewielkich zwykle dziakach utrzymywali si tylko z uprawy winoroli. Najniej staa ogromna, przeszo piciomilionowa grupa bezrolnych, utrzymujcych si z pracy najemnej u bogatych chopw lub z pracy chaupniczej. Ale oprcz wiadcze na rzecz panw, na chopach posiadajcych ziemi pod jakimkolwiek tytuem ciyy dodatkowo wiadczenia na rzecz pastwa i Kocioa. Od wszystkich podatkw szlachta i duchowiestwo byy wolne, musia je paci mieszczanin, a przede wszystkim chop. Ten ostatni niemal wycznie uiszcza podatek gruntowy (la taille), pogowne (la capitotion) i podatek "dwudziestego grosza" (la vingtiem). Po wojnie siedmioletniej od 1763 r. podatki pastwowe znacznie wzrosy. Po wojnie z Wielk Brytani podniesiono je znowu w 1782 r. Do tego dochodziy opaty na rzecz Kocioa w postaci dziesicin niemal ze wszystkiego, co chop mg produkowa. W rezultacie przecitny drobny metayer musia oddawa na rzecz seniora, Kocioa, pastwa i wielkiego dzierawcy przeszo 60% swoich dochodw. Reszta moga wystarczy w razie urodzaju, ale prowadzia chopa do ndzy wtedy, gdy plony byy niewielkie. Poza tym cay handel zboem pozostawa w rkach prywatnych kupcw, rezerw za nie robiono. Gdy w 1788 r. przyszed nieurodzaj, okazao si, e niektrym okolicom grozi gd. Na przednwku w 1789 r. chleb osign tak cen, jakiej nie notowano przez ostatnie 100 lat. Po wsiach i drobnych miasteczkach ludzie przymierali godem, a czsto i dosownie umierali z godu. Pojawiy si setki i tysice ebrakw, wczgw, ndzarzy proszcych o chleb, a czsto prbujcych go zdoby si. Przedstawiony wyej obraz stosunkw na wsi nie odnosi si do caej Francji. Nie we wszystkich prowincjach stosunki byy jednakowe. Rnice w stanie posiadania, wysoko ciarw na rzecz seniorw byy niekiedy ogromne. Ale na og biorc, bezporednio przed 1789 r. tylko niewielka cz chopw ya we wzgldnym dostatku, powikszaa drog kupna swj stan posiadania, posyaa dzieci do szk miejskich. Przeszo 113 ya w ndzy, reszta za wegetowaa w warunkach do cikich, gdy i na wsi francuskiej mamy ogromny przyrost ludnoci. Ale za to w przeciwiestwie do chopw na wschodzie Europy 11112 chopw francuskich byo osobicie wolnych. Tylko 1 000 000 do 1 500 000 znajdowao si w stanie niewoli (servage). Nazywano ich mains mortables (od main morte - martwa rka), byli zaleni cakowicie od swoich wacicieli, nie mieli prawa sporzdzania testamentw, gdy wszystko, co posiadali, byo wasnoci pana, bez ktrego zgody nie byo im wolno zawrze nawet zwizku maeskiego. Od sierpnia 1779 r. chopw niewolnych mona byo znale tylko w dobrach kocielnych i szlacheckich. We Francji w 1789 r. istniay zatem ostre przeciwiestwa klasowe, pogbiajce si wskutek kryzysw gospodarczych. Historiografia konserwatywna zwykle lekceway te ostatnie, podkrelajc, e rewolucja dokonaa si w kraju bogatym, zamoniejszym ni inne kraje europejskie i e zostaa spowodowana wycznie przez ideologw buruazji, nie bya zatem nieunikniona. Pogld ten jednak nadmiernie upraszcza spraw genezy rewolucji. Prawd jest bowiem, e Francja bya krajem bardzo bogatym, ale dobrobyt by udziaem niewielkiej tylko czci spoeczestwa. Prawd jest take i to, e klas spoeczn, ktra w 1789 r. wystpia z programem gruntownych reform spoecznych, bya buruazja, ale nie ulega wtpliwoci, e walk z feudalizmem prowadzia przy decydujcej pomocy mas ludowych, pewne jest take, e cho nie miay one jeszcze wiadomoci klasowej, to jednak w latach osiemdziesitych XVIII w. staa si si napdow rewolucji dziki kryzysowi gospodarczemu, ktry przechodzia wwczas Francja. Kryzys ten, jak wszystkie wwczas na kontynencie

europejskim, by spowodowany gwnie sytuacj w rolnictwie. Rok 1788 by katastrofalny dla rolnikw wskutek burz i gradu, zboe i wino podroao ogromnie, co pocigno za sob w wielu okolicach ndz i gd drobnych chopw i biedoty miejskiej, a zarazem zachwiao rynkiem wewntrznym wielu gazi przemysu, zwaszcza wenianego i jedwabniczego. Odpowiedzialnoci za to wszystko masy ludowe obarczay klasy uprzywilejowane, posdzajc je nawet o wiadome ukrywanie zboa w celu pniejszego sprzedania go z wikszym zyskiem. Do pogbienia kryzysu przyczyni si take traktat handlowy z Wielk Brytani, tzw. traktat Edena, zawarty w 1786 r. Opierajc si na zasadzie swobodnej wymiany towarw wprowadza on ca na produkty francuskie, wywoone do Wielkiej Brytanii, i na angielskie, importowane do Francji, w wysokoci 10 do 12% zamiast kilkakrotnie wikszych dotychczasowych. Skorzystali na tym francuscy eksporterzy wina, ktre w Wielkiej Brytanii mogo skutecznie rywalizowa z winem portugalskim, oraz eksporterzy porcelany, luster i myda. Ale od jesieni 1788 r. wywz wina francuskiego musia si ogromnie zmniejszy, a poza tym od samego pocztku wiele gazi przemysu francuskiego spotkao si z powan konkurencj taszej produkcji ogromnie ju rozwinitego przemysu angielskiego. Poniewa w Wielkiej Brytanii wiele towarw, np. wenianych, bawenianych, metalurgicznych, byo duo taszych ni we Francji, std te kady eksporter angielski mimo 12% ca wprowadza na rynek francuski rzeczy o wiele tasze ni miejscowe, francuskie. Wszystko to pogbio kryzys w przemyle francuskim, zaczy si bankructwa manufaktur w Amiens, Abbeville, Lyonie, cho gwn przyczyn kryzysu byo zaamanie si rynku wewntrznego wskutek droyzny rodkw ywnoci, te ostatnie byy bowiem, jak mwiono, "termometrem fabryk". Na skutek kryzysu w wielu wsiach biedni chopi znaleli si w stanie zupenej ndzy, zacza si mnoy liczba wczgw i zodziei. Og chopw y w ustawicznej obawie przed "rozbjnikami" (brigands), powszechne te byo rozgoryczenie z powodu ucisku feudalnego. W miastach dochodzio do rozruchw, wywoywanych przez biedot miejsk, rzemielnikw i robotnikw. W Paryu 28 IV 1789 r. wybucho formalne powstanie na przedmieciu Saint-Antoine. Tum zniszczy manufaktury dwch znienawidzonych przemysowcw i stoczy zacit walk z wojskiem krlewskim. Powstanie zostao zamane kosztem kilkuset zabitych i rannych. Wywoane zostao rozgoryczeniem z powodu niskich zarobkw, nie wystarczajcych na utrzymanie, ale byo zarazem przejawem zdecydowanej chci walki z istniejcym stanem rzeczy. Masy ludowe Parya nie prowadziy walki politycznej, ale wynik zacztego w 1789 r. ostrego konfliktu buruazji z monarchi wizay z nadziej na popraw swej doli. W tym sensie powstanie 14 lipca 1789, ktre doprowadzio do zdobycia Bastylii, byo przedueniem powstania z 28 kwietnia. Rozdzia drugi Rewolta uprzywilejowanych Ju w drugiej poowie XVIII w. walka ideowa buruazji z ustrojem feudalnym we Francji waciwie miaa si ku kocowi. Ustrj ten istnia wprawdzie nadal, ale w jego suszno wierzya ju tylko niewielka liczba ludzi, niemal wycznie spord szlachty i wyszego duchowiestwa. Na tle silnych antagonizmw klasowych prdzej lub pniej musiao doj do kryzysu rewolucyjnego. Narasta on stopniowo, przyspieszya go sama monarchia sw polityk wewntrzn i zagraniczn. Ludwik XIV mia jeszcze hegemoni w Europie, kulturze francuskiej zapewni promieniowanie na ca Europ, by boyszczem monarchw europejskich, ale przez cige wojny doprowadzi kraj niemal do ruiny finansowej. Jego nastpca, Ludwik XV y dziedzictwem sawy i wielkoci swego pradziadka, ale na skutek niemoralnego trybu ycia, marnotrawstwa pienidzy, a take przegranej wojny z Wielk Brytani w latach 1756- 1763 i swej walki z parlamentami, ktre miay poparcie caej opozycji mieszczaskiej, ogromnie zdyskredytowa nie tylko siebie, ale i monarchi w ogle. Ju pod koniec jego rzdw zarwno buruazja, jak i znaczny odam szlachty by przekonany, e monarchia absolutna si przeya, e powinna by ograniczona przez reprezentantw spoeczestwa i zalena od praw, bdcych wyrazem woli ogu. W tych warunkach tylko geniusz na tronie mg by przywrci monarchii dawny jej blask i powstrzyma proces rosncej niechci do wadzy krlewskiej. Ale takim geniuszem nie by Ludwik XVI (1774-1792), czowiek saby, do ograniczony, przy tym niezdecydowany. Jego ona, Maria Antonina, crka Marii Teresy austriackiej, kobieta inteligentna, ale pocha, lubica zabawy, bya we Francji ogromnie niepopularna. Gona w caej Europie staa si w 1784 r. tzw. sprawa naszyjnika (l'affaire du collier), ktry naby kardyna de Rohan dla krlowej, chcc zdoby jej wzgldy. Maria Antonina bya niewinna w caej tej aferze, kardyna za pad ofiar oszustki, ale rozgos, jakiego ta sprawa nabraa, ogromnie skompromitowa i monarchi, i Koci. Mirabeau widzia w tym preludium rewolucji, a Napoleon I jedn z trzech jej przyczyn. Obok sprawy naszyjnika Napoleon wskaza jako przyczyny rewolucji przegranie wojny siedmioletniej oraz porak dyplomatyczn Francji w 1788 r. Opinia ta nadmiernie upraszczaa spraw, ale nie bya cakiem pozbawiona susznoci. Monarchia absolutna we Francji przechodzia powany kryzys moralny, nie cieszya si ju tym autorytetem, jaki miaa jeszcze na pocztku XVIII w., w dodatku za znalaza si w cikiej sytuacji finansowej. Wojna siedmioletnia wykazaa nie tylko sabo militarn Francji i pozbawia j wielu kolonii, ale zostawia take ogromny, idcy w setki milionw liwrw deficyt, powikszajcy si w dodatku ustawicznie pomimo do dobrej sytuacji w kraju w latach 1763-1777, spowodowanej urodzajem zboa i wina. W chwili objcia wadzy przez Ludwika XVI deficyt ten wynosi ok. 300 000 000 liwrw. Generalny kontroler finansw, minister Anne Robert Turgot, musia podj si ratowania pastwa przed bankructwem, ale bez nakadania nowych podatkw i zacigania poyczek. Postanowi wic poczyni liczne oszczdnoci w wydatkach dworu,

opodatkowa szlacht i kler, a poza tym przeprowadzi reformy, ktre by przyspieszyy rozwj ekonomiczny kraju, takie jak swoboda handlu zboem, zniesienie ogranicze cechowych, zamiana szarwarkw chopskich na specjalny podatek itd. Podatek naoony na szlacht i kler by wanie nowym podatkiem, ktry nie mg by naoony bez zgody tych stanw, krl bowiem mia wobec nich zobowizanie wynikajce z systemu feudalnego, w ktrym zasada dotrzymania zobowiza bya obustronna. Mowa tu waciwie wic tylko o zwikszeniu podatkw paconych przez stan trzeci, co faktycznie byo niemoliwe z racji cicych na nim ju ciarw finansowych. Poniewa 1774 r. by nieurodzajny, wskutek czego ceny zboa wzrosy ogromnie, doprowadzio to w paru miejscowociach, m.in. w Paryu, do rozruchw, ktre zostay si stumione. Nie mg jednak Turgot przeama opozycji monych, zaniepokojonych zmniejszaniem si ich dochodw i zarzucajcych mu, e nie chce poprze powstania w Ameryce przeciwko Wielkiej Brytanii. Pod naciskiem ony oraz magnatw wieckich i duchownych krl da Turgotowi dymisj, a generalnym kontrolerem finansw, lecz bez stanowiska ministra, mianowa bankiera genewskiego Jakuba Neckera. Necker skasowa niektre reformy poprzednika, zacign par poyczek, ktre, jak si pniej okazao, byy na og niekorzystne, ale poza tym, cho przeciwnik Turgota, poszed czciowo jego drog, proponujc oszczdnoci w wydatkach dworu i opodatkowanie stanw wyszych. Widzia jednak, e jest to zadanie bardzo trudne i dlatego postanowi zaapelowa do opinii publicznej, ogaszajc w 1781 r. sprawozdanie ze stanu finansw pastwa. Nie podawao ono istotnego stanu wydatkw i dochodw, ale mimo to ujawnienie wydatkw dworu rozgniewao szlacht dworsk, w dodatku za Necker narazi si i parlamentom, zwoujc prowincjonalne zebranie stanw. Pod naciskiem tych samych czynnikw, co w 1776 r., krl da dymisj Neckerowi w 1781 r. Jego nastpcy nie prbowali ju wraca do projektw opodatkowania szlachty i kleru, starali si tylko zaciga poyczki, cho na skutek wojny Francji po stronie Stanw Zjednoczonych przeciwko Wielkiej Brytanii w latach 1778-1783 deficyt pastwowy zwikszy si jeszcze bardziej. Rozumiejc, e sytuacja staa si bez wyjcia, generalny kontroler Calonne wystpi w 1787 r. z caym programem gospodarczo-finansowym, w ktrym znowu bya mowa o koniecznoci zmniejszenia wydatkw dworu, zapacenia przez kler dugw zacignitych w stosunku do pastwa, swobody handlu zboem itd. Program ten, przedstawiony w 1787 r. zebraniu notablw, tj. powoanych przez krla przedstawicieli trzech stanw, gwnie jednak szlachty i kleru, natrafi take na opozycj i Calonne, nie widzc wyjcia, atakowany gwatownie przez szlacht i kler, poda si do dymisji. Jego nastpca, minister arcybiskup Lomenie de Brienne, z koniecznoci musia prbowa robi to, co jego poprzednik, ale notable znw stawili opr. Jeden z nich markiz Maria Jzef de La Fayette wyranie wskaza na konieczno zwoania Stanw Generalnych jako jedynie uprawnionych do obciania podatkami caego kraju. De Brienne rozwiza zebranie notablw, ale stan wobec trudnoci nie do pokonania, gdy parlament paryski odmwi rejestrowania krlewskich edyktw podatkowych, stojc na stanowisku, e zezwoli na to mog tylko Stany Generalne. Uwag caej Francji zaprztaa wwczas sprawa naszyjnika, opozycja przeciw krlowi stawaa si modna, moga liczy na aprobat wszystkich stanw. Ludwik XVI przyby wprawdzie 6 sierpnia 1787 na zebranie parlamentu i nakaza zarejestrowanie rozporzdzenia o podatku gruntowym i stemplowym, ale nazajutrz parlament zapis ten uniewani, za co jednak zosta skazany przez krla na wygnanie do Troyes. Zwikszya si wwczas ogromnie popularno parlamentu. Wikszo buruazji zapomniaa o tym, e parlament broni waciwie interesw klas uprzywilejowanych, w jego oporze widziano tylko przeciwstawienie si absolutnej monarchii. Niech do tej ostatniej zwikszya si jeszcze bardziej, gdy 10 wrzenia 1787 r. stronnictwo mieszczaskie w Holandii, tzw. "patrioci", skierowao do Francji apel o pomoc przeciwko namiestnikowi Wilhelmowi V, ktry w celu utrzymania wadzy absolutnej postara si o pomoc zbrojn Prus. Program przebudowy pastwa wysunity przez "patriotw" zyska sobie we Francji ogromn popularno. Buruazja francuska chciaa w gruncie rzeczy tego samego, tote kiedy krl ze wzgldu na cik sytuacj finansow we Francji nie odpowiedzia na apel Holendrw, proszcych o pomoc przeciwko Prusom, wzburzenie we Francji, mimo e krl sprowadzi parlament z powrotem do Parya, ogromnie wzroso, tym bardziej e do Holandii wkroczyy wojska pruskie, a rzd francuski zachowa si wobec tego faktu zupenie obojtnie. To byo co wicej ni poraka dyplomatyczna, to bya klska moralna monarchii, ktr teraz wszyscy oskarali o nieudolno. Haso zwoania Stanw Generalnych stao si oglne, cho wielu przedstawicieli stanw uprzywilejowanych wysuwao je tylko dla podkrelenia swej opozycji. Najmniej pragny ich zwoania parlamenty, obawiay si bowiem utraty swego znaczenia, ale dwr krlewski nie zdoby si na wykorzystanie przeciwiestw, dzielcych opozycj, lecz chcia j zama si. Aresztowano paru czonkw parlamentu paryskiego, wszystkim parlamentom odebrano szereg istotnych uprawnie, przy okazji zreformowano w ogle proces karny, m.in. zakazano stosowania tortur. Reformy te byy suszne i kiedy indziej spotykayby si z uznaniem, ale w 1788 r. na wszystkie samowolne posunicia krla patrzono nieufnie. Buruazja przyja nowe posunicia monarchy obojtnie, stany uprzywilejowane za zdecydowanie wrogo. Parlamenty postanowiy stawi krlowi opr, pewne byy przy tym oglnego poparcia. W Bearn (Nawarra) po zamkniciu gmachu parlamentu doszo do rozruchw. Podobnie byo w Bretanii i w Delfinacie. W stolicy tej prowincji, Grenoble, wybucho 7 czerwca 1788 r. formalne powstanie. Wojsko atakowane z dachw kamieniami i dachwkami (std nazwa journee des tuiles, dzie dachwek), wycofao si z

miasta i parlament przywrcono w sposb uroczysty. W paru miejscowociach wojsko, dowodzone przez oficerw pochodzenia szlacheckiego, nie chciao tumi rozruchw. Zebranie wyszego kleru ostro zaatakowao krla i na znak protestu uchwalio zoenie tylko 1/4 ofiary darmowej (waciwie 1 800 000 liwrw zamiast 8 000 000 i to patnej w cigu dwch lat), o jak prosi monarcha. Wobec powszechnego oporu, ze wzgldu na cik sytuacj finansow i z uwagi na to, e nie mona byo liczy na wojsko, krl zdecydowa si ustpi i 24 sierpnia Lomenie de Brienne otrzyma dymisj. Na jego miejsce krl powoa Neckera. Dawniejsza historiografia nie docenia wypadkw z lat 1787 i 1788, dopiero nowsza podkrela, e bya to przecie rewolucja. cile biorc rewolucja francuska zacza si nie dopiero w 1789 r ., lecz ju o przeszo rok wczeniej, a pierwsz jej faz bya "rewolucja arystokratyczna". Rewolucja ta miaa due znaczenie dla dalszych dziejw Francji, wykazaa bowiem, e krl bez pienidzy ma rce zwizane, a zatem tylko za pomoc sprawy deficytu mona atakowa absolutyzm krlewski. Po wtre wykazaa, e krl nie moe liczy na wojsko i wreszcie ujawnia znowu rzecz, znan co prawda ju przedtem, e Ludwik XVI jest czowiekiem zbyt mao energicznym, by narzuci krajowi sw wol. Te trzy pewniki stay si punktem wyjcia dla opozycji buruazyjnej, ktra z kolei po szlachcie wystpia do walki ju nie tylko z absolutyzmem monarszym, ale z samym ustrojem feudalnym. Necker odwoa reformy poprzednika. Parlamentom przywrcono dawne ich znaczenie. Dziki stosunkom z bankierami Neckerowi udao si zacign poyczki (82 000 000 liwrw) na biece wypaty z kas pastwowych, gdy nawet one zostay ju wstrzymane przez Brienna, ale sprawa deficytu pastwowego pozostaa nadal otwarta i zblia si moment, gdy ju nie byoby mona duej poycza. Zmuszenie klas wyszych do pacenia wikszych podatkw wci si nie udawao. Jedyn nadziej wyjcia z impasu widziano teraz w Stanach Generalnych, tj. przedstawicielstwie wszystkich trzech stanw spoeczestwa, zwoywanych ju od XIV w. wtedy, gdy krl potrzebowa pienidzy lub poparcia caego narodu. Nie bardzo wiadomo byo jednak, jak ma wyglda sposb wybierania do tych Stanw i jaki ma by ich skad. Szlachta, kler i parlamenty chciay, by byo tak samo jak w 1614 r., gdy po raz ostatni Stany Generalne zostay zwoane, ale wywoao to energiczne sprzeciwy mieszczastwa, gdy wedug ordynacji z 1614 r. tylko jego cz miaa prawo wyboru, a zatem nie cae mieszczastwo byo reprezentowane. Wysuwano ponadto danie, by liczba deputowanych ze stanu trzeciego bya podwjna w stosunku do liczby z 1614 r. W gruncie rzeczy ambitnym przywdcom buruazji ju wtedy przywiecaa myl przeprowadzenia zasady o gosowaniu na zebraniach Stanw Generalnych nie stanami, jak byo dawniej, lecz imiennie. Trzeba byo zatem, by stan trzeci mia przynajmniej tyle gosw, ile dwa pierwsze razem. Mimo oporu notablw, powoanych do narady nad t spraw, krl pod wpywem Neckera zgodzi si 27 grudnia 1788 r. na danie buruazji i 24 stycznia 1789 r. ogosi zwoanie Stanw Generalnych na dzie 1 maja do Wersalu. Krlowi chodzio waciwie tylko o uzyskanie pienidzy. Prawdopodobnie tego samego pragn i Necker, ale inaczej sdzili przywdcy buruazyjni, nazywajcy si chtnie - podobnie jak ich koledzy holenderscy - patriotami. Nie tworzyli oni jeszcze adnej organizacji, spotykali si i omawiali sprawy polityczne na zebraniach l masoskich, towarzystw naukowych i filantropijnych, w salonach niektrych arystokratw. W szczegach rnili si ogromnie. Niektrym przywieca wzr angielski, tj. kompromis szlachty i buruazji: tych nazywano "anglikami". Inni byli zapatrzeni w przykad Ameryki, gdzie jedyn klas rzdzc bya buruazja: tych nazywano "amerykanami". Ale wszyscy byli zgodni co do jednego: dotychczasowy ustrj si przey. Wyraz temu przekonaniu dawa cay szereg pamfletw i traktatw politycznych, ktre si ukazay w pierwszych miesicach 1789 r., a przede wszystkim ogoszona w styczniu tego roku broszura pt. Qu'est-ce que le tiers etat (Co to jest stan trzeci), ktrej autorem by "amerykanin", kanonik i wikariusz generalny biskupa z Chartres, a zarazem czonek wpywowej loy paryskiej Neut - Soeurs, ks. Emanuel Jzef Sieyes (pisano take Sieys). Dowodzi on, e stan trzeci to waciwie cay nard, bo tylko stanowiska zyskowne i honorowe s zajmowane przez stany uprzywilejowane, natomiast wszystkie prace konieczne do ycia narodu wykonuje stan trzeci. "Jest on zatem wszystkim, ale wszystkim hamowanym i ucinionym. Czym byby bez stanw uprzywilejowanych? Wszystkim, ale wszystkim wolnym i kwitncym". Reprezentacja stanu trzeciego to reprezentacja 25 000 000 ludzi. Reprezentacja szlachty i duchowiestwa to reprezentacja tylko 200 000 ludzi, mylcych jedynie o swoich przywilejach. "Stan trzeci obejmuje wszystko, co naley do narodu, a wszystko, co nie jest stanem trzecim nie moe si uwaa za nard". Pamflet Sieyesa rozszed si w cigu paru tygodni (30 000 egzemplarzy). By wyrazem pogldw mieszczastwa francuskiego, ktremu wskazywa cel dziaania, by zarazem wyran zapowiedzi rewolucji, cho w styczniu 1789 r. grupa ludzi formuujca wraz z Sieyesem zasady, ktrym daa wyraz, nie wiedziaa jeszcze dokadnie, w jaki sposb ta rewolucja si dokona. Broszura Sieyesa wyraaa pogldy bliskie nie tylko mieszczastwu, ale caemu stanowi trzeciemu. Moe nawet bardziej jej twierdzenia odnosiy si do warstw najniszych, zatem chopw. Mieszczastwo naley tu pojmowa szeroko, nie zawajc pojcia do redniej i wielkiej buruazji. Sieyes trafi do wszystkich, ktrym ciy ustrj feudalny, i ktrzy w nim upatrywali przyczyny swego upoledzenia. Rozdzia trzeci Stany generalne. Utworzenie konstytuanty Wybory do Stanw Generalnych odbyway si w atmosferze oglnego podniecenia, spowodowanego kilkoma czynnikami. Buruazja francuska zdawaa sobie spraw z doniosoci chwili, ktra moga zdecydowa o zmianie ustroju politycznego, tym bardziej e pastwo przechodzio wwczas powany

kryzys gospodarczy i spoeczny. Na skutek traktatu handlowego z Wielk Brytani w 1786 r. zachwia si cay przemys tekstylny francuski, jego produkcja skurczya si niemal o poow, tysice robotnikw znalazy si bez chleba. W wielu miastach pojawiy si cae bandy wczgw. Dochodzio czsto do zaburze. Wystpowali w nich ludzie, ktrzy dosownie przymierali godem. W Paryu np. tacy ndzarze stanowili blisko 1/5 ogu mieszkacw. Sytuacja pogorszya si wskutek nieurodzajw w 1787 i 1788 r. yto podroao o 100% w porwnaniu z 1786 r. Burze i grad spowodoway take spadek urodzaju winogron, w dodatku zima w 1788/89 r. bya niezwykle mrona. Wszystko to razem stwarzao atmosfer pomyln dla buruazyjnych planw gruntownej zmiany ustroju Francji. Masy biedakw oglnie biorc czyniy przecie za wszystko odpowiedzialnym rzd krlewski i mogy si atwo sta narzdziem walki przeciw niemu i przeciw klasom uprzywilejowanym. Dotychczas buruazja wszelkich kategorii nigdy nie dya do gruntownej zmiany ustroju, a zawsze staraa si go dostosowa do swoich potrzeb. Gruntown zmian ustroju, tzn. poczon z rewizj prawa do wasnoci, byy gotowe poprze warstwy najbiedniejsze, ale w tym czasie ich bezporednim celem bya walka o popraw warunkw bytowych. Rola buruazji polegaa na sterowaniu t gotowoci mas do podjcia kadej walki z perspektyw. Dla tych warstw bowiem kada zmiana oceniana bya pod ktem doranej korzyci,z kolei politycznie wiadoma buruazja miaa na oku wasny zysk polityczny, czyli przynajmniej partycypacj we wadzy, dotd zastrzeon dla pierwszego i drugiego stanu. Buruazja i liberaowie potrafili t gotowo do walki warstw najniszych, nawet w dobie ksztatowania si wiadomej politycznie klasy robotniczej, odpowiednio do swoich potrzeb ukierunkowa. Regulamin wyborw do Stanw Generalnych by bardzo skomplikowany. Wprawdzie szlachta i kler wybieray delegatw bezporednio na swoich zebraniach wyborczych, ale za to stan trzeci obowizywao gosowanie porednie, dwustopniowe we wsiach, trzystopniowe w miastach. Wszdzie wyborcy dawali wybranym, przez siebie deputowanym wykazy swych skarg, potrzeb i pragnie (les cahiers des doleances). S one ciekawym rdem historycznym, na ich podstawie wiadomo bowiem nie tylko to, co w kadym okrgu chcieli zmieni wyborcy, ale i to, co chcieli zmieni w caej Francji, "cahiers" skadaj si bowiem zwykle z dwch czci: jedna omawia potrzeby lokalne, druga oglnokrajowe. Poniewa sporo cobiers zwaszcza w Bretanii, Lotaryngii, Paryu jest do siebie podobnych, przeto nie ulega wtpliwoci, e w tych okolicach musiaa dziaa uprzednio zorganizowana propaganda. Istotnie uprawia j ksi orleaski Ludwik Filip, kuzyn krla, rozsyajc do swoich majtkw i swoich znajomych instrukcje przygotowane przez Laclose'a i "rozwaania" redagowane przez Sieyesa. Propagand uprawiay take loe masoskie, rne kluby "patriotw", "stowarzyszenia myli" itp., a poniewa czonkowie tych ostatnich naleeli przewanie do wolnomularstwa, ksi orleaski za piastowa wwczas godno wielkiego mistrza masonerii francuskiej, std te wysunito nawet hipotez, e to masoneria kierowaa wyborami do Stanw Generalnych, a zatem wiadomie dya do rewolucji. Przypuszczenie to jest nieuzasadnione, masoneria wczesna we Francji rekrutowaa si bowiem zarwno z buruazji, jak i arystokracji. Naleenie do wolnomularstwa byo modne, stara si o to kady dziaacz polityczny, kady uczony i literat. Poszczeglne loe i czonkowie mieli rne pogldy filozoficzne i polityczne, czsto cakowicie odmienne, bo nie mogo by inaczej przy tak wielkiej liczbie ludzi. Rwnie stojcy formalnie na czele wolnomularstwa Wielki Wschd w Paryu nie mia jednolitej doktryny. Wielki mistrz, ksi orleaski, pragn za cen pewnych ustpstw na rzecz buruazji zdoby tron dla siebie, ale najbardziej po nim wpywowy dygnitarz masoski, generalny administrator ksi de Luxembourg, by gorliwym obroc przywilejw arystokracji. Poza tym Wielki Wschd nie mg skupi wszystkich l pod swoj wadz, nie mwic o tym, e jego wpywy nie obejmoway caej Francji. Zreszt wikszo wolnomularzy sdzia to samo, co ogromna wikszo mieszczastwa. Absolutyzm krlewski i ustrj feudalny by skompromitowany. Widzieli to wszyscy, niezalenie od wpywu l masoskich. Dlatego te do oglnie cahiers des doleances podkrelay i przywizanie do krla, domagay si natomiast ograniczenia absolutyzmu, zniesienia lettres de cachet, sprawiedliwych podatkw, wolnoci sowa, skasowania cenzury i wreszcie konstytucji, ktr jednak rnie rozumiano, cho najczciej w znaczeniu jakiego nowego, trwaego porzdku w pastwie. Pewien radykalizm wystpowa i w cahiers duchowiestwa francuskiego, skarcego si na bogactwo i tryb ycia biskupw, na zakony i papiea. Domagano si te ograniczenia wadzy biskupw, skasowania bezuytecznych klasztorw, ograniczenia sum pienidzy wysyanych do Rzymu. Tu wida dobitnie, jak doy spoeczne atakujce, niekiedy niezwykle skutecznie, struktury wadzy, wedug nich winne ich nieszczciu, rwnoczenie pozostaway bierne wobec wydarze, ktre mogy zadecydowa o ich losie. Rozumie si tu wszystkie ruchy rewolucyjne, w istocie bowiem kady z nich stwarza okazj do zmian, take nie kontrolowanych. Problem rewolucji spoecznej to zatem nie tylko kwestia wiadomoci klasowej i celowe jej wykorzystanie, ale przede wszystkim program o wszym zasigu, polegajcy gwnie na zaspokojeniu doranych potrzeb, zwaszcza na walce z ndz. W onie stanu trzeciego byy wic tendencje wzajemnie si wykluczajce: buruazja wyraaa ch powikszenia stanu posiadania ugruntowanego udziaem we wadzy, warstwy najubosze popieray kadego, kto da wicej, bez ambicji przebudowy ustroju w drodze przejcia wadzy. Wybory do Stanw Generalnych nie wszdzie odbyway si w tym samym czasie. W Paryu np. ukoczono je 20 maja 1789 r., na Korsyce dopiero na pocztku czerwca. W sumie wybrano do maja 270 przedstawicieli stanu szlacheckiego, 291

duchownych, w tym 205 proboszczw. Stan trzeci liczy 578 deputowanych. Pod wzgldem spoecznym wszyscy jednak deputowani do Stanw Generalnych byli czonkami klas wyszych, nie zosta wybrany ani jeden chop, nie znalaz si tu take aden przedstawiciel proletariatu miejskiego. Stan trzeci reprezentowali gwnie prawnicy, przewanie adwokaci, poza tym kupcy, bankierzy, przemysowcy, literaci, znalazo si tu take trzech ksiy i 11 szlachcicw. Sawnych w caej Francji byo tylko paru, jak np. astronom Bailly, literat Volney, kanonik Sieyes i znany ze swych przygd markiz de Mirabeau. Dwie trzecie czonkw stanu trzeciego oraz wielu ze szlachty i kilkunastu duchownych naleao wprawdzie do wolnomularstwa, ale nie przesdzao to wcale jednoci ich dziaania we wszystkim, gdy wielki mistrz nie mia a takiego autorytetu, by narzuci im swoj wol. Zreszt sam nie pragn rewolucji. Poza tym za adna z szedziesiciu paru l istniejcych wwczas w Paryu, nie moga rozkazywa pozostaym. W dniu 5 maja 1789 r. nastpio w Wersalu uroczyste otwarcie Stanw Generalnych. Zebranie odbyo si w paacu krlewskim. Od razu ujawnia si wrd buruazji tendencja do obradowania wsplnego. Na wniosek Sieyesa stan trzeci postanowi zaprosi dwa pozostae stany na wsplne obrady. Szlachta odmwia, ale wrd kleru zaczto si waha. Nisi duchowni zaczli przychodzi na zebrania stanu trzeciego. Wtedy Sieyes na zebraniu 17 czerwca wysun now propozycj. Na jego wniosek uchwalono, e cho deputowani stanu trzeciego nie mog sami tworzy Stanw Generalnych, ale - poniewa reprezentuj 96% caego narodu - przeto uznaj si za Zgromadzenie Narodowe (Assemblee Nationole). Jako najwysza wadza prawodawcza postanowio ono tego samego dnia, e zezwala rzdowi na pobieranie dotychczas istniejcych podatkw, ale wzywa zarazem obywateli do niepacenia takich, ktre nie zostan uchwalone przez Zgromadzenie Narodowe. By to pierwszy wyranie rewolucyjny krok buruazji. W sprawie zasadniczej ograniczono wadz krlewsk, wprowadzono de facto parlament z takimi samymi uprawnieniami, jakie mia parlament angielski, wszystko to jednak bez zgody krla. Wprawdzie 20 czerwca przewodniczcy Zgromadzenia Bailly wyjani, e uchwaa powysza wymaga sankcji krlewskiej, ale byo mao prawdopodobne, by mona byo j uzyska i wikszo deputowanych zdawaa sobie z tego spraw. Krla nie byo w Wersalu, gdy zapady tak wane postanowienia. Gdy powrci, kaza pod wpywem otoczenia wyznaczy posiedzenie Stanw Generalnych na 22 czerwca, a tymczasem zamkn pod pozorem remontu sal, w ktrej si zbiera stan trzeci. Przewodniczcy tego stanu Bailly dowiedzia si o tym dopiero 19 czerwca i nie zdy ju zawiadomi kolegw. Gdy zatem nazajutrz zaczli si oni zbiera w zwykym miejscu, zastali drzwi zamknite i stra krlewsk, bronic wejcia do sali. My drobny, ale bezustanny deszcz. Wielu deputowanych mylao rozej si do domw, nie wiedzc, co dalej robi, gdy nadszed deputowany, lekarz Jzef Guillotin i poradzi schroni si przed deszczem do budynku, przeznaczonego do gry w pik. Wyranie podnieceni udali si tam i stojc dyskutowali nad wypadkami dnia. Przewodniczcy Bailly by jednak zdecydowany odby formalne zebranie, sdzc, e Zgromadzenie Narodowe jest wszdzie tam, gdzie s jego czonkowie. Wrd oglnego podniecenia na wniosek deputowanego z Grenoble Jana Mouniera wszyscy z wyjtkiem jednego zoyli uroczyst przysig, e si nie oddziel od Zgromadzenia Narodowego i bd si zbiera wszdzie, gdzie na to pozwol okolicznoci, dopki nie zostanie ustanowiona konstytucja krlestwa. By to z prawnego punktu widzenia drugi akt wyranie rewolucyjny, idcy znacznie dalej ni pierwszy, bo wyznacza Zgromadzeniu nie tylko tak rol, jak speni parlament w Wielkiej Brytanii, ale ponadto, nie pytajc si krla, przyznawa Zgromadzeniu Narodowemu prawo zmiany dotychczasowego ustroju. Co prawda, gdy min pierwszy entuzjazm, pojawiy si obawy na temat nastpstw decyzji z 20 czerwca i wielu deputowanych sdzio, e posunito si zbyt daleko. Krl mg zignorowa akt Zgromadzenia lub te po prostu je rozwiza, ale nieudolny Ludwik XVI nie zdoby si na adn wyran decyzj, w dodatku niebacznie przeoy termin zebrania Stanw Generalnych na 23 czerwca, pozwalajc w ten sposb przywdcom Zgromadzenia zyska na czasie. Wanie 22 czerwca deputowani stanu duchownego po bardzo oywionych debatach, mimo opozycji prawie wszystkich biskupw, 149 gosami przeciwko 137 uchwalili poczy si ze stanem trzecim. Dla Zgromadzenia Narodowego uchwaa ta bya o tyle wana, e odtd miao si ono skada nie tylko z przedstawicieli jednego stanu, poza tym za ten nowy sprzymierzeniec mia duy wpyw moralny na spoeczestwo. Gdy zatem 23 czerwca krl otworzy zebranie Stanw w taki sposb, jak gdyby nic si w ich organizacji nie zmienio i w mowie swej nakaza utrzyma sposb obradowania przez kady stan oddzielnie, deputowani stanu trzeciego i wikszo kleru pozostaa nadal na sali obrad po wyjciu krla, chcc kontynuowa obrady. Mistrz ceremonii markiz de Dreux Breze przypomnia zebranym rozkaz krlewski, ale przewodniczcy Bailly odpowiedzia mu: "Sdz, e nard zgromadzony (nation assemblee) nie moe otrzymywa rozkazu". Mirabeau zawoa, e tylko bagnety mog usun zebranych, ale przestraszywszy si wasnego okrzyku postawi pniej wniosek o nietykalno czonkw Zgromadzenia Narodowego. Ten, kto by prbowa pozbawi ich tego przywileju, popeniby "zbrodni stanu". Tym trzecim krokiem wyranie rewolucyjnym Zgromadzenie Narodowe ostatecznie przesdzio spraw ustroju politycznego Francji. Mia si skoczy okres wadzy absolutnej, a zacz okres monarchii konstytucyjnej, w ktrej rol decydujc obok krla mia odgrywa parlament, zoony gwnie z przedstawicieli buruazji. Wszystko jednak zaleao od krla, ktry mg si zgodzi lub nie zgodzi na decyzj stanu trzeciego. De Dreux Breze poszed ze skarg do krla, ten jednak, niewiele si zastanawiajc, odpowiedzia:

"Nie chc si rozej? Dobrze, niech zostan". Z punktu widzenia interesw monarchii by to niewtpliwy bd. Polega on z jednej strony na tym, e krl nie stara si przej w swoje rce inicjatywy w sprawie zmiany ustroju politycznego Francji, wszystko przecie dziao si dotd wbrew jego woli, z drugiej za strony bd Ludwika XVI polega na tym, e pniej pod wpywem otoczenia prbowa si cofn i przy pomocy siy zbrojnej wrci do dawnego stanu rzeczy, cho sprawa sytuacji finansowej zaleaa od Zgromadzenia Narodowego, a poza tym miao ono za sob cay nard. Wobec decyzji krlewskiej szlachcie i wyszemu duchowiestwu nie pozostawao nic innego, jak poczy si ze Zgromadzeniem Narodowym, tym bardziej e opornych zniewaano na ulicach. W dniu 27 czerwca krl wyda zreszt formalny rozkaz poczenia si wszystkich stanw. Zachcone tym Zgromadzenie Narodowe uznao si w dniu 9 lipca 1789 r. za Zgromadzenie Narodowe Konstytucyjne (Assemblee Nationale Constituante), rozumiejc przez to, e jego zadaniem jest opracowanie w zgodzie z krlem zasad nowego ustroju politycznego Francji, ktry by obowizywa zarwno nard, jak i krla. "Rewolucja si skoczya bez rozlewu choby jednej kropli krwi" mwiono w koach buruazji. W rzeczywistoci jednak koczy si tylko pierwszy etap rewolucji buruazyjnej: rewolucji prawnikw. Po rewolcie szlachty w 1788 r. dokonaa si rewolucja buruazji, ale na razie wszystko zaleao od postawy dotychczasowych stanw uprzywilejowanych i od postawy otoczenia krlewskiego. Rozdzia czwarty Rewolucja ludowa w Paryu Ustpstwo zrobione przez krla na rzecz stanu trzeciego byo porak dla monarchii i dla stanw uprzywilejowanych, tote otoczenie krlewskie byo zdecydowane odwoa te ustpstwa i nie pozwoli na dalsze. Ju 26 czerwca krl zacz ciga wojsko pod Wersal. Wie o tym wywoaa ogromne wzburzenie w Paryu, ale mimo to krl pod wpywem otoczenia da 11 lipca dymisj Neckerowi i kaza mu opuci Francj w cigu 24 godzin. Wywoao to panik wrd buruazji paryskiej. Obawiaa si ona, e po rozpdzeniu Zgromadzenia Narodowego wszystko wrci do dawnego stanu, co spowoduje ruin finansow pastwa i jego niewypacalno. Zaniepokojenie ogarno rwnie cae mieszczastwo Parya. Wie o usuniciu Neckera przysza do Parya 12 lipca, w niedziel po poudniu, gdy na ulicach byy tumy wiksze ni zwykle. W Palais Royal, paacu ksicia orleaskiego, ktry otworzy swj ogrd dla publicznoci, jeden z mwcw, Kamil Desmoulins, zakoczy swe przemwienie okrzykiem: "Do broni!" Na placu Vendome tum zacz rzuca kamienie i cegy na oddzia kawalerii, ktry jecha do paacu Tuileries, a gdy onierze, pazujc szablami, otworzyli sobie przejcie,to w par godzin pniej w caym Paryu mwiono o rzezi ludu na placu Vendome. W nocy z 12 na 13 lipca zaczy si napady na piekarnie i magazyny ze zboem. Obawiano si bowiem, e w razie wojny domowej w miecie zabraknie chleba. Nad ranem 13 lipca i po raz drugi rano tum wtargn do klasztoru lazarytw, bo kto puci plotk, e zakonnicy magazynowali zboe. Klasztor zosta spldrowany i zdemolowany. Wypadki te przeraziy buruazj Parya. Obawiaa si ona anarchii i rachunkw, tym bardziej e policja zupenie zawioda. Wyborcy paryscy zebrali si w ratuszu przed poudniem i utworzyli stay komitet, ktry mia si zaj utrzymywaniem porzdku w stolicy oraz zorganizowali gwardi mieszczask majc czuwa nad bezpieczestwem mieszkacw. Cae miasto yo jednak w atmosferze obawy nie tyle przed anarchi, ile raczej przed spiskiem arystokratycznym, ktry mia rzekomo na celu wygodzi Pary i zastraszy go terrorem. Spisku obawiali si czonkowie Konstytuanty, gono o nim mwiono pod arkadami Palais Royal, wierzyli we prawie wszyscy. Kamil Desmoulins woa, e bataliony szwajcarski i niemiecki, z ktrych gwnie skadao si wojsko krlewskie, bd mordoway paryan. Nikt nie mia wtpliwoci, e naley si broni. Gwardia mieszczaska nie miaa jednak wystarczajcej iloci broni, cho wszyscy pragnli wzi udzia w obronie. Stay komitet nie chcia wprawdzie uzbraja proletariatu paryskiego, ale nie mg przeciwstawi si oglnemu nastrojowi. Uzbrajali si wszyscy. Poniewa najwicej broni byo zmagazynowane, jak sdzono, w koszarach Inwalidw i w Bastylii, przeto chciano j stamtd jak najprdzej zabra. Z pierwszym obiektem sprawa posza do atwo. Trudniej byo wkroczy do Bastylii. Ta stara, pochodzca z drugiej poowy XIV w. twierdza na przedmieciu Parya zostaa zamieniona ju pod koniec redniowiecza na wizienie. Dawniej osadzano tu czsto ludzi, ktrych jedyn win byo to, e nie podobali si krlowi, ale w lipcu 1789 r. byo tu tylko siedmiu winiw: czterech faszerzy, dwch umysowo chorych i jeden uwiziony na yczenie swego ojca. Caa zaoga Bastylii skadaa si ze 125 onierzy, w tym 95 inwalidw. Na prob delegatw miasta komendant Bastylii Launay usun wymierzone w miasto, ale nieczynne od przeszo stu lat armaty. Pozwoli take innemu delegatowi zwiedzi ca fortec, wpuci nawet tum, gdy jednak ten ostatni chcia si wkroczy do wntrza, kaza da ognia do atakujcych. Paru z nich pado, cz wycofaa si w popochu, ale ci, ktrzy mieli bro paln, zaczli strzelanin, na ktr z Bastylii rwnie odpowiedziano ogniem. Wkrtce jednak zaczy napywa nowe tumy w towarzystwie gwardii mieszczaskiej, prowadzc armaty zabrane z koszar Inwalidw. Zaoga Bastylii nie bya przygotowana do oblenia i zreszt nie zamierzaa si broni. Pod jej wpywem Launay zgodzi si na kapitulacj, uzyskawszy od atakujcych przyrzeczenie puszczenia wolno caej zaogi i spuci most zwodzony. Zaledwie jednak tum wtargn do twierdzy, zamordowano szeciu obrocw, a pniej i Launaya. Cz zaogi zostaa ranna. Gowy zabitych obnoszono na pikach po miecie. Uwolniono take winiw Bastylii, oklaskujc ich jak bohaterw. Tego dnia zamordowano paru dygnitarzy miejskich. Ludwik XVI, ktrego zbudzono w nocy, by go zawiadomi o wypadkach Najjaniejszy Panie, to rewolucja" - odpar ksi de Liancourt. Istotnie,

bya to ju prawdziwa rewolucja, rewolucja ludowa. Na tym wanie polega znaczenie zdobycia Bastylii, cho legenda, ktra natychmiast zacza si tworzy wok tego faktu, wyolbrzymia rol Bastylii w owych czasach i zatara prawdziwy obraz jej zdobycia. Sdzono, e bya ona symbolem absolutyzmu krlewskiego i dlatego ju 15 lipca zaczto jej burzenie. Cz kamieni rozesano do rnych miast francuskich jako symbole wolnoci, cz za obrcono na budow mostu na Sekwanie (dzi most Zgody - Pont de la Concorde). Wypadki paryskie z 14 lipca zaniepokoiy jednak buruazj. Obawiaa si ona nie tylko odwetu ze strony krla, ale i anarchii, dlatego te Stay Komitet Miejski wybra Bailly'ego na mera Parya, a komend gwardii mieszczaskiej, ktr teraz nazwano gwardi narodow, powierzy cieszcemu si powszechn popularnoci ze wzgldu na swj udzia w wojnie o wyzwolenie Stanw Zjednoczonych La Fayette'owi. Ale obawa odwetu bya ponna. Ludwik XVI nie dowierza wojsku znajdujcemu si pod Paryem, liczy si poza tym z moliwoci zacitej obrony paryan, dlatego te postanowi zwleka, a tymczasem nie przeciga struny. Mianowa wic z powrotem Neckera, uda si 17 lipca do Parya, wyznaczajc jednak w sekrecie na wypadek, gdyby zosta pozbawiony wolnoci, regentem pastwa swego brata Ludwika, hrabiego Prowansji, i protestujc, cho rwnie w tajemnicy, przeciw wszystkiemu, co si stao 15 lipca. Publicznie jednak aprobowa nominacj Bailly'ego i La Fayette'a i przyj do swego kapelusza dwubarwn kokard parysk. W skad jej wchodziy dwa kolory. niebieski i czerwony. Teraz midzy nie La Fayette wprowadzi kolor biay krlewski, co miao oznacza zgod krla z narodem. W ten sposb powstaa francuska flaga narodowa. Rozdzia pity Rewolucja municypalna i chopska, zniesienie przywilejw feudalnych Entuzjastyczne powitanie krla w Paryu nie byo wcale w oczach ludzi wspczesnych cakowitym wyjanieniem sytuacji i wejciem Francji na drog stopniowej, ale spokojnej przebudowy ustroju politycznego, jak tego pragna buruazja. Krl wcale si nie pogodzi wewntrznie z tym, co si stao. Cz jego otoczenia, m.in. bracia krlewscy i wielu arystokratw, opucia Francj z obawy przed wystpieniem ludu, co jednak dao podstawy do zwikszenia obaw tego ostatniego, e bd oni spiskowa przeciwko nowemu ustrojowi i e mog liczy na pomoc arystokratw pozostaych w kraju. Tego spisku arystokratycznego obawiali si wszyscy, poczynajc od proletariusza paryskiego czy lyoskiego, a koczc na czonkach Konstytuanty. Obawa ta, czsto zreszt pniej umylnie podsycana przez ludzi, ktrym na tym zaleao, bdzie wystpowa przez cay czas rewolucji i bez tej obawy, dochodzcej czasem niemal a do obsesji, wiele faktw z dziejw rewolucji byoby zupenie niezrozumiaych. Strach przed spiskiem arystokratw sprawi take to, e buruazja, ktrej dzieo zostao uratowane 14 lipca przez lud Parya, musiaa wbrew woli i wbrew swoim interesom kontynuowa sojusz z tym ludem. By to sprzymierzeniec kopotliwy, cho nie mia jeszcze, na szczcie dla buruazji, wiadomoci klasowej. Buruazja nie miaa jednak wwczas innego wyjcia, sdzc zreszt, e uda si utrzyma lud tylko w roli jej narzdzia politycznego. Paryska rewolucja ludowa miaa jeszcze inne, nie mniej wane nastpstwa. Prawie we wszystkich miastach francuskich w drugiej poowie lipca naladowano wzr paryski: burzono cytadele, arsenay, koszary, usuwano dotychczasowych urzdnikw i powoywano na ich miejsce ludzi popularnych spord buruazji, wyaniano stae komitety, wszdzie ponadto tworzono oddziay gwardii narodowej. Podczas tej tzw. rewolucji municypalnej wadza krlewska w miastach niemal cakowicie przestaa istnie. Przestano paci podatki na rzecz pastwa, poszczeglne miasta stay si prawie zupenie niezalene. W cigu paru tygodni Francja zamienia si waciwie na federacj wolnych miast. Znacznie bardziej radykalna bya rewolucja agrarna. Ju od wyborw do Stanw Generalnych wiele wsi francuskich pozostawao w stanie silnego podniecenia. Powikszao si ono w miar napywania wiadomoci z Parya, czsto przesadnych, znieksztaconych przez podawanie ich z ust do ust. Chopi wiele si spodziewali po Stanach Generalnych. Nastrj podniecenia i niezadowolenia zwiksza si na tle nieurodzaju z roku poprzedniego i cikiej zimy. Odmawiano uiszczania powinnoci feudalnych i dziesicin, a poniewa w paru miejscach pojawiy si wiksze liczby ebrakw i wczgw, przeto wie zacza si zbroi w obawie, e arystokraci zechc si posuy bandami rozbjnikw w celu cakowitego przywrcenia dawnego stanu rzeczy. Wiadomoci o tych bandach nie odpowiaday rzeczywistoci, ale na og wierzono w nie. Przez wiksz cz Francji przeszed nastrj "wielkiego strachu" (Gronde Peur) przed arystokratami i rozbjnikami i przyspieszy rozwj wypadkw. Zaczy si napady na zamki i dwory oraz niszczenie archiww paskich, w ktrych przechowywano wykazy powinnoci chopskich. Chopi sdzili, e w ten sposb zniszcz tytuy prawne panw. Podobne zjawisko miao si powtrzy i w 1848 r. w Niemczech. W kilku miejscach spalono domy panw i ich samych wymordowano. Niektre oddziay chopskie terroryzoway okolice i uniemoliwiay nawet kontakty midzy miastami. Podczas rewolucji agrarnej od razu zacz jednak wystpowa antagonizm midzy buruazj a chopami. Sporo ziemi na wsi naleao przecie do mieszczan, ale, co najwaniejsze, w postpowaniu chopw widziano zamach na zasad wasnoci prywatnej, dlatego te tam zwaszcza, gdzie chopi grozili bezporednio interesom miast, milicje miejskie i gwardie narodowe zaczynay tumi rewolucj chopsk. W wielu miastach tworzono sdy nadzwyczajne w celu karania chopw, ktrzy popenili rabunki i zabjstwa. Ale o tym, by cakowicie stumi bunt chopski, nie byo mowy i Zgromadzenie Narodowe, cho w swojej wikszoci przeciwne chopom, znalazo si w do kopotliwej sytuacji. Ucieczka jednak do siy zbrojnej i zaostrzenie represji byy do niebezpieczne, gdy wzmacniao to pozycj krla i arystokracji.

Zdecydowano zatem, e ksi d'Aiguillon wystpi z projektem zrzeczenia si przez szlacht przywilejw feudalnych. Na zebraniu Zgromadzenia, wieczorem 4 sierpnia, ksicia d'Aiguillon uprzedzi jednak zrujnowany arystokrata, wicehrabia Ludwik de Noailles, zwany Janem bez Ziemi, i zaskoczy wszystkich swoim wnioskiem, domagajcym si dla uspokojenia prowincji zniesienia ciarw feudalnych. Popar go natychmiast ksi d'Aiguillon. Nieopisany zapa ogarn zgromadzonych. Zabierali gos arystokraci i biskupi, wystpujc z coraz to nowymi potpieniami ustroju feudalnego. W sumie w cigu tej pamitnej nocy z 4 na 5 sierpnia 1789 r. powzito kolejno kilkanacie decyzji antyfeudalnych: zniesiono ostatecznie niewol chopw (servoge), a poza tym sdownictwo senioralne, usugi osobiste chopw, prawo paskie do polowania na gruntach chopskich i przywileje podatkowe szlachty. Uchway z 4 sierpnia byy wielkim zwycistwem buruazji, bo szlachta i duchowiestwo zostay teraz cakowicie pozbawione swoich przywilejw stanowych. Uchwalono waciwie rwno prawn wszystkich obywateli. Ale nie byo to bynajmniej cakowite zniesienie ustroju feudalnego, ciary ekonomiczne chopa pozostay bowiem nie zmienione. Zgodzono si tylko na to, e gminy bd je mogy wykupywa od wacicieli. Przedstawiciele buruazji w Zgromadzeniu chcieli koniecznie utrzyma zasad nienaruszalnoci wasnoci prywatnej. Podczas dnia nastpnego a do 11 sierpnia kontynuowano w atmosferze bardziej ju spokojnej debaty nad sprawami wysunitymi 4 sierpnia. Do praw feudalnych zaliczono take, mimo opozycji Sieyesa i innych ksiy, dziesicin kocieln. Wniosek o jej zniesienie postawi biskup Autun Talleyrand, ktry sdzi, e bdzie lepiej dla kleru, jeli sam zgosi zrzeczenie si tego, co prdzej czy pniej i tak bdzie mu odebrane. Rozdzia szsty Deklaracja praw czowieka i obywatela. Stronnictwa polityczne we francji 1789-1791 Dyskusja nad tym, jaka powinna by konstytucja Francji, toczya si wrd czonkw Zgromadzenia od samego pocztku jego obrad. Ju 14 lipca powoano w tym celu specjaln komisj. Uchway powzite w dniach 4-11 sierpnia przesdzay o charakterze tej konstytucji, ale dopiero 20 sierpnia zaczto obrady nad wstpem do niej, ktry mia by jak gdyby kluczem do jej zrozumienia, okrelajc jej podstawy. Przywizujc wielk wag do jak najszybszego opracowania takiego wstpu, czonkowie Zgromadzenia chcieli si zabezpieczy przed ewentualnymi prbami powrotu do dawnego stanu rzeczy ze strony krla i arystokracji. Przyjta jako prawo obowizujce deklaracja praw umoliwiaaby im odwrt. Szli zreszt za wzorem Stanw Zjednoczonych, ktrych konstytucja (1787) zawieraa wprawdzie krtki wstp, ale bya poprzedzona przyjt ju w 1776 r. Deklaracj Niepodlegoci, podajc zasadnicze powody, ktrymi chciano usprawiedliwi oderwanie si od Wielkiej Brytanii. Ale nie tylko przykad brano z Ameryki. Na kontynencie konstytucja jako zbir praw zasadniczych, ktre miay obowizywa monarchi i cay nard, bya czym nowym. Nie znaa jej take i Wielka Brytania, ktrej ustrj ksztatowa si stopniowo i opiera na wielu aktach wydawanych w rnych czasach. Uchwalona przez Zgromadzenie Narodowe w dniu 26 sierpnia 1789 r. synna Deklaracja Praw Czowieka i Obywatela nie bya jednak dzieem cakowicie oryginalnym, niektre jej sformuowania przypominay zwaszcza znan czonkom Zgromadzenia Deklaracj Praw przyjt w 1776 r. przez reprezentantw stanw Wirginia i Massachusets. Pamita jednak trzeba, e obydwie deklaracje powstay w tej samej atmosferze Owiecenia, dyktowaa je walczca o swe prawa, majca podobne cele polityczne buruazja. Nie mona wic utrzymywa, e buruazja francuska pozbawiona wzoru anglosaskiego byaby niezdolna do zredagowania wasnej Deklaracji Praw Czowieka (G. Lefebvre). Deklaracja Praw Czowieka i Obywatela zaczynaa si od stwierdzenia, e pragnie gosi prawa naturalne i niezbywalne czowieka. S nimi wolno, wasno, braterstwo i opieranie si uciskowi. Celem kadej organizacji pastwowej jest zachowanie tych praw. W zwizku z tym Deklaracja gosia zasad suwerennoci ludu, rwno obywatelsk wobec prawa, tolerancj religijn, wolno sowa i prasy, udzia wszystkich poredni i bezporedni w uchwalaniu praw i podatkw, odpowiedzialno urzdnikw. Ostatni, 17 paragraf Deklaracji, gosi, e poniewa wasno prywatna jest prawem nienaruszalnym i witym, przeto nikt nie moe by jej pozbawiony, jeli nie wymaga tego w sposb widoczny konieczno publiczna i pod warunkiem wypaconego uprzednio sprawiedliwego odszkodowania. Deklaracj Praw Czowieka i Obywatela nazywa si zwykle aktem zgonu ancien regime'u, dodajc zarazem, e sam zgon nastpi ju wczeniej. Jest to sd suszny, ale tylko w stosunku do ustroju politycznego dawnej Francji. Deklaracja ostatecznie likwidowaa ustrj stanowy, ale za to ustalaa uroczycie stosunki ekonomiczne oparte na prawie wasnoci i swobodzie jednostki w dziedzinie gospodarczej. Mwia o prawie opierania si uciskowi, ale chodzio tylko o ucisk polityczny a nie ekonomiczny, cho twrcy Deklaracji sdzili, e wraz ze znikniciem pierwszego ustpi i drugi. Uchway z pocztku sierpnia i Deklaracja szy tak daleko w swoim burzeniu praw monarchii i przywilejw stanowych, e krl nie chcia ich aprobowa, bez tego za nie mogy si sta prawem obowizujcym. Opr monarchy irytowa czonkw Zgromadzenia, tym bardziej e sytuacja ekonomiczna Francji bya coraz cisza i trzeba byo zaj si ni jak najszybciej. Sdzono za, e do poprawy przyczyni si w wysokim stopniu nowa konstytucja. Ale rosncy upadek wadzy pastwowej i groba ruiny finansowej pastwa niepokoiy take Ludwika XVI, ktry wszystko to kad na karb dziaalnoci Zgromadzenia i zdecydowany by uy siy wojskowej w celu przywrcenia swego autorytetu. Na bankiecie, ktry urzdzili oficerowie gwardii krlewskiej dla oficerw puku flandryjskiego 1 padziernika w Wersalu, wrd podniecenia spowodowanego winem podeptano nawet kokardy trjkolorowe. Gdy wie o tym przysza do Parya, wywoaa tu

ogromne wzburzenie. W pewnych koach, do ktrych nalea La Fayette, powstaa myl sprowadzenia krla do stolicy, gdzie byby mniej niebezpieczny. W dniu 5 padziernika rano na przedmieciu Saint-Antoine rozpuszczono wiadomo, e Paryowi grozi brak chleba i spowodowano manifestacj paru tysicy kobiet przed ratuszem. Poniewa w ratuszu nie byo ani mera Bailly'ego, ani komendanta gwardii La Fayette'a, przeto tum poszed za rzucon przypadkiem czy przez agitatorw rad, by szuka chleba w Wersalu. Ograbiwszy kasy miejskie, kobiety ruszyy istotnie w kierunku rezydencji krlewskiej. Przyczyo si do nich par tysicy mczyzn przebranych za kobiety, ale uzbrojonych. Caa ta maskarada obliczona bya na to, e wojsko krlewskie nie bdzie walczyo z kobietami. Pochodowi przewodzi wony z ratusza Maillard. Krl, zawiadomiony o niebezpieczestwie zbyt pno, liczc prawdopodobnie na wierno swej gwardii, pozosta w Wersalu, gdy przybyy okoo pnocy tum otoczy zamek, domagajc si chleba i przyjcia przez krla uchway Zgromadzenia Narodowego. Dopiero teraz przyby z gwardi narodow i wojskiem, w sumie 20 000 ludzi, La Fayette, ktry do tej pory zachowywa si w stosunku do pochodu kobiet zupenie bezczynnie. Noc przesza spokojnie, czciowo na zabawie kobiet paryskich z onierzami. Rano 6 padziernika tum kobiet wtargn do zamku, zabijajc paru gwardzistw krlewskich. La Fayette usun wprawdzie napastnikw z zamku, ale krlowi wskaza konieczno zastosowania si do woli ludu, ktry zgromadziwszy si przed zamkiem domaga si wanie przeniesienia si krla do Parya. Zastraszony Ludwik XVI zgodzi si, i rozradowany tum kobiet, onierzy, gwardzistw narodowych, niosc na pikach gowy zamordowanych gwardzistw krlewskich, poprowadzi swego monarch do stolicy. W dwa tygodnie pniej za krlem przenioso si tu Zgromadzenie Narodowe, stawszy si w ten sposb faktycznie rwnie jecem miasta, tj. jecem tych, ktrzy potrafili organizowa tumy proletariatu paryskiego i przy ich pomocy wywiera nacisk na Zgromadzenie. W padzierniku 1789 r. wydawao si jednak, e panem sytuacji jest gen. La Fayette, ktry zreszt cho do niedawna pracowa na rzecz ksicia orleaskiego - teraz wiadomie dy do zagarnicia w swe rce wadzy dyktatorskiej. Chcia pogodzi krla i szlacht z buruazj i zarazem powstrzyma dalszy rozwj rewolucji, ktra mogaby teraz sta si ju niebezpieczna dla buruazji. Przeliczy si jednak. Nie mia za sob ani armii, ani ludu paryskiego, ani wikszoci Zgromadzenia Narodowego. Krl i krlowa nie ufali mu. Zreszt i zdolnoci La Fayette' a nie dorwnyway jego ambicjom. Mimo to wydawao si, e zwyciska buruazja utrwali swe rzdy, wprowadzajc konstytucj. Zaleao to jednak od Zgromadzenia Narodowego. Powstao i ono jednak z przedstawicieli trzech odrbnych stanw. lad tego podziau pozosta przez cay czas jego istnienia, aczkolwiek wystpujcy w nim podzia na grupy polityczne nie odpowiada cakowicie podziaowi na stany. Zasiadajca na prawicy Zgromadzenia grupa arystokratw i wyszego kleru nie bya jednolita w swych pogldach, ale wystpowaa w zasadzie przeciw uchwaleniu konstytucji ograniczajcej swobod krlewsk i oponowaa take przeciw kompromisowi z buruazj. Zgadzaa si na rwno wszystkich obywateli, ale pragna silnej wadzy dla krla i zachowania moliwie najwikszych przywilejw szlachty i duchowiestwa. Mwcy prawicowi, zwaszcza Maury, straszyli reszt Zgromadzenia radykalizmem mas ludowych. Druga z kolei grupa bya do zwarta pod wzgldem ideowym. Sami nazywali si "przyjacimi konstytucji monarchistycznej", przeciwnicy zwali ich "anglikami" lub po prostu monarchistami. Pozostawali pod wpywem lektury Montesquieu i chcieli wprowadzi we Francji ustrj podobny do angielskiego, a zatem monarchi konstytucyjn, z tym jednak zastrzeeniem, e krl musi mie wpyw na ustawodawstwo. Pozostae trzy stronnictwa reprezentoway ideologi i interesy buruazji. Najliczniejsz grup w Zgromadzeniu Narodowym byli tzw. patrioci-konstytucjonalici lub po prostu konstytucjonalici. Rej wrd nich wodzili zwolennicy ustroju amerykaskiego, ktrego jednak nie chcieli wprowadzi bez istotnych zmian. Czsto i wiele mwili o prawach ludu, domagali si zniesienia niewolnictwa Murzynw, niektrzy dali skasowania tytuw szlacheckich, ale przeciwni byli rwnemu prawu wyborczemu dla wszystkich. W grupie tej rej wodzili Sieyes, de Noailles, Talleyrand, Gregoire. W tej grupie najwicej zwolennikw mia La Fayette. Lewic Zgromadzenia tworzyy dwie grupy, ktre uwaano za demokratyczne. Pierwsz z nich nazwano lamethanami, gdy naleao tu trzech braci Lameth, Aleksander, Karol i Teodor, lub triumwiratem, bo rej wodzili Aleksander Lameth, Jzef Bamave i Adrian Du Port. artowano czasem, e co Du Port myli, to Lameth czyni, a Bamave mwi. Niesusznie jednak, gdy Barnave by w rzeczywistoci najtsz gow w tej grupie. Triumwirat uchodzi za grup demokratyczn gwnie dlatego, e pragn sprowadzi rol krla niemal wycznie do czynnoci reprezentatywnych i wysuwa haso rwnego prawa wyborczego. Stopniowo jednak grupa ta coraz bardziej zbliaa si w swoich pogldach do konstytucjonalistw. Bardziej konsekwentna, cho zarazem nieliczna bya druga grupa lewicowa, rnica si od triumwiratu tylko wiksz konsekwencj w wyznawaniu tych samych zreszt zasad. Naleeli do niej m.in. ludzie, ktrzy stali si pniej sawni, jak Buzot, Petion, Robespierre, ale w Zgromadzeniu Narodowym nie odgrywali oni jeszcze wikszej roli. Cae Zgromadzenie porywa czasem sw wymow Mirabeau, przyznawano mu zreszt ogromne zdolnoci polityczne, ale nigdy cakowicie nie ufano. By czowiekiem szalonej ambicji i zawsze potrzebowa pienidzy, dziki czemu by w sekrecie na usugach ksicia orleaskiego, a potem krla, cho i ten nie zawsze mu ufa. Nie mniejszy jednak, ni grupy wyej wyliczone, wpyw na ycie polityczne wywieray kluby polityczne i prasa. Kluby francuskie powstaway na wzr analogicznych angielskich. Za czasw monarchii

absolutnej we Francji publiczna dyskusja polityczna bya niemoliwa. Tematy polityczne omawiano zatem w salonach arystokratw, zebrania byy tu czsto bardzo liczne, ale tylko z udziaem ludzi zaproszonych przez gospodarza. W Anglii natomiast, gdzie ycie rodzinne byo zawsze bardzo zamknite, gdzie goci zapraszano do domu tylko wyjtkowo, ycie towarzyskie toczyo si przewanie w klubach wzorowanych zwykle na loach wolnomularskich. Omawiano tam zatem sprawy ekonomiczne, spoeczne, naukowe, rzadziej polityczne. T form zrzeszania si, jak wiele zreszt zwyczajw angielskich, przeniesiono do Francji, przy czym jednak w klubach francuskich polityka, a wic to, co najbardziej ludzi interesowao, zajmowaa najwicej miejsca.Z chwil zwoania Stanw Generalnych deputowani poszczeglnych okolic schodzili si w kawiarniach w celu narady nad wsplnym postpowaniem. Trwae jednak znaczenie zdoby najpierw Klub zwany Bretoskim. Deputowani Bretanii, prawie wycznie wolnomularze, ktrzy si zbierali razem jeszcze przed otwarciem Stanw Generalnych, utworzyli 30 kwietnia 1789 r. wasny komitet (Comite de Bretagne), ale utworzyli zarazem take koo szersze, do ktrego mogli wchodzi i deputowani z innych okolic, a ktre nazywano Klubem Bretoskim. Zebrania odbywano pocztkowo w kawiarni. Uczestnikw obowizywaa tajemnica. Spord goniejszych deputowanych znaleli si tu: Bailly, Sieyes, Mirabeau, bracia Lameth, ksidz Gregoire i Robespierre. Po przeniesieniu Zgromadzenia Narodowego do Parya klub uchwali, e jego czonkami mog by nie tylko deputowani. Przyjto te nazw Stowarzyszenia Rewolucji (Societe de la Revolution), wynajto na zebrania refektarz w klasztorze Dominikanw, zwanych w Paryu jakobinami, na ul. Saint-Honore. Na pocztku 1790 r. zmieniono nazw na Stowarzyszenie Przyjaci Konstytucji i przeniesiono zebrania do biblioteki klasztornej, od maja 1791 r. wreszcie wprost do kocioa, z ktrego mnisi zostali ju dawniej usunici. We wrzeniu 1792 r. ustalono wreszcie nazw Stowarzyszenia Jakobinw Przyjaci Wolnoci i Rwnoci (Societe des Jacobins Amis de la Liberte et Egalite). Czonkowie pacili skadki i podlegali regulaminowi. Jakobini tworzyli od koca 1789 r. take filie na prowincji. W sierpniu 1790 r. dziaay 152 kluby jakobiskie, a w rok potem - okoo tysica. W 1789 r. Klub Bretoski skupi jeszcze ludzi o szerszym wachlarzu pogldw spoecznych i politycznych i daleki by od radykalizmu, z ktrego zasynli pniej jakobini, ale ju w kwietniu 1790 r. cz deputowanych bardziej umiarkowanych, jak Sieyes, Mirabeau, La Fayette, Talleyrand, wycofuje si ze Stowarzyszenia Przyjaci Konstytucji, cho nie zrywa z nim cakowicie, i tworzy Stowarzyszenie Roku 1789, w 1791 r. za elementy umiarkowane zakadaj wasny klub, ktry przyj nazw od miejsca obrad w klasztorze kongregacji cystersw zwanych feuillantami (od miejscowoci Feuillant w poudniowej Francji). Poza tym kady dystrykt Parya urzdza take zebrania, na ktre mogli przychodzi wszyscy. Zebrania te nazywano czsto od miejsca, w ktrym si odbyway. Jedno z nich np. odbywao si w klasztorze Franciszkanw zwanych kordelierami (od sznura - la corde). Latem 1790 r. w dystrykcie kordelierw utworzono Stowarzyszenie Przyjaci Praw Czowieka i Obywatela, zwane Klubem Kordelierw. Miao ono czuwa nad tym, by nikt nie ama praw czowieka i obywatela i nad ujawnieniem zamachw tego rodzaju przed opini powszechn. W klubie tym bdzie pniej rej wodzi Danton i Marat. Dziki niewielkiej opacie do klubu tego mogo nalee wielu ludzi z drobnego mieszczastwa. Inne kluby miay mniejsze znaczenie. Znaczn rol we francuskim yciu politycznym zacza odgrywa wwczas prasa, tym bardziej e ustaa wszelka cenzura krlewska i kocielna. Wszystkie dzienniki miay z pocztku ywot krtkotrway z powodu niefachowej administracji, braku staych prenumeratorw, a przede wszystkim braku rodkw finansowych. Wiksz rol odgryway pamflety, traktaty polityczne i ulotki, ktrych publikowano cae mnstwo. Nard, ktry dotd nie bra adnego udziau w yciu politycznym, teraz pasjonowa si zagadnieniem ustroju pastwowego, konstytucji, wadzy pastwowej. Publicysta szwajcarski Jakub Mallet du Pan powiedzia, e kady Francuz choby najmniej kulturalny uwaa si za zdolnego do uoenia konstytucji. Wielu chodzio na zebrania Zgromadzenia Narodowego. Rozdzia sidmy Konstytucja 1791 r. Obok sprawy konstytucji spraw najbardziej palc dla Konstytuanty przez cay czas by kryzys finansowy, ktry zaostrza si coraz bardziej, o ile bowiem do 14 lipca 1789 r. podatkw pastwowych nie pacia szlachta i duchowiestwo, o tyle po tej dacie nie paci ich take spory odam stanu trzeciego. Dwie poyczki wewntrzne, ktre przeprowadzi w sierpniu Necker, nie day spodziewanego wyniku. Pastwo stano wobec groby bankructwa, bo o poyczce zewntrznej wwczas nie mogo by mowy. Zaczto wobec tego mwi o koniecznoci signicia po dobra kocielne. Ju w Encyklopedii Turgot mwi o prawie rzdu do zniesienia wszystkich fundacji kocielnych. Niektre pastwa katolickie ju znacznie wczeniej staray si ogranicza wzrost majtkw kocielnych. We Francji wrd buruazji opozycja przeciwko posiadaniu przez Koci majtkw bya tym wiksza, e uwaano je za jedn z podstaw materialnych szlachty. W istocie niektre rody szlacheckie przy pomocy dbr kocielnych ratoway si przed bankructwem. Ten stan rzeczy sprawi, e og katolikw i og ksiy we Francji nie widzia poytku z tych dbr nawet dla samego Kocioa. W Konstytuancie zasiado paru ludzi niewierzcych, poza tym kilku skrajnych gallikanw, tj. zwolennikw zalenoci Kocioa od pastwa, byo te troch jansenistw, ale ci ostatni, cho przeciwni Rzymowi, Kocioa jednak gorco bronili. Ogromn wikszo Zgromadzenia Narodowego stanowili ludzie religijni, wychowani przewanie w szkoach zakonnych. W zaborze dbr kocielnych widzieli nie tyle cios

wymierzony przeciw Kocioowi, ile raczej odsunicie szlachty od rzdw w Kociele i uderzenie w jedn z jej podstaw materialnych. Sekularyzacja majtkw kocielnych automatycznie zmniejszya apetyty na prebendy kocielne; najlepiej zreszt wida to w krajach niemieckich po postanowieniu Gwnej Deputacji Rzeszy z 1803 r., czyli po tzw. wielkiej sekularyzacji ksistw duchownych. Skutkiem sekularyzacji by upadek szk, a take wielu budowli sakralnych, ktrych rujnacja trwaa nastpnie przez cay XIX w., a spotgowaa si po 1905 r., kiedy po rozdziale midzy pastwem a Kocioem, ten ostatni zosta ostatecznie wywaszczony, nawet z obiektw kultowych. Obojtna na zabr mienia kocielnego bya raczej tylko cz zwolennikw takich rozwiza wrd duchowiestwa, ksia obecni w Zgromadzeniu Narodowym (np. Talleyrand) nie byli bowiem typowymi reprezentantami tego stanu. Potwierdza to stosunek kleru do konstytucji cywilnej duchowiestwa z 12 lipca 1790 r. Wreszcie 10 padziernika 1789 r. biskup z Aulun Talleyrand postawi wniosek, by Zgromadzenie Narodowe uznao dobra kocielne za wasno narodow. W zamian za to duchowiestwu wypacano by pensje. Wnioskodawca kierowa si prawdopodobnie przekonaniem, e lepiej bdzie, gdy samo duchowiestwo uprzedzi decyzj Zgromadzenia, ktra bya nieunikniona i moga by bardziej niekorzystna dla Kocioa. Nie jest wykluczone take, e obawiano si, i ruina finansowa pastwa wraz z jej nastpstwami spoecznymi pocignie za sob rwnie ruin Kocioa. Dopiero teraz przywdcy stanu pierwszego stali si gotowi do ofiar, ktrych do niedawna uparcie odmawiali. Arcybiskup z Aix dla uratowania dbr kocielnych zaproponowa pastwu poyczk w wysokoci 400 000 000 liwrw. wiadczy to o tym, e hierarchia kocielna zdawaa sobie spraw z nastpstw sekularyzacji. Natomiast dla szlachty i magnaterii sekularyzacja bya po prostu mniejszym zem, gdy rodzia nadzieje (ponne zreszt) zaspokojenia potrzeb pastwa, dla ktrych te dwie warstwy nie miay zrozumienia. Koci mia wic sfinansowa ten "ekonomiczny" etap rewolucji. Konstytucja cywilna kleru bya w stosunku do Kocioa etapem politycznogallikaskim, ktry bez zaboru majtkw kocielnych byby trudny do zrealizowania, zwaywszy ekonomiczn potg Kocioa. Jego wpywy w yciu publicznym mona byo zmniejszy przynajmniej na pewien czas, amic j. Nie wszdzie nastpstwa tego byy takie jak we Francji, gdzie Koci ponis wielkie straty moralne. W Niemczech sekularyzacja przyczynia si porednio do wytworzenia si tego, co nieraz nazywa si Volkskatholizismus, a co wyraa si w spoecznie rozbudowanym oddziaywaniu Kocioa. Gdyby Talleyrand zgosi swj projekt o rok wczeniej, krl zapewne nie zwoywaby Stanw Generalnych. Ale w padzierniku 1789 r. byo ju za pno. W dniu z listopada 1789 r. Zgromadzenie Narodowe 568 gosami przeciwko 346 uchwalio, e wszystkie dobra kocielne s do dyspozycji pastwa. Miano je sprzeda, by w ten sposb pokry dug pastwowy. W tym celu wypuszczono bony, ktre mona byo wymieni na ziemi kocieln, tzw. asygnaty. Stopniowo, w miar sprzeday tej ziemi, asygnaty wracay do kas rzdowych i byy niszczone. Ca operacj wykonywano jednak do nieudolnie. Trzeba byo wypuszcza coraz to nowe asygnaty, ktre wreszcie stay si zwykym pienidzem papierowym, ale poniewa obok nich istniay take pienidze zote i srebrne, przeto pienidze metalowe znikay z obiegu. Prowadzono nimi formalny handel, w stosunku do nich asygnaty miay coraz mniejsz warto. Inflacja od 1791 r. zwikszaa si ustawicznie, godzc powanie w biedn ludno miejsk. W styczniu 1792 r. asygnaty straciy w Paryu 44% swojej wartoci, ale w latach 1791 i 1792 nie byo jeszcze wida wszystkich ujemnych skutkw tej operacji. W kadym razie zabr dbr kocielnych uratowa wwczas pastwo francuskie od bankructwa, poza tym przyczyni si do zmiany spoecznej struktury wsi francuskiej. Ziemi kupowali pocztkowo tylko mieszczanie i bogaci chopi, ale od poowy 1790 r., gdy zmniejszono parcele i wprowadzono opaty ratalne, take i chopi rednio zamoni. Wprawdzie ogromna grupa chopw bezrolnych nie moga z braku rodkw skorzysta wwczas z okazji nabycia ziemi, ale za to i uchway sierpniowe z1789 r., i sprzeda dbr kocielnych sprawiy, e we Francji powstaa silna klasa rednio zamonego chopstwa, ktre nie miao wprawdzie zrozumienia dla dalszego kontynuowania rewolucji, ale z koniecznoci musiao jej broni w obawie przed powrotem ancien regime'u, sdzono bowiem, e w razie przywrcenia silnej wadzy krlewskiej i dawnego znaczenia Kocioa, czynniki te bd si staray o odebranie tych dbr. Zjawisko to naley do tych, ktre tumacz sekret zwycistwa rewolucyjnej Francji w XVIII w. Zabr dbr kocielnych mia ujemne nastpstwa dla sprawy rewolucji buruazyjnej. Przede wszystkim wywoa niech do rewolucji w koach kocielnych w caej prawie Europie. O wiele bardziej doniose byy nastpstwa porednie. Sekularyzacja majtkw Kocioa pocigna za sob spraw utrzymania duchowiestwa zakonnego i wieckiego, przy czym naleao okreli, jakiej jego liczbie i w jakiej wysokoci naleao to utrzymanie zapewni. Co do duchowiestwa zakonnego, to pod wpywem ideologii Owiecenia sdzono, jak zreszt i w innych krajach Europy, e uroczyste luby zakonne s sprzeczne z zasad wolnoci czowieka i dlatego te 13 lutego 1790 r. Zgromadzenie Narodowe uchwalio, e pastwo nie uznaje uroczystych lubw zakonnych i znosi wszystkie zakony, w ktrych skada si takie luby. Zakonnikom i zakonnicom pozwolono pozosta jednak do mierci w zakonie lub go opuci. W tym drugim wypadku mieli otrzyma pensj. Pozostay tylko zakony i kongregacje zakonne, ktre si zajmoway nauczaniem, i charytatywne. Nastpnym wanym aktem w stosunku do Kocioa byo uchwalenie 12 lipca 1790 r. ustawy cywilnej o duchowiestwie (Constitution civile du clerge). Zmniejszaa ona liczb biskupw we Francji do 83, bo na tyle departamentw dzielio si pastwo. Liczba ta obejmowaa i 10 metropolitw. Proboszczowie i

biskupi mieli by w przyszoci wybierani, pierwsi przez zgromadzenie dystryktw, drudzy przez zgromadzenia departamentarne. Prawo wybieralnoci na proboszcza mia mie ten, kto od 5 lat by ksidzem, na biskupa za ten, kto by proboszczem przez lat 15. Wybranych proboszczw zatwierdza biskup, biskupw za - metropolita. W razie odmowy wybrany mg apelowa do wadzy wieckiej. Biskup nie mg prosi papiea o zatwierdzenie wyboru, ale powinien napisa o tym wyborze do niego, jako gowy widzialnej Kocioa powszechnego w dowd jednoci w wierze i wsplnoty z nim. Poza tym ustawa wyznaczaa pensje biskupom, proboszczom i wikarym, przy czym uposaenie niszego kleru znacznie powikszono w stosunku do okresu poprzedniego. Ustaw t nazwano cywiln w celu podkrelenia, e Zgromadzenie Narodowe zajmuje si tylko tymi sprawami, ktre nale do wadzy wieckiej (we Francji od 1517 r. biskupw mianowa krl, teraz mia ich powoywa suwerenny nard). Z tego te powodu odrzucono wniosek, by Ludwik XVI postara si o zgod papiea na t ustaw. Pozwolono jednak krlowi prywatnie pertraktowa z kuri rzymsk na ten temat. W ten sposb po zamaniu znaczenia szlachty sdzono, e udao si obali i drugi filar dawnego porzdku, tj. kler. Szlachta przestaa by jedynym posiadaczem ziemi wanie z chwil, gdy ziemia kocielna trafia do rk chopw i mieszczan. Notabene naleaoby odwrci kolejno, gdy znaczenie kleru podwaono w pierwszej kolejnoci. Poza tym szlachta jako stan nigdy cakowicie nie utracia swej pozycji politycznej, choby dlatego, e wadze rewolucyjne przestrzegay prawa wasnoci prywatnej. Szlachta zatem, moe tylko w nieco wikszym stopniu ni inne stany ucierpiaa w okresach terroru. Konstytuanta staraa si utrwali swe dzieo. W dniu 27 listopada 1790 r. postanowiono, e wszyscy biskupi, proboszczowie i inni funkcjonariusze kocielni maj obowizek zoenia przysigi na ustaw cywiln, w przeciwnym za razie tracili swe stanowiska. Od razu jednak twrcw ustawy spotka zawd. W samym Zgromadzeniu tylko czterech biskupw i 1/3 duchownych zoya wymagan przysig, w caej Francji za zoyo j blisko 50% ksiy, a wic mniejszo. W ten sposb ustawa wprowadzia rozdwojenie wrd kleru francuskiego i powany odam pchna do opozycji w stosunku do caego dziea rewolucji. Nie mogc si doczeka sankcji papiea, krl Ludwik XVI, cho niechtnie, sankcjonowa ustaw, dziki czemu formalnie wesza w ycie. Gorzej byo z zastosowaniem jej w praktyce. Zaczto wprawdzie w myl ustawy wybiera biskupw, ale aden z dotychczasowych nie zgodzi si na udzielenie im konsekracji. Kocioowi konstytucyjnemu grozia mier w powijakach. Ocali go Talleyrand, wicc 24 lutego 1791 r. dwch wybranych biskupw, ci za zaczli wici innych wybracw ludu. W niektrych okolicach, zwaszcza w pnocno-zachodniej Francji oraz we Flandrii, natrafili oni na silny opr ze strony czci kleru i wiernych. Dochodzio do awantur i nawet formalnych rozruchw, tym bardziej e kluby jakobiskie i sprzyjajce rewolucji koa mieszczastwa udzieliy poparcia Kocioowi konstytucyjnemu. Ju 7 maja 1791 r. Zgromadzenie Narodowe uchwalio ustaw, ograniczajc swobod wykonywania kultu przez ksiy, ktrzy odmwili przysigi na ustaw cywiln. Rozdwojenie w spoeczestwie francuskim byo tym groniejsze, e jego cz uwaaa odtd walk z rewolucj take za obowizek sumienia. Zaciy to miao ogromnie na jej losach. Ustawa cywilna o duchowiestwie zrazia ostatecznie Ludwika XVI do Konstytuanty, tym wicej, e t ustaw potpi wreszcie wyranie papie 10 marca i 13 kwietnia 1791 r. Ale i w stosunku do prawie wszystkich uchwa Zgromadzenia Narodowego krl i jego otoczenie byli nastawieni wrogo. Liczono na jak pomoc zewntrzn, prbowano skoni krla Hiszpanii, by wystpi wobec Zgromadzenia Narodowego z obron swego kuzyna. Maria Antonina namawiaa do podobnego kroku swego brata, cesarza Leopolda II. Gdy te nadzieje zawiody, zdecydowano si na ucieczk krla z Parya. Doradza j ju w maju 1790 r. Mirabeau, ale mu nie ufano i nie chciano realizowa jego projektu, cho mia on wwczas wiksze widoki powodzenia, ni po mierci tego doradcy (zm.2 kwietnia 1791). Projekt ucieczki przygotowany wiosn tego roku gwnie przez przyjaciela krlowej, Szweda, hrabiego Fersena, wydawa si jednak cakiem realny. Na czele armii w Lotaryngii sta rezydujcy w Nancy marszaek Bouille, cieszcy si uznaniem Zgromadzenia Narodowego za to, e stumi bunt w wojsku zagraajcy m.in. i Paryowi. Umwiono si z nim, e podsunie on par oddziaw wojska pod Pary. Krl mia si przedosta do jednego z nich, a zdobywszy w ten sposb wolno, mia wraz z armi pomaszerowa na stolic i narzuci jej sw wol. Ucieczka si jednak nie powioda. Spnia si bowiem o 5 godzin. W Varennes poznano krla, kareta krlewska zostaa zatrzymana. Pod eskort wojska odwieziono go z powrotem do Parya. 25 czerwca zosta internowany w swym paacu i pilnie strzeony. Zgromadzenie Narodowe zawiesio go w czynnociach. Wzburzenie w Paryu byo ogromne, sdzono bowiem, e ucieczka Ludwika XVI miaa by sygnaem do inwazji wojsk austriackich. Klub Kordelierw domaga si ogoszenia republiki, Pawe Marat za nawet ogoszenia dyktatury. Ale buruazyjna wikszo czonkw Zgromadzenia przestraszya si tego wzrostu radykalizmu, baa si, e istotnie Hiszpania i cesarz wystpi w obronie krla, a jeszcze bardziej tego, e republika bdzie miaa charakter demokratyczny. Gdy zatem kordelierzy zorganizowali 17 lipca na Polu Marsowym wielk manifestacj ludow, podczas ktrej zbierano podpisy pod deklaracj, domagajc si detronizacji Ludwika XVI, rada miejska Parya pod pretekstem, e zamordowano dwch ludzi, wysaa gwardi narodow w celu rozpdzenia tumu, gdy to nie pomogo, mer Bailly wysa wojsko, ktre uyo ognia. Pado trupem paru onierzy i przeszo 50 manifestantw. Ta tzw. rze na Polu Marsowym wywoaa przestrach wrd republikanw i radykaw politycznych. Zwycizcami byli lamethanie, ktrzy jednak cakiem

wyranie przechylali si teraz na stron prawicy. Gdy za krl zgodzi si ostatecznie na udzielenie swej sankcji dla konstytucji, wydawao si, e rewolucja buruazyjna zostaa zakoczona. W gruncie rzeczy znaczna wikszo Zgromadzenia Narodowego pragna utrzyma monarchi ze wzgldu na sympati, jak cieszy si krl w masach chopskich i konieczno liczenia si z opini zagranicy, a po nieudanej ucieczce zastraszony Ludwik XVI wydawa si buruazji, zasiadajcej w Konstytuancie, monarch, ktrego mona si ju byo nie obawia. Wprawdzie rzd hiszpaski skierowa do Francji 1 lipca 1791 r. gron not w obronie Ludwika XVI, a cesarz i krl pruski wydali 27 sierpnia na zamku w Pillnitz koo Drezna deklaracj stwierdzajc, e sytuacja krla francuskiego jest przedmiotem zainteresowania wszystkich wadcw Europy, ale - cho podkopao to jeszcze bardziej zaufanie do krla we Francji to jednak w istocie nie byo realnym niebezpieczestwem dla dziea Konstytuanty. W cigu dwch lat, od czerwca 1789 r. do wrzenia 1791 r., dokonaa si cakowita zmiana ustroju politycznego i spoecznego we Francji. Wyrazem jej bya konstytucja, ktrej tekst otrzyma sankcj krlewsk 14 wrzenia 1791 r. Powstawaa ona stopniowo, bo wstpem do niej bya Deklaracja Praw Czowieka i Obywatela uchwalona ju 26 sierpnia 1789 r. W redakcji tekstu konstytucyjnego zna wpyw biecych wypadkw, tj. walki z monarchi i dawnymi stanami z jednej, a obaw przed masami ludowymi z drugiej strony. Konstytucja bya wcieleniem w ycie ideologii Owiecenia, prb zastosowania pomysw mylicieli XVIII w., zwaszcza Montesquieu, Turgota i Condorceta oraz konstytucji amerykaskich (federalnej i stanowych), od ktrych si jednak powanie rnia w sformuowaniu na temat wadzy wykonawczej. Biorc w caoci speniaa najwaniejsze postulaty tej klasy spoecznej, ktra dokonaa rewolucji; dawaa jej mianowicie nieograniczone moliwoci swobodnego bogacenia si, uwalniaa j od krpujcego nacisku pastwa, zabezpieczaa przed daniami robotnikw i biedakw. Jak dalece buruazja obawiaa si tych da, wiadczy uchwalenie przez Konstytuant 14 czerwca 1791 r. ogromn wikszoci gosw prawa zaproponowanego przez adwokata Izaaka Le Chapeliera, ktre zakazywao robotnikom tworzenia organizacji, majcych na celu zajmowanie si spraw ich "rzekomych wsplnych interesw". Zakazane zostay rwnie strajki. W dniu 20 czerwca prawo to rozcignito i na robotnikw rolnych. Wprawdzie to tzw. prawo Le Chapeliera dotyczyo take pracodawcw, a poza tym miano przy jego uchwalaniu na myli dawne organizacje cechowe, ale faktem jest, e gwne jego ostrze byo faktycznie skierowane przeciwko robotnikom. Nie weszo ono do konstytucji 1791 r., ale wspczeni uwaali je za jedn z zasadniczych podstaw konstytucji francuskiej. I cho konstytucje zmieniay si pniej, jednak prawo to przetrwao nie zmienione przez 70 lat. Dopiero w 1864 r. rzd francuski z pewnymi zastrzeeniami zgodzi si na istnienie organizacji robotniczych, a w 1884 r. przyznano robotnikom prawo tworzenia ich bez zastrzee. Prawo Le Chapeliera pozostawao w widocznej sprzecznoci z deklaracj konstytucji o wolnoci i rwnoci wszystkich obywateli, ale i sama konstytucja oficjalnie nie uznawaa tej rwnoci. W myl zasady Sieyesa, e prawdziwymi obywatelami s tylko waciciele, konstytucja dzielia obywateli w zalenoci od ich stanu majtkowego na 4 kategorie: biernych, czynnych, elektorw i wybieralnych - eligibles. Pierwsi z nich byli pozbawieni prawa wyborczego, poniewa nie mieli wasnoci. Do drugiej kategorii mogli nalee ci, ktrzy ukoczyli 25 lat, pacili podatki bezporednie w wysokoci co najmniej trzydniowych zarobkw (ich minimum i maksimum miao okrela Zgromadzenie Prawodawcze) i nie byli w stanie zalenoci suebnej. Obywateli czynnych byo we Francji ok. 4300 000. Wybierali oni elektorw Do grupy tej mogli nalee tylko waciciele i uytkownicy ziemi lub domw albo lokatorzy drogich mieszka. Ludzi tak zamonych byo we Francji tylko ok. 50 000. Oni jedynie mieli prawo wybierania proboszczw, biskupw, sdziw, deputowanych do parlamentu i czonkw administracji lokalnej. Odpowiedni cenzus majtkowy musieli mie take "wybieralni". W rezultacie wic na miejsce arystokracji rodowej Konstytuanta ustanawiaa "arystokracj pienidza" (A. Mathiez). Jak przed 1789 r., tak i po 1791 r. Francj miaa rzdzi nieliczna elita. Obecnie miaa to by bogata i rednio zamona buruazja. Jeszcze wiksz niekonsekwencj w stosunku do zasady rwnoci byo odrzucenie przez Zgromadzenie Narodowe projektu zniesienia niewoli Murzynw. Zdecydowa o tym wzgld ekonomiczny i polityczny. Obawiano si podroenia towarw kolonialnych, a zwaszcza cukru, poza tym za plantatorzy francuscy na Santo Domingo grozili, e poddadz wysp Anglikom. Zacierajc lady przeszoci, Konstytuanta zniosa dawny historyczny podzia kraju na prowincje i wprowadzia nowy podzia na 83 departamenty, ktre z kolei dzieliy si na dystrykty, te za na kantony, skadajce si z gmin. Na czele kadej jednostki administracyjnej z wyjtkiem kanionu staa wybierana przez elektorw (w gminach przez obywateli czynnych) rada oraz, rwnie wybierany, organ wykonawczy. Radom zostaa poddana policja, gwardia narodowa, a czciowo take wojsko stacjonujce w danym okrgu administracyjnym. Posuwajc tak daleko zasad samorzdu lokalnego, przeprowadzono cakowit decentralizacj wadzy pastwowej. Nie miaa ona na prowincji adnego przedstawiciela. Francja zamienia si, jak artowano wwczas, w 44 000 autonomicznych republik. Wadz prawodawcz w pastwie miao sprawowa jednoizbowe Zgromadzenie Prawodawcze, zoone z 745 deputowanych wybieranych na dwa lata. Wadza wykonawcza naleaa do krla, ktry wprawdzie nie odpowiada za swe czynnoci, ale mia j wykonywa przez szeciu ministrw odpowiedzialnych przed Zgromadzeniem. W stosunku do uchwa tego krl mia prawo weta zawieszajcego, ktre jednak nie obowizywao w wypadku gdy prawo odrzucone przez monarch zostaoby uchwalone przez dwa nastpne Zgromadzenia. Buruazyjna wikszo

Konstytuanty bya dumna ze swego dziea. Istotnie, bya to pierwsza pisana konstytucja na kontynencie europejskim i pierwszy zarazem akt prawodawczy, ktry znosi podzia na stany. Mwcy Konstytuanty byli zdania, e taka wanie konstytucja najlepiej odpowiadaa potrzebom Francji, cho w gruncie rzeczy odpowiadaa tylko potrzebom tej czci jej spoeczestwa, ktr nazywali narodem (la nation) w odrnieniu od obywateli biernych (le peuple). Rozdzia smy Zgromadzenie prawodawcze. Pocztek wojny z Austri Przed rozwizaniem si Konstytuanta podja uchwa 16 maja 1791 r. na wniosek Robespierre'a, e nikt z jej czonkw nie moe piastowa mandatu do Zgromadzenia Prawodawczego. Wnioskodawca sdzi, e w ten sposb czonkowie Konstytuanty dadz dowd swej bezinteresownoci. w rzeczywistoci jednak popeniono powany bd, gdy czonkami wadzy ustawodawczej stali si teraz ludzie nowi, bez dowiadczenia parlamentarnego. Twrcy konstytucji nie mogli zatem bezporednio kierowa wprowadzeniem jej w ycie. Wydawao si jednak, e Zgromadzenie Prawodawcze, zwane w skrceniu Legislatyw, ktre zebrao si po raz pierwszy 1 padziernika 1791 r., bdzie kontynuowao tradycj Konstytuanty, utrwalajc zdobycze buruazji. Sam nawet skad Legislatywy mg to zagwarantowa. Nie byo tu ju przedstawicieli duchowiestwa i szlachty, ale za to grup decydujc byo 264 feuillantw. Mimo spi wewntrznych, spowodowanych cieraniem si wrd nich wpyww lamethanw i La Fayette'a, feuillanci byli zwolennikami konstytucji 1791 r. Znacznie mniej liczn grup ( 136 deputowanych) stanowia lewica, zoona gwnie z jakobinw. Znalazo si tu wielu wietnych mwcw, jak Brissot, Vergniaud i Guadet. Niektrzy deputowani lewicy odznaczali si skrajnym radykalizmem, zwaszcza trzej kordelierzy: eks-kapucyn Chabot, przyjaciel Robespierre' a, oraz Couthon i Basire, ale rej na lewicy wodzia grupa deputowanych, ktrych od nazwisk przywdcw zwano brissotystami lub rolandystami, potem za od nazwy departamentu, w ktrym wybrano paru ich przywdcw, yrondystami. Naleeli do tej grupy wszyscy najwiksi mwcy Legislatywy. Przewodzi formalnie yrondystom dziennikarz Jakub Brissot. Za sw wyroczni wiatopogldow uwaali jednak Jeana Condorceta. Faktycznie czsto kierowaa nimi nie naleca do Zgromadzenia, ale skupiajca ich przywdcw w swoim salonie, ambitna i namitna Manon Roland de la Platiere. yrondyci nie mieli wyranie okrelonego programu politycznego. Reprezentowali gwnie pogldy redniego mieszczastwa i majc niewielki wpyw w samym Paryu, starali si ograniczy rol stolicy. Dc do uchwycenia wadzy w swe rce, stale atakowali krla, religi i nie zaprzysione duchowiestwo. Pod wpywem sukcesw oratorskich swych przywdcw chcieli rzdzi Francj, nie orientujc si naleycie ani w pogbiajcym si ju w niej ustawicznie kryzysie spoecznym, ani w jej sytuacji midzynarodowej. Trzeci najliczniejsz grup w Zgromadzeniu Prawodawczym byli tzw. niezaleni, tworzcy jego centrum (345 deputowanych), przewanie monarchici, ale dla interesu lub ze strachu gotowi zawsze poprze tych, ktrzy byli u steru. W 1791 r. jednak nie tylko Zgromadzenie Prawodawcze byo czynnikiem decydujcym o losach Francji. Takich czynnikw byo kilka: dwr krlewski, rada miejska Parya z jakobinem Petionem na czele, kluby polityczne, zwaszcza kordelierzy, i zebrania sekcji Parya, na ktre przychodzili take obywatele bierni. W przeciwstawieniu do Zgromadzenia Prawodawczego Klub Kordelierw i zebrania wikszoci sekcji hodoway teraz ideologii republikaskiej i demokratycznej, chciay usun krla i wprowadzi w ycie prawdziw rwno obywatelsk. W koach tych zaczto te zastpowa w stosunkach wzajemnych wyraz "pan" wyrazem "obywatel" (citoyen). Czynnikiem najbardziej aktywnym na tych zebraniach i stanowicym gwn podstaw dla kordelierw i jakobinw byli sankiuloci, zwani tak dlatego, e zamiast dawniej oglnie uywanych krtkich spodni (les culots) i poczoch nosili dugie spodnie. Poza tym wyrniali si noszeniem krtkich kurtek (Carmagnole) i czerwonych czapek z kokard trjkolorow. Nie stanowili odrbnej klasy spoecznej. Zaliczali si do nich sklepikarze, rzemielnicy, czeladnicy, w mniejszym stopniu robotnicy, przewanie zatem drobnomieszczastwo. Waciwy proletariat odgrywa tu rol drugorzdn. Sankiuloci byli zwolennikami rwnoci politycznej, domagali si pomocy pastwa dla biednych, ale nie byli przeciwnikami wasnoci prywatnej. Nastroje rewolucyjne Parya i wielkich miast francuskich miay realne podstawy nie tyle w tym, e wadz w kraju sprawowaa - prawnie rzecz biorc - tylko bogata buruazja, ile przede wszystkim w cikiej sytuacji ekonomicznej mas ludowych, powstaej wskutek spadku wartoci asygnat, inflacji i zwizanej z ni droyzny, co z kolei byo spowodowane niepaceniem podatkw w kraju. Wyjcie z tej sytuacji feuillanci widzieli we wzmocnieniu wadzy krlewskiej i rzdu. La Fayette ze sw grup liczy ponadto na wojn z cesarzem, ktry wystpi musia w obronie ksit Rzeszy, majcych posiadoci we Francji. Ambitny genera sdzi, e obejmie wwczas naczelne dowdztwo i, korzystajc ze stanu wojennego, powcignie dziaalno lewicy. Natomiast yrondyci, zdajc sobie spraw, e mog doj do wadzy tylko po obaleniu krla, atakowali go ustawicznie, stawiajc dania, ktrych nie chcia speni. Licytujc si z feuillantami w utrwalaniu dziea rewolucji, przeprowadzili oni w Zgromadzeniu surowe dekrety przeciwko emigrantom (31 X i 9 IX) i przeciwko ksiom, ktrzy nie zoyli przysigi na ustaw cywiln o duchowiestwie, cho krl odmwi im swojej sankcji. yrondyci wyranie parli do wojny, liczc na to, e wwczas obejm wadz, przy tym co do losw wojny byli spokojni w przekonaniu, e wojsko cesarskie nie bdzie si chciao bi przeciw narodowi, ktry wystpuje w imi szczytnych hase wolnoci uciskanych i braterstwa ludzi. "Nadszed moment nowej krucjaty" - mwi 31 grudnia 1791 Brissot. - "Jest to krucjata o wolno powszechn". Wojny pragn take dwr krlewski, cho z

zupenie innych powodw. Konflikt midzynarodowy mg wzmocni wadz krlewsk, gdy krl wedug konstytucji by naczelnym wodzem, ale Ludwik XVI i jego dwr pragnli przede wszystkim klski Francji. Sdzili bowiem, e zwyciski cesarz, brat krlowej, przywrci we Francji dawny porzdek. Tote nic dziwnego, e dwr popiera yrondystw w ich zapale wojennym. "Gupcy - pisaa Maria Antonina do Fersena 14 grudnia nie widz. e su nam". Tylko Robespierre by stanowczo przeciwny wojnie. nie wierzc, by narody przyjmoway yczliwie uzbrojonych misjonarzy i nie majc zaufania do armii francuskiej. Obawia si ponadto dyktatury zwyciskiego generaa. Pretekstem do wojny staa si sprawa emigrantw francuskich. Z Francji uciekli dwaj bracia krlewscy. Ludwik hr. Prowansji i Karol hr. Artois, oraz par tysicy szlachty i duchownych. Rozproszyli si oni gwnie po Niemczech i Anglii. Najwiksze ich skupisko, ok. 4000, byo w pobliu granicy Francji, w Koblencji, nalecej do ksicia elektora trewirskiego. Hrabia Artois utworzy tu organizacj, ktra pretendowaa do roli rzdu francuskiego, i zacz tworzy armi zoon z emigrantw. Na danie yrondystw krl zgodzi si 14 grudnia 1791 r. wysa do elektora trewirskiego ultimatum, domagajce si usunicia emigrantw francuskich. Wyrazi te zgod na utworzenie armii dla zabezpieczenia granic Francji z tej strony. yrondyci i dwr krlewski liczyli na to, e elektor jako czonek Rzeszy zwrci si o pomoc do cesarza, a ten odrzuci ultimatum francuskie, co pocignie za sob wojn. Omylili si jednak. Leopold II, zdajc sobie spraw ze saboci Austrii i zaniepokojony sytuacj na wschodzie, wojny nie chcia. Obieca wprawdzie pomoc elektorowi w razie ataku francuskiego, ale pod warunkiem, e elektor usunie emigrantw. Cesarz liczy si z moliwoci wojny i przygotowywa si do niej, zawierajc przymierze z Prusami, zwleka jednak z jej rozpoczciem. Nie zraeni tym yrondyci wymusili na krlu usunicie rzdu zoonego z feuillantw i powoanie nowego z yrondyst Janem Rolandem na czele. Ministrem wojny i spraw zagranicznych zosta ambitny intrygant. genera Karol Dumouriez, ktry liczy na to, e zostanie atwo zwycizc i na czele armii przywrci wadz krla, w imieniu ktrego bdzie rzdzi, cho dwr krlewski w rzeczywistoci i do niego nie mia zaufania, a Maria Antonina informowaa potajemnie cesarza o jego planach wojennych. Dumouriez i yrondyci sdzili, e Prusy nie wezm udziau w tej wojnie. Dnia 25 marca 1792 r. Francja wystosowaa ultimatum domagajce si do 15 kwietnia wyjanienia w sprawie umw cesarza z innymi pastwami, zaprzestania zbroje i groc wojn w razie odmowy. Poniewa syn Leopolda II (zmarego 1 marca) Franciszek II, nie bdcy jeszcze cesarzem, tylko krlem Czech i Wgier ( tu by wadc dziedzicznym), nie odpowiedzia, Zgromadzenie Prawodawcze wrd oglnego entuzjazmu uchwalio prawie jednomylnie wypowiedzenie wojny. Wypowiedzenie skierowane byo tylko pod adresem krla Czech i Wgier, gdy cesarstwo jeszcze wakowao. Dopiero 12 lipca Franciszek II zosta wybrany na cesarza rzymskiego. Zapau Zgromadzenia nie podzielaa tylko znikoma mniejszo, m.in. niewielka grupa wrd jakobinw, ktra odtd zacza si coraz bardziej odsuwa od yrondystw. Ci ostatni jednak sdzili, e dziki wojnie umocni si przy wadzy, a zarazem utrwal dokonane ju dzieo rewolucji. Dla nich wojna bya waciwie spraw polityki wewntrznej. Sukcesu za byli pewni, rzucajc w swych przemwieniach propagandowych haso "Wojna paacom, pokj chatom". O tym, jaki by wwczas nastrj, wiadczya skomponowana przez modego oficera, monarchist Jzefa Rouget de Lisle, co prawda na podstawie melodii zaczerpnitej z uwertury d'Alayraca, pie wojenna dla Armii Renu, zwana pniej Marsyliank (napisa j w nocy z 25 na 26 kwietnia w paacu mera w Strasburgu). W historiografii zajmujcej si Rewolucj Francusk a do ostatnich czasw toczy si dyskusja nad zagadnieniem, kto ponosi odpowiedzialno za rozptanie wojny Francji z Austri, wojny, ktra z przerwami miaa toczy si niemal wier wieku i pochon prawie tyle ofiar, co wojna trzydziestoletnia. Odpowied na to pytanie nie jest atwa. Nie do utrzymania jest teza, ktrej hodowaa wikszo pisarzy francuskich od 1792 r., e Francja zostaa napadnita, bo faktem jest, e to ona wanie pierwsza wypowiedziaa wojn i e cesarz Leopold II, a nawet Franciszek II, wojny nie chcieli, cho doda trzeba, e yrondyci o tym nie wiedzieli i nie przewidywali, e Austrii pomog Prusy. Inn tez postawi historyk niemiecki Leopold Ranke w 1875 r. Wedug niego musiao prdzej czy pniej doj do wojny midzy feudaln Europ a rewolucyjn Francj. Chodzio tu w istocie o starcie dwch ustrojw i ideologii, ktre nie mogy spokojnie wspistnie. Teza ta jest do oglnie przyjmowana, cho i ona wywouje pewne zastrzeenia. Przecie na pocztku 1792 r. ustrj Francji nie odbiega tak dalece od ustrojw innych pastw europejskich, by wspistnienie byo niemoliwe. Nastpio to dopiero pniej. Postpujca radykalizacja spoeczestwa francuskiego nie bya przyczyn, lecz nastpstwem wojen z Europ. Poza tym mimo zapau, z jakim Zgromadzenie Prawodawcze uchwalao wypowiedzenie wojny, waciwie nie leaa ona w interesie buruazji francuskiej. Interes kraju lepiej rozumieli przedstawiciel bogatej buruazji Talleyrand i przedstawiciel drobnomieszczastwa Robespierre, obydwaj przeciwnicy tej wojny. Ponadto nawet yrondyci wypowiadali j nie feudalnej Europie, lecz tylko krlowi Czech i Wgier, ktry, mimo caej niechci do jakobinw i mimo caej yczliwoci dla Marii Antoniny, wojn podj niechtnie, gdy w 1791 r. niepokoi go przede wszystkim wzrost potgi rosyjskiej, dokonujcy si kosztem Turcji i Polski. Na wojn jednak zgodzi si musia, gwnie w obronie czonkw Rzeszy, ktrej by gow. W rezultacie zatem powiedzie trzeba, e nierozwanie zaczta przez yrondystw wojna zacza dawa rezultaty, ktrych si w 1791 r. nikt nie spodziewa. Dziki niej jednak w samej Francji rewolucja si pogbiaa i musiaa pocign za sob

klsk yrondystw, a przepa dzielca Francj od Europy stawaa si coraz wiksza, wskutek czego feudalna i konserwatywna Europa musiaa toczy walk we wasnej obronie. Rozdzia dziewity Wpyw rewolucji francuskiej na kontynentaln Europ (1789-1791) Ju pod koniec XVII w. od czasw Ludwika XIV, wpyw kultury francuskiej na klasy rzdzce caej Europy Zachodniej i rodkowej by bardzo wielki. Na dworach monarszych naladowano etykiet i zwyczaje dworu wersalskiego, moda przyjta w Paryu bya wzorem dla wszystkich ludzi zamonych, znajomo jzyka francuskiego i literatury francuskiej bya wrd nich powszechna. Interesowano si ywo wszystkim- co si dziao we Francji, tote wydarzenia rewolucyjne w tym kraju wywoay oglne zainteresowanie. Koa szlacheckie przyjy je ze zdumieniem. Z zadowoleniem suchano pocztkowo wieci o walce z absolutyzmem krlewskim, zaniepokojono si jednak zniesieniem we Francji przywilejw stanowych. Inaczej natomiast odniosa si do francuskiego ruchu rewolucyjnego buruazja w Ameryce i w Europie. W Stanach Zjednoczonych powitano go z uznaniem widzc w nim naladownictwo rewolucji amerykaskiej. Sabsze echo znalaza Rewolucja Francuska w Ameryce Poudniowej, gdzie buruazja bya bardzo saba, ale i tu szerzono, zwaszcza w koach wolnomularskich, Deklaracj Praw Czowieka i Obywatela. W Europie odgos rewolucji by znacznie silniejszy, cho niejednakowy. Najsilniejszy okaza si w tych krajach- w ktrych dojrzewa kapitalizm, a zatem i buruazja bya potniejsza i liczniejsza. W gruncie rzeczy zmierzaa ona wszdzie do tego samego celu- jaki osigna buruazja pnocnoamerykaska i ktry zdobya take, jak si zdawao buruazja francuska. Hasa i osignicia tej ostatniej byy zatem tylko zacht do energiczniejszych prb zmian ustroju feudalnego, wszdzie zreszt podejmowanych przy pomocy mas ludowych. Zaczy si rozruchy w Kolonii- Trewirze i Spirze, na terenie Rzeszy Niemieckiej, oraz w Livorno i Florencji- na terenie Wielkiego Ksistwa Toskanii. W Liege na wiadomo o zburzeniu Bastylii i o uchwaach paryskich z 4 sierpnia buruazja przy pomocy rzemielnikw i chopw obalia 16 sierpnia wadz ksicia-biskupa. Uchwalona tu Deklaracja Praw Czowieka i Obywatela z 16 wrzenia bya bardziej radykalna ni francuska. Ten przykad zachci i inne miasta belgijskie do powstania przeciwko cesarzowi, gdy niezadowolenie z reform cesarza Jzefa II istniao w caym kraju, cho tylko cz buruazji z adwokatem Vonckiem na czele hodowaa hasom idcym z Parya. W Brukseli proklamowano uroczycie 10 stycznia 1790 r. utworzenie Zjednoczonych Stanw Belgijskich (Etats Belgiques Unis), przy czym po raz pierwszy wprowadzono oficjalnie wyrazy, belgijski" i "Belgia". Cesarz Leopold II z trudem opanowa sytuacj, wyzyskujc brak zgody wrd powstacw i niech do hase francuskich kleru, majcego ogromny wpyw na masy chopskie. Musia jednak cofn w Belgii prawie wszystkie reformy Jzefa II. Rwnie w Europie rodkowej powitano hasa Rewolucji Francuskiej z zapaem (filozofowie Kant, Fichte, historycy Schlozer i Muller, poeci Klopstock, Wieland, Schiller, Goethe), ale mieszczastwo byo tu jeszcze zbyt sabe, by swoim pragnieniom da wyraz choby tylko zbliony do francuskiego. ywym echem odbiy si wypadki rewolucyjne francuskie take w Polsce, zwaszcza wrd stronnictwa sejmowego, ktre za wzorem amerykaskim i holenderskim nazywao si patriotycznym, oraz wrd mieszczastwa polskiego. Sympatycy, jak zwaszcza Franciszek Salezy Jezierski, Stanisaw Staszic, Hugo Kotaj, pocztkowo te ksidz Piotr witkowski, nie aprobowali wprawdzie wszystkiego, co si dziao we Francji, ale z uznaniem przyjmowali wieci o likwidowaniu ustroju feudalnego. Postpowa publicystyka polska ustawicznie powoywaa si na przykad Francji i wywieraa w ten sposb wpyw na obrady Sejmu Czteroletniego, zwaszcza w sprawie mieszczaskiej. W Hiszpanii rzd i inkwizycja cigay pisma pochodzce z Francji i tych, ktrzy je posiadali. Paru intelektualistw (Jose Marchena, Vincento Santiyanez) musiao nawet ucieka z kraju z powodu manifestowania swej sympatii dla hase rewolucji. Hasa te jednak nie przestaway oddziaywa na cz buruazji, cho dopiero pniej, w 1795 r. i nastpnych latach, podjto take par, nieudanych zreszt, prb powstania przeciwko absolutyzmowi. ywe zainteresowanie wywoaa rewolucja take w Rosji, zyskujc tu wielu zwolennikw wrd inteligencji, ale rzd carski zacz od razu walk z hasami "wywrotowymi". Katarzyna II kazaa w sierpniu 1790 r. wszystkim Rosjanom opuci Francj, a do otoczenia mwia, e Rosja nie moe dopuci do tego, by gdziekolwiek w Europie pastwem rzdzili szewcy. Filozof, prawnik i poeta Aleksander Radiszczew, za sw ksik Putiszestwie iz Pitierburga w Moskwu (Podr z Petersburga do Moskwy) 1789 (opublikowan w maju 1790), w ktrej m.in. opisywa cik sytuacj chopw, widzc w nich si rewolucyjn, zosta w 1792 r. skazany na mier. W drodze aski carowa zmienia mu t kar na 10 lat zesania na Syberi. Pisarz i ksigarz, a zarazem wolnomularz, Mikoaj Nowikow, za szerzenie postpowych pogldw, m.in. w dziedzinie pedagogiki, zosta w 1792 r. skazany na 15 lat wizienia, skd go wprawdzie uwolni car Pawe w 1796 r., nie da mu jednak monoci pracy literackiej i wydawniczej. Rozdzia dziesity Wielka Brytania pod koniec XVIII w. Z ywym zainteresowaniem przyja wieci z rewolucyjnej Francji wikszo buruazji angielskiej i og Irlandczykw. Ustrj polityczny Wielkiej Brytanii w XVIII w. by przedmiotem podziwu ze strony buruazyjnych podrnikw z kontynentu. Za wzorowy uwaa go Montesquieu i Voltaire. Byo to jednak nieporozumienie wynikajce z nieznajomoci specyfiki rozwoju spoecznego Anglii i wstrzsajcej ni walki klasowej, cho istotnie cz buruazji angielskiej bya w o wiele lepszej sytuacji ni og buruazji francuskiej. Anglia przesza pierwsz faz rewolucji buruazyjnej ju w XVII w., w XVIII w. wesza w

faz rewolucji przemysowej, bya zatem krajem znacznie bardziej zaawansowanym pod wzgldem ekonomicznym i spoecznym ni Francja. Czciowy kompromis midzy szlacht i buruazj ju si w Anglii dokona. W drugiej poowie XVIII w. wesza ona na drog szybkiego rozwoju kapitalistycznego, cho zachowaa zarazem wiele instytucji pozornie feudalnych. Wadza krlewska bya ograniczona przez parlament, ktry uchwala prawa, corocznie okrela wysoko budetu i mg pociga do odpowiedzialnoci ministrw krlewskich. Utar si te zwyczaj, e o skadzie Rady Gabinetowej (Council Cabinet, waciwie rada ministrw) decydowa przywdca wikszoci parlamentarnej. Parlament skada si z dwch izb. Do izby wyszej, zwanej Izb Lordw, wchodzili biskupi anglikascy (26), lordowie szkoccy ( 16) i lordowie dziedziczni angielscy (przeszo 300). Skad Izby Lordw nie by stay, krl mg bowiem mianowa nowych lordw i to nawet spord mieszczan. Izba nisza, zwana Izb Gmin, skadaa si z posw wybieranych przez hrabstwa (186). miasta (467) i uniwersytety (5). Mono brania udziau w wyborach uwaana bya nie za prawo, lecz przywilej, zwizany z posiadaniem wasnoci- przede wszystkim ziemi. W hrabstwach gosowali waciciele ziemscy, a wic gwnie szlachta, gdy klasa wolnych gospodarczo chopw bya ju bardzo nieliczna. Mieszczan, ktrzy nabywali dobra ziemskie, a tym samym zdobywali przywilej wybierania do Izby Gmin, byo stosunkowo niewielu. W miastach udzia w wyborach braa okrelona prawem zwyczajowym liczba mieszczan posiadajcych odpowiedni cenzus majtkowy. Ale uprawnienia wyborcze miast byy bardzo nierwne. Niektre w cigu wiekw zupenie wyludnione (nazwano je "zgniymi" lub "kieszonkowymi"), wybieray tylu posw, ilu miasta, ktre si ogromnie rozwiny. Nowsze, pod koniec XVIII w. ju bardzo rozwinite miasta (Manchester, Leeds, Birmingham), nie miay ani jednego mandatu poselskiego albo miay nieproporcjonalnie mao mandatw w stosunku do wielu hrabstw. I tak np. Londyn, liczcy ok. 900 000 mieszkacw, wybiera 4 posw, a sabo zaludnione hrabstwo Kornwalii (165 000) wybierao 44 posw. Poniewa w hrabstwach przywilej wybierania mieli tylko waciciele ziemscy, pozbawieni za tego przywileju byli dzierawcy i najemni chopi, przeto w niektrych okrgach wyborcw mogo by paru albo nawet tylko jeden. W takich wypadkach wybr by waciwie nominacj, cho odbywa si i wwczas z zachowaniem zwyczajowych formalnoci. W miasteczkach miejscowy arystokrata lub bogaty mieszczanin kupowa niekiedy gosy i w ten sposb decydowa o wyborach. Podobne wypadki zdarzay si zreszt i w hrabstwach. Dziki takiemu systemowi jeszcze w 1815 r. 252 arystokratw decydowao o 425 mandatach poselskich, czyli o wikszoci w Izbie Gmin. Gentry (oglna nazwa szlachty angielskiej) nie bya jednak klas zamknit. Mieszczanin, ktry naby dobra ziemskie, zdobywa tym samym zwizane z nimi uprawnienia, cho oczywicie moga to robi tylko bogata buruazja. Nie byo te wrd szlachty angielskiej takich uprzedze kastowych - jak wrd szlachty na kontynencie, gdy angielscy waciciele ziemscy yli nie tylko z renty dzierawnej, lecz czsto inwestowali kapitay w rolnictwo, przemys i handel, modsi za synowie szlacheccy szli przewanie do handlu, przemysu lub bankowoci. Anglia bya zatem pastwem rzdzonym przez oligarchi szlachecko-buruazyjn, wrd ktrej przewaaa jednak arystokracja ziemska. Ona miaa decydujcy wpyw w parlamencie i Kociele anglikaskim, jej przede wszystkim interesy reprezentowali rekrutujcy si gwnie z jej szeregw czonkowie dwch istniejcych wwczas w Anglii stronnictw politycznych, torysw i wigw. Pierwsi z nich kadli wikszy nacisk na prawa krla i Kocioa, pod wzgldem spoecznym byli konserwatystami. Wigowie- majcy w swych szeregach znacznie wiksz liczb bogatej buruazji ni torysi, starali si utrzyma ustrj- wytworzony w XVII w., a wic zachowa znaczenie parlamentu, nie dopuci do zwikszenia wadzy krlewskiej, ograniczy prawa i przywileje Kocioa anglikaskiego. W zwizku z tym cieszyli si te poparciem tak zwanych dissenters, tj. protestantw, nie bdcych anglikanami. Kapitalizm nie natrafi w Anglii na tak liczne trudnoci, jak we Francji, i dlatego unikna ona tak gwatownego wstrzsu, jak ten, przez ktry przechodzia Francja. Mimo to wikszo buruazji, rosncej szybko w miar postpu rewolucji przemysowej, musiaa by w opozycji w stosunku do panujcego systemu. Dyktoway to wzgldy ekonomiczne i polityczne. Rzdzcej krajem arystokracji ziemskiej zaleao na utrzymaniu wysokich cen zboa jako jednego z gwnych rde dochodu, dlatego te za pomoc ce ochronnych bronia si przed importem taszego zboa z Rosji, Polski i krajw amerykaskich, natomiast buruazja dya do zniesienia ce na zboe, gdy nieograniczony jego wwz musiaby wpyn na obnienie cen chleba, a tym samym pocign za sob znik pac robotniczych. Chcc utrzyma i rozwin swe znaczenie ekonomiczne, buruazja musiaa zatem prowadzi take walk polityczn o odpowiedni udzia w parlamencie i w rzdach krajem. Walka ta znalaza rwnie poparcie ze strony tych grup spoecznych, ktrych sytuacj ekonomiczn podkopaa rewolucja przemysowa, oraz tych, ktre dziki tej rewolucji powstaway. Bankrutujcy rkodzielnicy i tworzca si klasa robotnicza rwnie widziaa w reformie parlamentaryzmu jeden z najwaniejszych rodkw do poprawy swej doli. Pocztek rewolucji we Francji spotka si z bardzo ywym uznaniem wrd buruazji angielskiej. Wigowie widzieli w tej rewolucji naladownictwo rewolucji angielskiej z XVII w., cz ich z Karolem Foxem na czele traktowaa j jako zacht do walki o reform parlamentu. Dissenters z entuzjazmem przyjmowali wieci z Francji. Wielu wybitnych intelektualistw (dramaturg i powieciopisarz Holcroft, poeta Woodsworth, chemik Priestley) oceniao t rewolucj jako pocztek nowej ery, ktra musiaa si zacz take w Anglii. Bardzo licznych zwolennikw znalaza te rewolucyjna Francja wrd

drobnomieszczastwa i robotnikw. Zaczy powstawa stowarzyszenia "konstytucyjne" i kluby rewolucyjne, omawiajce potrzeb reform. Noszono trjkolorowe kokardy francuskie. Czynniki reakcyjne do wczenie jednak wyczuy niebezpieczestwo hase Rewolucji Francuskiej. Wystpi przeciwko nim kler anglikaski, arystokracja ziemska i cz buruazji. Dziki temu w wyborach do Izby Gmin w 1790 r. torysi odnieli znowu zwycistwo, ktre im pozwolio na przeprowadzenie w 1791 uchway o zwikszeniu ce na zboe. Ale najbardziej do podkopania wpywu francuskiej ideologii rewolucyjnej w Wielkiej Brytanii, a czciowo take na kontynencie, przyczyni si zdolny publicysta, Irlandczyk z pochodzenia, Edmund Burke. Za modu by gorcym zwolennikiem walk wyzwoleczych Irlandczykw, Korsykaczykw i Polakw, wystpowa przeciwko wojnie Wielkiej Brytanii z powstacami amerykaskimi, pitnowa naduycia administracji brytyjskiej w Indiach, ale przerazi si wpywem Rewolucji Francuskiej w Irlandii i Belgii, gdy to oznaczao - jego zdaniem - miertelne niebezpieczestwo dla Wielkiej Brytanii. Burke sdzi, e ta rewolucja moe si sta pocztkiem kryzysu w caej Europie, a nawet na wiecie, tote wystpi przeciwko niej zdecydowanie w ksice Reflections on the Revolution in France (Uwagi nad rewolucj we Francji), 1790. W ksice tej majcej form listu otwartego do przyjaciela, Burke dowodzi, e pastwo jest to przez histori i tradycj tworzony organizm, ktry nie moe by reformowany w swej istocie przez dekrety doktrynerw. Przeszoci nie mona po prostu przekreli jedn uchwa. Podstawy pastwa - zdaniem Burke'a - stanowi tron, religia i Koci, rzdzi za w pastwie moe tylko rozumna mniejszo. Powszechne prawo wyborcze, dajce wszystkim, a wic i ciemnym masom, jednakowe prawa polityczne, byoby szkodliwe dla pastwa, ktre jednak powinno szanowa podstawowe, nabyte w cigu dziejw, prawa swych obywateli. Rewolucja Francuska, ktra niszczy arystokracj i podkopuje Koci, to dzieo piekielne, to ruina kultury europejskiej, istotna bowiem droga do postpu - zdaniem Burke'a - to droga ewolucji, po ktrej sza dotd Anglia. W dziejach myli politycznej XIX w. Burke odegra ogromn rol, sta si bowiem jednym z gwnych teoretykw konserwatyzmu angielskiego, a czciowo i konserwatyzmu na kontynencie. Przeciwnikom rewolucji dostarczy skutecznej broni, pniej zreszt doradza pastwom europejskim, by take si zwalczay rewolucje u ssiadw w myl zasady, e "trzeba pomc ssiadowi gasi poar" (zasada interwencji), co rwnie czsto powtarzali konserwatyci na kontynencie w XIX w. Ju w kocu 1791 r. pamflet Burke'a przetumaczy na jzyk niemiecki zdolny publicysta, pniejszy sekretarz i przyjaciel Metternicha, wrocawianin Fryderyk Gentz. Burke'emu odpowiedzia synny ju w Ameryce publicysta Tomas Paine ksik Rights of Man (Prawa czowieka), t. I w 1791 r., t. II w 1792, w ktrej broni zasady suwerennoci ludu, domaga si zniesienia przywilejw rodowych i klasowych, wprowadzenia powszechnego prawa wyborczego, republiki demokratycznej. Ksika Paine' a staa si niemal ewangeli rzemielnikw i robotnikw angielskich, wyrywano j sobie dosownie z rk. Po ogoszeniu jednak drugiego jej tomu autor musia uciec do Francji z powodu swego republikanizmu. W 1792 r. zreszt wikszo buruazji angielskiej odnosia si ju zdecydowanie wrogo do hase Rewolucji Francuskiej. Rozdzia jedenasty Sytuacja midzynarodowa w latach 1789-1791 Z pocztku rzd brytyjski, na czele ktrego sta wwczas William Pitt modszy, patrzy z zadowoleniem na wstrzs wewntrzny, jaki przechodzia ssiednia Francja, widzc w tym jej osabienie na terenie midzynarodowym. Jeszcze 17 lutego 1792 r. premier Pitt, przedkadajc projekt budetu pastwowego, zapewni, e teraz Wielka Brytania moe liczy na 15 lat pokoju. Pose angielski w Hadze Auckland wyrazi si nawet, e, dopki Francja znajduje si w tym stanie, to byle osio moe kierowa brytyjskim Foreign Office (Ministerstwo Spraw Zagranicznych). Francja przecie przyczynia si walnie do klski Wielkiej Brytanii w jej wojnie ze zbuntowanymi koloniami amerykaskimi, a sw pomoc zadecydowaa o ich zwycistwie. Poza tym wpywy francuskie miay decydujce znaczenie na dworze sutana tureckiego, a kupcy francuscy mieli monopol na handel z krajami tureckimi we wschodniej czci Morza rdziemnego. Anglia ustawicznie obawiaa si poza tym powstania hegemonii Francji w Europie, gdy to - w razie gdyby Francja bya przy tym potg na morzu - mogoby by nader grone dla oddalonej tylko cienin od reszty kontynentu Wielkiej Brytanii. Za wroga nr 2 rzd brytyjski uwaa wwczas Rosj, niepokoia go bowiem jej polityka batycka i turecka. Wojna szwedzko-rosyjska (17871790), zakoczona pokojem, kompromisowym wprawdzie, w Vrl 14 sierpnia 1790 r., dowioda, e Szwecja ma gronego przeciwnika na Batyku, ktry przesta ju by morzem szwedzkim. Ale jeszcze bardziej niepokojca dla Wielkiej Brytanii bya sprawa Turcji, ktra zreszt obok sprawy polskiej staa si take centralnym zagadnieniem polityki midzynarodowej w Europie Wschodniej pod koniec XVIII w. Zaczta w 1787 r. wojna Rosji i Austrii z Turcj ogromnie zaniepokoia i Wielk Brytani i Prusy. William Pitt obawia si, e Rosja pokonawszy Turcj i usadowiwszy si na Kaukazie i w Persji zagrozi angielskiej drodze do Indii. Istotnie w 1791 r. mwiono w Petersburgu o moliwoci wyprawy ldowej do tego kraju. Jeszcze bardziej byy zaniepokojone Prusy, gdy wzrost potgi Austrii, w dodatku sprzymierzonej z Rosj i Francj, mg doprowadzi do rewizji granic w Europie. Potna Austria moga upomnie si o lsk, moga te, jak tego pragn cesarz Jzef II, wymieni Belgi na Bawari i sta si w ten sposb hegemonem w Europie rodkowej. Rzd pruski uwaa niebezpieczestwo za tym wiksze, e na skuteczn pomoc Wielkiej Brytanii nie mg liczy, gdy cz gabinetu Pitta i wikszo opinii publicznej bya przeciwna wojnie w obronie Turkw, ktrych uwaano za barbarzycw i w ktrych obronie nie byy zaangaowane

interesy handlowe Wielkiej Brytanii. Natomiast Rosja - wedug tej opinii - moga by dobrym rynkiem zbytu dla towarw angielskich. Latem 1788 r. Pitt zmontowa jednak przymierze Wielkiej Brytanii, Prus i Holandii. Wprawdzie na prno Wielka Brytania i Prusy zachcay do wojny z Rosj Szwecj, ale za to z Turcj Prusy zawary formalne przymierze 31 stycznia 1790 r., obiecujc latem tego roku wystpi zbrojnie przeciwko Rosji i Austrii, byle tylko Turcy energicznie kontynuowali wojn. W caej tej akcji protureckiej i antyrosyjskiej Prusy jednak najbardziej interesoway si Polsk, o ni waciwie gwnie im chodzio. Feudalna, rzdzona przez krtkowzroczn, kierujc si tylko swoimi bezporednimi interesami, oligarchi szlacheck, Polska stawaa si w XVIII w. coraz bardziej pastwem wasalnym Rosji. W 1772 r. dokonano czciowego rozbioru Polski i Prusy otrzymay ziemie nadnoteckie, Pomorze Gdaskie, ziemi chemisk i Warmi, przez co dokonao si poczenie Prus Wschodnich z reszt pastwa pruskiego, ale nie otrzymay wanego portu handlowego w Gdasku i doniosego punktu strategicznego - Torunia. Pierwsze zwaszcza z tych miast byo dla potrzebujcych pienidzy Prus, gwnie na utrzymanie licznej armii - kskiem bardzo akomym. Daremnie prbowano jednak wytargowa od Rzeczypospolitej te dwa miasta w zamian za pomoc w odzyskaniu zabranej przez Austriakw w pierwszym rozbiorze Maopolski. Podczas wojny rosyjsko-austriacko-tureckiej Polska moga si sta czynnikiem ogromnie osabiajcym Rosj w tej wojnie. W latach 1773-1788 dokonaa si w Rzeczypospolitej szlacheckiej doniosa ewolucja ideowa, dojrzewao nowe pokolenie podatne na wpywy Owiecenia. Pierwszy rozbir nawet wielu konserwatystom otworzy oczy. Sejm rozpoczty w 1788 r. mia obradowa w czasie, gdy sytuacja midzynarodowa moga uczyni Polsk znw podmiotem swoich losw. Rzdzcy ni magnaci chcieli z tego skorzysta, ale rozbienoci pogldw wrd nich byy bardzo znaczne. Pewna grupa ze Szczsnym Potockim i Ksawerym Branickim na czele pragna formalnego przymierza z Rosj w zamian za cofnicie niektrych reform. Krl i jego grupa chcieli skorzysta z sytuacji, by wzmocni wadz krlewsk i zwikszy armi, ale bez zrywania z Rosj, ktrej si obawiano. Bardziej popularny jednak by program tych, ktrzy chcieli si teraz od Rosji uniezaleni. Na wasne jednak siy nie liczono. Polska bya zbyt saba, by si przeciwstawi Rosji. Przywdcy Stronnictwa Patriotycznego, Ignacy Potocki i Adam Czartoryski, sdzili, e naley skorzysta z antagonizmu rosyjsko-pruskiego i oprze si na Prusach. Do krla ywili zreszt niech osobist. Prusy od samego pocztku dziaalnoci sejmu prowokoway do wystpie antyrosyjskich, zachcaa do tego i Wielka Brytania. Sejm (zwany pniej Czteroletnim) otwarto 6 padziernika 1788 r., a ju 13 padziernika pose pruski Buchholtz protestowa przeciw projektom aliansu polsko-rosyjskiego i informowa w swojej nocie posw, e krl pruski udzieli wszelkiej pomocy Polsce w jej staraniach o utrzymanie "niepodlegoci, wolnoci i braterstwa". Liczc na sojusz z Prusami, sejm powzi 20 padziernika antyrosyjsk uchwa o utworzeniu stutysicznej armii, poza tym, nie liczc si ju ze zdaniem wszechmocnego dotd w Polsce ambasadora rosyjskiego, dyskutowano spraw przebudowy ustroju pastwa. Wiele decyzji sejmu wiadczy o tym, e, wikszo politycznie aktywnego spoeczestwa, zatem praktycznie szlachty, miaa do anarchii i rzdw magnackich, zwaszcza wiadczyo o tym prawo o miastach krlewskich, dajce ich mieszkacom czciowe rwnouprawnienie ze szlacht. Zreformowano take spraw podatkw oraz administracj, utworzono komisje porzdkowe w celu jej usprawnienia, przejto na skarb pastwa olbrzymie dobra biskupstwa krakowskiego. Wszystkie reformy miay charakter kompromisowy, nie chciano bowiem nadmiernie zraa konserwatywnej opozycji, cieszcej si stale jeszcze silnym poparciem wrd szlachty. Zreszt i obz postpowy, ktry je przeprowadza, daleki by - poza wyjtkami - od zrzeczenia si swoich zasadniczych przywilejw. Cae to dzieo modernizacji pastwa wiadczyo o moralnych siach wikszoci obozu szlacheckiego, ale byo ju spnione, ratowao honor narodu, ale nie mogo uratowa pastwa. Niektrzy inicjatorzy reform sabo si orientowali w sytuacji midzynarodowej, nie znali nawet dobrze najnowszej historii swoich ssiadw. Austriakom i Rosjanom nie wiodo si pocztkowo w wojnie z Turkami, dopiero po zdobyciu przez Rosjan twierdzy Oczakw w pobliu ujcia Bohu, pod koniec 1788 r., sytuacja zacza si zmienia na froncie rosyjskim, co uatwiao take akcj Austriakw. wietne zwycistwa generaa Aleksandra Suworowa pod Fokszanami (w poudniowej Modawii) i nad rzek Rymnikiem (na poudnie od Fokszan) latem 1789 r. przyczyniy si do zupenej zmiany pooenia. Turcy zaczli teraz ponosi klski na obydwu frontach, co zwikszyo zdenerwowanie Prus. Staray si one o wywoanie powstania na Wgrzech, do spki z Wielk Brytani i Holandi podniecay powstanie belgijskie, zmobilizoway nad granic austriack znaczne iloci wojska, z Polsk wreszcie zawary 29 kwietnia 1790 r. formalne przymierze, gwarantujc jej pomoc zbrojn, w razie gdyby jakie pastwo chciao si miesza w jej sprawy wewntrzne. W tej sytuacji Austria moga w razie zwyciskiej wojny z Turkami powikszy swoje posiadoci na Bakanach, ale jednoczenie osabi ogromnie sw pozycj w Europie rodkowej, a przede wszystkim w Rzeszy. Rozumia to nastpca zmarego 20 lutego 1790 r. Jzefa II, jego brat Leopold II, i sprbowa porozumienia si z Prusami za cen wycofania si z wojny. Na burzliwej konferencji w Reichenbach (dzi Dzieroniw na poudniowy wschd od Wrocawia), w ktrej oprcz posw pruskiego i austriackiego wzili udzia jako obserwatorzy posowie angielscy, holenderski i polski, doszo 27 lipca 1790 r. do zawarcia konwencji austriacko-pruskiej, stosownie do ktrej Austria miaa si wycofa z wojny tureckiej bez nabytkw terytorialnych. Pokj zawarto dopiero 4 sierpnia 1791 r. w Swisztowie (w Bugarii na

prawym brzegu Dunaju), poprzestajc na drobnych poprawkach granicznych. Zwycistwo dyplomatyczne Prus byo jednak tylko czciowe. W gruncie rzeczy gotowe byy zgodzi si na pewne nabytki Austrii, jeli ta odda Polsce Galicj, za ktr z kolei Prusy miay otrzyma Gdask i Toru. Na to ostatnie jednak rzd polski si nie zgodzi. Mimo wycofania si Austrii Rosja prowadzia wojn nadal, odnoszc w niej powane sukcesy. Doniose zwaszcza byo zdobycie szturmem przez Suworowa 24 grudnia 1790 r. twierdzy Izmai nad Dunajem. Prusy byy ju gotowe do demonstracji zbrojnej w stosunku do Rosji, ale zawioda je pomoc angielska. Pose rosyjski w Londynie, Woroncow, rozwin wietn propagand. Sza mu na rk opozycja przeciwko Pittowi, w rezultacie czego rzd brytyjski w kwietniu 1791 r. odrzuci propozycj Prus. W sytuacji midzynarodowej nastpio zatem odprenie, gdy Stronnictwo Patriotyczne w Polsce z udziaem krla, liczc na sabo Rosji zajtej wojn tureck, zdecydowao si na parlamentarny zamach stanu i korzystajc z nieobecnoci w Warszawie wikszoci opozycji, przeprowadzio uchwalenie przez sejm 3 maja 1791 r. konstytucji. Przyjmowaa ona zasad suwerennoci narodu, wprowadzia podzia wadzy w pastwie, parlament dwuizbowy, tolerancj religijn, czciowe rwnouprawnienie mieszczan bya niewtpliwie dowodem odrodzenia myli politycznej w Polsce i powanym krokiem ku wzmocnieniu pastwa, ale bya te zarazem wyzwaniem rzuconym Katarzynie II, ktra wcale nie mylaa zrzec si swoich wpyww na rzecz Prus. Konstytucja bya wyrazem wiary w siy narodu i jednoczenie nadziei na pomoc Prus, cho te, nie otrzymawszy Gdaska i Torunia, nie byy zupenie zainteresowane w obronie Polski. Cz magnatw polskich nie mylaa jednak wcale podda si woli sejmu i nie uznawaa konstytucji. Niezadowolony by spory odam szlachty folwarcznej, bo konstytucja i wieci z Francji wywoay ferment wrd mieszczastwa polskiego, zaczy si te mnoy wypadki oporu chopw przeciwko uciskowi paszczynianemu: Trzech feudaw. Rzewuski, Branicki i Szczsny Potocki, otwarcie weszo na drog zdrady, uchodzc z Polski do Petersburga, gdzie przedoyli carowej projekt przywrcenia dawnego stanu rzeczy. Katarzyna II i bez ich pomocy bya zdecydowana przywrci protektorat rosyjski w Polsce. W Konstytucji 3 maja widziaa wpyw znienawidzonej przez siebie Rewolucji Francuskiej, ale dziaalno zdrajcw polskich bya jej na rk jako pretekst, e sami Polacy pragn obalenia reform narzuconych im przez jakobinw. Musiaa jednak wpierw skoczy wojn tureck, dziki czemu Sejm Czteroletni korzysta z pokoju jeszcze przez rok i mg uchwali par pozytywnych reform. Dopiero 9 stycznia 1792 r. podpisano w Jassach pokj rosyjsko-turecki, dziki ktremu Rosja zyskiwaa wybrzee Morza Czarnego midzy Bohem a Dniestrem i ostateczn zgod Turcji na dokonany ju w 1783 r. zabr Krymu. W stosunku do planw, jakie Katarzyna II miaa na pocztku tej wojny, by to pokj mao korzystny, gwnie z powodu Prus i Polski. Ta ostatnia moga si przecie sta w przymierzu z Prusami niebezpiecznym ssiadem Rosji. Wiosn zatem 1792 r. Katarzyna II, pewna yczliwej neutralnoci Prus i Austrii, zacza akcj przeciw Polsce. Zdradzieccy magnaci podpisali 27 kwietnia 1792 r. akt konfederacji w Petersburgu, cho ogosili go pod faszyw dat 14 maja w Targowicy, bo dopiero wtedy znaleli si na skrawku zajtej przez Rosjan Polski. Formalnie zatem wracajce z kampanii tureckiej wojska rosyjskie wkroczyy do Polski na prob samych Polakw. Obz reformatorski nie przygotowa jednak odpowiednio kampanii. Brak byo w armii polskiej wyszkolonych oficerw. Jeden z dowdcw armii, ksi Ludwik Wirtemberski, okaza si zdrajc, pozostali za nie wykazywali zdolnoci. Naczelne dowdztwo sprawowa krl, ktry by zbyt odlegy od terenu wojny, zreszt nie mia wiedzy wojskowej i w zwycistwo nie wierzy. Ale przede wszystkim dysproporcja si obu armii na niekorzy Polakw bya ogromna, niemal jak 3 do 1, a do wezwania pod bro szerokich mas narodu ucieka si nie chciano. Mimo paru pomylnych potyczek armia polska cofaa si ustawicznie a do chwili, gdy Stanisaw August, zwtpiwszy ostatecznie w pomoc prusk, przystpi w lipcu 1792 r. do konfederacji targowickiej. Targowiczanie, chwyciwszy wadz w rce przy pomocy wojsk rosyjskich, starali si zniszczy cae dzieo Sejmu Czteroletniego. Ale nadmierne wzmocnienie wpyww rosyjskich w Polsce zaniepokoio Wielk Brytani, Prusy i Austri. Rzd pruski cign nawet pod koniec 1792 r. nad granic wschodni znaczne siy zbrojne w obawie, e Rosja sama zechce decydowa o losach Polski i w ten sposb stanie si jeszcze groniejszym ssiadem. W Petersburgu ju latem tego roku pose pruski wystpi z propozycj dania Prusom czci ziem polskich, groc w razie odmowy wycofaniem si z wojny przeciwko rewolucyjnej Francji. Opinii publicznej prbowano jednak wmwi, e kwestia ta jest cile zwizana ze spraw Rewolucji Francuskiej. Deklaracja Fryderyka Wilhelma II z 6 stycznia 1793 r., obwieszczajca wkroczenie wojsk pruskich do Polski, pitnowaa zwolennikw Konstytucji 3 maja jako prozelitw jakobiskich, zapowiadaa, e nie moe tolerowa, by ta mniejszo narodu polskiego planowaa wywrcenie porzdku publicznego i by stale wyrzdzaa zniewagi pastwu pruskiemu. Deklaracja wyjaniaa, e przygotowujc wypraw przeciwko Francji, Prusy nie mog pozostawi za sob tak niebezpiecznego wroga, jak polscy fakcjonici i dlatego zajcie przez wojska pruskie czci Wielkopolski - to tylko rodek ostronoci, zmierzajcy do ochrony granic wasnych i przywrcenia porzdku publicznego. Wzrost terytorialny Prus nie by na rk Austrii, ale zgodzia si na to, chcc otrzyma pomoc prusk w wojnie z Francj oraz pozyska zgod Prus na zamian zbyt odlegej i ulegajcej wpywom francuskim Belgii na Bawari. W ten sposb sprawa polska zacza si cile czy ze spraw rewolucyjnej Francji. Akcj przeciwko Polsce tumaczono koniecznoci walki z szerzcym si jakobinizmem. Motywacja ta wystpia i w konwencji

podpisanej w Petersburgu 23 stycznia 1793 r. przez penomocnikw Rosji i Prus. Rosja zobowizaa si trzyma swe wojsko ldowe i flot na stopie wojennej tak dugo, dopki bd trway zamieszki we Francji i w Polsce, i jako odszkodowanie za to otrzymywaa ziemie na wschd od linii Druja - Pisk - Zbrucz. Prusy przyrzekay prowadzi wojn z Francj, a za to, tytuem zwrotu kosztw, dostaway cz Polski po Czstochow, Sochaczew i Dziadowo. Zebrany przy pomocy nacisku okupantw sejm w Grodnie, ostatni sejm I Rzeczypospolitej (7 VI-23 XI 1793) zosta zmuszony do uznania zaboru rosyjskiego. Ale zgody na zabr pruski nie otrzymano, zadowolono si milczeniem przeraonych posw polskich, zebranych w otoczonym przez wojsko rosyjskie zamku grodzieskim. Dokonany w ten sposb drugi rozbir Polski bynajmniej nie pogodzi jej ssiadw. Najbardziej niezadowolony by rzd austriacki i aowa poniewczasie zgody na rozbir Polski, bo zamiana Belgii na Bawari okazaa si nierealna. Przeszkadzay temu Prusy, a potem take i sytuacja na froncie francuskim. W Wiedniu zaczto zatem myle nad sposobem uzyskania ekwiwalentu kosztem Polski. Rzd rosyjski nie uwaa rozbioru za peny sukces, dlatego e wpywami w Polsce trzeba byo dzieli si nadal z Prusami. Wiadomo te byo, e nie pozwol one, by ocala reszt Polski zagarna sama Rosja. Na razie Prusy uprawiay tylko szanta polityczny, groc w razie niedopenienia swych da wycofaniem si z wojny na zachodzie. Celem wic polityki rosyjskiej byo zachcanie obydwu pastw niemieckich do jak najwikszego angaowania si ich na zachodzie, by odwrci ich uwag od Polski. Prusy obowiy si w 1793 r. ogromnie. Dostay co prawda tylko 1/4 w stosunku do tego, co otrzymaa Rosja, ale za to kraj znacznie bardziej zaludniony i bogatszy. Bya to jednak ludno cakowicie obca niemczynie, cica ku Polsce i wroga, a poza tym nie ulegao wtpliwoci, e Rosja bdzie dya do aneksji reszty ziem polskich, przez co stanie si jeszcze bardziej gronym ssiadem. Pamitano przecie w Berlinie, e w okresie wojny siedmioletniej w obliczu przymierza rosyjsko-austriackiego Prusy znalazy si o krok od zguby, tote polityka pruska zmierzaa teraz do jednego celu: popycha jak najbardziej Austri do wojny na zachodzie i bacznie obserwowa Rosj. W rezultacie zatem drugi rozbir Polski nie tyle zbliy ku sobie mocarstwa wschodnie, ile raczej pogbi istniejce midzy nimi rozbienoci, a to odbio si decydujco na losach rewolucyjnej Francji. Rozdzia dwunasty Wojna Austrii i Prus z Francj. Druga rewolucja francuska Od kwietnia 1792 r. dzieje wewntrzne Francji pozostaway w cisej zalenoci od losw wojny z pastwami niemieckimi, porednio za od tego, co si dziao w Polsce. yrondyci mylili si, e atwe zwycistwo w krtkiej wojnie da im wadz we Francji, dziki czemu utrwal dotychczasowe zdobycze rewolucji. W rzeczywistoci bowiem wojna przybraa inny obrt i przyczynia si do radykalnej zmiany oblicza rewolucji. Zaraz na pocztku spotka yrondystw zawd, liczyli bowiem na to, e uda im si stworzy koalicj antyaustriack, do ktrej chcieli wcign Wielk Brytani. Ta odmwia jednak, gdy pragna klski Francji. Jeszcze bardziej niemi niespodziank by fakt, e wbrew temu, czego si spodziewali, do wojny przystpiy i Prusy. Rzd pruski da si do niej skoni za cen wycofania si Austrii z wojny tureckiej, a tym samym osabienia sojuszu austriacko-rosyjskiego, i za cen zgody Wiednia na udzia Prus w rozbiorze Polski. Propagand rewolucyjn niewiele si jeszcze w Berlinie przejmowano i nie bya ona przyczyn wystpienia Prus, cho na t propagand wiele liczono w Paryu, wysyajc emisariuszy i tworzc a pi legionw zoonych z cudzoziemcw: belgijski, leodyjski, germaski, helwecki i sabaudzki. Liczono poza tym na wasn szybk ofensyw. Ale tu czeka yrondystw nowy zawd. Armia francuska bya zupenie do wojny nie przygotowana. Korpus oficerski skada si gwnie ze szlachty, ktrej przynajmniej poowa nie pragna wcale zwycistwa, cz zreszt od razu zdezerterowaa. onierze na og nie ufali swoim oficerom i czsto odmawiali speniania rozkazw, zreszt dziennikarz Marat z Parya wzywa wprost onierzy, by mordowali swych generaw jako wrogw rewolucji. Nawet zewntrznie ta armia bya niejednolita. Og onierzy nosi mundury niebieskie, ale ochotnicy i gwardia narodowa uywali uniformw czerwonych, byli lepiej patni i sami wybierali sobie oficerw. Wszystko to sprawiao, e wojsko francuskie przypominao raczej niekarne bandy ni zorganizowan armi. Mimo to genera Dumouriez zacz ofensyw na pnocy. Pierwsze spotkanie z Austriakami 30 kwietnia 1792 r. okazao warto tej armii: na sam widok nieprzyjaciela onierze francuscy rzucili si do ucieczki ogarnici panik i przypisujc wszystko zdradzie. Zamordowali ponadto swego dowdc, generaa Dillona, ktry prbowa powstrzyma odwrt. Na skutek zaamania si w ten sposb armii pnocnej zacza si cofa i armia ssiednia, dowodzona przez La Fayette' a. Armia trzecia, nadreska, pozostaa zupenie bezczynna. Oficerowie austriaccy dziwili si takiemu obrotowi sprawy. Pokpiwali nawet, e do pokonania sankiulotw wystarcz baty. Rzd pruski w obawie, e jego udzia w konflikcie okae si teraz zbyteczny i e Austria moe si wzbogaci kosztem Francji, wypowiedzia wreszcie tej ostatniej wojn 6 lipca 1792 r. i zacz si targowa o udzia w zdobyczy. We Francji wrd yrondystw wraenie klski byo przygnbiajce, tym bardziej e 18 maja dowdcy armii owiadczyli, e wobec niekarnoci onierzy ofensywa jest niemoliwa. Niepowodzenia na froncie zachwiay znaczeniem yrondystw. Prbowali oni zrzuci odpowiedzialno na zdrajcw, gwnie ksiy nie zaprzysionych, ale dekretu Zgromadzenia Prawodawczego skierowanego przeciw tym duchownym nie chcia sankcjonowa krl. Odmwi take zgody na rozwizanie swej gwardii i stworzenie dla obrony Parya gwardii narodowej. Wwczas yrondyci, wyzyskujc wrzenie mas ludowych spowodowane wiadomociami z frontu i brakiem ywnoci, zorganizowali 20 czerwca wielk

manifestacj przeciwko krlowi (przywdcami byli piwowar Santerre, rzenik Legendre i Polak, kapitan Klaudiusz azowski). Zgody krla nie uzyskano jednak, ale za to wywoano oburzenie buruazji. La Fayette proponowa nawet krlowi ucieczk. Nie doszo do niej tylko wskutek nieufnoci krla, a zwaszcza krlowej do La Fayette'a. Bya to zarazem poraka feuillantw, ktrzy nie chcieli zarwno wojny, jak i dalszych reform spoecznych. W dniu 20 czerwca zwycistwo odnieli waciwie przywdcy mas ludowych Parya, gwnie jakobini, ktrzy nie signli wwczas po wadz tylko dlatego, e nad wszystkim growa strach przez inwazj, tym wikszy, e do akcji wchodziy ju wojska pruskie, majce od czasu Fryderyka II saw najlepszych w Europie. W dniu 11 lipca 1792 r. yrondyci przeforsowali synn uchwa "La patrie en danger" (ojczyzna w niebezpieczestwie), bdc w gruncie rzeczy ogoszeniem stanu wojennego i wezwaniem do broni wszystkich obywateli. Ogoszona dopiero w drugiej poowie lipca odezwa wywoaa ogromny zapa wrd miejskich mas ludowych w caym kraju, podniecany wszdzie przez jakobinw. W samym Paryu radykalny odam jakobinw wskazywa wyranie na winowajcw niebezpieczestwa, ktrymi mieli by intryganci w Zgromadzeniu Prawodawczym i dwr krlewski. To samo powtarzali teraz gwardzici, ktrzy przybyli na wito rocznicy zburzenia Bastylii w dniu 14 lipca. Ci z nich, ktrzy przybyli z Marsylii, ulegli wpywowi Robespierre' a i wprost wystpowali przeciwko Zgromadzeniu Prawodawczemu, jako zbyt mao energicznemu. Za sw pie bojow przyjli i piewali w drodze kompozycj Rouget de Lisle'a, ktra teraz pod nazw Marsylianki stawaa si coraz bardziej popularna w caej Francji. Przeciwko krlowi wystpoway rwnie gwatownie zebrania sekcji Parya, ktre od 27 lipca obradoway bez przerwy. Przeraeni nastrojem mas Parya i agitacj Robespierre' a yrondyci prbowali porozumie si z krlem przez malarza Boze i po raz drugi przez Guadeta, ale Ludwik XVI odrzuci i t szans ratowania swojego tronu. Bya ona co prawda zupenie nierealna. Dwr krlewski uwaa, e jest nawet lepiej, gdy si szerzy anarchia, bo wtedy klska jest bardziej pewna, i paci w sekrecie agitatorom, m.in. Dantonowi. W Paryu pod koniec lipca powszechnie panowao przekonanie, e odpowiedzialno za klski na froncie ponosz zdrajcy, wrd ktrych na pierwszym miejscu wymieniano krla. Opanowane przez yrondystw Zgromadzenie Prawodawcze posdzono o brak energii i o pobaanie zdrajcom. Robespierre pisa w swym tygodniku "Le Defenseur de la Constitution" ("Obroca Konstytucji"), e jest ono nawet bardziej niebezpieczne ni krl. W tej atmosferze ogromna wikszo sekcji Parya (47 na ogln liczb 48) domagaa si usunicia monarchy i zanosio si na powstanie ludowe, gdy wtedy - 1 sierpnia - przysza do Parya wiadomo o manifecie ksicia brunszwickiego z 25 lipca. Karol Wilhelm Ferdynand, ksi brunszwicki, ktrego jeszcze przed rokiem niektrzy proponowali na krla Francji, obj w lipcu dowdztwo poczonych wojsk pruskich i austriackich. Wprawdzie Austriacy toczyli wojn ju od kwietnia, ale posuwali si w lad za cofajcymi si Francuzami bardzo powoli, nie chcieli si zbytnio angaowa na froncie, dopki nie zrobi tego take Prusacy, obawiali si bowiem, e krl pruski w ostatniej chwili odmwi udziau w wojnie i korzystajc z zaangaowania si Austriakw, zagarnie zbrojnie elektorowi bawarskiemu Julich i Berg. Obawy te okazay si ponne. Od lipca maszeroway na Francj ju trzy armie. W dniu 25 lipca armia rodkowa, pruska, znalaza si nad granic Francji i z tej okazji wdz naczelny wyda sw synn odezw, ktra gosia, e sprzymierzeni monarchowie maj na celu tylko "szczcie Francji" i nie pragn si miesza do jej spraw wewntrznych, chc jedynie oswobodzi krla, krlow i ich rodzin z niewoli. Ale odezwa dodawaa zarazem: "Miasto Pary i wszyscy jego mieszkacy bez rnicy winni natychmiast i bez zwoki ukorzy si przed krlem". Za wszystko co si dzieje, czonkowie Zgromadzenia Prawodawczego, wadz departamentowych, okrgowych, miejskich i gwardii narodowej mieli odpowiada "wasn gow przed sdem wojennym". Poza tym monarchowie sprzymierzeni dawali swe sowo cesarskie i krlewskie, e "gdyby Zamek Tuileries zosta si zdobyty lub atakowany, gdyby Ich Krlewskim Mociom, krlowi, krlowej i rodzinie krlewskiej wyrzdzono najmniejszy gwat lub zniewag... to wywr zemst przykadn i na zawsze pamitn, wydajc Pary egzekucji wojennej i na cakowite zniszczenie, a buntownikw, ktrzy tym zamachom s winni - na zasuon kar mierci". Ksi brunszwicki by czowiekiem Owiecenia, potpia przywileje stanowe, nie znosi emigrantw francuskich, ale lekkomylnie podpisa tekst przygotowany przez jednego z nich - Limone'a, sdzc, e przyspieszy koniec wojny. Popeni jednak fatalny bd, ktry przesdzi zarwno losy krla, jak i losy wojny. W dniu 3 sierpnia Petion w imieniu 47 sekcji Parya postawi w Zgromadzeniu Prawodawczym wniosek o detronizacj krla. Sekcja przedmiecia Saint-Antoine 4 sierpnia postawia w tej sprawie Zgromadzeniu ultimatum z terminem do 9 sierpnia, groc powstaniem. Krlowi radzono ucieczk, ale teraz odmwi, liczc na wierno gwardii narodowej i na Zgromadzenie, ktre w wikszoci byo jeszcze monarchistyczne. Tymczasem 9 sierpnia wieczorem tumne zebranie sekcji, kierowane gwnie przez Dantona, wybrao nowy powstaczy zarzd miejski, w ktrym rej wodzili Santerre, Legendre, eks-kapucyn Chabot, poeta Chnier, dziennikarz Hebert i inni, gwnie przyjaciele Dantona. Komendant gwardii narodowej Jean Gailliot Mandat i generalny syndyk prokurator (przewodniczcy organu wykonawczego rady miejskiej) Roederer zorganizowali wprawdzie obron krla, ale pierwszy z nich zosta podstpnie zwabiony przez Dantona i zamordowany. Dowdztwo gwardii obj Santerre. Rankiem 10 sierpnia tumy gwardzistw, robotnikw z przedmie i drobnomieszczastwa paryskiego otoczyy Tuileries. Krl z rodzin schroni si do Zgromadzenia

Prawodawczego, ale Szwajcarzy i zgromadzona w Tuileries szlachta stawia napierajcym zawzity opr. W rezultacie jednak Tuileries zostay zdobyte (pado okoo 500 zabitych z ludu). Tum wtargn do zamku i wymordowa paruset jego obrocw, w tym przeszo 500 Szwajcarw demolujc przy tym cakowicie wntrza zamku, cenne obrazy i rzeby. Zastraszone w ten sposb Zgromadzenie Prawodawcze uchwalio zawiesi krla w czynnociach a do czasu, gdy o jego losach zadecyduje nowy parlament, powoao prowizoryczn Rad Wykonawcz, zoon z szeciu ludzi (Danton i in.), okrelio, e do nowego parlamentu, zwanego Zgromadzeniem Narodowym (Convention Nationale) maj prawo wybiera deputowanych wszyscy penoletni Francuzi, yjcy z wasnej pracy. Krl zosta aresztowany i osadzony w paacu Luksemburskim, a potem w wizieniu w Temple. W Radzie Wykonawczej decydowa o wszystkim Danton, majc teraz waciwie dyktatorsk wadz, cho musia si liczy z now rad miejsk Parya, w ktrej od dnia 11 sierpnia znalaz si Robespierre, ktry w wypadkach z 10 sierpnia nie bra udziau ani te do nich nie nawoywa. Powstanie 10 sierpnia 1792, czasem nazywane Drug Rewolucj, ma doniose znaczenie w dziejach Francji, a porednio i Europy. Obalio ono wadz krlewsk i rzdy buruazji, przekrelio buruazyjn konstytucj z 1791 r., faktycznie wprowadzono republik demokratyczn, cho dalej pod wzgldem spoecznym i nie chciao. Na prowincji przyjto powstanie sierpniowe zupenie spokojnie, prby protestw zostay zreszt natychmiast zduszone, zwycizcy w Paryu zdawali sobie bowiem spraw, e tylko si bd mogli si utrzyma przy wadzy i powstrzyma od anarchii kraj, na og przywizany jeszcze do monarchii i niektrych dawnych form, a poza tym zagroony inwazj. Wysano zatem na prowincj komisarzy, ktrzy mieli niemal nieograniczon wadz aresztowania i karania. Pomagay im w tym lokalne komitety nadzoru (les comitets de surveillance), ktre przeprowadzay konfiskaty, wydaway cenniki na rodki utrzymania, ledziy arystokratw i ksiy. W dniu 15 sierpnia Zgromadzenie Prawodawcze uchwalio, e ojcowie, matki, ony i dzieci emigrantw s zakadnikami, odpowiadajcymi za czyny tych ostatnich, 17 sierpnia uchwalio utworzenie Nadzwyczajnego Trybunau Kryminalnego dla karania "zbrodni 10 sierpnia", 26 sierpnia postanowiono uwizi wszystkich ksiy nie zaprzysionych, poza tym zreszt odebrano duchowiestwu akta stanu cywilnego, zakazano noszenia sutann i habitw. Jednoczenie skonfiskowano w kocioach dzwony, wszystkie przedmioty z brzu i miedzi na uytek wojska. W Paryu i w caym kraju zacz si okres "pierwszego terroru rewolucyjnego". Marat, Hebert, Chabot ustawicznie przy tym powtarzali, e ten terror jest zbyt agodny. Tymczasem 19 sierpnia wojska pruskie przekroczyy wreszcie granic i spychay armi Dumourieza w kierunku Parya. Druga armia francuska, dowodzona przez Kellermanna, cofaa si rwnie. Dnia 23 sierpnia kapitulowaa twierdza Longwy. W Paryu ministrowie i wikszo Rady Wykonawczej mwili ju o koniecznoci przeniesienia rzdu i Zgromadzenia Prawodawczego do Tours. Przeciwstawi si temu z ca energi Danton, apelujc do patriotyzmu swych ziomkw, cho rwnoczenie zabezpiecza si na przyszo, porozumiewajc si z monarchistami. Decyzj Dantona o pozostaniu w Paryu poparli yrondyci, sdzc, e atwiej im bdzie w wczesnej sytuacji zama Komun Parysk i obj z powrotem wadz, a w ostatecznoci zrzuci odpowiedzialno za wszystko na Komun i lewy odam jakobinw. Lud Parya wierzy jednak w zwycistwo, a klski na froncie przypisywa zdrajcom, przede wszystkim zdrajcom wewntrz kraju. Danton w Zgromadzeniu Prawodawczym twierdzi 28 sierpnia, e w samym Paryu jest ich 30 000, Marat nawoywa do wymordowania ich. Rozsiewano wieci, e nawet ci, ktrzy s ju w wizieniach, knuj spisek przeciwko ojczynie. Paryski Komitet Nadzoru uwaa, e naley zgadzi wszystkich uwizionych. Gdy zatem 1 wrzenia przysza do Parya wiadomo, zreszt faszywa, o kapitulacji Verdun (faktycznie poddao si 2 wrzenia), ostatniej twierdzy na drodze do Parya, miasto ogarna psychoza strachu przed zdrajcami-spiskowcami. W tej atmosferze pod wpywem nawoywania Marata, za zacht ze strony Komitetu Nadzoru, do ktrego 2 wrzenia wszed i Marat, stawszy si jego spiritus movens, doszo w dniach od 2 do 5 wrzenia do masowych mordw. W Paryu uzbrojone bandy kilkuset ludzi szy od wizienia do wizienia, zabijajc winiw politycznych oraz w ogromnej wikszoci zwykych przestpcw, a nawet kobiety i modzie w domu poprawczym. W sumie wymordowano w Paryu okoo 1400 osb, w tym przeszo 200 ksiy. Na apel Komitetu Nadzoru podobne sceny powtrzyy si i w innych miastach Francji, pochaniajc w sumie prawdopodobnie od 10 000 do 12000 ofiar. Zastraszone Zgromadzenie Prawodawcze zachowao si wobec tzw. septembryzacji (od septembre - wrzesie) niemal zupenie bezczynnie, podobnie jak i wszechwadny Danton, cho chwali si pniej, e to on da rozkaz "wytpienia konspiratorw i ndznikw". "Chciaem, by caa modzie paryska przybya do Szampanii splamiona krwi, co dawao mi gwarancj jej wiernoci, chciaem oddzieli j od emigrantw rzek krwi". Masakry wrzeniowe miay ogromne znaczenie w dziejach stosunku opinii europejskiej do rewolucji. Ich echo rozeszo si szeroko po Europie, wywoujc wszdzie zarwno wrd szlachty, jak i mieszczastwa, rosnc niech do rewolucji, a rzdom dajc pretekst do tumienia wszelkich przejaww krytyki wobec dotychczasowego ustroju. Echo to odezwao si i w rosyjskiej motywacji walki z polskim ruchem odrodzeniowym. Echa te miay doniose znaczenie i w dziejach samej rewolucji, bo wybory do trzeciego parlamentu rewolucyjnego, do Konwentu, odbyy si w atmosferze strachu przed przyznawaniem si do przekona monarchistycznych. Wikszo narodu nie braa zreszt w tych wyborach udziau. Tego samego dnia, w ktrym odbyo si pierwsze zebranie Konwentu, 20 wrzenia,

dokonaa si te wana zmiana na froncie. Mimo sukcesw wojska prusko-austriackie posuway si bardzo powoli, cho wypowiedzia wojn Francji take krl sardyski Wiktor Amadeusz III (1773-1796) z niechci do rewolucji i z obawy, by nie straci okazji obowienia si kosztem Francji. Na to powolne tempo operacji wojennych zoyo si kilka przyczyn. Midzy generaami pruskimi i austriackimi panowaa wzajemna nieufno i niezadowolenie. Austriacy mieli wystawi armi rwn pruskiej, w rzeczywistoci wystawili tylko 30 000. Prusacy za 42 000 onierzy. Co prawda Prusacy pospieszyli si z liczb wojska, by mie wikszy udzia w zdobyczy. Poza tym sprzymierzeni zawierzyli obietnicom emigrantw, e caa ludno bdzie ich przyjmowaa entuzjastycznie, tymczasem okazao si, e postawa ludnoci jest wroga, wanie gwnie ze wzgldu na obecno emigrantw w armii ksicia brunszwickiego. Chopi obawiali si powrotu feudalizmu. Trzecim czynnikiem powodujcym powolne posuwanie si inwazji, by od koca sierpnia stay deszcz, drobny, ale nieustanny, charakterystyczny zreszt dla tych okolic. Utrudnia on ogromnie posuwanie si po wczesnych drogach. Dumouriez mia zamiar wej do Belgii i w ten sposb odcign nieprzyjaciela od marszu na Pary, ale Rada Wykonawcza polecia mu broni zalesionego pasma Argonw, stanowicych dobr oson Parya od wschodu. Austriacy przedarli si jednak i przekroczyli rzek Aisne. Dumouriez, zamiast cofa si w kierunku Parya, posun si na poudnie, nawizujc czno z armi Kelermanna, ktry zaj stanowisko pod Valmy. Ksi brunszwicki mia w ten sposb drog do Parya zupenie woln, ale za to za sob ca armi francusk. Przygotowa wic plan zniszczenia jej lub otoczenia, gdy niecierpliwy krl pruski, ktry znajdowa si przy armii, rozkaza Prusakom zaatakowa Kellermanna 20 wrzenia 1792 r. Po parogodzinnej kanonadzie artyleryjskiej (40 000 wystrzaw) piechota pruska bez zapau wskutek nieustannego deszczu uszykowaa si do ataku, ale na widok gotowych do akcji oddziaw francuskich ksi brunszwicki da rozkaz odwrotu. Prusacy doszli do przekonania, e wojna w kraju wrogim i nastawionym bojowo, jak o tym mwiy take wieci z Parya, moe by cika i duga. Krl nie chcia si zatem w ni angaowa, gdy zachodzia obawa, e skorzysta z tego Katarzyna II i nie dopuci Prus do zagarnicia czci Polski. Wadca Prus wola mie swe gwne siy w pobliu granic wschodnich. Nieznaczna potyczka pod Valmy, w ktrej po obu stronach byo ok. 400 zabitych i rannych, urosa potem dziki legendzie do rzdu zwyciskiej dla Francji bitwy. Inna legenda gosia, e ksi brunszwicki mg atwo odnie zwycistwo. W rzeczywistoci jednak kanonada pod Valmy bya punktem zwrotnym w tej wojnie, bya moralnym zwycistwem Francuzw w tym znaczeniu, e pierwszy raz stawili czoo armii pruskiej, uchodzcej wwczas za najlepsz w Europie i nie cofnli si, e - co wicej - Prusacy zaczli odwrt w kierunku Luksemburga, pocigajc za sob i Austriakw, a to pozwolio Francuzom przej do ofensywy. Genera Montesquieu wkroczy do Sabaudii, ktrej krl uciek na wysp Sardyni. Wkrtce potem wojska francuskie zajy Nice i Bazyle. W padzierniku Francuzi zwoali w Chambery Zgromadzenie Narodowe sabaudzkie, ktre uchwalio przyczenie kraju do Francji. W styczniu wcielono do niej rwnie Nice. W Bazylei utworzono republik Rauracj (w marcu 1793 r.) i wcielono j do Francji. Rwnoczenie genera Custine zaj nad Renem 30 wrzenia 1792 r. Spir, 5 padziernika Wormacj, 21 padziernika Moguncj, w tej ostatniej witany entuzjastycznie przez buruazj. Utworzono tu zaraz Towarzystwo Przyjaci Wolnoci i Rwnoci. Reski Konwent Narodowy, wybrany przy pomocy wojsk okupacyjnych, uchwali wcielenie Moguncji do Francji. W ten sposb spenio si dawne pragnienie politykw francuskich oparcia granicy o Ren. Cel ten przyjli rwnie przywdcy rewolucji. "Granice Francji - mwi 31 stycznia 1793 r. w Konwencie Danton - s wyznaczone przez natur. Osigniemy je w czterech punktach: nad oceanem, nad brzegiem Renu, w Alpach i Pirenejach". Ale decydujce miay by w tej wojnie zwycistwa Dumourieza na pnocnym wschodzie, cho sam dowdca nie bardzo ich pragn, bo wychodziy na korzy jakobinom. Odrzuci Austriakw spod Lille, a 6 listopada dziki dwa razy wikszej liczbie i zapaowi onierzy zada klsk Austriakom pod Jemappes (koo Mons), wskutek czego mg zaj ca Belgi. Nie Valmy, lecz Jemappes byo pierwszym doniosym zwycistwem, jakiego Francja nie znaa ju od pocztku XVII w. Ale w sumie biorc nie zapa onierzy francuskich, lecz brak energii ze strony Austrii i Prus zadecydowa o klsce tych ostatnich. Brak ten za by spowodowany w powanym stopniu spraw polsk. Klska sprzymierzonych pozwolia jakobinom wyzyska zwycistwo, ktre odnieli 10 sierpnia 1792 r. w Paryu, i zniszczy przeciwnikw. Rozdzia trzynasty Upadek monarchii we Francji. Pocztek pierwszej koalicji Zwycistwo jakobinw w wyborach wrzeniowych 1792 r. i zwycistwa wojsk francuskich na froncie przesdziy spraw monarchii we Francji. Nowe Zgromadzenie Narodowe - Konwent - byo zoone teoretycznie z 749 deputowanych. Miao wprawdzie w swym onie wikszo monarchistw, ale wielu z nich ze strachu nie przychodzio na zebrania, a prawie nikt nie mia odwagi przyznawa si do swych prawdziwych pogldw. Na zebraniach Konwentu bywao przecitnie po 200 do 300 deputowanych. Publiczno obecna na sali stale mieszaa si teraz do obrad, gwidc, wymylajc i groc deputowanym, nawet obrzucajc ich rnymi przedmiotami. Prawic Konwentu stanowili yrondyci i ich zwolennicy, w sumie ok. 160 deputowanych. W samym Paryu oparcia nie mieli, wyparci zostali std przez jakobinw, ktrzy usunli ich cakowicie ze swego grona. yrondyci reprezentowali gwnie interesy redniego mieszczastwa, a w obawie przed wpywami opanowanego przez jakobinw Parya bronili jak najdalej idcej autonomii prowincji. Std te zarzucano im, e d do przemiany Francji na federacj miast. Lewic stali si

jakobini, a poniewa zasiadali na grnych awach - nazywano ich zwykle "gr" (la montagne) lub gralami (les montagnards). Podobnie jak yrondyci, tak i grale nie stanowili grupy jednolitej, a ich pogldy tworzyy wachlarz do rozwarty od umiarkowanego drobnomieszczaskiego liberalizmu a niemal po socjalizm, a nawet swoisty komunizm. Poza tym znalazo si tu wielu karierowiczw i awanturnikw obok doktrynerw i ludzi gboko oddanych sprawie Francji i ludu francuskiego. Najwybitniejszymi z grali byli: Danton, Marat i Robespierre, ktrych ironicznie nazywano triumwirami. Najliczniejsze w konwencie byo centrum, zwane pogardliwie "rwnin" (la plaine) lub "bagnem" (le marais), zoone przewanie z ludzi umiarkowanych, ale gosujcych czsto ze wzgldw oportunistycznych bd za yrondystami, bd za gralami. Najwybitniejszym deputowanym centrum by Sieyes. Pierwsz kwesti, jak zaj si Konwent, bya sprawa krla i ustroju politycznego Francji. Ju 21 wrzenia jakobin Collot d'Herbois postawi wniosek zniesienia monarchii. Popar go gorco Gregoire. W dniu nastpnym BillaudVarenne zaproponowa, by wszystkie akty publiczne datowa w przyszoci od pierwszego dnia republiki. Ale pozostawaa sprawa otwarta, co zrobi z krlem? Jakobini domagali si jego mierci, yrondyci, nie chcc sobie zrazi wyborcw, ktrzy byli przewanie monarchistami, gotowi byli poprzesta na detronizacji. Spraw Ludwika XVI pogorszyo odnalezienie w Tuileries elaznej szkatuy z jego korespondencj, z ktrej wynikao niezbicie, e porozumiewa si z wrogami kraju i pragn jego klski, cho sam krl wypiera si uparcie wszystkiego. Jakobini dali gowy krlewskiej. "Monarchia... jest wieczyst zbrodni - mwi Saint-Just 13 listopada 1792 r. - i kady ma prawo przeciwko niej powsta i wystpi zbrojnie. Jest ona jednym z tych zamachw, ktrego nawet zalepienie caego narodu nie moe usprawiedliwi.- Nie mona panowa i by bez winy... Kady krl jest buntownikiem i uzurpatorem...". Obrocy krla powoywali si na to, e Ludwik XVI jako krl konstytucyjny by uwiziony, ale Robespierre wysun argument bezpieczestwa republiki. W mowie z 3 grudnia zastrzega si, e jest przeciwnikiem kary mierci, ale to jest wypadek wyjtkowy. "Nie chodzi tutaj o spraw zwykego procesu, Ludwik nie jest oskaronym, wy nie jestecie sdziami... Nie macie wyda wyroku skazujcego lub uniewinniajcego jednostk, macie zastosowa rodek zmierzajcy do utrzymania bezpieczestwa publicznego... Ludwik musi umrze, poniewa kraj musi y". yrondyci prbowali przeprowadza spraw przekazania sdu nad krlem plebiscytowi, ale na to nie zgodzili si grale w obawie, e wikszo opowie si za uratowaniem krla. W rezultacie 15 stycznia 1793 r. zadecydowano, e "Ludwik Capet" jest winien zamachu na wolno narodu i na bezpieczestwo pastwa (707 gosami, poza tym 16 z zastrzeeniem, 11 deputowanych wstrzymao si od gosowania; yrondyci czciowo ze strachu gosowali za wnioskiem) i e wyrok nie bdzie przedstawiony do zatwierdzenia narodowi. Przez cay czas posiedzenia publiczno obecna na galerii przerywaa mwcom i grozia tym, ktrzy wystpowali w obronie krla. W dniu 16 stycznia zaczo si najdusze w dziejach parlamentaryzmu francuskiego posiedzenie, trwao bowiem do pnego wieczora 17 stycznia, tj. 36 godzin bez przerwy; samo gosowanie trwao 23,5 godziny. Poniewa 18 stycznia podniesiono wtpliwo w sprawie wynikw gosowania, przeto powtrzono je jeszcze raz. Za wyrokiem mierci pado teraz 387 gosw, przeciw - 334. 5 wstrzymao si od gosowania. Za mierci gosowa take ks. orleaski, nazywajcy si teraz (od wrzenia 1792 r.) Filip Egalite. W dniu 21 stycznia wyrok zosta wykonany. Rodzina krlewska pozostaa nadal w wizieniu. W tydzie potem brat krla, Ludwik hrabia Prowansji, ogosi, e jest regentem Francji za maoletniego uwizionego w Temple syna krlewskiego Ludwika XVII. We Francji przejto si tak mao t proklamacj, e urzdowe pismo "Moniteur" ogosio j 21 lutego w caoci. mier Ludwika XVI wykopaa przepa midzy monarchistami i ogromn wikszoci katolikw a rewolucj. Wszystkie czynniki konserwatywne widziay odtd w republice zerwanie z dawn wietnoci Francji i jej kultur z jednej, a terror i wojn - z drugiej strony. Ogromne te byo wraenie w caej Europie. Wprawdzie 30 stycznia 1649 r. zosta city krl angielski Karol I, ale na kontynencie europejskim skazanie krla byo bez precedensu. Poza tym Karol I zosta ukarany za amanie konstytucji. Natomiast w caej prawie Europie poza Wielk Brytani kady monarcha uchodzi za pomazaca boego, za osob wit i nietykaln, by w gruncie rzeczy wacicielem pastwa, tote og monarchistw europejskich uzna skazanie na mier Ludwika XVI za potworn zbrodni, za czyn szataskiego optania. Odbywano wszdzie naboestwa aobne i manifestacje, aby zohydzi krlobjcw. Wiadomo o straceniu Ludwika XVI wywoaa ogromne oburzenie take w Wielkiej Brytanii. Tumy zebrane przed paacem krlewskim w Londynie domagay si wypowiedzenia wojny krlobjcom. I istotnie 24 stycznia 1793 r. uczyni to rzd brytyjski, polecajc posowi francuskiemu opuci Angli. Nie wiedzc o tym i Konwent 1 lutego wypowiedzia wojn Wielkiej Brytanii z powodu jej wystpie antyfrancuskich. Formalnym powodem wojny dla Wielkiej Brytanii by wyrok mierci na Ludwika XVI. W rzeczywistoci jednak by to tylko pretekst. Rzd Williama Pitta modszego oburza si wprawdzie od samego pocztku na proces wytoczony krlowi, ale uwaa to za spraw drugorzdn. Zaniepokoi si dopiero bitw pod Jemappes i wtargniciem Francuzw do Belgii. Ju od XVIII w. Wielka Brytania staraa si, by kraj ten nie nalea do mocarstwa majcego hegemoni na kontynencie, a przede wszystkim, by nie nalea do Francji. Chodzio przy tym nie tylko o uniknicie niebezpieczestwa inwazji, gdy z wybrzey francuskich byo bliej do Anglii ni z Belgii, cho co prawda podbj przez Francj Belgii, za czym atwo mg nastpi i podbj Holandii,

mg zagrozi Anglii wzdu caego jej poudniowo-wschodniego wybrzea. Niemniej istotny by dla Wielkiej Brytanii powd ekonomiczny. Handel brytyjski z Europ odbywa si gwnie przez port belgijski w Antwerpii i przez porty holenderskie. Banki brytyjskie byy cile zwizane z bankami belgijskimi i holenderskimi, tote ju w listopadzie 1792 r. po bitwie pod Jemappes Wielka Brytania bya zdecydowana na wojn z Francj, cho jako powd wojny wysuwaa obron prawa publicznego przez nowy rozbir Polski. "Ale los Polski nie zagraa angielskiej potdze morskiej" (G. C. Trevelyan). Najbardziej przej si losem Ludwika XVI jego kuzyn, krl hiszpaski, Karol IV. Pose hiszpaski w Paryu prbowa interwencji w Konwencie i stara si przekupi paru dziaaczy rewolucyjnych, by nie dopuci do procesu krla, ale dali, m.in. Danton, sum zbyt wielkich. Hiszpania przystpia jednak do wojny nie z powodu mierci krla. Ju od pocztku XVIII w. czy j z Francj tzw. pakt familijny, na ktrym Hiszpanom ogromnie zaleao, gdy dziki niemu mogli si atwiej przeciwstawi Wielkiej Brytanii, ktra zagraaa na morzu hiszpaskiemu monopolowi handlu z Ameryk Poudniow. Gdy w 1790 r. doszo do wojny hiszpasko-angielskiej z powodu konfiskaty przez Hiszpani angielskich statkw kupieckich w zatoce Nootka (cz Oceanu Spokojnego na pnoc od granicy midzy Stanami Zjednoczonymi a Kanad), Konstytuanta francuska odmwia pomocy dotychczasowemu sprzymierzecowi. Hiszpania musiaa wtedy ustpi wobec da brytyjskich i - cho niechtnie - zbliy si do Wielkiej Brytanii. Przystpujc do wojny, Hiszpania pocigna za sob malek Parm, Wielka Brytania za zmusia do udziau w konflikcie Toskani. Poza tym jednak sama Francja wypowiedziaa wojn Holandii i pastwu Kocielnemu. Do koalicji antyfrancuskiej przystpio te Krlestwo Neapolu i Portugalia. Udziau w wojnie odmwia Katarzyna II, ale 25 marca 1793 r. przyrzeka rzdowi angielskiemu swe poparcie polityczne, zabronia handlu z Francj i tpia u siebie wszelkie przejawy idei wolnociowych. W sumie, z wyjtkiem Danii, Szwecji, Szwajcarii i Turcji oraz niewiele znaczcych Genui i Wenecji, wszystkie pastwa europejskie znalazy si w obozie antyfrancuskim. "Oto z ca Europ - woa Brissot w Konwencie - albo raczej ze wszystkimi tyranami Europy mamy teraz walczy na ziemi i na morzu". Zoona z kilkunastu pastw, jeeli nie liczy pastewek niemieckich, koalicja antyfrancuska, dysponowaa flot wojenn trzykrotnie wiksz od francuskiej i armi ldow, liczc na razie 310 000 ludzi, ale ta ostatnia moga by podwojona, a nawet potrojona. Wydawao si, e dziki olbrzymiej przewadze aliantw na ldzie i morzu otoczona zewszd Francja zostanie zmiadona i zmuszona do kapitulacji, ktrej gwnym warunkiem miao by przywrcenie dawnego ustroju politycznego. - Ale tak si tylko wydawao. Przede wszystkim pastwa, biorce udzia w koalicji, nie miay wcale wsplnego celu w tej wojnie. Hasem dla wszystkich bya wprawdzie walka z rewolucj i obrona kultury europejskiej, ale waciwie kade miao swj wasny cel na widoku, czsto kccy si z celami innych. Nawet Wielkiej Brytanii, gwnej organizatorce koalicji, chodzio nie tyle o zmian rzdu we Francji, ile raczej o wyrzucenie Francuzw z Belgii i o zagarnicie kolonii francuskich. Podobnie zaborcze zamiary ywiy inne mocarstwa. Chodzio w istocie o czciowy rozbir Francji i zupenie wyranie o tym mwiono na konferencji przedstawicieli czonkw koalicji w Antwerpii (w kwietniu 1793). adne z pastw nie chciao powici na cele wojenne wszystkich swych si, jakimi rozporzdzao. Np. Wielka Brytania nie miaa wcale zamiaru bra bezporedniego udziau w wojnie ldowej, zachcaa do tego innych, wypacajc im na to zasiki pienine. Na ldzie krl angielski wystawi do walki tylko 14000 Hanowerczykw, jako ksi elektor Hanoweru, a ponadto wzi na swj od ok. 8000 onierzy heskich. Zniszczy jakobinw pragn szczerze krl pruski Fryderyk Wilhelm II, ale i teraz nie chcia si zbytnio angaowa we Francji ze wzgldu na spraw polsk, gdy zwoany w celu ratyfikacji nowego rozbioru Polski sejm grodzieski godzi si, cho z trudem, na ratyfikacj zaboru rosyjskiego, ale stawia bierny opr wobec da pruskich i dopiero w nocy z 22 na 23 wrzenia 1793 r. zosta zmuszony do kapitulacji. Przez cay ten czas Prusy musiay by przygotowane na rne niespodzianki, tym bardziej e np. Gdask i Toru przeciwstawiy si w marcu zbrojnie chccym do nich wkroczy wojskom pruskim. Cz armii Prusy musiay trzyma na wschodzie i po wrzeniu 1793 r. z obawy przed Rosj, ktra mogaby sama zagarn reszt Polski, i z obawy przed Austri, ktra mogaby zbrojnie zaatakowa Bawari. Austria rwnie nie moga wszystkich swych si powici wojnie z Francj ze wzgldu na spraw polsk, tym bardziej e po utracie Belgii nabycie Bawarii stawao si coraz mniej realne i nie byo pewnoci, czy Prusy wywi si ze swych przyrzecze. Najszczerzej moe przejto si wojn w Hiszpanii, do czego przyczynio si sw propagand duchowiestwo, nawoujc do wojny witej w obronie wiary, krla i ojczyzny. z caej graniczcej z Francj Katalonii napywali ochotnicy, z caej Hiszpanii ofiary w zocie i pienidzach, ale nieudolny rzd hiszpaski nie umia tego zapau wyzyska. Wiosn i latem 1793 r. koalicja odnosia zwycistwa. Naczelny wdz armii austriackiej, ksi Fryderyk Josias sasko-koburski, pobi Dumourieza pod Neerwinden (na wschd od Brukseli) 18 marca, w dodatku Dumouriez wszed w pertraktacje z wrogami, by mc samemu przywrci porzdek w Paryu. Zosta jednak zdemaskowany i uciek do nich wraz z ksiciem Ludwikiem Chartres, synem Filipa Egalite, pniejszym krlem Francuzw. Austriacy zajli ca Belgi, Anglicy oblegli Dunkierk. Wyparto take Francuzw znad Renu, z Sabaudii i Nicei. Od poudnia wkroczyo do Francji 50 000 Hiszpanw i 5000 Portugalczykw. Tulon opanowany przez monarchistw podda si Anglikom. Francja znalaza si w tym wikszym niebezpieczestwie, e rwnoczenie na

pnocnym zachodzie kraju wybucho grone powstanie chopskie. Chopi w wielu okolicach byli bardzo rozgoryczeni na buruazj, zwaszcza na kupcw zboa i nabywcw dbr narodowych, cho take na wacicieli ziemskich w ogle. Uchwalon z zapaem przez Legislatyw wojn ogromna wikszo chopw francuskich przyja bardzo niechtnie. Ze sub wojskow czya si tradycja wieloletniego oderwania od domu rodzinnego, zego traktowania, nawet bicia, tote byy z pocztku dezercje z wojska. Gdy za rzd zacz w dodatku przeladowa ksiy nie zaprzysionych, wwczas w wielu okolicach zaczo si wrzenie i rozruchy lub otwarte powstania. Najsilniejsze z nich wybucho na poudnie od ujcia Loary w Wandei. Lesisty i bagnisty teren uatwi walk z wojskami rzdowymi. Powstanie zaczo si 10 marca 1793 r. od rozbrajania gwardzistw narodowych oraz aresztowania i mordowania urzdnikw i ksiy zaprzysionych. W cigu kilku tygodni powstanie rozszerzyo si na Bretani, signo a do Normandii. W Paryu obawiano si nawet, e moe ono obj ca Francj. Hasem powstacw staa si obrona religii i monarchii. Dowodzili nimi zarwno ludzie proci (wonica Cathelineau, najdzielniejszy z przywdcw w Wandei, leniczy Stofflet), jak i szlachta (Charette, d'Elbee, La Rochejaquelein). Poniewa nie bya to armia regularna, przeto nie stosowaa te wczesnej taktyki wojennej. powstacy rozsypywali si czsto w tyralier, ktra potrafia wietnie wyzyska waciwoci terenu. T now taktyk zaczy stosowa pniej i wojska rzdowe. Na szczcie dla rzdu oddziay powstacze nie dziaay zgodnie. Po zwyciskich potyczkach czsto rozchodziy si do domw. Poza tym miasto Nantes stawio im opr, dziki czemu nie mogy otrzymywa posikw z Wielkiej Brytanii. Z innego nieco powodu wrzenie ogarno rwnie niektre miasta. Ustawiczny spadek wartoci asygnat i w zwizku z tym droyzna, niskie zarobki, brak dowozu ywnoci, wszystko to wywoywao rozgoryczenie mas ludowych w miastach, podsycane zreszt przez monarchistw, a niekiedy i przez yrondystw. W Bordeaux, Marsylii, Nimes, Caen i innych orodkach doszo do rozruchw, a w Lyonie 29 maja do otwartego powstania. Rok 1793 by zatem najciszy dla Francji. Niebezpieczestwo zewntrzne i wewntrzne przyczynio si jednak w sposb decydujcy do wejcia rewolucji w zupenie now faz. Rozdzia czternasty Dyktatura jakobinw Rok 1793 i pocztek 1794 by najciszym okresem dla Francji nie tylko ze wzgldu na wojn z wrogiem zewntrznym. Rewolucja walczya jednoczenie z powstaniem chopskim i buntem miast. Sytuacja ekonomiczna kraju bya nader cika. Toczyy si walki pomidzy stronnictwami. Kryzys gospodarczy zacz si ju na pocztku 1792 r., gdy urodzaj w 1791 r. by bardzo lichy, sytuacja pogorszya si pod koniec 1792 r. Wskutek dezorganizacji ycia gospodarczego, postpujcej inflacji pienidza papierowego i niskich zarobkw rzd musia si ucieka do rekwizycji zboa i wprowadzenia kart, ktrych posiadacze mogli kupowa rodki ywnoci po cenach z gry wyznaczonych. Ale nie wszyscy mieli prawo do kart ywnociowych, poza tym byy one niewystarczajce dla zaspokojenia potrzeb ich posiadaczy. Zreszt nie zawsze mona je byo realizowa. W obec braku dowozu do miast zboa, misa i nabiau ludno wikszych miast, a wrd nich i Parya, czsto dosownie przymieraa godem, wskutek czego dochodzio do rozruchw przed piekarniami. W dniu 10 marca 1793 r. obawiano si nawet powstania w Paryu. Niektrzy z przywdcw sankiulotw, tzw. wciekli (les enrages.) domagali si wprowadzenia cen maksymalnych i konfiskaty mienia bogatych. W radzie miejskiej Parya hasa te przyjli za swoje syndyk-prokurator Piotr Chaumette, i jego zastpca Jakub Hebert oraz Anacharsis Cloots. Pod wpywem ich agitacji wikszo Konwentu, cho niechtnie, musiaa si zgodzi na ograniczenie swobodnego uywania prawa wasnoci. W dniu 11 kwietnia wprowadzono zatem przymusowy kurs asygnat i maksymalne ceny zboa. Ta ostatnia uchwaa nie wesza jednak w ycie. Sytuacja ywnociowa Parya pogarszaa si ustawicznie. W lipcu, sierpniu i wrzeniu 1793 r. wybuchay rozruchy godowe. z obawy przed nimi wprowadzono 26 lipca uchwa przeciwko spekulantom, 11 wrzenia ustalono znowu ceny maksymalne na zboe, 29 wrzenia za oglny cennik na ywno. Wprawdzie i on nie wszed cakowicie w ycie, a zupene skasowanie handlu rodkami ywnoci nigdy si nie udao, ale w kadym razie ostre wystpienie w tej dziedzinie, utrzymywane si cenniki, rekwizycje, karty ywnociowe na chleb i miso, przepisy o jakoci chleba przyczyniy si do uratowania mas najbiedniejszych w wielkich miastach od skrajnej ndzy i godu, cho cakowicie zagadnienia tego nigdy nie rozwizay. Rozgoryczenie mas ludowych stao si si napdow rewolucji. Korzystay z niego poszczeglne grupy polityczne w walce midzy sob, korzystay take rzdy rewolucyjne, kierujc to rozgoryczenie przeciwko oglnym sprawcom cikiej sytuacji Francji, tj. wrogowi zewntrznemu i zdrajcom wewntrznym. o tych zdrajcach, tj. agentach obcych mocarstw, ustawicznie mwiono. Przypisywano im ogromn rol we wszystkich niepowodzeniach zewntrznych i wewntrznych, a nawet w trudnociach ekonomicznych, widziano ich w dawnej szlachcie i ich rodzinach, w ksiach nie zaprzysionych, w nieudolnych oficerach, we wszystkich, ktrzy nie aprobowali krokw Konwentu i jakobinw. Towarzyszya temu atmosfera strachu przed klsk militarn, a tym samym przed zwycistwem si wrogich rewolucji. Pamitano groby zawarte w manifecie ksicia brunszwickiego, zreszt i potem syszano podobne w odezwach generaw koalicji i ze strony szlachty na emigracji, a nawet ze strony niektrych yrondystw. Okruciestwa "biaych", tj. monarchistw, w Wandei, w Bretanii, w Lyonie, Tulonie w stosunku do "niebieskich", tj. republikanw, byy ostrzeeniem dla tych ostatnich przed tym, co ich czeka w razie klski, aczkolwiek zwykle odpowiadali rwnym okruciestwem. T atmosfer strachu i wrogoci wobec zdrajcw podtrzymyway liczne czasopisma jakobiskie, innych zreszt od

czerwca 1792 r. nie tolerowano, stowarzyszenia ludowe na prowincji, bdce waciwie klubami jakobiskimi, ktre mogy decydowa o wszystkim za porednictwem komitetw nadzoru, istniejcych w kadej gminie i majcych nieograniczon wadz policyjn. Przede wszystkim atmosfer t podtrzymywali jednak jakobini z Parya. Mimo wsplnych zebra nie stanowili oni partii politycznej w dzisiejszym znaczeniu. Nie mieli zwartej organizacji ani okrelonego programu spoecznego. W zasadzie wyraali pragnienia drobnomieszczastwa. Prawo wasnoci uwaali za nienaruszalne i tylko na skutek nacisku mas ludowych godzili si na bardziej radykalne posunicia ekonomiczne. To masy ludowe, oglna atmosfera strachu, ndzy i osobiste ambicje pchay jakobinw do walki z yrondystami, ktrzy w Konwencie przejli tradycje i program rednio zamonej buruazji, a w zwizku z tym bali si mas ludowych Parya i ich radykalizmu spoecznego. Sab stron yrondystw byo to, e cho nie byli monarchistami i katolikami, to jednak chcieli koniecznie powstrzyma rozwj rewolucji, m.in. przez ograniczenie roli Parya, choby nawet przez przeniesienie stolicy do innego miasta. Poniewa poza tym byli zwolennikami daleko idcej autonomii poszczeglnych departamentw, wrd buruazji prowincjonalnej bowiem mieli najwicej zwolennikw, przeto uwaano ich za federalistw, czyli zwolennikw przeksztacenia Francji w federacj drobnych republik na wzr Stanw Zjednoczonych. To jeszcze bardziej odsuwao od nich grali, ktrzy uwaali, e tylko zwarta i jednolita Francja potrafi pokona groce jej wwczas przeciwnoci. Dlatego te aden z yrondystw nie zosta wybrany do utworzonego 5 kwietnia 1793 r. Komitetu Ocalenia Publicznego (Comite du Salut Public), ktry by a do 1795 r. waciwym rzdem Francji, cho prowizoryczna Rada Wykonawcza, nie majca co prawda adnego znaczenia, istniaa nadal do 2 kwietnia 1794 r. W skad Komitetu weszo 7 czonkw centrum, wrd nich najzdolniejszy adwokat i dziennikarz Bertrand Barere de Vieuzac i dwch grali, ale jego prawdziwym kierownikiem by Danton, ktry po raz drugi z kolei sta si najwaniejsz figur w rzdzie rewolucyjnym. yrondyci odpowiedzieli atakiem na Heberta i pogrkami pod adresem Parya. "Gdyby doszo do zniewaenia Konwentu - mwi 5 kwietnia Isnard - to owiadczam w imieniu Francji, e Pary bdzie zburzony tak, i na brzegach Sekwany trzeba si bdzie dopytywa, w ktrym sta miejscu". Wobec tego grale zdecydowali si na zamach stanu. W dniu 2 czerwca 1793 r. gwardia narodowa z Henriotem na czele i tumy sankiulotw otoczyy Konwent, domagajc si wydania 22 zdrajcw. Przeraony Konwent na wniosek Couthona i Marata pozwoli na aresztowanie 29 swoich czonkw, w tym wszystkich przywdcw yrondystw. Zacza si dyktatura jakobinw, a z ni demokratyczna, cho w istocie drobnomieszczaska faza rewolucji. W tej atmosferze Konwent 3 czerwca 1793 r. uchwali opracowanie nowego prawodawstwa cywilnego (praca ta zostaa ukoczona dopiero w 1803 r.), a 11 czerwca zacz dyskusj nad now konstytucj. Projekt jej opracowa ostatecznie w cigu dwch tygodni przyjaciel Dantona, radykalny szlachcic Marie Herault de Sechelles. W dniu 24 czerwca 1793 r. Konwent uchwali drug konstytucj, czyli konstytucj roku I. Wstp do niej stanowia ujta w 33 punktach nowa Deklaracja Praw Czowieka i Obywatela, o wiele bardziej demokratyczna ni Deklaracja z 1789 r., cho podobna do niej przez podkrelenie nienaruszalnoci prawa wasnoci. Poza tym pierwszy raz w dziejach postawiono tu zasad (gwnie, jak si zdaje, dziki Robespierre'owi), i pastwo ma obowizek zapewni owiat wszystkim swoim obywatelom, bo jest ona potrzeb wszystkich (art. 22), i pierwszy raz take stwierdzono, e pastwo powinno pomaga biednym, dajc zajcie bezrobotnym, a rodki utrzymania tym, ktrzy pracowa nie mog (art. 21). W konstytucji 1793 r. nie ustanawiano ju podziau na obywateli czynnych i biernych. Kady Francuz majcy skoczone 21 lat mia prawo wybierania, czynne i bierne. To powszechne prawo wyborcze byo rwnie nowoci w dziejach Europy. Wadz prawodawcz sprawowa miao wybierane co roku Ciao Prawodawcze. Najwysza wadza wykonawcza naleaa do Rady Wykonawczej, zoonej z 24 czonkw. Ustawy uchwalone przez Ciao Prawodawcze miay moc obowizujc dopiero po wyraeniu na nie zgody na referendum ludowym. Po uchwaleniu projektu konstytucji Konwent odwoa si w lipcu do referendum, ktre 1 801 918 gosami przeciwko 17 410 (przy czym 3/4 obywateli nie brao udziau w gosowaniu) wyrazio na ni sw zgod. Ogoszono j 10 sierpnia i natychmiast spowodowano uchwalenie petycji ludowych, domagajcych si jej zawieszenia, co te uczyniono. Pozostaa zatem martw liter. Przeprowadzajc j, jakobini chcieli zjedna sobie opini publiczn. W dziejach Europy XIX w. miaa ona jednak doniose znaczenie, gdy staa si pniej programem demokratw, a od poowy XIX w. take i socjalistw we Francji, podobnie jak dla buruazji liberalnej ideaem pozostaa konstytucja z 1791 r. We Francji 1793 r. ani jedna, ani druga byy nie do zastosowania. Grale uwaali, e raczej naley wzmocni rzd centralny i zaostrzy rodki przymusu, tym bardziej e pod wpywem agitacji yrondystw i monarchistw zaczo si wrzenie w wielu miastach francuskich, a w Caen (w Normandii) yrondyci, Buzot, Petion i Barbaroux, ktrzy uciekli z Parya, rzucili wezwanie do marszu na Pary. Zaczy si zamachy na jakobinw. Miasta Bordeaux i Marsylia wysay ostre noty do Parya. W dniu 13 lipca moda dwudziestopicioletnia monarchistka Karolina Corday d' Armont zamordowaa sztyletem Marata. W Lyonie skazano na mier mera Chaliera. W tym stanie rzeczy istotne znaczenie musia mie Komitet Ocalenia Publicznego, ktry zreformowano 10 lipca 1793 r. W dniu 27 lipca jego czonkiem zosta Robespierre. Danton, wybrany ponownie 6 wrzenia, odmwi swego udziau, popeniajc ogromny bd yciowy. W dniu 20 wrzenia Komitet ukonstytuowa si ostatecznie i w tym skadzie przetrwa do 27 lipca 1794 r.

Sprawowa on najwysz wadz w sprawach wojny, pokoju i zwalczania kontrrewolucji, mianowa generaw i ministrw, cho w teorii jego dekrety podlegay zatwierdzeniu przez Konwent. Poszczeglni czonkowie komitetu nie mieli z pocztku cile okrelonych zada, ale stopniowo to nastpio. Wsawili si zwaszcza dwaj inynierowie: azarz Carnot i trzydziestoletni Klaudiusz Prieur-Duyernois, zwany Prieur de la Cote-d'Or, bo w departamencie o tej nazwie zosta wybrany do Konwentu, twrca pierwszej politechniki francuskiej, wietny wraz z Robertem Lindet organizator zaopatrzenia armii. Ale waciwie gow Komitetu Ocalenia Publicznego sta si od razu Robespierre, cho mia gronych przeciwnikw w Komunie Paryskiej (hebertyci - grupa sankiulotw zwana tak od nazwiska przywdcy, Heberta) i w Konwencie (Danton i umiarkowani). Drug bardzo powan instytucj sta si Komitet Bezpieczestwa Powszechnego (Comite de Surete Generale), istniejcy waciwie ju od czerwca 1792 r., ale zreorganizowany 14 wrzenia. Kierowa on policj tajn i wyszukiwaniem wrogw rewolucji. W tym Komitecie rej wodzili Chabot, Vadier, Amar i synny malarz David. Formalnie Komitet ten by podporzdkowany Komitetowi Ocalenia Publicznego, ale faktycznie ich kompetencje nie byy cile rozgraniczone i dochodzio midzy nimi do tar. Przestpcw politycznych sdzi w trybie przyspieszonym Trybuna Rewolucyjny w Paryu, na prowincji dziaay komisje specjalne. Poza tym Konwent i Komitet Ocalenia Publicznego wysyay na prowincj swych reprezentantw, dajc im nieograniczon wadz, nawet karania mierci. Cay ten aparat administracyjny stosowa w swoim postpowaniu przede wszystkim metod terroru, jak to okrelono na zebraniu Komitetu 5 wrzenia 1793 r. Polegaa ona na surowym karaniu faktycznych i domniemanych wrogw rewolucji. Okrelao ich bliej uchwalone 17 wrzenia prawo o podejrzanych, do ktrych zaliczono wszystkich ksiy nie zaprzysionych, ca szlacht, emigrantw oraz ich rodziny, a nadto wszystkich, ktrzy w jakikolwiek sposb okazali sw sympati dla monarchii lub federacji, albo okazali si wrogami rewolucji. Kady obywatel winien by mie wwczas wiadectwo swego pozytywnego stosunku do republiki (civisme - dosownie: obywatelsko); odmawiano go podejrzanym, ktrzy byli zwykle karani wizieniem lub mierci. Ukarana mierci zostaa m.in. krlowa Maria Antonina ] 6 padziernika, Filip Egalite 7 listopada, siostra krla Elbieta, pierwszy przewodniczcy Konstytuanty Bailly, Barnaye, 21 yrondystw, pani Roland. Podobny terror panowa i na prowincji, gdzie niektrzy reprezentanci Konwentu odznaczali si szczeglnym okruciestwem, zwaszcza Carrier, eks-ksidz Lebon, Tallien, Freron i Fouche. Carrier w Nantes obok gilotynowania i rozstrzeliwania zastosowa topienie winiw (noyades) w Loarze. W sumie wymordowa w cigu niecaych czterech miesicy przeszo 4 000 ludzi. Po zdobyciu zbuntowanego Lyonu Konwent uchwali 12 padziernika dekret orzekajcy, e miasto to ma by zburzone z wyjtkiem niektrych domw, a jego nazwa wykrelona z listy miast republiki, na ruinach za miaa by wzniesiona kolumna z napisem: "Lyon prowadzi wojn przeciwko wolnoci, Lyonu ju nie ma". (Lyon af ait la querre a la liberte - L- von n'estplus). Burzenie miasta powoli zacz Couthon, kontynuowali za energicznie Collot d'Herbois i Fouche, wydajc take tysice wyrokw mierci. Wykonywano j midzy innymi zapdzajc setki ludzi w lepe ulice i strzelajc do nich z armat. Na szczcie dla miasta Fouche zwizany z hebertystami narazi si Robespierre'owi i zosta odwoany. Burzenia miasta zaniechano. Ju w 1792 r. wprowadzono kalendarz republikaski z nowymi nazwami miesicy, dzielonych na dekady, od 22 wrzenia 1792 r. (dzie pierwszy vendemiaire'a roku I). Rozpoczto zdecydowan walk z Kocioem i klerem nie zaprzysionym i nieco agodniejsz z klerem konstytucyjnym. Fouche w Nievre zainicjowa usuwanie i niszczenie w wityniach "zabytkw ciemnoty", tj. obrazw i rzeb religijnych. Jego przykad naladowa Chaumette w Paryu i niektrzy komisarze na prowincji. W padzierniku 1793 r. zniszczono posgi i rzeby religijne w katedrze paryskiej. Masowo demolowano wntrza innych kociow. Od biskupw i ksiy domagano si wyrzeczenia ich godnoci i wiary. Urzdzano antyreligijne maskarady w katedrze paryskiej. Hebert i Chaumette urzdzili 10 listopada uroczystoci ku czci Rozumu, ktry symbolizowaa artystka opery. T uroczysto naladowano i na prowincji, zamieniajc cz kociow na witynie Rozumu, a nie zamykajc. W St. Denis zniszczono groby krlewskie i zabytki z okresu "barbarzystwa". Ale tak gwatowna dechrystianizacja, prowadzona gwnie przez hebertystw, niepokoia coraz bardziej umiarkowany odam jakobinw z Dantonem na czele oraz grup Robespierre' a, ktry zreszt zawsze by jej przeciwny, cho publicznie w Konwencie wystpowa przeciw niej i przeciwko niszczeniu dzie sztuki tylko Gregoire. Uwaali oni, e dechrystianizacja zraa do Konwentu masy ludowe, ktre w wikszoci byy nadal katolickie, poza tym sdzili, nie bez susznoci, e w akcji antyreligijnej spor rol odgrywali prowokatorzy, agenci obcy, gwnie angielscy, ktrym zaleao na kompromitowaniu rewolucji na zewntrz. Susznie te przypuszczali, e gwni inicjatorzy terroru antyreligijnego, Hebert, Chaumette i Fouche, pragnli po prostu chwyci wadz w swe rce. To przypuszczenie wydawao si tym bardziej realne, e ci ostatni jako przywdcy sankiulotw, ktrzy mieli decydujcy wpyw na sekcje Parya, mogli pocign za sob masy ludowe. A poniewa najradykalniejszy odam sankiulotw, tzw. wciekli (les enrages) i niektrzy hebertyci gosili take radykalne hasa spoeczne, domagali si podatku progresywnego i utrzymania cen maksymalnych - co byo ogromnie niepopularne wrd mieszczastwa i chopw, dlatego te og jakobinw i wikszo czonkw Konwentu widziaa w tych grupach sankiulockich anarchistw i wrogw porzdku publicznego. Danton zaatakowa hebertystw pod pretekstem ich dziaalnoci dechrystianizacyjnej, Robespierre zarzuci im ponadto podejrzane

stosunki pienine z cudzoziemcami, ktrych posdzono o akcj szpiegowsk i prowokatorsk. Opanowany przez hebertystw Klub Kordelierw odpowiedzia na to 4 marca 1794 r. prb powstania ludowego w Paryu. Nie powiodo si ono zupenie, gdy masy ludowe stolicy zraone byy wwczas do hebertystw, ktrzy sprawowali rzdy w miecie, a jednak nie potrafili zapobiec rosncej w nim ndzy. W dniach od 13 do 15 marca aresztowano czoowych hebertystw, midzy innymi Heberta, oraz grup ludzi podejrzanych o szpiegostwo. Zgilotynowano ich 23 marca. Klub Kordelierw przesta istnie. Sankiuloci stracili swoich najbardziej aktywnych przywdcw, co sprawio, e i wikszo sekcji Parya zacza traci zaufanie do Konwentu, do komitetw rzdowych i do przywdcw jakobinw. W ten sposb pozostay u wadzy tylko dwa stronnictwa, zreszt oba jakobiskie: dantonici i robespierryci. Danton, gwny przeciwnik hebertystw, twierdzi, e dalszy terror wobec zwycistw na froncie jest ju niepotrzebny, a wystpujc w interesie chopw i zamonej buruazji domaga si zniesienia maksimum cen na rodki ywnociowe i skasowania utrudnie dla handlu i przemysu- Masy ludowe Parya nie mogy jednak przyj yczliwie buruazyjnego programu Dantona i dlatego Robespierre mg atwo obali swego rywala, ktrego posdzi w dodatku, nie bez susznoci (cho nie mia na to dowodw), o pozostawanie na usugach Wielkiej Brytanii. Aresztowany w nocy z 29 na 30 marca Danton mimo wietnej obrony zosta skazany na mier i zgilotynowany 16 germinala (5 IV 1794). Wraz z nim zgino 13 innych "wrogw republiki", midzy innymi Kamil Desmoulins i Herault de Sechelles, a 13 kwietnia hebertysta Chaumette, ony Desmoulinsa i Heberta i inni. Po obaleniu skrajnych (hebertystw) i umiarkowanych (dantonistw) dyktatorem Francji sta si w kwietniu 1794 r. Robespierre. Uwaa on, pod wpywem Rousseau, ktrego by wielbicielem, e pastwo bez religii istnie nie moe i e chcc pogodzi ostatecznie masy ludowe z rewolucj, trzeba utrzyma religi. Ale w Kociele zarwno niekonstytucyjnym, jak i konstytucyjnym widzia podpor kontrrewolucji i dlatego te przeprowadzi w Konwencie 7 maja 1794 r. dekret, ktrego pierwszy artyku mwi, e lud francuski uznaje istnienie Najwyszej Istoty oraz niemiertelno duszy ludzkiej. Sam kult Istoty Najwyszej zosta zainaugurowany obchodem w Paryu 20 prairiala (8 VI). Wzr ten naladowano i na prowincji. W dziedzinie socjalnej polityka Robespierre' a bya wyrazem potrzeb drobnomieszczastwa i chopw. Utrzymywano nadal rodki przeciw bogaceniu si, tj. rekwizycje i maksimum cen, ale prby strajkw robotniczych w Paryu surowo tumiono, a na wsi stosowano nawet prac przymusow chopw bezrolnych na polach chopw posiadaczy ziemi. Poza tym, mimo zwycistw na froncie, Robespierre sdzi, e rewolucja bynajmniej nie zostaa zakoczona, gdy zagraaj jej nadal elementy monarchistyczne i skrajne oraz skorumpowanie faszywych rewolucjonistw, ktre pitnowa tym ostrzej, e mia skonno do moralizatorstwa. Sam zreszt by osobicie uczciwy (l'Incorruptible). Ale w zwizku ze swym programem religijnym i politycznym uwaa kontynuacj terroru za konieczn. Dekrety Konwentu z 16 kwietnia i 8 maja zawiesiy dziaalno sdw rewolucyjnych na prowincji, przenoszc wszystkie sprawy do Parya. Dekret z 22 prairiala (10 VI) odmawia oskaronym prawa posiadania obrocw, pozwala trybunaowi rewolucyjnemu obywa si bez wiadkw. Uznawano tylko dwa wyroki: uniewinnienie lub kar mierci. Zbrodnie przeciwko pastwu okrelano tak szerokoe kadego mona byo pocign do odpowiedzialnoci, tote nic dziwnego, e trybuna rewolucyjny, ktry od 1 kwietnia 1793 do 10 czerwca 1794 r., a wic w cigu przeszo czternastu miesicy, wyda 1251 wyrokw mierci, teraz wyda ich 1376 w cigu 9 tygodni (od 10 VI do 27 VII). By to tak zwany Wielki Terror. Zgin wtedy najwikszy liryk francuski XVIII w. Andrzej Chenier, synny prawnik Chrystian Malesherbes i genialny chemik Antoni Lavoisier. Ale rzdy robespierrystw natrafiay na coraz liczniejsz opozycj. Katolikw nie mg zadowoli kult Najwyszej Istoty, ktry uwaali za antyreligijny. Racjonalici i ateusze zwalczali go rwnie. Przede wszystkim jednak wroga Robespierre'owi bya buruazja francuska, przeciwna kontynuowaniu restrykcji w dziedzinie handlu i przemysu. Chciaa ona skorzysta ze zwycistw francuskich na froncie i eksploatowa kraje podbite, co utrudniaa drobnomieszczaska taktyka Robespierre' a. W samym Konwencie w opozycji przeciw niemu poczyli si dawni hebertyci i dantonici oraz przeciwnicy kontynuowania terroru, a take wszyscy spekulanci, ktrzy dziki terrorowi zdobyli majtek, ale obawiali si o swj los, jak Barras, Tallien i Fouche. Gdy zatem 8 thermidora roku II (26 VII 1794) Robespierre zapowiedzia zdemaskowanie nowego spisku i konieczno usunicia zdrajcw z Komitetu Ocalenia Publicznego i Komitetu Bezpieczestwa Powszechnego, opozycja wiedziaa, e nie ma chwili do stracenia. Fouche, Vadier, Tallien i inni w cigu nocy obchodzili czonkw Konwentu, zwaszcza wrd "bagna", straszc ich przygotowanym na nich zamachem Robespierre' a. "Bagno" godzio si na obalenie dyktatora pod warunkiem zaprzestania terroru. Stosownie do omwionego planu, 9 thermidora (27 VII) Tallien przerwa mow Saint-Juste' a, nie pozwolono mwi i Robespierre'owi. Wrd oglnej wrzawy uchwalono aresztowanie Robespierre' a, jego brata Augustyna oraz Saint-Juste' a i Couthona, do ktrych sam si doczy Lebas. Na wiadomo o tym niektre sekcje chwyciy za bro. Komuna wysaa oddzia wojska, ktry uwolni aresztowanych. Robespierre by panem sytuacji, ale nie umia lub nie chcia jej wykorzysta. W gmachu ratusza obradowano bez przerwy, ale nie byo ani wodza, ani planu dziaania. W dodatku silne wraenie wywoaa wiadomo, e Konwent pozbawi praw obywatelskich wszystkich zwolnionych oraz tych, ktrzy urzdzili powstanie. Bierni wobec Konwentu od czasu swej klski w marcu, sankiuloci nie zdobyli si teraz na otwart z nim

walk. Zebrane przed ratuszem tumy i wojsko zaczy si powoli rozchodzi. W dniu 10 thermidora (28 VII) nad ranem oddziay Konwentu opanoway ratusz i ponownie aresztoway Robespierre'a i jego towarzyszy. Nazajutrz, tzn. 29 lipca, wszyscy z wyjtkiem Lebasa, ktry popeni samobjstwo, zostali zgilotynowani. Wraz z nimi tego dnia i w cigu dnia nastpnego do 5 sierpnia zgino 104 przywdcw jakobiskich i ludzi, ktrych nienawidzili zwycizcy, zwani odtd termidorianami. W ten sposb zakoczya si dyktatura jakobinw, a z jej upadkiem zakoczy si take okres rewolucji demokratycznej. Mona nawet powiedzie, e zakoczya si rewolucja w ogle. Wadz obja z powrotem buruazja, tym razem jednak nie przy pomocy mas ludowych, lecz w drodze zamachu stanu. Rozdzia pietnasty Wojna pierwszej koalicji z Francj. Sprawa polska w latach 1793-1795 Ju podczas rewolucji zrodzia si legenda, powtarzana niekiedy i dzi, e Francj przed klsk ze strony koalicji ocali tylko niesychany zapa wojsk rewolucyjnych, spowodowany ich patriotyzmem. W rozszerzonej swej postaci legenda gosia, e Francja moga skupi wszystkie swe siy do obrony granic dziki terrorowi, ktry zapewni spoisto kraju, uniemoliwiajc jego osabienie przez kontrrewolucj od wewntrz. Ale ju od poowy XIX w. zaczto rewizj tych legend. Okazao si, e cho tkwi w nich elementy prawdy, to jednak rzeczywisto bya bardziej zoona, e zwycistwo Francji jest zrozumiae tylko na tle dziejw caej Europy. Dwie rzeczy byy suszne w legendzie rewolucyjnej. Przede wszystkim to, e za pomoc drakoskich czsto, co prawda, rodkw Komitet Ocalenia Publicznego potrafi opanowa wewntrz kraju i zastraszy opozycj, ktra pragna klski. Co wicej, dziki jakobinom kraj zdoby si na ogromny wysiek podczas wojny. Przed wojn Francja importowaa stal ze Szwecji i z Wielkiej Brytanii, saletr z Indii, siark z Sycylii, potas z Polski i Rosji, ale rzd angielski zastosowa blokad portw francuskich, statki pastw neutralnych nie mogy do nich zawija. Rozporzdzeniem z 8 czerwca 1793 r. rzd Pitta obj zakazem nawet zboe, eby wygodzi Francj, 6 listopada obj blokad take kolonie francuskie. W chwili zaczcia wojny produkcja karabinw (650 miesicznie) i armat (ok. 90 miesicznie) we Francji bya niewystarczajca. Komitet Ocalenia Publicznego rekwirowa z ca energi zapasy koniecznych surowcw w kraju, rozwin krajow produkcj saletry, stali, potasu, organizowa w bardzo cikich warunkach manufaktury broni i prochu, sprowadza ponadto konieczne surowce przez Szwajcari, Holandi, Dani i przez porty woskie. Powoano do suby wszystkich uczonych, ktrzy mogli przyczyni si do skuteczniejszego prowadzenia wojny. Stworzono w kraju, dotd gwnie rolniczym, cay przemys wojenny. Produkcja miesiczna armat wzrosa do 1700 sztuk, karabinw za do 16 00O. Rekwirowano dla armii z ca bezwzgldnoci dzwony kocielne i metale wszelkiego rodzaju, konie, zboe, wozy, bielizn, obuwie. W dniu 23 sierpnia 1793 r. ogoszono powoanie pod bro wszystkich mczyzn od 18. do 25. roku ycia (la levee en masse), zwalniajc tylko tych, ktrzy byli potrzebni poza frontem. Tego wszystkiego mg dokona w wczesnych warunkach tylko rzd nie liczcy si z oporem. W sierpniu 1793 r. armia francuska liczya okoo miliona ludzi, cho na froncie mogo by uytych tylko 600 000, ale i ta liczba dwukrotnie przewyszaa liczb wojsk koalicji. Naglca konieczno sprawia, e wieo zacinych onierzy, czsto bez odpowiedniego przygotowania, wcielano do formacji ju istniejcych. Suby wojskowej uczyli si od starszych kolegw, czsto ju w polu, w obliczu nieprzyjaciela. Ten tzw. amalgamat postanowiono istotnie ju w lutym 1793 r., ale w 1794 r. decyzj t w peni wcielono w ycie. Przywrcono karno w wojsku i zwrcono uwag na jego wychowanie polityczne. Nad tym ostatnim czuwali komisarze Konwentu i Komitetu Ocalenia Publicznego, ktrzy mogli te zabiera gos w sprawie dowdztwa i nawet usuwa nieodpowiednich oficerw. Niektrzy z tych komisarzy sw energi i odwag przyczynili si do zwycistwa, jak np. Saint-Just, Augustyn Robespierre i biskup Gregoire. o awansie w wojsku decydoway zasugi i zdolnoci, prosty onierz mg doj do rangi oficera a nawet generaa (np. Hoche, Moreau). Nie usuwano jednak teraz starych oficerw, pochodzenie ju nie odgrywao roli, pozbywano si tylko podejrzanych i nieudolnych. Zapa rewolucyjny wystpowa w korpusie oficerskim czsto obok chci awansu lub strachu przed odpowiedzialnoci. Armie francuskie nie miay sztabu generalnego w dzisiejszym znaczeniu, nie miay te naczelnego dowdztwa, rol t spenia Komitet Ocalenia Publicznego, a w nim paru ludzi: Prieur de la Cote-d'Or, Saint-Just i Lindet, ale przede wszystkim (gdy za chodzi o strategi - niemal wycznie) inynier azarz Carnot. W przeciwiestwie do armii koalicji rozwinitych dugimi liniami na ogromnych przestrzeniach, manewrujcych tak, by szkodzi nieprzyjacielowi bez krwawych bitew, Carnot zaleca nage uderzenie wielkimi masami w jedno miejsce, tak by dokona przeamania frontu i wyj na jego tyy. Uderzenie to miao by przygotowane przez ofensywne wizanie si nieprzyjacielskich na caym froncie przy rwnoczesnym organizowaniu tu poza frontem masy uderzeniowej. Bitwy staway si jednak w ten sposb ogromnie gwatowne i krwawe, gdy onierze francuscy atakowali wrcz na bagnety, czsto bez przygotowania artyleryjskiego. Taktyk Carnota stosowano jednak rzadko. Na wielk skal zacz to robi dopiero Bonaparte. Podczas bitwy posugiwano si czsto tyralier, naladujc powstacw wandejskich. Ale mimo swej przewagi liczebnej, mimo caej energii Komitetu Ocalenia Publicznego i propagandy, nawoujcej do obrony zagroonej ojczyzny, armia francuska nie moga mie szans zwycistwa w wojnie z koalicj, gdyby ta chciaa uy naprawd wszystkich swych si do wojny z Francj. Koalicja miaa przecie w zapasie ogromne rezerwy ludzi, niewyczerpane zapasy surowcw, wielokrotnie liczniejsz flot wojenn, a w 1794 r. take opini publiczn po swojej stronie. Szlachta i buruazja byy przeraone

wiadomoci o terrorze we Francji. Duchowiestwo katolickie i protestanckie mwio o koniecznoci walki w obronie zagroonego chrzecijastwa. Mimo to od jesieni 1793 r. przestaje si powodzi koalicji (zwycistwo Jourdana pod Vattignies koo Mons 16 padziernika; odebranie Anglikom portu w Tulonie, gwnie dziki kapitanowi Bonaparte 19 grudnia; zwycistwo Hoche'a 29 grudnia pod Wissemburgiem, na zachd od Saarbrcken), cho jeszcze do koca tego roku adna ze stron nie ma widocznej przewagi. Wiosn 1794 r. sytuacja zmienia si radykalnie. Austriacki szef sztabu generalnego, genera Karol Mack, opracowa plan koncentrycznego ataku wojsk koalicyjnych z Belgii i znad Mozeli, ale otrzyma 29 maja rozkaz z Wiednia, by si trzyma w defensywie. Zastosowa si do tego, nie otrzyma zreszt nowych si. W tym samym miesicu Dugommier wypar Hiszpanw z Francji i wkroczy do Katalonii, a na froncie pnocnym dowdca armii Skaldy, Pichegru, pokona w maju 1794 Austriakw pod Courtrai i Tourcoing koo Lille. Waniejsze byo zwycistwo, ktre odnis dowdca armii Sambry i Mozy (Sambra - lewy dopyw Mozy, wpadajcej do Renu) Jourdan w bitwie pod Fleurus 26 czerwca 1794 r. Bitwa ta przesdzia o losach kampanii. Francuzi stopniowo zajli ca Belgi i wkroczyli do Holandii. Koalicja nie wykazaa tu adnej zdecydowanej chci walki. Francuzi zreszt wszdzie byli liczniejsi. Pod Fleurus odnieli zwycistwo gwnie dziki przewadze liczebnej. Istotne jednak przyczyny klski koalicji tkwiy w polityce skadajcych j pastw. Rzd hiszpaski straci ch do energicznego prowadzenia wojny, skoro stwierdzi, e chodzi w niej nie tyle o zniszczenie rewolucji i przywrcenie we Francji dawnej wadzy krlewskiej, ile raczej o rozbir Francji i pozbawienie jej m.in. siy na morzu. Natomiast najwaniejszych partnerw, ktrzy mogli zadecydowa o klsce Francji, tj. Austri i Prusy, sparaliowaa i teraz sprawa polska. Wiadomo o zawartej przez rzd rosyjski i pruski konwencji, dzielcej Polsk midzy te dwa pastwa, wywoaa w Wiedniu ogromne oburzenie, ktre kierowao si gwnie przeciw Prusom. Cesarz Franciszek II usun dotychczasowego ministra spraw zagranicznych Cobenzla, nastpca tego baron Thugut, ucze Kaunitza, prowadzi polityk zdecydowanie antyprusk, starajc si o rekompensat dla Austrii i odmawiajc Prusom obiecanych subwencji, wskutek czego zmniejszyy one kontyngent wojska na froncie francuskim, a w lutym 1794 r. cofny je w gb Westfalii i obiecay wzi udzia w dalszej wojnie pod warunkiem uzyskania subwencji angielskiej. Rzd pruski nie bez susznoci podejrzewa Austri o to, e porozumiewa si z Rosj, by razem, ale bez Prus, dokona nowego rozbioru Polski. O energicznym prowadzeniu wojny we Francji nie byo mowy. Austriakom chodzio teraz tylko o niedopuszczenie wojsk francuskich w gb Rzeszy. Powstanie polskie w kwietniu 1794 r. pogbio rozdzia midzy Austri a Prusami. Insurekcja w Polsce bya nastpstwem wrzenia politycznego na ziemiach polskich i wiadomych przygotowa ze strony emigracji polskiej w Saksonii. Francuski Komitet Ocalenia Publicznego chtnie patrzy na przygotowania powstacze i zachca do nich Kociuszk, udzielajc do mglistych zreszt obietnic pomocy. Pocztek ruchowi dao wojsko, ktrego cz odmwia spenienia rozkazu redukcji. W dniu 23 marca 1794 r. przyby do Krakowa Kociuszko i tu nazajutrz ogoszono akt powstania, ktry te wyznacza Kociuszk na naczelnika. Kociuszko i cz jego otoczenia zdawali sobie spraw z tego, e powoanie pod bro caego narodu na sposb francuski moe da powstaniu powane szanse zwycistwa, ale brak byo broni, a nadto musiano si liczy ze szlacht i nie chciano mobilizowa przeciw Polsce wszystkich zaborcw, ktrzy walczyli z rewolucj. Naczelnik podkrela zatem, e walczy tylko z Rosj, cho fakt, e w armii polskiej znaleli si chopi jako oddzielna formacja oraz powstania mas ludowych w Warszawie 17 i 18 kwietnia, a w Wilnie 22 i 23 kwietnia wiadczyy, e insurekcja polska miaa charakter narodowy i podobna bya pod tym wzgldem do francuskiej wojny rewolucyjnej. Utworzenie w Warszawie 24 kwietnia Klubu Jakobinw, a przede wszystkim ukaranie mierci dwch biskupw i kilku magnatw zdrajcw byo dla rzdw ociennych potwierdzeniem wersji o jakobiskim charakterze polskiego powstania. Rzd polski liczy na pomoc Francji, ta jednak w wczesnych warunkach nie moga jej udzieli. Komitet Ocalenia Publicznego uwaa zreszt powstanie polskie za zbyt mao radykalne, cho uatwiao ono ogromnie Francji wojn z koalicj. Klski Austriakw pod Courtrai, Touroing i Fleurus byy spowodowane tym, e Austria musiaa trzyma znaczne siy w Galicji i na granicy pruskiej. Potrzebne tu byy na wypadek koniecznoci wkroczenia do Polski i dla szachowania Prus, z ktrymi stosunki Austrii byy coraz gorsze, Prusy bowiem nie chciay dopuci do tego, by przez rozbir Polski wzmocnia si jedynie Rosja i Austria i dlatego zostawiy na froncie francuskim tylko liczcy 20 000 onierzy korpus generaa Moellendorfa. Gwne siy skupiy na pograniczu polskim i austriackim, a w czerwcu bez wypowiedzenia wojny i bez zaproszenia ze strony Rosji zaczy akcj zbrojn przeciwko powstaniu polskiemu, przyczyniajc si do klski Kociuszki pod Szczekocinami 6 czerwca. Nieco pniej wkroczyli do Polski i Austriacy. W tych warunkach losy powstania byy przesdzone, cho poczonym wojskom rosyjsko-pruskim nie udao si zdoby Warszawy obleganej od lipca do wrzenia, tym bardziej e w sierpniu wybucho na tyach armii pruskiej powstanie w Wielkopolsce. Druzgocca przewaga liczebna Rosjan i Prusakw zadecydowaa jednak o losach powstania. W dniu 10 padziernika genera rosyjski Fersen rozbi gwne siy polskie pod Maciejowicami. Kociuszko dosta si do niewoli. W dniu 4 listopada genera Suworow zaj Prag, a dwa tygodnie pniej powstanie ostatecznie si skoczyo. Ale rwnoczenie genera francuski Jourdan wyrzuci armi Austrii i Rzeszy za Ren, w padzierniku Francuzi zajli Koloni i Bonn, pod

koniec tego samego roku Prusacy cakowicie zaprzestali dziaa wojennych. W grudniu 1794 r. Pichegru wkroczy do Holandii. Tymczasem na wschodzie midzy zwycizcami zaczy si ostre targi o udzia w upach. Rzdy rosyjski i austriacki byy zdecydowane ograniczy nabytki pruskie do minimum, co spowodowao, e Prusy zupenie wycofay si z wojny na zachodzie i skupiy wszystkie siy wojskowe na wschodzie. W padzierniku krl pruski da zgod na rokowania pokojowe z Francj, ktre zreszt ju w czerwcu podj w sekrecie pruski gwnodowodzcy genera Moellendorf. W tyme miesicu na sejmie Rzeszy przeraony obrotem wojny arcybiskup elektor moguncki proponowa, by Rzesza zawara pokj z Francj. W styczniu 1795 r. sytuacja staa sie jeszcze bardziej napita. W dniu 3 stycznia Rosja i Austria zawary tajny ukad w sprawie podziau ziem polskich i ewentualnej wojny z Turcj. Prusom wyznaczono niewielk cz ziem polskich, w razie za ich zbrojnego ataku na jednego z partnerw drugi zobowizywa si pomc zaatakowanemu ca swoj si zbrojn. Gdy w ten sposb na wschodzie zanosio si na wojn midzy rozbiorcami Polski, rwnoczenie armia Pichegru zajmowaa 17 stycznia Utrecht, 20 stycznia Amsterdam, 24 stycznia Hag. Uwizion przez lody na zatoce Zuidersee flot holendersk zdobya kawaleria francuska. Stany Generalne Zjednoczonych Prowincji uchwaliy zmian nazwy pastwa i wprowadzenie nowego ustroju, zblionego do francuskiego. W dniu 9 lutego 1795 r. pierwsza wycofaa si z koalicji Toskania, zawierajc pokj z Francj w Paryu, w nocy z 5 na 6 kwietnia take i Prusy podpisay w Bazylei pokj. Koalicja si rozpada, na zachodzie zostay sabe siy Austrii, Wielkiej Brytanii i Rzeszy. Cz czonkw Rzeszy domagaa si zreszt rwnie pokoju.Polska pada, ale jej powstanie uratowao rewolucj francusk" pisa Fryderyk Engels. "W ten sposb kryzys Polski nie przestawa utrzymywa z dala od Francji nie tylko Rosj, lecz take cz wojsk pruskich i austriackich, a zakoczy si przez rozkad koalicji na zachodzie. Za cen swej niepodlegoci Polska przyczynia si do ocalenia rewolucji" (G. Lefebvre). Co wicej, sprawa polska zawaya ogromnie na dziejach Rzeszy Niemieckiej, gdy pogbia rozbicie Niemiec. Rywalizacja midzy Austri i Prusami istniaa ju od XVII w., w latach 1740-1756 wesza nawet w stadium wojny, ale formalnie Rzesza zawsze bya jednoci nadrzdn i na zewntrz wystpowaa zwykle solidarnie. Teraz nikt si z tym nie liczy. "Los Polski sta si losem caoci Niemiec i wyrokiem mierci na wite Cesarstwo Rzymskie" (H. Srbik). Dziki wycofaniu si Prus losy wojny Francji z reszt koalicji byy przesdzone. Traktat pokojowy zawarty w Hadze midzy Francj a Holandi, ktra po zwycistwie w niej redniomieszczaskich jakobinw w lutym 1795 r. zwaa si Republik Batawsk, pozbawi t ostatni czci jej terytorium, zmusi do zapacenia kontrybucji i utrzymywania 25 000 onierzy francuskich. W dniu 22 lipca zawara pokj w Bazylei i Hiszpania, tracc na rzecz Francji tylko sw cz wyspy Santo Domingo. Rozdzia szesnasty Termidorianie i dyrektoriat Czonkw Konwentu, ktrzy wystpili przeciwko Robespierre'owi, czyo tylko jedno strach przed nim, tote gdy dyktator zosta obalony i usta strach, ujawnia si caa sztuczno koalicji termidoriaskiej. Jej cz lewicowa, jakobiska, wsptwrcy terroru, sdzia, e wszystko pozostanie jak dotd, a wic i dyktatura jakobiska, i demokratyczny charakter rzdw, i nawet maksimum cen, ale ogromna wikszo Konwentu, zoona gwnie z przedstawicieli redniego mieszczastwa, a do 9 thermidora zastraszona i bierna, teraz, poczuwszy sw si, pragna zapewnienia rzdw buruazji i utrzymania tylko niektrych zdobyczy rewolucji. Karierowicze i spekulanci spord jakobinw, jak np. Barras i Tallien, teraz wyranie stanli po stronie tej wikszoci. W tych warunkach utrzymanie dotychczasowego reimu stao si niemoliwe. Komitet Ocalenia Publicznego zosta pozbawiony swej wadzy. Zreformowan wadz wykonawcz powierzono zreszt a pitnastu komitetom, doprowadzajc w ten sposb do zupenej jej decentralizacji. W obawie przed Komun Parysk rozwizano j i podzielono miasto na kilka okrgw, z ktrych kady mia swj zarzd oddzielny. Strach przed jakobinami sprawi, e zamknito ich klub w Paryu, a istniejcym na prowincji stowarzyszeniom ludowym zabroniono utrzymywa midzy sob czno organizacyjn. Zaczy si nawet napaci na jakobinw dokonywane przez tzw. zot modzie, tj. synw buruazji, czciowo szlachty. Modzi ludzie ubrani czsto dziwacznie dla podkrelenia swej niezalenoci od form dotd obowizujcych (muscadins), napadali i bili na ulicach "terrorystw" i jakobinw. Zniesienie maksimum cen i wprowadzenie cakowitej swobody dla kupcw i przemysowcw spowodowao ogromn zwyk cen, a zarazem ndz mas ludowych. Obok dawnej buruazji- ktrej znaczenie nawet w czasie dyktatury jakobinw nie zostao powanie naruszone, dosza teraz do gosu grupa spoeczna ludzi, ktrzy si dorobili, nabywajc od pastwa czsto za bezcen majtki kocielne i szlacheckie lub spekulujc na dostawach do armii i organizujc do spki z generaami rabunek krajw podbitych. W salonach, teatrach, kawiarniach krloway kobiety (pani Tallien, krlowa Parya). Bale, maskarady, tace, spekulacje na asygnatach, ktrych warto od lipca 1794 r. spadaa ustawicznie (latem 1795 r. straciy ju 90% swej wartoci nominalnej), pogo za intratnymi stanowiskami, grabie majtku pastwowego i defraudacje - oto zjawiska, ktre stale rzucay si w oczy wszystkim obserwatorom ycia buruazji w latach 1794-1799. Obok rozwijanego jak nigdy od 1789 r. przepychu i zepsucia pojawia si jednak ndza, jakiej nie znay nawet czasy monarchii. Poowa mieszkacw Parya caymi miesicami nie miaa nawet funta chleba dziennie. Ogonki przed sklepami spoywczymi i piekarniami byy zjawiskiem staym. Nigdy nie byo w Paryu tylu co wwczas ebrakw, ndzarzy w achmanach i ludzi przymierajcych godem. Na tym tle zacza szybko rosn legenda o czasach dyktatury jakobiskiej i Robespierre'

a, cho rojalici prbowali take stworzy legend o dobrobycie za czasw monarchii. Wrzenie wrd mas ludowych Parya wzroso, gdy na pocztku 1795 r. zaczto wydawa tylko p funta chleba dziennie, przy czym i tego czsto brakowao, trzeba si wic byo zadowoli tylko ryem. Rwnoczenie obficie zaopatrzone restauracje byy pene bogaczy. Zorzeczono na ulicach, wysyano petycje do Konwentu. W dniu 12 germinala roku II (1 IV 1795 r.) wybuchy rozruchy godowe. Tum biednych z przedmie pod hasem chleba, konstytucji - z 1793 r. i uwolnienia patriotw oblega Konwent, ale da si zby obietnicami i rozszed si spokojnie. Po raz pierwszy od 14 lipca 1789 r. powstanie ludowe w Paryu si nie udao. Masom ludowym brak byo organizacji i przywdcw, cz jakobinw bya zastraszona reakcj termidoriask. Mimo to buruazyjna wikszo w Konwencie przerazia si moliwoci powstania ludowego i zwrcia si o pomoc do wojska. Genera Pichegru wprowadzi w miecie stan pogotowia wojskowego, poza tym Konwent skaza na deportacj do Gujany kilku jakobinw. Towarzyszyy temu coraz liczniejsze napaci na jakobinw w Paryu i na prowincji. Nic jednak nie zrobiono dla poprawy sytuacji gospodarczej mas ludowych Parya. W kwietniu i maju pogorszya si ona znacznie: w piekarniach sprzedawano po wyznaczonej cenie tylko po 2 uncje chleba na osob, czasem nie sprzedawano go wcale, na wolnym rynku za chleb by kilkanacie razy droszy. Wskutek tego w dniu 1 prairiala roku III (20 V 1795 r.) doszo do nowej manifestacji ludowej. Tum wtargn do Konwentu z daniem chleba i konstytucji z 1793 r. Zabito przy tym jednego z deputowanych. Zastraszeni czonkowie Konwentu zgodzili si na cz da wysunitych przez manifestantw i na powoanie rzdu prowizorycznego, zoonego z 6 jakobinw, ale przewodniczcy Konwentu starali si przecign zebranie tak dugo, dopki rezydujce poza Konwentem Komitety Ocalenia Publicznego, Bezpieczestwa Powszechnego i Komitet Wojskowy nie zorganizoway pomocy. Rankiem z prairiala wojsko i gwardia narodowa usuny si manifestantw z Konwentu. Konwent skasowa wszystkie uchway z dnia poprzedniego. W dniach nastpnych robotnicze sekcje Parya prboway jeszcze powstania, ale 23 maja zostao ono na przedmieciu SaintAntoine zamane przez wojsko, ktremu pomagaa gwardia narodowa i "zota modzie". Komisja Wojskowa skazaa na mier 30 "zoczycw" (les scelerats) i "krwiopijcw" (les buveurs de sang), jak ich zoliwie nazywano, poza tym wielu ludzi skazano na galery lub wizienia. Podobne sceny powtrzyy si i na prowincji. Zaczo si denuncjowanie, aresztowanie, wizienie wszystkich tych, ktrzy bd byli jakobinami, bd te okazywali dawniej sympati dla ich rzdw albo te gosili pogldy demokratyczne. Ten nowy kurs polityczny termidorianw wywoa wielkie nadzieje wrd monarchistw, ktrzy zreszt w ciganiu jakobinw wzili gorliwy udzia, tworzc kilka tajnych organizacji (np. Towarzysze Jehudy, Towarzysze Soca). W caej Francji zacz si tzw. biay terror w stosunku do "krlobjcw" i "terrorystw", grabiono ich mienie, czsto bito i zabijano. W dniu 5 maja 1795 r. monarchici wymordowali w Paryu 86 terrorystw, znajdujcych si w wizieniach i mimo to zostali przez sd uniewinnieni. Dziesitkami mordowano jakobinw w innych miastach. Nawet niektrzy z termidorianw (Tallien, Barras) zastanawiali si, czy nie przywrci we Francji monarchii konstytucyjnej. Krlem mia by syn Ludwika XVI, dziesicioletni Ludwik, wiziony wraz z ojcem, a po jego mierci oddany na nauk do szewca. Ale 8 czerwca ogoszono, e mody Ludwik XVII umar (cho fakt ten nie jest pewny, nie wykluczone, e zosta porwany) i tron obj po nim jego stryj, jako Ludwik XVIII, ktry jednak sw ogoszon w Weronie proklamacj, zapowiadajc przywrcenie stanw i kary na krlobjcw, przekreli mono porozumienia si ze zwycisk we Francji buruazj. Wypadki paryskie doday otuchy i Wandejczykom do nowego powstania, tym bardziej e flota angielska wysadzia 25 czerwca na pwysep Quiberon oddzia emigrantw. Wspdziaay z nimi bandy chopskie z Bretanii i Wandei, organizowane przez Cadoudala i Charette'a. Gwne siy emigrantw i szuanw (zwanych tak od przezwiska, chat-huant - puszczyk, uywanego przez jednego z pierwszych przywdcw Cottereau) day si jednak generaowi Hoche'owi wmanewrowa z powrotem na pwysep Quiberon, a poniewa Anglicy zawiedli z pomoc, powstacy musieli kapitulowa. W dniu 22 lipca wszyscy emigranci zostali rozstrzelani, puszczono wolno tylko chopw. Zwycizcy na zewntrz i wewntrz kraju termidorianie uchwalili now konstytucj 5 fructidora roku III (22 VIII 1795 r.). Poprzedzaa j deklaracja praw, a w przeciwstawieniu do dawnych konstytucji take i obowizkw czowieka i obywatela. W oglnym zarysie bya podobna do deklaracji z 1789 r. Poza tym konstytucja wadz prawodawcz dawaa parlamentowi dwuizbowemu: Radzie Piciuset, zoonej z deputowanych liczcych co najmniej 30 lat, ktra uchwalaa projekt praw, i Radzie Starszych, z ktrych kady musia mie co najmniej 40 lat, ktra rezolucjom dawaa moc prawn. Czynne prawo wyborcze mia kady obywatel, liczcy 21 lat i paccy podatek bezporedni, ale bierne prawo wyborcze przysugiwao tylko obywatelowi dwudziestopicioletniemu, bdcemu wacicielem lub uytkownikiem majtku, przynoszcego dochd nie mniejszy od 150 do 220 dniwek pracy, a takich we Francji byo nie wicej jak 30 00O. Wadza wykonawcza miaa nalee do piciu dyktatorw wybieranych na 5 lat przez Rad Starszych spord kandydatw wysunitych przez Rad Piciuset w ten sposb, e co roku ustpowa jeden dyrektor i wybierano nowego. Ponadto konstytucja uznawaa zasad tolerancji religijnej (powtarzajc zreszt uchwalony we wrzeniu 1794 r. dekret o rozdziale Kocioa od pastwa i dekret z lutego 1795 r. o wolnoci wyzna), cakowitej swobody handlu i przemysu oraz nienaruszalno wasnoci prywatnej. Trzecia konstytucja francuska miaa zatem charakter na wskro buruazyjny i to w wikszym stopniu ni konstytucja z 1791

r. Aby utrzyma si jak najduej przy wadzy, uchwalono 30 sierpnia 1795 r., e do Rady Piciuset i Rady Starszych musi by wybranych 2/3 spord czonkw Konwentu. Dekret o 2/3 przesdza nadzieje monarchistw, ktrzy sdzili, e na tle oglnej niechci mas ludowych do termidorianw uda si przeprowadzi w wyborach wikszo monarchistyczn i dlatego, liczc na to, e masy te nie przyjd Konwentowi z pomoc, chcieli urzdzi powstanie w Paryu. Ale Barras, ktry zosta mianowany dowdc armii wewntrznej, powierzy stumienie buntu swemu znajomemu, generaowi Bonaparte, ten za cign popiesznie do Parya artyleri i ogniem jej zaatakowa pozyskane przez monarchistw oddziay gwardii narodowej 13 vendemiaire'a (5 X 1795 r.). Nastpstwem klski monarchistw byo ponowne wprowadzenie w ycie dawnych praw o emigrantach i ksiach opornych, ktrych ogromna wikszo popara zreszt spraw monarchii. W przeddzie rozejcia si Konwent uchwali jeszcze 3 brumaire' a roku IV (25 X) now ustaw szkoln, tworzc lub reorganizujc m.in. kilka wyszych szk specjalnych. W dniu 8 brumaire' a roku IV (30 X 1795) ukonstytuowaa si Rada Piciuset i Rada Starszych. Wrd dyrektorw rol gwn odgrywa Barras. Zmieni si ustrj polityczny, ale w gruncie rzeczy pozostali "ci sami ludzie, te same rodki". Nie ulegy zmianie na lepsze stosunki ekonomiczne i spoeczne, a nawet pogorszyy si, gdy Dyrektoriat prbowa wprowadzi nowe pienidze papierowe, co w efekcie doprowadzio do inflacji, ktra zrujnowaa wielu ludzi. Pastwo ratowao si zwikszeniem podatkw porednich i rabowaniem krajw podbitych, w rezultacie jednak dyrektorianie stali si rwnie niepopularni, jak termidorianie i musieli lawirowa midzy opozycj jakobisk i monarchistyczno-klerykaln, starajc si tumi jedn i drug. Niebezpieczestwo byo tym wiksze, e obok jakobiskich pomysw ograniczania naduy popenianych przez kapitalistw i w ogle bogaczy, pojawiy si take pomysy usunicia samej istoty za. Najradykalniejsze gosia zaoona w marcu 1796 r. tajna organizacja zwana Sprzysieniem Rwnych, ktrej inicjatorem by Grakchus (imi to przyj w 1793 r., waciwie Franciszek) Babeuf (Marks nazwa j "pierwsz czynn parti komunistyczn"). Pochodzcy z Pikardii, gdzie walka klasowa chopw z wielkimi wacicielami bya silniejsza ni w innych prowincjach francuskich, Babeuf, drobny urzdnik, potem dziennikarz, zacz sw dziaalno publiczn od krytyki prawa wasnoci i stopniowo stworzy wasn teori komunistyczn. Jako cel Babeuf stawia sobie wprowadzenie we Francji ustroju komunistycznego, w ktrym ziemia i rodki produkcji byyby wasnoci wspln, cho rozdzielon midzy rnych uytkownikw, owoce ich pracy miay by rwnie wspln wasnoci. Z owocw tych kady mia otrzymywa tyle, ile republika moga mu da. Doprowadzi do tego miao powstanie uciemionych, walka proletariatu i stopniowe uwiadamianie go oraz rozszerzenie form komunistycznej wasnoci. Przygotowaniem powstania zaj si tajny "dyrektoriat", zoony z 6 ludzi i majcy agentw, ktrzy tworzyli nowe komitety tajne. W "dyrektoriacie" wyrnia si obok Babeufa Toskaczyk, uwaajcy si za Francuza, Filip Buonarroti, dawny komisarz Korsyki, potem reprezentant w Piemoncie, uwiziony po upadku Robespierre' a, wsptwrcy spisku Babeufa. Wprawdzie wikszo czonkw organizacji "rwnych" nie bya komunistami, skadaa si z jakobinw, ktrzy nie podzielali wszystkich pogldw Babeufa, ale wszyscy oni zgodni byli z nim w deniu do obalenia si rzdw buruazji. Liczyli na poparcie mas ludowych Parya, cho 27 germinala roku IV (16 IV 1796) Rada Piciuset i Rada Starszych uchwaliy kar mierci dla tych, ktrzy by nawoywali do przywrcenia monarchii lub konstytucji z 1793 r., a wic na monarchistw i demokratw. W szeregach babuwistw znalaz si jednak zdrajca, ktry donis o istnieniu organizacji dyrektorowi Carnotowi. Przywdcy "rwnych" zostali aresztowani, Carnot domaga si surowych kar dla nich, mimo opozycji ze strony swych kolegw, ktrzy obawiali si bd utraty popularnoci, bd powrotu do czasw terroru. Ale prba zbrojnego powstania jakobinw w obronie uwizionych, prawdopodobnie sprowokowana przez policj, pogorszya ich sytuacj. W dniu 26 maja 1797 r., dwaj spord przywdcw "rwnych" Babeuf i Darthe zostali skazani na mier, Buonarroti i 6 innych na doywotnie wizienie, z ktrego wyszli dopiero w czasach konsulatu. Dwaj pierwsi popenili samobjstwo w wizieniu, mimo to trupy ich zostay zgilotynowane 27 maja. W przeddzie mierci Babeuf pisa do ony i dzieci: "Nie sdcie, e odczuwam al z tego powodu, e powiciem si dla najpikniejszej sprawy. Choby wszystkie moje wysiki byy dla niej bezuyteczne, ja speniem swe zadanie". W gruncie rzeczy spisek babuwistw nie mia widokw powodzenia. Ich komunizm by dla proletariatu paryskiego ide zbyt now i po prostu nierealn. Mimo to Babeuf gwnie dziki Buonarrotiemu, ktry popularyzowa jego pogldy, wywar pniej znaczny wpyw na europejski ruch socjalistyczny. Ide wprowadzonej si dyktatury proletariatu przyj prawdopodobnie od Babeufa pod koniec pierwszej poowy XIX w. Blanqui. Niektre pogldy Babeufa odyy w ideologii Zwizku Komunistw i w Manifecie Komunistycznym opracowanym przez Marksa i Engelsa. Jakobini ponieli now porak wskutek nieudanego spisku Babeufa, a poniewa buruazja ze strachu przed yjcymi w ndzy masami ludowymi Parya stawaa si coraz bardziej konserwatywna, std te monarchici liczyli na to, e czas pracuje na ich korzy i przez bardzo oywion propagand oraz zakadanie tajnych klubw chcieli przygotowa sobie zwycistwo w wyborach do rad prawodawczych, a przez nie powrt do monarchii. Poza tym pozyskali niektrych oficerw, m.in. generaa Pichegru, deputowanych, dziennikarzy i wyszych urzdnikw. Rwnie katolicy w olbrzymiej wikszoci wszdzie utosamiali si z monarchistami. W rezultacie zatem w wyborach wiosennych 1797 r. monarchici odnieli powany sukces i szykowali si nawet do zamachu stanu.

Hasem do rozpoczcia akcji byo postawienie w stan oskarenia trzech dyrektorw. Ci jednak uprzedzili zamach, porozumiawszy si z dowdc armii we Woszech Bonapartem. Przysany przez niego genera Augereau obsadzi 17 fructidora roku V (3 IX 1797 r.) wojskiem gmachy, w ktrych si zbieray rady ustawiczne, i aresztowa wielu deputowanych. Jeden z dyrektorw zosta pozbawiony wadzy, drugi za, Carnot, uciek. Nastpnego dnia, tj. 18 fructidora, znacznie zmniejszona i zastraszona Rada Piciuset uchwalia uniewanienie wyborw w 49 departamentach i deportacj 53 dziaaczy politycznych (w tym 2 dyrektorw), a ponadto przywrcia wszystkie prawa przeciwko emigrantom i ksiom opornym. Z armii usunito generaw prawicowych, zastpujc ich kreaturami Barrasa i Bonapartego: zacz si okres II Dyrektoriatu. Zamach stanu z 17-18 fructidora ujawni zupen bezideowo grupy buruazyjnej, rzdzcej wwczas Francj. Przywdcy tej grupy Barrasowi nie chodzio wcale o ratowanie republiki, lecz tylko o utrzymanie si na intratnym stanowisku. Zamach ten by dowodem, e czynnikiem najwaniejszym staa si teraz armia i ambitni, bezideowi generaowie, ukaza te zarazem buruazji francuskiej sabo reimu, zagroonego zarwno przez monarchistw, ktrzy pragnli powrotu do dawnego stanu rzeczy, jak i przez jakobinw, ktr to nazw obejmowano teraz wszystkich, ktrzy w imieniu mas ludowych krytykowali gospodark buruazji lub prbowali czynnie pooy jej kres. Pod wpywem agitacji monarchistycznej w dalszym cigu walczyy w Normandii, Bretanii i Andegawenii oddziay szuanw, a w zwizku z ogln ndz i dezorganizacj administracji w wielu prowincjach rozwin si ogromnie bandytyzm. Chopi byli rozgoryczeni brakiem staego pienidza oraz ustawicznymi poborami do wojska i rekwizycjami. Katolikw zraao do II Dyrektoriatu przeladowanie ksiy, podjte na nowo po 18 fructidora, i popieranie majcych zastpi chrzecijastwo kultw: teofilantropijnego, szerzonego przez dyrektora La Revelliere'a, i kultu dekadowego, popieranego oficjalnie przez Dyrektoriat. W dodatku i na froncie zewntrznym latem 1799 r. zaczo si Dyrektoriatowi nie powodzi. Rozdzia siedemnasty Wielka Brytania i Irlandia w latach 1795-1799 Po wycofaniu si Prus, Holandii i Hiszpanii z koalicji antyfrancuskiej cay ciar wojny spocz na Wielkiej Brytanii i Austrii. Dla obydwch tych pastw wojna z Francj bya koniecznoci nieuniknion. Rzd Pitta oraz wikszo oligarchii brytyjskiej obawiaa si potnego ssiada i wpywu ideologii rewolucyjnej, a poza tym wojna dawaa pocztkowo klasom rzdzcym znaczne korzyci. Na dotychczasowym przebiegu konfliktu Anglia zyskaa sporo, zajmujc kilka kolonii francuskich, m.in. francuskie Mae Antyle i cz Santo Domingo w 1794 r., utwierdzajc swe panowanie na morzu. Poza tym po utrceniu konkurencji francuskiej Wielka Brytania zagarna niektre nowe rynki zbytu w Europie, wzrs te ogromnie brytyjski handel kolonialny. Warto produktw importowanych przez Wielk Brytani z Indii Zachodnich w 1791 r. wynosia 4180 000 funtw szterlingw, a w 1798 r. wzrosa do 5410 000, w zwizku z tym podniosa si produkcja wgla i elaza. Po zawarciu przez Holandi przymierza z Francj, Wielka Brytania zagarna w 1795 r. poudniowoafrykaski Przyldek Dobrej Nadziei, wane oparcie dla floty. Ale to wszystko nie wyrwnywao strat i niebezpieczestw, na jakie bya wwczas naraona Wielka Brytania. Zasiki w zocie wypacane sprzymierzecom pocigay za sob ustawiczne zwikszanie si dugu pastwowego i wzrost podatkw, zwaszcza porednich, co z kolei powodowao droyzn. Roso zatem rozgoryczenie mas ludowych, ujawniajce si w postaci burzliwych zebra i pochodw przed parlamentem, domagajcych si pokoju, reformy parlamentu i chleba. W latach 1794-1795 obawiano si nawet otwartego powstania i dlatego parlament wyda ustawy przeciwko agitatorom i nielegalnym zebraniom. Zawieszono nawet prawo Habeas Corpus z 1679 r. Niemal rwnie grone byy bunty wrd marynarzy. le traktowani, marnie odywiani, przecieni prac, ulegali propagandzie rewolucyjnej. W 1797 r. wybuchy kolejno dwa grone bunty w Spithead i w Nore u ujcia Tamizy. Opanowano je z trudem, zgadzajc si na pewn popraw warunkw bytu marynarzy. Ale najtrudniejsz spraw do rozwizania wydawaa si sprawa Irlandii. Ujarzmiona ostatecznie w 1691 r. Irlandia bya traktowana jak kolonia brytyjska. Dobra wytpionej wwczas lub pozbawionej majtkw szlachty katolickiej oddano protestantom, z ktrych wikszo nie przebywaa pniej na wyspie, lecz wydzierawiaa swe dobra porednikom, od ktrych z kolei, czsto jeszcze nie bezporednio, dzierawili katoliccy chopi. Pod koniec XVIII w. nie byo ju w Irlandii katolickich wacicieli ziemskich. Chopi musieli paci dziesicin duchownym anglikaskim i (do 1793 r.) pod grob kar pieninych bra udzia w naboestwach anglikaskich. Katolikom nie wolno byo zawiera zwizkw maeskich z protestantami, zakazane byy a do 1792 r. szkoy katolickie. Wprawdzie w pnocno-wschodniej czci Irlandii, w prowincji Ulster, ludno irlandzka przyja protestantyzm, ale wikszo jej wyznajca prezbiterianizm bya rwnie pozbawiona praw publicznych. Irlandia miaa co prawda swj parlament zoony z 300 czonkw, ale 2/3 ich byo po prostu mianowanych przez wacicieli ziemskich. Wszyscy zreszt czonkowie parlamentu musieli by protestantami. Waciwe rzdy naleay do tzw. kliki zamkowej, tj. grupy arystokratw, ktrzy w stolicy stanowili rzd, zaleny od gabinetu londyskiego. Przeladowani w kraju rodzinnym, a take czsto wskutek ndzy, Irowie emigrowali gwnie do Ameryki Pnocnej i w jej walce o niepodlego wzili gorliwy udzia. Zaniepokojona moliwoci oddziaywania rewolucji amerykaskiej na Irlandi, arystokracja zgodzia si na pewne ustpstwa w stosunku do Irw. W 1780 r. cofnito niektre prawa antykatolickie i - bardzo niechtnie zreszt - pozwolono Irom prowadzi handel z koloniami brytyjskimi. W 1782 r. rozcignito na wszystkich Habeas Corpus Act,

prezbiterianom dano bierne prawo wyborcze. Parlament angielski zgodzi si na niezaleno parlamentu irlandzkiego, prawo wyboru mieli jednak tylko protestanci. Ale skoro niebezpieczestwo mino, rzd brytyjski nie myla kontynuowa ustpstw na rzecz Irw. Sprawa ju si jednak przedstawiaa inaczej, bo tymczasem powsta silny ruch polityczny irlandzki, zmierzajcy do zdobycia peni praw dla Irw. Ruch ten pocztkowo grupowa prawie wycznie protestantw. Jego wdz, od 1775 r., czonek parlamentu irlandzkiego, adwokat Henry Grattan, rzuci jednak haso rwnouprawnienia i wsplnej walki protestantw i katolikw. Rewolucja Francuska odbia si silnym echem w Irlandii i obudzia nowe nadzieje. W 1791 r. protestant Teobald Wolfe Tone zaoy w Belfacie Stowarzyszenie Zjednoczonych Irw, ktre szo znacznie dalej ni Grattan. Sam Wolf Tone dy nawet do cakowitej niepodlegoci Irlandii. Teraz, tylko pod wpywem strachu przed rewolucj, rzd brytyjski zgodzi si na ustpstwa. W 1792 r. pozwolono na maestwa mieszane, w 1793 r. dano katolikom czynne, ale nie bierne prawo wyborcze i dostp do niektrych niszych urzdw. Dalej jednak rzd brytyjski i nie chcia i wicekrl Fitzwilliam, ktry chcia przeprowadzi cakowite rwnouprawnienie katolikw i protestantw, zosta w lutym 1795 r. odwoany. Rzd brytyjski bowiem, chcc osabi irlandzki ruch narodowy, popar walki wyznaniowe, ktre zaczy si teraz w Irlandii midzy chopami katolickimi a wacicielami protestanckimi; po stronie tych ostatnich stanli take lepiej od katolikw usytuowani protestanci irlandzcy. Walka ta sparaliowaa ruch wolnociowy irlandzki. Rzd mg atwiej kontynuowa represje przeciwko Zjednoczonym Irom. Pomoc bya mu przy tym na wp tajna organizacja Stowarzyszenia Oraskiego, stawiajcego sobie za cel walk z katolicyzmem wszelkimi rodkami, nawet drog bandytyzmu. Wolf Tone musia opuci kraj, wyjecha do Ameryki, a w 1796 r. do Francji, gdzie udao mu si nakoni Dyrektoriat do wysania ekspedycji morskiej dla poparcia powstania irlandzkiego w grudniu 1796 r. Wypraw francusk zoon z 15 000 ludzi dowodzi genera Hoche. Wielka Brytania stana wobec miertelnego niebezpieczestwa, tym bardziej e cz marynarki brytyjskiej ogarno wrzenie rewolucyjne. Uratowa j jednak przypadek, bo wskutek burzy w zatoce Bantry (poudniowo-zachodnia Irlandia) okrty francuskie nie mogy zbliy si do brzegu i wrciy do Francji. Nowa prba generaa Hoche' a dotarcia do Irlandii z pomoc floty hiszpaskiej nie dosza do skutku, gdy admira John Jervis zniszczy t flot 14 lutego 1797 r. w bitwie morskiej koo przyldka Sao Vicente (poudniowy zachd Portugalii). W dniu 11 padziernika zostaa zniszczona take flota holenderska, a tym samym przekrelona moliwo inwazji francuskiej w Irlandii. Rzd brytyjski i szlachta angielska zaczy tu natychmiast surowe represje, co doprowadzio w 1798 r. do otwartego powstania. le zorganizowane, nie majce broni i amunicji, pozbawione jednolitego kierownictwa oddziay chopskie prawie wszdzie ulegy regularnemu wojsku, zoonemu czciowo z onierzy heskich i brunszwickich, oraz oddziaom tworzonym przez szlacht spord chopw paszczynianych i awanturnikw z Anglii. Klska na wzgrzu Vinegar w czerwcu 1798 r. przesdzia ostatecznie o losie Irw. Powstanie zostao krwawo stumione, w stosunku do pokonanych zastosowano represje, torturujc i mordujc winnych i podejrzanych, rabujc ich mienie i palc cae wsie. Bya to zatem walka narodowa, ale i klasowa zarazem, a cho okruciestwem odznaczali si i powstacy, to jednak represje w stosunku do pokonanych byy o wiele ostrzejsze i wcale nie miay mniejszych rozmiarw ni terror rewolucyjny we Francji, cho historiografia konserwatywna XIX w. podkrelaa tylko pami o tym ostatnim, zapominajc o rwnie okrutnym terrorze, stosowanym przez monarchi, arystokracj i kler anglikaski. Jak wielka bya wwczas obawa k rzdzcych Wielkiej Brytanii inwazji francuskiej, wiadczy fakt, e w styczniu 1797 r. cignito dla obrony jej wybrzey ca flot wojenn z Morza rdziemnego. W ogle 1797 r. by najciszy dla Wielkiej Brytanii w caych jej dziejach nowoytnych a do II wojny wiatowej. Aby zwiza bliej Irlandi z Wielk Brytani, rzd Pitta postanowi znie oddzielny parlament irlandzki i wprowadzi wybory wprost do parlamentu w Londynie. Za pomoc propagandy i przekupstwa udao si - z trudem co prawda - skoni parlament dubliski do tego kroku. Popara go wikszo katolikw, ktrym Pitt obieca rwnouprawnienie z protestantami. W 1800 r. wprowadzono zatem tzw. Uni, 100 deputowanych irlandzkich zasiado w Izbie Gmin, 28 w Izbie Lordw. Okazao si jednak, e Pitt wprowadzi w bd katolikw, bo o ich emancypacji ani krl Jerzy III, ani parlament londyski nie chcia sysze, cho Pitt poda si do dymisji. Unia miaa to tylko znaczenie, e silniej zwizaa z Angli protestantw irlandzkich, pogbiajc rozdzia midzy nimi a katolikami oraz midzy katolikami irlandzkimi a Wielk Brytani. Ale opozycja katolikw w pierwszych dziesitkach lat miaa charakter legalny i dlatego angielskie koa rzdzce nie pieszyy si ze spenieniem jej da. Rozdzia osiemnasty Wojna kontynentalna w Europie w latach 1795-1797. Wochy pod koniec XVIII w. I dla rzdu austriackiego wojna z Francj bya koniecznoci. Prowadzc wojn, cesarz broni zarazem Rzeszy Niemieckiej i swego w Rzeszy stanowiska, ktre byoby zagroone, gdyby zostawi drobne ksistwa niemieckie ich losowi. Poza tym feudalny dwr wiedeski zupenie szczerze nienawidzi jakobiskiej Francji i obawia si jej wpywu na Europ. Te obawy byy cakiem realne. Wrd redniej buruazji wiedeskiej i budapeszteskiej oraz czci szlachty zacza si krytyka absolutyzmu, zaczto mwi o koniecznoci ograniczenia wadzy monarszej, zagodzenia cenzury i zniesienia niektrych przywilejw stanowych. W 1794 r. powstao nawet tajne Stowarzyszenie Rwnoci i Wolnoci (mniej rozpowszechnione byo Stowarzyszenie Reformatorw), ktre miao swe filie w miastach

prowincjonalnych. Najliczniejsze byy na Wgrzech z central w Budapeszcie. Tu na czele sta ksidz Ignacy Jzef Martinovic, matematyk i filozof, od 1783 r. przez kilka lat profesor akademii we Lwowie. Ten zwolennik Owiecenia ju w roku 1792 nawiza stosunki z jakobinami francuskimi i chcia wprowadzi ustrj demokratyczny take na Wgrzech. Ale ruch ten nie mia widokw powodzenia. Og szlachty by mu wrogi, mieszczastwo zbyt sabe. Zreszt ju w kocu 1794 r. policja wpada na trop stowarzyszenia i aresztowaa wielu jego czonkw. Proces prowadzono w sekrecie, obawiajc si wpywu zezna oskaronych. W 1795 r. zosta stracony przywdca stowarzyszenia wiedeskiego Hebenstreit, a wkrtce potem Martinovic i kilkunastu innych jakobinw. W Austrii zaostrzy si kurs policyjny, a literatura i prasa zostay poddane jeszcze surowszej cenzurze. Zakazano lektur dzie filozofw Owiecenia, polecono spali pisma Kanta. Ale prowadzenie wojny z Francj okazywao si coraz trudniejsze. Skarb by wyczerpany przez wojn tureck i dotychczasow francusk i tylko dziki pomocy finansowej brytyjskiej mona byo kontynuowa wysiek zbrojny. Teoretycznie wojn prowadzia caa Rzesza z wyjtkiem Prus, ale faktycznie ciar wojny spoczywa tylko na Austrii. Wprawdzie korpus oficerski austriacki odznacza si du rutyn i pod wzgldem wyszkolenia przewysza oficerw francuskich, mg si ponadto poszczyci kilku zdolnymi generaami, jak np. Clerfait, Wurmser, Mack, arcyksi Karol, ale konserwatyzm oficerw, uparte trzymanie si tradycji wojen z Prusami sprawiy, e nie chciano stosowa taktyki, ktr z powodzeniem posugiwa si przeciwnik. onierz za austriacki dorwnywa francuskiemu wytrwaoci i odwag, ale suy tylko z przymusu i chtnie dezerterowa, czemu si trudno dziwi, skoro armia cesarska bya wielonarodowa, poza tym za o jej szkolenie ideowe zupenie nie dbano. W Wiedniu liczono sporo na wewntrzne trudnoci Francji i dlatego odrzucano francuskie propozycje pokojowe w 1795 r. Po zawarciu trjprzymierza z Wielk Brytani i Rosj 28 wrzenia 1795 r., ktre zasaniao Austri przed ewentualnym atakiem ze strony Prus, cesarz spodziewa si atwego zwycistwa nad rewolucj. Z pocztku wydawao si to nawet do pewne po zwycistwach Clerfaita i Wurmsera nad Renem jesieni 1795 r. Ale w 1796 r. sytuacja zmienia si radykalnie. Wojna toczya si nad Renem i we Woszech, ale sztab generalny austriacki gwn uwag, tak jak i poprzednio, kierowa na obron linii Renu, obawiajc si wtargnicia Francuzw, a z nimi hase rewolucyjnych do pastewek Rzeszy. Front woski wydawa si drugorzdny. Austria zreszt miaa tu sojusznika w krlu sardyskim, a poza tym woskie posiadoci Austrii, tj. ksistwo Mediolanu i Mantui, byy odgrodzone od reszty pastwa austriackiego przez terytorium neutralnej Wenecji. Waciwej Austrii nie grozio zatem z tej strony niebezpieczestwo. I w Paryu lekcewaono front woski, gdy zwycistwo w tym kraju mogo da co najwyej klsk Sardynii, ale nie przesdzao o zwycistwie nad Austri. Dlatego te dowdztwo armii francuskiej nad rodkowym Renem otrzyma dowiadczony genera Jan Jourdan. Armi nad grnym Renem poprowadzi mao jeszcze znany, ale wietnie zapowiadajcy si Jan Wiktor Moreau. Armi wosk Dyrektoriat na wniosek Carnota powierzy Bonapartemu, gdy ten podj si poprowadzi tu dziaania ofensywne. Armia ta bya dotd najbardziej zaniedbana pod wzgldem materialnym. Nowy dowdca potrafi jednak zachci onierzy do walki nadziej atwego rabunku. Zawsze zreszt umia wywiera ogromny urok na onierzy. Jego dziaania okazay si suszne. Wprawdzie Jourdan i Moreau wkroczyli do Rzeszy i zmusili Badeni i Wirtembergi do zawarcia pokoju, a Bawari do zawieszenia broni, ale arcyksi Karol pobi Jourdana pod Ambergiem 24 sierpnia 1796 r., pod Wurzburgiem 3 wrzenia i pod Altenkirchen 19 wrzenia, zmuszajc go do ucieczki za Ren, wskutek czego wycofa si - zreszt bardzo zrcznie - i Moreau. Na froncie woskim sytuacja przedstawiaa si jednak zupenie odmiennie, cho siy przeciwnikw byy tu rwne. Bonaparte obj komend 27 marca w Nicei, a ju w kwietniu, wyzyskujc sab czno armii piemonckiej z austriack, odnis nad t ostatni par zwycistw i zepchn j na wschd, po czym w kilku bitwach rozbi siy piemonckie, wskutek czego krl sardyski Wiktor Amadeusz III musia prosi o zawieszenie broni w Cherasco 28 kwietnia, na mocy za pokoju w Paryu 15 maja oddawa Francji Nice i Sabaudi oraz zobowizywa si wypaci ogromn kontrybucj w pienidzach i dzieach sztuki. Bonaparte tymczasem przechodzc przez terytorium Piemontu i Parmy, przekroczy rzek Pad pod Piacenz i znalaz si na tyach armii austriackiej, wskutek czego musiaa si ona cofn na pnoc, ale zostaa pobita pod Lodi nad rzek Add (lewy dopyw Padu) i zepchnita do twierdzy w Mantui. W dniu 16 maja Bonaparte odby uroczysty wjazd do Mediolanu i natychmiast, bez porozumienia si z Dyrektoriatem, proklamowa tu Republik Lombardzk, po czym zmusi ksita Parmy (Ferdynanda) i Modeny (Herkulesa III) do zawarcia niekorzystnego pokoju w Paryu.-Na pocztku czerwca 1796 r. armia francuska wkroczya do Pastwa Kocielnego i Bonaparte zmusi Piusa VI do zawarcia zawieszenia broni w Bolonii 23 czerwca. Papie zobowizywa si m.in. odda Francuzom Boloni i Ferrar, zapaci 21 000 000 skudw, wyda im 100 dzie sztuki i 500 cennych rkopisw, a ponadto skoni katolikw francuskich do lojalnoci wobec republiki (Breve z 5 lipca). Dyrektoriat nie by zadowolony z tych wszystkich samowolnych posuni Bonapartego, ale tolerowa je ze wzgldu na ogromne sumy pienidzy i skarby sztuki, ktre z Woch wysyano do Parya, przy czym bogacili si take dyrektorzy. Rabunki wojsk francuskich byy we Woszech tak wielkie, e cho Francuzi wszdzie starali si usuwa dawne instytucje feudalne, to jednak zwolennikw znajdowali tylko wrd redniej buruazji, natomiast chopi, oburzeni w dodatku na profanacj kociow, odnosili si wszdzie w stosunku do Francuzw wrogo i wszczynali nawet zbrojne

powstania, ktre trzeba byo krwawo tumi. Mimo wszystko latem 1796 r. Bonaparte by panem Woch, bo i krl neapolitaski Ferdynand IV zawar z nim rozejm w Brescii 6 czerwca. Ale rzd austriacki nie mg si pogodzi z myl cakowitej utraty posiadoci i wpyww we Woszech. W lipcu skierowano tu zatem dwie armie i Bonaparte waha si ju, czy nie zarzdzi odwrotu, ale pod wpywem generaa Augereau rzuci si naprzd na jedn Davidowicza, i pobiwszy j 3 sierpnia pod Lonato, na poudniowy zachd od jeziora Garda, zmusi do wycofania si w kierunku Tyrolu. Nastpnie za zwrci si przeciwko drugiej - Wurmsera i zada jej klsk pod Castiglione, na poudnie od Lonato, 5 sierpnia 1796 r. Wurmser wycofa si do Mantui. Te zwycistwa oraz propaganda francuska zelektryzoway mieszczastwo woskie, ktre rwnie chciao teraz znie dawne wizy feudalne i stworzy pastwo oparte na rwnoci i wolnoci. Mediolan sta si orodkiem bardzo ywego woskiego ruchu politycznego. W sierpniu wybucho powstanie w Reggio nell' Emilia w pastwie modeskim, poparte przez Bonapartego, ktry zachci take przedstawicieli Modeny oraz miast papieskich Bolonii i Ferrary do proklamowania 16 padziernika Republiki Cispadaskiej (z tej strony Padu - na prawym brzegu rzeki Pad, w przeciwiestwie do Republiki Lombardzkiej, ktr teraz nazywano Transpadask - z tamtej strony Padu), a nawizujc do tradycji staroytnego wojska rzymskiego, stworzy dwa legiony, lombardzki i cispadaski. Rzd wiedeski prbowa jeszcze raz pooy kres panowaniu francuskiemu we Woszech. Nowa, zoona czciowo z wojsk wycofanych znad Renu armia austriacka, na czele ktrej sta genera Jzef Alvinczy, prbowaa jednak daremnie, mimo pocztkowych sukcesw, przedrze si z pnocy do Mantui. W trzydniowej (15-17 XI 1796 r,) bitwie pod Arcole (na pnocny wschd od Mantui) Bonaparte, cho z trudem, powstrzyma j jednak. Alvinczy wznowi atak zim, ale zosta rozbity w drugiej trzydniowej bitwie pod Rivoli, na zachd od jeziora Garda (14 I 1797 r.), w nastpstwie czego pozbawiona ywnoci i amunicji zaoga Mantui skapitulowaa 2 lutego 1797 r. Zapowied i pocztkowe powodzenie ofensywne Alvinczy' ego obudziy ywe nadzieje w koach antyfrancuskich Rzymu i Neapolu. Rzd papieski zerwa rokowania z Francuzami i wystawi 12 000 wojska, ale jedna dywizja Bonapartego wystarczya, by caa ta armia zacza paniczny odwrt. Wobec tego rzd papieski musia si zgodzi na bardzo niekorzystny pokj w Tolentino (na poudniowy zachd od Ankony, 19 II 1797 r.). Powtarza on warunki rozejmu boloskiego, ale ponadto m,in. zwikszy przeszo dwukrotnie sum kontrybucji wojennej. Papie musia w dodatku zrzec si formalnie Awinionu i caej pnocnej czci Pastwa Kocielnego. Co byo jednak groniejsze dla Pastwa Kocielnego - wzrastaa agitacja rewolucyjna wrd drobnomieszczastwa i plebsu w Rzymie, podminowujca wadz doczesn papiea. Klska Alvinczy'ego zadecydowaa take o losach Wenecji. Wojna francusko-austriacka toczya si ju w 1796 r. na jej terytorium, cho bez jej zgody. Oligarchia wenecka nie potrafia zdoby si na polityk godn niepodlegego pastwa. Bonaparte tymczasem prbowa przez swoich agentw sprowokowa powstanie na terytorium ldowym Wenecji po to, by obali jej rzd i tym atwiej uczyni j towarem na sprzeda w zamian za pokj z Austri. Przyszo mu to tym atwiej, e biedota miejska i chopi weneccy pod wpywem ksiy i szlachty byli nastawieni wrogo w stosunku do "bezbonych" Francuzw. W dniach 17 i 18 kwietnia 1797 r. wymordowano w Weronie, zaskoczywszy ich znienacka, 400 onierzy francuskich, co przesdzio o losach "Najjaniejszej Republiki" Weneckiej. Przeraony niepowodzeniem na wszystkich frontach, gdy genera Hoche, ktry obj dowdztwo po Jourdanie, grozi Frankfurtowi, Moreau za posun si w gb poudniowych Niemiec, a przednie strae Bonapartego signy a po przecz Semmering w pobliu Wiednia, rzd austriacki zgodzi si skwapliwie na preliminaria pokojowe w Leoben 18 kwietnia 1797 r., na mocy ktrych Austria w zamian za straty w Niemczech i Woszech miaa otrzyma Wenecj. Wenecja bya co prawda formalnie jeszcze pastwem niepodlegym, ale w maju 1797 r. Bonaparte zada od doy i senatu weneckiego kapitulacji pod pretekstem, e toczyli wojn z Francj. Samo miasto Wenecja, rozoone na wysepkach, mogo si broni, majc liczn artyleri i flot, ale oligarchia wenecka nie zdobya si na odwag. W dniu 12 maja doa wenecki Ludwik Manin wraz z Wielk Rad zoyli sw godno. Do miasta, w ktrym obwoano republik, wkroczyli Francuzi. Decyzja Bonapartego w sprawie Wenecji bya rwnie samowolna, jak i wszystko, co robi we Woszech. Dyrektoriat oburza si, ale wikszoci gosw aprobowa fakty dokonane, gdy zwyciski genera w dalszym cigu obsypywa Dyrektoriat hojnymi prezentami i zasila skarb francuski sumami wyciskanymi z krajw woskich. A poniewa armia bya do swojego generaa przywizana, dba o ni zreszt i pozwala rabowa, przeto nic dziwnego, e mg urzdzi stosunki woskie tak, jak chcia. Jedn z pierwszych jego czynnoci politycznych w pnocnych Woszech byo rozbudowanie armii utworzonych przez siebie republik, aby tym silniej zwiza je z Francj. Dlatego te przyj, cho pocztkowo bardzo chodno, przysanego z Parya przez Dyrektoriat gen. Henryka Dbrowskiego, ktry przywiz plan utworzenia z ochotnikw i jecw Polakw, branych do niewoli przez wojska francuskie, oddziaw polskich przy boku armii francuskiej. Dyrektoriat nie chcia realizowa tego planu przy armiach nadreskich, gdy tego zabraniaa konstytucja, gwnie jednak ze wzgldu na Prusy, z ktrymi chciano utrzyma pokj, ale sdzc, e moe on by realny w wojnie z Austri, odesa Dbrowskiego do Bonapartego. Ten rwnie nie mg wiza oddziaw polskich ze sw armi, ale uzna po pewnym wahaniu za korzystne istnienie ich przy legionie lombardzkim, tym bardziej e oddziay te odciyyby armi francusk w utrzymaniu pokoju we Woszech, cho Dbrowski i jego przyjaciele sdzili, e tworzc wojsko polskie, przekrelaj

tym samym dzieo rozbiorowe. Mieli przy tym nadziej, e po klsce Austrii i ewentualnie Prus wkrocz jako wybawcy do ojczyzny. W dniu 9 stycznia 1797 r. Dbrowski podpisa z administracj generaln Republiki Lombardzkiej ukad, powoujcy do ycia "legiony polskie posikujce Lombardi", traktujc je jako "Polakw uzbrojonych na obron wolnoci". Zaraz te Dbrowski zacz werbowa jecw z armii austriackiej do suby w legionach. Po preliminariach w Leoben Bonaparte, znowu samowolnie, zmusi oligarchiczn Republik Genui do przeksztacenia si w zalen od Francji demokratyczn Republik Liguryjsk (6 VI 1797 r.), a ponadto poczy 29 czerwca Republik Lombardzk i Cispadask w jedn "zjednoczon i niepodzieln Republik Cisalpisk" (z tej strony Alp), doczy do niej cz terytorium Wenecji, a pniej (10 X) doda jeszcze cz terytorium Szwajcarii (Valtellina), korzystajc z tego, e mieszkajcy tu Wosi szwajcarscy skaryli si na swych ssiadw Niemcw. Nowe republiki otrzymay ustrj polityczny zbliony do francuskiego. Ich dyrektorw mianowa sam Bonaparte. Mimo caej ograniczonoci terytorialnej i zalenoci od francuskiego generaa, Republika Cisalpiska bya zapowiedzi nowej ery w dziejach Woch, bya pierwszym, w teorii demokratycznym, w rzeczywistoci buruazyjno-liberalnym pastewkiem woskim. Znaczny odam buruazji woskiej powita te j z ogromnym uznaniem. Widziano w niej pocztek zjednoczenia caych Woch i przeksztacenia w nich ustroju feudalnego na nowoytny, buruazyjny, a w kadym razie pocztek odrodzenia Woch. Wyraz temu przekonaniu dawaa rozwijajca si teraz bujnie prasa i poezja pnocnowoska. Czerwono-biao-zielon flag, ktr 27 grudnia 1796 r. przyja za swoj Republika Cispadaska, zaczto odtd uwaa za flag narodow wosk. Pokj ostatecznie zawarty z Austri w Passariano, datowany w Campo Formio (na pnocny zachd od Triestu) 17 padziernika 1797 r. przynis jednak wielu Wochom rozczarowanie, cho by tylko dokadniejszym sprecyzowaniem i uzupenieniem ugody w Leoben. Ale o tym nie wiedziano, sdzc do tej pory, e Francja chce na serio utrzymania demokratycznej Republiki Weneckiej. Na mocy tego pokoju cesarz zrzek si Lombardii, Belgii i posiadoci na zachd od Renu z wyjtkiem Kolonii, w zamian za to otrzyma terytorium pastwa weneckiego a po rzek Adyg na zachodzie, przy czym jednak Wyspy Joskie i poudniowa cz wybrzea weneckiego nad Adriatykiem miaa pozosta przy Francji. Legionistom polskim, ktrzy liczyli na zupeny pogrom Austrii, pokj ten rwnie sprawi rozczarowanie, tym bardziej e zawierajcy go zobowizywali si nie udziela poparcia "tym, ktrzy by chcieli jak bd szkod wyrzdzi ktrejkolwiek ze stron podpisujcych pokj". Ale generalicja legionw, liczcych wtedy blisko 8000 ludzi: Dbrowski, Wielhorski, Kniaziewicz i inni, a take spiritus movens nastroju patriotycznego w legionach Wybicki, nie zaamali si. Legiony polskie pozostay nadal we Woszech w subie Republiki Cisalpiskiej, z ktr Dbrowski zawar 17 listopada 1797 r. now konwencj i zwiza si na lata najblisze z dziejami Woch, gdzie wpywy francuskie rozszerzay si coraz bardziej. Dyrektoriat, komisarze rzdowi francuscy we Woszech, zostawieni przez Bonapartego, ktry wyjecha do Parya, generaowie, wszyscy akomym okiem patrzyli na niezaleny dotd Rzym, w ktrym spodziewano si ogromnych skarbw. Poniewa wskutek wojen w Europie zmniejszy si napyw pienidzy do Rzymu, plebs rzymski burzy si ustawicznie i chtnie sucha agitatorw. Podczas jednej z manifestacji ludowych 28 grudnia zosta przypadkiem zabity przez onierzy papieskich genera francuski Duphot. Bya to wietna okazja do poddania i Rzymu panowaniu francuskiemu. W dniu 15 lutego 1798 r. do Wiecznego Miasta wkroczyy wojska francuskie. Proklamowano republik i zniesienie wieckiej wadzy papiea. Papie Pius VI zosta internowany i 20 lutego wywieziony z Rzymu do Sieny, potem do Florencji, wreszcie w marcu 1799 do Francji. Tu te w Valence umar w 1799 r. z Toskanii stara si o interwencj pastw europejskich w swojej obronie, ale tylko car rosyjski Pawe I okazywa zainteresowanie jego losem i chcia doprowadzi do zbiorowego wystpienia mocarstw europejskich. Zrazi si jednak, gdy przyjwszy tytu wielkiego mistrza zakonu maltaskiego otrzyma z dworu papieskiego i z Bawarii wiadomo, e zrobi to nieprawnie jako niekatolik. W Rzymie tymczasem oficerowie i urzdnicy francuscy zaczli systematyczny rabunek zarwno wasnoci kocielnej, jak i dbr nalecych do dygnitarzy kocielnych i arystokracji. Wywoono masowo dziea sztuki. Wiele z nich stao si zacztkiem utworzonego w 1807 r. muzeum "Napoleoskiego" w Luwrze. Wszystko to wywoywao wiele rozgoryczenia, tym bardziej e w Rzymie buruazja bya zawsze bardzo saba, masy ludowe za pozbawione nadal atwego zarobku od pielgrzymw i turystw rycho znienawidziy Francuzw. Nkani rekwizycjami i rozgoryczeni ich stosunkiem do Kocioa chopi i w Pastwie Kocielnym rwnie odnosili si do nich wrogo. W tumieniu chopskich buntw musieli bra jednak udzia rwnie legionici polscy. Cay ten opr by daremny, wpyw francuski rozszerza si bowiem coraz bardziej. Jedyne silniejsze pastewko woskie na pnocy, Piemont, byo rwnie podminowane przez agitacj "jakobisk", cho tylko cz buruazji piemonckiej widziaa korzy w poczeniu Piemontu z Francj. Wpyw hase Rewolucji Francuskiej przyspieszy take rewolucj spoeczn w Szwajcarii. Kraj ten by zwizkiem 13 autonomicznych kantonw z rzdem kantonu Berno na czele. Wadz najwysz w poszczeglnych kantonach byy teoretycznie zgromadzenia ludowe, faktycznie jednak ju od XVII w. wszdzie rzdzi bogaty patrycjat miejski, zwizany z licznymi jeszcze w kraju feudaami. Ten stan rzeczy wywoywa niezadowolenie chopw i drobnomieszczastwa oraz yw krytyk ze strony redniej buruazji, ktra domagaa si stale wikszej centralizacji kraju i reform stosunkw spoecznych, a od 1789 r. zacza liczy na pomoc francusk, cho Francja w cigu

nastpnych lat zagarna par terytoriw szwajcarskich. W styczniu 1798 r. dziaacze liberalno-lewicowi, a zwaszcza dawny wychowawca cara Aleksandra I, Fryderyk de Laharpe i Piotr Ochs, po uprzednim porozumieniu si z generaem Bonaparte i rzdem francuskim, zainicjowali powstanie. Do Szwajcarii wkroczyy wojska francuskie, oddziay zbrojne kantonu Berno i tzw. prakantonw ( Urkantone) zostay pokonane. Referendum ludowe zebrane w Aarau uchwalio wprowadzenie nowej, centralistycznej konstytucji, wzorowanej na francuskiej, nadajc zarazem Szwajcarii nazw Republiki Helweckiej. Zniesiono przy tym prawa feudalne i dziesiciny, pozyskujc w ten sposb chopw. Rol decydujc odgrywali Laharpe i Ochs. Ale i w Szwajcarii rabunki Francuzw zaczy szybko zraa buruazj i chopw. Kontrybucja, ktr musiay zapaci oporne kantony, posuya Dyrektoriatowi we Francji do przygotowania wyprawy do Egiptu. Rozdzia dziewitnasty Wyprawa do Egiptu. Druga koalicja antyfrancuska, Zamach stanu 18 Brumaire'a Po zwycistwach francuskich nad Austri w 1797 r. jedynym powanym przeciwnikiem Francji pozostaa nadal Wielka Brytania. Poniewa jednak inwazja na jej terytorium bya niemoliwa z powodu saboci francuskiej floty wojennej, przeto minister spraw zagranicznych Talleyrand rzuci projekt wyprawy do Egiptu, po opanowaniu ktrego byoby atwo - jak sdzi - sign do najwaniejszej kolonii brytyjskiej, Indii. Do tego projektu zapali si Bonaparte. Dyrektoriat zgodzi si tym chtniej, e chcia si pozby z Parya tego ambitnego i ju popularnego generaa. Myl opanowania Egiptu nie bya zreszt we Francji nowa. Wysuwano j ju w pierwszej poowie XVIII w., gdy jej urzeczywistnienie utrwalioby pozycj Francji we wschodniej czci Morza rdziemnego, a tym samym zwikszyoby obroty handlowe ze Wschodem. Egipt by krajem, w ktrym ju w VII w. gar najedcw arabskich podbia miejscow ludno chamick, ktrej wikszo przyja pniej islam. Pod wzgldem politycznym kraj ten by zaleny od Turcji, w imieniu sutana rzdzi tu pasza, ale jego wadza bya czysto teoretyczna w stosunku do bejw, tj, naczelnikw okrgw, a zarazem wielkich wacicieli ziemskich, utrzymujcych wasne oddziay zbrojne, zoone m.in. z mamelukw, tj. byych niewolnikw, gwnie z Kaukazu i Turcji. Panowanie tureckie w Egipcie utrzymywao si gwnie dziki wyzyskiwaniu sporw i walk midzy bejami. Podbj Egiptu w tych warunkach wydawa si atwy. Utrzymywana w tajemnicy, starannie przygotowana ekspedycja francuska z Bonapartem na czele wyruszya z Tulonu 19 maja 1798 r. Liczya 65 statkw wojennych i 280 transportowych, 16000 marynarzy, 38000 wojska, a oprcz tego 187 uczonych, literatw i artystw. Na szczcie nie napotkano przez cay czas floty brytyjskiej admiraa Nelsona, ktry mia za zadanie przeszkodzi tej ekspedycji. Po drodze Francuzi zajli wysp Malt, nalec do zakonu rycerskiego joannitw, zwanych te kawalerami maltaskimi. Twierdz La Valletta odda wielki mistrz von Hompesch bez wystrzau 13 czerwca 1798 r. W lipcu armia francuska przybya do Egiptu, koo piramid rozbia armi paszy i bejw, zoon gwnie z mamelukw (21 VII 1798 r.), i wkroczya do Kairu. Wprawdzie Nelson dowiedzia si tymczasem o postoju floty francuskiej i zniszczy j 1 sierpnia koo Abu Kir, a w ten sposb Francuzi zostali waciwie odcici od ojczyzny, nie poniechali jednak podboju Egiptu, tumic przy tym krwawo wszelkie prby oporu w okolicach ju podbitych. Gdy za na skutek wyprawy egipskiej Turcja we wrzeniu 1798 r. wypowiedziaa Francji wojn, wwczas Bonaparte wkroczy do Palestyny, by powstrzyma armi tureck, posuwajc si z pnocy na Egipt i rozbi j pod gr Tabor 17 kwietnia 1799. W dalszym pochodzie na pnoc powstrzymao go dopiero bezskuteczne oblenie twierdzy SaintJean d'Acre (Akka), bronionej wietnie przez emigranta francuskiego Phelippeaux. Gdy w dodatku w wojsku francuskim wybucha epidemia, Bonaparte musia si cofn, tym bardziej e pod Abu Kir wyldowaa nowa dwudziestotysiczna armia turecka, ktr jednak rozbi na pocztku sierpnia 1799 r. W Egipcie Francuzi postpowali tak, jakby mieli pozosta tu na zawsze. Naprawiano kanay, utworzono poczt, otwarto pierwsz drukarni, wydano zarzdzenia o przestrzeganiu higieny, utworzono przedstawicielstwo narodowe, mianowane zreszt przez Bonapartego i majce tylko gos doradczy. Najtrwalsz jednak pozostaoci pobytu Francuzw w Egipcie bya praca uczonych, ktrzy opisywali i rysowali egipskie zabytki historyczne. Odpis napisu na pycie kamiennej z Rosetty (w jzyku egipskim pismem hieroglificznym i nowszym demotycznym oraz w przekadzie greckim) pozwoli pniej, w 1822 r., Janowi Champollionowi odczyta po raz pierwszy pismo hieroglificzne (sam kamie zabrali Anglicy w 1801 r. do Londynu). Przy tym wszystkim jednak Francuzi, mimo podkrelania swego szacunku dla islamu, natrafiali stale na opozycj Egipcjan, w padzierniku 1798 r. stumili krwawo powstanie w Kairze. Sytuacja armii okupacyjnej stawaa si wskutek tego coraz trudniejsza. Gdy za przyszy do Egiptu wiadomoci o niepowodzeniach militarnych Francuzw w Europie, Bonaparte opuci 22 sierpnia 1799 r. Egipt wraz z paruset ludmi na dwch statkach, zostawiajc dowdztwo nad pozosta armi nieobecnemu w chwili tej ucieczki gen. Kleberowi. A do wyprawy egipskiej Wielka Brytania toczya sama wojn z Francj, ale we wrzeniu 1798 r. udzia w konflikcie wzia Turcja, a w lad za ni poszed krl neapolitaski, nie mg si bowiem zgodzi na hegemoni francusk we Woszech i obawia si wpyww propagandy rewolucyjnej z ssiedniego Rzymu, opanowanego przez Francuzw. Zreszt decydujca o wszystkim ona bezwolnego i nieudolnego Ferdynanda IV, energiczna Maria Karolina, siostra Marii Antoniny, nienawidzia rewolucjonistw francuskich, w czym utwierdzaa j ponadto wpywowa przyjacika, ona posa brytyjskiego i kochanka admiraa Nelsona Emma Hamilton. Za jej i Nelsona zacht dwr neapolitaski zdecydowa si nawet na wypraw zbrojn

przeciwko Francuzom, podczas ktrej zajto Rzym. Ale wkrtce potem gen. Championnet rozbi armi neapolitask w paru bitwach, zwaszcza pod Civita Castellana (na pnoc od Rzymu) 4 grudnia 1798 r., odzyska Rzym, do ktrego wkroczya legia gen, Kniaziewicza, i pomaszerowa na Neapol. Zdoby go 23 stycznia 1799 r. po trzydniowej walce ulicznej z plebsem neapolitaskim (lazzaroni). W Neapolu ogoszono Republik Partenopejsk (Partenope byo pierwotn nazw miasta w czasach greckich). Niemal rwnoczenie zostaa utworzona republika "demokratyczna" w Lukce (nad Morzem Tyrreskim na zachd od Florencji). W lutym wypdzono krla Karola Emanuela II z Piemontu i zadecydowano przyczy ten kraj do Francji. W marcu musia ucieka wielki ksi toskaski Ferdynand III, brat cesarza Franciszka II. Wpywy francuskie we Woszech utwierdziy si zatem po odjedzie Bonapartego jeszcze mocniej. Ale sukcesy te byy tylko przejciowe, gdy do koalicji angielsko-tureckoneapolitaskiej przyczya si take Rosja i Austria. Ju Katarzyna II przygotowywaa si do interwencji zbrojnej przeciw rewolucyjnej Francji, Jej syn (jest mao prawdopodobne, e by nim naprawd) i nastpca Pawe I (17961801) wprawdzie nienawidzi matki, ktra go lekcewaya i miaa nawet zamiar nastpstwo po sobie odda wnukowi, w polityce wewntrznej stara si postpowa zupenie odmiennie ni matka (np. midzy innymi uwolni z wygnania Radiszczewa i z wizienia Tadeusza Kociuszk), ale w polityce zagranicznej kontynuowa jej polityk, bo rwnie nienawidzi rewolucji. Gdy zatem Turcja zwrcia si z prob o pomoc, Pawe I - zapewniwszy sobie pienin pomoc Wielkiej Brytanii - przystpi do II koalicji antyfrancuskiej. Poniewa korpus ekspedycyjny rosyjski mg si dosta na plac boju tylko przez kraje austriackie i rzd wiedeski wyrazi na to sw zgod, wskutek tego Dyrektoriat wypowiedzia wojn Austrii. Toczone do tej pory rokowania midzy przedstawicielami Rzeszy i Francji w Rastatt (koo Karlsruhe, stolicy Badenii) zostay zerwane, kiedy 28 kwietnia 1799 r. huzarzy austriaccy zamordowali dwch posw francuskich i trzeciego ranili. Wojna II koalicji z Francj obfitowaa z pocztku w klski francuskie. Poczona flota rosyjsko-turecka pod dowdztwem admiraa Fiodora Uszakowa dotara do Wysp Joskich, skd te wypdzono Francuzw. Anglicy zajli Malt, w Neapolu wybucho powstanie kierowane z pocztku przez kardynaa Ruffo, w ktrym wzili udzia gwnie chopi kalabryjscy. Popary je ldujce tu z Korfu oddziay rosyjskie i tureckie. W czerwcu 1799 r. Neapol podda si kardynaowi, republikanie uzyskali wprawdzie przy kapitulacji zapewnienie bezpieczestwa ycia, ale pod naciskiem admiraa Nelsona umowa zostaa zamana i kilkuset z nich wymordowano. Wojska francuskie wycofay si pospiesznie na pnoc, tam jednak Francuzom rwnie si nie powodzio, zwaszcza od czasu pojawienia si na tym terenie wojsk rosyjskich, na czele ktrych sta znany ju z kampanii tureckiej i polskiej gen. Aleksander Suworow. Po paru zwyciskich potyczkach zaj on Mediolan, a w trzydniowej (17-19 VI 1799 r.) bitwie nad rzek Trebia (prawy dopyw Padu, na poudniowy wschd od Mediolanu) odrzuci wycofujc si z poudnia armi Macdonalda z powrotem w Apeniny. W bitwie tej odznaczya si legia polska Dbrowskiego bijc si z ogromn zacitoci i osaniajc po bitwie odwrt lewego skrzyda wojsk francuskich. Dziki temu i kilku nastpnym zwycistwom Suworow opanowa ca zachodni cz pnocnych Woch. Ostateczne jednak zamanie si francuskich byo niemoliwe, dopki okupoway one Szwajcari, majc std mono wypadu bd na poudnie do Piemontu i Lombardii, bd na pnoc na tyy armii austriackiej operujcej nad Renem. Niezmiernie trudne zadanie usunicia Francuzw z grzystej Szwajcarii Austriacy jednak woleli przerzuci na Rosjan. Za zgod cara Pawa I, ktry si nie orientowa w sytuacji, Suworow mia atakowa Szwajcari od poudnia, natomiast druga armia rosyjska, ktr dowodzi Rimski-Korsakow, miaa si posuwa z pnocy. Temu ostatniemu pomagay oddziay austriackie. Ale z powodu trudnoci terenowych i brakw w zaopatrzeniu Suworow prowadzi operacje bardzo powoli, a tymczasem dowdca armii francuskiej w Szwajcarii gen. Andre Massena rozbi Rimskiego-Korsakowa w dwch bitwach pod Zurychem (4 VI i 25-27 IX). Ta druga bitwa miaa znaczenie decydujce, uratowaa Francj od klski. Rosjanie zostali wyrzuceni ze Szwajcarii. Od marszu na poudnie powstrzymaa Massen z trudem armia rosyjska Rosenberga. Suworowowi pomogo to tylko czciowo. Uratowanie wikszej czci swej armii zawdzicza gwnie bohaterstwu onierza rosyjskiego, przedzierajcego si wrd ogromnych trudnoci m.in. przez Przecz w. Gotharda i "Czarci Most" (Teufelsbrucke) nad przepaci 25 wrzenia 1799 r. (uwieczniono to pniej wyrytym w skale, istniejcym do dzi napisem) i dalej na pnoc do Jeziora Bodeskiego. Nie powiodo si take koalicji w Holandii, gdzie Anglicy wysadzili korpus ekspedycyjny ksicia Yorku, dziaajcy rwnie z pomoc przysanych tu drog morsk oddziaw rosyjskich. Powstanie Holendrw, na ktre liczono, nie nastpio, wobec czego w padzierniku 1799 r. Anglicy ewakuowali Holandi, a wojsko rosyjskie wywieziono na wysp Jersey. Oburzony na Austriakw i Anglikw za niedostateczn pomoc dla oddziaw rosyjskich car Pawe I wycofa si jednak z koalicji antyfrancuskiej i odwoa sw armi, a dziki temu niebezpieczestwo groce Francji ze strony II koalicji zostao zaegnane, cho wojna toczya si nadal. Ale buruazja francuska yjca pod wraeniem pocztkowych klsk pragna wreszcie pokoju, gdy wojna utrudniaa kontakt z koloniami i sprowadzanie surowcw, zwaszcza baweny. W dodatku buruazja ta ya w staej obawie przed niebezpieczestwem wewntrznym grocym zarwno ze strony elementw lewicowych, jak i prawicowych. Wprawdzie 22 floreala roku VI (11 V 1798) Dyrektoriat znowu uniewani wybory do rad prawodawczych, uniemoliwiajc w ten sposb utworzenie si w nich wikszoci jakobiskiej, ale

niebezpieczestwo wcale nie zostao cakowicie zaegnane, gdy drobnomieszczastwo i proletariat Parya otaczay jakobinw nie sabnc sympati. Sprawa monarchii tymczasem bya bardzo popularna wrd chopw, rozgoryczonych ustawicznymi poborami do wojska. Dziaajce jawnie i tajnie organizacje monarchistyczne cieszyy si prawie wszdzie ich poparciem. Wszechwadny dotd Barras i jego klika musieli si zgodzi w maju 1799 r. na wybr do Dyrektoriatu Sieyesa, ktry nie kry swych zamiarw zmiany ustroju. W czerwcu 1799 r. zachcone tym zwycistwem rady prawodawcze obaliy pod rnymi pretekstami trzech dyrektorw. Od 30 prairiala VII r, (17 VI 1799) w skad Dyrektoriatu wchodzili: Barras, Sieyes, popularny wrd jakobinw gen. Merlin, jakobin Gohier i dawny yrondysta Roger-Ducos. Ukad ten wiadczy o tendencjach lewicowych w onie rad i tak to rozumieli jakobini, otwierajc ponownie swj klub w Paryu. Ponadto rady prawodawcze pod wpywem klsk na froncie uchwaliy prawo o zakadnikach, czynic krewnych emigrantw odpowiedzialnymi za napady o charakterze politycznym, co wprawdzie byo wymierzone przeciwko monarchistom, ale przypominao zarazem czasy terroru. Rady uchwaliy take przymusow poyczk progresywn, co ogromnie oburzyo buruazj. Stworzony przed termidorianw ustrj polityczny okazywa si nie do utrzymania i dlatego przywdcy buruazji, ktrzy latem 1799 r. dzielili z nimi wadz, tj. grupa Sieyesa, sdzili, e poniewa nie moe by mowy ani o powrocie do republiki z 1793 r., ani o restauracji monarchii, ktra nie chciaa si zgodzi na adne ustpstwa, przeto trzeba stworzy ustrj zbliony do monarchicznego. Mylano zatem o powoaniu generaa, ktry zakoczy wojn, poskromi bandytyzm i dziaalno monarchistw, ale utrzyma siln rk wczesny ustrj spoeczny i bdzie w istocie ramieniem grupy, ktra go powoaa. Ju latem 1799 r. zastanawiano si nad tym, przy pomocy ktrego z generaw dokona zamachu stanu (wymieniani byli: Jourdan, Joubert, Bernadotte i in.). I oto gdy sytuacja dla przeprowadzenia takiego zamachu cakowicie dojrzaa, dowiedziano si, e 20 padziernika wyldowa w Frejus (na pnocny wschd od Tulonu) gen. Bonaparte i e wszdzie witano go owacyjnie. Spiskowcy buruazyjni byli zdecydowani dziaa szybko. Bya ich grupa do znaczna: Sieyes, Roger-Ducos, Talleyrand, Fouche, paru generaw znajdujcych si w Paryu i co waniejsze, bankierw z Ouvrardem na czele. Ci ostatni finansowali zamach. Przekupi da si i Barras, ktry rozumia, e nie ma ju sposobu utrzyma si przy wadzy. Rol znaczn odgrywa w spisku modszy brat Napoleona Bonaparte Lucjan, przewodniczcy Rady Piciuset. W dniu 18 brumaire' a roku VII (9 XI 1799), rano, na wniosek wtajemniczonego w spisek deputowanych Regniera, Rada Starszych uchwalia przenie siedzib rad prawodawczych do Saint-Cloud pod Paryem, a komend nad garnizonem Parya i gwardi odda Bonapartemu. Straszono bowiem Rad Starszych powstaniem ludowym, w rzeczywistoci za spiskowcy obawiali si, zreszt niepotrzebnie, e ludno Parya moe wystpi w obronie cia prawodawczych. Po decyzji Rady Starszych Sieyes i Ducos zoyli urzd dyrektorw, mniej chtnie zrobi to i Barras. Dwaj pozostali dyrektorzy zostali internowani w Paacu Luksemburskim przez gen. Moreau. Nastpnego dnia w poudnie zebray si obydwie rady w Saint-Cloud, zamek otoczyo wojsko. Obydwie rady prboway wprawdzie oponowa przeciwko zmianie ustroju politycznego, ale przewodniczcy Rady Piciuset Lucjan Bonaparte wezwa wojsko. Rada Piciuset zostaa rozpdzona. Zastraszona tym Rada Starszych powoaa komisj zoon z trzech konsulw. Reszta Rady Piciuset wyznaczya na konsulw Sieyesa, Ducosa i Bonapartego. Sieyes, jak i caa antyrewolucyjna grupa buruazji, ktrej by wyrazicielem, pragn w gruncie rzeczy tego, co pniej nazywano konstytucyjn monarchi buruazyjn, ale w rezultacie doprowadzio to do powstania rzdu, wprawdzie buruazyjnego, ale zarazem dyktatorskiego, gdy Bonaparte nie myla dzieli si wadz z kimkolwiek, cho jeszcze zachowywa pozory. W ten sposb w 1799 r. skoczya si ostatecznie Wielka Rewolucja Francuska. Sieyes, ktry bra czynny udzia przy pocztku, rwnie aktywnie wspdziaa przy jej likwidacji. Cho jeli ywi jeszcze jakie zudzenia, e bdzie odgrywa wan rol w nowym ustroju, to ju w grudniu rozwia je Bonaparte, narzucajc 13 grudnia opracowany przez komisj z Daunou na czele, ale poprawiony przez siebie, projekt nowej konstytucji, ktra miaa obowizywa od 4 nivose'a roku VIII (24 XII 1799). Tworzya ona a cztery zgromadzenia prawodawcze, wadz wykonawcz za powierzaa na lat 10 trzem konsulom, z ktrych pierwszym mia by Bonaparte, drugim prawnik Cambaceres, trzecim finansista Lebrun. Projekty praw mg wysuwa tylko pierwszy konsul, redakcj dawaa im Rada Stanu, omawia Trybunat, przyjmowao lub odrzucao bez dyskusji Ciao Prawodawcze. Wybory byy stopniowe, de facto z listy kandydatw powoywa czonkw rad prawodawczych sam rzd. Poza tym konstytucja roku VIII (tak j nazywano) przyznawaa niemal ca wadz wykonawcz i decydujcy wpyw na wadz prawodawcz pierwszemu konsulowi. O prawach obywatela w konstytucji nie wspomniano. Rozdzia dwudziesty Ukad si politycznych w Europie w latach 18011805 Powoanie nie koronowanego monarchy buruazyjnego byo we Francji w 1799 r. po prostu nieuniknione. Rwnoczenie jednak sytuacja tak si uoya, e tym monarch mg zosta tylko genera Bonaparte. Czynniki, ktre day mu wadz, spodzieway si po nim dwch rzeczy: zakoczenia wojny i uporzdkowania sytuacji wewntrznej w kraju. Wykonanie pierwszego z tych zada, tj. zakoczenie wojny, uatwi pierwszemu konsulowi car rosyjski Pawe I, ktry nie tylko wycofa si z II koalicji, ale nie kry swojej sympatii do Bonapartego jako pogromcy rewolucji, a w dodatku doprowadzi w grudniu 1800 r. do wydania przez pastwa batyckie wsplnej deklaracji o zbrojnej neutralnoci w stosunku do Wielkiej Brytanii. Rwnoczenie za Rosjanie wzmacniali swe

garnizony na Wyspach Joskich, z ktrych ju 21 marca 1800 r. utworzyli republik pod nominalnym protektoratem sutana, a poza tym zaopatrywali w bro i amunicj Czarnogr, ktrej wadyka (biskup) Piotr I ju dawniej utrzymywa oywione stosunki z rzdem carskim. W ten sposb polityka rosyjska przyczyniaa Wielkiej Brytanii powanych kopotw i na Morzu Batyckim, i na Morzu rdziemnym. Car Pawe I zarzdzi nawet wypraw wojskow drog ldow do Indii. Zachodzia ponadto obawa, e Rosja nie bdzie popieraa Austrii przeciwko Prusom. Monarchia habsburska musiaa sama toczy walk z Francj. Bonaparte i teraz uwaa rwniny Lombardii za najwaniejszy teren wojny i w tym celu, powierzywszy generaowi Moreau dowdztwo nad armi nadresk, sam przez Szwajcari postanowi wkroczy do Lombardii na tyy armii Melasa, oblegajcej w Genui dowdc francuskiej armii we Woszech Massen. Przejcie przez Alpy Przecz w. Bernarda byo czynem bardzo trudnym, sztabowcom austriackim wydawao si nawet niemoliwe. Dopiero w ostatniej chwili zrozumieli swj bd, gdy Bonaparte pospiesznie par na poudnie. Bitwa decydujca zostaa stoczona pod Marengo (na pnocny zachd od Genui) 14 czerwca 1800 r. Bonaparte zosta tu pokonany i zmuszony do odwrotu. Melas wysa ju nawet do Wiednia raport o zwycistwie, ale pod wieczr zdya przyby nieoczekiwanie dla Austriakw na plac boju, wysana uprzednio na poudnie, dywizja generaa Desaix i dokonaa zmiany sytuacji. Napoleon pniej ca zasug przypisa sobie. Gdy w par dni pniej, 19 czerwca, Moreau pobi Austriakw pod Hochstadt (w pobliu lewego brzegu Dunaju, na wschd od Ulm), a potem 3 grudnia w decydujcej bitwie pod Hohenlindem (na wschd od Monachium) i otworzy sobie drog do Wiednia, cesarz Franciszek II musia si wreszcie zgodzi na zawarcie pokoju. Podpisano go 9 lutego 1801 r. w Luneville w Lotaryngii. W zasadzie by on powtrzeniem warunkw pokoju w Campo Formio z pewnymi uzupenieniami. Granic Francji i Rzeszy wyznaczono na Renie. Pozbawieni swych posiadoci po lewej stronie tej rzeki ksita Rzeszy mieli by wynagrodzeni posiadociami Kocioa, ale gwarantem wykonania tej decyzji zostaa Francja, co dawao jej prawo mieszania si w sprawy wewntrzne Rzeszy. Austria zachowaa Wenecj; ponadto wypdzony z Toskanii arcyksi Ferdynand mia otrzyma salzburskie ksistwo duchowne. W nastpstwie klsk austriackich we Woszech Francuzi opanowali ponownie Piemont i Lombardi, przywrcili Republik Cisalpisk, z Toskanii Bonaparte stworzy krlestwo Etrurii dla ksicia parmeskiego Ludwika Burbona, z krlem neapolitaskim zawar pokj, pozwalajcy na utrzymywanie zag francuskich w paru portach neapolitaskich. Republice Cisalpiskiej nada ustrj zbliony do francuskiego i zmieni jej nazw na Republik Wosk, przy czym siebie poleci wybra na jej prezydenta. By zatem panem Woch niemal nieograniczonym, jak na pnocy panem Republiki Batawskiej. Przed jego wol musia si ugi i papie Pius VII (1800-1823), wybrany w Wenecji pod opiek cesarza. Przyby on do Rzymu 3 lipca, ale legacji nie odzyska, gdy z rk Austriakw przejli je Francuzi, wkrtce potem zostay wcielone do Republiki Cisalpiskiej. Jedynym wrogiem Bonapartego pozostaa Wielka Brytania. Jej sytuacja midzynarodowa poprawia si wskutek wstpienia na tron rosyjski cara Aleksandra I. Poza tym ju 4 wrzenia 1800 r. skapitulowa garnizon francuski na Malcie. W dodatku poprawia si jej sytuacja na Morzu Batyckim, gdy admira Nelson napad na sabsz od brytyjskiej flot dusk i odnis nad ni 2 kwietnia 1801 r. atwe zwycistwo, po czym zbombardowa Kopenhag, zmuszajc tym Dani do wycofania si ze zwizku pastw batyckich. Ale to wszystko nie zmniejszao niebezpieczestwa inwazji francuskiej na Wielk Brytani, ktr zapowiada Bonaparte. Spoeczestwo angielskie byo zreszt wyczerpane wojn, a poniewa w lutym 1801 r. ustpi premier Pitt modszy, przeto nowy rzd angielski Addingtona uzna za konieczne zgodzi si wreszcie na wysunit przez Bonapartego ju w 1799 r. propozycj zawarcia pokoju. W padzierniku 1801 r. podpisano zatem preliminaria pokoju z Francj, Hiszpani i Republik Batawsk w Londynie, a 25 marca 1802 r. traktat pokojowy z Francj w Amiens. Na mocy tego traktatu Wielka Brytania zatrzymywaa zagarnit Holandii wysp Cejlon i zagarnit Hiszpanii wysp Trynidad (w pobliu Wenezueli) oraz otrzymaa udzia w zarzdzie holenderskiej kolonii Kraj Przyldkowy (Afryka Poudniowa), cho po upywie p roku kolonia ta miaa wrci pod wadz Republiki Batawskiej. W zamian za to Wielka Brytania miaa zwrci wysp Malt zakonowi joannitw (kawalerw maltaskich) oraz wszystko to, co zabraa podczas ostatniej wojny, a poza tym umoliwi powrt wojskom francuskim z Egiptu. Francja zrzeka si tego kraju i zobowizaa si wycofa swe oddziay z Pastwa Kocielnego i Krlestwa Neapolu. I w Wielkiej Brytanii, i we Francji pokj ten wywoa z pocztku ogromn rado. Buruazja brytyjska cieszya si z monoci odzyskania rynkw zbytu dla wyrobw swego przemysu, tym bardziej e wiele fabryk i manufaktur musiao przedtem zredukowa produkcj. Liczba bezrobotnych i ebrakw wzrosa do 14% ogu ludnoci. Ale w gruncie rzeczy adna ze stron, ktre zawary pokj, nie mylaa i nie moga go dotrzyma. Wielka Brytania nie moga si pogodzi na stae z panowaniem Francuzw nad ujciem Renu i z hegemoni francusk w Europie Zachodniej. Francja nie moga zaprzesta umacniania tej hegemonii. Wanie w 1800 r, Bonaparte wcieli do Francji Piemont, Parm i wysp Elb i przy pomocy posusznego sobie sejmu Rzeszy w Ratyzbonie organizowa stosunki niemieckie. Uzaleni ponadto od siebie cakowicie Szwajcari. Chcia take zwikszy dochody z posiadoci kolonialnych w Ameryce. W tym celu ju w 1801 r. naby od Hiszpanii Luizjan, cho musia j sprzeda Stanom Zjednoczonym w 1803 r. Za waniejsze jednak uwaa utrwalenie wadzy Francji na

bogatych w trzcin cukrow Antylach francuskich, a zwaszcza na Haiti. Francuski dowdca wojskowy na tej wyspie, Murzyn gen. Toussaint-Louverture, by jej faktycznym wadc, a nawet 8 lipca 1801 r. ogosi konstytucj, ktra mwia tylko o nominalnym zwierzchnictwie Francji nad Haiti. Konstytucja obejmowaa take nalec rwnie do Francji (od 1795 r., cho zdobyt ostatecznie dopiero w 1801 r.) hiszpask cz Haiti, zwan od XVI w. Santo Domingo. W celu obrcenia Haiti z powrotem w zwyk koloni, Bonaparte wysa swego szwagra, gen. Leclerca z 20-tys. armi (w tym jedna pbrygada polska, na pocztku 1803 r. wysano i drug pbrygad), ktra po paru tygodniach walki z oddziaami Toussainta opanowaa wysp. Toussaint zosta aresztowany i wywieziony do Francji (umar w wizieniu 1803 r.). Rwnoczenie gen. Richepanse zaj zbrojnie wysp Gwadelup. Ale francuscy waciciele plantacji trzciny cukrowej nie wyobraali sobie produkcji cukru bez pracy niewolniczej, cho niewola Murzynw w koloniach francuskich zostaa zniesiona przez Konwent 4 kwietnia 1794 (16 plouviose' a roku II). Wprawdzie i po 1794 r. dawni niewolnicy podlegali obowizkowej pracy przymusowej, gdy jednak w 1802 r. wadze francuskie zaczy na Antylach przywraca niewol, na Gwadelupie i na Haiti wybucho powstanie Murzynw, kierowane przez oficerw murzyskich, Christophe'a i Dessalinesa. Operujca w bardzo cikich warunkach (zabjczy klimat, choroby zakane, zwaszcza ta febra) armia francuska nie moga go zama i po wielu porakach musiaa w listopadzie 1803 r. skapitulowa, tylko garnizon Santo Domingo przetrwa do 1809 r. Dnia 1 stycznia 1804 r. zostaa proklamowana niepodlego Haiti. W 1802 r. nie mona byo jeszcze tej katastrofy przewidzie i dlatego te francuska polityka kolonialna rwnie ogromnie niepokoia Wielk Brytani. Utrzymania pokoju z Wielk Brytani pragnli chopi francuscy, gdy otrzymali mono eksportu zboa i wina do Anglii. Ale wikszo buruazji nie bya nim zainteresowana, obawiaa si bowiem konkurencji towarw angielskich nie tylko w krajach politycznie zalenych od Francji, ale nawet w samej Francji. W tych warunkach pokj by nie do utrzymania. Ju w marcu 1803 r. doszo do ostrej wymiany not dyplomatycznych midzy kontrahentami, w maju za wrcono do stanu wojny. Bonaparte znw zacz gromadzi w Boulogne wojsko, ktre miao dokona desantu w Anglii, oraz kaza obsadzi porty neapolitaskie na Morzu Adriatyckim i Tyrreskim, aby nie mogy by punktem oparcia dla floty angielskiej. Ponadto kaza zaj Hanower w celu przekazania go Prusom za cen neutralnoci. Ze strony Prus istotnie nie zagraao niebezpieczestwo, dopki ich przeciwniczka, Austria, pozostawaa w dobrych stosunkach z Rosj. Krl pruski Fryderyk Wilhelm III (1797-1840) powolny i ograniczony, konserwatywny, ale w Rewolucji Francuskiej widzcy kar bo na zych monarchw, by przeciwny aktywnemu angaowaniu si Prus w walk z Francj. Stara si raczej o osabienie Austrii. Pozycja tej ostatniej istotnie pogorszya si po 1801 r., gdy sejm Rzeszy w Ratyzbonie zaj si spraw wykonania decyzji pokoju w Luneville. Wpyw decydujcy mia na tym terenie Bonaparte jako zwycizca w wojnie z Rzesz, liczy si za tylko z carem Aleksandrem I, ktry by kuzynem paru ksit niemieckich. Poza tym jednak zawar przymierze z paroma wrd nich. W tych warunkach sejm Rzeszy powoa delegacj, ktra, biorc za podstaw projekt francusko-rosyjski, przedoya sejmowi projekt uchway, datowany 25 kwietnia 1803 r. Decyzja sejmu przyja za punkt wyjcia sekularyzacj dbr kocielnych i mediatyzacj, tj. wcielenie posiadoci rycerzy Rzeszy lub zbyt drobnych pastewek, w tym 45 wolnych miast, do pastw wikszych. W ten sposb przestao istnie 112 "stanw Rzeszy" (Reichsstande) i przeszo 3 000 000 ludzi musiay zmieni sw przynaleno pastwow. Zyskay pastwa niemieckie. Prusy za utracone po lewej stronie Renu 48 mil kwadratowych i 127 000 mieszkacw otrzymay 235,5 mil kwadratowych i blisko 600 000 mieszkacw. Bawaria za 255 mil kwadratowych i 730 000 mieszkacw otrzymaa 290 mil kwadratowych i 880 000 mieszkacw. Analogicznie wynagrodzono inne ksistwa. Wolnych miast zostao tylko sze (byo okoo 50): Hamburg, Lubeka, Brema, Frankfurt nad Menem, Augsburg, Norymberga. Nic dziwnego te, e nagle w ten sposb wzbogaceni ksita niemieccy zwizali si silnie z Francj. Bonaparte sta si faktycznym panem Rzeszy. To, o czym marzyli Walezjusze, Richelieu i Ludwik XIV, spenio si dopiero teraz. Francja miaa si odtd liczy tylko z dwoma pastwami niemieckimi: Prusami i Austri. Kilka drobnych pastewek zwizanych z tymi dwoma nie wchodzio w rachub. Ale wanie te dwa mocarstwa byy sobie wysoce niechtne i nie zanosio si na to, by wystpiy wsplnie w obronie Rzeszy. Jedynym zatem mocarstwem kontynentalnym w Europie, ktre mogo skutecznie przeciwstawi si Francji, bya Rosja. W ostatnich latach swych rzdw car Pawe I przechyla si wyranie na stron Francji i dlatego ju pod koniec 1799 r. pose brytyjski w Petersburgu Whitworth przygotowywa usunicie go z tronu. Wprawdzie musia wkrtce opuci Petersburg, ale pozostali spiskowcy (wicekanclerz Panin i gubernator Pahlen) pracowali nadal. W nocy z 23 na 24 marca 1801 r. Pawe I zosta uduszony w swojej sypialni. Tron obj jego syn, wtajemniczony w spisek, cho nie orientujcy si, e dojdzie do zamordowania ojca. Aleksander I (1801-1825) by to wietny aktor na scenie, lubicy w razie potrzeby uchodzi za czowieka postpowego i wygasza liberalne frazesy. W gruncie rzeczy z przekonania by bezwzgldnym autokrat, nie cofajcym si nawet przed okruciestwem. Gotw by da du wolno swoim poddanym, zgodzi si nawet na wydanie konstytucji, ale pod warunkiem, e wszyscy bd bezwzgldnie suchali cara i speniali jego wol. Gboko, zabobonnie religijny odczuwa stale potrzeb ekspiacji z powodu losu ojca. W religii widzia przy tym podpor tronu

i tam przed rewolucj. Zetknwszy si za modu, gwnie dziki nauczycielowi Laharpe' owi, z ideologi Owiecenia, pod wpywem take otoczenia z lat modzieczych rozumia, e absolutyzm monarszy w Rosji jest zachwiany przez opozycj szlacheck. Zdecydowa si zatem na par koniecznych reform, ktre miay rozbroi opozycj, bez naruszenia jednak istoty systemu. Ogromn rol odgrywali przy tym przyjaciele modego cara: radykalny za modu, postpowy i prawy Pawe Strogonow, liberalny karierowicz Mikoaj Nowosilcow i przysany do Petersburga ju w 1795 r. przez rodzicw, ktrzy chcieli ratowa swj majtek przed konfiskat, liberalizujcy konserwatysta, ksi Adam Czartoryski. Ten "triumwirat", jak go nazywano, dzieli si wpywem na cara ze zrcznym i ukadnym hr. Wiktorem Koczubejem. Nazywano ich zatem "nieoficjalnym komitetem". Poeta Dzierawin nazwa ich niesusznie "band jakobinw", gdy w gruncie rzeczy pragnli tylko zwikszenia praw politycznych szlachty i pewnych reform, upodobniajcych Rosj czciowo do Wielkiej Brytanii. Nie zrywajc z Francj, rzd rosyjski patrzy jednak na rosnc jej hegemoni w Europie z duym zaniepokojeniem. Ale gdy okaza Bonapartemu swe niezadowolenie z powodu samowolnego wcielenia do Francji krajw woskich, otrzyma odpowied, e znacznie wczeniej dokonano rozbiorw Polski. To wyjanienie rzd rosyjski odparowa jednak stwierdzeniem, e Francja traktowaa dotd powikszenie swoich posiadoci po Ren i Alpy jako rekompensat za polskie nabytki pastw wschodnich. Bonaparte wiedzia, e Rosja moga by grona, udzielajc pomocy Austrii. Niepokoi go take stale rozwijajcy si wpyw rosyjski w Turcji oraz stosunki handlowe rosyjsko-tureckie. We Francji obawiano si, e handel lewantyski moe przej z rk Francuzw w rce Rosjan. Rosja natomiast obawiaa si hegemonii Francji w Europie, a take wpyww francuskich na Bakanach i w krajach niemieckich. Powany wpyw na polityk zagraniczn cara Aleksandra I wywiera z pocztku ks. Czartoryski bdcy w latach 1802-1804 zastpc (towarzysz) ministra spraw zagranicznych, a w latach 1804-1807 kierownikiem ministerstwa. Przyczyni si on do zerwania z Francj we wrzeniu 1804 i do utworzenia koalicji antyfrancuskiej. Poniewa w Rosji obawiano si, e Napoleon wysunie przeciw niej spraw polsk, std te i po stronie rosyjskiej zaczto si ni interesowa. Mylano o zmuszeniu Prus do udziau w koalicji, a w razie gdyby stany one po stronie Francji, o odebraniu im ziem zabranych Polsce i - po nieokrelonym zreszt terytorialnym powikszeniu - o utworzeniu z nich kraju autonomicznego, ale cile zwizanego z Rosj. W padzierniku 1805 r. Aleksander I by przyjmowany w nalecych do Czartoryskiego Puawach ju niemal jako krl majcego powsta pastwa polskiego. Zagroone Prusy zgodziy si jednak na przerzucenie wojsk rosyjskich przez swe terytorium, przez co odpad powd do konfliktu. Car Aleksander pojecha wprost z Puaw do Berlina. Przy trumnie Fryderyka II w Poczdamie przysig krlowi pruskiemu wieczyst przyja, ktr 3 listopada 1805 r. ujto w tyme Poczdamie w konwencji sojuszniczej. Nie zmuszaa ona Prus do wojny z Francj, ale gwarantowaa ich yczliw dla Rosji neutralno w razie wojny rosyjsko francuskiej. Tym samym jednak Aleksander I zrzeka si projektw tworzenia pastwa polskiego kosztem Prus. Rozdzia dwudziesty pierwszy Dzieje wewntrzne Francji w latach 1799-1813 Obok sprawy zakoczenia wojny przed pierwszym konsulem stany jeszcze dwa zadania rwnej wagi i nie mniej trudne, tj. przywrcenie porzdku wewntrznego, przez co rozumiano uporzdkowanie sprawy pienidzy, ad i spokj w kraju, swobodny rozwj przemysu i handlu, wolno religijn, zachowanie gwnych zdobyczy rewolucji z dziedziny praw obywatelskich. Og spoeczestwa by zmczony rewolucj i wojnami, pragn pokoju, tote chtnie poddawa si woli rzdu, tym bardziej e po zwycistwie pod Marengo mona si ju byo nie obawia niebezpieczestwa zewntrznego. Wikszo buruazji pragna nawet wzmocnienia wadzy Bonapartego, widzc w tym gwarancj staoci swego znaczenia. dza wadzy Bonapartego zbiega si w ten sposb z pragnieniem buruazji, tote nic dziwnego, e zorganizowany w 1802 r. plebiscyt da 3 568 000 gosw przeciwko 8370 pozytywn odpowied na pytanie, czy Bonaparte ma by konsulem doywotnim. W ten sposb wrcono waciwie do monarchicznej formy rzdw, gdy konsul doywotni mia nie mniejsz wadz ni ostatni krlowie oraz mg wyznaczy swego nastpc. Jego popularno wzrastaa zreszt w miar, jak przeprowadza dezyderaty buruazji. Jedn z najpilniejszych bya sprawa pienidzy obiegowych, podatkw i kredytw. Na sprawach finansowych Bonaparte si nie zna, ale pooy na nie duy nacisk i dziki paru zdolnym finansistom udao mu si je uporzdkowa, cho o powodzeniu tej akcji zadecydowao gwnie zaufanie kraju do nowego rzdu. Zorganizowano hierarchi urzdnikw podatkowych, szczegln wag przywizywano do podatkw porednich. Ju w 1802 r. udao si uzyska rwnowag budetow. Poniewa do asygnat nikt nie mia zaufania, przeto ju 13 lutego 1800 r. utworzono kontrolowany przez rzd Bank Francji, majcy prawo do wypuszczania w obieg nowych pienidzy papierowych. Przyjmowano je z pocztku niechtnie i nieufnie, ale stopniowo zdobyy sobie zaufanie na rwni z pienidzem metalowym. W ten sposb powstrzymano inflacj. Przywrcono take bezpieczestwo na drogach publicznych, karzc surowo bandytyzm. Ogromny nacisk pooono rwnie na rozwj rolnictwa, a przede wszystkim przemysu. Tym ostatnim Bonaparte interesowa si nie mniej ni spraw armii i to z dwch wzgldw. Sdzi, e o bogactwie i potdze kraju decyduje rozmiar nadwyki dochodu pochodzcego z eksportu towarw przemysowych nad wydatkami zwizanymi z importem, i dlatego te ten ostatni chcia ograniczy do towarw koniecznych, gwnie do surowcw potrzebnych dla przemysu. Ale popierajc industrializacj mia na uwadze i

stron spoeczn tego zagadnienia. Bonaparte pamita zacito, z jak walczyy masy najbiedniejszych Parya w czasach rewolucji. Sam mwi do ministra spraw wewntrznych Jana Chaptala, e nie boi si powsta politycznych, do zamania bowiem takiego powstania w Paryu wystarczy 1200 ludzi i 4 armaty, ale boi si rewolucji wywoanych przez bezrobotnych. Ta obawa wynikaa oczywicie nie ze wspczucia dla nich. Otaczajc przemys starann opiek, widoczn m.in, w akcji budowy kanaw i drg bitych, w stosowaniu ce ochronnych i w tworzeniu instytucji reprezentujcych interesy przemysu (izby handlowe, stowarzyszenia popierania przemysu), chcia go wprawdzie cakowicie uzaleni od pastwa (izby doradcze rzemios i manufaktur, rady fabryk i manufaktur), ale zarazem troszczy si usilnie o rynki zbytu i mono taniego importu surowcw. Nie cay obszar pastwa traktowa jednak pod tym wzgldem jednakowo: na pierwszym miejscu stawia interesy "starej Francji", tj. Francji w granicach z 1789 r., na drugim potrzeby Woch i dopiero na trzecim interesy innych krajw przyczonych do Francji po 1789 r. Te ostatnie, a tym bardziej pastwa zwizane politycznie z Francj, miay by tylko rynkami zbytu dla przemysu "starej Francji". W ten sposb jednak buruazja francuska bya zainteresowana w rozwoju terytorialnym pastwa i w jego hegemonii nad Europ. To zainteresowanie skoczyo si dopiero wskutek kryzysu gospodarczego pod koniec 1810 r. Ale przed t dat zwyciskie wojny wychodziy na korzy buruazji francuskiej. Ze zwycistw w czasach Dyrektoriatu korzystaa tylko niewielka grupa ludzi: dyrektorzy i ich otoczenie, dostawcy dla armii, generaowie. Na zwycistwach napoleoskich bogacia si caa klasa spoeczna i dlatego buruazja popieraa te wojny, a nawet po prostu popychaa do nich Bonapartego. Zaborczych wojen napoleoskich nie mona tumaczy tylko "imperializmem" samego Napoleona, jak to robia dawna historiografia; czciow odpowiedzialno za nie ponosi rwnie buruazja francuska. Obejmujc wadz z ramienia i w interesie buruazji, Bonaparte zacz te konsekwentnie realizowa jej dawne pragnienie pogodzenia si z arystokracj, oczywicie na poziomie rwnoci. Robi to, co byo ju realizowane w Anglii, a co si nie udao buruazji w 1789 r. Przywrcono zatem teraz tytuy szlacheckie, emigrantom pozwolono wrci pod warunkiem uznania nowego porzdku, tworzono now arystokracj, m.in. przez ustanowienie legii honorowej, ktrej czonkowie otrzymywali oprcz orderw nadanie ziemi i okrelone przywileje. Dogadzao to zreszt prnoci pierwszego konsula, ktrego paac w Tuileries sta si od razu niemal dworem monarszym. Obowizywaa tu oficjalna etykieta, kadziono nacisk na odpowiednie stroje. Obok generaw, ministrw i wieo wzbogaconej buruazji roio si w tym paacu od niedawnych przeciwnikw rewolucji, od przedstawicieli starej arystokracji, ktrej powany odam pogodzi si z nowym stanem rzeczy za cen godnoci, pensji, orderw i posiadoci ziemskich. Wytworzya si nowa arystokracja z elementw wrogich sobie dotd, ale teraz zczonych tym samym interesem materialnym. Pogodzeniu dawnej Francji z Francj rewolucyjn miao suy take zblienie si Bonapartego do Kocioa. Cho osobicie obojtny pod wzgldem religijnym, dyktator Francji wiedzia, e olbrzymia wikszo narodu francuskiego pozostaa katolicka, a zatem e zjedna j sobie i osabi wpywy monarchistw przez przywrcenie swobody kultu. W Kociele widzia poza tym ostoj porzdku spoecznego. "Ludzko nie moe istnie - mwi pierwszy konsul - bez nierwnego posiadania wasnoci, a ta nierwno wasnoci nie moe istnie bez religii". Ale pragnc, by Koci przyczynia si skutecznie do trzymania mas w ulegoci wobec nowej wadzy i nowego porzdku spoecznego, chcia zarazem, by to by Koci wsppracujcy z pastwem i od niego zaleny. Dlatego te zaraz po objciu wadzy Bonaparte wyda kilka dekretw na korzy Kocioa, sw yczliwo dla podkrela podczas kampanii woskiej w 1800 r. i wreszcie zwrci si 25 czerwca 1800 r. przez kardynaa Martinian do papiea z propozycj zawarcia ugody. Zaczte w listopadzie pertraktacje doprowadziy wreszcie do podpisania 15 lipca 1801 r. w Paryu konkordatu przywracajcego w caej Francji swobod kultu, dajcego pierwszemu konsulowi prawo mianowania biskupw, nakadajcego na biskupw obowizek przysigi na wierno i posuszestwo rzdowi, przyznajcego pensje duchowiestwu i wyraajcego zgod papiea na dokonany przez rewolucj zabr dbr kocielnych. Pierwszy konsul otrzyma w stosunku do Kocioa te same prawa i przywileje, jakie mieli dawniej krlowie francuscy. Konkordat ten przetrwa a do 1905 r. i sta si wzorem dla innych konkordatw zawartych przez rne pastwa w XIX w. Podobny zosta zawarty i przez Republik Wosk 16 wrzenia 1803 r. Konkordat oburzy monarchistw, gdy widzieli w nim uznanie przez Koci wadzy uzurpatora. Oburzy take wielu dawnych dziaaczy rewolucyjnych, sdzcych, e ogranicza on prawa pastwa. Wobec tego rzd ogosi konkordat wraz z tzw. artykuami organicznymi, uzaleniajcymi Koci od pastwa (prawo z 18 germinala roku X, tj. 8 IV 1802). Podobne artykuy ogoszono w Republice Woskiej. Utrwaleniu nowego porzdku pastwowego miaa suy take dokonana ju w 1800 r. reforma administracji i sdownictwa. Zarwno stojcy na czele departamentw prefekci, jak i kierujcy powiatami podprefekci, gminami za merowie, mieli by mianowani przez gow pastwa. Niszych urzdnikw wyznaczali prefekci. By to ustrj cile centralistyczny, w ktrym - w przeciwiestwie do Wielkiej Brytanii - nie byo miejsca na samorzd. Ustrj ten przetrwa we Francji a do dzi. Podobnie centralistyczny by ustrj hierarchii sdziw, cho w zasadzie utrzymano nieusuwalno sdziw. Ale gwnym filarem stworzonego na przeomie XVIII i XIX w. we Francji pastwa buruazyjnego sta si kodeks cywilny, zapowiadany ju w konstytucji 1791 r. i 1793 r. W zwizku z utrwaleniem nowego ustroju spoecznego sta si ten kodeks po prostu koniecznoci. Przygotowany przez komisj

(minister Portalis, prawnicy Tronchet, Bigot de Preameneu i Malleville), przy czynnym udziale konsula Cambaceresa i czciowo samego Bonapartego kodeks cywilny Francuzw, zwany pniej napoleoskim, zosta ogoszony 21 marca 1801 r. Mia charakter kompromisowy, chciano w nim utrzyma gwne demokratyczne zdobycze rewolucji, ale zarazem zadouczyni interesom buruazji i potrzebom pastwa. Kodeks stwierdza zatem wolno osobist i rwno obywateli wobec prawa, swobod wyboru zawodu, wolno sumienia, wiecki charakter maestwa, jednoczenie prawo wasnoci prywatnej uwaa za nienaruszalne (poza wypadkami wyjtkowymi, dyktowanymi koniecznoci publiczn), podkrela rol ma (ona nie moga dobrowolnie rozporzdza swoim majtkiem) i ojca w rodzinie (mg nawet da uwizienia dziecka). To podkrelenie motywowano tym, e pastwo potrzebuje silnych rodzin. Poza tym kodeks ponawia zakaz tworzenia robotniczych stowarzysze zawodowych. Odpowiadajcy interesom buruazji kodeks napoleoski wywar ogromny wpyw na prawodawstwo krajw zalenych politycznie od Francji. Naladowano go pniej w Rumunii, we Woszech, Argentynie i Urugwaju. Mimo poprawek i zmian czciowych przetrwa on w wielu krajach do ostatnich czasw. Znacznie mniejsze znaczenie mia wydany prawie rwnoczenie kodeks handlowy i kodeks karny. Wszystkie te reformy utrwalay wadz Bonapartego we Francji i wskutek tego irytoway monarchistw, podobnie jak Anglikw niepokoia budowa wielkiego obozu wojskowego w Boulogne. Ale poniewa o powstaniu we Francji nie byo co myle, wobec tego William Pitt, jak si zdaje, wysun projekt zamachu na pierwszego konsula, podobnie jak to zrobiono z carem Pawem I. Spisek si jednak nie uda, policja francuska wykrya go, 12 oskaronych zostao zgilotynowanych, m,in. wdz szuanw bretoskich Jerzy Cadoudal, inni zostali ukarani wizieniem. Jednemu z nich, generaowi Moreau, kar wizienia zamieniono na wygnanie. Podczas ledztwa okazao si, e na czele spisku mia stan kto z rodziny Burbonw. Jeden ze szpiegw wskaza na przebywajcego w Badenii w pobliu granic Francji czonka rodu Conde, ksicia Ludwika d' Enghien, wobec czego Bonaparte za rad Fouche i Talleyranda kaza go porwa i sdzi. Schwytany w nocy z 14 na 15 marca 1804 r., skazany na mier przez sd wojenny, ksi zosta rozstrzelany 21 marca, cho faktycznie nic nie wiedzia o spisku. To pogwacenie prawa midzynarodowego zaszkodzio ogromnie opinii Bonapartego w Europie. Car Aleksander I zerwa stosunki dyplomatyczne z Francj. mier ostatniego z rodu Conde rozdrania rojalistw, ale jeszcze bardziej wzmocnia autorytet Bonapartego wrd buruazji francuskiej, ktra stale obawiaa si powrotu na tron Burbonw. Fouche i inni nalegali na ogoszenie wadzy Bonapartego dziedziczn. Czonek Trybunau Curee postawi wniosek, by Bonaparte zosta cesarzem (empereur). Decyzj tak powzi i senat 28 floreala roku XII (18 V 1804 r.), aprobowa za plebiscyt 3 572329 gosami przeciwko 2579. Formalnie jednak republika istniaa nadal. Napoleon nazywa si cesarzem dziedzicznym Francuzw, a nie cesarzem Francji, ale faktycznie od pocztku uwaa si za monarch takiego samego, jak inni monarchowie. Stworzy dwr z licznymi tytuami, nawizujcymi do czasw karoliskich. Nadawa je przede wszystkim czonkom swojej rodziny. Poza tym jednak stara si nimi pozyska dawnych dziaaczy rewolucyjnych. Na uroczysto koronacji w dniu 2 grudnia 1804 r. Napoleon zaprosi papiea Piusa VII Ten zgodzi si, sdzc, e w ten sposb uzyska cofnicie artykuw organicznych. Ale przy omawianiu sposobu koronacji Napoleon zastrzeg sobie, e podajc koron papie nie bdzie uywa sw tradycyjnych: "przyjmij koron" (accipa coronam), lecz "niech ci ukoronuje Bg" (coronat vos Deus). Uzgodniono take, e Napoleon sam sobie woy koron na gow i podobnie uwieczy sw on Jzefin. Pniejsza legenda przedstawia te fakty jako pogwacenie przez Napoleona ceremoniau koronacyjnego. W dniu 25 maja 1805 r. Napoleon koronowa si take na krla Woch (nie "Wochw") w Mediolanie, zastrzegajc jednak, e po nim korona woska nie bdzie zjednoczona z francusk i e krlem woskim bdzie jego syn naturalny lub adoptowany. W imieniu Napoleona wadz w krlestwie woskim obj jego pasierb wicekrl Eugeniusz de Beauharnais. Tytu cesarza dziedzicznego by waniejszy w wietle wczesnych pogldw od tytuu cesarza elekcyjnego, jaki nosi wybierany przez elektorw cesarz rzymski, tote Franciszek II zacz sondowa opini ksit Rzeszy, czy nie zgodziliby si na danie mu tytuu rzymskiego cesarza dziedzicznego. Ale poniewa o zgodzie ksit, ktrych wikszo bya zwizana z Napoleonem, nie byo mowy i, co wicej, zachodzia obawa, e Rzesza jako taka zostanie rozwizana, wobec tego Franciszek II za rad hrabiego Ludwika Cobenzla ogosi si 11 sierpnia1804 r. dziedzicznym cesarzem Austrii, a 8 grudnia woy uroczycie w katedrze wiedeskiej wydobyt ze skarbca koron cesarza rzymskiego Rudolfa II, ktr ten koronowa si w 1576 r. Suya ona odtd cesarzom austriackim a do 1918 r. Fakt ten by ostatecznym przekreleniem, istniejcej co prawda tylko w teorii, jednoci pastw europejskich, zczonych w "witym imperium rzymskim" z krlem niemieckim jako cesarzem rzymskim na czele, ktry wedug pogldw redniowiecznych mia by monarch najwaniejszym, duchowym seniorem innych monarchw. Ale cesarstwo austriackie byo tworem nowym tylko z nazwy, faktycznie bowiem zachowao sw struktur, jak otrzymao ju w okresie wiatego absolutyzmu za panowania Marii Teresy (17401780) i jej synw: Jzefa II i Leopolda II. Tworem zupenie nowym byo cesarstwo francuskie. Ju rewolucja zburzya we Francji instytucje administracyjne, sdowe, kocielne, cywilne i spoeczne ancien regime'u, Napoleon pooy im kres ostatecznie (J. J. Chevalier), w tym sensie by kontynuatorem rewolucji. Z ancien regime'u utrzyma

tylko pewne elementy (monarchia absolutna, przypominajca na zewntrz dawn monarchi krlewsk z jej dworem i etykiet, nowa utytuowana i czsto nagradzana ziemi arystokracja ksit, hrabiw i baronw). W rezultacie powstao pastwo zwarte, o jednolitym ustroju, scentralizowane i biurokratyczne. Temu pastwu - rzdzonemu absolutnie, tj. zalenemu waciwie od woli jednego despoty - miao suy wszystko, a wic take Koci, uzaleniony od pastwa, prasa cakowicie skrpowana przez cenzur, literatura, wychowanie i szkolnictwo. Kulturze duchowej Napoleon wyznacza tylko rol propagandy na rzecz cesarstwa. Profesorom szk wyszych i ich studentom Napoleon nie ufa, szkoy pocztkowe lekceway. Za najwaniejsze dla pastwa uwaa szkoy rednie i dlatego na nie zwrci szczegln uwag. Prawo z 10 maja 1806 r. ustalao, e wszyscy nauczyciele tworz jedn korporacj o okrelonych obowizkach, zwan uniwersytetem (l'Universite), dekret cesarski z 17 marca 1808 r. nada mu ostateczn organizacj. Szkoy prywatne nie zostay zakazane, ale nikt nie mg by nauczycielem bez zgody wielkiego mistrza uniwersytetu, jednolity te by program nauczania, rol religii zredukowano w nim do minimum. W ten sposb, zrywajc z ancien regime' em, stworzono monopol pastwowy w dziedzinie szkolnictwa. Uniwersytet ten przetrwa we Francji przez cay XIX wiek. Narzdziem panowania, na ktre Napoleon pooy ogromny nacisk, bya take policja, a waciwie 5 organizacji policyjnych od siebie niezalenych, rywalizujcych ze sob i ledzcych si nawzajem, majcych na celu nie tylko ciganie przestpstw, lecz take kontrol caego ycia publicznego i prywatnego. W rezultacie Francuzom "nie pozostao nic ze swobd publicznych z wyjtkiem swobody sumienia" i to z pewnymi ograniczeniami (G. Lefebvre), w innych jednak pastwach europejskich na kontynencie nie byo lepiej. Rozdzia dwudziesty drugi Europa rodkowa w latach 1805-1807 Francuskie przygotowania wojskowe w Boulogne niepokoiy ogromnie Angli, szukaa zatem sprzymierzeca na kontynencie do nowej rozprawy z Napoleonem. Prusy nie chciay si podj tej roli, tym bardziej e mogy bez walki otrzyma powikszenie swego terytorium, gdy Francja ofiarowywaa im zabrany w 1803 r. Anglikom Hanower. Austria wahaa si ze wzgldu na sw cik sytuacj finansow po ostatniej wojnie, cho silna grupa na dworze wiedeskim z arcyksiciem Janem i hrabi Stadionem na czele para do nowej wojny, motywujc jej konieczno tym, e Napoleon, tworzc Krlestwo Woch, a potem wcielajc do Francji Genu, zagraa woskim posiadociom Austrii, a przez organizowanie Zwizku Reskiego podkopywa niemal cakowicie jej znaczenie w Rzeszy. Ostatecznie jednak wahania te skoczyy si pod naciskiem cara Aleksandra I, ktry mia do Napoleona uraz osobist po skazaniu na mier ksicia d'Enghien, a poza tym obawia si, e opanowanie przez Francj krajw woskich moe by niebezpieczne dla rzdzonych przez Rosj Wysp Joskich. Wielka Brytania nie bya zbytnio zadowolona z usadowienia si Rosjan na Morzu rdziemnym. Williama Pitta, ktry w maju 1804 r. ponownie zosta premierem, irytoway ponadto fantastyczne plany Aleksandra I stworzenia federacji europejskiej, gdy obawia si hegemonii rosyjskiej na miejsce francuskiej, ale obawa przed Francj przewaaa. W dniu 11 kwietnia 1805 r. zostao zawarte w Petersburgu przymierze rosyjsko-brytyjskie, przewidujce cofnicie Francji do granic z 1792 r., utworzenie z Belgii i Holandii jednego pastwa, zwoanie kongresu pastw europejskich, ktry by da podstawy nowemu prawu midzynarodowemu. Aleksander I ze swej strony ju wczeniej zacz wywiera nacisk na Austri, Prusy, Szwecj i Neapol, by przyczyy si do wojny z Napoleonem. W pastwie neapolitaskim chcia wysadzi swe wojsko ldowe z Wysp Joskich, na co zgodzia si w imieniu ma, Ferdynanda IV, Maria Karolina w traktacie neapolitaskim z 10 wrzenia 1805 r. Trudniej poszo ze Szwecj. I ona przechodzia pod koniec XVIII w. kryzys spoeczny, widoczny w walce mieszczastwa i redniej szlachty z arystokracj. Wyzyskujc te walki, krl Gustaw III (1771-1792) opierajc si na wojsku, szlachcie i chopach wprowadzi absolutyzm, co jednak przypaci yciem 16 marca 1792 r. (zabity przez spiskowca-arystokrat), cho oligarchom nie udao si uchwyci wadzy. Krlem zosta syn zmarego, Gustaw IV Adolf (1792-1809), cho z pocztku wskutek jego niepenoletnoci rzdzi modszy brat Gustawa III Karol ks. Sodermanland (1792-1796). Gustaw IV podobnie jak ojciec, nienawidzi Rewolucji Francuskiej i tylko konieczno liczenia si z opozycj mieszczask powstrzymywaa go dotd od przystpienia do akcji antyfrancuskiej. Teraz siln presj na Szwecj wywiera Aleksander I, groc w razie odmowy atakiem na Finlandi. Car rosyjski liczy nie tyle na armi szwedzk, ile potrzebne mu byo pozwolenie na korzystanie z portu szwedzkiego Stralsund na Pomorzu, gdzie wysadzi chcia armi, ktra mogaby pomaszerowa na zajty przez Francuzw Hanower. Gustaw IV zgodzi si na to 1 marca 1805 r. w traktacie petersburskim. Ale przymierze z Wielk Brytani natrafio w Szwecji na powane trudnoci. Za naturalnego wroga Szwecji uchodzia od XVI w. grona konkurentka w handlu na Morzu Batyckim - Dania, a ta, niedobrowolnie co prawda, bya zwizana od 1801 r, z Wielk Brytani. Poza tym wzmacnianie Wielkiej Brytanii, ktra utrudniaa Szwedom handel morski z pastwami zachodnimi, nie leao w interesie Szwecji. Sejm szwedzki musia si na wojn zgodzi, ale nie chcia da na ni pienidzy. Dopiero po dugich targach doszo 3 padziernika1805 r. w Beckasgog do ugody szwedzko-brytyjskiej. Ostatecznie wic III koalicja antyfrancuska zoona z Rosji. Wielkiej Brytanii, Austrii, Szwecji i Krlestwa Neapolu zostaa sformowana. Neutralne pozostay Prusy. Hiszpania ju w 1804 r. stana po stronie Napoleona. Nie chcia tego co prawda ani krl hiszpaski Karol IV ani ogromna wikszo opinii publicznej, ale wojn z Hiszpani sprowokowaa wiadomie sama Wielka Brytania. Liczc na sabo tej monarchii burboskiej,

chciaa pozbawi j czci posiadoci zamorskich i zniszczy jej flot wojenn. Istotnie, po bezprawnym zagarniciu przez Anglikw paru statkw handlowych hiszpaskich wszechwadny ulubieniec krlowej Marii Luizy, Manuel Godoy, zawar z Francj przymierze zaczepno-odporne. Wojna morska zacza si wczeniej ni ldowa. Poniewa flota wojenna brytyjska blokowaa porty francuskie, z ktrych mona byo dokona desantu na Angli, przeto Napoleon, aby j odcign, kaza poczonej flocie francuskiej rdziemnomorskiej i hiszpaskiej skierowa si ku Antylom. Liczy na to, e Anglicy pod w lad za ni i bd jej szuka, podczas gdy ona szybko zawrci i uatwi inwazj. Plan ten si nie uda, gdy dowiedzieli si o nim Anglicy. Poczona flota zawrcia do portu Kadyks (Cadiz) w poudniowo-zachodniej Hiszpanii, ale na rozkaz Napoleona skierowaa si znowu na morze. Koo przyldka Trafalgar zaatakowa j jednak 21 padziernika 1805 r. admira Nelson i zniszczy, cho sam pad podczas bitwy od kuli strzelca francuskiego. Bitwa pod Trafalgarem miaa doniose znaczenie, gdy przekrelia ostatecznie potg Hiszpanii na morzu, a poza tym ugruntowaa panujce ju odtd przez cay XIX w. przekonanie, e Wielka Brytania jest niezwyciona na morzu. Nie wpyna jednak doranie na operacje ldowe. W cigu miesica Napoleon przerzuci wszystkie swe siy znad Cieniny Kaletaskiej i Morza Pnocnego na lini koncentracji wojsk, a w kilka dni pniej, 15 padziernika 1805 r., pod Ulm zmusi do kapitulacji bronic linii Renu, ale teraz otoczon ze wszystkich stron, trzydziestotysiczn armi austriack generaa Macka. Zaj nastpnie nie obroniony Wiede i par do szerokim frontem na pnocny wschd, gdzie skoncentroway si armie austriacko-rosyjskie. Do decydujcej bitwy doszo pod Austerlitz (Sawkw koo Brna na Morawach) 2 grudnia 1805 r. Uwaajc za uwaczajce dla siebie dalsze cofanie si i liczc na sw przewag liczebn (87 000 Austriakw i Rosjan, 73000 Francuzw) cesarz Aleksander I i Franciszek I polecili Kutuzowowi - mimo jego ostrzee - nie czeka na nadejcie korpusw Bennigsena i arcyksicia Karola, lecz stoczy bitw, nie baczc na to, e Napoleon wmanewrowa ich w dogodn dla siebie sytuacj terenow. Bitwa trzech cesarzy zakoczya si cik klsk sprzymierzonych. Byo to jedno z najwietniejszych zwycistw Napoleona, a zarazem jedno z najwikszych w historii powszechnej arcydzie taktyki wojennej. Aleksander I uciek po bitwie. Franciszek I prosi o rozejm, a 26 grudnia 1805 r. zawar z Napoleonem pokj w Preszburgu (dzi Bratysawa nad Dunajem), na mocy ktrego Austria tracia Wenecj, Istri i Dalmacj na rzecz Francji oraz Tyrol i Vorarlberg na rzecz Bawarii, a w zamian - jak na ironi - otrzymaa tylko ksistwo salzburskie, Berchtesgaden i ziemie Zakonu Krzyackiego. Ale nie mniejszym ciosem byo pozbawienie Austrii wszelkiego znaczenia w Rzeszy. Wyrazem tego byo uznanie w traktacie pokojowym, a faktycznie mianowanie przez Napoleona ksit bawarskiego i wirtemberskiego krlami, a margrabiego badeskiego, landgrafa Hessen-Darmstadt i ksicia Bergu wielkimi ksitami, przy czym wielkim ksiciem Bergu Napoleon mianowa swego szwagra, marszaka Joachima Murata. W lad za tym posza nowa mediatyzacja okoo siedemdziesiciu drobnych "stanw Rzeszy", rycerskich i miejskich. Zaleni od Napoleona ksita utworzyli 12 lipca 1806 r. Zwizek Reski, ogaszajc cesarza Francuzw swoim protektorem i 1 sierpnia 1806 r. zadeklarowali swoje wystpienie z Rzeszy, ktra w ten sposb przestaa faktycznie istnie. Na skutek gronego ultimatum Napoleona cesarz Franciszek I zrzek si 6 sierpnia tytuu cesarza rzymskiego. Stworzone w 962 r. cesarstwo przestao ostatecznie istnie, a wraz z nim zostaa zerwana wi czca wszystkie kraje niemieckie w jedn cao. Opinia publiczna przyja to jako koniec istnienia Niemiec, ktre x1staway si w ten sposb tylko pojciem geograficznym. Zupenie analogicznie Napoleon urzdza stosunki polityczne i w innych zalenych od siebie krajach z t rnic, e stara si w nich na stanowiskach monarszych osadza czonkw swojej rodziny lub ludzi ze swego otoczenia. Ju w 1805 r. utworzy we Woszech ksistwo Lukki i Piombino dla swojej siostry Elizy Bacciochi. W 1806 r. Republika Batawska zostaa zamieniona na Krlestwo Holandii, jego krlem zosta brat Napoleona Ludwik. Marszaek Massena wypdzi z Neapolu na Sycyli krla Ferdynanda IV Krlem neapolitaskim mianowa Napoleon swego starszego brata Jzefa. Talleyrand zosta ksiciem Benewentu, marszaek Bernadotte - ksiciem Pontecorvo. Obydwa te ksistwa zostay utworzone z ziem papieskich. Marszaek Berthier otrzyma ksistwo Neuchatel w Szwajcarii. Klska Austrii bya zarazem kocem III koalicji, a tym samym wielkim ciosem dla Wielkiej Brytanii. Zwycistwo Napoleona przypieszyo zgon premiera Williama Pitta (23 I 1806), jednego z twrcw wszystkich trzech koalicji antyfrancuskich. Rozbici na grupy torysi musieli teraz podzieli si wadz z wigami. Powoano rzd, na ktrego czele stan torys William Grenville, ale ministrem spraw zagranicznych zosta wig Karol Fox, ktry natychmiast prbowa porozumie si z Francj, podobnie jak car Aleksander I. Rokowania w Paryu nie day jednak trwaego rezultatu, gdy Napoleon stara si w tym samym czasie przez generaa Sebastianiego o ugod z Turcj, w czym Aleksander I widzia zagroenie Rosji. Uniewani zatem podpisan ju ugod, a w zwizku z tym i rzd brytyjski zerwa rokowania. mier Foxa (13 IX 1806) pogrzebaa ostatecznie nadzieje na zawarcie pokoju, gdy tylko on w rzdzie brytyjskim chcia go szczerze. Rokowania angielsko-francuskie wywoay jednak ogromne oburzenie na dworze pruskim, gdy dowiedziano si tu, i Napoleon chcia odda Wielkiej Brytanii obiecany Prusom w grudniu 1805 r Hanower, cho ju od lutego 1806 r. Prusy zamknwszy na yczenie Napoleona swe porty dla floty brytyjskiej, znajdoway si faktycznie w stanie wojny z Wielk Brytani. Fryderyk Wilhelm III, pod wpywem ony Luizy i wpywowej na dworze grupy wojennej, zarzdzi mobilizacj i 1 padziernika 1806 r. przesa Napoleonowi

ultimatum z terminem do 8 padziernika (Napoleon otrzyma je 7 X), dajc m.in. usunicia wszystkich wojsk francuskich z Niemiec i zgody na utworzenie zwizku pastw pnocnoniemieckich pod protektoratem Prus. Krl i otaczajcy go oficerowie liczyli na niezwyciono armii pruskiej, bo za tak od czasw Fryderyka II uchodzia, ignorowali za fakt, e zarwno pod wzgldem spoecznym i narodowym, jak i ze wzgldu na sw strategi i taktyk nie dorwnywaa ona armii francuskiej. W Prusach stan szlachecki dostarcza oficerw, natomiast chopi i mieszczanie byli w zasadzie obowizani do suby wojskowej jako szeregowcy. W praktyce jednak brano do wojska tylko najbiedniejszych, zupenie na losy pastwa obojtnych. W dodatku po trzecim rozbiorze Polski przeszo 40% mieszkacw pastwa stanowili Polacy i taki sam procent mieli w armii pruskiej. Chopi-onierze z pochodzenia Niemcy, nie mieli jeszcze na og wiadomoci klasowej narodowej, nie mieli take przywizania do pastwa, ktre ich uciskao kontrybucjami, darmowymi robotami na rzecz panw i cik dwudziestoletni sub wojskow. Taktyka tej armii pozostaa te nie zmieniona od czasw fryderycjaskich, operowaa gbokimi kolumnami, nie znaa tyraliery. Dowdztwo armii spoczywao przewanie w rku ludzi starszych. Dowdca naczelny, ksi brunszwicki, mia lat 71. Napoleon nie spodziewa si wystpienia Prus, tym bardziej e lekceway ich si wojenn, ale zdy pchn z Francji w kierunku Prus i poudniowych Niemiec ok, 190 000 ludzi. W dniu 14 padziernika 1806 r. zaatakowa armi prusk ksicia Hohenlohe pod Jen (56000 ludzi przeciwko 50000) i korzystajc z bdw przeciwnika, rozbi j zupenie. Sdzi przy tym, e ma do czynienia z gwnymi siami pruskimi, podczas gdy te w liczbie okoo 60000 ludzi wycofay si ju wczeniej na pnoc i tego samego dnia natkny si pod Auerstedt na dwudziestoszeciotysiczny korpus marszaka Davouta. Ten jednak potrafi wytrzyma atak i nawet zmusi armi prusk do cofnicia si na wschd, dokonujc przez to znacznie trudniejszego dziea ni Napoleon pod Jen, czego cesarz mimo wszystko nie mg nigdy pniej darowa Davoutowi. W cigu jednego dnia, w tydzie po zaczciu wojny, zaamaa si zatem armia, uchodzca za najlepsz w Europie, i zachwiao si pastwo, ktre od koca XVII w. przyzwyczajone byo do stale nowych zdobyczy. "W cigu jednego dnia - pisaa krlowa pruska Luiza - los zburzy budowl, nad ktrej wzniesieniem wielcy ludzie pracowali przez dwa stulecia". W lad za klsk armi prusk ogarna panika. Jedna za drug twierdze poddaway si marszakom napoleoskim. Pewien opr stawia tylko genera Gebhard Blucher w Lubece, ale i on skapitulowa 7 listopada. Wzitych w tym miecie do niewoli Szwedw marszaek Bernadotte potraktowa bardzo askawie i obdarzy wolnoci, czym zjedna sobie w Szwecji ogromn popularno. Armia napoleoska posuwaa si na wschd niemal bez przeszkd. Szczecin podda si kawalerii generaa Lasalle' a 28 padziernika. Napoleon nie przewidywa tak atwego zwycistwa. Wprawdzie 12 padziernika zapowiada krlowi pruskiemu, e pokona go w cigu miesica, tymczasem stao si to ju w 2 dni po zapowiedzi. Wystarczyy 3 tygodnie do tego, by armia pruska przestaa faktycznie istnie. Los pastwa pruskiego zalea ju tylko od pomocy cara Aleksandra I. Stolica Prus, Berlin, przyjmowaa 27 padziernika Napoleona bardzo uroczycie, niemal tak, jak gdyby by pruskim krlem - zwycizc. Okazao si, e mieszczastwo pruskie nie miao ani wikszego przywizania do swej feudalnej dynastii, ani gbszego sentymentu narodowego. Ale wkraczajc do stolicy Hohenzollernw zwycizca nie zapomnia o swoim gwnym wrogu, o wsporganizatorze IV koalicji, ktry pod Jen i Auerstedt tylko czciowo si zaama. Gwnego, miertelnego wroga widzia wci w Anglii. "Inne wojny traktowa raczej jako epizody, jako zjawiska wtrne" (E. Tarle). By w tej postawie refleks dawnej tradycyjnej niechci Francuzw do swoich ssiadw zamorskich, byo te przekonanie, e wszystkie trudnoci wewntrzne Francji maj swoich sprawcw w Anglikach, ale byo, co wicej, przewiadczenie, e Wielka Brytania jest gronym konkurentem gospodarczym, gdy zagarnia kolonie francuskie, utrudnia przemysowi francuskiemu dowz surowcw i uniemoliwia eksport. Zwalczajc Angli, Napoleon czu prawie to samo, co caa niemal buruazja francuska. Ale nie mogc wojny prowadzi wprost, chcia zama wroga rodkami ekonomicznymi. Tote 21 listopada 1806 r. podpisa w Berlinie dekret o blokadzie Wysp Brytyjskich, na mocy ktrego na caym kontynencie zalenym od Francji wszelkie stosunki z Wielk Brytani, nawet listowne, zostay zakazane. Towary pochodzenia brytyjskiego, podobnie jak i okrty brytyjskie, podlegay konfiskacie. Kady Anglik mia by traktowany jako jeniec wojenny. W rok pniej, 23 listopada i 17 grudnia 1807 r. w Mediolanie Napoleon rozcign blokad take na statki neutralne, ktre zatrzymyway si w Anglii lub poddaway wymaganiom angielskim. Ta tzw, blokada kontynentalna miaa obowizywa wszystkie porty europejskie od Batyku a po Adriatyk. Blokad kontynentaln Napoleon uznawa za cios miertelny zadany Wielkiej Brytanii, podobnie jak bitwy pod Jen i Auersterdt za cios ostateczny zadany Prusom. W rzeczywistoci sprawa nie bya tak prosta i wojn z IV koalicj trzeba byo przeduy, cho Napoleon uczyni wszystko, by jej koniec przyspieszy. Ju na pocztku wojny postanowi utworzy znowu dwie legie polskie pod komend generaw Zajczka i Woodkiewicza, ktre by cigay dezerterw i jecw Polakw z armii pruskiej. Wezwa ponadto do Berlina Dbrowskiego i Wybickiego, polecajc im wydanie odezwy do Polakw (3 XI), nawoujcej do powstania. I bez tego jednak ludno polska wszdzie witaa Francuzw entuzjastycznie. "Nigdy nie widziaem ducha narodowego wyraonego z tak si" - mwi marszaek Murat. W paru miejscach wypdzono wadze administracyjne pruskie. Duo zapau okazali chopi i drobnomieszczastwo, cho Dbrowski, ktry zacz

organizowa wojsko polskie, opar si wycznie na szlachcie i buruazji. Utworzona 14 stycznia 1807 r. Komisja Rzdzca, ktrej zadaniem miao by zorganizowanie administracji i tworzenie polskich oddziaw zbrojnych, skadaa si przewanie z arystokratw. Mimo to zabr pruski wystawi stopniowo ok. 40000 onierzy, podzielonych na 3 legie, z generaami: ksiciem Jzefem Poniatowskim, Zajczkiem i Dbrowskim na czele. Rol gwn odgrywali tu dawni oficerowie legionowi, ktrzy obok dowiadczenia wojskowego wnosili zarazem do armii polskiej tradycje owieceniowe i demokratyczne, aczkolwiek niektrzy, np. Zajczek, wypierali si dawnych swych pogldw. Utrzymanie niezalenoci wyzwolonych w 1806 i 1807 r. ziem polskich zaleao jednak od wynikw wojny, ktra toczya si nadal. Kampania zimowa 1806-1807 r, bya niezwykle cika dla armii napoleoskiej i dla kraju. Na zniszczonym wojn Mazowszu zapanowa wrcz gd, tu bowiem stoczono kilka bitew (najcisze pod Putuskiem i Goyminem), w ktrych jednak Napoleonowi nie udao si odnie decydujcego zwycistwa. Nie daa go take bitwa pod Iaw Prusk (8 II 1807). Napoleon z 60000 ludzi chcia wyj na tyy cofajcej si z zachodu osiemdziesiciotysicznej armii rosyjskiej Bennigsena. Nie udao si to, bo cho Napoleon odnis taktyczne zwycistwo, to jednak Bennigsen potrafi wycofa si w kierunku Krlewca. Obie strony poniosy tu jednak olbrzymie straty, w sumie pado 43000 ludzi. Po tej "rzezi iawskiej" Napoleon prbowa zawrze z Prusami oddzielny pokj, m.in. za cen zwrotu ziem polskich, ale Fryderyk Wilhelm III liczy jeszcze na zwycistwo rosyjskie. Dopiero zwycistwo Napoleona pod Frydlandem 14 czerwca 1807 r. pooyo kres wojnie. Dwaj cesarze spotkali si na tratwie na rzece Niemen w Tyly 25 czerwca, 7 lipca podpisano traktat pokojowy francusko-rosyjski, 9 lipca za francusko-pruski. Na mocy pokoju tylyckiego Prusy traciy swe ziemie na zachd od aby oraz ziemie zagarnite w drugim i trzecim rozbiorze Polski, z pierwszych przyczywszy do nich cz Hanoweru, Brunszwik i Hesj Elektorsk Napoleon utworzy Krlestwo Westfalii, ktrego krlem zosta jego brat Hieronim. Ziemie polskie ofiarowywa Aleksandrowi, ale ten nie przyj oferty. Nie chcia si jednak zgodzi i na to, by otrzymay nazw pastwa polskiego. W nastpstwie kompromisu nazwano je Ksistwem Warszawskim. Na ksicia zosta powoany krl saski Fryderyk August I, wnuk krla polskiego Augusta III. Rosja otrzymywaa obwd biaostocki, ale zrzeka si Wysp Joskich oraz zdobytego w marcu 1806 r. portu Cattaro (Kotor) w Dalmacji, ponadto miaa zerwa stosunki dyplomatyczne z Wielk Brytani i ogosi u siebie blokad kontynentaln. W Tyly omawiano take spraw Turcji i Szwecji. Pierwsza z nich bya po wyprawie francuskiej do Egiptu w stanie wojny z Francj i opieraa si na pomocy angielskiej i rosyjskiej, ale musiaa si za to zgodzi na kontrol rosyjsk nad administracj Modawii i Wooszczyzny oraz na okupacj Egiptu przez Anglikw w latach 1801-1803. Rwnoczenie z tym sutan Selim III (1789-1807) przestraszony okazywaniem przez ludno chrzecijask pomocy Austriakom i Rosjanom podczas wojen z nimi w latach 1787-1792, tolerowa wzrost serbskiego samorzdu lokalnego i wadzy kneziw, tj. naczelnikw okrgw wiejskich. Serbowie bowiem pomagali mu w walce z janczarami, ktrzy nie chcieli si pogodzi z prb sutana ograniczenia roli feudaw tureckich. W grudniu 1801 r. janczarowie zajli si Belgrad, zamordowali wezyra, zaczli za pomoc mordw i grabiey przywraca dawny porzdek wrd Serbw. Powstanie tych ostatnich w 1804 r. w Velievie zostao okrutnie stumione, ale w tyme roku wybucho znowu. Tym razem na jego czele stanli Jerzy Petrowic, zwany Czarnym Jerzym, Karadjordje, bogaty handlarz wi, oraz Stanko Glawasz, przemytnik. Sutan popiera ich, dopki walczyli z janczarami, ale, gdy Serbowie nawizali kontakt z rzdem austriackim i rosyjskim, zacz z nimi walk. Rzd austriacki nie by jednak skonny do popierania buntw, rzd rosyjski za, rywalizujc nad Bosforem z wpywami francuskimi, nie chcia sobie zraa Turcji. Zdani na wasne siy Serbowie w najwyej stojcym pod wzgldem gospodarczym paszayku belgradzkim usunli si feudaw tureckich i odnieli par zwycistw nad wojskami tureckimi. Gdy jednak sutan pod wpywem posa francuskiego, generaa Sebastianiego, usun z Ksistw Naddunajskich oddanych Rosji ksit Moruziego i Ypsilantiego i gdy Rosja zacza z tego powodu wojn, obsadzajc zbrojnie obydwa ksistwa w 1806 r., Serbowie, majc teraz pomoc rosyjsk, oblegli Belgrad w marcu 1807 r., zdobyli go i urzdzili rze Turkw. Sutan Selim III musia si zgodzi na uznanie faktycznej niezalenoci Serbii pod swoim co prawda zwierzchnictwem, tym bardziej e by zagroony w samej Turcji, gdy z Rosj bya wwczas sprzymierzona Wielka Brytania i wanie wiosn 1807 r. flota brytyjska podpyna pod sam Stambu, a poza tym Anglicy wyldowali w Egipcie. Podczas spotkania w Tyly Napoleon omawia z Aleksandrem plan podziau Turcji, ostatecznie jednak w Ksistwach Naddunajskich mia pozosta status quo, tj, miay one pozosta przy Turcji, ale zachowa przy tym pewn autonomi, pod kontrol Rosji. Tej treci porozumienie przedstawiciele rosyjscy i tureccy zawarli 24 sierpnia. Car rosyjski wycofa si chwilowo ze swej polityki tureckiej i nawet zrzek si w Tyly Wysp Joskich na rzecz Francji, ale uwaa swe ustpstwa za tymczasowe; poczyni je tylko pod naciskiem Napoleona i ze wzgldu na to, e w zamian otrzyma wolne rce w stosunku do Szwecji, w Tyly umwiono si bowiem, e obydwaj cesarze maj skoni Dani i Szwecj do przyjcia zwalczanej przez Wielk Brytani zasady wolnoci mrz. Gdyby za Wielka Brytania si na ni nie zgodzia, obydwa te pastwa miay zerwa z ni stosunki dyplomatyczne. Zgoda Danii na to danie byaby niebezpieczna dla Wielkiej Brytanii o tyle, e flota duska moga atwo zablokowa cieniny czce Morze Pnocne z Batykiem. Dlatego te angielski minister spraw zagranicznych Jerzy Canning postanowi uprzedzi t decyzj, dajc we

wrzeniu 1807 r. od Danii przymierza i gwarancji w formie wydania floty. Otrzymawszy odmow, Anglicy zbombardowali Kopenhag i uprowadzili ca flot dusk. Z koniecznoci tedy i Dania znalaza si w obozie francusko-rosyjskim. Odmwia natomiast przystpienia do Szwecja, w ktrej od wiekw istnia nastrj antyrosyjski mieszczastwa i szlachty, krl za Gustaw IV Adolf nienawidzi rewolucji i Napoleona, tym bardziej e w wojnie 1805 r. utraci na rzecz Francji Pomorze Przednie oraz wysp Rugi. Odmowa Szwecji bya dla Rosji doskonaym pretekstem do wojny. Granica szwedzka przebiegaa bowiem w pobliu Petersburga. Majc znaczn przewag liczebn, Rosjanie wyparli Szwedw w 1808 r. z Finlandii i na pocztku 1809 r. wkroczyli do samej Szwecji, gdzie pod wpywem tych niepowodze zdetronizowano Gustawa IV. Wybrany na krla jego stryj Karol XIII ( 1809 1818) na mocy pokoju z 5 wrzenia 1809 r. w Fredrikshamn zrzek si Finlandii i Wysp Alandzkich, co dao Rosji panowanie nad wschodni czci Batyku, a nadto przystpi do blokady kontynentalnej. W zagarnitej Finlandii Aleksander I utrzyma obowizujce tam konstytucje z lat 1772 i 1789, a zatem m.in. sejm finlandzki oraz jzyk szwedzki w administracji i sdownictwie. Na czele kraju postawiono Komitet Gwny zoony z Finw i Rosjanina genera-gubernatora jako przewodniczcego. Uprawnienia tego ostatniego car ustawicznie rozszerza i stopniowo, krok za krokiem, ogranicza autonomi Finlandii. Rozdzia dwudziesty trzeci Francja w Europie w 18071813 Po zamaniu IV koalicji Francja zdobya niewtpliwie hegemoni na kontynencie europejskim. Uroczyste spotkania Napoleona i Aleksandra I w Erfurcie (IX-X 1808) byo zewntrznym przejawem tej hegemonii. Na zjazd przybyo trzech krlw, wirtemberski, saski i bawarski i liczni ksita niemieccy, nie mwic o tumie ministrw i arystokratw. Wszyscy cisnli si do Napoleona, ktry - jak pisa Talleyrand - trzyma losy Europy w swej wszechmocnej doni. Nie przyby cesarz Franciszek I, ale tylko dlatego, e go nie zaproszono. Nigdy dotd w swoich dziejach Francja nie bya rwnie potna. Jej sia opieraa si na wspaniaej armii i staych zwyciskich wojnach, na towarzyszcym im potnym rozwoju gospodarczym, na systemie pastw i pastewek satelickich, a pod wzgldem moralnym na szerzeniu po caej Europie nowej ideologii antyfeudalnej. Na rozwj armii Napoleon kad zawsze ogromny nacisk, nie zmieniajc jednak zasad jej rekrutacji i oglnej organizacji. Suba w wojsku trwaa teoretycznie 5 lat. Powoywano do niej przez coroczne losowanie okrelon z gry liczb mczyzn w wieku od 20 do 25 lat. Ludzie onaci i wszyscy majcy dzieci byli zwolnieni od suby wojskowej. Wylosowany mg da za siebie zastpc, jeli takiego znalaz i odpowiednio mu za to zapaci. Dziki temu bogaci w wojsku nie suyli. Rekrutowao si ono zatem z klas pracujcych, a poniewa suyo w nim take wielu starych onierzy i oficerw z czasw rewolucji, przeto w armii utrzymywa si nastrj radykalizmu spoecznego. Szerzya ona wszdzie hasa wolnoci i rwnoci. Starsi, zasueni onierze, a czciowo z modszych synowie szlachty i buruazji suyli w specjalnej formacji wojskowej, zwanej gwardi cesarsk. onierze gwardii byli lepiej patni, mieli adniejsze uniformy, naleenie do niej uwaane byo za zaszczyt, tote tylko wyjtkowo przenoszono do niej poszczeglnych onierzy lub cae oddziay z reszty armii. Rekruci byli od razu wcielani do pukw, suby uczyli si czsto niemal wprost na placu boju od kaprali i sierantw lub starszych kolegw. W caej armii propagowano kult Napoleona. Nie by to jednak kult cakiem sztuczny. Dla starszych onierzy, dla kaprali, a ci decydowali o morale w armii, Napoleon by zawsze wrogiem krlw i arystokratw, a przede wszystkim zwyciskim wodzem. Po 1805, a zwaszcza po 1807 r. zmieni si powanie charakter wojsk napoleoskich, gdy obok regimentw czysto francuskich skaday si one take z pukw niemieckich, woskich, holenderskich, polskich, nawet hiszpaskich, przy czym puki niefrancuskie Napoleon stara si umieszcza z dala od ojczyzny. Tak np. Hiszpanie stacjonowali w pnocnych Niemczech, Niemcy - w Hiszpanii, Polacy w Niemczech i Hiszpanii. W miar jednak jak armia napoleoska stawaa si wielonarodowa, saba rwnoczenie jej sia bojowa. Poza tym marszakowie i generaowie, obsypywani tytuami i majtkami, mieli coraz mniejsz ochot porzucania wszystkiego po to, by znosi niewygody wojny. Wojna bya jednak koniecznoci, gdy Napoleon pragn utrzyma polityczn i ekonomiczn hegemoni Francji ze swoj rodzin na czele. Jego osobista ambicja znajdowaa poparcie w opinii mieszczastwa francuskiego. Gwny wrg tej hegemonii i panowania Napoleona, Wielka Brytania, miaa przed sob zamknite wszystkie porty Europy z wyjtkiem portugalskich, ale Portugalia nie chciaa i nie moga z ni zerwa. Wobec tego Napoleon zacz przygotowywa armi ekspedycyjn, ktra jednak moga wkroczy do Portugalii tylko od strony ldu, a to wymagao zgody Hiszpanii. Godoy z pocztku si waha w obawie przed wzmoeniem atakw angielskich na posiadoci hiszpaskie. Istotnie, w czerwcu 1806 r. Anglicy zajli Buenos Aires i szykowali si do zdobycia Montevideo. Zostali jednak pokonani i musieli obydwa te miasta opuci. Za cen otrzymania czci Portugalii Godoy zgodzi si w traktacie w Fontainebleau (27 X 1807) na wspudzia Hiszpanii w wojnie z Portugali. Ale gdy podczas marszu korpusu gen. Junota w kierunku Portugalii wojska francuskie obsadziy na stae cz terytorium Hiszpanii, Godoy zdecydowa si na opr, krl mia si przenie do Sewilli. Nie dopuci do tego w obawie przed utrat wpyww syn krlewski, ks. Asturii Ferdynand, stojcy na czele skrajnie konserwatywnej grupy arystokratw. Podburzony przez jego ludzi tum wraz z wojskiem spldrowa w nocy z 17 na 18 III 1808 r. paac Godoya w Aranjuez. Dnia 19 marca ze strachu przed powtrzeniem podobnej sceny abdykowa Karol IV. Tron obj Ferdynand VII, liczc na pomoc Napoleona. Gdy jednak przyby na konferencj z nim do Bajonny, dowiedzia si, e cesarz

uwaa abdykacj Karola IV za nieprawn. Odbya si przy tym burzliwa scena spotkania Ferdynanda z rodzicami, ktrych Napoleon cign tu rwnie. Ulegajc grobom, Ferdynand VII zrzek si 6 maja 1808 r. pretensji do tronu. Podobnie zrobi i Karol IV 10 maja. Obydwch jednak Napoleon zatrzyma we Francji i zmusi Rad Koronn Kastylii, aby proklamowaa krlem Hiszpanii swego brata Jzefa, dotychczasowego krla neapolitaskiego. Zwoana do Bajonny junta (rada) przedstawicieli Hiszpanii uchwalia pospiesznie konstytucj wzorowan na konstytucji francuskiej, cho bardziej konserwatywn. Ale wojsku francuskiemu wszdzie zaczto stawia opr, co zmusio Francuzw do wycofania si z Madrytu i pozbawio kontaktu z Francj operujc w Portugalii armi Junota. Tworzca si ju od samego pocztku legenda przedstawiaa to powstanie tylko jako wyraz patriotyzmu narodu hiszpaskiego. W rzeczywistoci jednak sprawa ta bya do skomplikowana. Hiszpanie wczeni nie byli jeszcze narodem jednolitym, do zjednoczenia ich miao si dopiero przyczyni powstanie. Przed 1808 r. istniay w Hiszpanii silne separatyzmy prowincjonalne, widoczne m,in, w uywaniu rnych narzeczy. wiadomo narodow miaa tylko szlachta, wyszy kler i buruazja. Pierwsza z nich kierowaa si jednak tylko czciowo patriotyzmem, w rwnej za mierze lkaa si teraz utraty swoich przywilejw stanowych i przebudowy feudalnej Hiszpanii w pastwo buruazyjne. Kler wyszy obawia si zmniejszenia roli Kocioa i utraty swoich ogromnych majtkw. Buruazja natomiast czciowo owiadczya si za Jzefem Bonaparte, ktry mg jej zapewni swobodny rozwj i znaczenie, ale nie odgrywaa w yciu kraju wikszej roli. Cz jej zreszt stracia sporo pod wzgldem gospodarczym, wskutek osabienia kontaktw z Ameryk acisk i blokady kontynentalnej, dlatego te rwnie bya przeciwna krlowi narzuconemu przez Francj. Chopi i drobne mieszczastwo byli w swojej masie obojtni wobec zagadnienia, kto jest prawowitym krlem, ale z niechci odnosili si do ludzi obcych. Wszystkich za poruszyo haso obrony religii, rzucone przez szlacht i kler, zwaszcza zakony. Kler liczy ok, 180000 osb, w tym ok. 50000 zakonnikw, na 12000000 mieszkacw Hiszpanii w Europie i wywiera ogromny wpyw na ludno. Nienawi ku sobie powikszali sami Francuzi lekcewaeniem uczu religijnych ludu hiszpaskiego i rabunkami. Te ostatnie byy nieuniknione, gdy sta Saboci armii napoleoskiej by brak dobrze zorganizowanego dowozu aprowizacji. Armia ywia si w okolicy, w ktrej przebywaa, o ile jednak byo to moliwe w Europie rodkowej, cho i tu prowadzio do ogromnego niszczenia zasobw miejscowej ludnoci, o tyle byo utrudnione w grzystej, biednej Hiszpanii, zwaszcza pnocnej, gdzie po przybyciu wojska ludno bya w praktyce skazana na mier godow. Taki system postpowania sprawio i to, e Francuzi nie mogli gromadzi wikszych si w jednym miejscu, gdy brakowao dla nich ywnoci. Rozbijanie za armii na mniejsze grupy uatwiao walk z nimi wojsku i partyzantom hiszpaskim. Ci ostatni, aczkolwiek pozbawieni jednolitego kierownictwa, walczyli z ogromnym fanatyzmem i okruciestwem, na co Francuzi odpowiadali tymi samymi metodami. Nad terenami nie zajtymi przez Francuzw wadz najwysz sprawowaa w teorii Najwysza Junta Centralna (Junta suprema central) "Hiszpanii i Indii", utworzona w 1808 r. w Aranjuez, przeniesiona w 1809 r. do Sewilli, a w 1810 do Kadyksu. Chcc zachci masy ludowe do walki i zarazem przelicytowa Francuzw, wprowadzajcych reformy liberalne, Junta przeprowadzia wybory do parlamentu, ktry mia opracowa konstytucj dla Hiszpanii. Tereny okupowane mieli reprezentowa posowie mianowani przez Junt. Parlament ten (Kortezy) uchwali 11 marca 1812 r. (goszon 19 III) konstytucj (pierwsz w dziejach Hiszpanii). Nie zrywaa ona cakowicie z tradycj (tak np. zabraniaa Hiszpanom wyznawania innej religii poza katolick), na og jednak wzorowaa si na konstytucji francuskiej z 1791 r. i napoleoskiej. Wprowadzaa zatem suwerenno narodu (Hiszpanw w metropolii i w koloniach), podzia wadz naczelnych na prawodawcz, wykonawcz i sdownicz, jednoizbow wadz prawodawcz (Kortezy), odpowiedzialno ministrw, rwno wobec prawa. Konstytucja ta uwaana bya w XIX w. w Hiszpanii i Woszech za wzorow, cho ze strony reakcjonistw w Kortezach i w kraju spotkaa si z siln opozycj. Kler hiszpaski zwalcza j jako bezbon, oburzony za by na Kortezy, tym bardziej e zniosy one inkwizycj i chciay skonfiskowa cz dbr kocielnych. Pionierzy i zwolennicy tych reform sami nazywali si "wolnociowcami" (liberales), przeciwnikw swych pogardliwie mianujc "serwilistami" (serviles) ze wzgldu na ich stosunek do absolutnej monarchii. Ale poza Kadyksem wadza Najwyszej Junty i Kortezw bya waciwie tylko nominalna, decydowali o wszystkim poszczeglni dowdcy, tj. oficerowie, ksia, mnisi, a czasem zwykli chopi. Zajci za byli przede wszystkim walk z najedc. Unikajc wikszych bitew, szarpali oni poszczeglne oddziay francuskie, przecinali czno midzy nimi, utrudniali im dowz amunicji i aprowizacji. Wydajcy rozkazy z daleka Napoleon nie orientowa si w sytuacji, naraajc czsto swe wojska na niepotrzebne straty. Speniajc taki rozkaz gen. Dupont podsun si a pod centrum powstania, Kadyks. Musia si jednak cofn pospiesznie wskutek ogromnej przewagi otaczajcych go zewszd si nieprzyjacielskich. Pozbawiony ywnoci, odcity od wojsk francuskich na pnocy, musia kapitulowa z 17000 ludzi pod Bailen (po prawej stronie grnego biegu rzeki Gwadalkiwir, na wschd od Kordowy) 22 lipca 1808 r. By to ogromny cios moralny dla armii francuskiej, ktrego echo rozeszo si po caej Europie. Okazao si, e nie jest ona niezwyciona. Dodao to powstacom nowej energii i wywoao przestrach w otoczeniu krla Jzefa. Uciek on

natychmiast z Madrytu. W lad za t klsk przysza druga. Odcity w Portugalii i nieustannie atakowany przez armi angielsk Artura Wellesleya, ktr rzd brytyjski pod wpywem Canninga zdecydowa si wysa na Pwysep Iberyjski, i przez oddziay portugalskie (naczelne dowdztwo poczonych si mia gen. Dalrymple), gen. Junot z 25 000 ludzi kapitulowa w Cintra koo Lizbony 30 sierpnia 1808 r., zastrzegszy sobie, e bdzie wraz ze swoj armi odesany do Francji, co Anglicy zreszt sumiennie wykonali. Klski pod Bailen i Cintra zatary pami o wszystkich dotychczasowych zwycistwach francuskich w Hiszpanii i mogy si sta wstpem do cakowitego przekrelenia wpywu Napoleona na pwyspie. Nic te dziwnego, e cesarz zaraz po zjedzie w Erfurcie zacz w listopadzie 1808 r, ofensyw w gb Hiszpanii. Marszakom napoleoskim udao si teraz bez wikszego trudu rozbi lewe i prawe skrzydo wojsk hiszpaskich. Przejcie przez "rdze pacierzowy" Hiszpanii, tj. gry Sierra de Guadarrama wwozem Somosierra, otwierajcym drog na Madryt, zdoby dla armii Napoleona 30 listopada 1808 r. wietn szar polski szwadron lekkiej kawalerii gwardii (szwoleerw). "Heroizm nadludzki" (L. Madelin), "bohaterski atak" (A. Ballesteros y Beretta), okupiony blisko poow zabitych lub ciko rannych, doprowadzi do zdobycia w cigu 8 minut 2,5 km trudnego grzystego terenu, bronionego przez 16 dzia. Armia hiszpaska, bronica gr, cofna si w popochu. Junta Centralna ucieka z Madrytu, pod ktrym dziki temu Napoleon znalaz si ju 2 grudnia. Opanowawszy stolic, wprowadzi do niej ponownie swego brata. Poza tym ogosi kilka reform, sdzc, e w ten sposb zjedna sobie opini publiczn w Hiszpanii. Znis zatem prawa feudalne, skasowa inkwizycj, zmniejszy liczb klasztorw do 1/3, usun ca wewntrzne. Ale reformy te byy niewykonalne, zreszt wojna trwaa nadal, a poza tym Napoleon na wiadomo o knowaniach Talleyranda i Fouchego pospiesznie w styczniu 1809 r. wyjecha do Parya. Pozostali w Hiszpanii marszakowie, zwykle niezgodni ze sob, rwnie nie mogli jej ujarzmi, natrafiajc prawie wszdzie na fanatyczny, nie liczcy si z ofiarami opr (np. omiomiesiczne oblenie Saragossy, podczas ktrego zgino ok. 40000 ludzi). Hiszpanom pomagali czynnie Anglicy. Wprawdzie w styczniu 1809 r. marszakowie Soult i Ney zmusili armi brytyjsk Johna Moore'a (25000 ludzi) do ucieczki do Anglii, ale wkrtce potem przybya do Portugalii nowa, liczca 35000 onierzy. Naczelne dowdztwo obj znany ju z walk w Indiach Artur Wellesley, a teraz wsawi si swoimi wyprawami w gb Hiszpanii i now taktyk podczas bitew, polegajc na stosowaniu w wikszym ni dotd stopniu siy ognia piechoty, w ktrym zaamyway si ataki francuskie. Marszaek Massena zepchn go co prawda w 1810 r. a do Torres Vedras pod Lizbon, ale z braku dostatecznych si nie mg go zniszczy cakowicie. Bya to zreszt ostatnia wiksza bitwa zwyciska Francuzw na Pwyspie Iberyjskim. Anglicy rabowali w Hiszpanii nie mniej ni Francuzi, ale za to bardziej systematycznie. Wojna zacza wreszcie ciy czci ludnoci Hiszpanii, tym bardziej e niektrzy dowdcy francuscy, zwaszcza gen. Ludwik Suchet w Aragonii w latach 1810-1811, swym humanitaryzmem potrafili j sobie pozyska. Nie miao to jednak wpywu na ogln sytuacj. Hiszpania do koca wizia bez przerwy 150000-200 000 onierzy Napoleona. Powstanie hiszpaskie poza tym dlatego byo grone dla reimu napoleoskiego, e stao si gone w caej Europie, budzio ywe wtpliwoci co do jego siy i przyczynio si do wzrostu rozbudzonych ju i w Niemczech uczu patriotycznych i niechci do rzdw francuskich. Grupa wroga Napoleonowi na dworze wiedeskim, z kanclerzem hrabi Janem Filipem Stadionem i arcyksiciem Karolem na czele, postanowia skorzysta z zaangaowania si Napoleona w Hiszpanii. Liczya przy tym na podobne do hiszpaskiego powstanie w krajach niemieckich i na pomoc Prus, a poniewa Napoleon by wwczas w ostrym konflikcie z papieem, sdzono, e mona si bdzie odwoa take do uczu religijnych katolikw. Stadion by ponadto pewny, e Rosja nie wystpi aktywnie przeciwko Austrii. Uzyska te obietnice brytyjskiej pomocy finansowej. W ten sposb powstaa V koalicja antynapoleoska, zoona z Austrii, Wielkiej Brytanii, Hiszpanii i Portugalii. Operacje wojenne postanowiono prowadzi na trzech frontach. Wdz naczelny arcyksi Karol ze 130000 ludzi mia wkroczy do Bawarii, arcyksi Jan z 30000 do Woch i wreszcie arcyksi Ferdynand z tak sam si do Ksistwa Warszawskiego, z ktrego - po zdobyciu go - chciano urzdzi przedmiot przetargu z Prusami lub Rosj. Nadzieje na powstanie niemieckie zawiody arcyksicia Karola. Nie udao mu si te rozbi oddzielnie korpusw Davouta i Masseny. Po przegranej tzw. 5-dniowej bitwie, waciwie po paru bitwach w Bawarii (19-23 IV 1809), musia si wycofa do Czech. Napoleon wkroczy do Wiednia. Wprawdzie ponis w dniach 21-22 maja dwie poraki pod Aspem i Esslingen i tylko marszakowi Massenie zawdzicza, e klska nie bya wiksza, ale otrzymawszy posiki, odnis 6 lipca powane zwycistwo pod Wagram. Nie lepiej powiodo si arcyksiciu Janowi, ktry zosta pobity 14 czerwca pod Raab (obecnie Gyor), w pobliu ujcia rzeki Raby do Dunaju, przez cigajcego go wicekrla Woch, pasierba Napoleona, Eugeniusza Beauharnais. Wiksze szczcie mia z pocztku arcyksi Ferdynand, posuwajc si za mniejsz o poow armi ksicia Poniatowskiego. Ale 19 kwietnia pod Raszynem natrafi na niespodziewany opr. onierz polski nie zaama si mimo przewagi nieprzyjaciela. Wprawdzie Poniatowski musia si cofn i odda Warszaw, ale przerzuci si na prawy brzeg Wisy i posuwa si przez zabr austriacki na poudnie, zajmujc Lublin, Sandomierz, Zamo i, wraz z Rosjanami, Krakw. Dalsza wojna bya dla Austrii niemoliwa. Nie powiodo si take Anglikom, ktrzy po opanowaniu wyspy Walcheren chcieli si z niej przedosta do Antwerpii. Dnia 14 padziernika 1809 r. podpisano w Schonbrunn w paacu cesarskim pod Wiedniem pokj midzy Francj i Austri.

Ta ostatnia tracia m.in. Triest, reszt Istrii i Krain na rzecz Francji. Salzburg na rzecz Bawarii, obwd tarnopolski na rzecz Rosji, ziemie polskie trzeciego zaboru na rzecz Ksistwa Warszawskiego. Tyrolczycy, ktrzy ju w kwietniu 1809 r. powstali przeciw panowaniu Bawarw, zostali przez Franciszka I pozostawieni wasnemu losowi. W listopadzie zostali ostatecznie zamani, jeden z ich wodzw, walczcy najduej, bohaterski oberysta Andrzej Hofer, zosta 20 lutego 1810 r. na specjalny rozkaz Napoleona rozstrzelany. Opuszczenie Tyrolczykw, ktrych zachcano do powstania, byo kompromitacj dla Austrii. Klska i utrata 1/3 posiadoci bya zepchniciem Austrii do roli pastwa wasalnego w stosunku do Napoleona. Nie poprawio jej sytuacji pod tym wzgldem maestwo ograniczonej i bez charakteru crki Franciszka I Marii Luizy z Napoleonem, zawarte za rad posa austriackiego w Paryu, Metternicha w1810r. Prusy i Austria byy porednio zalene od Francji, ale po zjedzie erfurckim kilka krajw stao si po prostu jej czci integraln. Najpierw spotkao to pastwo Kocielne. Napoleon zaj porty papieskie w Ankonie i Civitavecchia, da od papiea przystpienia do blokady kontynentalnej i usunicia wrogw Francji, a przede wszystkim Anglikw. Poza tym, powoujc si na Karola Wielkiego, traktowa papiea jak swego wasala. Zatarg zaostrza si, a wreszcie Napoleon kaza zbrojnie zaj Rzym i ogosi wcielenie pastwa Kocielnego do Francji, cho go za to spotkaa ekskomunika. Pod naciskiem Murata i z obawy przed powstaniem w Pastwie Kocielnym dowdca garnizonu w Rzymie, gen. Miollis, poleci gen. Radetowi aresztowa papiea, co te nastpio w dniu bitwy pod Wagram 6 lipca 1809 r. Napoleon by oburzony, ale sdzi, e cofnicie tego kroku pocignoby jeszcze gorsze nastpstwa. Pod cisym nadzorem Pius VII zosta wywieziony do Savony, a std do Fontainebleau we Francji. Zabrano take do Francji archiwa papieskie z Rzymu i wszystkie bardziej wartociowe dziea sztuki. Cae Wochy zostay zamknite dla towarw angielskich. Pewne trudnoci w stosowaniu si do wymaga blokady robi krl holenderski, brat Napoleona Ludwik. Napoleon narzuci go Niderlandom jako krla w 1806 r., groc w razie odmowy aneksj kraju. Ale od razu zaczy si tarcia midzy brami. Napoleon chcia widzie w krlu holenderskim tylko wykonawc swych rozkazw i przedstawiciela interesw Francji, Ludwik za pragn by krlem na serio i rozumia, e konsekwentne trzymanie si blokady jest dla Holandii ruin. Protestowa poza tym przeciwko pobieraniu kontyngentw wojskowych ze swego pastwa. Zatarg zaostrza si, a wreszcie Ludwik, nie widzc innego wyjcia, uciek 2 lipca 1810 r. do Czech. W dniu 9 lipca Holandia zostaa wcielona do Francji. Uzasadniono t decyzj koniecznoci geograficzn, tj. tym, e w Holandii maj ujcie rzeki, ktrych rda znajduj si we Francji. Aby skuteczniej stosowa blokad, Napoleon zdecydowa si przyczy do Francji w grudniu 1810 r. take miasta hanzeatyckie i cae wybrzee Niemiec a po Dani. M.in. usunici zostali nominalny ksi oldenburski Wilhelm I (nie bdcy w peni wadz umysowych) i faktycznie za niego rzdzcy jego brat stryjeczny "ksi biskup" Piotr I, kuzyn cara Aleksandra I, ktry si tym ogromnie oburzy. Sdzono nawet oglnie, e z tego powodu znis w Rosji blokad kontynentaln, cho faktycznie zrobi to jeszcze przed otrzymaniem wiadomoci o usuniciu Piotra I, ktrego zreszt Napoleon chcia wynagrodzi ksistwem erfurckim. W nastpstwie zbrojnej przemocy granice Francji sigay a po ujcie aby na pnocnym wschodzie, od miasta Wesel a po Bazyle. Granica biega Renem, potem okraa Szwajcari od zachodu, cho Genew i kanton Valais rwnie wczono do Francji. Sza nastpnie rzek Sesia i Padem, dopiero na wschd od Parmy skrcaa na poudnie, obejmowaa Toskani i zachodni cz Pastwa Kocielnego. Poza tym bezporednio do Francji naleaa tzw. Iliria. Cae pnocno-wschodnie Wochy byy w teorii oddzielnym pastwem, ale rzdzi nimi Napoleon jako ich krl. W Westfalii i Hiszpanii panowali jego bracia, w Krlestwie Neapolu jego szwagier. Poza Prusami i Austri wszystkie pastewka niemieckie byy skupione w Zwizku Reskim (Rheinbund), pozostajcym pod protektoratem Napoleona. I wreszcie ostatnim pastewkiem satelickim byo na wschodzie Ksistwo Warszawskie. Z wol cesarza Francuzw liczyy si wyranie Prusy, Austria, Dania i Szwecja. Wydawao si nawet, e ta ostatnia zwie si silniej z Francj, gdy w 1810 r. krl szwedzki Karol XIII adoptowa marszaka Jana Bernadotte. Sejm szwedzki wybra go na nastpc tronu. Karolowi XIII chodzio o wodza dla armii szwedzkiej, liczy si bowiem z moliwoci wojny z Rosj. W kadym razie i Szwecja bya z pocztku cile zwizana z Francj. Pierwszy raz zatem w swoich dziejach niemal caa Europa bya zjednoczona. To zjednoczenie byo wprawdzie wymuszone orem francuskim, przejawiao si w uleganiu woli jednego czowieka, dostarczaniu mu kontyngentw onierzy, stosowaniu jego zarzdze o blokadzie kontynentalnej, uatwianiu rozwoju przemysu francuskiego. Ale nie mona powiedzie, e byo ono czysto zewntrzne i cakiem przejciowe. Dziki zalenoci od Francji w krajach Europy ogromnie rozszerzyo si uywanie jzyka francuskiego i znajomo kultury francuskiej, a przede wszystkim wczesne francuskie pogldy spoeczne i prawne. Podobna do francuskiej bya konstytucja Woch oraz wydana w 1807 r. konstytucja Ksistwa Warszawskiego i Westfalii, w 1808 r. za Bawarii, Neapolu i Hiszpanii. adna z nich nie trwaa dugo, ale wszystkie zostawiy po sobie pami, ktrej si zatrze nie dao. Trwalszy by w wielu krajach Kodeks Napoleona. Wszdzie natrafi on na opr szlachty i kleru, ale poza Wochami utrzyma si i po upadku Napoleona. W caej te prawie napoleoskiej Europie naladowano francuski model pastwa centralistycznego, opartego na rwnoci wszystkich wobec prawa. Znoszono prawa i przywileje feudalne oraz uprawnienia cechw. Dawano buruazji mono awansu politycznego. Wszystko zatem, co Francja osigna na

drodze rewolucji oddolnej, to reszta zwizanej z Francj Europy zdobywaa na drodze odgrnej, dziki swym wadcom, ktrzy chcc nie chcc musieli upodobni ustrj swoich krajw do ustroju francuskiego. Nigdzie, rzecz prosta, nie obeszo si bez kompromisw, przy czym w kadym kraju wyglda on inaczej, cho najdalej bodaj posunity by w Ksistwie Warszawskim. Wiedzc o ogromnym tu znaczeniu szlachty, Napoleon tylko czciowo ograniczy jej przywileje spoeczne. Miaa zatem przewag w izbie poselskiej Ksistwa (60, od 1809 r. - 77 posw wybieranych przez szlacht na ogln liczb 100, od 1809 r. na 128 czonkw izby), w sdownictwie i administracji. Chopi zyskali wolno osobist, ale nie otrzymali ziemi. Niewielka ich cz moga jednak wraz z mieszczastwem wybiera deputowanych do izby poselskiej. Ksistwo miao poza tym siln wadz monarchiczn, podobnie jak inne pastwa napoleoskie. Na wzr Francji kraj dzieli si na departamenty. Gwny cel Ksistwa Warszawskiego Napoleon widzia w tym, e miao ono by jego baz wojskow, dostarcza onierzy i pienidzy, importowa towary francuskie. T rol podwjn penio ono mimo zniszcze w latach 18061807 i 1809 r. i mimo obowizujcej i tu blokady, ktra uniemoliwiaa wywz zboa i drzewa do Wielkiej Brytanii. Ale cho eksploatowani ogromnie przez Francj, cho zamknici w pastewku wasalnym, obejmujcym tylko cz ziem polskich, wszyscy uwiadomieni politycznie mieszkacy Ksistwa w swojej wikszoci, tj, cz szlachty i ogromna wikszo mieszczastwa, byli oddani Napoleonowi. Przekreli przecie dzieo rozbiorw, da awans spoeczny mieszczastwu, zwikszy moliwo wpyww Owiecenia, oywi nadzieje na pene odrodzenie pastwa polskiego. Nic tedy dziwnego, e mimo swoich niewielkich rozmiarw Ksistwo Warszawskie byo jednym z najwaniejszych filarw hegemonii napoleoskiej w Europie. Rozdzia dwudziesty czwarty Wielka Brytania w latach 1806-1813 W 1808 r. a do koca bez przerwy w wojnie otwartej z Francj byy tylko cztery pastwa: Hiszpania, Portugalia, Sycylia i Wielka Brytania. Najwicej krwawili Hiszpanie, najwicej pacili Anglicy. Dla Wielkiej Brytanii wojna wesza w 1806 r. w now faz, o wiele cisz od poprzedniej. Blokada kontynentalna, mimo znacznych w niej wyomw poczynionych przez przemyt i mimo tzw. licencji, tj. pozwole na handel z Wielk Brytani, ktre dawa sam Napoleon niektrym przemysowcom francuskim, przyczynia si ogromnie do wzrostu kryzysu w Wielkiej Brytanii. Wprawdzie wojna przynosia korzyci wacicielom ziemskim dziki wzrostowi cen na zboe, dlatego te rzdzcy od 1807 r. torysi tym bardziej byli przeciwni zawarciu pokoju z Francj, ale og spoeczestwa angielskiego odczuwa dotkliwie skutki konfliktu. Rozwijajcy si przedtem bardzo ywo, ale bezplanowo przemys angielski dozna silnego wstrzsu wskutek utraty europejskich rynkw zbytu. Zaczy bankrutowa manufaktury i fabryki, tysice robotnikw znalazy si bez pracy i utrzymyway si tylko dziki niewielkim zasikom ze strony gmin. Inni znowu musieli pracowa za minimalne pace, czsto nie wystarczajce nawet dla zaspokojenia godu. A poniewa chleb podroa ogromnie, przeto masy biednej ludnoci miejskiej dosownie godoway, zwaszcza w najciszym dla Wielkiej Brytanii 1811 r. Gwn jednak przyczyn swej ndzy widzieli robotnicy w zastpowaniu pracy rcznej przez maszyny, tote dochodzio czsto do ich niszczenia. Pierwszy, jak sdzono, zniszczy maszyn robotnik Ned Ludd (posta, jak si zdaje, legendarna), std naladujcych go nazywano luddytami lub luddystami. W 1812 r. wybucho nawet niemal formalne powstanie przeciwko maszynom, krwawo stumione przez rzd, 16 luddystw skazano na mier. Ale i niezalenie od tego grozio Wielkiej Brytanii na pocztku 1812 r. oglne powstanie mas miejskich. Powstrzymaa je jednak mier znienawidzonego premiera Spencera Parcevala (zamordowanego 11 maja 1812 r.), przede wszystkim za wycofanie si Rosji i Szwecji z blokady kontynentalnej. W ogle jednak Wielk Brytani od rewolucji wewntrznej w latach 1803-1812 uratoway gwnie dwa czynniki: strach przed inwazj francusk i oywienie uczu religijnych. Zrczna propaganda rzdowa przedstawiaa Napoleona jako antychrysta, ktry dy do opanowania wiata, a przede wszystkim Wysp Brytyjskich i wymordowania ich mieszkacw, przed osigniciem za tego celu chce ich wygodzi. Na tle cikiej sytuacji ekonomicznej wrd ludnoci miast i miasteczek rozwina si poza tym bujnie ju pod koniec XVIII w. religijno. Szukano w niej pociechy i zapomnienia o kopotach doczesnych, stawaa si ona form ucieczki od rzeczywistoci. "Ludno, yjca czsto w warunkach takich, e trudno dzi po prostu uwierzy, by to byo moliwe, szukaa pociechy raczej w <<wewntrznym wietle>> i nadziei na lepszy, inny wiat ni w moliwoci dokonania si zmian na wiecie ziemskim". Od zwolennikw idei rewolucyjnych odwracano si ze wzgldu na ich "agnostycyzm" (E. M. Wrong). Zwizany silnie z monarchi i klas rzdzc oficjalny Koci anglikaski (High Church) traci co prawda zwolennikw, ale za to zyskiwali ich tzw. dissenters, tj. czonkowie sekt nie nalecych do Kocioa anglikaskiego, jak baptyci, kwakrzy, metodyci, unitarianie. Wspln cech tych sekt byo wysuwanie na plan pierwszy nie tyle spraw dogmatycznych, ile raczej dziaalnoci charytatywnej, tj. pomagania yjcym w ndzy czonkom gmin. Zreszt i w Kociele oficjalnym zacz si pod koniec XVIII w. tzw, ruch ewangelikalny, ktrego zwolennikw nazywano Low Church (Niski Koci), kadcy nacisk na pomoc wzajemn i powrt do cnt ewangelicznych. Wyrazem oywienia religijnoci byo take zaoenie w 1804 r. Brytyjskiego i Zagranicznego Towarzystwa Biblijnego (British and Foreign Bible Society), wydajcego Bibli w rnych jzykach, oraz ogromnie rozwijajca si dziaalno misyjna gwnie dziki metodystom i baptystom. Pojcie Low Church istniao ju w XVII w., kiedy uywano go zamiennie z terminem latitudinarianizm,

oznaczajcym ruch adogmatyczny i kadcy nacisk na indywidualizm w yciu religijnym, bdcy jedn z cech religijnoci i wiatopogldu owieceniowego. W cigu XVIII w. Low Church by mao aktywny, na pocztku XIX w. ody w poczeniu z ruchem ewangelikalnym silnie nawizujcym do tradycyjnego protestantyzmu. Std silny akcent pooono na dziaalno charytatywn, praktykowanie czynnej pobonoci (na sposb pietystyczny), ale oddalano si od Kocioa hierarchicznego. Cechy te przyjo wiele sekt ewangelickich, bliskich kalwinizmowi. Dziki tym czynnikom rzd i nard angielski mogy toczy zacit, nieubagan wojn z Napoleonem, odcinajc go od kontaktu z krajami pozaeuropejskimi, subsydiujc wszystkich jego przeciwnikw, utrudniajc Europie zalenej od Napoleona import koniecznych surowcw, prowadzc przez swoich agentw nie przebierajc w rodkach propagand przeciwko niemu, walczc z nim wszdzie na morzu, a czciowo take i na ldzie. W okresie napoleoskim przeprowadzi jednak rzd brytyjski reform, ktra miaa donioso wiatow - to jest zniesienie handlu niewolnikami. Z hasem zniesienia niewoli Murzynw wystpowali ju w kocu XVIII w. w Wielkiej Brytanii i Ameryce Pnocnej najpierw kwakrzy. Pod wpywem ideologii Owiecenia zacza si nawet do ywa dyskusja w Stanach Zjednoczonych na temat niewolnictwa. Zwalcza je Beniamin Franklin i Tomasz Paine, tote od 1776 r. w stanach pnocnych, w ktrych niewolnikw prawie nie byo, zaczto wprowadza prawa ograniczajce niewol. W 1787 r. Kongres Stanw Zjednoczonych znis zupenie niewolnictwo na ziemiach, ktre miay by skolonizowane na pnoc od Ohio. Plantatorzy z Poudnia bali si bowiem konkurencji ze strony przyszych osadnikw tego kraju i sdzili, e bez niewolnikw bdzie ona ogromnie utrudniona. I we Francji w XVIII w. odzyway si liczne gosy z szeregw buruazji za zniesieniem niewolnictwa. Po 1789 r. stay si one tym liczniejsze, e plantatorzy francuscy na Antylach niechtnie patrzyli na rozwj demokratyzacji Francji. Powstanie Murzynw na Santo Domingo w 1791 r. i proklamowanie w 1793 r. zniesienia niewoli w tej kolonii przyczynio si do tego, e i Konwent powzi w 1794 r. analogiczn uchwa w stosunku do wszystkich posiadoci francuskich. Ale ani Dyrektoriat, ani Napoleon nie uwaali za stosowne trzyma si tej uchway, czno zreszt kolonii francuskich z metropoli bya poza okresem 1802-1803 r. do saba, trudno wic byo przeprowadzi w nich reformy spoeczne. Wprawdzie zniesienie niewolnictwa proklamowaa take Dania, ale nie ulegao wtpliwoci, e gos gwny, decydujcy w tej sprawie, mog mie jedynie wielkie pastwa kolonialne, tj. Hiszpania, Portugalia i Wielka Brytania. W pierwszych dwch prawie nikt o takiej reformie nie myla, mimo buntw Murzynw w ich koloniach. ywo natomiast interesowano si t spraw w Wielkiej Brytanii. Poruszali j zwaszcza kwakrzy, metodyci, baptyci, w ogle sekciarze, a poza tym rnego rodzaju humanitaryci, przewanie wolnomularze. Ale a do powstania kolonii amerykaskich wszystkie wysiki humanitarystw angielskich nie miay widokw powodzenia. Sytuacja si zmienia, gdy Stany Zjednoczone nie chciay sprowadza cukru z Antyli brytyjskich ani kupowa niewolnikw angielskich. W dodatku plantacje na Antylach francuskich byy bardziej opacalne dziki yznoci tamtejszej gleby, nawet do Wielkiej Brytanii lepiej opacao si sprowadza cukier z Santo Domingo ni z brytyjskiej Jamajki. Tote nic dziwnego, e w latach 1780-1787 na Jamajce zgino z godu 15 000 niewolnikw. Coraz liczniejsze zatem stay si gosy, domagajce si zakazu handlu niewolnikami. Handel ten nie dawa ju takich zyskw jak dawniej, a poza tym plantatorom angielskim w Indiach Zachodnich niepotrzebna bya dotychczasowa liczba niewolnikw. Ju w 1787 r. premier William Pitt modszy zachca czonka Izby Gmin Williama Wilberforce'a do postawienia wniosku w Izbie o zniesienie handlu niewolnikami. Wielki humanitarysta, bdcy pod wpywem metodystw, pionier kierunku zwanego ewangelikalnym (nawrt do Ewangelii), podnoszcy stale potrzeb religijnego i moralnego odrodzenia Anglii William Wilberforce, powici odtd tej sprawie reszt swego ycia. Zwolennikw mia coraz wicej, zwaszcza w okresie wojen napoleoskich, gdy brytyjski handel niewolnikami z koloniami hiszpaskimi i francuskimi usta niemal zupenie. W 1805 r. ju tylko 2% angielskiej floty morskiej suyo handlowi niewolnikami. Cukru za z Indii Zachodnich nie mona byo eksportowa wskutek blokady. Tak np. w 1806 r. przywieziono cukru do Wielkiej Brytanii o 6000 ton za wiele i nie wiadomo byo, co z nim robi. Nic zatem dziwnego, e mimo powanej zreszt opozycji czci konserwatystw Izba Gmin 27 marca 1807 r. uchwalia gwnie pod wpywem Karola Foxa zniesienie handlu niewolnikami (Abolition Act of Slavery). Od 1 stycznia 1808 r. obowizywao ono we wszystkich posiadociach Wielkiej Brytanii. Torysi starali si nie tylko o sumienne wprowadzenie w ycie tego prawa, ale i rozszerzenie go na inne pastwa, kierowali si za przy tym nie tyle humanitaryzmem, cho oficjalnie tylko ten moment podkrelano, ile raczej deniem do osabienia ekonomicznego pastw, opierajcych nadal, jak np. Hiszpania i Portugalia, sw gospodark na niewolnictwie. Rozdzia dwudziesty pity Stany Zjednoczone w latach 1789-1814 Wywalczywszy sobie niezaleno od Wielkiej Brytanii, Anglosasi w Ameryce Pnocnej ukonstytuowali wasne pastwo dopiero w 1789 r., gdy dopiero w tym roku wesza w ycie opracowana przez Konwencj Konstytucyjn w 1787 r., uchwalona przez przedstawicieli 12 stanw 21 czerwca 1788 r., konstytucja i dopiero 6 kwietnia zosta wybrany na prezydenta Stanw Zjednoczonych tak nazwao si nowe pastwo - Jerzy Waszyngton. W 1791 r. konstytucja zostaa uzupeniona poprawkami, ktre otrzymay nazw Karty Praw. W tyme roku zaoono miasto, ktre miao by stolic. Dla uczczenia pamici wodza z czasw wojny wyzwoleczej i pierwszego prezydenta nazwano je Waszyngtonem. Tu te w 1793 r. zaczto

budowa paac nazwany Kapitolem dla Izby Reprezentantw i Senatu, a wkrtce potem tzw. Biay Dom, w ktrym od 1800 r. zamieszka prezydent Stanw Zjednoczonych. Byo to ju do wielkie pastwo, obejmowao ono pas ziemi nad Atlantykiem sigajcy na zachodzie rzeki Missisipi, na pnocy do linii Wielkich Jezior i Rzeki w, Wawrzyca, na poudniu a do wskiego pasa nad Morzem Karaibskim. Miao ok. 4000000 mieszkacw, ale w tym ok. 750 000 Murzynw, w 90% niewolnikw. Ludno zajmowaa si gwnie rolnictwem oraz upraw tytoniu i baweny. Zacz si jednak rozwija take przemys tekstylny i elazny, a take handel morski. Flota handlowa Stanw Zjednoczonych poredniczya midzy Ameryk Pnocn i Poudniow oraz midzy Ameryk i Europ. Docieraa nawet do Chin, przywoc z tego kraju herbat i jedwab. Ju pod koniec XVIII w. Stany Zjednoczone wysuny si na drugie miejsce po Wielkiej Brytanii w handlu morskim na Atlantyku. Od samego pocztku jednak mode pastwo stano przed powanymi trudnociami wewntrznymi i zewntrznymi. powstao ono z kilkunastu kolonii, ktre przeciwko Wielkiej Brytanii zczy wsplny interes ekonomiczny i oglny zapa, ale gdy mino niebezpieczestwo i zdobyto niezaleno, okazao si, e midzy koloniami istniej ogromne rozbienoci gospodarcze, spoeczne i polityczne. Przemys i handel morski skupia si gwnie w stanach pnocno-wschodnich, tu te najwczeniej wytworzya si klasa bogatej buruazji. Stany zachodnie i poudniowe miay charakter przewanie rolniczy, ale i pod tym wzgldem nie byy jednolite, gdy na Poudniu obok drobnych farmerw istniaa silna grupa wielkich wacicieli ziemskich, gospodarujcych w oparciu o masy Murzynw - niewolnikw. W zwizku z powyszym byo rzecz zupenie zrozumia, e i w obrbie poszczeglnych stanw istniay silne tarcia spoeczne i polityczne. Tote mode pastwo, mimo zwycistwa nad Wielk Brytani, byo bardzo sabe i zachodzia nawet obawa, czy si w ogle utrzyma, czy nie poczy si ponownie z Angli, tym bardziej e zwolennikw takiego poczenia byo bardzo wielu. Og obywateli Stanw uwaa si nadal za Anglikw, z Angli czyy ich take stosunki ekonomiczne. Ale rzd brytyjski nie prbowa wyzyska tej sytuacji, zreszt od 1791 r. zajty by gwnie wojn z rewolucyjn Francj, a poniewa rewolucja buruazyjna we Francji wydawaa si Amerykanom zupenie podobna do ich wasnej, przeto wywoaa wrd nich ogromny entuzjazm i znacznie osabia sympatie proangielskie. O losach modego pastwa zadecydowaa jednak ambicja i interes kierowniczej czci buruazji amerykaskiej, zadowolonej ze swych praw politycznych i korzyci ekonomicznych. Grupa ta nie bya bynajmniej jednolita, od samego pocztku dzielia si na dwa rnice si zasadniczo stronnictwa, federalistw i republikanw. Pierwsi z nich rekrutowali si gwnie z czonkw bogatej buruazji, a wic wacicieli manufaktur i statkw handlowych, wielkich kupcw i bankierw. Stronnictwo to dyo do stworzenia silnej wadzy centralnej, ktra by moga broni skutecznie interesw wasnoci prywatnej, do mas ludowych odnosio si z gbok nieufnoci, a nawet pogard. W przekonaniu, e prawdziwie silne i bogate moe by tylko pastwo monarchiczne, federalici byli przeciwni autonomii poszczeglnych stanw, chcieli zbudowa monarchi (cho bez staego monarchy, mia nim by bowiem wybierany na pewien okres czasu prezydent), siln wadz wykonawcz oraz klas arystokracji, ktra powinna, wedug nich, mie w pastwie znaczenie decydujce, rekrutowa si za miaa z ludzi bogatych i wyksztaconych, poza tym czciowo z potomkw tych, ktrzy si odznaczyli w wojnie o niepodlego. Najwybitniejszym ich przywdc by z pocztku Aleksander Hamilton, syn kupca, sekretarz i adiutant Waszyngtona podczas wojny o niepodlego, wietny organizator. Drugie stronnictwo zwano pocztkowo antyfederalistami, oni sami przyjli jednak nazw republikanw, gdy za wzr swj uwaali staroytn republik rzymsk. Rekrutowali si gwnie z drobnych i wielkich wacicieli ziemskich, mieli poparcie drobnych kupcw i rzemielnikw. Dyli do utworzenia spoecznoci wolnych i rwnych wacicieli, cho nie byli bynajmniej demokratami, uwaajc niewolnictwo za rzecz naturaln. Sam zreszt wyraz demokracja mia i dla nich znaczenie ujemne, podobnie jak dla federalistw, celowo te nie zosta uyty w konstytucji Stanw Zjednoczonych. W przekonaniu, e silna wadza centralna bdzie dy do ograniczenia swobd obywateli i wprowadzenia nierwnoci prawnej republikanie starali si ograniczy znaczenie tej wadzy, za gwny za rodek do tego celu wiodcy uwaali jak najdalej idc autonomi poszczeglnych stanw. Najwybitniejszym przywdc republikanw by z pocztku Tomasz Jefferson, wielki waciciel ziemski, autor deklaracji niepodlegoci z 1776 r., filozof bdcy pod silnym wpywem Owiecenia, libera w pogldach i trybie ycia, bardziej jednak teoretyk ni dziaacz, cho by waciwym twrc Partii Republikaskiej. Pierwszy prezydent Stanw Zjednoczonych Waszyngton by federalist, tote cho sekretarzem stanu (kierownikiem polityki zagranicznej) mianowa Jeffersona (by nim do 1794 r.), w polityce wewntrznej decydowali jednak wycznie federalici, a zwaszcza sekretarz skarbu Hamilton, ktrego dziaalno w dziedzinie finansowej miaa znaczenie zasadnicze. Przede wszystkim, aby "zademonstrowa naleyte poszanowanie prawa wasnoci", poleci, mimo opozycji republikanw, spaca wszystkie dugi, zacignite podczas wojny o niepodlego przez rzd federalny i rzdy stanowe, co wzbogacio spekulantw wrd buruazji pnocno-wschodniej, ktrzy ju przedtem wykupili ogromn wikszo kwitw, czsto za 10-15% ich nominalnej wartoci. W celu zwikszenia dochodw pastwa naoy specjalny podatek na alkohol, pdzony z pszenicy, co ogromnie rozgoryczyo farmerw na Zachodzie, ktrzy posugiwali si alkoholem jako rodkiem wymiennym, atwiejszym do przewoenia ni pszenica. W Pensylwanii doszo nawet do "powstania o whisky" w 1794 r., stumionego przy pomocy wojska, przy czym winnych i

podejrzanych umieszczano w specjalnych obozach koncentracyjnych. Wszystko to zniechcao farmerw coraz bardziej do federalistw i buruazji z Pnocy. Najtrwalsz jednak reform finansow Hamiltona byo przeprowadzenie w Kongresie uchway o utworzeniu banku federalnego (1790, otwarto go 1791), majcego prawo emisji banknotw. Decyzja ta zwikszya centralizacj wadzy pastwowej, zwalczali j zatem republikanie jako niezgodn z konstytucj, ale Hamilton broni tej decyzji powoujc si na teori "o prawach domniemanych" (implied powers), tj. takich, ktre nie s wyranie wymienione w konstytucji, ale wynikaj logicznie z tych, ktre s w niej zawarte. Wprawdzie Hamiltonowi chodzio tylko o konkretny przypadek, mimo to jego teoria przyja si pniej oglnie w Stanach Zjednoczonych i miaa doniose znaczenie w ich dziejach, dziki niej bowiem nie trzeba byo zmienia konstytucji. Pogbiajca si walka republikanw z federalistami przejawiaa si take w polityce zagranicznej Stanw Zjednoczonych. Gdy w 1800 r. Napoleon naby od Hiszpanii kraj na zachd od rzeki Missisipi, zwany Luizjan, i Jefferson, ktry wtedy zosta prezydentem (1801-1809), widzc w tym powstrzymanie ekspansji pastwa, odkupi ten kraj od Napoleona w 1803 r., cz federalistw manifestowaa ogromne oburzenie. Nabyty kraj mia gwnie charakter rolniczy. Obawiali si zatem wzmocnienia wpyww wacicieli ziemskich kosztem buruazji. Cz federalistw chciaa nawet wbrew swej wasnej doktrynie przeprowadzi wystpienie piciu stanw pnocnych z federacji i utworzenie z nich oddzielnego pastwa. Prbowali te wznieci bunt Murzynwniewolnikw na Poudniu i namwi Wielk Brytani do zagarnicia kraju nad rzek Missisipi. Jefferson opanowa jednak sytuacj. Wielka Brytania nie moga interweniowa, gdy wanie w 1803 r. zacza znowu wojn z Francj. Sprawa Luizjany bya wyranym przejawem zjawiska, ktre wystpowao ju wczeniej, a powtarza si miao w historii Stanw Zjednoczonych niejednokrotnie, a mianowicie, e kopoty wewntrzne Europy byy korzystne dla Ameryki (S. F. Bemis). I w 1803 r. Napoleon sprzeda Luizjan gwnie ze wzgldu na kopoty z powstaniem na Santo Domingo i z powodu grocej wojny z Wielk Brytani, nabycie za nowych terenw oznaczao dla Stanw Zjednoczonych wzrost ich terytorium niemal o 100%. Podczas wojny francusko-angielskiej Stany Zjednoczone prboway z pocztku zachowa neutralno i prowadzi handel z obydwiema stronami wojujcymi, ale nie dao si to dugo utrzyma, gdy Wielka Brytania, silniejsza od Francji na morzu, nie dopuszczaa statkw amerykaskich do portw francuskich. Co wicej, statki wojenne brytyjskie dokonyway czstych rewizji na statkach Unii, poszukujc tu zbiegych marynarzy angielskich, ktrych Amerykanie chtnie przyjmowali. W odpowiedzi na to prezydent Jefferson zabroni handlu i z Wielk Brytani, i z Francj, co jednak pocigno za sob powany kryzys gospodarczy, a zarazem nowe pogorszenie stosunkw z t pierwsz. Gdy w dodatku agenci brytyjscy zaczli popiera bunty Indian, prezydent James Madison zdecydowa si w 1812 r. na wojn. Popchnli go do niej gwnie ludzie modzi,wychowani ju w wolnym pastwie amerykaskim, hodujcy gwnie tendencjom antyfederalistycznym. Sdzili, e naley skorzysta z wewntrznych kopotw Wielkiej Brytanii, ktra wtedy przeywaa gboki kryzys, i zagarn Kanad. Ale federalici byli przeciwni wojnie, w dodatku bya ona le przygotowana. Wprawdzie najniespodziewaniej flota amerykaska potrafia zada kilka poraek flocie brytyjskiej, ale za to na ldzie Anglicy zajli Detroit, a w sierpniu 1814 r. gen. Ross zdoby i zburzy nawet Waszyngton. Spalony zosta czciowo take Biay Dom prezydenta. Decydujcego zwycistwa jednak adna ze stron odnie nie moga i dlatego, gdy car Aleksander I zaproponowa obu stronom swe porednictwo w zawarciu pokoju, doszo do pertraktacji w Gandawie (w Belgii, wwczas w Krlestwie Niderlandw). Pokj gandawski podpisany 24 grudnia 1814 r. zosta zawarty na zasadzie status quo ante, w zwizku z czym obydwa pastwa zwrciy zajte przez siebie terytoria, a poza tym Anglicy zobowizali si m.in. nie popiera w przyszoci Indian i zwrci zabranych podczas wojny niewolnikw murzyskich lub zapaci ich warto. Oprcz tego jednak dodano artyku, ktry stwierdza, e obydwie strony zawierajc pokj bd si stara o zniesienie handlu niewolnikami, "tak niezgodnego z zasadami ludzkoci i sprawiedliwoci". Zdobycie Kanady nie udao si zatem Amerykanom. Co prawda majcy decydujcy gos we wschodniej Kanadzie wielcy waciciele ziemscy, gwnie pochodzenia francuskiego, i wyszy kler francuski, mimo swej niechci do rzdw brytyjskich, woleli jednak zosta przy Wielkiej Brytanii ni przej pod wadz goszcej hasa demokratyczne buruazji amerykaskiej, Kanada pozostaa pod wadz krla angielskiego, cho wpyw postpowego prawodawstwa amerykaskiego oddziaywa pniej na ni powanie, wyraajc si w rosncej niechci do angielskiego systemu rzdw. Wojna 1812-1814 r. podkopaa handel zagraniczny i czciowo przemys Stanw Zjednoczonych, ale miaa dla nich ogromne znaczenie moralne, gdy zacz si wwczas wyranie wytwarza amerykaski patriotyzm i nacjonalizm. Pierwsz wojn z Wielk Brytani w latach 1776-1783 traktowano jako wojn o nalene prawa. W przekonaniu wielu Amerykanw bya to tylko wojna domowa w obrbie tego samego narodu. Natomiast drug wojn toczono ju pod hasem obrony wasnego narodu, w obronie niepodlegoci narodowej, cho faktycznie bya to z pocztku zwyka wojna zaborcza, w obronn zmienia si dopiero w drugiej swej fazie. W latach 1812-1814 ostatecznie ustalono ksztat flagi pastwowej amerykaskiej (zmieniaa si potem tylko przez dodawanie nowych gwiazd w miar tworzenia nowych stanw). W 1814 r. poeta Francis Scott Key napisa pie The Star Spangled Banner, ktra staa si amerykaskim hymnem narodowym. Rozdzia dwudziesty szsty Prusy w latach 1806-1812 Pogrom Prus w 1806 r. by nawet dla najbardziej

konserwatywnych feudaw ogromnym wstrzsem, ale o jakim konkretnym planie powaniejszych reform nie myla ani ograniczony Fryderyk Wilhelm III, ani otoczona ju za ycia nimbem patriotki, wysawiana przez legend Luiza, w gruncie rzeczy kobieta o duym uroku osobistym, ale kierujca si w sdach o ludziach i polityce wzgldami czysto uczuciowymi, przy tym konserwatystka i intrygantka. Potrzeb reform widziaa jednak, i to ju przed 1806 r., wiatlejsza cz biurokracji, wielu intelektualistw i og buruazji. Wpywy Owiecenia byy zawsze w Prusach do ywe, przykad za Rewolucji Francuskiej, ktra stworzya silne i niezwycione pastwo, nasuwa z koniecznoci porwnanie ze starym feudalnym pastwem pruskim, opartym tylko na szlachcie i wojsku, ale nawet cz szlachty, zwaszcza wschodniopruska, wrd ktrej nie wygasy nigdy wzorowane na przykadzie dawnej szlachty polskiej tradycje antyabsolutystyczne, pragna ograniczenia wadzy krlewskiej na rzecz przedstawicielstwa klas wyszych oraz zmniejszenia ingerencji pastwa w dziedzinie gospodarczej. Zwolennikiem dania wikszej swobody wewntrznej miastom oraz reorganizacji rzdu by take wpywowy minister spraw zagranicznych - Karol August von Hardenberg. Wystpowa zwaszcza przeciw dwutorowoci wadzy centralnej, tj. istnienia przy krlu gabinetu obok rady ministrw. Organy te czsto sobie nawzajem przeszkadzay. Z powodu tej dwutorowoci odmwi udziau w radzie ministrw powoany do niej przez krla, jako "mylca, zdolna do wielkich koncepcji gowa", baron Karol vom und zum Stein. Oburzony Fryderyk Wilhelm III nazwa Steina w swoim rozkazie z 3 stycznia 1807 r. "zuchwaym, krnbrnym, upartym i nieposusznym sug pastwa", ktry nie ma na celu dobra pastwa, lecz kieruje si tylko kaprysami, namitnoci i nienawici. Grozi mu ponadto wizieniem. Ale w Tyly Napoleon zada ustpienia Hardenberga, a na skarg krla, e nie ma go kim zastpi, poradzi mu powoa Steina. Napoleon liczy na to, e Stein bdzie walczy z krlem, co w rezultacie osabioby rzd pruski. Bya to jednak dziwna ironia losu, bo wanie Stein okaza si zdecydowanym przeciwnikiem Napoleona, a przez swe reformy w pastwie pruskim mia si przyczyni w wysokim stopniu do stworzenia z Prus powanej siy antyfrancuskiej, potem za mia si sta jednym z motorw koalicji antynapoleoskiej. Stein nie by Prusakiem, ale ju od 23. roku ycia pozostawa w subie administracji pruskiej. W 1804 r. zosta ministrem finansw i handlu. Gboko przekonany o koniecznoci utrzymania przez szlacht roli kierowniczej w pastwie, uwaa jednak zarazem za wskazane podnie znaczenie buruazji na wzr stosunkw panujcych w Wielkiej Brytanii, do ktrej jedzi za modu w 1778 r. Imponowa mu take czciowo ustrj francuski. W dniu 30 wrzenia 1807 r. zosta mianowany ministrem spraw wewntrznych z prawem nadzoru nad innymi ministerstwami, czyli kierownikiem rzdu. Od razu te otoczy si ludmi, ktrzy uwaali, e pruski ustrj pastwowy wymaga gruntownych reform. Ju 9 padziernika przeprowadzi wydanie edyktu krlewskiego, znoszcego dziedziczne poddastwo chopw, dajcego chopom swobod poruszania si, wyboru zawodu i dysponowania ziemi. Edykt padziernikowy wprowadzi ponadto swobodny handel ziemi. Mono wyboru zawodu bez utraty przywilejw stanowych otrzymaa take szlachta. Do tej pory szlachcic pruski mg by wacicielem ziemskim, oficerem, dyplomat, sdzi, urzdnikiem lub duchownym, natomiast zajmujc si handlem lub rzemiosem traci przywileje stanowe. Dobra szlacheckie moga odtd kupowa i nieszlachta. Edykt padziernikowy (Oktoberedikt) by po prostu konieczny, jeli Prusy miay nadal nie pozostawa w tyle za Wielk Brytani i Francj. Steinowi chodzio o stworzenie gospodarki wiejskiej wolnej od wizw feudalnych, pozwalajcej jednak szlachcie na zastpienie dawnych feudalnych metod wyzysku chopa nowymi i uatwienie rozwoju kapitalizmu na wsi. Poza tym Stein i jego doradcy chcieli podnie pod wzgldem spoecznym chopw, aby uczyni z nich lepszych onierzy ni to byo dotd; pragnli ponadto zapobiec na przyszo moliwoci wstrzsw socjalnych, z ktrymi od czasw Rewolucji Francuskiej liczono si do powanie. Reforma ta wic w gruncie rzeczy nie ograniczaa wacicieli w ich wadaniu ziemi, poza tym im samym powierzaa spraw regulacji stosunkw wiejskich, ale mimo to wywoaa ywe niezadowolenie konserwatywnych junkrw, ktrzy protestowali w pismach do krla, uwaajc j za nieszczcie gorsze nawet ni bitwa pod Jen. Drug donios reform Steina wprowadzio rozporzdzenie krlewskie z 19 listopada 1808 r. o samorzdzie miast. Dawao ono bogatszemu mieszczastwu prawo wybierania wasnych magistratw w miastach oraz mono swobodnego organizowania sprawy budownictwa, podatkw, szkolnictwa, komunikacji itd. Reforma ta miaa na celu zwikszenie udziau mieszczastwa w sprawach pastwowych, aczkolwiek Stein nie by wcale demokrat i o cakowitym rwnouprawnieniu wszystkich "poddanych" nie myla wcale. Trzeci powan reform Steina by edykt krlewski (24 XI 1808), znoszcy krlewsk rad gabinetow i kolegialny zarzd ministerstw, a na ich miejsce wprowadzajcy za przykadem Rosji jednoosobowe kierownictwo w ministerstwie oraz rad pastwa, do ktrej obok ministrw mieli wchodzi radcy stanu, byli ministrowie, urzdnicy powoywani specjalnie przez krla oraz ksita z najbliszej rodziny krlewskiej. Wprawdzie instytucja rady pastwa nie wesza w ycie, ale pozosta podzia na ministerstwa wedug dziedzin ycia pastwowego. Nie dane byo jednak Steinowi dokoczy dziea reformy pastwa. Tote w dniu, w ktrym zosta podpisany dekret o reorganizacji rzdu, Stein musia prosi krla o dymisj. Zgubia go niech junkrw. Postarali si o to, by jego nieostrony list do generaa heskiego Wittgensteina o ewentualnym powstaniu przeciwko Francuzom wpad w rce agentw francuskich. Napoleon kaza list ogosi i zemci si na Prusach podczas rokowa w Paryu nad sprawami nie zaatwionymi w Tyly. Ukad zawarty 8

wrzenia 1808 r. okrela wysoko zalegej kontrybucji na 140000000 frankw, zmusza Prusy do wydania trzech twierdz (Szczecin, Kostrzyn i Gogw) a do czasu zapacenia kontrybucji i wreszcie ustala si zbrojn Prus na 42000 ludzi. Stanowisko Steina w rzdzie pruskim byo odtd nie do utrzymania, tym bardziej e nie chcia si zgodzi na w ukad. W obawie przed aresztowaniem uciek do Czech, a std do Rosji. Ale reform Steina nie dao si ju cofn, Podj ich kontynuacj powoany z powrotem do wadzy i mianowany kanclerzem minister spraw wewntrznych, Hardenberg. Rni si on powanie w swoich pogldach od Steina. W przeciwstawieniu do tego ostatniego by raczej zwolennikiem wiatego absolutyzmu. Imponowao mu pastwo Napoleona I i cho daleki by od pomniejszania roli szlachty, chcia oprze si gwnie na biurokracji i wprowadzi swobodn rywalizacj ekonomiczn midzy miastem i wsi. Zacz od "rewolucji z gry", tj. od sekularyzacji majtkw kocielnych ewangelickich i katolickich w 1810 r., aby uzyskanymi z ich sprzeday pienidzmi mc spaci kontrybucj. Wprowadzi nowe prawo podatkowe, znoszce wszelkie dotychczasowe zwolnienia i pozwalajce kademu dowolnie uprawia wybrany zawd w przemyle i rzemiole pod warunkiem uiszczenia opaty. Tym samym zostay czciowo przekrelone ograniczenia cechowe, a to zjednao dla pastwa buruazj. I wreszcie 14 wrzenia 1811 r. uzyska edykt krlewski, uzupeniajcy edykt padziernikowy. Odtd take chopi posiadajcy grunty niedziedziczne byli zwolnieni od paszczyzny i mogli sta si ich wacicielami pod warunkiem oddania od 1/3 do 1/2 posiadanej przez siebie ziemi. Ta tzw. regulacja (Regulierung) bya kompromisem. Hardenberg chcia i znacznie dalej na rzecz chopw, ustpi jednak z koniecznoci. Nastpne reformy (deklaracja krlewska z 29 V i edykt z 14 IX) a do 1816 r. sprecyzoway bliej sytuacj chopa. Ostatecznie jednak wszystkie reformy agrarne w latach 1807-1816 doprowadziy do tego, e na wsi pozostay folwarki, ale obok nich utrzymay si tylko wielkie gospodarstwa chopskie, jedne i drugie za zaczy si stawa przedsibiorstwami kapitalistycznymi, w ktrych si najemn musieli si sta biedni i bezrolni chopi. Rwnie w dziedzinie wojskowej dokonano po 1807 r. powanych reform. Inicjatorem ich by gen. Gerhard Schamhorst, syn chopa hanowerskiego. Ukoczy szko wojskow w pastewku hr. Schaumburg-Lippe, w ktrym istniaa powszechna suba wojskowa i gdzie zakazano bicia onierzy. Przeszed potem do suby hanowerskiej, std za w 1801 r. do pruskiej, cho tu z powodu swego pochodzenia nie by yczliwie przyjty, w 1804 r. zosta jednak nobilitowany. Mianowany dyrektorem Akademii Wojennej, par razy wystpowa z projektami reform w armii, lecz zawsze daremnie. Dopiero klska 1806 r. sprawia, e zdoby posuch i mono przeprowadzenia swoich planw. Mianowany 25 lipca 1807 r. szefem wojskowej komisji reorganizacyjnej, czyli waciwie ministrem wojny, powoa zaraz do wsppracy wielu ludzi modych, ktrzy doceniali konieczno reform, jak np. Gneisenau, ktry sta si jego gwnym doradc, Grolman, Boyen, Clausewitz. Wcielajc w ycie dawne swe pomysy, oczyci korpus oficerski z ludzi, ktrzy si skompromitowali nieudolnoci w 1806 r., znis bicie onierzy, wprowadzi mono awansu dla wszystkich bez wzgldu na urodzenie, zaoy szko wojenn. Dziki tym reformom Scharnhorst zmodernizowa cakowicie armi prusk. Chcia j ponadto uczyni armi narodow. Dotd stosownie do tzw. Kantonreglementu z 1733 r. kady puk mia sobie przydzielony kanton, w ktrym przymusowo wybiera rekrutw spord chopw i biedakw w miecie. Suba wojskowa trwaa 20 lat. Scharnhorst prbowa wprowadzi krtsz, ale powszechn sub wojskow. Projekt ten tylko czciowo wszed w ycie. Cz powoywanych do wojska kantonistw zwalniano co miesic, powoujc na ich miejsce nowych. W ten sposb tworzyy si rezerwy ludzi, ktrzy ju znali troch rzemioso wojskowe, a poza tym znik przedzia dzielcy onierzy od reszty spoeczestwa. Nastpcy Scharnhorsta rozwinli pniej jego system, wprowadzajc powszechn sub wojskow. Nie udao mu si jednak utrzyma przy sobie najlepszych swoich wsppracownikw, gdy nie cieszyli si sympati krla i kliki dworskiej. Gneisenau wyjecha do Anglii, Grolman walczy w Hiszpanii, Boyen i Clausewitz wstpili do armii rosyjskiej. Sam Scharnhorst, denuncjowany jako spiskowiec przed krlem i przed Napoleonem, zosta w czerwcu 1810 r. usunity z Ministerstwa Wojny, a potem i ze Sztabu Generalnego. Dano mu urlop bezterminowy i roztoczono nad nim nadzr policyjny, by mu przeszkodzi w czynnociach "antyrzdowych". Dopiero pniej, tj. po 1815 r., przypomniano sobie o jego zasugach i podjto dzieo, ktre on zacz. Podnie potencja moralny Prus miay na celu reformy na polu szkolnictwa. Ju krl Fryderyk Wilhelm I wprowadzi w 1717 r. obowizek szkolny w tych miejscach, "gdzie s szkoy", ale szk w wielu miejscach nie byo. Fryderyk II w 1763 r. nakaza, aby w kadej gminie zaoono szko, ale o wykonanie tej uchway, a tym bardziej o poziom szkolnictwa ludowego nie dbano wcale. Niewiele si poprawio pod tym wzgldem do koca XVIII w., Szkoy ludowe byy przepenione, nauczyciele niewykwalifikowani, stosowano metod pamiciow, powszechnie bito dzieci. Mwiono wprawdzie o zych stronach tego systemu, ale waciwa poprawa zacza si dopiero na przeomie XVIII i XIX w., gdy w szkoach pruskich zaczto stosowa metod pedagoga szwajcarskiego Jana Henryka Pestalozziego, domagajcego si, by rozwijano siy tkwice w dziecku, a nie narzucano mu form gotowych z zewntrz. Wpywy tej metody podda dyskusji Jan Gottlieb Fichte w Reden an die deutsche Nation (Mowy do narodu niemieckiego), ktre wygasza w Berlinie zim 1807-1808 r. Mwic o koniecznoci odrodzenia Niemiec, uwaa, e moe si ono dokona gwnie przez szko jednolit, ksztacc wszechstronnie czowieka, "narodow", ktra powinna by obowizujca dla wszystkich, cho tylko zdolniejsi mogli

j ca ukoczy. Projekt ten czciowo zrealizowa, powoany przez Steina na stanowisko szefa sekcji kultu i nauczania w Ministerstwie Spraw Wewntrznych Wilhelm von Humboldt, dotychczasowy pose pruski w Rzymie. Cho nigdy dotd nie zajmowa si szkolnictwem, a nawet nie chodzi za modu do szkoy uczc si w domu, esteta majcy kult dla antycznego wiata grecko-rzymskiego i sceptyk, rozumia jako czowiek Owiecenia znaczenie owiaty i wierzy w nieograniczone moliwoci swobodnie rozwijajcego si umysu ludzkiego. Celem owiaty, jego zdaniem, miao by jednak, zgodnie z ideologi Owiecenia, wyrobienie w kadym penego czowieczestwa, Humanitat. Szkoa miaa by odtd jednolita dla wszystkich. Humboldt poznosi szkoy stanowe, m.in. rycerskie, tylko szkoy kadetw uratowa Scharnhorst. Szkolnictwo miao by poza tym trjstopniowe (szkoy elementarne, gimnazja, uniwersytety). Cae nauczanie zostao upastwowione, gdy i szkoy prywatne mogy odtd istnie tylko za zgod i pod nadzorem pastwa, choa do marca 1872 r. inspektorami nad szkoami elementarnymi byli z reguy duchowni. Studia uniwersyteckie w caej prawie Europie miay za zadanie ksztaci przez udzielanie pewnej sumy wiedzy i egzaminy, stawiay sobie zatem cel niemal wycznie pedagogiczny. Pierwszy wyom w tym oglnym stanie rzeczy zrobi ju w pierwszej poowie XVIII w. uniwersytet w Getyndze, kadc nacisk take na cel poznawczy, czysto naukowy. Wzr ten prboway naladowa i inne uniwersytety niemieckie, zwaszcza Jena i czciowo Halle. Zalecali go filozofowie Schelling i Fichte, ale zrealizowa dopiero dawny student uniwersytetu w Getyndze Humboldt, tworzc w Berlinie uniwersytet, ktry mia cel i pedagogiczny, i naukowy, a dziki swej dobrej organizacji i niewielkim opatom (wysoko czesnego utrudniaa np. studiowanie w Getyndze) ciga studentw z caych Niemiec i pozwala Prusom, co prawda dopiero po 1815 r. wpywa na cae ycie duchowe niemieckie. Humboldt musia wprawdzie ustpi ze swego stanowiska w ministerstwie przed otwarciem uniwersytetu berliskiego, ale pomysy tego wielkiego organizatora szkolnictwa kontynuowano. Ostatecznej organizacji gimnazjw dokona w 1812 r. dawny wsppracownik Humboldta Jan Wilhelm Suvem. Jednak ju jesieni 1810 r. zacz sw dziaalno uniwersytet stoeczny, majcy cztery wydziay: teologii ewangelickiej, prawa, filozofii (tj. nauk humanistycznych i przyrodniczych, o nazwie "filozoficzny" zadecydowa Fichte) oraz medycyny. Wrd profesorw znaleli si wybitni uczeni, jak filozof i pedagog Johann Gottlieb Fichte, filozof oraz teolog Fryderyk Schleiermacher, urodzony we Wrocawiu, twrca koncepcji o na wskro uczuciowym charakterze religii, rodzcym si z poczucia niewytumaczalnej rozumowo zalenoci bytu czowieka od wszechwiata. Odzwierciedla to pogldy filozoficzne Schleiermachera, ktry stawia kwesti wiary poza kategoriami rozumowymi, ale jako teolog, w przeciwiestwie do niektrych protestanckich teologw liberalnych, mia on jednak do jasny pogld Chrystocentryczny: Chrystus jako rdo zarwno odkupienia, jak i wzorzec ycia. uwaa te zbawienie jako dopenienie przez Chrystusa dziea stworzenia, ale ju w kategoriach aski pyncej z Chrystusa jako Absolutu i Doskonaoci, bdcej przeciwiestwem grzechu nieodcznego od ludzkiej natury. Schleiermacher akceptowa religi tylko w sferze przey duchowych, dlatego nie uznawa istniejcych kociow, zwaszcza wsppracujcych z pastwem (Staatskirchentum). Na uniwersytecie stoecznym wykadali te: prawnik, romanista Fryderyk von Savigny, twrca historycznej szkoy prawa, starajcej si tumaczy prawo nie tylko na drodze czysto rozumowej egzegezy, ale take jako produkt rozwoju historycznego; prawnik i ekonomista Karol Eichhom, wsptwrca szkoy historycznej prawa; historyk Barthold Niebuhr, ktry stosowan dotd gwnie na uniwersytetach holenderskich, i to tylko w badaniach filologicznych, metod krytyczn przenis do historii, zwaszcza staroytnego Rzymu, a przez to pierwszy stara si jej nada charakter naukowy. Te reformy w szkolnictwie miay doniose znaczenie, gdy naladoway je pniej i inne pastwa niemieckie, uniwersytet pruski za sta si wzorem take dla uniwersytetw austriackich i rosyjskich. W sumie biorc, Prusy przeszy po klsce ogromn ewolucj wewntrzn. Przeszy j take cae Niemcy. Ju pod koniec XVIII w., zacz si tu wszdzie wrd mieszczastwa i czci szlachty powolny odwrt od postawy Weltburgertum i zwizanego z ni kosmopolityzmu. Pod wpywem hase Rewolucji Francuskiej, pod wraeniem siy narodu i pastwa francuskiego zaczto i w Niemczech mwi o wolnoci i rwnoci "obywateli", o narodzie niemieckim, o roli Niemcw, ktr jednak z koniecznoci widziano przede wszystkim na polu kultury. Wasnego pastwa Niemcy wwczas nie mieli, byo przecie wiele pastw niemieckich. Ale hegemonia Francji nasuwaa myl o dawnej hegemonii Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego. Wobec wasnego rozbicia politycznego i przemocy obcych, szukano pociechy w historii. Sprzyja tym nastrojom i romantyzm, ktry zacz si szerzy w literaturze niemieckiej ju w kocu XVIII w. Niektrzy romantycy, zajmujcy w stosunku do otaczajcej rzeczywistoci postaw negatywn,widzieli w cesarstwie redniowiecznym idea pastwa boego, ktry przeciwstawiali pastwom sobie wspczesnym. Twarde czsto, a zawsze oparte na ucisku ekonomicznym rzdy francuskie w czci Niemiec, ponadto za pogrom i okrojenie Prus oraz Austrii, budziy niech, a u wielu nawet nienawi do okupantw (zwaszcza u poety Ernesta Arndta) i pragnienie zjednoczenia Niemiec w jedno pastwo. Ludzie tacy, jak Humboldt, Fichte, Schleiermacher i inni nie wyrzekli si wprawdzie cakowicie swej postawy "obywateli wiata", ale gdy przyszo do rozprawy z Napoleonem, i ich take ogarn zapa. W ten sposb, rozszerzajc coraz bardziej swe panowanie nad krajami niemieckimi, Napoleon przyczyni si zarazem do budzenia niemieckiej wiadomoci narodowej. W "Mowach do narodu niemieckiego" przejawia si ju

nawet nacjonalizm. Fichte twierdzi bowiem, e nard niemiecki dziki swemu nieskaonemu od prawiekw jzykowi i swej kulturze stoi wyej od innych narodw, a literatura i kultura niemiecka jest posannictwem boym dla ludzkoci. "Mowy" stay si pniej niejako ksig wit nacjonalizmu prusko-niemieckiego. Rozdzia dwudziesty sidmy Ksistwo Warszawskie i Rosja w latach 1807-1812. Klska Napoleona w Rosji 1812 r. Utworzone z ziem popruskich w 1807 r., powikszone o ziemie poaustriackie w 1809 r., Ksistwo Warszawskie byo tworem sztucznym zarwno przez sw nazw, jak i przez rol, jak miao peni. Wszyscy ssiedzi, jak rwnie i sam Napoleon, bali si uy nazwy Polska, gdy moga ona spowodowa cienie ku temu pastewku Polakw z innych ziem polskich. Najbardziej obawia si tego car Aleksander, tym bardziej e dawna Polska sigaa daleko na wschd. Obejmowaa wprawdzie ziemie etniczne niepolskie, ale nowe pastwo polskie mogo nawiza do tradycji dawnego. Tote zaraz po wojnie 1809 r. car podpisa w Petersburgu w styczniu 1810 r. konwencj z posem francuskim Caulaincourtem deklarujc, e Krlestwo Polskie nigdy nie bdzie odbudowane, a imi Polski i Polakw ma znikn "na zawsze" ze wszystkich aktw oficjalnych i publicznych. Napoleon odmwi ratyfikowania tej konwencji. Nie myla wprawdzie tworzy Polski, ale te nie chcia, by tworzy j Aleksander, ktry istotnie o takim projekcie mwi, gdy w tym wypadku byaby - w razie zgody Napoleona na t konwencj - tworem antyfrancuskim. Obawy Napoleona byy suszne o tyle, e rzdzca w Ksistwie grupa magnatw bya najcilej zwizana z magnatami polskimi w Rosji i, jeli po stronie polskiej mylano o rozszerzeniu granic Ksistwa, to miano na myli gwnie ziemie wschodnie dawnej Rzeczypospolitej. Bardzo nieliczne byy gosy za przyczeniem do Polski lska, cho jego masy ludowe, aczkolwiek jeszcze nie uwiadomione narodowo, byy niechtne feudaom i biurokracji pruskiej, gospodarczo za a do 1811 r. lsk by do silnie zwizany z Ksistwem. Co wicej, zacza si utrwala koncepcja, e Prusy w 1807 r. zrzeky si wszystkich swoich ziem polskich. Rzdzone gwnie przez magnatw pod ogln dyrektyw francusk Ksistwo Warszawskie wykazao jednak du energi yciow, wystawiajc w sumie w cigu swego istnienia przeszo 180000 dobrego i bitnego onierza, tworzc dobrze postawione szkolnictwo rednie i elementarne z Izb Edukacyjn na czele, wykazujc si grup intelektualistw i dziaaczy postpowych, jak np. Stanisaw Kostka Potocki, Bogumi Linde, Stanisaw Staszic, Onufry Kopczyski i inni. Wszystko to, a nadto poza Ksistwem fakt wietnego rozwoju uniwersytetu wileskiego pod rektorem Janem niadeckim, liceum krzemienieckiego kierowanego przez Tadeusza Czackiego i Kotaja i wreszcie wiele dobrych szk polskich, gwnie gimnazjw, wiadczyo o ywotnoci sprawy polskiej. Obaw przed jej wygrywaniem przez Napoleona podziela teraz nie tylko Aleksander I, ale i rzd pruski, cho - pamitajc o powstaniu wielkopolskim w 1806 r. - nie wysuwa ju projektw powrotu do stanu rzeczy z 1795 r. i lepsz gwarancj zachowania przy sobie czci ziem polskich widzia w oddaniu Ksistwa Aleksandrowi, ktry ze wzgldu na Rosj nie mgby pozwoli na odbudowanie wielkiej, ekspansywnej Polski. Dawna, w czasach Burbonw a do poowy XVIII w., polityka francuska dya do stworzenia we wschodniej czci Europy zwizanej z Francj bariery z trzech pastw: Szwecji, Polski i Turcji. Dwr francuski chcia mie w nich narzdzie przeciwko cesarzowi, ewentualnie za i przeciwko Rosji. Napoleon wrci do tej tradycji, ale tylko czciowo i nie zawsze konsekwentnie. Spraw polsk rozwiza poowicznie, tworzc organizm sztuczny i saby. Szwecji nie udao mu si utrzyma przy sobie. Rzdzcy w niej faktycznie nastpca tronu Karol (imi to przyj w 1810 r.) Bernadotte zawsze (zwaszcza od 1799 r. wskutek zawici) czu guch niech do Napoleona, a rozumiejc interes Szwecji i w obawie przed operujc na Batyku flot angielsk, nie myla wcale stosowa szczerze blokady kontynentalnej. Odzyskanie Finlandii uwaa za beznadziejne. Rekompensat za to widzia w zagarniciu zwizanej z Dani Norwegii i w celu zdobycia na to zgody Aleksandra I ju w 1810 r. nawiza z nim poufn korespondencj, ktra doprowadzia w kwietniu 1812 r. do tajnego ukadu szwedzko-rosyjskiego. W maju do tego ukadu przystpia i Wielka Brytania. Nie lepiej powiodo si Napoleonowi w Turcji, w stosunku do ktrej prowadzi polityk chwiejn i nieszczer, wysuwajc projekt jej podziau midzy Francj i Rosj, jednoczenie zachcajc Turkw do oporu w stosunku do da rosyjskich. Wobec tego Aleksander I nie wycofa wojsk z Modawii i wojna rosyjsko-turecka w kwietniu 1809 r. potoczya si dalej. Prowadzona pocztkowo ze zmiennym szczciem przybraa w 1811 r. dla Turkw obrt niepomylny, gdy wodzem rosyjskim zosta gen. Micha Goleniszczew-Kutuzow. Napoleon na prno jednak liczy na odcignicie czci si rosyjskich przez Turkw, gdy Kutuzow zawar z nimi pokj w Bukareszcie 28 maja 1812 r., na mocy ktrego Rosja otrzymywaa Besarabi. Pokj ten zaj si te spraw Serbii, z ktr Turcy zaczli w 1808 r. walk na nowo. Nowy sutan Mahmud II (od lipca 1808 r.) traktowa Serbw jako buntownikw, czsto przy tym obchodzono si z nimi okrutnie ("wiea czaszek" koo Niszu). Ale konieczno prowadzenia rwnoczenie wojny z Rosj nie pozwolia Turcji na zaangaowanie wikszych si wojskowych w Serbii. W pokoju bukareszteskim sutan zgodzi si jednak tylko na amnesti dla Serbw i na autonomi, do zreszt ograniczon, dla ich kraju. Pokj ten nie by zbyt korzystny dla Rosji i dlatego Aleksander prbowa zrzuci odpowiedzialno za przerwanie wojny z Turcj na Kutuzowa, cho wanie armia rosyjska, wracajca z frontu tureckiego pod dowdztwem Cziczagowa, przydaa mu si ogromnie podczas wojny z Napoleonem, do ktrej szykowa si ju po 1807 r. Starcie bowiem byo nieuniknione z kilku powodw. Zarwno car osobicie, jak i cae jego otoczenie nienawidzio "uzurpatora" na tronie francuskim.

Podobne uczucia ywia zreszt caa arystokracja w Rosji, ogromnie wpywowa. Jak dla wszystkich konserwatystw w Europie, tak i dla rosyjskich, Napoleon by zawsze wcieleniem rewolucji. Niech Aleksandra pogbiaa si wskutek klsk, ktre ponis w wojnie z Francj w 1805 i 1807 r. Rosa zarazem obawa w miar przybliania si wpyww francuskich a do samych granic Rosji. Dla odwrcenia uwagi rosyjskiej opinii publicznej, oburzonej na pokj tylycki, Aleksander I wrci do polityki reform wewntrznych, ktrymi chcia sobie pozyska postpow cz szlachty, cho zarazem myla o czciowym przeksztaceniu politycznym Rosji wedug imponujcego mu mimo wszystko - wzoru pastwa napoleoskiego. Projekt reform opracowa w 1809 r. na yczenie cara sekretarz stanu w Ministerstwie Spraw Wewntrznych Micha Speranski. Projekt ten zachowywa nienaruszone poddastwo chopw i samowadztwo cara, przewidywa utworzenie namiastki parlamentu, zwanego tu Dum pastwow i powstanie samorzdu lokalnego, ale tylko czciowo wszed w ycie. W 1810 r. car utworzy Rad Pastwa, bdc zreszt tylko organem doradczym, w 1811 r. zreorganizowa ministerstwa. Inne reformy proponowane przez Speranskiego, zwaszcza prba wcignicia posiadaczy tytuw dworskich do suby pastwowej i prba wprowadzenia egzaminw dla kandydatw na urzdy, natrafiy na silny opr szlachty, ktra nie bez susznoci posdzaa projektodawc o uleganie wpywom napoleoskim. Car powici Speranskiego, skazujc go w marcu 1812 r. na zesanie. Tym samym przekrela wasn dotychczasow polityk reform i wiza si z najbardziej wstecznymi elementami w pastwie i wskutek tego, cho zdawa sobie spraw, e nowe starcie z Napoleonem jest nieuniknione, nie zrobi prawie nic, by je przygotowa. Nawet stan armii pozosta nie zmieniony, liczono tylko na dzielno onierza i na ogrom przestrzeni rosyjskiej, ktra moga rozproszy armi przeciwnika. Od 1810 r. konflikt zaostrza si ustawicznie, cho i Napoleon, mimo swoich planw panowania nad Europ, pragn termin wojny odoy, i Aleksander uwaa, e nie jest do niej przygotowany. Przyczenie do Francji pnocnych Niemiec, a m.in. Oldenburga, i wzmocnienie armii Ksistwa Warszawskiego przez Napoleona, konszachty rosyjsko-szwedzkie i rosyjsko-pruskie, nowa rosyjska taryfa celna utrudniajca eksport francuski do Rosji i niemal jawne otwarcie portw rosyjskich dla okrtw brytyjskich w 1811 r. - wszystko to sprawio, e ju w tym roku obydwie strony koncentroway swe siy zbrojne. Wojna bya nieunikniona. Dla Rosji potga francuska, wygrywajca kart polsk, bya miertelnym niebezpieczestwem. Trzymanie si duej blokady kontynentalnej grozio Rosji ruin gospodarcz, gdy nie moga eksportowa zboa i drzewa, a nie miaa wasnego, w peni zaspokajajcego potrzeby kraju przemysu, zwaszcza metalurgicznego. Napoleona pchaa do wojny ch utrzymania i zabezpieczenia swojej hegemonii w Europie, Aleksandra skaniaa nienawi do "uzurpatora" i yciowy interes wasnego narodu. W dniu 24 lutego 1812 r. w Paryu Napoleon zmusi Prusy do zawarcia przymierza, ktre miao mu da 20000 onierzy jako korpus posikowy oraz ogromne iloci ywnoci, rodkw komunikacji i amunicji, a nadto prawo przemarszu. W dniu 14 marca 1812 r. uzyska 30000 ludzi od Austrii, ktrej za to m.in. gwarantowa, e nie pozwoli Rosjanom na zagarnicie Ksistw Naddunajskich. Odpowiedzi na to byo ultimatum rosyjskie z 8 kwietnia, dajce od Napoleona wycofania si poza ab. Zareagowa na nie zaczciem wojny. Do wojny z Rosj Napoleon przygotowa si starannie. Pod jego wadz pozostaway przeszo 72000000 mieszkacw Europy, nie liczc oczywicie Prus, Austrii i Hiszpanii. Rosja europejska liczya ich tylko 31000000. Napoleon mia blisko milion onierzy, cho ok. 200000 musia trzyma w Hiszpanii. Trudno ustali liczb wojsk wchodzcych w skad tzw. Wielkiej Armii, ktra miaa by bezporednio uyta w wojnie z Rosj. Najprawdopodobniej wynosia ona w sumie ok. 674000 obecnych pod broni i miaa ok. 1300 armat. Armi czynn w czerwcu stanowio ok. 444000 onierzy, doczono pniej ok. 120000, jeeli nie liczy trzydziestotysicznego korpusu austriackiego. Gwna masa uderzeniowa pod dowdztwem Napoleona skadaa si z 9 korpusw, z gwardii, z 4 korpusw kawaleri dowodzonej przez Murata. Za ni posuwa si wicekrl woski Eugeniusz Beauharnais z 80000 ludzi, na prawym skrzydle by krl westfalski, kandydat na krla polskiego, Hieronim z 76000 ludzi i Schwarzenberg z korpusem austriackim, na lewym marszaek Macdonald z trzydziestotysicznym korpusem francusko-pruskim. Armia rosyjska bya z pocztku przeszo poow mniejsza, liczya ok. 218000 ludzi, a za to przeszo 900 armat. Gwne siy Napoleona miaa wiza pierwsza armia w sile 120000 ludzi, na czele ktrej sta genera Micha Barclay de Tolly. Armi drug, liczc przeszo 40000 ludzi, bronic linii Bugu, dowodzi Gruzin z pochodzenia, patriota rosyjski z przekonania, wietny genera, ksi Piotr Bagration. Za t armi staa rwnie silna armia rezerwowa gen. Tormasowa, od poudnia z frontu tureckiego miaa nadej armia admiraa Cziczagowa. Rosjanie mieli broni swego kraju przed najazdem wojsk zebranych z caej Europy Zachodniej i rodkowej, w armii napoleoskiej bowiem suyli obok Francuzw Niemcy, Wosi, Szwajcarzy, Belgowie, Holendrzy, Duczycy i Polacy. Poniewa za rozrniano wwczas wrd masy Niemcw poszczeglne narody w zalenoci od pastw niemieckich, przeto nic dziwnego, e armi Napoleona nazwano "armi dwudziestu narodw". Najliczniejsi w niej byli Francuzi, stanowili jednak tylko najwyej 35-40% caoci. Polakw w Wielkiej Armii byo ok. 98000, cignito przy tym i oddziay polskie z Hiszpanii. Spord wszystkich satelitw Napoleona Ksistwo Warszawskie dostarczyo zatem najliczniejszego kontyngentu si zbrojnych. Wojska rnych krajw Napoleon stara si pomiesza z oddziaami francuskimi, jedynie V Korpus, dowodzony przez ksicia Jzefa Poniatowskiego, by czysto polski, ale liczy tylko 35000 ludzi. Reszta bya rozproszona po innych

korpusach. Oficerowie i onierze polscy, tak jak i og szlachty w Ksistwie, liczyli na to, e Napoleon odbuduje nareszcie Polsk, przez co jednak rozumiano tylko przyczenie do niej ziem na wschodzie. Sam Napoleon podtrzymywa te nadzieje, mwic w odezwie do armii 22 czerwca, e zaczyna "drug wojn polsk". Zwoany do Warszawy sejm nadzwyczajny wrd oglnego entuzjazmu ogosi stosownie do dawnego przedrozbiorowego zwyczaju akt konfederacji. Na marszaka konfederacji powoano starego ksicia Adama Kazimierza Czartoryskiego, przez co chciano nawiza do tradycji dawnej Rzeczypospolitej. Artyku drugi tego aktu obwieszcza, e "Krlestwo Polskie jest przywrcone i nard na nowo w jedno ciao zczony". Ale w rzeczywistoci w zamiarach Napoleona przyszo Polski nie przedstawiaa si tak prosto, jak to sobie wyobraali dziaacze polityczni z Ksistwa. Do samego koca widzia on w Polsce przedmiot przetargu dyplomatycznego i gotw by j odstpi carowi w zamian za spenienie przez tego francuskich warunkw pokojowych. Na "przywrcenie" Polski zgodzi si dopiero w ostatniej chwili, gdy ju wojna bya nieunikniona, cho i nadal gotw by z tej sprawy si wycofa. Nie zobowiza si poza tym do niczego, Polakom dawa tylko oglnikowe obietnice, dajc jednak jak najwikszego z ich strony wysiku zbrojnego. Nie ulega jednak wtpliwoci, e w razie klski Rosji mia zamiar utrzyma znacznie powikszon na wschodzie Polsk jako swe pastwo wasalne. W zwycistwo swoje Napoleon nie wtpi. Armia napoleoska growaa nad przeciwnikiem nie tylko liczb, ale i jakoci. Miaa lepiej wyszkolony korpus oficerski, wicej saperw, nowsz artyleri. Napoleon sdzi z pocztku, e Rosjanie uprzedz go i wkrocz do Ksistwa Warszawskiego, tu zatem nastpi rozstrzygnicie. Gdy to jednak si nie stao, gwne siy francuskie przeszy przez Niemen i 24 czerwca 1812 r. wkroczyy do Cesarstwa Rosyjskiego. Napoleon by przekonany, e jedn lub dwiema bitwami zamie gwne siy przeciwnika, a wtedy Aleksander I bdzie zmuszony prosi o pokj. Wszystko to miao si dokona w cigu trzech, czterech tygodni. onierze otrzymali racje chleba na 4 dni, w taborach byo mki na 20 dni. I na Moskw Napoleon nie mia zamiaru. Liczy poza tym na to, e po wkroczeniu na Litw znacznie powikszy sw armi. Mia jej dostarczy utworzony w Wilnie Rzd Tymczasowy Litewski, zoony prawie wycznie z arystokratw polskich. Nadzieja ta okazaa si zawodna, Litwa wystawia tylko ok. 20000 onierzy, z ktrych tylko cz moga by uyta w wojnie. Co gorsze, og chopw litewskich i biaoruskich, wic z przyjciem Napoleona nadzieje na popraw swej doli, zacz ywsz ni przedtem walk z uciskiem feudalnym, odmawiajc w wielu miejscach wykonywania paszczyzny i napadajc na dwory, co jednak sprawiao, e i wikszo szlachty polskiej zachowywaa si w stosunku do Napoleona nieufnie, a ca energi skierowaa na walk z ruchem chopskim. Po stronie rosyjskiej nie byo dokadnie okrelonego planu dziaania. W kwaterze gwnej Aleksandra I, ktry z pocztku sprawowa naczelne dowdztwo, liczni Niemcy byli w ustawicznych zatargach z Rosjanami. Znajdowao si tu te sporo karierowiczw bez talentu lub teoretykw bez dowiadczenia. Faktycznym wodzem by minister wojny, Barclay de Tolly, Niemiec szkockiego pochodzenia, oficer odwany, ale ostrony, przy tym przekonany o niezwycionoci Napoleona, a jako cudzoziemiec niepopularny w wojsku. Ogromn saboci naczelnego dowdztwa rosyjskiego by take brak zgody wrd generaw. Kcili si ze sob ustawicznie, czsto ignorowali lub zmieniali rozkazy ministra wojny. W kadym razie nikt nie myla wciga Napoleona w gb Rosji. Dokonao si to si rzeczy, gdy Barclay de Tolly unika wielkiej bitwy, nie chcc si narazi na klsk. Cofa si zatem ustawicznie, cho na onierzy wywierao to przygnbiajce wraenie i rodzio niebezpieczne nawet dla cara posdzenie o zdrad. Taktyki cofania trzyma si take Bagration, za ktrym w sposb nieudolny posuwa si krl Hieronim Bonaparte. Wprawdzie oddzielony od gwnej armii francuskiej korpus Davouta mia przeci drog Bagrationowi i zniszczy go pod Miskiem, ale to si nie udao. Davout zada mu porak pod Mohylewem, ale nie mg go zniszczy. Podobnie nie udao si Napoleonowi powstrzyma Barclaya ani pod Dryss, ani pod Witebskiem, ani te przeszkodzi poczeniu si pierwszej i drugiej armii rosyjskiej pod Smoleskiem. Napoleon stan wobec alternatywy: albo zatrzyma si na linii Dniepru, ufortyfikowa j i da odpoczynek armii, ktra po krwawej bitwie pod Smoleskiem 17 sierpnia zmalaa ju, gwnie wskutek chorb i dezercji, do 160000 ludzi, albo kontynuowa pocig. Pierwsza moliwo przeduaaby wojn i byaby przyznaniem si do niepowodzenia, gdy Napoleon nie osign dotd adnego powanego zwycistwa. Druga opieraa si na zudnej nadziei, e wreszcie Rosjanie w obronie stolicy zdecyduj si na waln bitw, ktra skoczy si ich klsk, i e zajcie Moskwy zmusi cara do proby o pokj. Wybra on zatem drug moliwo, opuszczajc Smolesk w nocy 24 sierpnia. Tymczasem Aleksander I pod wpywem oburzenia na dotychczasowy przebieg wojny mianowa wodzem naczelnym Kutuzowa, a ten, cho w zasadzie podziela plany Barclaya, zdecydowa si w celu uspokojenia opinii na bitw pod Moskw. Toczya si ona w cigu trzech dni od 5 do 7 wrzenia, koo wsi Borodino u ujcia rzeki Kaoczy do rzeki Moskwy, w pobliu miasta Moajska. W momencie decydujcym stao si moliwe obejcie armii rosyjskiej i wydostanie si na jej tyy (plan Davouta, ktry prbowa wykona Poniatowski), a przez to zadanie jej decydujcej klski, ale Napoleon nie chcia wspomc tej akcji rezerw, jak posiada, tj. gwardi. Bitwa bya ogromnie zacita. Rosjanie stracili w niej ok. 500000 ludzi, m.in. poleg Bagration, Francuzi - ok. 30000. Obydwie strony przypisyway sobie zwycistwo, waciwie jednak zostaa ona nie rozstrzygnita, cho przewag taktyczn osignli Francuzi. Kutuzow musia si cofn. W dniu 14 wrzenia Napoleon wkroczy do Moskwy. Ale na prno spodziewa si poselstwa od

Aleksandra I, cho par razy proponowa mu pokj. Znajdujcy si wwczas w Petersburgu car rosyjski przechodzi chwile depresji, ale otoczenie zoone z fanatycznych wrogw Napoleona, Rosjan i cudzoziemcw (m.in. Stein, Arndt, crka Neckera pisarka nienawidzca Napoleona - Anna de Stael) wmawiao w niego, e jest przeznaczony do odegrania decydujcej roli w walce z "tyranem Europy". Zajcie Moskwy sprawio Napoleonowi zawd, wojna nie bya skoczona. W dodatku 15 wrzenia wybuch w Moskwie poar, spowodowany prawdopodobnie przez nieostrono uciekajcych z niej masowo mieszkacw lub cofajcych si onierzy rosyjskich, cho gubernator Moskwy Rostopczyn chwali si pniej, e to on kaza miasto umylnie podpali. Spona co prawda tylko cz miasta, ale wywaro to przygnbiajce wraenie i na Napoleonie, i na jego armii, ktra liczya wwczas ju tylko ok. 90000 onierzy. Napoleon stan przed alternatyw: albo przezimowania w Moskwie, albo pospiesznego odwrotu. Trzecia moliwo, tj. szybkie zamanie przeciwnika, ju nie istniaa. Wybra drug, gdy armia bya ju na og zdemoralizowana i wycieczona, komunikacja za z zapleczem coraz trudniejsza wskutek partyzantki rosyjskiej na tyach, atakw kozackich i wrogiej postawy chopw rosyjskich. Widzieli oni w Napoleonie antychrysta i wroga swej ojczyzny, ukrywali ywno i popierali partyzantk, a czsto na wie o zblianiu si "Francuzw" palili osiedla i uciekali do lasw, cho nierzadko wystpowali take przeciwko wasnym obszarnikom. Napoleon chcia wraca nieco inn drog, gdy ta, ktr szed na Moskw, bya ogoocona z ywnoci i zniszczona, ale w bitwie pod Maojarosawcem 24 padziernika powstrzyma go Kutuzow. Trzeba byo i z powrotem na Smolesk. Tymczasem do wczenie zacza si zima, do ktrej armia francuska nie bya wcale przygotowana. Mrz kilkunastostopniowy i zamiecie niene pochaniay tysicami ofiary z Wielkiej Armii, szarpanej w dodatku ustawicznie atakami cigajcych j wojsk rosyjskich. Po wyjciu ze Smoleska armia ta bya ju w stanie zupenego rozkadu, cho jeszcze liczya 24000 ludzi, drugie tyle chorych i maruderw. Tylko dziki nieudolnoci dowdcw rosyjskich i energii paru generaw napoleoskich (Davout, Ney, wicekrl Eugeniusz, Poniatowski) unikna ona cakowitego zniszczenia. Miao to jednak nastpi przy przejciu wojsk Napoleona przez rzek Berezyn, gdzie grozi im pogrom od trzech napierajcych z rnych stron armii rosyjskich: Wittgensteina z pnocy, Kutuzowa ze wschodu i Cziczagowa z poudnia. Napoleonowi udao si jednak wprowadzi w bd atakujcych, pozorujc przejcie pod Borysowem, podczas gdy gwne jego siy przeprawiy si 28 i 29 listopada pod Studziank przez dwa mosty, ktre z prawdziwym bohaterstwem zbudowali saperzy generaa Eble. Wprawdzie dywizja bronica przeprawy pod Borysowem zostaa zniszczona cakowicie i mosty pod Studziank spalone wreszcie ogniem artylerii rosyjskiej, ale uratowany Napoleon uciek szybko przez Wilno i Warszaw, zostawiajc dowdztwo nad szcztkami swojej armii Muratowi. W styczniu 1813 r. wojska rosyjskie wkroczyy do Ksistwa. Arystokracja polska natychmiast przerzucia si na stron rosyjsk, ale ksi Jzef Poniatowski wraz z wojskiem pozosta wierny Napoleonowi i wycofa si przez Krakw na zachd. Z zaangaowania si Rosji w wojn z Napoleonem skorzystaa Turcja, podejmujc now prb zamania ruchu niepodlegociowego Serbw. Pozostawieni wasnemu losowi, ulegli oni przewadze liczebnej wojsk tureckich; w 1813 r. Turcy zdobyli Belgrad. Tylko niewielka gar powstacw serbskich wraz z Czarnym Jerzym schronia si na terytorium Wgier, gdzie ich jednak natychmiast aresztowano. W Serbii zacz si znowu okres panowania terroru tureckiego. Pierwsze powstanie serbskie zakoczyo si zatem niepowodzeniem, pierwsze odrodzone pastwo serbskie przestao istnie. Rozdzia dwudziesty smy Zwycistwo szstej koalicji. Pierwszy pokj paryski 1814 r. Zajcie Ksistwa Warszawskiego przez wojska rosyjskie nie przesdzao jeszcze dalszego prowadzenia wojny, gdy Prusy tylko formalnie zwizay si przymierzem z Napoleonem. Wprawdzie ju 30 grudnia 1812 r, dowdca korpusu pruskiego w Wielkiej Armii, genera Johann von Yorck (pochodzi z rodziny kaszubskiej Jarka-Gostkowskich, w 1814 r. otrzyma tytu hr. von Wartenburg), zawar na wasn rk z przedstawicielem rosyjskim gen. Dybiczem konwencj, na mocy ktrej zobowiza si nie walczy z Rosjanami, ale krl pruski uzna j za niewan i odebra komend Yorckowi. Za to pniej analogiczn konwencj z Rosjanami podpisa za zgod swego rzdu dowdca korpusu austriackiego Schwarzenberg. Cz otoczenia Aleksandra I, m.in. genera Kutuzow, bya przeciwna dalszej wojnie. Mona byo przecie teraz zawrze pokj na korzystniejszych warunkach, armia rosyjska za bya bardzo wyczerpana. Ale Aleksander ju pod koniec wojny uwierzy w swoj specjaln misj wybawcy Europy, a wiar t podtrzymywaa w nim cz otoczenia, m.in. Niemcy, ktrzy pragnli uwolnienia swojej ojczyzny spod wadzy francuskiej i wskazywali na wrogi Napoleonowi nastrj wrd ludnoci Prus. Zwycistwa rosyjskie istotnie wywary ogromne wraenie w caej Europie, ale szczeglnie w Prusach, do czego przyczyniy si take pomienne odezwy poety Ernesta Amdta. Silne echo znalazy one zwaszcza wrd mieszczastwa pruskiego, ktre sdzio, e po zwyciskiej wojnie z Napoleonem nastpi w Niemczech ostateczny upadek feudalizmu. Niektrzy wierzyli nadto, e dokona si zjednoczenie Niemiec. "Mam tylko jedn ojczyzn, ktra nazywa si Niemcy - pisa Stein do swego przyjaciela 1 grudnia 1812 r. - Dla mnie dynastie w tej wielkiej chwili s cakowicie obojtne, s one tylko n arzdziami. Moim pragnieniem jest, by Niemcy byy tak wielkie i silne, aby mogy odzyska sw samodzielno, niepodlego i narodowy charakter [Nationalitat]". Stein, ktry zosta mianowany przez cara tymczasowym zarzdc Prus Wschodnich, chcia postawi krla pruskiego przed faktami dokonanymi, przybywajc do Krlewca i

zwoujc tu sejm stanowy, ktry uchwali w lutym 1813 r. powoanie pod bro mczyzn od 17 do 40. roku ycia (die Landwehr). Wahajcy si dotd Fryderyk Wilhelm III pod naciskiem grb i obietnic rosyjskich oraz w obawie przed powstaniem ludowym przenis si z Berlina, w ktrym jeszcze znajdowali si Francuzi, do Wrocawia i tu zgodzi si na ukad z Rosj podpisany w Kaliszu w kwaterze Kutuzowa 28 lutego 1813 r. W dniu 16 marca wypowiedzia wojn Napoleonowi, ale ju przedtem mianowa gen, Scharnhorsta przewodniczcym komisji zbroje i powoa pod bro wszystkich obowizanych do suby wojskowej. Wszyscy poza tym mieli wstpowa do strzeleckich oddziaw ochotniczych (Freikorps), w kwietniu za wezwano do wojska take roczniki modsze od 15 roku ycia i starsze do lat 60, tworzc w ten sposb pospolite ruszenie (Landsturm). W sumie w cigu paru miesicy Prusy wystawiy ok. 280000 wojska. W caym kraju wojna o wyswobodzenie (der Befreiungskrieg) wywoaa ogromny zapa. Deklamowano i piewano wiersze i pieni Amdta, Komera, Uhlanda, a nastrj ten udzieli si take zachodniej czci Niemiec. Poczone wojska pruskie i rosyjskie, na czele ktrych po mierci Kutuzowa stan nieudolny marszaek rosyjski Wittgenstein, wypary wprawdzie dowodzon przez wicekrla Eugeniusza armi francusk, ktrej towarzyszya cz wojsk polskich z gen. Dbrowskim na czele, poza ab, ale skoczyy si sukcesy wojsk carskich, gdy z nowymi siami, zebranymi pospiesznie we Francji i w Zwizku Reskim, zjawi si w kocu kwietnia 1813 r. nad ab Napoleon. Liczca okoo 150 000 ludzi armia napoleoska miaa przewag liczebn nad sojusznikami, posiadaa jednak zbyt ma liczb kawalerii, a to ogromnie utrudniao mono rozpoznania w terenie i cigania przeciwnika. Mimo to Napoleon rozbi sprzymierzecw pod Lutzen (na poudniowy zachd od Lipska) 2 maja oraz 20 maja pod Budziszynem (nad Sprew w Saksonii), zgodzi si jednak 4 czerwca na zawieszenie broni, ktre przeduono pniej a do 10 sierpnia. Ten nieoczekiwany krok Napoleona by spowodowany czciowo tym, e musia powikszy liczebno jazdy, przede wszystkim za postaw Austrii. Wzrost potgi Rosji i Prus nie lea w interesie pastwa Habsburgw, ale te politycy austriaccy nie mogli si pogodzi z utrat znaczenia Austrii w Niemczech i z odciciem od Adriatyku. Minister austriacki Metternich pragn utrzymania si na tronie francuskim Napoleona, po ktrym panowaby urodzony w 1810 r. wnuk cesarza austriackiego Napoleon II, ale bdc przekonany o koniecznoci przywrcenia rwnowagi europejskiej, domaga si od Napoleona powrotu do stanu granic z 1792 r., zwrcenia pastwu habsburskiemu Ilirii, Prusom za posiadoci na zachd od aby, a ponadto likwidacji Ksistwa Warszawskiego. Rokowania toczyy si prawie bez przerwy, ale nie day rezultatu, podobnie jak rozmowy Metternicha z Napoleonem 26 czerwca w Drenie. Metternich obawia si, e zarwno w razie zwycistwa Napoleona, jak i zwycistwa aliantw Austria zostanie ukarana, jeli pozostanie neutralna, ale poniewa moe odnie korzy, jak sdzi, tylko w wypadku klski Napoleona, przeto po cichu rokowa z Wielk Brytani i Aleksandrem I. W dniu 27 czerwca zawar w sekrecie formalne przymierze z Rosj i Prusami w Reichenbach (obecnie Dzieroniw), a Napoleonowi stawia coraz wiksze wymagania. Ostatnia prba uratowania pokoju, tj. zjazd penomocnikw francuskich, austriackich, rosyjskich i pruskich w Pradze, szumnie nazwany kongresem praskim, w lipcu 1813 r. musiaa zawie, bo Napoleon nie chcia si zgodzi na powrt do stanu z 1792 r. Sprzymierzecy zreszt nie myleli na serio o pokoju. W dniu 11 sierpnia o pnocy Metternich ogosi zamknicie obrad kongresu, a 12 sierpnia Austria wypowiedziaa wojn Napoleonowi. W ten sposb dosza do skutku ostatecznie VI koalicja zoona z Rosji, Prus, Austrii, Szwecji i Wielkiej Brytanii. Bez tej ostatniej wojna byaby niemoliwa, ona bowiem j finansowaa. W sumie sprzymierzecy rozporzdzali latem 1813 r. przeszo p milionem ludzi pod broni, podzielonych na 3 armie: pnocn ze szwedzkim nastpc tronu Bernadottem na czele, lsk, ktr dowodzi pruski gen. Gebhard Blucher, i czesk, najsilniejsz, ktr prowadzi ks. Karol Schwarzenberg, bdcy zarazem wodzem naczelnym wojsk koalicji. W sztabie cara znajdowa si jako doradca wojskowy byy francuski genera Moreau. Napoleon przygotowa si do tej wojny do starannie, ale mg zebra z Francji, Niemiec, Holandii i Woch tylko 250000 ludzi, a wic poow tej siy, jak rozporzdzali przeciwnicy. Poza tym za rozporzdza teraz onierzem wieo zacignitym, naprdce przewiczonym, w dodatku - o ile znaczna cz sprzymierzonych sza na wojn z zapaem, o tyle wikszo wojsk Napoleona, a zwaszcza oddziay niemieckie, walczya tylko z musu. Z tych gwnie powodw marszakowie napoleoscy ponieli szereg klsk w sierpniu i wrzeniu 1813 r. W dniu 8 padziernika wystpia z bloku napoleoskiego Bawaria, co przesdzio o istnieniu Zwizku Reskiego. Trzydniowa bitwa pod Lipskiem (16-19 X), zwana "bitw narodw", zadecydowaa o upadku hegemonii napoleoskiej w Europie. Klska ta bya nieunikniona, gdy Napoleon mia siy o poow mniejsze (150000:300000), a w dodatku w toku walk caa armia saska przesza na stron nieprzyjaciela. W bitwie tej brao udzia i wojsko polskie, ktre mianowany 17 padziernika marszakiem Francji Poniatowski i Dbrowski wyprowadzili z Ksistwa. Zasaniajc odwrt, ciko ranny Poniatowski uton w rzece Elsterze 19 padziernika. Przegrana pod Lipskiem sprawia, e tylko z ogromnym trudem udao si Napoleonowi opanowa panik i wycofa z ocala siedemdziesiciotysiczn armi. Musia si przy tym przebi przez zastpujc mu drog armi austrobawarsk (Hanau, 30 X 1813). Ale w armii francuskiej wybuch tyfus, wskutek czego wkraczajc do Francji liczya ju tylko ok. 40000 ludzi. Wrd nich bya i gar Polakw. Znacznie wczeniej wycofaa si z Hiszpanii gwna armia francuska dowodzona przez brata Napoleona, Jzefa, i marszaka Jourdana. Majcy znacznie wiksze siy

genera Wellington rozbi j zupenie pod Vitoria (21 VI 1813). Mianowany wodzem naczelnym w Hiszpanii marszaek Soult powoli cofa si ku granicom Francji. Dnia 7 padziernika Anglicy i Hiszpanie znaleli si na terytorium francuskim. Hiszpania bya dla Francji stracona. W listopadzie wojska koalicji przybliyy si take do granic Holandii. Na wie o tym w paru miastach holenderskich wybucho powstanie. W Hadze monarchici z hrabi Gijsbertem van Hogendorp na czele wezwali z Londynu ksicia Wilhelma, syna ostatniego stadhoudera Wilhelma V, zmarego w 1806 r. Poniewa ksi Wilhelm mia poparcie wojsk pruskich, ktre zajy Holandi, przeto nie czekajc na decyzj stanw, przyj tytu ksicia suwerennego, obieca jednak ogosi konstytucj, co te istotnie nastpio 30 marca 1814 r. W Krlestwie Woch wicekrl Eugeniusz, cofajcy si powoli pod naporem wojsk austriackich, ogosi w padzierniku 1813 r. proklamacj wzywajc Wochw do walki o niepodlego Woch, natomiast krl neapolitaski Joachim Murat zacz rokowania z Metternichem, proponujc zerwanie z Napoleonem za cen utrzymania si na tronie. W kwietniu 1814 r. wystpi zbrojnie przeciwko Eugeniuszowi. Zmuszony do walki na dwa fronty, zagroony w dodatku przez powstanie, ktre wybucho w Mediolanie 20 kwietnia, Beauhamais zawar z Austriakami ugod, na mocy ktrej zrzek si wadzy w Krlestwie Woch i wyjecha do swego tecia, krla bawarskiego Maksymiliana I. Wochy byy dla Napoleona stracone, gdy i Murat, ktry na razie utrzyma si przy wadzy, zerwa z nim stosunki, a w maju 1814 r. wjecha uroczycie do Turynu krl sardyski Wiktor Emanuel I, do Rzymu za wrci papie Pius VII. I w samej Francji sprawa Napoleona przedstawiaa si coraz gorzej. Ju w styczniu 1814 r. armia koalicji liczya we Francji przeszo p miliona ludzi, armia napoleoska tylko ok. 150 000. Na powikszenie liczby wojska Napoleonowi brakowao ju czasu i rodkw. Wprawdzie duch bojowy onierzy, nawet i modych, wieo zacignitych, by dobry, ale powana cz generaw widziaa bezcelowo wojny i niedbale wykonywaa rozkazy. W spoeczestwie mimo inwazji nie byo zapau do wojny, cho do wkraczajcych na teren Francji wojsk koalicji odnoszono si mimo propagandy monarchistw niechtnie. Tylko w Szampanii pod wpywem gwatw i rekwizycji, dokonywanych przez obce wojska, zaczy si tworzy oddziay partyzanckie do walki z najedc. Ale Napoleon nie chcia odwoywa si do mas ludowych, jak dziaacze Wielkiej Rewolucji w 1793 r., ba si nawet rewolucji ludowej, tym bardziej e do koca 1812 r. wrd biedoty wielkich miast by widoczny wrogi stosunek do reimu, m.in. z powodu poborw do wojska. Wikszo buruazji rwnie nie chciaa wojny, gdy nie liczya ju na powrt dawnego dobrobytu, a od 1813 r. ponosia straty wskutek kurczenia si rynkw zbytu. W caej Francji monarchici rozwinli teraz yw dziaalno, nawoujc do pomagania obcym wojskom i przyjmujc je entuzjastycznie. Z monarchistami zaczo si wiza w obawie o przyszo wielu dygnitarzy napoleoskich, m.in. Talleyrand i Fouche. Ale sprzymierzeni monarchowie nie byli zgodni ani w sprawie przyszej formy rzdw we Francji, ani co do osoby jej przyszego monarchy. Metternich zgadza si na regencj Marii Luizy w imieniu jej syna Napoleona II, car Aleksander wysuwa kandydatur Bernadotte' a, obydwaj byli zgodni tylko w tym, e Napoleon musi bezwzgldnie ustpi. Tak te postanowiono na kongresie w Chatillon, zakoczonym ukadem czterech mocarstw w Chaumont 9 marca 1814 r. W deklaracji wwczas powzitej sprzymierzeni podkrelali z naciskiem, e oddzielaj spraw narodu francuskiego od sprawy Napoleona i e walcz tylko z tym ostatnim. Tote wszystkie rokowania, jakie prowadzi z nimi, byy bezowocne. Ale cho w kilku czsto mistrzowsko rozgrywanych bitwach zadawa klski poszczeglnym korpusom aliantw, to jednak z braku dostatecznych si nie mg odnie nad adnym z nich zwycistwa decydujcego i nie by w stanie przeszkodzi marszowi armii Bluchera na Pary. Majc do obrony stolicy 42000 ludzi, marszakowie Marmont, Mortier i Moncey prbowali powstrzyma nieprzyjaciela w krwawej, zacitej bitwie 30 marca. Odznaczya si tu zwaszcza gwardia narodowa i studenci politechniki paryskiej. Mimo tej klski, Pary mona byo jeszcze skutecznie broni. Ale generaowie francuscy, zwaszcza Marmont, nie wierzyli ju w zwycistwo. Masy proletariatu paryskiego byy zreszt do obojtne, buruazja za pragna jak najprdzej zawrze pokj za cen wyparcia si Napoleona. Pary kapitulowa nad ranem 31 marca, tego dnia wkroczyy do stolicy Francji, po raz pierwszy w jej dziejach, wojska pruskie i rosyjskie, a z nimi car Aleksander I i krl Fryderyk Wilhelm III. Witaa ich gar monarchistw, ktrzy byli pewni, e najedcy wprowadz na tron francuski Burbona. Nie byo to zbyt pewne, bo tylko rzd brytyjski zdecydowanie popiera t kandydatur. O jej zwycistwie zadecydowao jednak paru ludzi z Talleyrandem na czele, reprezentujcym wwczas pogldy buruazji. A do 1810 r. buruazja francuska popieraa Napoleona zdecydowanie, bo widziaa w tym swj osobisty interes. Ale w listopadzie 1810 r. zacz si we Francji ostry kryzys gospodarczy, spowodowany blokad kontynentaln i kurczeniem si rynkw zbytu dla przemysu francuskiego. Zniszczone przez wojny i kontrybucje wojenne, nie mogce wskutek blokady eksportowa do Wielkiej Brytanii zboa, kraje Europy rodkowej musiay zmniejszy import towarw francuskich, gwnie sukna, baweny i jedwabiu, w dodatku i Rosja zamkna swe granice dla francuskiej produkcji przemysowej. Wszystko to odbio si ogromnie na sytuacji gospodarczej Francji, powodujc upadek licznych manufaktur i zwalnianie z pracy dziesitkw tysicy robotnikw i chaupnikw. Dyrektor Banku Francji stwierdzi melancholijnie 7 maja 1811 r., e handel francuski z krajami Europy rodkowej jest o wiele mniejszy, ni by wtedy, gdy Francja nie miaa nad nimi

hegemonii. Wszystko to zachwiao powanie zaufanie buruazji do Napoleona, cho pod koniec 1811 r udao mu si kryzys zaegna, ale nie bya ona zainteresowana w utrzymaniu na tronie czowieka, ktry nie dawa ju takiej gwarancji dobrobytu, jak przed 1810 r. To nastawienie buruazji wyzyskao w marcu i kwietniu 1814 r. paru ludzi wpywowych, a zwaszcza Talleyrand. Pod jego wpywem senat francuski uchwali 2 kwietnia detronizacj Napoleona, ktry ju nie mg temu przeszkodzi. Na wie o zagroeniu przez Rosjan i Prusakw Parya przyby on do Fontainebleau. Tu dowiedzia si o kapitulacji stolicy. Otaczajcy go marszakowie nie chcieli ju duej walczy, wobec czego 4 kwietnia abdykowa na rzecz syna, za ktrego miaa do czasu jego penoletnoci rzdzi matka Maria Luiza. Car Aleksander I gotw by na to si zgodzi, tym bardziej e marszaek Macdonald zapewni go, e armia francuska nie chce powrotu Burbonw. Ale tymczasem marszaek Marmont, ktrego armia zasaniaa Fontainebleau przed Austriakami, porozumia si z Talleyrandem i w nocy z 4 na 5 kwietnia postara si o otoczenie swej armii przez Austriakw. Dalsza walka Napoleona bya ju niemoliwa. W dniu 6 kwietnia musia si zgodzi na abdykacj bezwarunkow i tego dnia w Paryu senat ogosi "krlem Francuzw" Ludwika XVIII, brata ostatniego krla francuskiego Ludwika XVI. Wbrew woli Metternicha, Hardenberga i brytyjskiego ministra Castlereagha, car Aleksander I przeforsowa jednak 11 kwietnia ugod z Napoleonem w Fontainebleau, na mocy ktrej Napoleon zachowywa tytu cesarski, otrzymywa doywotnio w posiadanie wysp Elb i 2000000 frankw rocznie, mg mie poza tym przy sobie 400 ludzi ze swojej gwardii. Cesarzowej Marii Luizie i synowi Napoleona oddano Parm, matce cesarza i jego braciom wyznaczono pensje. W dniu 20 kwietnia Napoleon poegna si ze swoimi onierzami, ona nie chciaa mu towarzyszy. Epopea napoleoska wydawaa si zakoczona, cho jeszcze po abdykacji cesarza walczy na poudniu z inwazj angielsko-hiszpask marszaek Soult, a Hamburga broni po mistrzowsku w ogromnie cikich warunkach marszaek Davout. Pierwszy z nich ponis klsk stawiajc opr kilkakro silniejszej armii Wellingtona pod Tuluz 10 kwietnia, drugi pozosta niezwyciony do koca i dopiero osobisty rozkaz Ludwika XVIII zmusi go w maju 1814 r. do kapitulacji. Wojn z Francj sprzymierzeni (Austria, Wielka Brytania, Prusy i Rosja) zakoczyli podpisaniem w Paryu 30 maja 1814 r. pokoju, na mocy ktrego Francja otrzymaa te granice, jakie miaa w 1792 r., o odszkodowaniach wojennych i o zwrocie zrabowanych przez Francuzw dzie sztuki i archiww nie byo mowy. Inne sprawy europejskie zwizane z likwidacj systemu napoleoskiego mia uregulowa kongres wszystkich pastw, ktre bray udzia w ostatniej wojnie "po jednej i drugiej stronie". W dniu 8 czerwca podpisa ukad paryski przedstawiciel Szwecji, ktra zwracaa Francji przyznan sobie w 1813 r. przez rzd brytyjski wysp Gwadelup, 12 czerwca przedstawiciel Portugalii ze wzgldu na ustalenie nowej granicy midzy francusk a brazylijsk Gujan, 20 lipca przedstawiciel Hiszpanii, ktrej rzd chcia w ten sposb podkreli jej mocarstwowo. Talleyrand prbowa przypisa sobie zasug tego, e Francja wysza z wojny obronn rk i e utrzymaa czciowo kraje zdobyte podczas wojen rewolucyjnych. W rzeczywistoci jednak sprzymierzeni obawiali si narzuca Francji zbyt cikie warunki pokoju, by nie obudzi we Francuzach chci do walki odwetowej i aby nie utrudnia rzdw Burbonom, po ktrych spodziewano si polityki pokojowej. Metternich ponadto oszczdza Francj, gdy widzia w niej partnera przeciwko hegemonii rosyjsko-pruskiej. Pokj paryski w 1814 r. zapowiada take, e Holandia otrzyma powikszenie swego terytorium, rzdowi brytyjskiemu chodzio bowiem o to, by na pnocy stworzy siln tam przeciwko ekspansji francuskiej i uniemoliwi tej ostatniej ponowne opanowanie ujcia Renu. Poniewa Metternich nie nalega na przyczenie odlegej i opanowanej przez rewolucyjne idee Belgii do Austrii, Castlereagh przeprowadzi 26 czerwca 1814 r. zgod mocarstw na zjednoczenie Niderlandw, tj. poczenie Belgii z Holandi. Aby wzmocni nowe pastwo, Wielka Brytania zwrcia mu zagarnite podczas wojen napoleoskich kolonie z wyjtkiem Cejlonu, czci Gujany i Przyldka Dobrej nadziei w Afryce. Ta sama polityka wzmacniania pastw ssiadujcych z Francj sprawia, e pod wpywem Castlereagha pokj paryski przyczy do Krlestwa Sardynii Genu, pastwo sardyskie, zwane nadal Piemontem, miao stanowi rwnie, razem z Austri, tam dla ekspansji francuskiej, a zarazem oparcie dla wpyww brytyjskich nad Morzem rdziemnym. Ale w 1814 r. przegraa ostatecznie wojn nie tylko Francja, lecz take jej najwierniejsi sprzymierzecy, Saksonia, Ksistwo Warszawskie i Dania. Los pierwszych dwch mia uregulowa kongres wiedeski. Dani blokowaa flota angielska. Rzd duski musia za cen pokoju odstpi Wielkiej Brytanii wysp Helgoland, ale pod koniec 1813 r. zaatakowa Dani od strony ldu Bernadotte. Siy szwedzkie byy przewaajce, tote Dania musiaa si zgodzi na niekorzystne dla siebie warunki pokoju w Kilonii ( 14 I 1814), na mocy ktrego zrzeka si Norwegii, zatrzymujc jednak nalece formalnie do tej ostatniej Wyspy Owcze, Islandi i Grenlandi, otrzymujc nadto Pomorze szwedzkie i wysp Rugi. Norwegw nie pytano o zdanie, cho formalnie stanowili oni dotd oddzielne pastwo zczone uni rzeczow z Dani i mieli wasnego wicekrla, ktrym by brat stryjeczny krla duskiego, Fryderyka VI, ksi Chrystian Fryderyk, pniejszy krl duski. Zwoa on natychmiast do Eidsvoll sejm norweski (Storthing), ktry 17 maja (do dzi norweskie wito narodowe) 1814 r. ogosi niepodlego Norwegii, uchwali konstytucj wzorowan na francuskiej z 1791 r. i obwoa krlem ksicia Chrystiana. Ale wojna ze Szwecj, ktr popiera car Aleksander I, nie rokowaa nadziei na zwycistwo. Po dugich pertraktacjach norwesko-szwedzkich ustalono wreszcie, e Norwegia bdzie pozostawaa w unii rzeczowej ze

Szwecj, ale zachowa sw konstytucj, a wic take m.in. jednoizbowy (cho uchwalajcy prawa w dwch wydziaach) parlament i e bdzie miaa trzech ministrw w rzdzie sztokholmskim. W dniu 4 listopada 1814 r. Storthing norweski wybra na krla wadc Szwecji Karola XIII, jako Karola I, a ten zaprzysig, niechtnie co prawda, konstytucj norwesk. W 1816 r. Norwegia utworzya wasny bank narodowy i otrzymaa prawo emisji wasnych pienidzy. Rozdzia dwudziesty dziewity Kongres wiedeski Kongres pokojowy mia by zwoany do Wiednia w cigu dwch miesicy od daty 30 maja, w rzeczywistoci jednak przedstawiciele 16 zaproszonych pastw zaczli przybywa do Wiednia dopiero we wrzeniu. W dniu 25 wrzenia wjechali uroczycie do stolicy Austrii car Aleksander I i krl pruski Fryderyk Wilhelm III. Reprezentanci Austrii, Prus i Rosji byli zdania, e nie moe by mowy o rwnoci pastw i e o wszystkich sprawach istotnych winny decydowa cztery mocarstwa zwyciskie, reszta za czonkw zjazdu miaa te decyzje po prostu przyjmowa do wiadomoci. Ale zaraz na pocztku Castlereagh wysun danie, by do obrad czterech mocarstw przypuszczono take Francj i Hiszpani, sdzi bowiem, e z ich pomoc atwiej mu bdzie odgrywa rol porednika w zarysowujcym si ju konflikcie midzy Rosj i Prusami z jednej a Austri z drugiej strony. Mimo oporu przedstawicieli Prus musiano si zgodzi na to, e w sprawach oglnych decydowa bdzie komitet szeciu pastw. Talleyrand w raportach do krla francuskiego przedstawi t decyzj jako swoj zasug. Taki pogld przedosta si nawet na dugi czas do historiografii. W rzeczywistoci jednak dopuszczenie Francji do udziau w komitecie gwnych mocarstw byo nieuniknione zarwno z uwagi na jej rol polityczn, z ktr musiano si liczy, jak i ze wzgldu na stanowczo Castlereagha, ktry ju 23 wrzenia 1814 r., jeszcze przed przybyciem Talleyranda, grozi, e Anglia nie bdzie uwaaa za obowizujce decyzje wikszoci w komitecie czterech pastw. Wskutek zupenej nieudolnoci przedstawiciela Hiszpanii decydowao jednak o wszystkim nie sze, lecz tylko pi pastw: Austria, Wielka Brytania, Prusy, Rosja i Francja. Do niektrych spraw powoywano do narad osiem pastw, ktre podpisay pokj paryski, tj. prcz powyszych Szwecj i Portugali. Poza tym do poszczeglnych zagadnie powoano a 10 komitetw. Faktycznie jednak o wszystkim przesdzay z gry rzdy piciu mocarstw. Zwoanie wszystkich czonkw kongresu ustawicznie odkadano i faktycznie nie zwoano ich nigdy. Kongresu zatem wszystkich zaproszonych pastw nigdy nie otwarto ani te nie zamknito, a wic formalnie nie odby si nigdy. To, co skwapliwie zaraz po 1815 r. nazywano dla nadania temu dzieu wikszej doniosoci i co si nazywa kongresem wiedeskim, byo faktycznie kongresem piciu mocarstw, ktrych decyzje podpisyway w toku obrad pojedyncze pastwa europejskie, a decyzj kocow wszystkie biorce udzia w zjedzie, cho i tego podpisu nie dokonano na jakim zebraniu oglnym. Istnieje do rozpowszechnione, nawet w czci historiografii, mniemanie, e gwn rol na kongresie odegra austriacki minister dworu cesarskiego i spraw zagranicznych Metternich, ktry wraz z baronem von Wessenbergiem reprezentowa Austri. Jest to jednak pogld niesuszny, bo w sprawach zasadniczych nie decydowaa tylko zrczno tego czy innego dyplomaty, lecz stanowczo i znaczenie mocarstw, biorcych udzia w kongresie. Dowodem tego byli przedstawiciele Wielkiej Brytanii: z pocztku byo ich dwch, Robert Stewart wicehrabia Castlereagh i jego brat Karol Stewart. Pierwszy z nich nie zna nawet dobrze jzyka francuskiego, w ktrym toczyy si obrady, w polityce by dyletantem, nie orientowa si w geografii, nie wiedzia np., e Lipsk znajduje si w Saksonii i chocia nie by rwnie zrczny, jak inni dyplomaci na kongresie, mg przeprowadzi sw wol, gdy z Wielk Brytani si ogromnie liczono. Brat jego by czowiekiem nietaktownym. Po Castlereagh reprezentowa Wielk Brytani zwycizca w wojnie hiszpaskiej, ksi Artur Wellington, jeden z najlepszych wwczas taktykw wojskowych, ale pozbawiony niemal zupenie zrcznoci dyplomatycznej. A jednak rola Wielkiej Brytanii na kongresie bya nie mniejsza ni rola Austrii. Rosj oficjalnie reprezentowali: zrczny dworak, Niemiec z Westfalii, Karol Nesselrode, junkier kurlandzki Gustaw Stackelberg i zniemczony ksi Andrzej Razumowski. Towarzyszyo im paru doradcw. W sumie jednak interesw Rosji miao broni omiu cudzoziemcw (m.in. ks. Adam Czartoryski) i jeden zniemczony Rosjanin. Prusy reprezentowali: kanclerz Hardenberg i Wilhelm von Humboldt, przewanie niezgodni ze sob, ale zawsze posuszni krlowi, ten za pozostawa pod wpywem Aleksandra I. Francja miaa czterech przedstawicieli, ale decydowa o jej polityce najzrczniejszy z nich, Talleyrand. Poza reprezentantami szeciu gwnych pastw znaleli si w Wiedniu przedstawiciele i dziesiciu innych pastw zaproszonych. Kongres zgromadzi take dwch cesarzy (austriacki i rosyjski) oraz czterech krlw (pruski, duski, bawarski i wirtemberski). Przysali poza tym swoich delegatw lub osobicie przybyli panujcy ksita niemieccy, rycerze, ktrzy wskutek recesu reskiego utracili swe tytuy, i wielu przedstawicieli miast. W sumie liczono przeszo 200 poselstw lub delegacji. Przybyo za wwczas do Wiednia okoo 100000 cudzoziemcw z caej Europy, panujcy i arystokracja przybywali czsto z onami i ze znaczn wit. Monarchowie byli gomi cesarza, ministrowie i inni uczestnicy kongresu lokowali si w paacach arystokracji wiedeskiej lub domach buruazji. Przedstawiciele pastw schodzili si od czasu do czasu na narady, og natomiast, a zreszt i wikszo dyplomatw, y urzdzanymi stale gwnie przez cesarza i arystokracj wiedesk zabawami tanecznymi, przyjciami, przedstawieniami teatralnymi, koncertami, rewiami wojskowymi, wycieczkami za miasto. Uczty, flirty i miostki, intrygi i bale to byy najulubiesze zajcia ogu. Syn z nich zwaszcza wywierajcy ogromny urok na wiedenkach car Aleksander I,

czciowo rywalizowa z nim tylko Metternich. Feldmarszaek austriacki ks. Karol de Ligne powiedzia z du susznoci, e kongres "nie posuwa si idc, lecz taczc" (Le Congres ne marche pas, il danse). Nic dziwnego te, e na zewntrz kongres wyglda jak jeden wielki, uroczysty festyn. Najwiksze koszty ponosi cesarz austriacki, ktry jednak wydawa tylko pienidze poyczone od Wielkiej Brytanii i od bankiera Salomona Rothschilda, ktry zreszt finansowa take pobyt wielu delegatw. Nad wszystkimi waniejszymi osobistociami baczny nadzr roztoczya wietnie zorganizowana austriacka tajna policja. Pokojwki, lokaje, arystokraci, damy z towarzystwa i z pwiatka - wszyscy byli wcignici do udzielania informacji: kto, kiedy i jak dugo u kogo bywa oraz o czym rozmawia. Odpiecztowywano i czytano wszystkie listy, nawet ministrw austriackich, ony cesarza i arcyksit, cho wszystkie byy piecztowane lakiem lub opatkiem. W ten sposb jednak cesarz Franciszek I wiedzia o wszystkim. Kongres wiedeski zwoano w chwili, gdy w caej Europie panowao oglne pragnienie pokoju. Spodziewano si te, e zjazd monarchw i dyplomatw stworzy podstawy trwaego porzdku politycznego. Tym si te kierowali decydujcy na kongresie politycy, sdzili oni jednak, e trway pokj naley oprze na "prawie publicznym", tj. takich normach, ktre s konieczne dla normalnego, pokojowego wspycia pastw europejskich, ale przede wszystkim na dwch wynikajcych z tego "prawa" zasadach podstawowych: rwnowagi europejskiej i legitymizmu. Nacisk na pierwsz z nich kad zwaszcza rzd brytyjski, ktry ju od koca XVII w. dy systematycznie do tego, by adne z pastw kontynentalnych nie miao hegemonii nad innymi, by - co wicej nawet nie mogo po ni sign, by si nawzajem w swoim rozwoju mocarstwowym szachoway. W imi zasady "rwnowagi" pastwa wschodnie dokonay rozbioru Polski i z tego samego powodu musiay zgodzi si na kongresie na traktowanie Francji jako rwnego im mocarstwa, ktre jednak musiao by szachowane przez Holandi, Prusy i Sardyni. Ze wzgldu na norm "rwnowagi" Metternich, zrywajc ze star tradycj polityki austriackiej, stara si o zblienie Austrii do Prus, czyli o stworzenie silnego bloku rodkowoeuropejskiego, ktry by mg si przeciwstawi zarwno Francji, jak i Rosji. Poniewa jednak krl pruski, wbrew zreszt zdaniu swoich ministrw, by cile zwizany z Rosj, przeto Metternich dla utrzymania "rwnowagi" zwiza si cilej z Francj i Wielk Brytani. Iustum aequilibrium (sprawiedliwa rwnowaga) - bya to zasada mechanistyczna, wytworzona w atmosferze charakterystycznego dla Owiecenia kosmopolityzmu. Nie liczya si wcale z wol mieszkacw tych krajw, ktre dzielono teraz do woli tylko dlatego, by jedno z pastw nie byo silniejsze od drugiego lub by mogo by wynagrodzone za straty poniesione gdzie indziej. Zasada legitymizmu, ktr na kongresie operowa gwnie Talleyrand, bya starsza ni zasada rwnowagi. Przekonanie o tym, e monarchowie chrzecijascy maj wadz z woli boej a nie z woli ludu, wytworzyo si ju w redniowieczu, podobnie jak i przekonanie, e stanowi oni wielk rodzin, czego przejawem by zreszt zwyczaj nazywania si nawzajem w korespondencji bratem lub kuzynem. Z tego powodu aden monarcha nie mg by prawnie pozbawiony wadzy przez swoich poddanych i dlatego te wszyscy ksita, ktrych usuna rewolucja lub Napoleon, musieli wrci na swe stanowiska. Troska o to bya moralnym obowizkiem innych czonkw "rodziny" monarchw europejskich. Wysuwajc zasad legitymizmu, chciano zarazem przeciwstawi si rewolucyjnym hasom o suwerennoci narodu, o prawie narodw do stanowienia o swoim losie. Zasady legitymizmu i rwnowagi europejskiej uzupeniay si nawzajem. Nie mona byo przecie dowolnie przydziela pastwom krajw i mieszkacw, gdyby przyszo pyta o zgod ludnoci. Wikszo spraw na kongresie bya ju ustalona, gdy nagle 6 marca przyszy do Metternicha i do Wellingtona wiadomoci o ucieczce Napoleona z Elby. Wrd zgromadzonych w Wiedniu dyplomatw zapanowaa z pocztku konsternacja, postanowiono jednak nie przerywa obrad. Gdy za dowiedziano si, e Napoleon uda si do Francji, przedstawiciele omiu gwnych pastw reprezentowanych na kongresie w manifecie z 13 marca ogosili go za "wroga i burzyciela porzdku publicznego w wiecie". W dniu 25 marca za Wielka Brytania, Austria, Prusy i Rosja zawary przymierze wojskowe, majce na celu usunicie Napoleona si. Monarchowie opucili Wiede, udajc si na wojn, ale kongres obradowa dalej a do pocztku czerwca 1815 r. Najwaniejszymi sprawami zaatwianymi na kongresie byy nastpujce: Saksonii, Ksistwa Warszawskiego, Niemiec, Woch, Niderlandw, Szwajcarii, niewolnictwa i norm obowizujcych w dyplomacji. Nie zaatwiano ich kolejno, lecz czsto sprawy rne zaatwiano rwnoczenie. Spraw, ktra najwicej zaprztaa uwag liderw kongresu, by los Saksonii i Ksistwa Warszawskiego. Metternich uwaa za najprostsze rozwizanie sprawy powrt do stanu przed rokiem 1807, ale na to nie zgodzi si stanowczo car Aleksander I, mia za poparcie krla pruskiego, ktry pamita dobrze powstanie 1806 r. w swojej dzielnicy pruskiej i gotw by zrzec si praw do jej czci w zamian za Saksoni. Krl saski Fryderyk August I, ktry sta po stronie Napoleona do koca i 19 padziernika zosta wzity do niewoli w bitwie pod Lipskiem, mia zosta ukarany odebraniem swego dotychczasowego pastwa, chciano mu da jednak cz pastwa papieskiego, tzw. legacje. Ale projekt Aleksandra I natrafi na zdecydowany opr ze strony przedstawicieli Wielkiej Brytanii i Francji, do ktrych pod wpywem antypruskiego stronnictwa na dworze wiedeskim przyczy si take Metternich. Wikszo opinii publicznej w Wielkiej Brytanii, czciowo pod wpywem dziaalnoci Czartoryskiego, pragna utworzenia niezalenej Polski, buruazja angielska bowiem sdzia, e ze sab Polsk atwiej byoby utrzymywa korzystne stosunki handlowe, ale rzd uwaa spraw przywrcenia pastwa polskiego za nierealn i

poruszy j jedynie z obawy przed wzrostem potgi rosyjskiej. Castlereagha popar Talleyrand stosownie do zasad dawnej polityki francuskiej, ktra dya do utrzymania w Niemczech maych i sabych pastewek, ktre mona by wygrywa jedne przeciw drugim. Minister francuski obawia si, e Prusy, zagarnwszy Saksoni, stan si zbyt silnym pastwem niemieckim. Wola zatem, by dostay ziemie polskie. Polakw zreszt nie lubi, uwaajc ich za nard niezdolny do posiadania wasnego pastwa. W dniu 23 padziernika Castlereagh wysun a trzy projekty w sprawie Polski: albo przywrcenia Polski w granicach z 1772 r., albo w granicach z 1791 r., albo podzia Ksistwa taki, e Aleksander otrzymaby ziemie polskie a po Wis, ale pod warunkiem, e nie przyjmie tytuu krla polskiego i e Prusy nie dostan Saksonii. Pomysy te prbowa poprze 24 padziernika Metternich w rozmowie z carem, ale ten wybuch takim gniewem, e - jak Talleyrand powiedzia zoliwie - nawet z lokajem nie rozmawia si w ten sposb. Hardenberg ostrzega przeciwnikw cara, e Rosja w razie koniecznoci zwie si z "jakobinami wszystkich krajw". Zreszt nawet wikszo arystokratw polskich bawicych w Wiedniu obawiaa si, e Aleksander I przyjmie tytu krla polskiego, gdy sdzili, e jest on pod "wpywem demokratw: Laharpe'a i barona Steina". Wskutek nieustpliwoci cara sytuacja zaostrzya si do tego stopnia, e 3 stycznia 1815 r. gwnie staraniem Castlereagha Wielka Brytania, Austria i Francja zawary tajne przymierze, na mocy ktrego zobowizay si dziaa wsplnie i udziela sobie nawzajem pomocy zbrojnej, gdyby ktry z sojusznikw zosta zaatakowany. Wkrtce potem do przymierza przystpia Bawaria, Holandia i Hanower. Ale by to tylko manewr dyplomatyczny. Sprzymierzeni nie chcieli i nie mogli prowadzi wojny, ktrej ciar musiaby spocz tylko na Austrii. Przewaga militarna nad nimi Rosji i Prus bya wwczas ogromna. Na szczcie Prusy zgodziy si wzi tylko cz Saksonii, byle otrzyma przy tym wany ze wzgldw strategicznych Toru. W rezultacie 11 lutego 1815 r. cay konflikt zakoczy si kompromisem, ktrego postanowienie powtrzono w "akcie kocowym" kongresu: Prusy otrzymay 2/5 Saksonii i 850000 "dusz" saskich, na wschodzie za departamenty poznaski i bydgoski oraz miasto Gdask. Toru, ktry mia by pierwotnie wolnym miastem, zosta rwnie wczony do Prus. Austria otrzymaa obwd tarnopolski i saliny wielickie wraz z okrgiem. Nie wiedziano, co zrobi z Krakowem, gdy na posiadanie przez Rosj dwch stolic Polski nie chciaa si zgodzi ani Austria, ani Prusy. Stworzono zatem "wolne, niepodlege i cile neutralne" miasto Krakw pod opiek trzech pastw ssiednich. Reszta Ksistwa Warszawskiego miaa by zwizana "nieodwoalnie przez sw konstytucj" z Rosj. Dodano przy tym, e cesarz rosyjski przyjmie tytu krla polskiego i nada temu krajowi "rozcigo wewntrzn, jak uzna za stosown". Polacy poddani Rosji, Austrii i Prus mieli otrzyma reprezentacj i instytucje narodowe, jakie kady z tych rzdw uzna za stosowne. Ze strony Prus aktem majcym zrwnoway ewentualne sympatie Polakw do cara jako "wskrzesiciela" Polski byo utworzenie Wielkiego Ksistwa Poznaskiego, majcego z woli krla pruskiego korzysta z pewnych przywilejw etnicznych i fasadowej autonomii (namiestnik, sejm) nadzorowanej przez naczelnego prezesa. Polacy nie zyskiwali tu okrelonego statusu politycznego, a tylko zaspokojenie narodowych aspiracji. Rnice w sytuacji Polakw w Prusach Zachodnich i W. Ksistwie Poznaskim byy jednak zasadnicze. Dugofalowa polityka Prus bya bowiem obliczona na pen integracj ziem polskich z reszt Krlestwa, co byo sprzeczne z polskimi aspiracjami niepodlegociowymi. Powstanie Listopadowe dao Prusom pretekst do poniechania eksperymentu, ktrego owocem byo wanie W. Ksistwo Poznaskie. W istocie jego trwao oznaczaaby zwycistwo koncepcji "Prusaka mwicego po polsku". Nie tylko zatem losy Krlestwa Polskiego, ale i W, Ksistwa Poznaskiego dowodz, i poowiczno w traktowaniu sprawy polskiej na kongresie wiedeskim, dyktowana chci zaspokojenia rozbiorcw, a zarazem uniknicia wyranego aktu rozbioru Polski, nie tylko sprawy polskiej nie rozwizywaa, ale j dopiero stawiaa na wokandzie polityki europejskiej. Decyzje kongresu w sprawie Ksistwa Warszawskiego do oglnie nazywa si "IV rozbiorem Polski". Powiedzenie to jednak suszne jest tylko czciowo, gdy chodzio jedynie o podzia Ksistwa, a wic czci ziem polskich. Co do losu ziem pozostaych nikt nie wysuwa adnych zastrzee. Sprawa przywrcenia pastwa polskiego na kongresie spotkaa si z ogln obojtnoci. Wprawdzie w nocie oficjalnej 15 stycznia 1815 r. Castlereagh stwierdzi, e utworzenie niepodlegej Polski jest zasad polityki brytyjskiej, ale twierdzenie to byo obliczone tylko na poklask angielskiej opinii publicznej. Natomiast na kongresie Castlereagh wcale nie stawia tej sprawy na serio. Twrc wycznym Krlestwa Polskiego by Aleksander I, ktry dziaa w tej sprawie wbrew zdaniu swoich niemieckich i rosyjskich doradcw. Konserwatyci rosyjscy byli przeciwni czeniu konstytucyjnego krlestwa z absolutnym cesarstwem, bojc si ujemnych wpyww pierwszego. Aleksander I jednak ju dawniej wysuwa projekt utworzenia "pastwa polskiego" pod swoim berem. Ale nie tylko o dotrzymanie obietnic mu chodzio. Car pamita wietn postaw bojow wojsk polskich przy boku Napoleona, a poniewa Rosja od zachodu nie miaa naturalnej granicy, przeto nieobojtna bya postawa zamieszkaych tu Polakw. Poza tym car, ktry ju od 1813 r. wierzy w sw specjaln misj w Europie i marzy o roli wodza "ludw", chcia naprawi krzywd jednego z tych ludw, by zjedna sobie popularno. Nieobca te Aleksandrowi zapewne bya ch dokonania eksperymentu z prb konstytucyjnego, ale zalenego od siebie pastewka. Mia zamiar prawdopodobnie rozcign potem konstytucj i na Rosj, zawsze jednak w przekonaniu, e w ten sposb za

cen ustpstw na rzecz "ducha czasu" wzmocni swj tron. Powtarza zatem w nieco innej formie i na mniejszym terenie eksperyment, ktry ju prbowa przeprowadzi przed picioma laty w Rosji. Bardziej skomplikowana bya sprawa podziau i ustroju Niemiec. Znaczny odam buruazji niemieckiej spodziewa si, e po "wojnie o oswobodzenie" Niemiec nastpi zjednoczenie wszystkich pastewek w jeden organizm pastwowy, cho nie byo zgody na temat form ustrojowych tego zjednoczonego pastwa niemieckiego. W kadym razie wikszo opinii publicznej i nawet wikszo ksit niemieckich wypowiadaa si za przywrceniem cesarzowi Austrii tytuu cesarza rzymskiego. Ale przeciwny temu by Metternich, ktry sdzi, e tytu ten straci ju swe znaczenie i wicej przysparzaby Austrii kopotw ni poytku. W rezultacie utworzono tylko luny Zwizek Niemiecki (Deutscher Bund), zoony z 34 pastw (pniej 35) i 4 wolnych miast. Naleeli do niego take z racji posiadania ziem niemieckich krlowie Wielkiej Brytanii (Hanower), Holandii (Luksemburg) i Danii (Holsztyn). Celem Zwizku miao by "zachowanie zewntrznego i wewntrznego bezpieczestwa Niemiec" oraz niezalenoci i nienaruszalnoci pastw niemieckich. Organem Zwizku mia by stay sejm (Bundestag), zoony z dwch izb: plenum, w skad ktrego wchodzio po czterech przedstawicieli piciu pastw i po jednym z pastw pozostaych, oraz rada, w ktrej miao zasiada po jednym delegacie z 11 pastw i 6 delegatw razem z pozostaych 28 pastw. Przewodnictwo w Zwizku naleao do Austrii. W teorii Zwizek Niemiecki mia spore uprawnienia i pod tym wzgldem ustrj stworzony w 1815 r. by krokiem naprzd w stosunku do ustroju dawnej Rzeszy. W praktyce jednak wszystko zaleao od woli Austrii i Prus, te za, jak przed rokiem 1804, kieroway si wasnym interesem, narzucajc zwykle sw wol pastwom mniejszym. Utworzenie "zwizku" byo rozczarowaniem dla ogu mieszczastwa niemieckiego, a nawet dla patriotycznego odamu szlachty. Wbrew temu, czego si spodziewano, pozostao dawne feudalne rozbicie, pozostay samolubne, konserwatywne dynastie. Niemcy nadal miay by waciwie pojciem geograficznym. Zmienia si za to powanie konfiguracja terytorialna Rzeszy. Wbrew zasadzie legitymizmu nie przywrcono pastewek skasowanych recesem reskim w 1803 r. (z wyjtkiem pastwa HessenHomburg), za to po dugich targach, nie liczc si z wol mieszkacw, ustalono, e Prusy oprcz czci Saksonii i Ksistwa Warszawskiego otrzymaj Nadreni i Westfali oraz Pomorze Szwedzkie i Rugi. Bawaria miaa si zrzec Tyrolu i Salzburga, a za to przyczy Palatynat Reski i Wurzburg. Szwajcaria miaa otrzyma 3 kantony, Dania za Pomorze i Rugi miaa dosta ksistwo Lauenburg, Hanower podniesiono do rangi krlestwa, par za ksistw do rangi wielkich ksistw. Nie mniej skomplikowana bya sprawa Woch, gdy w Neapolu panowa jeszcze Joachim Murat, a legacje papieskie Metternich chcia zachowa dla Austrii. Dopiero po usilnych staraniach, poparty przez pastwa niekatolickie (Wielka Brytania i Rosja), przedstawiciel papieski kardyna Consalvi uzyska przywrcenie caego Pastwa Kocielnego papieowi. Austria odzyskiwaa z powrotem Lombardi, Wenecj i Dalmacj. Ksistwo Modeny zwrcono bratu stryjecznemu cesarza austriackiego Franciszkowi IV. Parm otrzymaa doywotnio crka cesarza, ona Napoleona, o prawach syna nie byo ju mowy. Toskani i Piombino z tytuem wielkiego ksicia przywrcono modszemu bratu cesarza Ferdynandowi. W ten sposb cae pnocne Wochy z wyjtkiem Piemontu znalazy si pod wpywem austriackim. Trudniejsza bya sprawa z Neapolem, gdy rzdy Francji, Hiszpanii i Wielkiej Brytanii chciay koniecznie usun std krla Joachima, natomiast Metternich zawar z nim ju 11 stycznia 1814 r. ukad gwarantujcy mu posiadanie Krlestwa Neapolu, a nawet pozwalajcy na zabranie czci Pastwa Kocielnego. Minister austriacki chcia w ten sposb cakowicie usun Burbonw z Pwyspu Apeniskiego, sdzi bowiem, e zagroony przez nich Joachim bdzie z koniecznoci zwizany z Austri. Widzc jednak, e wobec stanowczego oporu Wielkiej Brytanii i Francji plan ten utrzyma si nie da, poza tym zaniepokojony radykalizmem spoecznym Murata, Metternich przesta go w Wiedniu popiera. Istotnie, krl neapolitaski prbowa si oprze na buruazji i wysuwa haso zjednoczenia Woch, a widzc, e og kongresu jest mu niechtny, owiadczy si za Napoleonem, gdy ten uciek z wyspy Elby. Murat postanowi zbrojnie dokona zjednoczenia Woch pod swoim berem. Wkroczywszy do Pastwa Kocielnego ogosi 30 marca 1815 r. w Rimini synny manifest do wszystkich Wochw, wzywajcy ich do zrzucenia obcego jarzma. Niewielu jednak znalaz zwolennikw. Buruazja neapolitaska bya zbyt saba i wojny nie chciaa, masy ludowe byy obojtne i ze wzgldu na wybieranie rekruta Muratowi niechtne. Mimo pocztkowego powodzenia zosta on 3 maja 1815 r. pokonany przez Austriakw pod Tolentino i musia swe pastwo opuci. Uda si na Korsyk, ale na wiadomo, e Neapol jest niezadowolony z rzdw Burbonw, wrci w padzierniku na pwysep, zosta jednak schwytany i 13 padziernika rozstrzelany. Neapol i Sycylia zostay znw poczone pod berem Ferdynanda IV Burbona, ktry dekretem z 8 grudnia 1816 r. znis dotychczasow uni rzeczow midzy swymi pastwami, tworzc z nich jedno pastwo Obojga Sycylii i w zwizku z tym przyjmujc tytu Ferdynanda I (1816-1825). Bez wikszych trudnoci kongres wiedeski zgodzi si na poczenie Belgii z Holandi, co zreszt faktycznie dokonao si ju wczeniej. Rwnie w dziejach Szwajcarii kongres wiedeski odegra donios rol. Republika Helwecka przetrwaa tylko w teorii do 1803 r., bya przy tym terenem wojny, z ktrej wysza czciowo zrujnowana ekonomicznie i staa si widowni walki politycznej midzy zwolennikami centralizmu i federalizmu. Pooy temu kres Bonaparte, powoujc przedstawicieli obu partii do Parya i narzucajc im 19 lutego 1803 r. now konstytucj, tzw. akt porednictwa (l'acte de mediation), tworzcy ze

Szwajcarii zwizek 19 suwerennych kantonw ze wsplnym rzdem na czele. Rzdowi, ktry zaatwia tylko okrelone, wsplne dla caej Szwajcarii sprawy, przewodniczy szef rzdu jednego z szeciu gwnych kantonw, ale z reguy decydowaa w sprawach waniejszych wola Napoleona, dziki czemu Szwajcaria musiaa bra udzia w wojnach napoleoskich i bojkotowa u siebie towary angielskie. Po bitwie pod Lipskiem rzd szwajcarski ogosi sw neutralno. Mimo to w 1814 r. wojska austriackie przeszy przez Szwajcari. Klska Napoleona dodaa odwagi konserwatystom, ktrzy przy poparciu Metternicha chcieli przywrci ustrj sprzed czasu rewolucji, a nawet wczy Szwajcari do Zwizku Niemieckiego lub zwiza j z Austri, ale przeciwstawia si temu stanowczo pod wpywem Laharpe'a car Aleksander I. Popar go Castlereagh, ktry w imi zasady rwnowagi w Europie nie chcia, by Szwajcaria staa si wasalem Austrii. Po dugiej dyskusji, ktra zacza si ju w Paryu w maju 1814 r., "komitet szwajcarski" na kongresie postanowi utrzyma federacj, ktra miaa odtd skada si z 22 suwerennych kantonw, cho jeden z nich Neuenburg (Neuchatel) by rwnoczenie ksistwem, w ktrym panujcym by krl pruski Fryderyk Wilhelm III, a przez to nalea do Rzeszy Niemieckiej (a do 1857 r.). Rwnie wanym postanowieniem kongresu byo przyjcie zasady o wieczystej neutralnoci Szwajcarii, ogoszone jednak dopiero 20 listopada 1815 r. w Paryu. Dyplomaci brytyjscy wysunli na kongresie take konieczno natychmiastowego zakazu handlu niewolnikami. Wniosek ten postawili pod wpywem angielskiej opinii publicznej, ta za bya oburzona na ten handel z pobudek religijnych i humanitarnych, a take dlatego, e plantacje baweny w Stanach Zjednoczonych, na ktrych pracowali Murzyni, staway si coraz groniejszym konkurentem dla plantacji brytyjskich. Po zakoczeniu wojny w Europie mogy one zdoby nowe rynki zbytu i rozwija si jeszcze bardziej, do tego trzeba im jednak byo nowych niewolnikw. Castlereagh prbowa dla sprawy zakazu tego handlu pozyska take dyplomatw papieskich. Ale zabiegi brytyjskie nie day wyniku, gdy nie chciaa si zgodzi na nie Hiszpania, Portugalia i Francja, ktre stale potrzeboway nowych niewolnikw w swoich koloniach. W rezultacie 8 lutego 1815 r. osiem pastw gwnych uchwalio deklaracj o zniesieniu handlu niewolnikami, ale bez podania daty, odkd ma ona obowizywa, co w praktyce pozbawio j wszelkiego znaczenia, tym bardziej e posiadanie niewolnikw nie zostao zakazane. Niewolnictwo istniao zreszt nadal rwnie w koloniach brytyjskich. Trwaym dzieem kongresu byo uchwalenie przez osiem gwnych pastw regulaminu dyplomatycznego, przyjtego take przez inne pastwa. Normowa on sprawy przedstawicieli dyplomatycznych i z pewnymi poprawkami, dokonanymi w 1818 r. na kongresie mocarstw europejskich w Akwizgranie, przetrwa a do XX w., czciowo za obowizuje i obecnie. Po zaatwieniu spraw najwaniejszych konferencja piciu mocarstw postanowia uj wszystkie waniejsze decyzje w jednym akcie. Dokonano tego w tzw. akcie kocowym (acte final) 9 czerwca 1815 r., ale i do niego dodano jeszcze poprawki. Poprawiony egzemplarz odby podr po Europie w celu uzyskania podpisw, dopiero 20 sierpnia 1815 r. zoono go w archiwum kanclerskim w Wiedniu. Zwykle przedstawia si kongres wiedeski jako triumf reakcji i feudalizmu w Europie, podkrela si te, e kongres zupenie zignorowa sprawy narodowociowe, e dzieli kraje i narody jak martwe przedmioty. Jest to sd suszny, a cho obrocy kongresu przypominaj, e jego uchway zapewniy jednak Europie dugie lata pokoju i pozwoliy buruazji europejskiej na spokojn budow wielu dzie trwaych w dziedzinie nauki i techniki, to jednak doda tu naley, e t / dugotrwao uchwa kongresu tumaczy si gwnie tym, i wikszo buruazji wszdzie pragna pokoju, e w rodkowej Europie mieszczastwo byo zreszt jeszcze zbyt sabe, wiee za wspomnienia Rewolucji Francuskiej tak odstraszajce, e buruazja wolaa si podporzdkowa polityce feudalnych rzdw ni walczy. I dopiero gdy te wraenia osabn, a jednoczenie wzronie sia buruazji, bdzie ona prbowaa wszdzie tam, gdzie zmiany nie dokonay si na drodze reform, przeprowadzi je na drodze rewolucji. Podkreli te naley ogromn szkod, jak na tym kongresie poniosa sprawa polska. Wprawdzie car Aleksander I stworzy wbrew woli ogu czonkw kongresu Krlestwo Polskie i wyraz Polska, oficjalnie zakazany w 1795 r., zosta uroczycie przywrcony, to jednak zarazem powstao bdne mniemanie, e Polska to tylko owo Krlestwo Polskie i e poza nim i poza Krakowem sprawa polska waciwie nie istnieje. Rozdzia trzydziesty Cesarstwo "100-dniowe" W 18 dni po abdykacji Napoleona wyldowa w Calais Ludwik XVIII i za pienidze poyczone od bankiera Natana Rothschilda, a pod oson wojsk koalicji, odby sw podr do Parya, przyjmowany wszdzie na og do chodno. Brat modszy krla Karol i otoczenie namawiali Ludwika XVIII, by wrci do tradycji sprzed 1789 r. i rzdzi rwnie absolutnie, jak jego poprzednicy, ale car Aleksander I i rzd brytyjski ostrzegali krla przed powrotem do dawnej przeszoci. Zbyt saby, by si z nimi nie liczy, Ludwik XVIII poszed na kompromis. Odrzuci wprawdzie projekt konstytucji przyjty przez senat, ale nada "kart konstytucyjn", chcc zaznaczy w ten sposb dobitnie, e sam dobrowolnie okrela, co wolno jego poddanym. Konstytucja utrzymywaa zasadnicze zdobycze rewolucji, a wic rwno wszystkich obywateli wobec prawa, rwno podatkow, swobod sumienia i wyzna, gwarantowaa spokojne posiadanie dbr "narodowych", nabytych podczas rewolucji i zatwierdzaa tytuy szlacheckie z czasw napoleoskich. Ponadto wprowadzaa parlament dwuizbowy, zoony z Izby Deputowanych, wybieranych przez ludzi o okrelonym cenzusie majtkowym, i z Izby Parw dziedzicznych, mianowanych przez krla. Parlament ten mia znacznie wiksz wadz ni w czasach napoleoskich. Og buruazji

francuskiej gotw by pogodzi si z rzdami Burbonw, skoro ci zgodzili si na gwne jej postulaty, ale od samego pocztku musiao doj do zadranie, spowodowanych powrotem emigrantw i ekscesami monarchistw. Nietaktowny brat krla Karol oraz dwaj jego synowie, Ludwik ks. Angouleme i Karol Ferdynand ks. Berry, zraali wszystkich. Zacza take wraca arystokracja, szlachta emigracyjna, wyniosa, pogardliwa, jaskrawo lekcewaca wszystko to, co si dziao we Francji w cigu ostatnich dwudziestu kilku lat. Przybywali biskupi i ksia emigranci i od razu zaczynali wojn z duchownymi i biskupami mianowanymi przez Napoleona. Wszystko to wywoywao rozgoryczenie i niech do monarchii. Najbardziej niezadowolona bya armia. Wprawdzie marszakom i generaom napoleoskim Ludwik XVIII utrzyma tytuy i dochody, ale mianowa wyszymi oficerami rwnie niektrych emigrantw, ktrzy niedawno walczyli przeciwko Francji. W ten sposb wprowadzi do armii rozdwojenie. Zwolni poza tym z wojska kilkanacie tysicy oficerw, dajc im godow emerytur. Gorszy by los onierzy-inwalidw, ktrzy zostali skazani na ebranin. Oburzenie roso. Dawano mu wyraz w gonej krytyce w kawiarniach, w prasie, nawet w prbach spiskw wojskowych. Z opozycj wystpi publicznie take sawny w caej Francji, uwaany za bohatera narodowego, Carnot. Na tym tle zaczyna kiekowa kult Napoleona, ktry popierali teraz nawet wrodzy mu do niedawna jakobini. Wieci o tym, co si dziao we Francji, dochodziy na wysp Elb. Napoleon, ktry pocztkowo zaj si gorliwie podniesieniem gospodarczym swego maego pastewka, budowa drogi, mosty, wodocigi, osusza bagna, teraz postanowi wrci do Francji i obj w niej wadz ponownie. Liczy na niezadowolenie z rzdw Ludwika XVIII, na ujawniajcy si w Wiedniu brak zgody wrd czonkw koalicji, ale prawdopodobnie liczy take na poparcie Austrii i sdzi, e jeli nie dla siebie, to dla syna utrzyma tron Francji. Nie jest wykluczone, e rol prowokatora odegra Metternich, wysyajc do Napoleona gen. Kellera. Podobn rol odegra moe i rzd angielski. W dniu 1 marca 1815 r. Napoleon z oddziaem swojej gwardii wyldowa na wybrzeu francuskim i zacz swj synny "lot ora" ku Paryowi. Wojsko wszdzie bez walki przechodzio na jego stron. W stolicy Francji zapanowaa konsternacja i oburzenie. Marszaek Ney obiecywa krlowi, e przywiezie uzurpatora "w klatce elaznej", ale i korpus Neya przeszed na stron cesarza. Marszaek prosi go o przebaczenie i otrzyma zaraz nominacj na dowdc armii. Paru innych marszakw wolao przezornie uciec. Zajwszy Pary, Napoleon ogosi opracowany przez Beniamina Constanta "akt dodatkowy do konstytucji cesarstwa", waciwie now konstytucj, bardzo liberaln, wprowadzajc monarchi konstytucyjn i wolno prasy, czym chcia sobie zjedna buruazj. Do mas drobnego mieszczastwa i proletariatu, do jakobinw i teraz nie mia zaufania, cho tu najwicej znalaz zwolennikw, widziano w nim bowiem wodza w walce ze szlacht i krlami. Ale od pocztku nie ulegao wtpliwoci, e utrzyma tron Napoleona moe tylko armia, gdy koalicja pastw antynapoleoskich nie zgodzi si dobrowolnie na jego powrt, cho obiecywa jej trzyma si warunkw pokoju paryskiego. W dodatku wybucho wspierane przez Anglikw powstanie w Wandei i prby powsta rojalistycznych na poudniu, w dolinie Rodanu i wok Tuluzy. Powrt Napoleona nastpi wwczas, gdy sprzymierzeni monarchowie nie zdemobilizowali jeszcze swoich wojsk. W Belgii pod Bruksel Wellington szybko zgromadzi okoo 100000 ludzi, obok niego stan pruski marszaek Blucher ze 150000. Austriacy i Prusacy posuwali w kierunku Renu 350000 onierzy, za nimi Rosjanie 225000. Stanowio to w sumie ok. 800000 ludzi, podczas gdy francuski minister wojny marszaek Davout, ktry si okaza rwnie wietnym organizatorem jak taktykiem wojennym, mg wystawi tylko 275 000, ale poow tego musiaa zwiza obrona granic od poudnia i poudniowego wschodu oraz zwalczanie ruchw rojalistycznych. Majc do dyspozycji tylko 124000 ludzi, Napoleon chcia zniszczy w Belgii armi Bluchera i Wellingtona, zanim nadejd Austriacy i Rosjanie. Kampania belgijska bya dobrze pomylana, ale fatalnie wykonana. Napoleon umieci si midzy armiami przeciwnika. Ney zmusi do cofnicia si Wellingtona pod Quatre-Bras, ale bez wikszych strat dla przeciwnika. Sam Napoleon zaatakowa Bluchera pod Ligny, ale nie wsparty z winy Neya nie rozbi Prusakw, zmusi ich tylko do odwrotu i posa za nimi 33000 ludzi marszaka Grouchy. Sam wraz z Neyem zaatakowa ponownie Wellingtona pod Waterloo (dokadniej koo Mont-Saint-Jean w pobliu Brukseli) 18 czerwca 1815 r. Siy przeciwnikw byy niemal rwne. Atak zaczto pno (o godzinie 11 przed poudniem), Ca akcj prowadzono do nieudolnie. Wellington wytrzyma jednak zacieke ataki frontalne przeciwnika przez cae popoudnie. Wieczorem na prawym skrzydle francuskim ukazaa si armia Bluchera, ktry zmyli nieudolnego Grouchy'ego i szybko pospieszy na pomoc Wellingtonowi. Bitwa zamienia si w paniczny odwrt Francuzw, tylko stara gwardia napoleoska cofaa si powoli i w porzdku. Klska pod Waterloo bya niewtpliwie spowodowana bdami Napoleona, Neya i Grouchy'ego, a zwaszcza Neya, ale nie ona wycznie zadecydowaa o przegranej wojnie. Wynik tej wojny by z gry przesdzony wobec saboci si Napoleona w stosunku do si przeciwnikw. Waterloo tylko przyspieszyo koniec drugiego okresu cesarstwa. Zamanemu zupenie Napoleonowi paru ludzi jak Carnot, Davout i brat Lucjan radzili odwoanie si do mas ludowych i rzucenie hasa "ojczyzna w niebezpieczestwie", ale on sam uwaa, e nie daoby to podanego wyniku. Zreszt grupa sprytnych politykw buruazyjnych z Fouche'em na czele, w obawie przed nawrotem do rewolucji, postanowia do tego nie dopuci, pocigajc za sob zrcznie Carnota i Davouta. Utworzono rzd prowizoryczny, ktrego przewodniczcy, Fouche, z ca energi pracowa na rzecz powrotu Ludwika XVIII. Dawny "krlobjca" zaniepokojony o swe tytuy i majtek, chcia, by krl jemu

gwnie zawdzicza tron. W dniu 8 lipca do zajtego przez Anglikw i Prusakw Parya przyby Ludwik XVIII. Opuszczony przez wszystkich, podpisawszy 22 czerwca ostatni sw abdykacj na rzecz syna Napoleona JI, po 113 dniach "rzdw" Napoleon uda si na wybrzee zachodnie. Mia zamiar uda si do Ameryki, ale gdy to si okazao niewykonalne, odda si listownie pod opiek regenta angielskiego, ksicia Jerzego, sdzc, e pozwoli mu si osiedli w Anglii lub Ameryce. Statek angielski zawiz go, tak jak to byo umwione ju w Wiedniu, na Wysp w. Heleny, znajdujc si przeszo 1800 km na zachd od poudniowego wybrzea Afryki. Tu, traktowany z pocztku do surowo, powici si pisaniu listw, wspomnie oraz opowiadaniu paru przyjacioom o swojej przeszoci i o tym, czego chcia dokona. W ten sposb przyczyni si do wytworzenia legendy o sobie. Umar na raka odka 5 maja 1821 r. Pokonanej Francji chciano narzuci cikie warunki pokojowe. Rzd brytyjski Liverpoola i Prusacy domagali si czciowego jej rozbioru i ogromnej kontrybucji wojennej. Hardenberg i Humboldt pragnli przyczenia do Prus Alzacji i czci Lotaryngii oraz powikszenia Sardynii i Szwajcarii kosztem Francji, ale Castlereagh i car Aleksander I obawiali si, e wywoa to we Francji nastroje rewolucyjne i podkopie tron Ludwika XVIII. W obawie przed zwizaniem si Francji z Rosj Metternich, popierajcy pocztkowo dania pruskie, zaproponowa ugod. W dniu 20 listopada 1815 r. zosta podpisany drugi pokj paryski. Francja miaa pozosta w granicach z 1790 r., oddawaa zatem Niderlandom, Prusom, Szwajcarii, Sardynii i Austrii, a ta Bawarii kilka okrgw, ktre jej przyzna pierwszy pokj paryski. Midzy innymi tracia cenny pniej z powodu swoich pokadw wgla i rudy elaznej okrg Saary (La Sarre). Poza tym jednak musiaa zapaci 700000000 frankw kontrybucji, do czasu za zapacenia utrzymywa armi okupacyjn. Metternich nie zapomnia teraz o daniu zwrotu zagarnitych przez Francj, gwnie z Woch, dzie sztuki i archiwaliw. Tego samego dnia cztery pastwa zwyciskie ponowiy ukad, zawarty przez nie w Chaumont 9 marca 1814 r., zobowizujc si do solidarnej i jednolitej polityki w stosunku do Francji i do zwoywania co par lat kongresw wielkich mocarstw. Rozdzia trzydziesty pierwszy Rozwj nauk przyrodniczych, techniki i przemysu w pierwszej poowie XIX w. Pod koniec XVIII w. zaczyna si nowy okres w dziejach matematyki i nauk przyrodniczych. Niektre z nich sigaj pocztkami staroytnoci, gwnie greckiej. W nowy etap rozwoju weszy w okresie Odrodzenia, miay kilku wybitnych przedstawicieli i wiele wybitnych osigni w czasach Owiecenia, ale o waciwym systematycznym ich rozwoju mona mwi dopiero w XIX w. Stao si tak dziki temu, e uprawiaa je i popieraa gwnie buruazja, widzc w nich jeden ze rodkw walki z ideologi feudaln i konserwatywn, a zarazem czynnik, za pomoc ktrego chciano zbudowa nowy wiatopogld, oparty na prawach natury i na rozumie. Dopiero w atmosferze wolnej od dawnych przesdw i w walce z nimi moliwy by rozwj nauki. Wzgldy praktyczne dyktoway poza tym poparcie dla rozwoju techniki, cho midzy nauk tzw. czyst a technik zwizek by jeszcze saby. Wielu wynalazcw nie miao czsto przygotowania teoretycznego, wielu za wybitnych przyrodnikw nie troszczyo si o zastosowanie praktyczne swych zdobyczy naukowych. Wspaniay rozwj wielu nauk przyrodniczych sta si jednak moliwy w XIX w. take dlatego, e zaczy si one coraz bardziej opiera na matematyce, obserwacji i eksperymencie. Najcilej z matematyk zwizaa si astronomia, co sprawio, e niektre odkrycia astronomiczne stay si moliwe gwnie na podstawie oblicze matematycznych. W ten sposb np. miejsce nie znanej dotd planety wyznaczyli na niebie w 1845 r. astronom francuski Urban Le Verrier (1811-1877) i niezalenie od niego Anglik John Adams (1819-1892). Na podstawie oblicze pierwszego z nich odkry j Niemiec Johann Galle (1812 1910) w 1846 r. Otrzymaa nazw Neptun. To byy jednak wypadki wyjtkowe. Ogu odkry dokonywali za pomoc coraz to bardziej udoskonalonych teleskopw najsynniejsi astronomowie: Anglik pochodzenia niemieckiego John Herschel (1792-1871) i Anglik William Rosse (1800-1867). W dziedzinie chemii nowy okres zacz waciwie Anglik prof. John Dalton (1766-1844), ktry w swym Nowym systemie filozofii chemicznej (New System of Chemical Philosophy, t. I, 1808) dowodzi, e materia jest zbudowana z atomw i czsteczek i e wszystkie atomy jednego pierwiastka s jednakowe. Wysun take pojcie wzoru chemicznego. Sam Dalton sdzi, e "czowiek nie jest w stanie rozbi atomu", mimo to jego teoria staa si podstaw rozwoju chemii. Nowy etap w dziejach tej nauki zaczli: Szwed prof. Jan Berzelius (1770-1848) i Anglik prof. Humphry Davy (1778- 1829), twrca teorii elektrochemicznej, przez co zrewolucjonizowali chemi nieorganiczn. Davy odkry ponadto dwa nowe pierwiastki (sd i potas) oraz pierwszy uzyska wiato uku elektrycznego. Po wczesnym wycofaniu si z nauki Davy'ego, Berzelius by uwaany za najwyszy autorytet w dziedzinie chemii nieorganicznej. Rozbudowa teori atomow, wprowadzi do nauki symbole pierwiastkw chemicznych. Sawy Berzeliusa nie przymio nawet wzorowo prowadzone laboratorium chemiczne Francuza Jzefa Gay-Lussaca (1778-1850), waciwego twrcy chemii fizycznej. Na nowe tory wesza take chemia organiczna, gwnie dziki pracom Francuza Jana Baptysty Dumasa ( 1800-1884) oraz Niemcw Fryderyka Wohlera (1800-1882) i Justusa Liebiga (1803-1873). Laboratorium tego ostatniego w Giessen zamio saw pracowni Gay-Lussaca, tym bardziej e Liebig pierwszy na wielk skal zaj si problemem stosowania nawozw naturalnych w rolnictwie, rozwijajc pomysy teoretyczne Francuza Mikoaja de Saussure (1767-1845), twrcy fizjologii rolin. Liebig zajmowa si take fizjologi czowieka i zwierzt. Rwnie doniose odkrycia poczyniono w dziedzinie fizyki, dziki czemu i ta nauka wesza w zupenie nowe stadium. Najwiksze postpy

poczynia zwaszcza nauka o elektrycznoci od chwili, gdy fizyk duski Hans Oersted (1777-1851) odkry w 1820 r. pole magnetyczne wytwarzane przez prd elektryczny i stworzy teori elektromagnetyczn, ktr rozbudowali dwaj Francuzi - Andrzej Ampere (1775-1836) i Dominik Arago (1786-1853). Ampere stwierdzi ponadto, e prd elektryczny pyncy po spirali dziaa jak magnes i ogosi prawo o oddziaywaniu prdu na magnes. W zwizku z tym Anglik William Sturgeon zbudowa pierwszy elektromagnes, cho dopiero Amerykanin Jzef Henry (17971878) zacz stosowa izolacj drutw metalowych, a w 1831 r. skonstruowa elektromagnes mogcy podnosi ciar 1 tony. Dla sprawy praktycznego zuytkowania energii elektrycznej ogromnie przyczyni si fizyk niemiecki Jerzy Ohm (1787-1859), ktry w 1826 r. okreli stosunek midzy napiciem prdu a jego si motoryczn i oporem. Najbardziej jednak rozwin t ga fizyk angielski Micha Faraday (1791-1867). Ten genialny samouk, laborant z pracowni Davy' ego, potem jego nastpca na katedrze chemii w Londynie, stwierdzi, e magnetyzm jest powszechn waciwoci materii, dajc w ten sposb podstawy elektrotechnice, oraz dowodzi, e wiato, ciepo i elektryczno s przejawami tej samej siy natury. Ale poza tym, jeszcze przed swymi badaniami nad t dziedzin, Faraday zajmowa si skraplaniem gazw (skroplenie chloru w 1823 r.). Znacznie sabszy by rozwj optyki i akustyki, cho i w tych dziedzinach porobiono ogromne postpy w stosunku do XVIII w. Prace Mikoaja SadiCarnota (1796-1832, syn wielkiego rewolucjonisty), Juliusza Roberta Mayera (1814-1878) i Jamesa Joule'a (18181889) day pocztek termodynamice. Do powolny by rozwj biologii oglnej, gdy posugiwano si jeszcze prymitywnym mikroskopem. Mimo to, ju w latach 1838-1839 dwaj Niemcy, Teodor Schwann (1810-1882) i Maciej Schleiden (1804-1881), stwierdzili w swych badaniach, e organizmy ywe s zbudowane z komrek, a w poowie XIX w. Niemiec Rudolf Virchow (1821-1902) sformuowa ju nawet zasad, e kada komrka powstaje z innej komrki (omnis cellula ex cellula). Inne nauki przyrodnicze rwnie wykazyway znaczn ywotno i w nich rozentuzjazmowanym badaczom zawodowym i bardzo licznym jeszcze autodydaktom ukazyway si stale nowe dziedziny i nowe relacje midzy zjawiskami, silne te tarcia wystpoway midzy zwolennikami nowych, nie zawsze naleycie udowodnionych hipotez a obrocami pogldw dawnych i wygodnych. Tak np. w zoologii wielki skdind uczony, jeden z twrcw anatomii porwnawczej i paleontologii Jerzy Cuvier (1769-1832), broni uparcie a do mierci zasady niezmiennoci gatunkw zwierzcych, zwaszcza przeciwko Janowi Baptycie Lamarckowi (17441829), twrcy hipotezy transformizmu i Stefanowi Geoffroyowi Saint-Hilairemu (1772-1844), pierwszemu we Francji profesorowi zoologii (mianowany w wieku 21 lat). Podobnie w geologii cieray si pogldy "neptunistw", ktrzy ca rzeb globu ziemskiego tumaczyli dziaaniem wody, z pogldami wulkanistw, ktrzy wszystko wyjaniali aktywnoci dawnych wulkanw. Dopiero geolog i antropolog angielski Karol Leyell (1797-1875) da pocztek geologii, wolnej od jednostronnych uoglnie. Temu ogromnemu rozwojowi nauki odpowiada rozwj techniki. A do 1815 r. caa Europa kontynentalna pozostawaa jednak pod tym wzgldem daleko w tyle za Wielk Brytani, cho w czasie wojen rewolucyjnych i napoleoskich rwnie i Francja uczynia w tej dziedzinie due postpy. Znacznie skuteczniej rywalizoway w tym czasie z Wielk Brytani Stany Zjednoczone, ktrych buruazja pooya ogromny nacisk na rozwj wynalazkw technicznych. Pierwszestwo jednak miaa nadal Wielka Brytania, ktra przechodzi cakowicie w tym okresie na produkcj maszynow i silniki mechaniczne, coraz wicej te posuguje si wglem kamiennym jako rdem energii. W przdzalnictwie zapanowa ju cakowicie przemys fabryczny. Sabiej rozwija si przemys tkacki, jeszcze w 1813 r. byo w Wielkiej Brytanii tylko 2400 krosien mechanicznych, ale ju w 1820 r. byo ich przeszo 12000, w 1833 r. za a 83 000. Stopniowe ulepszenie maszyny parowej i stosowanie jej w coraz nowych dziedzinach przyczynio si do ogromnego rozwoju przemysu bawenianego, wenianego, grnictwa, hutnictwa i komunikacji, aczkolwiek w tej ostatniej dziedzinie wyprzedzili Anglikw Amerykanie. Pochodzcy z Pensylwanii Robert Fulton udoskonali dawne pomysy (gwnie Johna Fitcha, ktry, ze wzgldu na to, e zosta wymiany i uznany za obkanego, popeni samobjstwo w 1793 r.) statku parowego i zbudowa nowy w sierpniu 1807 r. Statek ten nazwano "Clermont". Pierwsz sw podr odby na rzece Hudson midzy Nowym Jorkiem i Albany. Pod koniec tego roku niezalenie od Fultona, ale rwnie w oparciu o projekt Fitcha zbudowa statek parowy John Stevens. Wynalazki te dokonay stopniowo przewrotu w dziedzinie transportu wodnego, cho jeszcze do poowy XIX w. ogromna wikszo flot handlowych Europy skadaa si z aglowcw. Od 1830 r. koa opatkowe statkw zaczto zastpowa rub (pierwszy rubowiec w 1839 r.). Ju od 1818 r. zaczto prbowa statkw zbudowanych gwnie z elaza. Pierwszy taki wikszy statek zbudowali w 1843 r. Anglicy, ale naprawd zaczto je stosowa dopiero po 1854 r., gdy Anglik John Elder udoskonali silnik parowy. Od 1863 r. zaczto budowa statki o konstrukcji stalowej. Zastosowanie maszyny parowej w komunikacji wodnej musiao pocign za sob prby uycia podobnej maszyny do komunikacji na ldzie. Posugiwanie si szynami przy trakcji koowej znane byo ju od XVI w., ale cho pierwszy parowz zbudowa ok. 1797 r. Anglik Ryszard Trevithick, to waciwym wynalazc kolei elaznej by Jerzy Stephenson w 1814 r. Zostaa ona otwarta 27 wrzenia 1825 r. na linii Darlington - Stockton w Anglii. W 1838 r. Wielka Brytania miaa tylko 790 km linii kolejowych, w 10 lat pniej

byo ich ok. 8000, cho ju wwczas Stany Zjednoczone miay pod tym wzgldem przewag. Wszystko to byo ogromnym uatwieniem dla rozwoju przemysu angielskiego. Produkcja wgla kamiennego zwikszya si w Wielkiej Brytanii midzy 1815 r. a 1850 trzykrotnie, produkcja elaza za omiokrotnie. Ale zarwno fabryki, kopalnie i huty, jak i koleje oraz statki handlowe nale do prywatnych wacicieli, bd pojedynczych, bd grupujcych si w spki. Powstaj take liczne towarzystwa akcyjne. atwego kredytu udziela przedsibiorcom Bank Anglii oraz liczne banki prywatne. Wielka Brytania staje si cakowicie krajem kapitalistycznym, tym bardziej e i rolnictwo angielskie przeszo po 1815 r. cakowicie na gospodark kapitalistyczn. Drugim z kolei krajem kapitalistycznym staway si stopniowo Stany Zjednoczone, dla ktrych Rewolucja Francuska i wojny napoleoskie byy zjawiskiem na tyle korzystnym, e absorboway uwag i si Wielkiej Brytanii. Wiele energii buruazja amerykaska skierowaa take w kierunku ekspansji na zachd. Uciekajcy przed wyzyskiem w stanach wschodnich Amerykanie zagarniali ziemi Indianom i wrd ustawicznych z nimi walk tworzyli nowe osiedla, powstaway nowe stany. Uatwia to take rozkad monarchii hiszpaskiej oraz sabo poudniowo-zachodniego ssiada Stanw Zjednoczonych - Meksyku. Na miejsce ludzi uchodzcych na zachd kapitalici amerykascy przyjmowali chtnie imigrantw z Europy, gwnie Irlandczykw i Niemcw, bo ci pracowali taniej i byli elementem bardziej posusznym ni Amerykanie. Po Wielkiej Brytanii pierwsze miejsce w Europie pod wzgldem rozwoju ekonomicznego zajmoway w pierwszej poowie XIX w. Belgia (tu rewolucja przemysowa zacza si ju przed rokiem 1830), Francja i kraje nadreskie. We Francji do1830 r. by to rozwj bardzo powolny. Utrwalenie si dziki Wielkiej Rewolucji drobnej wasnoci rolnej nie sprzyjao rozwojowi techniki w rolnictwie, na skutek izolacji politycznej nie mg si rozwin eksport do krajw dalszych. Na przeomie XVIII i XIX w. poza manufakturami, pracujcymi dla wojska i marynarki, inne byy bardzo nieliczne, rozwj ich zreszt utrudnia oglny brak zaufania dla kredytu i pienidza papierowego. Przecitny bourgeois francuski, podobnie jak woski, zbierane przez siebie zoto obraca najchtniej na kupno ziemi, w XIX w. pienidze lokowa chtnie tylko w poyczkach pastwowych, bo to si wydawao najmniej ryzykowne. Napoleon kad wprawdzie ogromny nacisk na rozwj przemysu maszynowego, ale sam go rwnoczenie utrudnia przez zmniejszanie w kraju liczby ludzi zdolnych do pracy i przez poyczki, wyciskajce z kraju pienidze na potrzeby wojny. Blokada kontynentalna i staa wojna z Wielk Brytani przynosia szkody nie tylko tej ostatniej, lecz take Francji, bo ograniczaa jej handel zagraniczny i uniemoliwiaa zapoznawanie si z technik angielsk. Zacofanie Francji w stosunku do Wielkiej Brytanii nie zmniejszyo si za czasw Burbonw. Dopiero w 1830 r. przemys francuski wchodzi w now, rewolucyjn faz. Wgiel kamienny wypiera w przemyle wgiel drzewny. Produkcja pierwszego z nich wzrasta z 1500000 ton w 1829 (1,8 t w 1831) do 5000000 w 1847 r. W 1830 byo tylko 615 maszyn parowych, w 1847 r. jest ich ok. 5000. Liczba wielkich piecw z 29 w 1830 r. wzrosa do 107 w 1847. Maszyny zwyciyy oglnie w przdzalnictwie baweny i weny oraz w przemyle tkackim bawenianym. Tylko w przemyle pciennym, jedwabnym i tkackim wenianym panowa nadal dawny system chaupniczy. Przedsibiorca zwykle sam sprowadza surowiec, dawa go rzemielnikom i zajmowa si sprzeda ich wyrobw. Ten szybki rozwj przemysu francuskiego jest z pocztku gwnie dzieem jednostek i finansuj go przede wszystkim Anglicy. W manufakturach i fabrykach francuskich pracuje wielu inynierw i robotnikw angielskich, w 1848 r. byo ich ok. 15 000 w przemyle metalurgicznym. Wolniej te ni w Wielkiej Brytanii i w Belgii rozwijay si we Francji koleje elazne. Zaczto je wprawdzie budowa ju w 1828 r., ale jeszcze w 1837 kolej zbudowana midzy Paryem a Saint-Germain-en-Laye uchodzia, jak artowa dziennikarz Thiers, za zabawk dla paryan. Jeszcze w 1842 r. Francja miaa tylko 570 km kolei elaznych. Poniewa jednak koleje przynosiy powane zyski, wiele bankw zaczo wic ich szybk, cho na og bezplanow, rozbudow. W 1850 r. Francja miaa ju 3083 km kolei elaznych, cho nadal pozostawaa w tyle za Wielk Brytani (10 653 km), a nawet za Niemcami (6044 km). Mimo wszystko jednak jeszcze w 1848 r. Francja bya krajem, w ktrym panowao rolnictwo, w przemyle za przewaay drobne warsztaty i rzemioso. Na ok. 6000000 ludzi zatrudnionych w przemyle w 1846 r. (Francja miaa wwczas 35400000 mieszkacw) robotnikw zwizanych z wielkim przemysem byo najwyej 1300000. Nierwnomiernie rozwija si przemys niemiecki. Dziki zniesieniu w czasach napoleoskich ogranicze cechowych przemys w Nadrenii i w ogle w krajach zachodnioniemieckich by znacznie silniejszy ni na wschodzie Niemiec, gdzie jego rozwj utrudniao z pocztku ustawodawstwo cechowe, niewola chopw i uprzedzenia rzdzcych tu junkrw. Ponadto w caych Niemczech ogromn przeszkod w uprzemysowieniu kraju stanowiy liczne bariery celne, rnorodno prawodawstwa, wartoci pienidzy i cen. Ju w 1818 r. Prusy zniosy jednak u siebie ca wewntrzne, tworzc w ten sposb jednolity rynek wewntrzny, a przez to dokonujc ekonomicznego zjednoczenia wszystkich prowincji pruskich. Zwikszenie rynku zbytu i pruskie ustawodawstwo agrarne uatwiy rozwj przemysu w Westfalii i Nadrenii, wpyny take na potanienie jego produkcji, co z kolei sprawio, e mae ssiednie pastwa niemieckie musiay dy do zawierania z Prusami umw handlowych. W 1828 r. Prusy zawary uni celn z Hessen-Darmstadt, potem i z innymi pastwami oddzielnie. W 1834 r. Zwizek Celny (Zollverein) obejmowa Prusy, Bawari, Wirtembergi i obydwie Hesje, w 1836 r. w jego skad wchodzio 26 pastw niemieckich. Po 1815 r. niektre pastwa na zachodzie (Hanower, Oldenburg)

wprowadziy z powrotem u siebie organizacje cechowe, ale i one cofny je przed 1848 r., natomiast Prusy utrzymay na zachodzie prawodawstwo z czasw napoleoskich, inne za pastwa niemieckie stopniowo znosiy dawne utrudnienia ze strony cechw (pierwsze ksistwo Nassau w 1819 r.). Ta swoboda oraz mono zatrudnienia uchodzcych ze wsi chopw wpyna korzystnie na rozwj przemysu, ktry zwaszcza po 1840 r. przybiera znaczne rozmiary. Jego orodkami obok Nadrenii staj si teraz Westfalia, Saksonia, lsk i Berlin. W drugim wierwieczu XIX w. produkcja elaza w Niemczech wzrosa ju piciokrotnie w stosunku do okresu poprzedniego - wydobycie wgla trzykrotnie. Pierwsz lini kolejow oddano w Niemczech do uytku midzy Norymberg a Furth w 1835 r., w 1850 r. Niemcy miay ju przeszo 6000 km linii kolejowych, w tym poowa przypadaa na same Prusy. Oglnie biorc, pod wzgldem przemysowym Niemcy pozostaway jeszcze daleko w tyle za Wielk Brytani i Francj, ale tempo ich rozwoju byo szybsze ni w obydwu tych krajach. Gdy np, w latach 1820-1840 warto produkcji fabrycznej w Wielkiej Brytanii wzrosa o blisko 60%, we Francji o 20%, to w Niemczech o 75%. Produkcja grnicza w Prusach pod koniec pierwszej poowy XIX w. dorwnywaa ju francuskiej. Gorzej przedstawiaa si sytuacja gospodarcza Austrii. Przemys manufakturowy (zwaszcza baweniany i metalurgiczny) rozwija si na wiksz skal tylko w krajach niemieckich, w czeskich i Lombardii, cho i w nich by krpowany przez klas rzdzcych pastwem feudaw I tak np, chcc czerpa zyski ze swych lasw utrudniali import wgla kamiennego z zewntrz i produkcj wgla wasnego, popierali natomiast wyrb wgla drzewnego. Przez ca pierwsz poow XIX w. w "walce drzewa z wglem" w Austrii zwycistwo byo po stronie drzewa. Niezalenie od tych trudnoci kapitalizm przemysowy nie mg si rozwin w pozostaej czci monarchii austriackiej wskutek istnienia w niej stosunkw poddaczych. Buruazji brak byo taniego robotnika, bya ponadto skrpowana w swej inicjatywie przez zacofane prawodawstwo feudalne. Pierwsza linia kolejowa zostaa zbudowana w 1832 r. (z Linzu do Budweiss - dzisiaj Czeskie Budziejowice), ale jeszcze w 1854 r. Austria miaa tylko 416 km kolei, tj. blisko 8 razy mniej ni o wiele mniejsze Prusy. Rwnie zacofane pod wzgldem gospodarczym byy kraje woskie. Wyjtek stanowia Lombardia, zreszt w ogle pnocne kraje woskie stay wyej ni rodkowe i poudniowe. Najgorzej przedstawiaa si sytuacja w Pastwie Kocielnym i w Krlestwie Obojga Sycylii. W pierwszym z nich papie Grzegorz XVI (1831-1846) nie chcia si zgodzi na budow kolei, w drugim Ferdynand I pozwoli na budow niewielkiego odcinka, ale zabroni ruchu kolejowego w nocy oraz w niedziele i wita. Zacofana w dziedzinie przemysowej bya take Rosja. Jeszcze pod koniec XVIII w, manufakturowy przemys metalurgiczny sta tu bardzo wysoko w porwnaniu do Europy Zachodniej. Tak np. na przeomie XVIII i XIX w. produkcja surwki rosyjskiej przewyszaa angielsk i zajmowaa pierwsze miejsce w wiecie. Ale w warunkach gospodarki paszczynianej nie dao si w tym samym tempie co na Zachodzie rozwin techniki, a tym bardziej przemysu fabrycznego. Wiele doniosych nieraz wynalazkw, dokonywanych przez Rosjan (np. maszyna parowa, statek parowy) nie znajdowao w Rosji zrozumienia. W manufakturach, hutach i kopalniach obok robotnikw wolnonajemnych pracowali czsto chopi paszczyniani, stosowano dawn technik (wgiel drzewny, sia wody jako napd mechaniczny), tote ju od pocztku XIX w. Rosja zacza pozostawa w tyle za krajami, w ktrych dokonywaa si szybciej rewolucja przemysowa. W poowie XIX w. produkcja surwki w Rosji wynosia ju tylko 10% produkcji angielskiej. Przemys rosyjski rozwija si zatem bardzo powoli, zaczto sprowadza maszyny i narzdzia, gwnie z Wielkiej Brytanii. Stosunkowo najlepiej rozwija si przemys sukienniczy i baweniany, ktry najwczeniej, cho dopiero w drugiej poowie XIX w., wszed na tory kapitalistyczne. Rewolucja przemysowa w Rosji zakoczya si dopiero pod koniec XIX w. Oglnie jednak biorc, trzeba powiedzie, e kilka krajw europejskich ju w pierwszej poowie XIX w. wchodzi na drog rozwoju kapitalistycznego. W Wielkiej Brytanii rewolucja przemysowa zakoczya si ok. 1830 r. We Francji, Belgii i Niemczech proces ten dokona si ostatecznie pod koniec pierwszej poowy XIX w., w innych krajach dopiero w drugiej poowie tego wieku. Ale nawet kraje zaawansowane pod wzgldem przemysowym przechodz przed 1850 r. okres bardzo trudny, wzrostowi przemysu nie towarzyszy bynajmniej wzrost oglnego dobrobytu i zjawiskiem staym, powtarzajcym si cyklicznie co kilka lat, s kryzysy gospodarcze (1815-1818, 1825-1832, 1836-1839, 1846-1850, 1857-1858, 1866). W Wielkiej Brytanii zaczy si one najwczeniej (1799, 1810). Pierwsze kryzysy angielskie pozostaway w zwizku z wojn angielsko-francusk, ale zarwno ich, jak i wszystkich kryzysw w przemyle europejskim XIX w. przyczyn bezporedni bya nadprodukcja, powstajca przede wszystkim wskutek egoistycznego i ekonomicznie bdnego postpowania buruazji. W Wielkiej Brytanii np. dziki wzrostowi liczby ludnoci zwikszya si te ogromnie liczba ludzi poszukujcych pracy, nieskrpowani niczym przemysowcy i kapitalici wiejscy mogli sobie wybiera tanich robotnikw. Na kontynencie europejskim od samego pocztku zreszt kapitalici starali si o utrzymanie niskich pac roboczych. Memoria lioskich fabrykantw jedwabiu z 1786 r. stwierdza: "Aby zapewni rozkwit naszych manufaktur, konieczne jest, by robotnik nigdy nie by w dobrobycie, by nie posiada wicej ni potrzebuje do naleytego odywiania si i ubrania. W pewnej klasie ludu zbyt wielki dobrobyt zmniejsza pracowito, sprzyja nierbstwu i zwizanym z nim wystpkom. Fabrykanci Lyonu nie powinni zapomina, e niska cena za si robocz nie tylko jest poyteczna sama w sobie, ale e ponadto robi ona robotnika w wyszym stopniu pracowitym, dzielnym i bardziej ich woli ulegym". W Niemczech jeszcze w XIX w.

przez dugi czas uchodzio za aksjomat, e robotnik, ktry zbyt wiele zarabia, jest rzadko kiedy dobrym robotnikiem. Na skutek niskich pac robotnikw powstaway coraz to nowe przedsibiorstwa i rosa produkowana przez nie masa towarowa, ale robotnicy, ktrych liczba take si zwikszya, nie mogli z powodu niewielkich zarobkw nabywa wszystkich tych towarw. kupowaa je tylko sabiej rosnca pod wzgldem liczebnym zamona cz spoeczestwa. Sia konsumpcyjna mas ludowych w ustroju kapitalistycznym XIX w. nie bya wprost proporcjonalna do wzrostu produkcji. W tych warunkach nadmierna, przekraczajca chonno rynku, produkcja w jednej gazi przemysu pocigaa za sob osabienie innych gazi, spadek kredytu, ucieczk zota, bankructwa i bezrobocie. Drug przyczyn kryzysw gospodarczych byy czste w XIX w. nieurodzaje. Nieurodzaj pocign za sob wzrost cen ywnoci, a wskutek tego malaa jeszcze bardziej sia nabywcza mas ludnoci, nastpowaa konieczno zmniejszenia lub cakowitego zahamowania produkcji w wielu przedsibiorstwach przemysowych, co znw powodowao rozruchy na tle ndzy i godu. Po kadym kryzysie zaczynao si jednak oywienie ycia gospodarczego, ponowny rozwj produkcji, zapotrzebowanie na si robocz, pogo za nowymi rynkami zbytu, poszukiwanie kredytu, wzrost spekulacji giedowej wskutek wzrostu wartoci akcji. Ale mimo do szybkiego rozwoju techniki wszdzie jeszcze na kontynencie europejskim rzemioso growao nad przemysem manufakturowym i fabrycznym. Walka klasowa w miastach, zwaszcza rodkowo- i wschodnioeuropejskich toczya si gwnie midzy czeladnikami i majstrami oraz midzy chaupnikami i przedsibiorcami, cho stopniowo w miar rozwoju przemysu maszynowego i upadku warsztatw rzemielniczych og rzemielnikw, a wic i biedniejcy coraz bardziej majstrowie, walczy o utrzymanie dotychczasowego stanu rzeczy. Cech charakterystyczn dla feudalnej produkcji przemysowej byy wice kupcw i rzemielnikw organizacje - cechy i korporacje. Ich zarzdy dyktoway ceny i jako wyrobw, okrelay nawet liczb czeladnikw zatrudnionych przez poszczeglnych majstrw i czas ich pracy, ograniczajc w ten sposb swobod ich dziaania, a zarazem hamujc rozwj handlu i przemysu maszynowego. Dlatego te buruazja podja wszdzie walk z ustawodawstwem cechowym i korporacyjnym. W 1791 r. wszelkie ograniczenia w rzemiole i handlu znioso francuskie Zgromadzenie Narodowe. W czasach napoleoskich rozcignito to prawo na wszystkie kraje zalene od Francji, m.in, i na zachodnie Niemcy. Przez ca pierwsz poow XIX w. toczya si walka buruazji z korporacjami i cechami w caej Europie rodkowej i Poudniowej. Znoszenie korporacji rzemielniczych lub te ograniczanie ich znaczenia byo zreszt nieuniknione wskutek rozwoju manufaktur i fabryk. To ostatnie za sprawio, e pracownicy niektrych dziaw rzemiosa nie mogli wytrzyma konkurencji i zmuszeni do obnienia cen za swe wytwory staczali si do rzdu ndzarzy, nie mogcych czsto zarobi nawet na najkonieczniejsze potrzeby. Szczeglnie cika, zwaszcza w Wielkiej Brytanii, Belgii, Nadrenii i na lsku, bya czsto sytuacja tkaczy ptna, gdy ptno byo wszdzie wypierane przez wyroby baweniane. Lepsza bya sytuacja w rzemiosach jeszcze nie zagroonych przez przemys manufakturowy i fabryczny, jak np. krawiectwo, wyrb zegarkw, wyroby z drewna. Tu wystpowa jednak wyzysk czeladnikw przez majstrw, z tego te powodu dochodzio niekiedy do rozruchw w miastach. Ale znacznie gorsza bya sytuacja robotnikw przemysowych i w ogle proletariatu miejskiego. Spowodowana bya ona przede wszystkim tym, e a do lat trzydziestych XIX w. nie byo prawie adnego prawodawstwa, ograniczajcego swobod dziaania przedsibiorcw w stosunku do robotnikw. Przedsibiorcy fabryczni chtnie zatrudniali kobiety i dzieci, gdy pacili im o wiele mniej ni mczyznom za t sam prac. Wysoko zapaty zaleaa zreszt cakowicie od fabrykanta. W Wielkiej Brytanii byo regu, e robotnicy nie mogli zarobi nawet na poywienie i gminy miay obowizek pomaga tym robotnikom, ktrym grozia mier godowa. Ten stan rzeczy sprawia, e przedsibiorcy nie starali si o podniesienie pac robotniczych, wikszo robotnikw za bya traktowana na rwni z ebrakami. Odbierano im poczucie godnoci wasnej, uniemoliwiano oszczdzanie, korzystanie z dbr kulturalnych i lepsze wychowanie dzieci, gdy stwierdzenie, e ktremu robotnikowi powodzi si nieco lepiej ni ogowi, pocigao za sob odebranie mu zasiku od gminy. W razie zamknicia manufaktury lub fabryki, a takie zjawiska powtarzay si czsto w okresach kryzysu, robotnicy byli po prostu wyrzucani i skazani wycznie na niewielk pomoc gminy i na ebranin. W Wielkiej Brytanii zreszt bezrobocie byo zjawiskiem chronicznym. W dodatku i koszty utrzymania byy zawsze bardzo wysokie. Dugo dnia roboczego dorosych nigdy nie bya okrelona, zaleaa cakowicie od fabrykantw, przecitnie jednak wynosia od 12 do 16 godzin (z 1-2 godzinn przerw obiadow). Warunki pracy w manufakturach i fabrykach byy bardzo cikie, pracowano zwykle w lokalach ciasnych, dusznych. O higien pracy nie dba nikt, wypadki przy pracy byy bardzo czste. Robotnika okaleczonego przy pracy wyrzucano po prostu bez odszkodowania. Poniewa ze wzgldu na dugo dnia roboczego robotnicy musieli mieszka w pobliu miejsca pracy, przeto koo fabryk powstaway zwykle osiedla robotnicze, czsto w postaci barakw, budowane pospiesznie i niedbale, urzdzone prymitywnie i niehigienicznie. Niektrzy przedsibiorcy w Wielkiej Brytanii zamiast zapaty dawali robotnikom kwity do swoich sklepw i szynkw, zwikszajc przez to swe dochody, ale te zarazem jeszcze bardziej uzaleniajc robotnikw od siebie. Alkoholizm, przestpczo, prostytucja, choroby zakane, zwaszcza weneryczne i tyfus byy zjawiskiem towarzyszcym osiedlom robotniczym. Sytuacja ich nie wszdzie bya co prawda jednakowa, zaleaa zwykle od

dobrej woli przedsibiorcw, od poday rk do pracy, od popytu na wyroby danej manufaktury lub fabryki, ale na og bya bardzo cika. Kapitalizm nowoytny wytwarza w ten sposb klas nowoytnych niewolnikw. Nawet konserwatywny polityk angielski Disraeli ironizowa z buruazji angielskiej, e entuzjazmowaa si spraw niewoli Murzynw, cho miaa niewolnikw u siebie. Robotnicy rnili si od niewolnikw tym tylko, e nie mogli by bici i mieli wolno osobist. Ale ta ostatnia bya czsto teoretyczna, musieli si bowiem godzi na warunki stawiane przez kapitalistw. Buruazja staraa si nie dopuci do tworzenia organizacji robotniczych i strajkw. We Francji np. zabraniao ich prawo z 1791 r., w Wielkiej Brytanii prawo z 1799 r. Podobne zakazy wydawano pniej w innych krajach. Ale chcc skutecznie rozwija przemys fabryczny i powiksza swe zyski, wielka buruazja nie moga ograniczy si tylko do zwalczania dawnego ustawodawstwa cechowego i korporacyjnego i do walki z ruchem robotniczym. Musiaa take podj walk z rzdami feudaw, uwaajcych ziemi za gwne rdo bogactwa i starajcych si przez nakadanie nadmiernych podatkw pozbawi j zyskw. Musiaa take stara si o wolno chopw, gdy w ten sposb moga powikszy liczb tanich i zalenych od siebie robotnikw. Rozdzia trzydziesty drugi Ideologia konserwatywna w Europie Dla caej arystokracji, duchowiestwa, zwaszcza katolickiego, a nawet i buruazji europejskiej Rewolucja Francuska bya tragicznym przeyciem, a pami o niej zaciya nad pogldami i postpowaniem tych czynnikw przez cay XIX w. Ustawicznie te obawiay si one powtrzenia podobnej rewolucji we Francji lub innym kraju. Z pojciem rewolucji za czono zawsze obaw przed utrat wasnoci prywatnej, terrorem, anarchi i wojnami. Historiografia w pierwszej poowie XIX w. z nielicznymi wyjtkami, np. romantycznych historykw francuskich, mao zwracaa uwagi na ekonomiczno-spoeczne przyczyny zjawisk historycznych, tote pod jej wpywem og widzia w Rewolucji Francuskiej dzieo sztucznie zaczte i dokonane przez gar awanturnikw. Najbardziej typowy reprezentant obozu wrogw rewolucji Metternich twierdzi, e rewolucje powstaj nie dlatego, e spoeczestwo jest chore, lecz dlatego, e zatruwaj je rewolucjonici, tj, ludzie zgrupowani w tajnych stowarzyszeniach, majcy swj osobisty interes w obalaniu istniejcego stanu rzeczy, za pomoc kamliwej propagandy wytwarzajc sztucznie w spoeczestwie ch do buntu. Aby nie dopuci zatem do najwikszego nieszczcia, jakim jest rewolucja, naley wszdzie zwalcza jej zarzewie, tj. tpi rewolucjonistw. Podobne pogldy na rewolucj mieli niemal wszyscy konserwatyci XIX w. Ale to byo tylko negatywne uzasadnienie stanu rzeczy przywrconego w Europie. Po upadku rewolucji liczni pisarze zajli si take uzasadnieniem pozytywnym. W1816 r. profesor akademii w Bernie Karol Ludwik von Haller ogosi pierwszy tom dziea pt. Restauration der Staatswissenschaft (cho ostatni, szsty tom wyszed dopiero w 1834 r.). Od razu stao si ono sawne i uroso niemal do roli ewangelii politycznej ogu monarchw i arystokracji po 1815 r., gdy dawao systematyczne ujcie tych pogldw, ktre wszyscy podzielali. W publicystyce i historiografii pniejszej caemu okresowi lat 1815-1848 nadano nawet wzit od Hallera nazw okresu "restauracji", rozumiejc w teorii przez restauracj powrt do oparcia si pastwa o prawa natury, w rzeczywistoci za przywrcenie dawnego stanu rzeczy. Pastwo - zdaniem Hallera - jest tylko penym rozwiniciem rodziny. Jak ojciec w rodzinie tak i panujcy ma peni wadzy nad poddanymi, z natury zatem pastwo jest patrymonialne (Haller pierwszy uy tego terminu). Wadza monarchyjego zdaniem - jest ograniczona tylko wymaganiami moralnoci i przywilejami, ktre dawniej panujcy da czci swoich poddanych. Std te nie moe by rwnoci midzy poddanymi, a pastwo musi by stanowe. W pastwie patrymonialnym poddani nie mog zatem powoywa si na swe prawa, lecz tylko na przywileje stanowe, na dawne historyczne ukady, ktre jednak panujcy powinien zachowywa. Konieczno walki z rewolucj uzasadnia take minister sardyski, Francuz z pochodzenia, hr. Jzef de Maistre (1753-1821). Za modu wolnomularz (z masoneri nie zerwa zreszt nigdy) by wyznawc prowidencjonalizmu (wiara w bezporednie rzdy boe nad wiatem), posuwajcego si a do przesady ("Bg jest zawsze po stronie silniejszych batalionw"). pastwo absolutne wyprowadza z woli boej i z prawa natury (czowiek jest z natury zy, std konieczno silnych rzdw), z tego tytuu monarchowie musz mie wadz nieograniczon, wyroczni dla nich powinien by papie, nieomylny take w polityce. Wszelka rewolucja jest zem jako bunt przeciwko Bogu i naturze. tj. przeciwko "porzdkowi", walka z rewolucj jest zawsze obowizkiem, taka wojna "jest boska sama w sobie, poniewa jest prawem wiata". Za siewcw ducha rewolucji de Maistre uwaa protestantw i mylicieli Owiecenia, twierdzi te, e katolicyzm - jako konserwatywny z natury - jest najlepsz podpor tronw. Pogldy de Maistre'a wywary ogromny wpyw w krajach katolickich (zwaszcza na czynniki oficjalne) i przetrway czciowo a do ostatnich czasw. Mniejszy wpyw wywar wicehr. Ludwik de Bonald (1754-1840), przeciwstawiajcy demokracji chrzecijastwo i odwoujcy si w walce z rewolucj do "rozumu powszechnego" i tradycji ludw, a zarazem przeciwnik nadmiernej industrializacji ("im wicej w pastwie jest maszyn majcych pomc czowiekowi, tym wicej jest ludzi, ktrzy s tylko maszynami"). Pod wpywem Burke' a i de Maistre' a pozostawa Adam Henryk Muller (1779-1829), Prusak z Berlina. konwertyta katolicki i dyplomata austriacki, dowodzcy, e pastwo idealne musi by stanowe i absolutne, bo takim je wytworzya historia, cho powinno si zarazem opiera na etyce chrzecijaskiej i opiekowa robotnikami. Przeciwnikw radykalnych i rewolucyjnych zmian w strukturze

spoeczestwa nazywa si w tym okresie i pniej konserwatystami. Wyraz ten zyskuje sobie jednak prawo obywatelstwa dopiero po 1819 r., w ktrym polityk, powieciopisarz i poeta francuski Chateaubriand zacz wydawa pismo monarchistyczne "Conservateur" (wychodzio w latach 1819 1830). Dopiero po 1832 r. stronnictwo polityczne w Wielkiej Brytanii, a mianowicie torysw, zaczto nazywa konserwatywnym. Pojcie konserwatyzmu nie byo jednak jednoznaczne. Za konserwatystw bowiem uchodzili zarwno wszyscy reakcjonici, ktrzy chcieli po prostu powrotu do stanu rzeczy przed rewolucj, jak i ci, ktrzy godzc si z pewnymi faktami dokonanymi, przeciwni byli gwatownym zmianom w istniejcej rzeczywistoci spoeczno-politycznej i prawnej. Oglnie jednak konserwatyci, z wyjtkiem angielskich, przyjmowali ustrj stanowy, nierwno ekonomiczn i nieograniczon wadz monarchw jako czynniki bdce wyrazem porzdku ustanowionego przez Boga. W obawie za przed powrotem rewolucji odegnywali si od wszystkich powaniejszych zmian i reform spoecznych. Zwolennikw reform spoecznych konserwatyci nazywali komunistami lub anarchistami, sami za czsto uwaali si po prostu za "obrocw porzdku". Gwnymi teoretykami konserwatyzmu byli Burke, Haller, Jzef de Maistre, Ludwik de Bonald i Adam Muller, Nastpcy tej pierwszej generacji teoretykw konserwatyzmu rozwijali ju ich myli, gwnie pod wpywem romantyzmu i filozofii Hegla, ale przez cay XIX w. nie brako filozofw, bronicych monarchii i ustroju stanowego. Jednym z najwikszych w poowie tego wieku by Fryderyk Juliusz Stahl (1802-1861), yd z pochodzenia, wietny mwca, profesor prawa na uniwersytetach niemieckich i polityk. I on wyprowadza wadz pastwow z woli boej, twierdzi zatem, e rdem wszelkiego prawa moe by tylko pastwo, nigdy za wola ludu. Wyznawcami konserwatyzmu byli wszyscy panujcy europejscy, t ideologi podzielaa rwnie caa arystokracja. Wszyscy oni jednak rozumieli, e trwao istnienia monarchii i przywilejw stanowych nie da si uzasadni na drodze czysto rozumowej. Wielu bowiem mylicieli Owiecenia (Locke, Montesquieu, Rousseau) wanie w imi rozumu starao si ograniczy prawa monarchy, a nawet wprowadzi republik i demokracj. Zreszt i na Rewolucj Francusk konserwatyci pierwszej poowy XIX w. patrzyli jak na dzieo racjonalizmu i wprowadzenie w ycie koncepcji filozofw XVIII stulecia. Dlatego te sdzili, e trzeba wrci do religii i umocni wiar w Boga, bo tylko w ten sposb da si utrzyma istniejcy porzdek, Rozumia to ju Napoleon, narzucajc w 1807 r. Kocioowi katechizm, ktry midzy innymi mwi obszernie o obowizku posuszestwa dla cesarza, o paceniu podatkw i nieuchylaniu si od suby wojskowej. Podobne katechizmy wydawano pniej w innych pastwach. Z tej politycznej funkcji religii zdawali sobie spraw wszyscy monarchowie i wszystkie rzdy XIX w., popierajc wszdzie wyznania panujce, cho zarazem starajc si o uzalenienie ich od pastwa. A poniewa rwnie przedstawiciele wyzna chrzecijaskich widzieli w pastwie waln pomoc w zwalczaniu bezbonoci i pastwu zawdziczali swe oparcie materialne, przeto tym bardziej skonni byli do umacniania przymierza z konserwatywnym pastwem wczesnym. Przymierze to, wyraajce si krtk formu "otarz i tron", jest charakterystyczne dla caego okresu. Pastwa wczesne tym bardziej liczyy si z Kocioem katolickim i innymi kocioami chrzecijaskimi, e od koca XVIII w. zaczo si prawie w caej Europie odrodzenie religijnoci dziki romantyzmowi i na skutek kryzysu spowodowanego przez rewolucj i wojny napoleoskie. Wobec zaamywania si dotychczasowych form spoecznych i politycznych wielu z niewierzcych przedtem czonkw arystokracji i szlachty, a nawet czciowo zamonej buruazji, szukao pociechy i punktu oparcia w religii. W niej te widziano jedyn si zdoln do utrzymania mas ludowych w ramach istniejcego prawa. Od niewiary lub obojtnoci przechodzi stopniowo do katolicyzmu wielu mylicieli i dziaaczy wczesnych, jak np. Chateaubriand, de Maistre, Lamennais, Haller, Muller, poeta, filolog i historyk Karol Wilhelm Fryderyk Schlegel, poeta i historyk hrabia Fryderyk Stolberg, malarz Fryderyk Overbeck, historyk i wietny publicysta - Jzef Gorres, a nawet kanclerz austriacki Metternich. Powstaj orodki ywego katolickiego ruchu umysowego, francuski w Paryu, niemiecki w Munster (na pocztku XIX w.), w Wiedniu (w latach 1809-1820), w Landshut, potem w Monachium (w latach 18151848). Nie wszyscy, co prawda, dziaacze konserwatywni katoliccy godz si z cakowitym podporzdkowaniem Kocioa pastwu, niektrzy z nich szukaj przede wszystkim dyrektyw w Rzymie u papiea. W ostatnich latach okresu restauracji zaczyna si ich nazywa ultramontanami (ultra montes - za grami), ale i oni, i to nawet w wyszym stopniu, s zwolennikami konserwatyzmu politycznego i spoecznego. Odrodzenie religii wystpuje take w krajach protestanckich, zwaszcza w orodkach pietystycznych, tj. w tych koach, ktre nawizujc do tradycji pietyzmu w XVII w. przeciwstawiay si oficjalnym, cile zalenym od panujcych, kocioom, kadc wikszy nacisk na przeycia religijne i dziaalno charytatywn. Aby jednak nie dopuci do szerzenia si "zych" wpyww poprzez ksiki i pras, rzdy konserwatywne staray si wszdzie utrzyma surow cenzur. Cay sztab cenzorw, zwaszcza w pastwach witego Przymierza oraz w Hiszpanii i Woszech, czuwa nad tym, by pisarze wprost lub ubocznie nie podwaali istniejcego ustroju i nie atakowali tronu lub religii. Ogromny nacisk pooono take na naleyte funkcjonowanie policji tajnej, ktra swych informatorw rekrutowaa ze wszystkich klas spoecznych. Wzorem dla wielu krajw by system policyjny napoleoski, ktry si opiera a na szeciu rodzajach policji, rywalizujcych z sob i ledzcych si nawzajem. Uczono si na metodach, ktre pierwszy we Francji wprowadzi minister policji Fouche w latach (1804-1814). W Austrii zdoby sobie smutn saw stosowaniem tych metod

minister policji hr. Jzef Sedlnitzky. Rozdzia trzydziesty trzeci Sprawa chopska w Europie w latach 1815-1848 Gwnym oparciem dla rzdw konserwatywnych w Europie w pierwszej poowie XIX w. byo prawie wszdzie wojsko. Kady panujcy uwaa si zarazem za oficera i dawa si portretowa zwykle w mundurze wojskowym, monarcha nie uywajcy takiego munduru uchodzi za anomali. Stanowiska oficerskie w armii po 1815 r. prawie w caej Europie piastowaa przewanie szlachta. Najwicej jednak, a w wikszoci krajw cakowicie, rekrutw musieli dostarcza chopi. Konserwatyci wszdzie najbardziej liczyli na ich wierno dla tronu. Europa w pierwszej poowie XIX w. miaa jeszcze charakter przewaajco rolniczy. Na ok. 200000000 mieszkacw Europy w 1815 r. przeszo 90% mieszkao na wsi, z tej za liczby ok. 80% zajmowao si rolnictwem. Ten stan rzeczy niewiele si zmieni i pod koniec tego okresu, poza Wielk Brytani, jeszcze w 1848 r. we Francji 75% ogu mieszkacw utrzymywao si z rolnictwa. Sytuacja chopw bya w wczesnej Europie ogromnie zrnicowana. Najgorsza bya na jej kracach z wyjtkiem krajw skandynawskich, najlepsza we Francji, zachodnich Niemczech i w Skandynawii. W Anglii i Szkocji ju na pocztku XIX w. niemal cakowicie zanika drobna wasno chopska. Chopi zostali pozbawieni rodkw produkcji na rzecz wielkich wacicieli, ktrzy tworzyli gospodarstwa o charakterze kapitalistycznym. Proces ten przyspieszao ogromne zapotrzebowanie na wen angielsk oraz droyzna zboa. Na wsi potrafili si osta tylko chopi bogaci, ale stanowili oni niewielki odsetek wacicieli ziemi, reszta byli to dzierawcy i najemnicy - parobcy. Walka klasowa na wsi zaostrzya si ogromnie, tym bardziej e w czasach wojny z Francj waciciele ziemi mieli ogromne dochody z uprawy zboa, co zwikszao przepa midzy nimi a ndzarzami na wsi. Jeszcze w latach trzydziestych wyrazy "robotnik rolny" i "ebrak" uchodziy za synonimy. Sdzono te, e robotnik rolny kradnie zawsze, gdy ma do tego okazj, i e ju dzieci swe uczy kama i kra. Walka klasowa chopw z arystokracj angielsk przejawiaa si istotnie w licznych kradzieach i napadach rabunkowych, podpalaniu paacw i zabudowa wacicieli-farmerw oraz w kusownictwie, cho to ostatnie byo szczeglnie ostro karane, zwykle paroletnim wizieniem. Ale walka ta bya ogromnie trudna dla klasy biednych chopw i to z paru wzgldw. Przede wszystkim dlatego, e rzdy w kraju naleay a do 1830 r. do torysw, tj. partii wielkich wacicieli ziemskich, starannie czuwajcych nad tym, by stosunki na wsi nie ulegy zmianie. Po wtre za chopom angielskim brak byo jeszcze wiadomoci klasowej, a poza tym trudniej im byo ni robotnikom stworzy ruch zorganizowany, bez ktrego o skutecznej walce nie byo mowy. Poza tym walk t agodziy w Wielkiej Brytanii prawa o ubogich, zmuszajc gminy do udzielania pomocy najuboszym, oraz ogromnie ywa dziaalno charytatywna sekt kalwiskich, cho obydwa te czynniki niewiele wpyway na popraw sytuacji oglnej robotnikw rolnych. W gruncie rzeczy zacza si ona poprawia dopiero w drugiej poowie XIX w. w zwizku z rozwojem wielkiego przemysu, ktry, zabierajc cz chopw ze wsi, zmusza landlordw i wielkich dzierawcw do nowych umw, pomylniejszych dla drobnych dzierawcw i chopw najemnych, oraz w zwizku z rozrostem kolonii angielskich, w ktrych potrzeba byo coraz wicej onierzy, marynarzy i urzdnikw a take osadnikw brytyjskich. Tworzenie brytyjskiego imperium kolonialnego byo bowiem nie tylko dzieem rzdu i niektrych miaych jednostek, lecz byo take dzieem chopa angielskiego, ktry wykazywa ogromn energi i wytrwao, byle tylko nie wraca do smutnych warunkw ekonomicznych i spoecznych w ojczynie. W rezultacie jednak wskutek wyliczonych wyej czynnikw Wielka Brytania unikna rewolucji agrarnej, co wicej, po 1815 r. moga liczy na sw flot w rozgrywkach politycznych w Europie i w walkach z ludami kolorowymi, bronicymi si przed ujarzmieniem ze strony imperialistw brytyjskich. Wyszy stopie uwiadomienia klasowego cechowa chopw skandynawskich, francuskich, zachodnioniemieckich i szwajcarskich. We Francji dziki rewolucji chopi zdobyli wolno i wasno ziemsk, aczkolwiek i po 1794 r. wystpowali, obok wacicieli, liczni chopi-dzierawcy i bezrolni, pracujcy na stae lub czasowo u bogatych ssiadw. Istniay te nadal wsplne pastwiska, a prby ich podziau natrafiay na zdecydowany opr ze strony biedoty. Po 1814 r. wrcili na wie liczni emigranci, szlachta zajmowaa z powrotem ocalae zamki i paace, ale o odzyskaniu dawnych domen nie byo ju mowy. Koci zrzek si ich ju w konkordacie z 1801 r., szlachta formalnie nie wyrzeka si ich nigdy, ale tylko na drodze wojny wewntrznej mogaby je bya odzyska. Masy chopw-wacicieli, stwierdziwszy, e to niebezpieczestwo ju nie istnieje, tym bardziej byy przywizane do monarchii, e gwarantowaa im swobod wyznawania dawnej religii, tradycji i zapowiadaa dugi okres pokoju. Liczne wojny przed 1815 r. i zwizane z nimi "konskrypcje", tj. pobr do wojska, zraziy wielu chopw francuskich do Napoleona. Pod wzgldem umysowym jednak ewolucja wsi francuskiej bya bardzo powolna. Wracajcy szlachcic i niedawno mianowany proboszcz odzyskali w wikszoci wypadkw niemal od razu taki sam autorytet, jaki mieli do rewolucji, a poniewa dziki konkordatowi z 1801 r. i rzdom monarchii kler niszy by bardziej zaleny od biskupw ni w XVIII w., ci za po 1815 r. byli prawie wycznie konserwatystami (cho po roku 1848 rekrutowali si gwnie z buruazji), przeto kler wiejski przyczyni si ogromnie do ugruntowania monarchizmu wrd chopw. Nic te dziwnego, e w wikszoci prowincji francuskich chopi byli gwn podpor monarchii. Rwnie i w zachodnich Niemczech dziki rewolucji i Napoleonowi znikno w wielu krajach poddastwo osobiste chopw. Tylko krl Hanoweru i ksi elektor heski przywrcili je w 1815 r., ale to pocigno za sob silny opr chopw, popierany przez buruazj. W 1830 r.

zniesiono je zatem nieodwoalnie. W innych krajach zachodnioniemieckich chopi byli przewanie osobicie wolni. Ostatnie lady zalenoci osobistej znikny w latach 1815-1830. Trudniej rzecz si przedstawiaa w odniesieniu do ciarw feudalnych i paszczyzny, zreszt niewielkiej, gdy folwarkw na zachodzie byo bardzo niewiele. Proces pacenia wacicielom ziemskim odszkodowa w zamian za zrzeczenie si praw feudalnych trwa na zachodzie Niemiec przez ca poow XIX w. To wszystko sprawiao, e chop zachodnioniemiecki by bardziej wrogi w stosunku do szlachty ni np. chop francuski. Sytuacj chopw zachodnioniemieckich pogarszao ustawiczne dzielenie ziemi midzy dzieci. Gospodarstwa chopskie staway si coraz mniejsze, przeludnienie i ndza byy cechami charakterystycznymi wsi zachodnioniemieckiej przed 1848 r. Panujcy na zachodzie Niemiec wobec da ograniczenia wadzy monarszej, wysuwanych przez buruazj, nie mogli cakowicie liczy na wierno swej, zoonej z chopw armii. Dziki temu w kilku krajach zachodnio i poudniowoniemieckich utrwaliy si rzdy konstytucyjne (Hanower, Wirtembergia, Badenia, Hesja wielkoksica i elektorska, Brunszwik). Inaczej przedstawiaa si sprawa chopska w Niemczech na wschd od aby, a wic gwnie w pastwie pruskim. Reforma agrarna, dokonana w latach 1807-1811, pozostawia otwart spraw odszkodowania wielkich wacicieli ziemskich. Normoway j tylko edykty krlewskie z lat 1811, 1816, 1821, 1827, wydawane jednak pod ktem widzenia tyche wacicieli. Chopi musieli paci odszkodowanie w rencie zboowej lub pieninej albo zrzekajc si czci swych gruntw. Regulacj na miejscu przeprowadzali zwykle sami junkrzy. Co gorsza, chopi zazwyczaj nie znali przepisw prawnych, w rezultacie ogromnie malaa liczba drobnych gospodarstw rolnych, cz chopw musiaa nawet zrzec si ziemi. Ostaway si tylko wiksze gospodarstwa, zwikszay ponownie swj area folwarki. Junkrzy pruscy zyskali na reformie rolnej od razu ok. 400000 ha ziemi, a oprcz tego okoo 90000000 talarw, ktre mogli obrci na melioracje rolne. Ale i w latach nastpnych wielu chopw, nie mogc podoa ciarom pieninym zwizanym z nalenociami za wyswobodzenie, musiao pozbywa si swych gruntw. W sumie w latach 1816 1859 chopi stracili w zwizku z "wyzwoleniem" 1627000 morgw ziemi. Pozostali na wsi chopi zostali jednak skrpowani ekonomicznie i politycznie przez wielkich obszarnikw. Folwarki staway si przedsibiorstwami typu kapitalistycznego, w ktrych nie tylko produkowano zboe i inne roliny dla rynku wewntrznego i na eksport, gwnie do Wielkiej Brytanii i Holandii, lecz zakadano take gorzelnie, cukrownie i cegielnie. Ci obszarnicy potrzebowali wikszej liczby robotnikw tylko w pewnych porach roku, np. w okresie niw lub w czasie kampanii cukrowniczej, wwczas te chop bezrolny mg otrzyma zajcie. Poza tym za y w ndzy lub emigrowa do miasta, gdzie tworzy rezerwow armi pracy dla przemysu i czsto osiga niewiele lepsze warunki bytu. Ale oglnie biorc wie zachodnioniemiecka nie bya przeludniona, chop bezrolny mg atwiej ni na zachodzie znale zajcie na folwarku, by te bardziej od feudaa zaleny. Szkoa i religia luteraska wdraay mu stae posuszestwo wobec krla, ktry by gow Kocioa. Bunt by cikim grzechem. Poza tym cz chopstwa miaa tu wiekow szczegln tradycj, jeszcze od czasw krzyackich, posuszestwa na wzr zakonnego dla wadzy, tote armia pruska uchodzia za przywizan do tronu, karn, nie znajc oporw wewntrznych, jak np. armia francuska lub nawet rosyjska w tym czasie. Cakowicie feudalne stosunki panoway w wikszej czci monarchii Habsburgw, cho ju cesarz Jzef II (1780-1790) kilku patentami uj stosunki paszczyniane w okrelone normy prawne, kadc w ten sposb czciowo kres samowoli obszarnikw. Poza tym znis w pewnym stopniu poddastwo chopw, dajc wolno osobist chopom bezrolnym i tym, ktrzy zdaniem obszarnikw nie byli na wsi konieczni. W praktyce jednak obszarnicy czsto lekcewayli prawa pastwowe, co prowadzio do dugich nieraz procesw z chopami, a w zwizku z ogln cik sytuacj tych ostatnich przyczynio si do zaostrzenia w XIX w. walki klasowej na wsi. Walk t staraa si wyzyskiwa biurokracja, rekrutujca si przewanie z elementw mieszczaskich i niejednokrotnie agodzia ostrze walki, tworzc wrd chopw mniemanie o ojcowskiej roli cesarza, rzekomo krpowanego przez szlacht. Najcisz sytuacj mieli chopi w Czechach, na Wgrzech, w Krainie i w Galicji, gdy istniao tu jeszcze faktyczne poddastwo chopw. W Czechach jednak cz chopw moga znale prac w rozwijajcym si tu do ywo przemyle, na Wgrzech rzd popiera eksport pszenicy i wina. Najgorzej byo w Krainie i w Galicji, gdy zboe byo tu najtasze, a mae karowate gospodarstwa (ok. 60% gospodarstw poniej 5 ha) nie mogy wyywi rosncej, a nie majcej odpywu ze wsi ludnoci chopskiej. Lepsza bya sytuacja w krajach czysto niemieckich pastwa, gdy tu cz chopw znajdowaa prac w przemyle chaupniczym lub manufakturach wiedeskich, cz podobnie jak w Czechach - w grnictwie. O wiele cisza bya sytuacja chopw rosyjskich. Wasno pana dzielia si tu (a do 1861 r. w Rosji, do 1864 r. w Krlestwie Polskim) nadal na ziemi pask i chopsk. Za prawo korzystania z tej ostatniej chopi musieli odrabia paszczyzn albo uiszcza panu wiadczenia w gotwce lub w naturze, cho czsto czono obowizek paszczyzny i wiadcze. W guberniach cile rosyjskich ziemia chopska bya pod zarzdem miru, tj. caej gminy, ktra dzielia j co roku midzy poszczeglne rodziny nie wedug ich potrzeb, lecz w stosunku do powinnoci paszczynianych. Waciciel zachowa jednak przy tym gos decydujcy. Mia on poza tym prawo karania chopa m.in. chost i prawo sprzeday go z ziemi lub bez ziemi. Od liczby posiadanych "dusz" chopskich zaleaa pozycja spoeczna obszarnika (std satyra Gogola Martwe dusze). Stopniowe przechodzenie obszarnikw rosyjskich w XIX w. na produkcj

kapitalistyczn skaniao ich do zwikszenia paszczyzny, zmniejszenia iloci ziemi chopskiej i powikszenia wiadcze w naturze. Chopi paszczyniani pracowali rwnie w manufakturach i fabrykach, co byo jeszcze uciliwsze ni praca na roli, bo ta ostatnia musiaa by intensywna tylko w niektrych porach roku. Najcisz jednak form wyzysku chopskiego bya tzw. miesiaczyna, polegajca na tym, e obszarnik ca sw posiado zamienia na folwark i chopom dawa tylko poywienie i odzie. Pozostajce w zwizku z rozwojem gospodarki kapitalistycznej na wsi coraz to nowe formy wyzysku wywoyway ze strony uciskanych chopw opr, a nawet formalne bunty i powstania (ok. 1000 do 1855 r.), prawie zawsze okrutnie tumione, gdy godziy w podstawy istnienia klasowego szlachty. Wolni osobicie byli chopi na Pwyspach Iberyjskim i Apeniskim i tu jednak przewaa system wielkiej wasnoci wydzierawianej zamonym chopom lub mieszczanom, ktrzy z kolei dzierawili drobne kawaki ziemi na pastwiska lub ziemi om chopom biedniejszym. Biedny, zaleny cakowicie od klsk elementarnych i wypadkw losowych, takich jak nieurodzaj, pomr owiec lub byda, chop hiszpaski lub poudniowowoski by rwnie ciemny, jak chop rosyjski. Buntowa si czsto i toczy zacit walk ze swymi wyzyskiwaczami, ale brak mu jeszcze byo uwiadomienia klasowego. Zwykle wroga widzia tylko w najbliszym swym obszarniku lub w obszarnikach w ogle, poza tym by na og fanatycznie przywizany do tronu i do panujcej religii, rnic si jednak pod tym wzgldem od chopa rosyjskiego, ktry czsto ucieka od cerkwi panujcej do licznych sekt majcych niekiedy charakter aspoeczny. Tylko kraje skandynawskie nie znay zjawiska niewoli wocian, cho i tu wystpowali chopi siedzcy od wiekw na ziemiach paskich, ale podzia na klasy spoeczne nie by tu tak wyrany, mia charakter tylko ekonomiczny. Obok wielkich wacicieli, wydzierawiajcych swe domeny lub obrabiajcych je przy pomocy wolnej siy najemnej, wystpowali wolni chopi, gdy w latach 17881810 dokonao si ostatecznie uwaszczenie chopw siedzcych na ziemi "paskiej". Przejcie od jednej do drugiej klasy spoecznej byo uwarunkowane tylko zdobyciem odpowiedniego majtku. Wielu arystokratw to potomkowie wzbogaconych chopw, cho nie brak byo prb szlachty zmierzajcych do wprowadzenia lub utrzymania dawnych barier prawnych midzy stanami. Natrafiay one stale na silny opr chopski. Cisza za to bya sytuacja drobnych chopw i bezrolnych, wyzyskiwanych gwnie przez chopw bogatych i w praktyce pozbawionych znaczenia politycznego. W caej jednak Europie wystpowao charakterystyczne dla klasy chopskiej zjawisko. W krajach o strukturze feudalnej toczya ona walk z feudaami, w krajach o ustroju kapitalistycznym walk z wielkimi wacicielami ziemskimi i bogatymi chopami. Ale poza krajami skandynawskimi bya to walka tylko ekonomiczna. Nigdzie te nie bya zorganizowana. Ruchy chopskie miay z reguy charakter lokalny, zmierzay tylko do poprawy doli biednych chopw. Chopi nie prowadzili walki politycznej, prawie wszdzie byli gboko przywizani do tradycji, do kociow i do monarchw, byli obojtni, czsto wrodzy hasom liberalnym i konstytucyjnym. Pod wzgldem politycznym nawet w Wielkiej Brytanii bya to w swej masie najbardziej zacofana i reakcyjna klasa spoeczna, przy jej pomocy monarchowie mogli tumi ruchy wolnociowe, wystpujce wrd mieszczastwa. Rozdzia trzydziesty czwarty Liberalizm Nie byo w XIX w. wyrazu bardziej popularnego wrd buruazji i bardziej znienawidzonego w koach konserwatywnych ni wyraz liberalizm. Dosownie wzity pochodzi on od aciskiego przymiotnika wolny (liber). W znaczeniu politycznym po raz pierwszy zosta uyty przez Kortezy hiszpaskie w 1812 r., ale samo pojcie liberalizmu, cho do trudne do zdefiniowania, jest o wiele starsze. Powstao ono w rodowiskach mieszczaskich i oznaczao pocztkowo reakcj przeciwko absolutyzmowi monarchw i nierwnoci stanowej, inaczej mwic przeciwko temu wszystkiemu, co utrudniao swobodny rozwj czowieka. Liberalizm w ogle siga zatem swoimi pocztkami redniowiecza i Renesansu, ale liberalizm dziewitnastowieczny jest dzieckiem Owiecenia, bya to bowiem reakcja buruazji w imi hase Owiecenia przeciw ancien regime'owi, bya to dziaalno buruazji zmierzajca do uwolnienia jednostki z krpujcych jej swobod wizw tradycji, wizw stanowych i wizw absolutyzmu monarszego. Liberalizm by zarazem ideologi, w ktrej punktem wyjcia bya autonomia czowieka w stosunku do otaczajcego go ustroju politycznego, spoecznego i gospodarczego. I jako ideologia, i jako dziaalno liberalizm wystpi najpierw w dziedzinie politycznej. Najwyraniej przejawiao si to na pocztku Rewolucji Francuskiej, ktra rozpocza si pod hasem liberalizmu, cho nazwy tej jeszcze nie uywano. Ideologi liberaln buruazja stosowaa jednak take w dziedzinie gospodarczej, a potem rwnie w dziedzinie religijnej, kulturalnej, nawet narodowej, std te mona mwi o liberalizmie gospodarczym, religijnym, kulturalnym, narodowym itd. W kadym kraju wy gldao to, oczywicie w zalenoci od miejscowych warunkw, inaczej, poza tym z biegiem czasu rne formy liberalizmu ulegy ewolucji, ale zawsze wsplne dla nich wszystkich byo denie do zagwarantowania nie skrpowanej swobody jednostki. Konsekwencj tego punktu wyjcia musiao by jednak take denie do oparcia stosunkw publicznych na innej podstawie ni ta, ktra doprowadzia do nierwnoci i do skrpowania czci spoeczestwa. T now podstaw miao sta si prawo, ktre powinno obowizywa zarwno panujcego, jak i jego poddanych, a zarazem gwarantowa stao stosunkw w pastwie. Ale poniewa w spoecznoci ludzkiej wszyscy powinni by wolni i rwni (odrzucano przecie ustrj stanowy), przeto i prawa obowizujce wszystkich mieli stanowi wszyscy. Dlatego te liberaowie polityczni starali si wszdzie wprowadzi ustrj konstytucyjny, wolno prasy, sowa, zebra publicznych, zwalczali cenzur i

przywileje stanowe, z tego samego powodu domagali si take swobody religijnej i w ogle wolnoci sumienia (liberalizm religijny). Pastwo - zdaniem liberaw - powinno si ograniczy tylko do pilnowania porzdku i mienia obywateli. Stopniowo wikszo liberaw zacza si jednak przekonywa, e ich zasady mog doprowadzi do powanego niebezpieczestwa dla wczesnego ustroju spoecznego. Jeli bowiem prawo obowizujce ma by wyrazem woli wszystkich czonkw spoeczestwa, to mogy o tym prawie, a wic i o ustroju politycznospoecznym, zadecydowa masy ludowe. Tych ostatnich liberaowie z pocztku nie brali pod uwag, pod wpywem jednak zaburze chopskich i rosncego ruchu robotniczego zaczli, zwaszcza od lat 1847-1848, obawia si ich bardziej ni absolutyzmu monarszego i przywilejw arystokracji, dlatego te utrzymywali wprawdzie zasad rwnoci i wolnoci, ale podkrelali stanowczo, e z peni praw mog korzysta tylko ludzie naprawd wolni, t j. niezaleni ekonomicznie i odpowiednio wyksztaceni. Od rwnoci prawno-politycznej wykluczono zatem ludzi nie majcych okrelonego cenzusu majtkowego i umysowego. Pocigao to za sob zwikszenie roli pastwa, ktre miao broni prawdziwych obywateli, a wic czonkw warstw wyszych, przed wystpieniami ze strony najbiedniejszych i najciemniejszych. W zwizku z t ewolucj dokona si ju w latach trzydziestych (a w Anglii nawet wczeniej) rozam wrd liberaw na umiarkowanych i radykalnych, ktrych oglnie nazywano odtd demokratami. Biorc za punkt wyjcia dobro nie jednostki, jak liberaowie, lecz dobro ogu, demokraci domagali si penej rwnoci wszystkich obywateli, jednakowego prawa wyborczego, prawa do pracy i utrzymania dla wszystkich, oglnie biorc - republiki demokratycznej. Bdcy na pocztku XIX w. postaw postpow, liberalizm polityczny zacz si zatem od poowy tego wieku zamienia w postaw reakcyjn, antyspoeczn. U niektrych liberaw zjawisko to wystpuje zreszt ju przed 1848 r. Liberaowie wschodniopruscy ju w latach dwudziestych XIX w. dyli do wprowadzenia w Prusach konstytucji i zniesienia przywilejw stanowych, ale przeciwni byli rozcigniciu rwnoci praw i swobodnemu rozwojowi narodowemu Polakw, jako stojcych "niej kulturalnie" od Niemcw. Podobnie liberaowie angielscy byli przeciwni z tych samych powodw rwnouprawnieniu Irlandczykw z Anglikami. Odpowiednikiem liberalizmu politycznego by w dziedzinie gospodarczej liberalizm ekonomiczny, zwany te niekiedy laissefairyzmem (laissez faire - pozwlcie dziaa), goszcy konieczno wolnoci dziaania jednostki i wolnoci konkurencji w dziedzinie gospodarczej, a wic dcy do usunicia z tej dziedziny zarwno dawnych ogranicze, wprowadzonych np. przez organizacje cechowe, jak i wszelkiej ingerencji pastwa np. w postaci ce prohibicyjnych lub ochronnych, albo mieszania si do dziedziny stosunkw midzy pracodawcami i pracownikami. Podobnie jak liberalizm polityczny, tak i liberalizm ekonomiczny mia swoich teoretykw ju w XVIII w. Najgoniejszym z nich by, uchodzcy zwykle za jego twrc, ekonomista szkocki Adam Smith (17231790). Jego pogldy rozwijano i w XIX w., prbujc co prawda dostosowa doktryn zasadnicz do warunkw lokalnych. Nie brak byo i buruazyjnych krytykw liberalizmu, jak np. pastor anglikaski Tomasz Robert Malthus (1766-1834), ktry mwi o nierwnomiernoci wzrostu ludnoci i rodkw utrzymania (pierwsza jego zdaniem ronie w stosunku geometrycznym, drugie - w stosunku arytmetycznym), lub ekonomista i historyk genewski Jan Sismondi (1773-1842), ktry dowodzi, e zasada swobodnej konkurencji doprowadzi do powstania wrogich sobie klas spoecznych. Ale, oglnie biorc, buruazja wszdzie hodowaa zasadom liberalizmu ekonomicznego, cho wszdzie zarazem staraa si go zmodyfikowa odpowiednio do potrzeb kraju i momentu historycznego. Bdcy nastpstwem nie skrpowanej swobody pracodawcw wyzysk ekonomiczny pracujcych i zjawisko ndzy liberaowie uwaali za zo nieuniknione, prbowali za je zmniejszy tylko przez rozwijanie swobodnej dziaalnoci charytatywnej. W ten sposb i liberalizm ekonomiczny, bdcy z pocztku - dopki walczy z przesdami i ograniczeniami wprowadzonymi w okresie feudalizmu - czynnikiem postpu, stawa si stopniowo w miar rozwoju przemysu i wzrostu ludnoci ideologi wsteczn i antyspoeczn. Rozdzia trzydziesty pity Romantyzm Wyrazem ideologii Owiecenia w literaturze i sztuce by pod koniec XVIII w. gwnie klasycyzm, szukajcy uzasadnienia norm estetycznych w wymaganiach rozumu, podporzdkowujcy w swoich dzieach interesy jednostek dobru oglnemu, nawizujcy chtnie do tradycji antycznych, gwnie rzymskich. Klasycyzm nie by prdem jednolitym, o ile bowiem w Niemczech mia charakter czysto estetyczny, o tyle np. we Francji dziki przenikajcemu go racjonalizmowi dziaa burzco w stosunku do wiekowych tradycji feudalnych, interesw stanowych i monarszych. W imi rozumu klasycy francuscy w okresie Wielkiej Rewolucji buruazyjnej sawili wolno i rwno, a tematy swej twrczoci brali chtnie z dziejw republikaskiego Rzymu. A poniewa i w szkolnictwie wczesnym growaa acina i greka, przeto i frazeologia wielu dziaaczy rewolucyjnych bya przeniknita cytatami i przykadami z literatury aciskiej. Nawizywanie do antyku byo widoczne i w dziedzinie sztuk plastycznych, wzorw szuka w nim take najgoniejszy malarz francuski na przeomie XVIII i XIX w., a zarazem wybitny rewolucjonista, Ludwik David (1748-1825). Ale ju w kocu XVIII w. przeciwko klasycyzmowi zacza si rewolucja w postaci nowego kierunku, zwanego romantyzmem. Wystpi on silnie najpierw w krajach germaskich, gwnie w Anglii i w Niemczech, na pocztku XIX w. zacz si szerzy we Francji i Woszech, po 1815 r. take i w krajach wschodnich. Bdc pierwotnie tylko kierunkiem w dziedzinie literatury i sztuk plastycznych, romantyzm stopniowo w pierwszej poowie XIX w., a u niektrych narodw, zwaszcza wrd Polakw, i w drugiej jego

poowie, zaciy nad caym yciem umysowym i uczuciowym. Ani nazwy, ani pojcia romantyzmu nie udao si dotd nikomu wyjani w sposb oglnie przyjty. Mona poda tylko jego genez i charakterystyk. Jako kierunek literacki siga swoimi korzeniami daleko w przeszo do redniowiecznej poezji trubadurw i epickich opowieci rycerskich. Pewne elementy waciwe dla literatury romantycznej wystpoway take u Szekspira i wspczesnego mu poety Marlowe'a w XVII w., ale nowoytny romantyzm powsta dopiero w kocu XVIII stulecia jako reakcja przeciwko jednostronnoci Owiecenia i klasycyzmu. Romantyzm by zatem pocztkowo postaw opozycyjn, podobnie jak liberalizm. Synny pisarz romantyczny Wiktor Hugo powiedzia nawet, e romantyzm jest to liberalizm w literaturze. W rzeczywistoci jednak romantyzm mia tylko tyle wsplnego z liberalizmem, e zawsze kad nacisk na swobodny rozwj jednostki. Poza tym wszystko go od liberalizmu rnio. Liberalizm zreszt by ideologi buruazji gwnie w dziedzinie politycznej, spoecznej i gospodarczej. Liberalizm ideologiczno-wiatopogldowy zaczyna, zwaszcza od poowy XIX w., ksztatowa postawy i wzorce ycia indywidualnego i spoecznego. Pocztki swobody wiatopogldowej sigaj XVIII w., a nawet dalej wstecz. Jednake po Wionie Ludw liberaowie dyli wszdzie do wyeliminowania wpyww zachowawczych. Ju wtedy zaczyna si epoka permanentnego Kulturkampfu. Liberaowie byli gotowi na kompromis polegajcy na wzmocnieniu administracji pastwowej pod warunkiem, e ta popiera bdzie laicyzacj kultury (szkoy) i wszystkich dziedzin ycia publicznego (m.in. dotyczy to maestw, rodziny, opieki spoecznej). Romantyzm, aczkolwiek postulat wolnoci dochodzi w nim silnie do gosu, nie by liberaom wiatopogldowo bliski. Kada natomiast posta liberalizmu identyfikuje si z ideologi pozytywizmu. W gruncie rzeczy wszystko sprowadza si do materialistycznej wizji wiata. W tym wzgldzie obie wymienione wizje wiata s zgodne. W kadej innej dziedzinie (polityka, kultura, gospodarka) rnicowanie si, a nawet polaryzacja postaw i pogldw jest rwnie cech epoki, ktrej pocztki mieszcz si jeszcze w ramach obowizujcej tu chronologii. Romantyzm by pocztkowo kierunkiem literackim, stopniowo za take swoist postaw w dziedzinie nauk humanistycznych, nowym stylem w sztukach plastycznych i w muzyce, a nawet w obyczaju, modzie, yciu codziennym. Liberalizm wiadomie nawizywa do Owiecenia, kadc nacisk na konieczno przebudowy pastwa i spoeczestwa w imi wymaga rozumu, natomiast pisarze romantyczni kadli nacisk na pierwiastki uczuciowe, na przeycia wewntrzne czowieka, wyodrbniajce go od innych ludzi i sprawiajce czsto to, e by dla otoczenia niezrozumiay. W zwizku z tym, rwnie w przeciwstawieniu do racjonalistycznej koncepcji Owiecenia, widzcej w czowieku gwnie prawidowo dziaajcy mechanizm, pisarze romantyczni widzieli w czowieku przede wszystkim organizm ywy, ktry trudno zrozumie znajc tylko prawa fizyczne. To porwnanie przenieli take na ycie narodw. Zdaniem romantykw, narody rwnie s odrbnymi od siebie organizmami, majcymi wasny wzrost, modo i dojrzao, a przede wszystkim wasnego"ducha", dlatego te wielu romantykw zajmowao si poezj i sztuk ludow, wierzeniami i podaniami ludowymi, bo gwnie w "ludzie", tj. w stanie chopskim, y nie zmieniony przez kultur "duch narodu". Postawa opozycyjna romantykw wobec istniejcej rzeczywistoci sprawiaa, e chtnie przeciwstawiali jej czasy dawne, gwnie redniowiecze, jako antytez wiata nowoytnego, kierujcego si rzekomo tylko rozumem, a zarazem jako okres, w ktrym swobodnie rozwijaa si poezja ludowa i wierzenia ludowe. Ale i inne wystpujce czsto u romantykw cechy, jak czuostkowo, niepokj wewntrzny, melancholia, skonno do religijnoci i mistycyzmu, subiektywizm, s waciwie oglnie charakterystyczne dla okresu kryzysu spoecznego, jaki przeywaa Europa podczas stadium przejcia od ustroju feudalnego do buruazyjnego. Romantycy rekrutowali si z rnych klas spoecznych i gosili czsto diametralnie przeciwne pogldy spoeczne i polityczne. Niektrzy np. apoteozowali redniowieczny ustrj stanowy i patriarchaln wadz monarsz (Chateaubriand we Francji i Novalis w Niemczech), dlatego te wielu konserwatystw chtnie popierao romantyzm ze wzgldu na tkwice w nim pierwiastki reakcyjne. Ale byli take romantycy, ktrzy gosili konieczno wolnoci ludw i walki z tyrani wadcw (Mazzini, Mickiewicz), przyspieszali swoimi pismami i dziaalnoci odrodzenie i wyzwolenie narodowe. Romantykami bowiem mogli by i konserwatyci, i liberaowie i demokraci. W kadym zreszt kraju romantyzm mia inny charakter i w kadym z nich ulega staej ewolucji. Romantyzm stworzy wiele dzie o trwaej wartoci. Sawni byli, zwaszcza w literaturze francuskiej: literacki apologeta katolicyzmu, monarchii i redniowiecza Franciszek Rene de Chateabriand (1768-1848), poeta, powieciopisarz i dramaturg, pesymista Alfred de Vigny (1797-1863), "krl poezji romantycznej" a zarazem dramaturg i powieciopisarz Wiktor Hugo (18021885); w literaturze angielskiej: poeta Jerzy Byron (1788-1824) i powieciopisarz Walter Scott (1771-1832); w literaturze woskiej powieciopisarz Alessandro Manzoni (1785-1873) i poeta Giacomo Leopardi (1798-1837): w literaturze amerykaskiej autor powieci o Indianach, o morzu i o rewolucji James Fennimore Cooper (1789 1851) oraz poeta i prekursor powieci kryminalnych Edgar Allan Poe (1809-1849); w literaturze polskiej Mickiewicz i Sowacki; w rosyjskiej Aleksander Puszkin (1799-1837) i liryk Micha Lermontow (1814-1841); w wgierskiej liryk Aleksander Petofi (1823-1849); w niemieckiej dramaturg Henryk von Kleist (1777-1811), genialny liryk i najwikszy satyryk niemiecki w XIX w. Henryk (Harry) Heine (1797-1856), jeden z twrcw noweli nowoytnej Ludwik Bome (1786-1837), dramaturg i powieciopisarz pochodzcy ze lska Jzef von Eichendorff (1788-1857).

Nie by natomiast romantykiem, cho za modu by bliski romantyzmowi, najwikszy pisarz niemiecki na przeomie XVIII i XIX w. i jeden z najgbszych wwczas pisarzy wiata Jan Wolfgang Goethe (1749 1832), poeta, powieciopisarz, dramaturg, malarz, przyrodnik, filozof, a poza tym od 1777 r. minister ksistwa saskoweimarskiego. Ten genialny myliciel, poruszajcy problemy oglnoludzkie (zwaszcza w Faucie), przeszed tak jak wikszo buruazji niemieckiej z pozycji buntu (w modoci) na pozycje konserwatywne; by ostatnim wielkim "klasykiem". W muzyce a do pocztku XIX w. panowa klasycyzm. Artyci zaleeli czsto od kaprysu swoich mecenasw, ktrymi z reguy bywali take monarchowie. Utrata poparcia ze strony cesarza Jzefa II dla Wolfganga Amadeusza Mozarta (1756-1791) sprawia, e ten genialny, podziwiany w caej Europie muzyk musia si utrzymywa z udzielania lekcji, a cho wrci jeszcze do ask dworu wiedeskiego, gdy umar z przepracowania, ciao jego wrzucono do wsplnego grobu, jak czowieka nikomu nie znanego. Muzycy z okresu klasycyzmu nie starali si o ujawnienie w muzyce swoich przey, ich twrczo bya niemal bezosobowa. To, co czu artysta, nikogo prawie nie obchodzio. Przewrt w tej dziedzinie dokona si dziki romantykom, ktrzy w swojej twrczoci dawali peny wyraz swoich uczu i przey, jak zwaszcza w ostatnim okresie swego ycia, stojcy na przeomie jeszcze, Ludwik van Beethoven (1770-1827) i cakowicie ju typowy dla romantyzmu Franciszek Schubert (17971828). W nastpnej generacji romantycznej najwybitniejsi byli Hektor Berlioz (1803-1869), Feliks Mendelssohn Bartholdy (1809-1847), Robert Schumann (1810-1856), Fryderyk Chopin (1810-1848). Zapalony dla idei rewolucyjnych, przygnbiony czsto kopotami majtkowymi i rodzinnymi, tragiczny na skutek swej guchoty pod koniec ycia, ale mimo to tworzcy do koca (IX Symfonia) wielki samotnik Beethoven by rwnie charakterystyczn postaci dla okresu romantycznego w ogle, jak nerwowy, zagroony obdem, prbujcy samobjstwa i umierajcy w szpitalu Schumann lub wreszcie jak nieuleczalnie chory na grulic (?) Chopin. W sztukach plastycznych klasycyzm utrzyma si najduej (David i jego kontynuator malarz francuski Jan Ingres 1780-1867), rzebiarze: wenecjanin Antonio Canova 1757-1821, Duczyk Bertel Thorvaldsen 1770-1844 i in.) i w XIX w. wspistnia z romantyzmem, ktry mia powane osignicia gwnie w malarstwie, znacznie mniejsze w architekturze, najmniejsze w rzebie. Najwybitniejszym malarzem romantycznym, a zarazem grafikiem by Francisco de Goya (1746-1828), najwikszy malarz hiszpaski od czasw Velasqueza. Obrazy i sztychy Goyi, przedstawiajce m.in. okruciestwo wojny z Francuzami, postacie zdegenerowanego dworu krlewskiego i wizje wierze ludowych, s po prostu dokumentami historycznymi, a zarazem mimo swej przesady romantycznej rzucaj wiato na tragiczne przejcia narodu, ktry na przeomie XVIII i XIX w. utraci ostatecznie sw mocarstwowo, nie mogc si wyzwoli z wizw feudalizmu i dawnych przesdw. Bardziej bojowym romantykiem, cho si romantyzmu wypiera, ale mniejszym od Goi malarzem, by Eugeniusz Delacroix (1798-1863). Ogromne znaczenie mia romantyzm dla rozwoju nauk humanistycznych, zwaszcza historycznych. Spenia tu podwjn rol. Dla czci romantykw historia bya ucieczk od rzeczywistoci, a czasem zajmowali si przeszoci, by, podobnie jak to byo w literaturze piknej, przeciwstawi przeszo teraniejszoci. Dla innych w historii chodzio o egzotyk, o ciekawe, nie znane dotd tematy. Ich prace historyczne czsto niewiele si zatem rniy od powieci historycznych. Luki w przekazach rdowych uzupeniano fantazj, przewanie nie wskazywano przy tym czytelnikowi, co skd zostao zaczerpnite. Kadziono za to duy nacisk na form literack, tote nawet prace synnych historykw romantycznych, wybitnych zreszt erudytw, Augustyna Thierry'ego (1795-1856) i jego brata Amadeusza (17971873), Juliusza Micheleta (1798-1874) we Francji, Tomasza Carlyle'a (1795-1881) i Tomasza Macaulaya (18001859) w Wielkiej Brytanii byy zarazem arcydzieami literackimi. Niektrzy jednak z historykw romantycznych, zwaszcza Francuzi, sigali do przeszoci take w celu polemicznym, by wykaza brak uzasadnienia dla niektrych wspczesnych im instytucji, np, przywilejw arystokracji, i dowie zasug mieszczastwa. Augustyn Thierry i Franciszek Guizot (1787-1874) dowodzili nawet istnienia walki klasowej w dziejach Francji, cho po zwycistwie buruazji w 1830 r. zaczli si odegnywa od wasnych dawniejszych pogldw. W zwizku z ogromnym zainteresowaniem histori, popieranym zreszt przez rzdy wczesne, starano si ogasza drukiem najcenniejsze rda historyczne (Monumenta Germaniae Historica od 1819 r., zainicjowane przez Steina, i analogiczne wydawnictwa w innych krajach), ale zarazem doskonalono take metod bada. Po tym wzgldem pionierami byli Barthold Niebuhr (1776-1831), ktry przez sw krytyk rde zmieni zupenie obraz dziejw staroytnego Rzymu, i bardziej od niego wszechstronny, luno zwizany z romantyzmem, interesujcy si gwnie dziejami politycznymi, Leopold Ranke (1795-1886), ktry stworzy najpopularniejsz szko historiograficzn. Rozdzia trzydziesty szsty Ruchy narodowe A do pocztkw XIX w. pojcie narodu pokrywao si zwykle z pojciem pastwa, cho og ludzi nie mia jeszcze wyranej wiadomoci narodowej. Wyjtkiem byy te narody, ktre pozbawiono wasnej pastwowoci, m.in. od 1795 r. Polacy. Ale wrd nich powstanie nowoytnej wiadomoci narodowej wie si z wytworzeniem si buruazji, dziaajcej pod wpywem filozofii Owiecenia, cho wie si take z walk przeciwko najedcy (powstanie kociuszkowskie z 1794). Podobnie te na Zachodzie pionierem ruchw narodowych bya w wielu krajach buruazja, przeciwstawiajca si absolutyzmowi monarchw w imi praw "narodu". Jednym z pierwszych teoretykw narodowoci by pastor, filozof niemiecki, pochodzcy z Prus Wschodnich, Jan Gotfryd

Herder (1744-1803), ktry zajmujc si ywo dyskutowanym w czasach Owiecenia zagadnieniem kultury, mwi o odrbnociach kultur ludowych i narodw, o duchu narodw, co potem przejli romantycy. Ekspansja francuska w latach 1791-1814 poczona z wyzyskiem ekonomicznym i uciskiem krajw zajmowanych, wywoywaa czsto w tych ostatnich uczucia wrogoci wobec okupantw i przyczyniaa si do obudzenia wiadomoci narodowej (Niemcy, Hiszpanie, Wosi). Napoleon wiadomie zreszt odwoywa si do uczu narodowych jako rodka dywersji przeciwko Prusom, Austrii i Rosji. Do budzenia tych uczu przywizywali ogromn wag romantycy. W pierwszej poowie XIX w. w kadym z krajw europejskich ruch narodowy mia swj specyficzny charakter. Jeli chodzi o ruch narodowy niemiecki, to "wojna wyzwolecza" przeciwko Napoleonowi w 1812-1813 r. zawioda nadzieje buruazji. Nie nastpio ani osabienie absolutyzmu monarszego, ani tym bardziej zjednoczenie Niemiec. Wielu modych ochotnikw z 1813 r. wrcio do twardych feudalnych stosunkw i nie mogo si z nimi pogodzi, tym bardziej e Niemcy w 1815 r. przechodziy kryzys ekonomiczny, spowodowany ogromnym zalewem rynku przez towary angielskie. Wskutek przerwania blokady kontynentalnej Anglicy starali si wykorzysta koniunktur i sprzeda nagromadzone w cigu ostatnich lat wyroby swego przemysu, co si tym bardziej z pocztku udawao, e byy one znacznie tasze ni rodzime niemieckie. Ten stan rzeczy nie trwa jednak dugo, gdy wyniszczone wojn Niemcy nie mogy paci. Buruazja niemiecka ostro wystpowaa teraz z daniem wprowadzenia ce ochronnych. Nim to jednak nastpio, kryzys z 1815 r., cho w nastpnych latach stopniowo sabncy, bardzo przyczyni si do rozwoju wiadomoci narodowej. Krzewia si ona gwnie wrd modziey uniwersyteckiej i intelektualistw. Ostoj ruchu narodowego byy zwaszcza istniejce ju od 1811 r. stowarzyszenia gimnastyczne, ktrych twrc by nauczyciel Fryderyk Jahn, oraz zwizki studenckie, ktrych wzorem sta si Zwizek Studentw (Burschenschaft) zaoony 12 czerwca 1815 r. na uniwersytecie w Jenie, majcy za godo "wolno, honor, ojczyzna". Zwizki te cieszyy si ywym poparciem liberalnych i romantycznych profesorw. Trzechsetna rocznica wystpienia Lutra i trzecia rocznica bitwy pod Lipskiem staa si okazj dla studentw wszechnicy jenajskiej do urzdzenia wielkiej manifestacji publicznej, na ktr zaproszono kilkuset studentw z dwunastu uniwersytetw protestanckich w Niemczech do Eisenach i do Wartburga. Na zamku w Wartburgu 18 padziernika 1817 r. wygoszono kilka przemwie i wrzucono w ogie szereg ksiek, m.in. Kodeks Napoleona i dzieo Hallera oraz uywany jeszcze w wojsku pruskim gorset uaski, peruk hesk i austriacki kij kapralski. Uroczystoci wartburskie wywoay ywe zaniepokojenie rzdw niemieckich i cara Aleksandra I. Nastpio ledztwo i aresztowania, gdy za student Karol Sand zamordowa 23 marca 1819 r. w Mannheim reakcyjnego dramaturga Augusta Kotzebuego za to, e ten wymiewa ideay zwizkw studenckich, rzdy niemieckie na zjedzie w Karlsbardzie (dzi Karlowe Wary w Czechach) w sierpniu 1819 r. postanowiy m.in. utworzy policyjny nadzr nad uniwersytetami, sprawowany przez specjalnych komisarzy. Profesorowie goszcy "zgubne" pogldy mieli by usuwani. Wszystkie zwizki studenckie nie zatwierdzone zostay zabronione, poza tym uchwalono zaostrzy cenzur. Terror policyjny przyczyni si do osabienia jawnego ruchu narodowego, ale po 1830 r. pod wraeniem rewolucji lipcowej we Francji ruch ten ody na nowo, cho zjednoczenie Niemiec na drodze oddolnej, tj. przez nard niemiecki, nie miao jeszcze w Niemczech wielu zwolennikw. Wysuwaa to haso tylko cz buruazji, ale po utworzeniu Zwizku Celnego zapa jej osab. Poza tym ruch narodowy niemiecki nie mia jasno okrelonego celu dziaania. Obok zwolennikw federacji pastw, byli zwolennicy pastwa jednolitego na wzr redniowiecznego cesarstwa, poza tym cz buruazji chciaa widzie na czele Niemiec cesarza austriackiego (koncepcja "wielkich Niemiec"), cz wolaaby za krla Prus (koncepcja "maych Niemiec"). Ci ostatni pragnli wyczy Austri z przyszego pastwa niemieckiego, obawiali si e mogliby w nim odgrywa wan rol Wgrzy i Sowianie. Wrd zwolennikw "maych Niemiec" zacz si zreszt pod koniec pierwszej poowy XIX w. ujawnia nawet szowinizm narodowy. Ruch narodowy woski mia czciowo podobny charakter, bo i Wochy byy rozbite na wiele pastw (w 1815. Sardynia, Parma, Modena, Lukka, Toskania, pastwo Kocielne, Krlestwo Obojga Sycylii i nalece do Austrii Lombardia i Wenecja), Miay wprawdzie za sob wietn przeszo kulturaln (Renesans), ale od czasw staroytnych nie tworzyy jednego pastwa. Tylko wrd nielicznej elity istniaa wiadomo istnienia jednego narodu woskiego. Ruch zmierzajcy do zjednoczenia Woch w jedno pastwo narodowe nazwano w XIX w. Risorgimento. Wyraz ten, pojawiajcy si ju po 1750 r., by pierwotnie synonimem wyrazu Rinascimento, oznaczajcego "odrodzenie" kultury, dopiero w XIX w. sta si nazw ruchu politycznego, a zarazem nazw caego okresu w dziejach Woch. Pionierem Risorgimento bya przede wszystkim buruazja i cz drobnej szlachty pnocnych i rodkowych Woch. Przeciwstawia si temu ruchowi og monarchw (najbardziej za papiee), ogromna wikszo arystokracji i wyszego kleru, obojtne na og byy masy chopskie. Na temat charakteru, zasigu terytorialnego i granic czasowych Risorgimento pogldy s do podzielone. Zaczyna si je od pocztkw XVIII w. (w zwizku z Owieceniem) lub nawet wczeniej albo od koca tego wieku, albo wreszcie od lat dwudziestych XIX w. Oglnie jednak przyznaje si wielkie znaczenie w jego dziejach okresowi 1789-1815, cho jest sporne, czy Risorgimento zaczo si pod wpywem francuskim, czy te wpyw ten przyspieszy tylko jego dojrzewanie. Pewne jest jednak, e fakt istnienia Krlestwa Woch przed 1815 r., deklaracje Napoleona i Murata zostawiy trwae lady w umysach czci buruazji i drobnej szlachty woskiej.

Trudno si byo pogodzi z tym, e Wochy na nowo stay si tylko pojciem geograficznym. Zwolennicy zjednoczenia zdawali sobie jednak spraw z tego, e gwnym gwarantem rozbicia politycznego Woch bya Austria, zainteresowana t spraw o tyle, e do niej naleay woskie prowincje Lombardia i Wenecja. Std te ruch narodowy woski by z jednej strony zwrcony przeciwko "Niemcom", z drugiej za nastawiony na zjednoczenie. Po 1815 r. to ostatnie wydaje si niemal nieosigalne, std te u niektrych pisarzy wystpuje pesymizm (poeta Leopardi) i ucieczka przed rozwaaniem rzeczywistoci politycznej w dziedzin historii, spotgowana zwaszcza przez romantyzm. Studia historyczne i powieci historyczne wysuway zarazem krytyczne aluzje do smutnej rzeczywistoci i apoteozoway dawn wietno kulturaln Wochw. Tylko mniejszo buruazji prbowaa dokona wyzwolenia narodowego na drodze spiskw i powsta. Podobny do woskiego charakter mia ruch narodowy polski, bo i Polakom chodzio o zrzucenie jarzma obcego. Poza tym jednak rni si od woskiego zasadniczo. Polska wczesna nie miaa tak silnej i licznej buruazji, nie stanowia tak zwartego jak Wochy terytorium geograficznego. Ale w Polsce na pocztku XIX w. byy silne tradycje niepodlegego pastwa szlacheckiego. Wszechwadna, uprzywilejowana ekonomicznie i spoecznie szlachta nie moga si pogodzi z utrat swojej roli politycznej w ramach pastw zaborczych, std te szlachecki ruch narodowy polski by najsilniejszy w Europie. Przejawia si w postaci religijnych lub czsto metafizycznych prb wytumaczenia sensu niewoli (mesjanizm) oraz w postaci licznych spiskw i prb powstaczych, zacztych zaraz po trzecim rozbiorze. Udzia w nich braa te i cz buruazji, dla ktrej decyzje Sejmu Czteroletniego i Konstytucja 3 maja 1791 r. stay si krzepic na przyszo legend. W Wielkopolsce ruch narodowy mieszczastwa polskiego wzrasta ponadto wskutek rywalizacji z popieran przez pastwo buruazj niemieck. Ale zarwno buruazja Wielkopolski, jak i Krlestwa Polskiego nie miaa jeszcze wikszego znaczenia w yciu politycznym kraju. Rewolucyjnie i nacjonalistycznie byo nastawione take biedne, upoledzone wskutek sabego rozwoju przemysu, drobnomieszczastwo. Poza Wielkopolsk chopi byli jeszcze na og pod wzgldem narodowym bierni. Inaczej si przedstawia ruch narodowy tych ludw, ktre ju przed wiekami utraciy swj byt pastwowy, jak np. Czesi, Chorwaci, Serbowie, Bugarzy, lub te nie miay swej pastwowoci nigdy, jak np. Sowacy, Biaorusini. U tych ludw ruch narodowy przechodzi przez dwie fazy. Samo odrodzenie narodowe byo nieuniknione, odkd zacz si rozkada feudalizm, ustpujcy stopniowo, jak np. w Austrii, kapitalizmowi. W Czechach zacz si ten proces w drugiej poowie XVIII w. w postaci walki drobnej buruazji czeskiej przeciw bogatej buruazji niemieckiej lub zniemczonej, a poniewa rwnoczenie toczya si, zaczta ju o wiele dawniej, walka klasowa chopw czeskich z rwnie niemieck lub zniemczon szlacht, przeto tym atwiej byo o odrodzenie narodowe. Zagroona konkurencj buruazja i wyzyskiwani chopi tym atwiej i silniej uwiadamiali sobie odrbno narodow w stosunku do klas panujcych. Wzrastao wrd Czechw przywizanie do jzyka ojczystego, budzio si zainteresowanie przeszoci, a potrzeby ekonomiczno-spoeczne przyczyniay si do powstania odpowiedniej literatury, ktra zacza si teraz zajmowa jzykiem i kultur czesk. Czynili to nawet Niemcy, gwnie filozof Gelasius Dobner ( 1719-1790), ale najwicej Czesi, cho niektrzy z nich pisali z pocztku jeszcze w jzyku klas rzdzcych, tj. po niemiecku. W tym zatem jzyku pisa historyk i filolog Franciszek Marcin Pelcl (1734-1801), pierwszy profesor jzyka i literatury czeskiej na uniwersytecie praskim (od 1792), cho i on pod koniec ycia (w latach 1791-1796) napisa dzieje Czech ju w jzyku czeskim, doprowadzajc je do XV w. W obronie jzyka czeskiego wystpio zreszt kilku pisarzy. Najwybitniejszym z nich okaza si syn onierza Jzef Dobrovsky (1753-1829), wolnomylny ksidz, ale zarazem wietny filolog, "patriarcha filologii sowiaskiej", historyk i etnograf, utrzymujcy ywe stosunki z Polakami, pisa przewanie po niemiecku i czasem ulega pesymizmowi w ocenie przyszoci narodu czeskiego, by jednak w gruncie rzeczy gorcym patriot, a swymi pracami naukowymi pooy podstawy dla rozwoju czeskiego jzyka literackiego. Zaczy si ukazywa i ksiki czeskie, gwnie dziki Franciszkowi Prohasce (1749-1847), Wacawowi Krameriusowi (1753-1808) i Jsefowi Jungmannowi (1773-1847). Kramerius, syn wiejskiego krawca, bibliotekarz, zacz wydawa pierwsze czasopismo w jzyku czeskim (od 1786). Nieco wczeniej zaczto wystawia w tym jzyku take sztuki dramatyczne (od 1771, ale na stae dopiero od 1785). Wojny napoleoskie, a take rozwj przemysowy Czech, przyczyniy si do tego, e ruch narodowy czeski wszed w now faz - polityczn. Do tej pory nie mia on bowiem charakteru politycznego. Chop i drobnomieszczanin czeski przestawa si wstydzi tego, e by Czechem, ale jeszcze nie myla o prawach politycznych dla swego narodu. Teraz jednak rodzi si, najpierw wrd buruazji, ruch narodowy, przeciwstawiajcy si panowaniu szlachty i buruazji niemieckiej take w imi tego, e byy cudzoziemskie. Rzd austriacki widzcy wiksze niebezpieczestwo dla pastwa w ruchu narodowym niemieckim, popiera czciowo ruch czeski. Zgodzi si zatem w 1816 r., e wszyscy nauczyciele, uczcy w gimnazjach czeskich, musz zna jzyk czeski. O prawa jzyka czeskiego zacza si upomina i niechtna biurokracji wiedeskiej cz szlachty czeskiej. Ona te utworzya w 1818 r. w Pradze Muzeum Narodowe czeskie, ktre stao si orodkiem czeskiego ycia umysowego. Nowe pokolenie dziaaczy i pisarzy czeskich mwio ju wyranie o "obudzeniu si" caego narodu czeskiego, jak zwaszcza poeta i filolog, Sowak piszcy po czesku, Jan Kollar (1793 1852), poeta Wadysaw

Celakowsky (1799-1852), poeta i filolog Wacaw Hanka (1791-1861), ktry chcc dowie dawnoci literatury czeskiej posuwa si a do fabrykowania falsyfikatw, etnograf, Sowak, Pawe Jzef Safarik (1795-1861), historyk Franciszek Palacky (1796-1876) i inni. Wikszo z nich utrzymywaa stosunki z Polakami, interesowaa si ywo literatur polsk, czerpic z niej nawet wzory jzykowe. Za to ruch narodowy sowacki nie wyszed poza pierwsz faz, etnograficzno-jzykow. Sowakom grozia madziaryzacja, ktrej ulega ju szlachta i wikszo mieszczastwa sowackiego, zreszt do nielicznego, gdy Sowacja bya krajem gwnie pastersko-rolniczym. I tu jednak na skutek zaostrzenia si wyzysku feudalnego, czciowo za pod wpywem czeskim, zaczo si odrodzenie, cho znacznie pniej i wolniej ni w Czechach. Najpierw, bo ju w latach osiemdziesitych XVIII w., ujawnio si ono pod wpywem Czech w zachodniej Sowacczynie. Jednym z gwnych jego pionierw by filolog Ljudovit Stur (1815-1856). W pierwszej poowie XIX w. zacza si take nowa faza w dziejach ruchu narodowego ukraiskiego. Podzieleni w XVII stuleciu midzy Rosj i Polsk Ukraicy, nazywajcy si zreszt do koca XIX w. Rusinami, byli rozbici take pod wzgldem religijnym, gdy cz ich zamieszkaa w Krlestwie Polskim i w Galicji naleaa do zczonego z Rzymem Kocioa greckokatolickiego (unickiego). Oglnie jednak nie zapomnieli o tradycjach wolnych kozakw i Chmielnickiego. Mimo to, cho prowadzili sta walk klasow z obszarnikami rosyjskimi i polskimi, i przez Rosjan, i przez Polakw nie byli uwaani za odrbny nard. Pierwsi traktowali ich jako grup etniczn rosyjsk i nazywali "Maorosjanami", drudzy jako grup etniczn polsk, posugujc si narzeczem ruskim. W zwizku z tym ani Rosjanie, ani Polacy nie prowadzili wprawdzie w stosunku do Ukraicw wiadomej polityki wynaradawiajcej, ale mimo to warstwy wysze ukraiskie, szlachta i bogate mieszczastwo, wypieray si chtnie przynalenoci do klasy niszej, tj. ukraiskiej. Dopiero gdy wskutek rozkadu ustroju feudalnego zacza si na Ukrainie wytwarza klasa buruazji, powsta take wiadomy ruch narodowy ukraiski. Jednym z jego pionierw by najwikszy poeta ukraiski Taras Szewczenko (1814-1861). Na terenie rosyjskiej Ukrainy ruch ten by bardzo saby, nawet niektrzy pisarze ukraiscy pisali nie tylko po ukraisku, ale take po rosyjsku i ukraisku. Hasa niezalenoci politycznej Ukraicy rosyjscy, poza wyjtkami, nie wysuwali. Silniejszy by ruch narodowy na ziemiach nalecych do Austrii. Wprawdzie niektrzy Ukraicy utrzymywali tu ywe stosunki z Polakami i chtnie czerpali wzory z literatury polskiej, wikszo jednak bya Polakom niechtna. Ukraicy ci w walce z Polakami szukali sprzymierzeca w rzdzie austriackim. Wysuwany po stronie polskiej w latach czterdziestych XIX w. pomys ksicia Adama Czartoryskiego i spolszczonego Ukraica powieciopisarza Michaa Czajkowskiego, powstania Ukraicw przeciwko Rosji i utworzenia z nich zwizanego z Polsk pastwa ukraiskiego nie mia wrd Ukraicw zwolennikw. Wczeniej od ukraiskiego zaczo si odrodzenie narodowe wrd Sowian poudniowych: Chorwatw, Sowecw, Serbw, Czarnogrcw. Dzielia ich religia i wiea przeszo historyczna. Chorwaci i Sowecy byli katolikami, Czarnogrcy i ogromna wikszo Serbw wyznawali prawosawie, cz Boniakw bya muzumaska. Rozbici byli take pod wzgldem politycznym. Prawie wszyscy Chorwaci, Sowecy i niewielka grupa Serbw wchodzili w skad cesarstwa austriackiego, reszta w skad Turcji. Ale na pocztku XIX w. mieli take dwa wasne orodki pastwowe, Serbi i Czarnogr. Pastwo serbskie upado wprawdzie w 1813 r., ale okrutne rzdy tureckie i nadzieja na pomoc zwyciskiej w wojnie z Francj Rosji skoniy Serbw do nowego powstania, na ktrego czele stan kne Miosz Obrenowi. w kwietniu 1815 r. W obawie przed interwencj Rosji rzd turecki upowani pasz Belgradu do wyraenia zgody na autonomi Serbii, cho tylko w formie ustnej, bez oficjalnego aktu pisanego. Miosz zosta uznany za naczelnego knezia, sprawujcego wadz wraz z pasz belgradzkim. Autonomia ta miaa zakres bardzo ograniczony (sprawy podatkw, sdownictwo) i nie opieraa si na adnym formalnym akcie prawnym sutana, ale przekreli jej ju si Turcji nie udao, cho dopiero w ugodzie z Rosj, zawartej w Akermanie (dzi Biaogrd nad Dniestrem) 25 wrzenia 1826, sutan zgodzi si na przestrzeganie postanowie pokoju bukareszteskiego z 1812 r. w stosunku do Serbw. Czarnogry nigdy nie udao si Turkom ujarzmi cakowicie, cho bya podzielona na kilka plemion, ktre wystpoway wsplnie w razie oglnego niebezpieczestwa. Poza tym jednoczy je jednak wsplny biskup prawosawny (wadyka), bdcy zarazem wadc wieckim, wodzem i sdzi najwyszym. W latach 1697-1851 urzd wadyki by w posiadaniu dynastii Petrowiciw gdy od czasw biskupa Daniy kady z biskupw stara si o wyznaczenie po sobie na urzd wadyki krewniaka i tego wanie Czarnogrcy zawsze "wybierali". Ju wadyka Danio (1697-1735) nawiza bliskie stosunki z Rosj. Byy one silne i za czasw jego nastpcw. Czarnogra znalaza si odtd pod protektoratem Rosji. Rzd rosyjski wspomaga wadyk pienidzmi i dostarcza broni podczas wojny z Turkami. Konsul rosyjski w Dubrowniku by gwnym doradc wadyki. Najwybitniejszy z dynastii Petrowiciw, Piotr II Njegos (1830-1851), przyczyni si do utrwalenia centralizacji kraju, tworzc stay wsplny senat i sd najwyszy. Zaoy poza tym pierwsz szko w Czarnogrze i pierwsz drukarni. Sam za ponadto zajmowa si poezj. Jego twrczo pozostawaa pod wpywem pieni ludowych i poety serbskiego Simy Milutinowicia. Ale niewielka, zacofana gospodarczo i kulturalnie Czarnogra, nie moga odegra wikszej roli w dziejach Jugosowian. Ich gwnym orodkiem politycznym stao si inne pastwo jugosowiaskie - Serbia. Natomiast odrodzenie kulturalne zaczo si najpierw wrd Jugosowian w Austrii, gwnie za wrd mieszczastwa chorwackiego i soweskiego ju pod koniec XVIII w. w zwizku z

pocztkami kapitalizmu w Austrii. Nieco pniej zacz si ten proces wrd Serbw austriackich. Te grupy etniczne mwiy odrbnymi narzeczami, miay bogat poezj ludow i wiele prac literackich pisanych. Zasug paru wybitnych pisarzy byo utworzenie wsplnego jzyka literackiego, nawizujce zreszt do prb podejmowanych ju na pocztku XVII w, Jzykoznawca serbski Vuk Karadzi (1787-1864) opracowa pierwszy sownik serbskochorwacki w 1818 r., jego prace kontynuowa Serb, Jerzy Danici (1825-1882). Myl o jednym jzyku literackim popiera take twrca gramatyki jzyka soweskiego, przyjaciel Karadzicia Bartomiej Kopitar (1780-1844). Wrd Chorwatw pionierem odrodzenia narodowego by Ljudevit Gaj ( 1809-1872), ktry w swym czasopimie literackim "Danica Ilirska", wychodzcym od 1835 r., posugiwa si dialektem uywanym w okolicach Dubrownika. Ze wzgldu na tradycje historyczne tej prowincji Gaj nazwa go jzykiem ilirskim. I Karadzi zreszt uwaa, e narzecze dubrownickie winno si sta jzykiem literackim Jugosowian. Ale mimo wsplnego jzyka literackiego plemiona jugosowiaskie nie miay jeszcze w pierwszej poowie XIX w. wsplnej wiadomoci narodowej. W masach tworzya si ona stopniowo. Utrudniao j nie tylko rozbicie polityczne, ale i religijne. Duchowiestwo zarwno prawosawne, jak i katolickie przeciwne byo czeniu si ludzi o rnych religiach. Szczeglnie przeladowany by Karadzi przez kler prawosawny. Ruch narodowy chorwacki ksztatowa si ponadto w ostrej walce klasowej chopw i mieszczan chorwackich z feudaami wgierskimi, ktrzy chcieli cofn reformy wprowadzone przez Napoleona w Ilirii w latach 1809-1813 (m.in. wolno osobist chopw), obawiajc si ich wpywu na masy chopskie wgierskie. Gdy w 1843 r. ucisk madziarski wzrs szczeglnie, Gaj, ktry by zawsze realist w polityce, uzna, e mniejszym zem bdzie oparcie si na rzdzie centralnym w Wiedniu. Rzd wiedeski chtnie stosowa zasad divide et impera i dlatego przeciwko Wgrom popiera Chorwatw, starajc si jednak zarazem o nadanie ruchowi chorwackiemu charakteru konserwatywnego. Znacznie pniejsze i poczone z wikszymi trudnociami byo odrodzenie narodowe Bugarw. Jeszcze na pocztku XIX w. prawie nikt w Europie nie wiedzia o istnieniu takiego narodu. Istotnie na poudnie od dolnego biegu rzeki Dunaju, niemal a po pas nadbrzeny Morza Egejskiego mieszkali Sowianie, mwicy rnymi, cho zblionymi do siebie dialektami. Najbliszymi ssiadami grup bugarskich byli Macedoczycy, lud sowiaski, najbardziej spokrewniony z Bugarami, zamieszkujcy obszar poudniowo-wschodniej Jugosawii, pnocno-wschodniej Grecji i poudniowo zachodniej Bugarii. Do liczne na tym obszarze, cho w mniejszoci, byy take grupy Turkw. W zwizku z rozkadem feudalizmu w Turcji i, sabym co prawda, rozwojem w niej kapitalizmu, zaczo si i na ziemiach bugarskich pod koniec XVIII w. rozwarstwienie chopw bugarskich, wytworzya si na wsi warstwa bogatych chopw, zwanych czorbadi, zajmujcych si handlem byda i poborem podatkw, w miecie za warstwa rzemielnikw, produkujcych swe wyroby nie tylko dla zaspokojenia potrzeb miejscowych, ale i na eksport. Pogorszya si take wskutek wzrostu kapitalizmu sytuacja chopw wyzyskiwanych przez feudaw, przez Koci i przez czorbadich. To wszystko budzio reakcj spoeczn uciskanych, ale ruch wyranie polityczny w Bugarii pojawi si dopiero z powstawaniem klasy buruazji w pierwszej poowie XIX w. Wytworzya si ona gwnie dziki wzrastajcemu eksportowi zboa, byda i wyrobw rzemielniczych. Wystpowano z pocztku gwnie przeciwko panowaniu w Kociele i w szkole Grekw, uwaajcych wycznie siebie za klas panujc i inteligencj. Wwczas bowiem wyszy kler stanowili niemal wycznie Grecy, jzykiem uywanym podczas naboestw by jzyk grecki, ludmi wyksztaconymi w tym kraju byli niemal bez wyjtku Grecy lub ludzie mwicy po grecku, zhellenizowani. Przeciwstawiajc si temu, duchowni bugarscy i buruazja bugarska zaczli ka nacisk na rozwj jzyka narodowego (pierwsza ksika bugarska zostaa wydrukowana w 1806 r., a do 1826 r. ukazao si zaledwie 16 ksiek bugarskich, z tego jedna tylko o treci wieckiej, tj. podrcznik do czytania). Wojny rosyjsko-tureckie w 1812 i 1828 r. rozbudziy nadzieje Bugarw. Wielu z nich walczyo w szeregach rosyjskich, niektrzy najbardziej skompromitowani musieli z tego powodu opuci kraj i przenie si do Rosji. I poza tym zreszt spora grupa Bugarw studiowaa w Rosji, wpyw kultury i literatury rosyjskiej by te coraz wikszy. W latach czterdziestych XIX w. zacz wywiera wpyw na Bugarw take ksi Adam Czartoryski, bd osobicie na studiujcych w Paryu, bd przez swych agentw, a zwaszcza przez Michaa Czajkowskiego i w Stambule wprost na inteligencj Bugarii. Czartoryskiemu chodzio o sparaliowanie wpyww rosyjskich i w tym celu dy do utworzenia na Bakanach federacyjnego pastwa sowiaskiego, obejmujcego Serbi i Bugari lub stworzenia z nich dwch oddzielnych pastw. W jednym i drugim wypadku suwerenno Turcji miaa by jednak zachowana. Osabieniu wpyww rosyjskich w Bugarii miao take suy popieranie katolicyzmu. Inny charakter mia ruch narodowy wgierski. W 1527 r. krlem wgierskim zosta Habsburg Ferdynand I i odtd Wgry zczyy si cile z cesarstwem, cho nie stay si nigdy czci Rzeszy Niemieckiej. Kady cesarz zostawa zarazem krlem wgierskim. Pod wzgldem politycznym pastwo wgierskie nie przestao zatem istnie, byo poczone z Austri tylko uni rzeczow, cho ze strony Habsburgw ustawicznie podejmowano prby zatarcia prawnej odrbnoci Wgier i traktowania ich jako prowincji austriackiej. Tak postpowa zwaszcza cesarz Jzef II, ale nie osign swego celu, cho wyrazem odrbnoci wgierskiej pod koniec XVIII w. byo ju tylko mianowanie na Wgrzech namiestnika krlewskiego i sejm stanowy, rzadko zreszt zwoywany. Mimo to cesarze musieli si liczy z

Wgrami, gdy kraj ten od pokoju karowickiego z Turkami w 1699 r. obejmowa poow pastwa Habsburgw, a po utracie lska by nawet wikszy, ni pozostaa reszta posiadoci cesarskich. Tylko dziki posiadaniu Wgier Austria staa si mocarstwem, musiaa si zatem liczy z postaw Wgrw, cile biorc z postaw szlachty wgierskiej, gdy w okresie feudalizmu stanowiska klas niszych cesarze nie brali pod uwag. Wgry pod koniec XVIII w. byy krajem niejednolitym pod wzgldem etnicznym i bardzo zacofanym pod wzgldem gospodarczym i spoecznym. Madziarzy stanowili najwyej 1/3 ogu mieszkacw kraju zwanego Krlestwem Wgierskim. Reszta to Sowacy i Ukraicy na pnocy, Chorwaci i Serbowie na poudniowym zachodzie i poudniu, Rumuni w Siedmiogrodzie oraz rozsiani po caym kraju Niemcy. Ale za to og szlachty tego kraju uwaa si za Madziarw, tylko szlachta chorwacka zachowaa sw odrbno narodow. Cay kraj mia charakter gwnie rolniczy, przy czym caa wasno ziemska naleaa do szlachty, zreszt bardzo zrnicowanej, ale wszdzie gospodarujcej w oparciu o niewol chopa i paszczyzn. Miast byo niewiele, ich mieszkacy liczyli okoo 6% ludnoci caego kraju. O wszystkim decydowao paruset magnatw, z ktrych niektrzy mieli po kilkanacie tysicy hektarw ziemi. wiadomo odrbnoci narodowo-politycznej nigdy nie zanika na Wgrzech, ale i tu ruch narodowy zacz si wytwarza dopiero pod koniec XVIII w. w warunkach podobnych do warunkw polskich. O ile magnaci madziarscy byli czsto w opozycji w stosunku do rzdu wiedeskiego, ale bya to opozycja czysto feudalna, obrona przywilejw przed centralizacj pastwow, niech do wpyww magnatw niemieckich, o tyle drobna szlachta, coraz biedniejsza wskutek podziaw majtkowych i nie majca widokw poprawy swej sytuacji w kraju zacofanym gospodarczo, odnosia si bardzo niechtnie do cesarza i podatna bya na hasa radykalne. Podobnie jak w Polsce, tak i na Wgrzech z tych przemian spoecznych zdawaa sobie spraw cz magnatw, zwaszcza jeden z najwybitniejszych, hrabia Stefan Szechenyi, ale wyjcie z tej sytuacji widzia w przebudowie ustroju rolnego na wzr angielski, m.in. w oczynszowaniu chopw i przejciu folwarku paszczynianego na gospodark kapitalistyczn. Do tego jednak potrzebna bya zgoda Wiednia, bo tylko wtedy Wgry mogy si sta eksporterem zboa i zwikszy wywz wina. Wikszo magnatw jednak nie miaa zrozumienia dla programu Szechenyiego. Rwnie i cz tylko drobnej szlachty miaa program polityczno-spoeczny. Pracowali nad nim, podobnie jak w Polsce, nieliczni intelektualici, za nimi sza drobna szlachta i buruazja. czyo wszystkich tych intelektualistw haso niezalenoci kraju, pragnli w wikszym stopniu ni Szechenyi uniezalenienia Wgier od Wiednia, niektrzy za cakowitej niepodlegoci. Dzieli ich natomiast program spoeczny. Cz z nich domagaa si reform o charakterze buruazyjnym na wzr co najwyej konstytucji francuskiej z 1791 r., ale cz mniejsza co prawda - sza dalej, wysuwajc hasa wolnoci i rwnoci oraz ogoszenia republiki. W zwizku z tym nazywano ich jakobinami. W latach 1794-1795 ruch ten na Wgrzech zosta zamany, ale pozostay stronnictwa, ktre mona by nazwa szlacheckim i buruazyjnym. Na czoo tego drugiego zacz si wysuwa od 1840 r. Lajos (Ludwik) Kossuth, przeciwnik Szechenyiego, dziennikarz, pochodzcy z biednej szlacheckiej rodziny protestanckiej. Jego dziennik "Pesti Hirlap", wychodzcy od 1844 r., sta si organem caej inteligencji wgierskiej. Wszyscy jednak dziaacze polityczni wgierscy, podobnie jak polscy, zgodnie co prawda z wczesnymi pogldami politycznymi, utosamiali pojcie pastwa i narodu, sdzili, e wszyscy mieszkacy Wgier powinni si uwaa za Wgrw, uznawali na tym terenie tylko wgierskie prawa narodowe, co prowadzio do konfliktw, zwaszcza z majcymi ju do rozwinit buruazj Chorwatami. W XVIII stuleciu zaczo si take odrodzenie narodowe Rumunw, ktrzy poza tzw, ksistwami naddunajskimi, tj. Modawi i Wooszczyzn, zamieszkiwali w wikszoci Siedmiogrd, Bukowin i Besarabi. Ksistwa miay co prawda wasnych zarzdcw, hospodarw, mianowanych przez sutana i nawet, niewielk zreszt, autonomi, ale hospodarami byli Grecy, w rku Grekw byy take wszystkie wysze urzdy wieckie i kocielne (Rumuni naleeli do religii greckiej), sdownictwo, handel i przemys manufakturowy, poza tym obydwa kraje miay charakter niemal cakowicie feudalny. Ziemia naleaa do wielkich wacicieli, bojarw, ktrym imponowaa kultura grecka. Masy niewolnych chopw i pasterzy yy w ndzy i ciemnocie. Odrodzenie narodowe zaczo si najpierw w Siedmiogrodzie na tle walki klasowej redniego mieszczastwa rumuskiego ze szlacht wgiersk. Nieco pniej, bo dopiero na pocztku XIX w., zaczo si wrd mieszczastwa Bukaresztu, Jass, Gaacza i innych miast na tle niechci do Grekw. Ju w drugiej poowie XVIII w. rozwina si w Siedmiogrodzie poezja rumuska (Vekerescu i jego dwaj synowie, Golescu), filologia i historiografia. W ksistwach jednym z pionierw by Jerzy Lazar, pedagog i historyk, przybyy w 1816 r. do Bukaresztu. Ruch narodowy antyturecki i antygrecki zaczli popiera nawet niektrzy z bojarw, hodujcy pogldom liberalnym. Po wielkim powstaniu chopskim w 1821 r., kierowanym przez Teodora Vladimirescu, krwawo zreszt stumionym, liberalni bojarowie wysunli danie nadania obydwu krajom konstytucji. Rozwj narodowy zosta czciowo uatwiony przez to, e sutan z niechci do Grekw mianowa hospodarami i wyszymi urzdnikami Rumunw. Rozwijaa si literatura pikna, prasa i teatr rumuski. Libera modawski Micha Kogelniceanu w swoim dzienniku "Dacia Literara" rozwija w latach 1840-1848 program utworzenia Wielkiej Rumunii. Rozdzia trzydziesty sidmy Tajne organizacje polityczne Dzieje polityczne XIX w. byyby niezrozumiae bez zwrcenia uwagi na rol towarzystw tajnych, ktre powstaway w tych krajach, gdzie poziom kulturalny spoeczestwa by ju do wysoki, ale jawna

opozycja i publiczna krytyka bya niemoliwa. W wiecie wczesnym znane byy trzy gwne, niezalene od siebie typy towarzystw tajnych: muzumaski, chiski i europejsko-amerykaski. Dwa pierwsze wystpoway ju w redniowieczu, trzeci by najmodszy, istnia dopiero od XVII w., cho i on mia poprzednikw redniowiecznych w postaci tajnych organizacji wolnych budowniczych murarzy (wolnomularze) i organizacji kabalistycznookultystycznych. Towarzystwa tajne pierwszego typu powstaway na skutek czsto nadmiernego ucisku mas ludowych ze strony licznych sutanw, emirw, paszw itp., tworzyy si pod hasem powrotu do przestrzegania zalece Mahometa (pod tym wzgldem byy podobne do chrzecijaskich sekt redniowiecznych, ktre nawizyway do zalece Ewangelii i Dziejw Apostolskich), miay zatem zawsze charakter religijno-spoeczny, odznaczay si ogromnym fanatyzmem religijnym. W miar zyskiwania zwolennikw, wtedy, gdy istnienia grupy tajnej nie dao si ukry, zamieniaa si ona na sekt religijn i podejmowaa otwart walk z wadc lub ustrojem politycznym (np. wahhabici w Arabii na pocztku XIX w., babici w Persji w poowie XIX w. i in.). Kierujc si fanatyzmem religijnym, muzumaskie towarzystwa tajne przeciwstawiay si jednak take wszelkim prbom reform w duchu europejskim, dziaay zatem hamujco na rozwj kultury krajw muzumaskich, cho zarazem byy niemal jedynym czynnikiem, powcigajcym despotyzm ich wadcw. Podobna bya geneza chiskich towarzystw tajnych, z t jednak rnic, e cho zawsze miay charakter religijny i czsto rozwijay kult niektrych bstw, to jednak nie wysuway - na og biorc - hasa powrotu do jakiej dawnej religii, lecz gosiy konieczno przywrcenia istniejcego rzekomo przed wiekami panowania sprawiedliwoci spoecznej i dobrobytu na wiecie. Dla Chiczykw-buddystw czyo si to przekonanie z wiar w powtrne wcielenie Buddy, dla taoistw za i konfucjanistw z wiar, e ten okres zainicjuje wielki reformator-nauczyciel, ktry pjdzie w lady dawnych przodkw, a przede wszystkim Konfucjusza. Zarwno towarzystwa tajne muzumaskie, jak i chiskie miay niemal wycznie charakter ludowy, ich czonkami byli zwykle chopi i biedacy z wielkich miast, natomiast towarzystwa tajne typu europejsko-amerykaskiego miay charakter gwnie buruazyjny, tylko wyjtkowo tworzya je arystokracja. Pod koniec XVIII w. najbardziej znane tajne towarzystwa polityczne tworzyli illuminaci i wolnomularze (free-masons, franc-macons, masoni). Zwizek illuminatw (owieconych) powsta prawdopodobnie w 1776 r. w Bawarii i std rozszed si po Niemczech, w niewielkim stopniu take we Francji. Organizacja ta uchodzia za najbardziej radykaln. Przypisywano jej, e stawia sobie za cel powrt ludzkoci do stanu natury, w ktrym miao nie by pastw, religii objawionej i podziau na stany spoeczne, mieli zatem dy do wprowadzenia swoistego komunizmu. Legenda wyolbrzymia znaczenie illuminatw, ich wpywom przypisywano nawet obalenie masonerii we Francji w 1793 r. i czciowo terror rewolucyjny. Wersja ta powstaa prawdopodobnie std, e niektrzy z iluminatw toczyli walk o wpywy z wolnomularzami. Na pocztku XIX w. poczyli si, jak si wydaje, ostatecznie z tymi ostatnimi. O wiele wiksze znaczenie miay loe masoskie (wolnomularskie), ogromnie rozpowszechnione w Europie Zachodniej i Ameryce Pnocnej, mniej natomiast w tych krajach, gdzie buruazja bya mniej liczna i sabsza, tj. w Europie Wschodniej i w Ameryce Poudniowej. Masoneria powstaa w Anglii, tote wszystkie najstarsze loe poza Angli wzoroway si na angielskich i pocztkowo utrzymyway z nimi czno, ale ju ok. poowy XVIII w. prawie wszdzie zostaa ona zerwana. W kadym pastwie wikszo l tworzya wasn, niezalen organizacj, wszystkie za na obszarze europejsko-amerykaskim czyy tylko podobne formy organizacyjno-obrzdowe i podobna, cho w znacznie mniejszym stopniu, ideologia. Ta ostatnia bowiem ksztatowaa si w kadym pastwie inaczej, zalenie od miejscowych warunkw. W Wielkiej Brytanii masoneria skupiaa w swych loach ca prawie elit umysow oraz przedstawicieli zarwno buruazji, jak i arystokracji, a dziki temu agodzia tarcia midzy tymi klasami spoecznymi, a take tarcia midzy stronnictwami politycznymi w parlamencie. Ze wzgldu na swj skad osobowy miay charakter umiarkowany, konserwatywny pod wzgldem spoecznym i politycznym. Na og te wsppracowaa z rzdem brytyjskim. W wielu protestanckich krajach niemieckich, midzy innymi w Prusach, loe masoskie tworzya gwnie szlachta, popieray je rzdy, tote loe byy czsto narzdziami w rku tych ostatnich. Na ziemiach polskich zaboru pruskiego do 1806 r. loe wolnomularskie uatwiay zblienie midzy Niemcami a czci buruazji i szlachty polskiej. Bardzo modne byo wolnomularstwo we Francji a do czasu dyktatury jakobinw. W latach 1792-1794 przeszo ono powany kryzys. Zgin wwczas na gilotynie nawet wielki mistrz "Wielkiego Wschodu" francuskiego ks. Ludwik Filip Orleaski. Zwyciska po 1794 r. buruazja powoaa loe masoskie na nowo do ycia. Ale w 1799 r. dokona si w masonerii francuskiej rozam, oportunistyczna jej wikszo zaaprobowaa dyktatur Napoleona. Wszyscy marszakowie napoleoscy, prawie wszyscy ministrowie, znaczny odam oficerw francuskich - nalea do wolnomularstwa, podobnie jak wikszo oficerw legionowych polskich oraz wielu oficerw i wyszych urzdnikw Ksistwa Warszawskiego. Dopiero gdy po kryzysie ekonomicznym w 1811 r. zachwiao si zaufanie buruazji do Napoleona, wwczas i popierajca go dotd wikszo masonerii zacza si do niego odnosi niechtnie. Cz wolnomularzy francuskich nie pogodzia si jednak z zamachem stanu 18 brumaire'a i, potpiajc oportunizm wikszoci, bya przeciwna dyktaturze. Rekrutowaa si ona gwnie z dawnych jakobinw oraz oficerw niezadowolonych ze staych wojen napoleoskich, m.in. z oficerw cudzoziemcw, zwaszcza Wochw. Wolnomularze ci poczyli si z

inn organizacj tajn antynapoleosk, powsta po 1800 r., tzw. filadelfami, do prawdopodobne jest zreszt, e byli jej inicjatorami. Okoo 1807 r. powstaa ponadto inna organizacja tajna, zwana adelfami, ktra stopniowo wcigna do swych szeregw wikszo filadelfw i wolnomularzy antynapoleoskich. Jednym z najwybitniejszych przywdcw adelfw (a moe ich twrc) by znajdujcy si w latach 1807-1813 na wygnaniu w Genewie dawny uczestnik spisku Babeufa Filip Buonarroti. Ale po 1815 r. - z dwch gwnie powodw - wolnomularstwo wszdzie zaczo przechodzi kryzys. Ju w 1791 r. powstaa w koach emigrantw francuskich, ktrzy nie zdawali sobie sprawy z istotnych przyczyn Rewolucji Francuskiej, legenda o spisku masoskim, ktry da jakoby pocztek tej rewolucji. W kocu XVIII w. legend t rozwin obszernie eks-jezuita Augustyn Barruel, obciajc odpowiedzialnoci za rewolucj towarzystwa tajne, skadajce si - jego zdaniem - z republikanw, masonw i illuminantw. Po 1815 r., gdy czynniki feudalne staray si wszdzie przywrci stosunki przedrewolucyjne i obali przekonanie o anachronizmie tych stosunkw, teza B arruela staa si bardzo modna. Dlatego te wszystkie prby powsta i rewolucji tumaczono w koach konserwatywnych dziaalnoci gwnie masonerii, co z kolei wywoywao represje w stosunku do niej. Tak np. w 1822 r. rozwiza wolnomularstwo w Rosji car Aleksander I, w 1824 r. to samo uczyni i kaza uwizi wielu masonw krl hiszpaski Ferdynand VII. Szczeglnie surowo przeladowano ich w Portugalii. Drugim powodem kryzysu wolnomularstwa na kontynencie europejskim by jego oportunizm polityczny i kosmopolityzm. Podstawowa dla masonerii ideologia Owiecenia coraz mniej miaa zwolennikw pod koniec XVIII w., a tym bardziej w okresie romantyzmu. Ogromnego znaczenia nabieray za to towarzystwa tajne o charakterze bardziej demokratycznym i bardziej nacjonalistycznym. Szczeglnie popularne stao si zwaszcza wglarstwo (karbonaryzm), budzce groz w rodowiskach konserwatywnych pierwszej poowy XIX w. Pocztki "zakonu wglarzy" (bo i tak nazywano t organizacj) s nie znane, istnieje na ten temat kilka hipotez. Nie wiadomo nawet, czy powsta we Francji czy we Woszech? Zwolennicy pierwszej z tych hipotez wywodz wglarzy z dawnej, sigajcej moe redniowiecza, organizacji zwanej compagnonnage (dosownie: zwizek czeladnikw) grupujcej drwali, przemytnikw i wglarzy (wypalaczy wgla drzewnego, charbonniers, std nazwa wglarstwa we Francji - charbonnerie). Twrcami wglarstwa we Francji mieli by masoni, bdcy w opozycji wobec masonerii oficjalnej, bd masoni obrzdku szkockiego, ktrzy zawsze zwalczali t ostatni, bd te wojskowi nie nalecy do masonerii, ale wyznajcy pogldy demokratyczne, nawizujce do Rousseau. We Woszech mieli rozszerza wglarstwo oficerowie, przybyli na poudnie Woch z Jzefem Bonaparte i Muratem, ktrzy popierali karbonariuszy w nadziei, e bd oni podkopywali wpywy usunitego z Neapolu krla Ferdynanda IV, cho w rzeczywistoci zaczli oni zwalcza panowanie francuskie we Woszech. Obok powyszego istnieje jednak pogld, e wglarstwo powstao w poudniowych Woszech, a pocztek mieli mu da bd Anglicy na Sycylii, bd krlowa Maria Karolina, lub wreszcie, co jest najprawdopodobniejsze, Iluminaci Wosi, dziaajcy na poudniu Woch w kocu XVIII w. "Dobrzy kuzyni", jak sami si nazywali wglarze, mieli ustrj hierarchiczny. Wtajemniczeni wyszych stopni hodowali, zdaje si, tym samym pogldom co illuminaci, og jednak stopni niszych pod wpywem warunkw lokalnych wyznawa swoiste pogldy religijne (kult Chrystusa jako "pierwszej ofiary tyranw"). Wglarze stawiali sobie za cel zjednoczenie Woch i wprowadzenie ustroju demokratycznego, std te mieli dziesitki tysicy zwolennikw wrd drobnego mieszczastwa i chopw. Posugiwali si czsto nawet rodkami gwatownymi (skrytobjstwo). czyli si w "namioty" (vendita - namiot), te z kolei w prowincje, ale zwartej, oglnokrajowej organizacji stworzy we Woszech nie potrafili. Na pnocy jednak przewaaa inna organizacja tajna, adelfowie, ktrzy przeszli do utworzonego przez Buonarrotiego w 1818 r. stowarzyszenia Wzniosych Mistrzw Doskonaych (Sublimi Maestri Perfetti, w skrcie SMP). Ci ostatni podporzdkowali sobie na pnocy take karbonarw, za cel za stawiali wprowadzenie we Woszech republiki demokratycznej, cho sam Buonarroti wraz z najwyej wtajemniczonymi uwaa, e celem dalszym jest wprowadzenie we Woszech ustroju komunistycznego. Ale ogowi "mistrzw doskonaych" i karbonarw celu tego nie zdradzano w przekonaniu, e nie dojrza on jeszcze do tej idei. Dziki swemu demokratycznemu, narodowemu i religijnemu charakterowi karbonaryzm w poudniowych Woszech mia zwolennikw take wrd niszego kleru. Wglarze wywoali w 1820 r. powstanie w Neapolu i na Sycylii, dopomogli do wybuchu powstania w 1821 w Piemoncie, czciowo przyczynili si do wybuchu powstania w 1831 w Modenie, Parmie i Pastwie Kocielnym. Po niepowodzeniach ruchw rewolucyjnych w 1831 r., organizacje karbonarw upadaj, ustpujc miejsca organizacji "Modych Woch". Tylko z nazwy przypominaa karbonarw organizacja "Karbonarsko-wojskowa" (Carboneria Militare) w latach 1851-1855. W 1820 r, niezalenie od karbonarw woskich, ale na ich wzr, powstaa rwnie tajna organizacja karbonarw we Francji (Charbonnerie). Do 1830 r. bya ona do modna (midzy innymi kontakt z ni nawiza La Fayette). Jej czonkowie wzili czynny udzia w rewolucji lipcowej 1830 r., ale poniewa wielu z nich po zwycistwie objo stanowiska rzdowe, organizacja znalaza si w upadku. Jej resztki Buonarroti poczy z innymi organizacjami i da nazw: Wglarstwo Zreformowane, a w 1833 r,: Wglarstwo Demokratyczne Powszechne (Charbonnerie Democratique Universelle), kierowane z Parya przez "namiot" najwyszy, od ktrego byy zalene namioty narodowe (m,in. polski). Miao ono radykalny program spoeczny (nacjonalizacja ziemi, sprawiedliwo dla

robotnikw). Ju w poowie trzydziestych lat XIX w. zaczo ono jednak upada. Organizacja pod nazw karbonarw utrzymaa si najduej w Hiszpanii, tu byli oni m.in. organizatorami rewolucji 1868 r. Po 1848 r. na og wszdzie zaczy si jednak wysuwa na czoo towarzystw tajemnych loe wolnomularskie. Za urodzonych spiskowcw w XIX w. uchodzili Wosi i Polacy. Tradycja polskich organizacji tajnych sigaa koca XVIII w. Tworzenie ich byo nastpstwem niewoli politycznej, dlatego te miay one w przeciwiestwie do wolnomularstwa - prawie wycznie charakter polityczny. Po upadku powstania 1794 r. stay si one zjawiskiem staym, bo ju w 1796 r. powstaa w Warszawie tajna organizacja polityczna, majca powizania z sympatykami w zaborze austriackim i rosyjskim. W 1797 r. na Podlasiu zosta odkryty spisek o charakterze spoeczno-politycznym pod kierownictwem Franciszka Gorzkowskiego. W 1798 r. powstao w Warszawie tajne Towarzystwo Republikanw Polskich. Wielu oficerw legionowych, nie ufajcych Bonapartemu, wchodzio w kontakty z karbonarami, sdzc, e nie rzdy wczesne, lecz tylko powstanie ludw ujarzmionych: Wochw, Niemcw i Polakw, przyniesie wszystkim narodom wolno. Po 1801 r. nastpuje zahamowanie dziaalnoci konspiracyjnej w Polsce, ale ju w kocu 1810 r. odradza si ona, gwnie wrd oficerw, rozkwita za po 1815 r. wrd studentw i oficerw. Cech charakterystyczn tych tajnych zwizkw by ich nacjonalizm, cho utrzymywano zwykle formy wolnomularskie. Rwnie formy takie zachowa major Walerian ukasiski, tworzc w 1819 r. w Warszawie Wolnomularstwo Narodowe, dalekie od celw kosmopolitycznych waciwej masonerii, za cel bowiem stawiao sobie zdobycie niepodlegoci Polski. Ale szczeglnie silny rozwj stowarzysze tajnych rnego rodzaju w caej prawie Europie wystpuje w latach 18301848. Tworzyli je studenci, oficerowie, robotnicy, gwnie jednak buruazja. Miay one rne formy organizacyjne, cho przewaay wolnomularskie i wglarskie. Towarzystwa tajne byy potrzeb buruazji wczesnej, zwaszcza redniej, ale byy zarazem rzecz modn. Kady prawie dziaacz i myliciel ktry by w opozycji w stosunku do ustroju panujcego, nalea do jakiego towarzystwa tajnego, cho wikszo w nich stanowili ludzie modzi. Przewanie jednak konspirowali Francuzi oraz emigranci polityczni z krajw, ktre zostay najbardziej pokrzywdzone przez kongres wiedeski lub byy najsilniej pod wzgldem politycznym uciskane. Rej zatem w ruchu podziemnym wiedli od 1830 r. Francuzi i Wosi, po tej dacie za take Polacy, w mniejszym stopniu Niemcy. Centralami konspiracji byy te kraje i miasta, ktre najwicej skupiay emigrantw, tj. Francja, Wielka Brytania, Szwajcaria i Belgia, z miast za przede wszystkim Pary, Londyn, Bruksela i Genewa. Poszczeglne organizacje tajne zwykle powstaway na wzr ju istniejcych, istniay zatem filiacje form, a niekiedy i filiacje ideowe. Podejmowano take prby tworzenia organizacji nadrzdnych, jednoczcych dziaalno poszczeglnych stowarzysze tajnych, ale prby te nie daway rezultatw. Za to niektrzy z przywdcw ruchu konspiracyjnego byli czonkami rwnoczenie paru organizacji, a w caym ruchu spiskowym cieszyli si szczeglnym autorytetem, jak np. Buonarroti, La Fayette, Mazzini, Lelewel. Mimo ogromnej swej zoonoci, zalenoci od warunkw lokalnych, usposobie narodowych ruch spiskowy w Europie wykazuje pewn prawidowo. Jego nasilenie przypada na lata 1818 1820, 1829-1830, 1839, 1846-1848, tj. na lata kryzysw gospodarczych w Europie. Jest to zrozumiae, dlatego e depresja ekonomiczna zwikszaa liczb niezadowolonych i popychaa ich do organizacji, ktre chciay wprowadzi lepszy ustrj polityczno-spoeczny, z drugiej za strony konspiratorzy liczyli na to, e w razie wybuchu powstania popr ich masy ludowe. Ta ostatnia nadzieja bya zwykle zudna wskutek tego, e czonkowie towarzystw tajnych rekrutowali si gwnie z k redniej buruazji, mao znali potrzeby mas ludowych, tym potrzebom byli zreszt obcy, nie mogli, a czsto i nie umieli, prowadzi wrd tych mas akcji uwiadamiajcej. Obok tajnych zwizkw, zmierzajcych do zmiany ustroju politycznego i spoecznego, istniay rwnie reakcyjne organizacje tajne, tworzone przez rzdy lub arystokracj w celu paraliowania dziaalnoci zwizkw radykalnych. Tak tajn organizacj by np. Zakon Oraski, zaoony w 1795 r. przez arystokratw i urzdnikw protestanckich w Irlandii do walki z ruchem niepodlegociowym Irlandczykw. Stopniowo Zakon Oraski zdoby sobie wpywy i w Wielkiej Brytanii, zwaszcza wrd oficerw i czci torysw. Jego przywdc sta si brat krla, Ernest August ksi Cumberland. Dopiero po objciu przez niego tronu hanowerskiego w 1837 r. dziaalno Zakonu Oraskiego ulega zahamowaniu. Czynniki konserwatywne we Woszech tworzyy tajne zwizki do walki z karbonarami. Takim zwizkiem byli np. sanfedisti (od: santa fede - wita wiara) w Pastwie Kocielnym oraz calderali (kotlarze?) w Krlestwie Obojga Sycylii. Podobne organizacje istniay take w Hiszpanii i we Francji ("rycerze wiary"). Wochy jednak przez cay w. XIX byy klasycznym krajem organizacji tajnych. Obok politycznych synna bya w Krlestwie Neapolitaskim organizacja, zwana camorra (nazwa nie wyjaniona), powstaa prawdopodobnie ju w drugiej poowie XVIII w. oraz na Sycylii maffia (ndza). Nie miay one wyranej ideologii politycznej, trudniy si rabunkiem, ale posiaday wasne sdownictwo i egzekutyw, czsto terroryzoway administracj rzdow. Rozdzia trzydziesty smy Pastwa witego przymierza w latach 1815-1830 W ukadzie paryskim z 1815 r. po raz pierwszy znalaz swj wyraz akt, zawarty trzy miesice wczeniej, zwany witym Przymierzem. Projekt oparcia wzajemnych stosunkw midzy pastwami na ustalonych z gry podstawach wysun car Aleksander I ju w 1804 r. pod wpywem swego wwczas przyjaciela Czartoryskiego, w instrukcjach dla Nowosilcowa, wysanego do Londynu.

Mwi w nich o koniecznoci takiego ustroju wewntrznego pastw, ktry by wiza cilej narody z ich rzdami, a przez to zapobiega rewolucjom, o obowizku pastw pomagania sobie nawzajem take i w trudnociach wewntrznych (zasada interwencji), ale rwnie i obowizku pokojowego rozstrzygania konfliktw i o potrzebie powstania staego zwizku pastw (nie tylko mocarstw) pod przewodnictwem Rosji i Wielkiej Brytanii. O doniosoci projektu Czartoryskiego i Aleksandra I wiadczy fakt, e niektre ich pomysy zrealizowaa dopiero Karta Narodw Zjednoczonych w 1945 r., cho w 1804 r. Czartoryskim kierowaa gwnie myl dania wikszych swobd Polakom, obydwu za autorom chodzio o strach przed wpywami rewolucji i ekspansji francuskiej. Ze wzgldu na to ostatnie zgodzi si na rosyjski projekt premier William Pitt, odrzuci tylko pomys wtrcania si pastw w sprawy wewntrzne ssiadw. Dopiero jednak na zjedzie w Chaumont w marcu 1814 r. Castlereagh doprowadzi do przymierza czterech mocarstw, ktre miao trwa take po wojnie i by gwarancj bezpieczestwa zbiorowego w Europie. Mylano o zaproszeniu do tego przymierza i mniejszych pastw, projektu tego jednak nie wykonano, gdy na kongresie wiedeskim doszo z powodu sprawy polskiej i saskiej do rozbicia przymierza mocarstw. Zjednoczy je dopiero powrt Napoleona do Francji. Rwnoczenie car Aleksander I postanowi temu zjednoczeniu nada odmienny charakter ni proponowa Castlereagh. Car rosyjski ju od 1812 r. przeywa wzrost uczu religijnych, a po klsce Napoleona w Rosji uwierzy w sw specjaln misj odrodzenia wiata. Chtnie obcowa z marzycielami religijnymi i mistykami, ktrzy go w tej misji utwierdzali, jak zwaszcza Barbara Julia von Krudener, z ktr si zetkn w czerwcu 1815 r., cho pomys stworzenia federacji pastw, rzdzcych si zasadami etyki chrzecijaskiej Aleksander I przej prawdopodobnie od teologa i teozofa monachijskiego, Franciszka Baadera ju w czerwcu 1814 r. Pogld o koniecznoci powrotu do religii i oparcia na niej wspycia midzy narodami szerzy si zreszt wrd klas rzdzcych w caej Europie ju od pocztku XIX w. na skutek strachu przed rewolucj. Pod wpywem wszystkich tych czynnikw car Aleksander I zaproponowa w Paryu 10 wrzenia 1815 r. cesarzowi austriackiemu i krlowi pruskiemu utworzenie przymierza, rzdzcego si w polityce wewntrznej i zewntrznej zasadami Ewangelii. W projekcie tym jednak Metternich poczyni pewne zmiany i dopiero ten poprawiony tekst przyjto 26 wrzenia. Akt ten zaczyna si "W imi najwitszej i niepodzielnej Trjcy...". Trzej monarchowie deklarowali, e bd zczeni wzami braterstwa i bd nawzajem okazywali sobie pomoc, e w rzdach wewntrznych i w stosunku do innych pastw bd si kierowali nakazami religii chrzecijaskiej, sprawiedliwoci, mioci i pokoju. Do przymierza tego, nazywanego oglnie witym Przymierzem, zaproszono wszystkich wadcw europejskich z wyjtkiem sutana Turcji jako niechrzecijaskiej, cho wytumaczono jej rzdowi, e przymierze nie jest skierowane przeciwko niej. Odmwi udziau tylko papie Pius VII z tego wzgldu, e miao ono czy ludzi rnych wyzna chrzecijaskich. Regent Wielkiej Brytanii, ksi Jerzy, wymwi si od podpisania tego aktu tym, e nie pozwala mu na to konstytucja, ale zasady wyraone w nim aprobowa. Do 1817 r. akt witego Przymierza podpisao w sumie 16 wikszych pastw, nie liczc drobnych niemieckich. Car zwrci si w 1820 r. z propozycj przystpienia do tego sojuszu take do Stanw Zjednoczonych, ale otrzyma odpowied odmown, motywowan tym, e nie mieszaj si one do spraw europejskich. Legenda wyolbrzymia znaczenie witego Przymierza. Mwiono ju zaraz po 1815 r., e jego celem bya walka z ruchami wolnociowymi, e za pomoc religii chciao ono broni porzdku ustalonego na kongresie wiedeskim. W rzeczywistoci jednak nikt poza Aleksandrem I nie bra tego aktu na serio. Metternich, Castlereagh i inni artowali z niego podobnie jak wszyscy podpisujcy, ale nikt w Europie nie mia odwagi odmwi carowi. Zwizek za Rosji, Austrii i Prus istnia niezalenie od tego aktu. Mimo to sam pomys witego Przymierza, gdy si abstrahuje od jego faktycznego celu i wykonania, mia jednak powane znaczenie w dziejach prawa midzynarodowego, by on bowiem drug z kolei w XIX w. prb stworzenia staej federacji pastw europejskich i oparcia jej na trwaych, ustalonych z gry podstawach, cho wanie przez sw oglnikowo by cofniciem si w stosunku do pierwszej prby. Do myli o takiej federacji wracano niejednokrotnie w XIX stuleciu; urzeczywistniona zostaa jednak dopiero w wieku XX. Po 1815 r. pastwami witego Przymierza nazywano jednak tylko Rosj, Austri i Prusy. W opinii oglnej uchodziy one za zwarty blok, majcy wsplne cele i wspln polityk zagraniczn. W rzeczywistoci jednak dzielio je midzy sob wiele spraw. W Wiedniu ywiono nadal nieufno do Prus i obaw przed tym, e bd chciay zaj w Zwizku Niemieckim stanowisko rwnorzdne do stanowiska Austrii. Prusy i Austri niepokoia polityka Aleksandra I. Ten ostatni wreszcie widzia w Austrii przeszkod w swojej polityce bakaskiej. Posdza ponadto Metternicha o to, e chce osabi zdobyty po pokonaniu Napoleona autorytet Rosji w Europie. Ale na wszystkich "dworach pnocnych" (tak rwnie nazywano rzdy tych trzech pastw) silniejsza od wzajemnych posdze i nieufnoci bya obawa przed rewolucj i obawa przed utrat uzyskanych w 1815 r. zdobyczy i znaczenia w Europie. Waciwymi kierownikami polityki zagranicznej witego Przymierza byli tylko dwaj ludzie: Metternich i Aleksander I, nawzajem zreszt nie ufajcy sobie, Klemens Wacaw Lothar von Metternich-Winneburg-Beilstein, od 1809 r. austriacki minister spraw zagranicznych, od 1821 r. za take kanclerz "domu, dworu i pastwa", za gwne swe zadanie uwaa walk z ideologi rewolucyjn, w ktrej widzia denie do zniszczenia "porzdku spoecznego" i niebezpieczestwo dla

Austrii. Liberalizm i ruchy narodowe uwaa tylko za pretekst dla rewolucjonistw. Sam siebie uwaa za "Europejczyka", by te w gruncie rzeczy kosmopolit. W polityce zagranicznej uwaa za konieczne utrzymanie zasady "rwnowagi" pastw zarwno pod wzgldem politycznym, jak i pod wzgldem spoecznym. Z tego powodu wbrew swoim poprzednikom na urzdzie kanclerskim pragn dobrych stosunkw z Prusami, bo to mogo by przeciwwag w stosunku do Rosji i Francji. Ale zarazem chcia utrzyma wszdzie istniejcy ustrj spoeczny, gdy zmiany pod tym wzgldem w jednym z pastw mogy oddziaywa ujemnie na pastwa ssiednie. W zwizku z tym wyznawa zasad "interwencji", tj. prawo udzielania sobie nawzajem pomocy w tumieniu ruchw rewolucyjnych. Realista w polityce, nie stworzy staego, niezmiennego systemu politycznego, cho go o to posdzano. Sdzi jednak, e odkry prawa rozumu obowizujce w yciu pastw i narodw, cho nie potrafi jasno tych spraw okreli. Jako czowiek bardzo zrczny potrafi zdoby sobie cakowite zaufanie cesarza Franciszka I, a take narzuca czsto swj punkt widzenia Prusom i Rosji, ktre rwnie przyjy zasad "interwencji". Ta solidarno pastw witego Przymierza przejawiaa si na urzdzanych przez nie kongresach: w Akwizgranie w 1818 r., w Karlsbadzie w 1819, w Opawie w 1820, w Lublanie w 1821, w Weronie w 1822 r., z ktrych wszystkie z wyjtkiem karlsbadzkiego zajmoway si sprawami interwencji. Dopiero gdy brytyjskim ministrem spraw zagranicznych zosta zdecydowany przeciwnik interwencji Jerzy Canning (w 1822 r.), i wskutek rosncej niechci cara do Metternicha, zaniechano zjazdw pastw witego Przymierza, aczkolwiek solidarno polityczna w stosunku do ruchw rewolucyjnych czya je nadal. Ta sama antyliberalna, konserwatywna postawa cechowaa take polityk wewntrzn wszystkich tych pastw. W Austrii cay okres 1815-1848 nazwano er Metternicha, cho odpowiedzialny za polityk wewntrzn by w rwnym co najmniej stopniu, jeszcze bardziej konserwatywny od swego ministra, cesarz Franciszek I, a waciwie rzdzca pastwem klika arystokratw. Bya to polityka reakcyjna, krpujca cae ycie polityczne, gospodarcze i umysowe kraju. Poszczeglne prowincje miay wprawdzie swe sejmy stanowe, ale byy one bez znaczenia. Policja i cenzura uniemoliwiay wszelk swobod dziaania i krytyki. Szkolnictwo miao przygotowywa ludzi ulegych cesarzowi, nie mylcych o adnych zmianach. Nad szkoami wszystkich stopni rozcignito cisy nadzr. "Nie potrzeba mi uczonych, potrzebni mi s tylko dobrzy, uczciwi poddani" powiedzia cesarz Franciszek I do nauczycieli. Wybitny matematyk i logik, najwikszy filozof czeski, Bernard Bolzano (17811848) zosta w 1819 r. pozbawiony katedry w Pradze i musia y w ndzy z powodu swoich miaych pogldw spoecznych i religijnych. Cenzura caymi latami wstrzymywaa druk nawet jego prac matematycznych, inne za musia wydawa anonimowo poza Austri. Konserwatyzmem kierowa si take rzd pruski, ale w Prusach, podobnie jak w innych pastwach niemieckich, ycie polityczne ukadao si zupenie inaczej ni w Austrii. Ruch narodowy wiza si cile w Niemczech z rosnc opozycj buruazji i czci szlachty. I cz szlachty bowiem, nie mogc si pogodzi z utrat wielu dawnych przywilejw stanowych na rzecz absolutyzmu monarszego, bya take w opozycji i wyznawaa swoisty liberalizm. Ale najbardziej niezadowolona bya buruazja, zwaszcza w Prusach. Przyczenie uprzemysowionej Nadrenii i Westfalii do tego pastwa decydowao o jego sile. Zwizek Celny zwikszy jego rol jeszcze bardziej, ale buruazji przynis pewne tylko korzyci ekonomiczne, nie da natomiast wpywu na losy pastwa, a tym samym nie pozwoli buruazji na pene wyzyskanie moliwoci ekonomicznych. Klas rzdzc i krpujc nawet ycie gospodarcze pozostali wielcy waciciele ziemscy. Wszelk opozycj rzd pruski tumi przy pomocy cenzury i policji. W zgodzie z Metternichem i ulegajc jego sugestiom wywiera take nacisk na inne pastwa niemieckie, popychajc je w kierunku reakcji. To ostatnie udao si tylko czciowo. Wprawdzie rzdy Bawarii i Badenii prboway znie u siebie konstytucj, ale natrafio to na zbyt silny opr buruazji. Mimo nacisku z zewntrz i wasnych tendencji reakcyjnych monarchowie poudniowoniemieccy nie byli w stanie odebra buruazji zdobytych przez ni w czasach napoleoskich pozycji. Najbardziej jednak zacofana wrd pastw witego Przymierza pozostawaa Rosja. Zaniepokojony rosnc w caej Europie opozycj liberaln i wzmagajcym si wrzeniem wrd mas chopskich car Aleksander I stawa si w swojej polityce wewntrznej coraz bardziej reakcyjny. Wacicielom ziemskim przyznano prawo wysyania chopw na Syberi, Ministerstwo Owiaty nawet reakcyjny historyk Karamzin nazwa "ministerstwem zaciemnienia". Minister Golicyn roztoczy bowiem nadzr policyjny nad caym szkolnictwem, kad nacisk na prawomylno nauczycieli i uczniw. Cenzura tpia wszelkie mielsze myli w literaturze i, w bardzo jeszcze sabej zreszt, prasie rosyjskiej. Najwikszy poeta rosyjski Aleksander Puszkin tylko dziki protekcji przyjaci unikn zesania na Syberi. Rzd kad ogromny nacisk na wykonywanie wszystkich praktyk religijnych, za pomoc religii chciano bowiem wzmocni przywizanie do tronu i zniszczy w umysach "grzesznego ducha" krytyki istniejcego ustroju. Symbolem caego reimu sta si przyjaciel cara, okrutnik i ignorant, genera Arakczejew ("arakczejewszczyzna"), decydujcy waciwie o wszystkim w komitecie ministrw. Nawet Golicyn zosta za jego spraw w 1824 r. usunity ze stanowiska. Aleksander I zmieni take swj stosunek do eksperymentu polskiego, stwierdziwszy, e opinia publiczna w Krlestwie, wyraana czciowo zreszt na sejmach (1818, 1820), nie tylko nie przyczynia si do wzmocnienia jego autorytetu w Rosji i w Europie, ale pragnie na serio utrzymania jego autorytetu, obiecanych swobd politycznych, a nawet ich

rozszerzenia. Tote i w Krlestwie car popiera reakcj, dajc nieograniczone penomocnictwa swemu bratu, wielkiemu ksiciu Konstantemu, usuwajc na yczenie biskupw postpowego ministra owiaty Stanisawa Potockiego, aprobujc zaostrzenie cenzury i nadzr nad szkolnictwem i niewiele liczc si z konstytucj (po 1820 r. sejm zwoano dopiero w 1825). To postpowanie cara i ulegego rzdu, ale w wikszym stopniu take rozbudzone w czasach napoleoskich i nie zrealizowane nadzieje, wywoyway wrd drobnej szlachty i buruazji opozycj, stawiajc sobie za cel przywrcenie Polski w granicach z 1772 r., dziaajc jednak przewanie w ukryciu w postaci towarzystw tajnych (najgoniejsze Towarzystwo Patriotyczne w latach 1821-1826), wzorowanych na masonerii lub karbonaryzmie. Najmniej silna opozycja bya w Rosji. Denie do obalenia absolutyzmu carskiego i do zmiany ustroju feudalnego na buruazyjny przejawiao si w Rosji ju w kocu XVIII w. wrd mylicieli i dziaaczy, zgrupowanych gwnie w masonerii. Wojny napoleoskie zetkny cz postpowej szlachty rosyjskiej z myl polityczn Zachodu. W 1816 r. powsta tajny Zwizek Ocalenia Publicznego, stawiajcy sobie za cel walk z ustrojem paszczyniano-samowadczym i wprowadzenie konstytucji. W 1818 r. przeksztaci si on w Zwizek Dobra Publicznego, ktrego cz (gwnie Pawe Pestel) bya za republikask form rzdw. W 1821 r, organizacja ta rozwizaa si, na jej miejsce powstay dwie: na poudniu w Tulczynie bardziej radykalny republikaski Zwizek Poudniowy i w Petersburgu wicej umiarkowany, opowiadajcy si za monarchi konstytucyjn Zwizek Pnocny. Utrzymyway one wzajemne kontakty, porozumieway si take z polskim Towarzystwem Patriotycznym. Obydwa zwizki rosyjskie byy zgodne z tym, e naley znie poddastwo chopw i absolutyzm carski. Tego ostatniego chciano dokona na drodze zamachu wojskowego. Spiskowcy ze Zwizku Pnocnego chcieli skorzysta z tego, e po zmarym w Taganrogu Aleksandrze I (1825) tron mia obj wyznaczony przez niego brat Mikoaj. Ale wskutek zdrady i braku jednolitego kierownictwa oddziay wojskowe zgromadzone przez spiskowcw 14 grudnia (std nazwa dekabryci) 1825 r. w Petersburgu zostay otoczone i rozbite. Nie udaa si i prba powstania na poudniu, podjta przez zczone ze Zwizkiem Poudniowym Zrzeszenie Zjednoczonych Sowian. Po zwycistwie Mikoaj I (1825-1855) zastosowa wobec pokonanych okrutne represje. Powstanie dekabrystw byo pierwszym jawnym wystpieniem w Rosji przeciwko absolutyzmowi carskiemu i ustrojowi poddaczemu. Ale niepowodzenie tej prby umocnio carat w Rosji. W polityce zagranicznej Mikoaj I trzyma si uparcie zasad witego Przymierza, ale w pierwszych latach swych rzdw do samego zwizku trzech pastw niewielk przywizywa wag. Nie znosi Metternicha i w Austrii widzia gwn przeszkod dla swej polityki tureckiej. Ze wzgldu na ni stara si o zacienienie stosunkw z Francj, a przede wszystkim z Wielk Brytani. Sprawa Turcji, a przede wszystkim powstanie greckie, zachwiay solidarnoci zewntrzn pastw witego Przymierza. Rozdzia trzydziesty dziewity Francja w latach 1815-1830 Po powtrnym pokonaniu Napoleona zwycizcy poradzili Ludwikowi XVIII powoa rzd z Talleyrandem i Fouche'em ("wystpek idcy pod rami ze zbrodni", jak powiedzia synny pisarz i polityk monarchistyczny Chateaubriand). Ale rzd ten nie mg si utrzyma wobec opozycji monarchistw. Zirytowani przejciem wielu oficerw i urzdnikw na stron Napoleona w okresie "stu dni", zaczli oni teraz wystpowa gwatownie zarwno przeciwko ludziom Napoleona, jak i przeciwko dawnym rewolucjonistom. Zacz si tzw. biay terror, nieoficjalny i oficjalny. Pierwszy z nich rozgorza gwnie na poudniu. Podburzani chopi mordowali oficerw, onierzy i urzdnikw napoleoskich. Napaday na nich take rne zorganizowane bandy monarchistw. Terror oficjalny stosowa rzd, opierajc si na uchwaach zoonej prawie wycznie ze skrajnych monarchistw Izby Deputowanych. Wprowadzono zatem w ycie kilka praw wyjtkowych, wytoczono procesy sdowe wielu oficerom. Genialny malarz David i "organizator zwycistwa" Carnot musieli pj na wygnanie. Najgoniejszy sta si proces marszaka Neya. W nastpstwie wyroku Izby Parw ten "najdzielniejszy z dzielnych" oficer zosta rozstrzelany za "zdrad" 7 grudnia 1815 r. Ale caa ta gwatowna reakcja monarchistyczna, dca do jak najszybszego zatarcia ladw rewolucji i cesarstwa, doprowadzia do scementowania rewolucjonistw, bonapartystw i liberaw w jeden blok opozycyjny nienawidzcy jednakowo Burbonw, szlachty i kleru. Zacz si pogbia podzia spoeczestwa francuskiego na dwa wrogie sobie obozy: monarchistyczno-klerykalny i rewolucyjno-liberalny. Z pocztku przewaa pierwszy, gdy Izba Deputowanych, wybrana w 1815 r., bya zdecydowanie reakcyjna (niezrwnana - introuvable), bya "bardziej monarchistyczna" ni sam krl. Ludwik XVIII pragn wprawdzie powrotu do ancien regime'u, ale obawia si wstrzsw rewolucyjnych, ulega zreszt naciskowi posw angielskiego i rosyjskiego, ktrzy doradzali umiarkowanie. Dlatego te rozwiza Izb Deputowanych, ktra wysuwaa program zbyt skrajny a w dodatku domagaa si, by rzd, a nawet krl, stosowa si do woli wikszoci Izby. Ale monarchici nie byli poza tym jednolici w swoich pogldach na ustrj pastwa. Ogromna wikszo staa na stanowisku cisego zwizku pastwa z Kocioem (gallikanizm), cz jednak bya przeciwna przywilejom kleru, a zwaszcza jezuitw. Cz chciaa obniy cenzus majtkowy wymagany do tego, by mc by wyborc, sdzili bowiem, e w ten sposb bd mogli wzi udzia w wyborach chopi, na ktrych monarchici bardzo liczyli. Wszyscy jednak pragnli zatrze wszelkie lady rewolucji i czasw napoleoskich, a wic m.in. skasowa ustrj szkolny wprowadzony przez Napoleona, znie konkordat, przywrci wielk wasno ziemsk emigrantom itp. Tylko cz monarchistw, m.in.

ministrowie Richelieu (premier w latach 1815 1818) i Decazes (premier w latach 1818-1820), wystpowaa za cakowitym utrzymaniem konstytucji. Niektrzy zwolennicy tej grupy, tzw. doktrynerzy z Royer-Collardem i Guizotem na czele pragnli porozumienia z liberaami. Wszyscy monarchici liczyli na poparcie ze strony Kocioa. Istotnie te og klem we Francji utosamia spraw monarchii ze spraw katolicyzmu, dziki czemu caa opozycja antymonarchistyczna bya wroga Kocioowi, z pocztku moga si ona skupia tylko w organizacjach tajnych, masoskich i karbonarskich. Monarchici i katolicy przeciwstawiali im wasn organizacj tajn tzw. Rycerzy Wiary (Les chevaliers de la foi), zaoon w 1807 r. przez Bertiere' a de Sauvigny i ogromnie wpywow po 1815 r. Opozycja wyolbrzymiaa jednak jej znaczenie. Popularnie nazywano j "kongregacj", niesusznie zreszt, gdy waciwa "kongregacja" (la congregation), cho kierowana przez tych samych ludzi, zajmowaa si przez pi podlegych sobie stowarzysze gwnie akcj charytatywn i dewocyjn, wikszego znaczenia jednak nie miaa. Buruazja francuska, ktra bya pocztkowo gotowa pogodzi si z monarchi Burbonw, widzc, e program "ultrasw" jest przede wszystkim antyburuazyjny, zacza uprawia coraz wyraniej sz opozycj. Po wyborach 1817 r. miaa ona w Izbie Deputowanych wasne stronnictwo tzw. niezalenych, pniej zwanych liberaami. Przywdcami ich byli bankierzy Jakub Lafitte i Casimir (to imi weszo potem w skad nazwiska) Perier. Teoretykiem ich by uywany za autorytet take poza Francj Beniamin Constant. Rzd Decazesa, pragnc poparcia bogatej buruazji, przechyla si na stron "niezalenych", gdy jednak przewidywany na nastpc tronu bratanek krlewski Karol ks. Berry zosta w 1820 r. zamordowany przez robotnika-republikanina, Ludwik XVIII pod wpywem rodziny wszed znowu na drog reakcji, cho premier Richelieu (w latach 1820-1821) by jej osobicie przeciwny. Jego miejsce jednak zaj ograniczony hrabia Jzef Villele, ktry - mimo zmiany na tronie - utrzyma si a do 1828 r. Nowy krl, brat poprzednika, Karol X (1824-1830) by przeciwnikiem konstytucji. Sdzi te, e tylko zbytnia sabo zgubia Ludwika XVI. Uwaa za konieczn walk z liberalizmem, oparcie si na arystokracji i na Kociele. Wzmocnieniu tych czynnikw miao suy prawo, karzce mierci za witokradztwo (1825), prawo o miliardzie odszkodowania dla emigrantw (1825), prawo ograniczajce wolno prasy (1827) odrzucone zreszt przez Izb Parw. Rzdy Karola X zraziy ostatecznie buruazj do Burbonw, a w dodatku zaniepokoiy bardzo licznych we Francji nabywcw dbr szlacheckich i kocielnych z czasw rewolucji. Zreszt i gallikaska cz monarchistw bya przeciwna rzdowi ze wzgldu na jego klerykalizm. Walka o interpretacj konstytucji we Francji interesowaa ywo wszystkie rzdy europejskie, ktre obawiay si nadal powtrzenia w tym kraju rewolucji, ale rwnie i liberaln buruazj innych krajw, ktra we francuskiej opozycji liberalnej widziaa wzr dla wasnego postpowania. W caej tej walce politycznej warstwy nisze nie bray udziau. W 1815 r. Francja bya jeszcze krajem na og rolniczym, przemys w stosunku do angielskiego by jeszcze sabo rozwinity, pracowano zwykle systemem chaupniczym, cho ju od koca XVIII w. zaczy si rozwija take manufaktury. Najliczniejsza klasa spoeczna we Francji, tj. chopi, przyja powrt Burbonw do nieufnie. Wprawdzie cz chopw zwaszcza na poudniu daa si pocign szlachcie i ksiom do ekscesw przeciwko zwolennikom Napoleona, ale wikszo obawiaa si przywrcenia wizw feudalnych i dziesicin kocielnych, a przede wszystkim koniecznoci zwrotu dbr kocielnych i szlacheckich. Z niechci jednak odnosili si chopi i do myli o przywrceniu republiki, gdy pozostawia w ich umysach wspomnienie rekwizycji i terroru. Najwyszy wrd chopw by kult Napoleona, ktry nie sab, cho dugie lata spokoju, praca monarchistycznego i wpywowego na wsi kleru, a take osabienie obawy przed powrotem ancien regime' u stopniowo pogodziy wikszo chopw z Burbonami. Wyej pod wzgldem umysowym od chopw stali, na og biorc, robotnicy. Ich sytuacja materialna bya zwykle bardzo cika, organizacje zawodowe i prby oporu przeciwko dyktowanym przez przedsibiorc warunkom pracy byy przez prawo zabronione. Nawet buruazyjny ekonomista, Jan de Sismondi, badajcy stosunki w przemyle wczesnym, pisa w1817 r., e "przychodzi niekiedy pokusa przeklina... wynalazek manufaktur, gdy si widzi, do czego doprowadziy tych, ktrzy zostali stworzeni jako nam podobni". Wrd robotnikw i czeladnikw istniaa tylko jedna, na wp tajna, do zreszt wwczas rozpowszechniona organizacja - compagnonnage, ale jej dziaalno ograniczaa si tylko do udzielenia pomocy nalecym do niej czonkom i wikszego znaczenia nie miaa. Na rozwj przemysu i towarzyszc mu przebudow spoeczestwa zaczo jednak zwraca uwag wielu ekonomistw, filozofw i filantropw, snu nawet poczto fantastyczne projekty stworzenia zupenie nowej organizacji spoecznej na drodze reform, ktre miay przeprowadza same klasy rzdzce. Pisarze ci wspczuli klasie robotniczej i chcieli jej pomc, ale w procesie przebudowy spoecznej wyznaczali jej rol biern. Niektrzy z nich dyli nawet do pokojowego wprowadzenia w ycie ideau spoeczestwa, w ktrym nie byoby wasnoci prywatnej, a przynajmniej nie byoby zbyt jaskrawych rnic majtkowych. Ze wzgldu na nierealistyczny charakter tych pomysw nazywa si cay ten kierunek socjalizmem utopijnym. Za jednego z pierwszych przedstawicieli tego kierunku uchodzi Henryk de Saint-Simon (1760-1825), cho waciwie by raczej jego poprzednikiem. Zwraca on uwag na to, e ludzko przechodzi kryzys spoeczny, ktrego przejawem jest trwajcy bez przerwy stan rewolucji. Trzeba zatem zakoczy rewolucj (terminer la revolution), co jednak nie nastpi przez zastpienie pastwa feudalnego przez pastwo buruazyjne, lecz przez stworzenie nowego spoeczestwa, rzdzonego przez ludzi pracy (chopi,

rkodzielnicy, robotnicy, fabrykanci, kupcy), bankierw i technikw, przy czym wadz dyktatorsk bd mieli tylko najodpowiedniejsi, fachowcy. Dziki rozwojowi i tpieniu prniactwa rozwinie si ogromnie bogactwo oglne, nie bdzie biedakw, robotnicy bd mieli odpowiedni udzia w owocach swej pracy. Pod koniec ycia Saint-Simon wystpi nawet z pomysem stworzenia nowej religii, "nowego chrzecijastwa". Saint-Simon nie stworzy systemu, ale da pocztek szkole, na czele ktrej stali a do pokcenia si w 1830 r. Armand Bazard i Bartomiej Enfantin. Saintsimonici domagali si zniesienia dziedziczenia dbr, socjalizacji rodkw produkcji oraz urzdzenia spoeczestwa wedug formuy:"kademu stosownie do jego zdolnoci, kadej zdolnoci stosownie do jej dziea" (a chacun selon ses capacites, a chaque capacite selon ses oeuvres). Saintsimonici stawali si jednak coraz bardziej zamknit w sobie sekt, a poniewa niektrzy gosili czasem i pogldy dziwaczne (Enfantin o wsplnoci kobiet), dlatego te mieli coraz mniej zwolennikw, wywarli jednak pewien wpyw na nastpne pokolenie socjalistw utopijnych. Przeciwnikiem saintsimonistw by kupiec Karol Fourier (1772-1837), ktry, pragnc znie istniejcy jego zdaniem - chaos spoeczny i bied, ale z zachowaniem zarazem wolnoci osobistej wszystkich, proponowa tworzenie organizacji spdzielczych, falang, mieszkajcych kada we wasnym falansterze, cho zachowujcych wasno prywatn. Z takich falang miao si z czasem skada cae spoeczestwo. Samemu Fourierowi nie udao si utworzy na duszy okres adnego falansteru, zreszt ani fourieryzm, ani saintsimonizm nie wywary wikszego wpywu na robotnikw francuskich. Rozdzia czterdziesty Pastwa woskie w latach 1815-1830 Najwiksze rozczarowanie przeywaa po 1815 r. buruazja woska, gdy kongres wiedeski nie tylko przekreli ide zjednoczenia Woch, ale reakcja przeciwko czasom napoleoskim miaa tu szczeglnie konserwatywny charakter. W Piemoncie krl Wiktor Emanuel I edyktem z 21 maja 1814 r. przywrci prawodawstwo z 1770 r., a wic wszystkie przywileje arystokracji i kleru, dziesicin, wykluczenie protestantw od wszelkich urzdw, tortury w sdownictwie, a nawet odznaki te dla ydw. Oprcz tego uniewani wszystkie awanse urzdnicze i wojskowe dokonane po 1798 r. Wyroki sdowe, zapade po tej dacie i zmiany tytuw wasnoci utraciy sw wano, wycito nawet drzewa w ogrodzie botanicznym, posadzone w czasach napoleoskich. W Pastwie Kocielnym zniesiono nawet szczepienie ospy, owietlenie ulic i zakazy ebraniny, gdy to wszystko wprowadzili Francuzi. W pastwie neapolitaskim wstrzymano wykopaliska w Pompejach tylko dlatego, e prowadzono je przed 1815 r. Nawet tereny, ktre w poprzednim okresie zaczto uprawia, teraz musiay by z powrotem obrcone na nieuytki. Wszdzie te w krajach woskich zniesiono Kodeks Napoleoski. Wrcio dawne chaotyczne, w kadej prowincji inne, prawodawstwo oraz przywileje sdowe arystokracji i kleru. W Pastwie Kocielnym przywrcono ponadto inkwizycj i surow cenzur na wszystkie druki. Ju w 1815 r. wite Officium rozsdzao 737 skarg o herezj, gwnie przeciwko dawnym zwolennikom rewolucji i liberaom. Zwolennikw Napoleona i Murata cigano zreszt na caym pwyspie. Pewne prby reform podjte w Pastwie Kocielnym w 1816 r. dziki kardynaom Sali i Consalviemu tylko czciowo weszy w ycie na skutek opozycji grupy kardynaw tzw. zelanti (gorliwi). Rozbiciu politycznemu Woch towarzyszyo rozbicie ekonomiczne. Liczne granice celne, osiem odmiennych systemw pieninych oraz rne rodzaje miar i wag utrudniay wzajemn wymian handlow, uniemoliwiay rozwj przemysu na wiksz skal. Wyjtek pod tym wzgldem stanowiy tylko Lombardia i Wenecja, jako zwizane gospodarczo z krajami austriackimi. Jedwab lombardzki rozchodzi si po caej monarchii habsburskiej. Rzd austriacki tumi wprawdzie wszelk swobod polityczn w krajach woskich, ale poza tym w dziedzinie gospodarczej a nawet i kulturalnej by o wiele bardziej liberalny ni rzdy innych pastw Italii. Pod wzgldem gospodarczym i kulturalnym nie tylko jednak Lombardia i Wenecja, lecz take Piemont i Toskania stay wyej ni reszta Woch. Piemont zawsze ulega wpywom kulturalnym francuskim, w Toskanii za wci ywe byy tradycje Owiecenia, zreszt w. ks. toskaski Ferdynand III (1790-1803 i 1814-1824), modszy brat cesarza austriackiego Franciszka I, kontynuowa pod wpywem otoczenia polityk wiatego absolutyzmu. Dla przemysu pnocnych Woch najbliszym i jedynie moliwym rynkiem zbytu byy inne kraje woskie, poza tym w krajach pnocnych, wyej stojcych rwnie pod wzgldem rozwoju kulturalnego, istniaa wiea tradycja pastwa woskiego z czasw napoleoskich. Te dwa czynniki, gospodarczy i kulturalny, przyczyniy si gwnie do tego, e Lombardia, Piemont i Toskania stay si orodkami ywego rozwoju narodowego woskiego i jednym z dwch gwnych orodkw ruchu, zmierzajcego do zjednoczenia Woch. Drugim orodkiem sta si Neapol, bogate miasto handlowe, ktrego buruazja dotkliwie odczuwaa zacofanie nie umiejcej wyj poza stare formy feudalne polityki Burbonw. Pionierami ruchu byli na pnocy pocztkowo filadelfi, na poudniu karbonariusze. Zacht do powstania byo zwycistwo rewolucji w Ameryce Poudniowej i w Hiszpanii. Liczono te na pomoc mas ludowych wskutek kryzysu gospodarczego, jaki przeyway i Wochy w latach 1817-1820. Wybuch nastpi nagle. Na wiadomo o rewolucji w Hiszpanii gar karbonarw cywilnych (z ksidzem Minichini na czele) i wojskowych wywoaa w lipcu 1820 r. w Krlestwie Neapolitaskim powstanie, cho nie potrafili poprowadzi go do zwyciskiego koca, odstpujc kierownictwo liberaom. Przestraszony krl Ferdynand I zaprzysig konstytucj wzorowan na hiszpaskiej z 1812 r. Wadza prawodawcza przesza w rce opanowanego przez liberaw parlamentu, Sycyli, ktra chciaa teraz zdoby autonomi, zmuszono jednak do podporzdkowania si wadzy Neapolu. Rewolucja w Hiszpanii, zabjstwo

ks. Berry we Francjii, rewolucja w Krlestwie Neapolitaskim zaniepokoiy ogromnie pastwa witego Przymierza. Metternich chcia natychmiast, zgodnie z tajnym ukadem austriacko-neapolitaskim, przeprowadzi austriack interwencj zbrojn we Woszech, ale nie zgodzi si na ni car Aleksander I. Interwencji w Hiszpanii stanowczo przeciwstawia si Wielka Brytania. Wobec tego spraw odoono do kongresu pastw wschodnich w Opawie (X 1820) i dopiero tu Aleksander I, zirytowany w dodatku opozycj na sejmie warszawskim, zgodzi si na interwencj austriack w Krlestwie Neapolitaskim. Na kongres w Lublanie (I 1821) zaproszono krla Ferdynanda I. amic swe zobowizania i przysigi, prosi on o pomoc przeciwko zbuntowanym poddanym. By to potrzebny dla pastw witego Przymierza pretekst, cho i bez tego Metternich nalega na interwencj. Istotnie wojska austriackie wkroczyy do Krlestwa Obojga Sycylii, atwo pokonay armi neapolitask, dowodzon przez gen, Guglielmo Pepe, bez oporu wkroczyy do Neapolu, przywracajc dawny porzdek. Nim jednak skoczya si ta ekspedycja, filadelfi i karbonariusze wywoali na pocztku 1821 r. powstanie wojskowe take w Piemoncie, domagajc si ogoszenia konstytucji, wzorowanej rwnie na hiszpaskiej z 1821 r., oraz utworzenia federacji pastw woskich z krlem Sardynii na czele. Konserwatywny krl Wiktor Emanuel I wola jednak abdykowa na rzecz brata Karola Feliksa. Do przybycia tego regencj mia sprawowa kuzyn krla Karol Albert ks. Carignano. Ambitny, ale zmienny regent zaprzysig wprawdzie konstytucj, ale dowiedziawszy si, e nie aprobuje jej krl Karol Feliks (1821-1831), uciek ze stolicy (Turyn). Poczone wojska austriackie i krlewskie opanoway teraz atwo sytuacj, przywracajc dawny stan rzeczy. ledztwo policji austriackiej wykazao, e konspiracja bya bardzo ywa take w Lombardii i w Wenecji. Nastpiy aresztowania. Przywdcy spisku (Confalonieri, Pallavicino i in.) zostali skazani na kar mierci, ktr jednak zamieniono im na wizienie. Jeden z zasdzonych, karbonariusz, wybitny dramaturg i poeta, Silvio Pellico (1789-1854) opisa swoje dziesicioletnie uwizienie w pamitniku (Le mie prigioni) wydanym w 1832 r., bdcym aktem oskarenia polityki austriackiej. Przetumaczony na wszystkie prawie jzyki europejskie, zaszkodzi on Austrii wicej ni przegrana bitwa. W Pastwie Kocielnym ruch rewolucyjny by sabszy, ale za to nieustanny, mimo uroczystych potpie i surowych represji stosowanych zwaszcza przez surowego i konserwatywnego papiea Leona XII (1823-1829). Rozdzia czterdziesty pierwszy Hiszpania i powstanie w Ameryce Poudniowej i rodkowej Od XVI w. caa Ameryka, rodkowa i Poudniowa z wyjtkiem Brazylii i Gujany oraz cz Ameryki Pnocnej i niektre z wysp Antyli (Kuba, Puerto Rico oraz cz rodkowa i wschodnia wyspy Santo Domingo) naleay do korony hiszpaskiej. Podzielona bya na cztery wicekrlestwa: Now Hiszpani (Meksyk), Now Grenad (Santa Fe de Bogota), Peru (Lima) i La Plata (Buenos Aires) i cztery kapitanie generalne (Gwatemala, Kuba, Wenezuela, Chile). Zarwno wicekrlw, jak rwnie wszystkich wyszych urzdnikw i biskupw mianowa krl spord Hiszpanw z metropolii. Pod wzgldem ekonomicznym hiszpaska Ameryka bya cakowicie zalena od Hiszpanii i z nikim poza tym bez zgody krla nie wolno jej byo utrzymywa stosunkw handlowych. Hiszpanie za traktowali j tylko jako teren eksploatacji, tj, jako taniego dostawc zota, srebra, baweny, trzciny cukrowej, tytoniu. Ale poniewa przemys hiszpaski by bardzo sabo rozwinity, a Wielka Brytania i Francja staray si przeszkodzi stanowicemu dla nich konkurencj eksportowi poudniowoamerykaskiemu, przeto hiszpaska Ameryka eksportowaa gwnie zoto i srebro. Pod wzgldem spoecznym ludno jej skadaa si z kilku warstw, przy czym kada z nich z pogard patrzya na wszystkie pozostae. Klas rzdzc, w rku ktrej by najwyszy zarzd kraju pod wzgldem politycznym i kocielnym oraz ogromne dobra, byli Hiszpanie przysani tu z metropolii. Odnosili si oni z lekcewaeniem do Hiszpanw urodzonych w Ameryce, tzw. Kreolw. Niektrzy z Kreolw mieli olbrzymie majtki ziemskie, poza tym piastowali nisze urzdy wieckie i kocielne, zajmowali si handlem i przemysem. Stanowili oni waciwie buruazj amerykask. Niej stali mieszacy pochodzcy od rodzicw, z ktrych jedna osoba bya biaej rasy, druga za kolorowej. Ci tzw. Metysi lub Mestycy nie byli jednak grup jednolit, gdy nawet to, czy jedno z rodzicw byo Indianinem czy Murzynem, wpywao na pooenie spoeczne ich potomka. Metysi mieli dostp do najniszych funkcji w administracji i do mniej znaczcych stanowisk w Kociele, poza tym trudnili si na og drobnym handlem i rzemiosem. Za co gorszego od nich uchodzili Indianie, stanowicy przeszo poow ludnoci hiszpaskiej Ameryki. Byli oni ogromnie zrnicowani pod wzgldem ekonomicznym, kulturalnym i jzykowym. Tak np. w wicekrlestwie Nowej Hiszpanii Indianie mwili 20 jzykami. Indianie wszdzie yli po wsiach w warunkach prymitywnych, ktre prawie nie ulegy zmianie od XVI w. Cz z nich bya w skrajnej ndzy i umieraa z godu. Wikszo Indian nie znaa jzyka hiszpaskiego, a w wielu okolicach nigdy si nawet nie stykaa z Hiszpanami, zachowujc sw dawn kultur i religi. Za nisz od nich grup byli uwaani mieszacy Indian i Murzynw, przewanie osobicie wolni, yjcy wrd Hiszpanw i u nich pracujcy. Grup najniej stojc byli Murzyni niewolnicy pracujcy na roli, w kopalniach i na plantacjach, stanowicy cz inwentarza w dobrach majcych pene prawa Hiszpanw i Kreolw. Najwysz potg duchow by Koci katolicki. Do niego naleao kierownictwo caym szkolnictwem i blisko poowa ziemi uprawnej. Mia on te nadzr nad caym yciem duchowym kraju przez sw cenzur i trybunay witego Officium (inkwizycj), ktre surowo karay za wystpienia przeciwko wierze lub moralnoci. Nie pozwalay one na adn swobod myli, na adn krytyk Kocioa lub krla.

W katechizmach gwny nacisk kadziono na lepe posuszestwo papieowi i krlowi. Kler jednak zarwno wiecki, jak i zakonny by na og ciemny i pogrony w kwietyzmie, tote 3/4 wiernych byo tylko z imienia katolikami. W podobnych warunkach ekonomicznych i kulturalnych znajdowaa si naleca do Portugalii Brazylia, cho Metysi odgrywali tu wiksz rol, a Portugalczycy urodzeni w Brazylii nie byli tak upoledzeni jak hiszpascy Kreole, wikszy handel za prowadzono oficjalnie nie tylko z Portugali, lecz i z Wielk Brytani. Najwiksze dochody przynosi tu eksport baweny i kawy. Hiszpania w drugiej poowie XVIII w., tj. w czasach krla Karola III (1759-1788), wesza czciowo na drog reform w duchu Owiecenia. Starano si ograniczy przywileje wyszego kleru (usunicie jezuitw w 1767 r., konflikty z papieem), unowoczeni administracj, zwikszy dochody pastwa. To ostatnie byo tym bardziej konieczne, e Hiszpania prowadzia par niepomylnych wojen (z Wielk Brytani 1762-1763, 1777 1783, nieudana wyprawa przeciw Algierii 1783), co zwikszyo wydatki pastwowe. Ten system reform starano si zastosowa take w koloniach amerykaskich. Przede wszystkim wprowadzono i tu istniejcy w metropolii ju od 1718 r. podzia terytorium pastwowego na intendentury (intendencias). Intendentom podlegay sprawy finansowe i gospodarcze. Chodzio gwnie o zwikszenie dochodw pastwa. Pierwsza intendencja zostaa utworzona 1777 r. w Caracas, obejmowaa dzisiejsz Wenezuel. Intendenci teoretycznie podlegali wicekrlom, ale faktycznie byli od nich niezaleni, a poniewa mieli wane funkcje do spenienia, std te mogli by nimi tylko Hiszpanie z metropolii. To wejcie na drog wikszego uzalenienia kolonii od metropolii, zwaszcza pod wzgldem politycznym i finansowym, musiao si spotka z reakcj ze strony Kreolw, z ktrych wielu hodowao ideologii Owiecenia, tworzyo loe wolnomularskie, czytywao dziea "filozofw", tj. mylicieli Owiecenia. W wikszoci krajw Ameryki aciskiej og Kreolw by rwnie niechtny krlowi i arystokracji hiszpaskiej jak og buruazji francuskiej w stosunku do swego monarchy i wasnej arystokracji. I w Ameryce, podobnie jak we Francji, mwic o "prawach narodu" nie mylano wcale o masach ludowych, tote podobnie jak we Francji chop by czsto obojtny lub wrogi w stosunku do republiki, tak i Indianin amerykaski nie interesowa si tym, kto bdzie rzdzi w kraju, skoro sytuacja Indian miaa pozosta bez zmian. Kreole hiszpascy odwoywali si co prawda do ich przeszoci. Ju po zaczciu walk z Hiszpanami czsto przypominano im tzw. czarn legend i nawizywano do tradycji dawnych kultur indiaskich. "Czarn legend" (leyenda nera) nazywali Hiszpanii wszystkie ujemne sdy o swym postpowaniu zarwno w Ameryce, jak i w Europie. Opinie takie rozgaszali zwaszcza Anglicy, Holendrzy i Wosi. Wypominajc pniej Hiszpanom z metropolii ich postpowanie i idealizujc dawn przeszo indiask (Kreole chilijscy nazywali si czsto w pierwszych dziesitkach lat XIX w. Araukanami) nie zrobiono jednak nic, aby poprawi sytuacj ekonomiczn i kulturaln Indian. W wikszoci krajw rodkowo- i poudniowoamerykaskich Kreole tworzyli grupy najaktywniejsze, ale bynajmniej nie najbardziej liczne. Jeli nie liczy Indian, to w wielu krajach najwicej byo mieszacw (Metysw), ale w ogromnej wikszoci byli oni bierni pod wzgldem politycznym. Najchtniej jednak starali si podkrela sw jedno z Kreolami. Rosncemu ze wzgldw ekonomicznych i politycznych niezadowoleniu Kreolw amerykaskich argumentw teoretycznych dostarczaa literatura Owiecenia. W now, aktywn faz weszo ono pod wpywem wydarze zewntrznych. Powstanie Stanw Zjednoczonych wywaro silny wpyw na umysy, jeszcze wikszy za buruazyjna Rewolucja Francuska. Jej hasa byy popularne zwaszcza w miecie Bogota, ktre ju od drugiej poowy XVIII w. byo ywym orodkiem ycia umysowego. Pod wpywem pnocnoamerykaskim Franciszek de Miranda, pochodzcy z Caracas w Wenezueli, ju w 1790 r. rzuci haso niepodlegoci hiszpaskiej Ameryki, a w 1806 r. prbowa nawet, zreszt bezskutecznie, wywoa powstanie w Wenezueli. Dawny, eksploatacyjny, opierajcy si na panowaniu garstki ludzi, system rzdzenia by ju nie do utrzymania w Ameryce XIX w. Odmowa uznania Jzefa Bonapartego za krla bya dla Kreolw tylko okazj do ujawnienia autonomistycznych tendencji. Zgrupowani gwnie w radach miejskich (cabildos), chcieli oni obali lub ograniczy znaczenie arystokracji hiszpaskiej. Denia te uatwi fakt, e take kler i arystokracja wystpia przeciwko Jzefowi I, ale poniewa krl dawny Karol IV, podobnie jak Ferdynand VII, formalnie abdykowa, Bonapartego za za krla uzna nie chciano, przeto zarwno w Hiszpanii, jak i w hiszpaskiej Ameryce doszo do gosu mieszczastwo (w Ameryce tylko zamone) i drobna szlachta. W Hiszpanii wadz tymczasow objy rady prowincjonalne (junty), ktrych delegaci utworzyli rad centraln w Sewilli. Za tym przykadem i w hiszpaskiej Ameryce doszo do utworzenia licznych, opierajcych si na radach miejskich junt, ktre zaczy ogranicza wadz dotychczasowych urzdnikw krlewskich, a nawet ich usuwa. Poniewa spotkao si to z oporem dygnitarzy hiszpaskich i ostrym protestem ze strony wadz powstaczych hiszpaskich w metropolii, przeto cz postpowych Kreolw wystpia z hasem suwerennoci narodu. W imi tej zasady ju w 1810-1811 r. powstanie przeciwko arystokracji hiszpaskiej objo ca hiszpask Ameryk z wyjtkiem Peru (do ktrego naleaa dzisiejsza Boliwia). Zwoywane przez junty kongresy "narodowe" uchwalay wolno poszczeglnych krajw (Wenezuela, Argentyna, Paragwaj, Kolumbia, Ekwador, Chile), tylko w Meksyku, gdzie Kreole nie mieli wikszego znaczenia, wicekrl nie dopuci do utworzenia junty. Tu jednak rwnie wybucho powstanie. Miao ono charakter przede wszystkim spoeczny. Kierujcy nim ksidz katolicki Miguel Hidalgo, a po rozstrzelaniu tego w 1811 r, Metys ksidz Jose Maria Morellos (rwnie rozstrzelany w 1815 r.) wysuwali haso

zwrcenia Indianom ziemi i zniesienia niewolnictwa. Po pierwszych niepowodzeniach jednak arystokracja hiszpaska, majc poparcie Kocioa i wyzyskujc niezgod powstacw oraz brak poparcia dla nich w masach Indian, przesza ju w 1812 r. do kontrofensywy. Zaamao si powstanie w Wenezueli, gdzie schwytany zosta, wskutek zdrady, Miranda. Nie powiodo si i Kartagenie na pnocy (Kolumbia). Ju 11 listopada 1811 r. ogosia ona sw niepodlego, cho dopiero po opanowaniu stolicy kraju, Bogoty, proklamowano niepodlego Nowej Grenady (16VII 1813), ale w 1816r. wojska hiszpaskie, ktre przybyy z Europy, stumiy tu powstanie. Ruch rewolucyjny nie zakoczy si jednak i mimo powrotu w Hiszpanii tron Ferdynanda VII ody na nowo, najpierw w Argentynie, gdzie w 1814 r. dowdztwo wojskowe obj przybyy z Hiszpanii oficer Jose de San Martin. W dniu 9 lipca ogosia swoj niepodlego Argentyna, co stao si zacht dla innych krajw na poudniu Ameryki hiszpaskiej, tym bardziej e w 1817 r. San Martin przy pomocy partyzanta chilijskiego Bernarda O' Higginsa wyzwoli rwnie cz Chile. Niezalenie od tego walk partyzanck prowadzi, cho ze zmiennym pocztkowo powodzeniem ambitny i wytrway Wenezuelczyk Simon Bolivar. Ostatnia jego wyprawa, podjta z republiki Haiti za pomoc zasikw pieninych angielskich w 1816 r., doprowadzia stopniowo do wyzwolenia Wenezueli i Kolumbii. Na kongresie w Angostura (obecnie Ciudad Bolivar nad rzek Orinoko) wybrano na prezydenta Bolivara, a 19 grudnia 1819 r. proklamowano utworzenie republiki Kolumbii (tzw. Wielkiej Kolumbii), w skad ktrej mia wej ponadto Ekwador. Powstanie w Ameryce Poudniowej zaniepokoio pastwa witego Przymierza, ale zdajc sobie spraw ze saboci Hiszpanii - proponowano jej, by wesza na drog ustpstw w stosunku do swych krajw amerykaskich, zreszt pomysom zbrojnej pomocy dla Hiszpanii przeciwstawia si na kongresie w Akwizgranie (1818) Wielka Brytania, liczc na to, e w razie niepowodzenia Hiszpanw sama obejmie monopol handlu z krajami poudniowoamerykaskimi. Ale uparty reakcjonista Ferdynand VII i jego otoczenie nie chcieli sysze o adnych ustpstwach, tym bardziej e byyby one zacht dla liberalnej opozycji w samej Hiszpanii, tu za po 1814 r tumiono j bardzo ostro za pomoc wizienia i licznych wyrokw mierci. W kraju tym panowa system "despotyzmu teokratycznego", absolutyzm krlewski mia bowiem sprzymierzecw w trybunaach inkwizycji i w ogromnej wikszoci ciemnego i fanatycznego kleru hiszpaskiego, wskutek czego jednak cz opozycji bya nie tylko republikaska, ale i zdecydowanie antyklerykalna, a w powstacach amerykaskich widziaa swoich sprzymierzecw. Gdy zatem pod koniec 1819 r. rzd hiszpaski przygotowa w Kadyksie wielk wypraw do Ameryki, oficerowie spiskowcy z Rafaelem Riego na czele postanowili do niej nie dopuci, ogaszajc 1 stycznia 1820 r. powstanie. Rozszerzyo si ono szybko na liczne miasta, czym przeraony Ferdynand VII zgodzi si na przyjcie konstytucji z 1812 r. i powoa rzd liberalny. Ale nie mia on widokw na utrzymanie si przy wadzy, gdy masy chopskie podburzane przez kler urzdziy powstania przeciwko "heretykom". Ponadto liberaowie byli z sob niezgodni, cz ich para do wprowadzenia republiki i rozdziau Kocioa od pastwa. Rozgorzaa zawzita wojna domowa. Ferdynand VII prosi o pomoc pastwa witego Przymierza. Na kongresie w Weronie (1822), odbytym z udziaem Francji, wezwano t ostatni do interwencji zbrojnej w Hiszpanii. Armia francuska ("100000 synw w. Ludwika", w rzeczywistoci okoo 60000) z monarchistycznymi oddziaami hiszpaskimi atwo pokonaa wojska wierne rzdowi i przywrcia wadz absolutn Ferdynanda VII, ktry teraz zaprowadzi system rzdzenia jeszcze bardziej zacofany i okrutny ni to byo przed 1820 r. Absolutyzm teokratyczny wszed w sw szczytow, cho zarazem ostatni ju faz (1823-1834). Te wydarzenia w Hiszpanii bardzo uatwiy szerzenie si ruchu niepodlegociowego w Ameryce. W 1820 r. wybucho znowu powstanie w Meksyku. Na stron powstacw przeszed tu i opierajc si na armii i Kociele ogosi si w 1821 r. cesarzem jako Augustyn I (1821 1823) ambitny oficer Iturbide. W tyme roku ogosia sw niepodlego Nikaragua, Honduras, Kostaryka, Gwatemala, Salwador, a Panama poczya si z Wielk Kolumbi. Panowanie hiszpaskie ograniczyo si do Peru, ktrego wicekrl potrafi zorganizowa znaczn armi zoon przewanie z Indian. Do Peru wkroczy jednak od poudnia San Martin, uniemoliwiajc w ten sposb ogoszenie w Limie niepodlegoci Peru (1821), z pnocy za wezwany przez tego na pomoc, Bolivar. San Martin pod naciskiem Bolivara musia si wprawdzie osobicie z akcji wycofa w lipcu 1822 r., ale Bolivar przy pomocy Kreolw i Metysw peruwiaskich kontynuowa walk. W bitwie pod Ayacucho (w Peru na poudniowy wschd od Limy) 9 grudnia 1824 r. gen. Antoni Sucre zama wojska hiszpaskie. Bitwa ta rozstrzygna ostatecznie o niepodlegoci Ameryki Poudniowej, cho lokalne walki w paru okolicach trway nadal. Bolivar i wielu ambitnych Wenezuelczykw pragno zjednoczenia caej hiszpaskiej Ameryki. Udao im si nawet zwoa w tej sprawie kongres pastw poudniowoamerykaskich do Panamy w 1826 r., ale nie wszystkie pastwa przysay tu swoich przedstawicieli. Zjednoczenie okazao si niewykonalne, dlatego e w Ameryce nie byo wsplnej bazy materialnej dla takiego zjednoczenia i brak byo jednolitej klasy spoecznej, ktra by widziaa w tym zjednoczeniu wasny interes. Niema rol odgrywa take brak wyrobienia politycznego kreolskich pionierw niezalenoci, ich ogromne ambicje, niezgoda i upr. Sam Bolivar musia si zgodzi na to, e cz Peru utworzya w 1825 r. oddzieln republik nazwan ku jego czci Boliwi. Po mierci za "oswobodziciela Ameryki" w 1830 r. rozpada si take Wielka Kolumbia na republiki Kolumbi, Wenezuel i Ekwador (Panama oddzielia si od Kolumbii dopiero w 1903 r.). Najpniej uzyska niepodlego Urugwaj, o ktry walczyy ze sob Argentyna i

Brazylia, cho ju od 1810r. cz Kreolw urugwajskich dya do niepodlegoci i ze wzgldu na rywalizacj handlow urugwajskiego portu w Montevideo z argentyskim portem w Buenos Aires, przeciwna bya poczeniu si z Argentyn. Dopiero w 1825 r. grupie tej udao si (wyprawa "trzydziestu trzech") wyzwoli kraj spod wadzy Brazylii, ktra w 1826 r. ostatecznie zgodzia si na jego niepodlego. Hiszpania nie moga ju przeszkodzi uzyskaniu niepodlegoci przez pastwa poudniowoamerykaskie, cho w 1823 r. prboway jej w tym pomc pastwa witego Przymierza, ktrych rzdy sdziy, e po francuskiej interwencji zbrojnej w obronie Ferdynanda VII naley zorganizowa zbiorow akcj zbrojn w celu zmuszenia i jego amerykaskich poddanych do posuszestwa. Projekt ten ogromnie zaniepokoi Wielk Brytani i Stany Zjednoczone. Wielka Brytania otrzymaa ju od hiszpaskiego rzdu powstaczego w 1808 r. oficjalne pozwolenie na handel z krajami hiszpaskimi i czerpaa odtd z tego handlu ogromne zyski. Anglicy, nieoficjalnie co prawda, pomagali Amerykanom dostawami broni i amunicji. W wojnie brao rwnie udzia paru oficerw angielskich. Obawiano si zatem, e wskutek interwencji europejskiej, w ktrej gwn rol musiaaby odegra flota francuska, Wielka Brytania mogaby straci swe znaczenie handlowe w Ameryce cakowicie lub czciowo na rzecz Francji. Dlatego te Castlereagh, a jeszcze bardziej jego nastpca na stanowisku ministra spraw zagranicznych Jerzy Canning, stanowczo protestowali przeciwko interwencji witego Przymierza w Ameryce. Przeciwne jej byy i Stany Zjednoczone. Korzystajc wprawdzie z trudnej sytuacji Hiszpanii zmusiy j do ustpienia w 1819 r. Florydy, ale w stosunku do powstania w Hiszpanii zachoway neutralno. W obawie jednak, e sama Wielka Brytania bdzie czerpa korzyci handlowe z krajw poudniowoamerykaskich, rzd Stanw Zjednoczonych pierwszy uzna niepodlego tych krajw, by poprzez stosunki dyplomatyczne atwiej nawiza z nimi stosunki handlowe. Poza tym, liczc na to, e wite Przymierze wskutek protestu Wielkiej Brytanii nie bdzie interweniowao zbrojnie w hiszpaskiej Ameryce, prezydent James Monroe (1817-1825) w ordziu do Kongresu 2 grudnia 1823 r. uroczycie proklamowa zasad, e Stany Zjednoczone nie mieszaj si do spraw pastw europejskich, ale bd uwaay wszelkie prby europejskie mieszania si w sprawy polityczne pastw amerykaskich lub nabywania nowych terytoriw w Ameryce za akt wrogi w stosunku do Stanw Zjednoczonych. T deklaracj streszcza si zwykle jako haso "Ameryka dla Amerykanw". Doktryna Monroego bya obliczona gwnie na pozyskanie sobie sympatii mieszkacw hiszpaskiej Ameryki dla Stanw Zjednoczonych. W 1823 r. adne z pastw europejskich nie przywizywao do tej "doktryny" wikszej wagi. Nabraa ona znaczenia dopiero pod koniec XIX w., cho od razu bya wytyczn polityki zagranicznej Stanw Zjednoczonych. Oficjalne uznanie przez Wielk Brytani Meksyku, Argentyny i Kolumbii w 1825 r., a potem i innych pastw poudniowoamerykaskich, skonio take inne mocarstwa do pogodzenia si z ich niezalenoci. Z ogromnych swoich posiadoci kolonialnych Hiszpania ocalia tylko wyspy Kub i Puerto Rico w Ameryce oraz Filipiny w Azji. Na Kubie nie wybucho powstanie, gdy Kreole kubascy musieli si liczy z atwoci atakowania ich wyspy przez flot hiszpask, a poza tym byli jeszcze pod wraeniem niedawnego powstania Murzynw na wyspie Haiti w 1793 r., a niewolnicy murzyscy stanowili ok. 37% mieszkacw Kuby obok 16% Mulatw. Trwae utrzymanie niezalenoci wydawao si zreszt mao prawdopodobne i dlatego, e ju od koca XVIII w. Kub i ze wzgldw ekonomicznych (jedne z bogatszych w wiecie plantacji trzciny cukrowej), i z powodu jej sytuacji geograficznej pragny zagarn zarwno Stany Zjednoczone, jak i Wielka Brytania. I jedno, i drugie pastwo wstrzymywaa tylko obawa wojny z kontrpartnerem, wolay zatem, by wyspa ta naleaa do sabej Hiszpanii. Tote, gdy w 1836 r. krlowa regentka hiszpaska Maria Krystyna chciaa sprzeda Kub Francji, sprzeciwia si temu zdecydowanie Wielka Brytania. Na kontynencie Ameryki aciskiej najduej utrzymaa zwizek z metropoli Brazylia. Do tego kraju uciek z Portugalii ksi regent Jan w 1807 r. W 1815 r. ogosi on Brazyli krlestwem, ktre miao by poczone uni rzeczow z Portugali. Byo to ustpstwo obliczone na pozyskanie sobie Kreolw brazylijskich, ktrzy byli niezadowoleni z rzdw Portugalczykw, traktujcych Brazyli nadal jako zwyk koloni. Gdy jednak w Portugalii wybucha w 1820 r. rewolucja liberalna i Jan VI (krl od 1816) przenis si w obawie o tron do metropolii, zostawiajc w Brazylii syna Pedro, gdy w dodatku Kortezy portugalskie nie chciay rozcign swobd konstytucyjnych na Brazyli, wwczas wybucho w niej powstanie (ogoszenie niepodlegoci 7 IX 1822 r,). Don Pedro musia zgodzi si na konstytucj i przyj tytu cesarza Brazylii w 1822 r. Wojska portugalskie zostay ostatecznie z kraju usunite w 1825 r. Rozdzia czterdziesty drugi Turcja i powstanie Grecji Mimo swych ogromnych rozmiarw Turcja ju pod koniec XVIII w. bya pastwem sabym wskutek rozkadu w niej ustroju feudalnego, wzrostu uwiadomienia narodw uciskanych i niepomylnych wojen prowadzonych gwnie z Rosj. Na szczycie drabiny feudalnej w pastwie padyszacha mogli sta wycznie wyznawcy islamu. Do nich naleaa wikszo ziemi uprawnej i wszystkie waniejsze stanowiska pastwowe, cho chrzecijanom zostawiono prawo wasnoci i swobod wyznania, dziki czemu w europejskiej Turcji Koci prawosawny mg utrzyma ogromne posiadoci ziemskie, a w zwizku z tym i znaczny autorytet moralny, a zarazem mg sta si ostoj ruchu oporu wrd narodw bakaskich. Rzemioso i handel turecki byy w rku chrzecijan. Wyzysk ze strony panw tureckich wywoywa czste powstania chopskie wrd Serbw, Bugarw i Grekw. Dopiero jednak pod koniec XVIII w. zaczyna si wrd nich szerzy wiadomy ruch narodowy. Do saby

by on jeszcze wrd Rumunw, Serbw i Bugarw, znacznie silniejszy wrd Grekw. Majc w swoim rku patriarchat w Konstantynopolu, opanowali oni przeze wszdzie wysze godnoci kocielne na pwyspie, cho to budzio do nich niech ze strony niszego kleru sowiaskiego i rumuskiego. Poza tym spord Grekw, zwaszcza konstantynopolitaskich (tzw. fanariotw od Fanar, jednego z przedmie Stambuu), Turcy rekrutowali tumaczy, oficerw floty, dyplomatw i nawet gubernatorw krajw naddunajskich. I wreszcie, mimo konkurencji ze strony ydw i Ormian, Grecy potrafili skupi w swoim rku wiksz cz handlu tureckiego. Ich znaczenie wzroso, gdy podczas Rewolucji Francuskiej przejli uprawiany dotd gwnie przez Francuzw tzw. handel lewantyski, a jeszcze bardziej dziki blokadzie kontynentalnej, gdy stali si gwnymi porednikami handlowymi midzy Europ Zachodni a Wschodem. W samej Grecji Grecy zawsze niechtnie znosili uciliwe jarzmo tureckie. Samowolni, uznajcy tylko si, czsto nie liczcy si nawet z rozporzdzeniami wadz centralnych, lekcewacy swych chrzecijaskich poddanych, feudaowie tureccy nie pozwolili nawet na druk ksiek greckich w Grecji. Wszystkie wwczas wychodziy poza Grecj. Tote ju pod koniec XVIII w. zaczy si pojawia towarzystwa tajne, eterie (etaireia - stowarzyszenie, w starogreckim - heteireia), ktrych celem byo denie do niepodlegoci. Wielkie nadzieje wizano z wojnami rosyjsko-tureckimi. Tak nadziej obudzia te zwyciska wojna Rosji z Napoleonem. W zwizku z tym w Odessie w 1814 r. powstaa nowa eteria zwana Filike Etaireia (dosownie Przyjacielskie Stowarzyszenie). Ona to wanie pod wpywem wiadomoci o ruchu rewolucyjnym w hiszpaskiej Ameryce i Woszech, liczc przy tym na pomoc rosyjsk, daa w 1821 r. haso powstania ludw bakaskich przeciw Turkom. Ale prba, ktr podj, wkraczajc w 1821 r. do Modawii, przywdca etairei a zarazem adiutant cara ks. Aleksander Ypsylanti zawioda, gdy chopi i mieszczanie rumuscy byli niechtni Grekom, ci bowiem sprawowali najwysze godnoci w administracji kraju. Mimo to w par miesicy potem etaireia zacza powstanie w kontynentalnej Grecji, rozszerzajc je take i na wyspy. W 1822 r. Zgromadzenie Narodowe greckie zwoane do Epidauros, proklamowao niepodlego Grecji, zniesienie niewoli i konstytucj. Odpowiedzi Turcji na powstanie byy m.in. ogromne rzezie Grekw w Stambule i w tych okolicach, gdzie Turcy stanowili wikszo mieszkacw. Stumi jednak powstania Turcy nie potrafili, cho wrd powstacw zaczy si silne tarcia, a nawet w 1824 r. wojna domowa midzy stronnictwem, opierajcym si gwnie na masach chopskich, a stronnictwem, majcym po swej stronie kupcw, wacicieli statkw i mieszkacw wysp. Sutan Mahmud II (1808-1839) wezwa na pomoc pasz Egiptu, Mohameda Alego. W cigu dwch lat syn tego, Ibrahim-pasza, wyzyskujc niezgod Grekw, opanowa wiksz cz kraju objtego powstaniem, w 1825 r. zdoby bronione po bohatersku Missolungi, a w 1827 r. Ateny, wszdzie przy tym dokonujc masowych rzezi Grekw. Bliskie upadku powstanie zostao jednak uratowane przez interwencj Rosji, Wielkiej Brytanii i Francji. Z pocztku wprawdzie zarwno dwa te ostatnie pastwa, jak i pastwa "pnocne" byy przeciwne powstaniu, widzc w nim prb wyomu w porzdku ustalonym przez kongres wiedeski, cho opinia caej prawie Europy bya po stronie Grekw (filhellenizm). Car Aleksander I zacz si w kocu niepokoi ogln sympati wszystkich klas narodu rosyjskiego dla Grekw i zmniejszeniem handlu czarnomorskiego, spowodowanym zamkniciem przez Turkw cienin na morzu Marmara. Mimo to ograniczy si tylko do prb porednictwa. Wiksz znacznie aktywno w sprawie greckiej przejawia jego nastpca Mikoaj I, chcia bowiem podnie swj autorytet, mocno osabiony przez powstanie dekabrystw. Obawia si poza tym, e Grecy zwrc si o porednictwo do Wielkiej Brytanii. Rwnie Canning by zaniepokojony moliwoci wystpienia zbrojnego Rosji, ktre mogoby zama Turcj, i dlatego zaproponowa Mikoajowi I wsplny nacisk na Turcj, by przyznaa Grekom autonomi. Do koalicji tej przystpia take Francja (traktat londyski w lipcu 1827). Gdy jednak flota egipsko-turecka spotkaa si koo Navarino (20 X 1827) z wysan w celu blokady wybrzey greckich flot angielsko-francusko-rosyjsk i, niebacznie zaczwszy z ni walk, zostaa niemal cakowicie zniszczona, wwczas sutan ogosi "wojn wit". Wojna ta bya nie na rk Wielkiej Brytanii i Francji. Metternich nazwa bitw pod Navarino katastrof, krl angielski Jerzy IV powiedzia, e wolaby dowdcy swej floty Codringtonowi wysa nie order, lecz stryczek. Obydwa te pastwa obawiay si, e Rosjanie mog pokona Turcj i obj protektorat nad Turcj, dlatego te zastrzegy, e same postaraj si o usunicie Turkw z Grecji, Rosja za miaa prowadzi walk na innych terenach. Konferencja londyska trzech pastw z 22 marca 1829 r. obiecywaa Grecji niepodlego w granicach do linii Arta-Wolos z obowizkiem pacenia sutanowi rocznego trybutu. Ale dopiero pod naciskiem, do sabym zreszt, floty brytyjskiej i armii ldowej (w Morei) francuskiej (stracia tylko 25 ludzi), Turcy ewakuowali Grecj, gdy tymczasem w latach 1828-1829 gen. rosyjski Paskiewicz zaj cz Armenii, a na Pwyspie Bakaskim gen. Dybicz mimo silnego oporu Turkw dotar a do Adrianopola (Edirne), ktry kapitulowa 19 sierpnia 1829 r. Mikoaj I jednak, liczc si z opozycj Wielkiej Brytanii i Austrii, nie da rozkazu marszu na Konstantynopol, lecz zgodzi si na zawarcie pokoju adrianopolskiego (14 IX 1829), na mocy ktrego Rosja otrzymaa wschodni Armeni, kaukaskie wybrzee Morza Czarnego, zabezpieczenie swoich interesw handlowych u ujcia Dunaju i na Morzu Czarnym, potwierdzenie autonomii Serbii, Modawii i Wooszczyzny (te dwa ostatnie kraje oraz Silistria miay by okupowane przez Rosjan a do czasu zapacenia przez Turcj odszkodowania za wojn). W sprawie Grecji Turcja przyja uchwa konferencji londyskiej. Ostatecznie w

Londynie 3 lutego 1830 r. zgodzono si na plan niepodlegoci Grecji, ale w nieco zmniejszonych granicach (Peloponez, rodkowa Grecja, cz Tesalii, kilka wysp). Pokj adrianopolski wzmocni powanie stanowisko Rosji na Wschodzie, ale ogromnie osabi czno pastw witego Przymierza, gdy zniszczy rwnowag midzy Austri i Rosj na Bakanach, a przez to przekreli solidarno tych pastw. Ponadto za zbliy Francj do Rosji, zraajc wskutek tego do tej ostatniej Wielk Brytani. Rwnowaga europejska ustalona na kongresie wiedeskim zostaa w ten sposb zachwiana. Wrd Grekw pokj adrianopolski i umowa londyska wywoay gbokie rozczarowanie, gdy zostawiy Turcji kraje zamieszkane w wikszoci przez Grekw, jak cz Tesalii i Epir, a poza tym i szereg wysp greckich, m.in. Kret. Niezalenie od tego w Grecji zaczy si znowu gwatowne walki stronnictw, toczone jednak przy zupenej obojtnoci ogromnej wikszoci chopw, ktrzy spod wadzy panw tureckich przeszli teraz pod wadz nowej arystokracji greckiej, wzbogaconej przez nadanie ziemi potureckiej. Capodistrias, prezydent od 1828 r., zosta zamordowany przez czonkw wrogiej mu rodziny w 1831 r. W kraju zapanowaa anarchia powikszana przez walki rodw i intrygi stronnictw. W 1833 r. Wielka Brytania, Francja i Rosja narzuciy wprawdzie Grekom jako krla osiemnastoletniego ksicia bawarskiego Ottona, ale rzdzca za niego pocztkowo regencja, a pniej i on sam nie stara si przeprowadzi adnych reform wewntrznych, nie mg wic uspokoi kraju, a poniewa prbowa w polityce zagranicznej oprze si na Rosji, przeto natrafi na wrogie sobie intrygi angielskie. W dodatku po nieudanym powstaniu Grekw na Krecie przeciwko Turkom w 1841 r. czciow odpowiedzialnoci obciono Ottona. Niezadowolenie oglne podsycali agenci angielscy, wyzyskujc ostry kryzys ekonomiczny wstrzsajcy modym pastwem. Grupa ambitnych politykw greckich dokonaa w 1843 r. zamachu stanu i zmusia krla do zgody na konstytucj, zreszt do konserwatywn, uchwalon w 1844 r. przez Zgromadzenie Narodowe. Doniose znaczenie mia pokj adrianopolski w dziejach Ksistw Naddunajskich, tj, Modawii i Wooszczyzny. Zarzd ich obj liberalizujcy gen. rosyjski Pawe Kisielow, zwolennik umiarkowanych reform spoecznych, zwaszcza poprawy doli chopw. W 1831 r. uzyska on od sutana zgod na tzw. regulamin organiczny dla ksistw, na mocy ktrego hospodarowie mieli by wybierani przez Zgromadzenia Narodowe, przy czym jedno z nich w kadym ksistwie, zoone co prawda prawie wycznie z bojarw, miao by staym organem doradczym hospodara. Uregulowano take spraw podatkw. Natomiast na reformy spoeczne nie zgodzili si sami bojarowie. W 1833 r. skoczya si rosyjska okupacja wojskowa w ksistwach, ale i pniej rzdzili w nich faktycznie konsulowie rosyjscy. Rozdzia czterdziesty trzeci Ruchy rewolucyjne w latach 1830-1832, ich geneza i nastpstwa W 1815 r. zatriumfowaa wszdzie w Europie arystokracja i wykorzystujc oglne pragnienie pokoju, staraa si stworzy stan rzeczy podobny do tego, jaki istnia przed rewolucj. Ale ten system konserwatywny trudno byo utrzyma przez duszy czas. Zaama si on w Ameryce Poudniowej, chwia si w caej Europie Zachodniej, by coraz wiksz anomali dla rosncej w si, w miar rozwoju przemysu i handlu, buruazji. Dorastao nowe pokolenie, ktre nie pamitao Rewolucji Francuskiej i wojen napoleoskich, entuzjazmowao si spraw powstania amerykaskiego i spraw greck. W 1815 r. ustalono "porzdek" w imi hase Owiecenia, ale dla ludzi dorastajcych po tej dacie byy one obce. Postaw ogln modych by romantyzm, wyywali si za w organizacjach tajnych. Buruazja wprawdzie zdawaa sobie w wikszoci spraw z wasnej saboci i nigdzie nie pragna przewrotu rewolucyjnego, lecz tylko zagodzenia reakcyjnego systemu rzdw i zniesienia ogranicze krpujcych rozwj ycia gospodarczego. Mimo to w kilku krajach doszo do rewolucji wskutek kryzysu gospodarczego, wystpujcego po 1825 r. Masy proletariatu miejskiego popary tak energicznie dania buruazji, e posza ona dalej, ni zamierzaa pierwotnie. Ruch rewolucyjny zacz si we Francji, gdzie krl Karol X coraz wyraniej okazywa lekcewaenie dla konstytucji a po uchwaleniu przez 221 czonkw Izby Deputowanych w marcu 1830 r., w odpowiedzi na mow tronow, adresu stawiajcego zasad odpowiedzialnoci ministrw przed Izb, rozwiza j. Gdy za czonkowie opozycji zostali wybrani po raz drugi, Karol X ogosi 26 lipca (podpisane 25 VII) 1830 r. cztery rozporzdzenia (ordonnances), ktrymi rozwizywa Izb jeszcze nie zebran, wprowadza cenzur prewencyjn i nowe prawo wyborcze, na mocy ktrego mogli wybiera deputowanych niemal wycznie waciciele ziemscy, pozbawiona za zostaa prawa wyboru wikszo buruazji a wraz z ni blisko 3/4 dotychczasowych wyborcw. Krl liczy na to,e niedawn zwycisk wypraw przeciwko Algierii (VI-VII 1830) zdoby sobie popularno i nie potrzebuje obawia si opozycji. Buruazja jednak zrozumiaa ordonnances jako denie do usunicia jej z ycia politycznego. W imieniu dziennikarzy jeden z redaktorw wpywowego pisma "Le National" Adolf Thiers, ogosi protest, a nastpnego dnia, tj. 27 lipca, kierowane przez republikanw (Godfryd Cavaignac, Franciszek Raspail) tumy studentw, gwardzistw i robotnikw zaczy na ulicach Parya wznosi barykady i atakowa gmachy rzdowe. Rzd, na ktrego czele sta skrajny reakcjonista, majcy rzekomo wizje z nieba, ks. Polignac, by zupenie zaskoczony. Mianowany dowdc armii w Paryu, marszaek Marmont by niepopularny w wojsku, gdy w 1814 r. zdradzi Napoleona. W dniu 28 lipca powstacy opanowali ratusz, a 29 lipca wojsko musiao si wycofa z miasta. Rewolucja lipcowa (zwana te Les trois glorieuses - 3 dni chway) w Paryu przesdzia o panowaniu Burbonw we Francji. Karol X abdykowa 2 sierpnia na rzecz wnuka, Henryka ks. Bordeaux, ale w obawie przed aresztowaniem uciek z rodzin do Wielkiej Brytanii. Wrd zwycizcw zacz si jednak rozam.

Buruazja zdobya wadz rkami mas ludowych Parya, ale wcale nie pragna republiki. W obawie przed ni cz buruazji gotowa bya nawet pogodzi si z Karolem X, gdyby chcia by monarch konstytucyjnym. Wikszo jednak, ktrej przewodzili Thiers, La Fayette i bankier Laffitte, nie miaa ju do niego zaufania. Nie chciaa wprawdzie zrywa z monarchiczn form rzdw, gdy obawiaa si republiki, z ktr czya si tradycja Konwentu i terroru, ale pragna wprowadzi monarchi konstytucyjn, opart gwnie na buruazji. Temu celowi miaa suy znowu konstytucja podkrelajca odpowiedzialno ministrw przed parlamentem, ale bardzo niewiele zmniejszajca cenzus wyborczy, i temu celowi mia suy nowy monarcha, wybrany najpierw na namiestnika pastwa, a 7 sierpnia na "krla Francuzw", Ludwik Filip I orleaski, syn Filipa Egalite. Powstaa waciwie monarchia buruazyjna, do wadzy doszli bankierzy, przemysowcy, adwokaci, dziennikarze buruazyjni. Masy ludowe inspirowane przez republikanw ujawniay swe rozczarowanie i gniew przez do liczne rozruchy i zamachy w latach 1830-1835 (spalenie paacu arcybiskupa w Paryu w 1831 r., rozruchy w Paryu i Lyonie). Ale spotkay si one z energicznym przeciwdziaaniem buruazji zadowolonej ze swego "krla mieszczaskiego" (le roi bourgeois), cho pocztkowo nie zawsze zgodnej co do charakteru jego rzdw. Tzw. Stronnictwo Ruchu (Le Parti du Mouvement - La Fayette, Laffitte), opierajc si gwnie o rednie i drobne mieszczastwo, pragno rozszerzenia jego praw politycznych i przeksztacenia Francji w monarchi czciowo demokratyczn. Stronnictwo Oporu (Le Parti de Resistance - Guizot, Casimir Perier), reprezentujce gwnie interesy bogatej buruazji, utrzymywao, e utworzony w 1830 r. ustrj jest najlepszy, gdy ma charakter poredni midzy ustrojem arystokratycznym a demokratycznym. Sam jednak Ludwik Filip, pod wzgldem taktyki zrczny i zimny oportunista, w rzeczywistoci stara si przede wszystkim o uznanie swej wadzy za prawowit przez rzdy europejskie, odegnywa si od popierania rewolucji, poza tym chcia nie tylko panowa, lecz i rzdzi, cho zawsze w oparciu o buruazj, poza ktr nie widzia narodu. W 1830 r. jednak nie zdawano sobie jeszcze sprawy z tego, jak bd wyglday rzdy Ludwika Filipa. Opinia reakcyjna w Europie bya zgodna z opini opozycji liberalnej w przewidywaniu moliwoci rozszerzenia rewolucji z Francji na inne kraje. Spodziewano si te, e Francja poprze zbrojnie ich ruchy rewolucyjne. Zanim jednak Mikoaj zdy si porozumie z Metternichem i krlem pruskim na temat ewentualnej wsplnej interwencji zbrojnej we Francji, wybucho powstanie w Belgii. Kongres wiedeski uzna poczenie Holandii z Belgi pod berem krla Wilhelma I (1815-1840), syna ostatniego przed rewolucj namiestnika Niderlandw Wilhelma V, ksicia Nassau. Nowy krl poza tym jako odszkodowanie za utracone w czasie tworzenia Zwizku Reskiego posiadoci w Niemczech otrzyma Wielkie Ksistwo Luksemburg, ktre zostao poczone z Niderlandami uni personaln, ale byo nadal czci Rzeszy Niemieckiej. Pastwo Wilhelma I byo jednak tworem sztucznym, poczeniem dwch krajw o odmiennych dziejach, tradycji, kulturze i jzyku. Nadana pastwu w 1815 r. konstytucja upoledzaa Belgw. Holandia liczya 2500000 mieszkacw, Belgia za 3 500000, ale w Izbie Niszej Stanw Generalnych kraje te miay mie rwn liczb reprezentantw, co wywoywao niezadowolenie, tym bardziej e i w mianowanej przez krla Izbie Wyszej znalaza si wikszo Holendrw. Belgia wprawdzie nie bya krajem jednolitym. Jej pnocn cz zamieszkiwali gwnie Flamandowie, mwicy jzykiem zblionym do holenderskiego, w czci poudniowej natomiast przewaali mwicy po francusku Walonowie. Caa Belgia bya katolicka. Wpywowy, zwaszcza w rolniczej Flandrii, kler katolicki by przeciwny unii z protestancko-kalwisk Holandi i mieszaniu si krla w sprawy kocielne. Wpywowa w uprzemysowionej Walonii buruazja bya obojtna pod wzgldem religijnym, ale za to niechtna rzdowi ze wzgldu na jego polityk ekonomiczn, popierajc gwnie przemys i handel holenderski, i niezadowolona z jego postpowania autokratycznego. Podobnie rozgoryczeni byli chopi flamandzcy, gdy rzd pozwala na atwy import zboa z zewntrz, co obniao ceny zboa we Flandrii. Na tle oglnej niechci do rzdu nastpio w 1827 r. zblienie liberaw i klerykaw belgijskich, w 1828 r. ich "unia" bya rzecz dokonan. Do jej umocnienia przyczyni si bardzo swymi pismami francuski publicysta katolicko-liberalny - Lamennais, ktry a do 1834 r. wywiera ogromny wpyw na wikszo katolikw belgijskich. Unionici zaczli i w Stanach Generalnych i w caej Belgii siln opozycj przeciwko reimowi holenderskiemu, cho nie chodzio im o oderwanie si od Holandii. Ale wiadomo o rewolucji lipcowej wywoaa ogromne wraenie w Brukseli, podtrzymywane w dodatku przez pras liberaln i agitacj. Wystawienie 25 VIII opery Aubera Niema z Portici zawierajcej momenty rewolucyjne stao si okazj do rozruchw antyrzdowych, te za zamieniy si w otwarte powstanie. Wprawdzie kierujca nim buruazja baa si rewolucji i gotowa bya wej w pertraktacje z krlem pod warunkiem jego zgody na reformy liberalne, ale krl sdzi, e uda mu si stumi ruch przy pomocy wojska. To si jednak nie udao, Bruksela obronia si w walkach ulicznych (23-24 IX), wkrtce za potem wiksza cz Belgii bya wolna. Zoony z liberaw i katolikw rzd prowizoryczny proklamowa 4 padziernika 1830 r. niepodlego Belgii. Ale krl holenderski wcale nie da za wygran, odwoujc si we wrzeniu do Rosji, Austrii, Prus i Wielkiej Brytanii o pomoc w stumieniu "buntu". Mikoaj I gotw by interweniowa, cho od zbiorowej interwencji wymawiaa si Austria, zaniepokojona sytuacj we Woszech. Nie miay chci bra udziau w wojnie take Prusy, obawiay si bowiem, e Belgowie zwrc si o pomoc do Francji, co w rezultacie moe pocign za sob wojn europejsk. Istotnie, rzd francuski pod naciskiem opinii publicznej,

liczc w dodatku na to, e Belgia poczy si z Francj, zapowiedzia ju w sierpniu, e w stosunku do swoich ssiadw nie uzna goszonej przez pastwa wschodnie zasady interwencji. Najbardziej jednak wytworzon sytuacj zaniepokojony by angielski rzd Wellingtona, ktry pragn nie dopuci zarwno do zagarnicia Belgii przez Francj, jak i interwencji rosyjsko-pruskiej nad Renem i jedyne wyjcie z sytuacji widzia w uznaniu niepodlegoci Belgii. Angielskiemu ministrowi spraw zagranicznych Aberdeenowi udao si w porozumieniu z posem francuskim, starym Talleyrandem, doprowadzi do konferencji piciu mocarstw w Londynie, na ktrej nastpca Aberdeena, Palmerston, przeprowadzi wreszcie 20 grudnia 1830 r. uchwa o niemoliwoci poczenia Belgii z Holandi, tj, faktycznie o niepodlegoci Belgii. Przeciwko temu zaprotestowa krl Wilhelm I, liczc wci na interwencj zbrojn rosyjsko-prusk. Bya ona nierealna, ale wwczas sdzono, e nie doszo do niej z powodu powstania w Krlestwie Polskim 29 listopada 1830 r. Krlestwo nie miao silnie rozwinitej buruazji, rzdzia nim szlachta. Najbardziej pod wzgldem politycznym aktywne jej odamy (tj. skupiony wok ksicia Adama Czartoryskiego i wok braci Niemojowskich) byy w opozycji w stosunku do rzdu, ale nie chciay rewolucji. Bardziej jednak niezadowolone byy masy drobnomieszczaskie i plebejskie wskutek kryzysu gospodarczego, w ktrym znalazo si Krlestwo jesieni 1830 r. Ogromne wraenie w Krlestwie wywara wiadomo o rewolucji lipcowej, a jeszcze wiksze rewolucja belgijska. Ogoszenie w prasie mobilizacji wojska, ktre miao wyruszy przeciwko Belgom (czym chciano ich zastraszy) i obawa przed aresztowaniami z powodu wykrytego spisku skoniy spiskowcw ze Szkoy Podchorych Piechoty do zaczcia powstania 29 listopada. Popar je lud Warszawy, na stron powstacw przesza i cz polskiego garnizonu wojskowego, a poniewa gwny dowdca wojsk w Krlestwie w. ks, Konstanty nie wykaza wikszej energii, powstanie atwo zwyciyo w Warszawie i rozszerzyo si na cae Krlestwo, cho wadz naczeln utrzymay czynniki konserwatywne. Zarwno dotychczasowa, tylko nieco rozszerzona, Rada Administracyjna, w ktrrej gwn rol odgrywa ks. Lubecki, jak i utworzony 3 grudnia Rzd Tymczasowy, jak wreszcie i dyktator - gen. Chopicki starali si, podobnie jak buruazja francuska i belgijska, nie dopuci do przeksztacenia si powstania w rewolucj spoeczn. Tylko pod naciskiem radykalnego Towarzystwa Patriotycznego, majcego oparcie w drobnomieszczastwie warszawskim, sejm uchwali detronizacj Mikoaja I, cho zarwno wikszo sejmu, jak i powoany w styczniu Rzd Narodowy z ksiciem Adamem Czartoryskim na czele chcia tylko, podobnie jak buruazja belgijska, utrzyma monarchi konstytucyjn i niezaleno od obcego wadcy. Wrd narodw ssiadujcych z Polakami powstanie listopadowe wywoao najywsze echo wrd Wgrw, przyczyniajc si u nich do wzrostu opozycji w stosunku do rzdw absolutnych monarchii wiedeskiej. rednia szlachta wgierska domagaa si teraz bardzo stanowczo reform politycznych. Zmierzay one do przeksztacenia Wgier w monarchi konstytucyjn, w ktrej jednak chciano, podobnie jak w Krlestwie Polskim, utrzyma ustrj stanowy. yczliwo dla powstania polskiego okazywao jednak cae spoeczestwo wgierskie. Powstanie polskie uniemoliwio pastwom witego Przymierza energiczniejsz akcj w stosunku do Belgii. Mikoaj I nie mg grozi interwencj, Prusy za same nie chciay aktywnie poprze krla holenderskiego ze wzgldu na obaw wojny z Francj. W dniu 20 stycznia 1831 r. konferencja mocarstw w Londynie uchwalia ostatecznie podstawy rozdziau Belgii od Holandii, nazajutrz za na wniosek posa pruskiego zdecydowano, e Belgia bdzie pastwem wieczycie neutralnym (pierwsze naruszyy t neutralno Niemcy w 1914 r.). Inspirator tego wniosku Palmerston chcia uspokoi Holandi i zabezpieczy na przyszo ujcie Renu przed ewentualnym atakiem ze strony Francji. W dniu 7 lutego 1831 r. kongres belgijski uchwali konstytucj najbardziej obok szwajcarskiej liberaln ze wszystkich wwczas istniejcych konstytucji europejskich, proklamowaa bowiem suwerenno ludu, rwno wszystkich wobec prawa, odpowiedzialno ministrw przed parlamentem, dwuizbowy parlament (Izb Deputowanych i Senat), rozdzia Kocioa od pastwa, wolno prasy i wyznania, samorzd prowincji, gmin. Liberaowie utrzymali jednak, zgodnie ze swoj ideologi polityczn, cenzus pieniny dla wyborcw do parlamentu, uniemoliwiajc przez to masom ludowym wpyw na ycie polityczne pastwa. Pod tym wzgldem konstytucja belgijska pozostawaa w tyle za szwajcarsk. Powstanie polskie byo w znacznie gorszej sytuacji ni belgijskie. Mimo dobrego przygotowania technicznego i dzielnoci onierza, armia polska bya liczbowo o wiele sabsza od rosyjskiej i miaa niewielkie zaplecze terenowe. Cz generalicji pamitajcej klsk 1812 r. i w ogle ludzi stojcych na czele rzdu nie wierzya w zwycistwo, ale odwoa si do mas ludowych nie chciaa w obawie przed rewolucj socjaln. Zachceni przykadem Belgii, liczyli oni na pomoc pastw zachodnich, czciowo za nawet na antagonizm austriacko-rosyjski. Ale rzd francuski bardzo niemiao i tylko pod naciskiem opinii publicznej prbowa interweniowa w Petersburgu. Ludwik Filip chcia pozyska sobie uznanie monarchw konserwatywnych i rozproszy ich obawy przed powrotem Francji na drog rewolucji. Te obawy podziela Palmerston, ktry sdzi, e nie wskazane jest osabianie sytuacji Rosji jako przeciwwagi w stosunku do Rewolucji Francuskiej. Obydwa zreszt mocarstwa zachodnie odrzucay zasad interwencji. Tylko kongres belgijski, by uatwi mocarstwom zajcie si spraw polsk, zgodzi si 9 lipca 1831 r. na proponowane przez konferencj londysk 18 artykuw pokoju z Holandi, cho og Belgw uwaa je za niekorzystne. Klska polska pod Ostrok (26 V 1831 r,) bya momentem zwrotnym w dziejach powstania. Nieudolno generaw polskich i brak wiary w sens walki

przyspieszyy koniec wojny polsko-rosyjskiej. Niemal bez przeszkody rosyjski wdz naczelny Paskiewicz posun si na pnoc, przeszed przez Wis pod Osiekiem i zagrozi Warszawie od zachodu. W dniu 8 wrzenia 1831 r. stolica Krlestwa skapitulowaa. Szcztki armii polskiej podday si Prusakom i Austriakom, a kwiat inteligencji polskiej uda si na emigracj. Ale przez cay czas powstania nawet Rosja i Prusy skaniay krla holenderskiego, ktry nie chcia si zgodzi na proponowane mu granice z Belgi, do ugodowoci, tym bardziej e obawiano si francuskiej interwencji zbrojnej. Tylko stanowczy protest rzdu brytyjskiego sprawi, e tronu belgijskiego nie obj syn Ludwika Filipa. Na krla Belgw zosta wybrany 4 czerwca 1831 r. Leopold ks. sasko-koburski (SachsenCoburg-Gotha). Ale sprawa granicy jego pastwa bya nadal otwarta. Wilhelm I, nie chcc si pogodzi z utrat czci Luksemburga i Limburgii, zacz wojn, wysane jednak przez Ludwika Filipa wojska francuskie usuny z Belgii Holendrw ("kampania dziesiciodniowa") w sierpniu 1831 r. Pod wraeniem ujawnionej wwczas saboci Belgii konferencja mocarstw w Londynie, uchwalajc ostatecznie granice Belgii 14 padziernika 1831 r. przyznaa jej tylko zamieszkan przez Walonw cz Luksemburga. Mimo to, liczc nadal na poparcie Prus i Rosji, ktra wieo zamaa powstanie polskie, Wilhelm I uparcie odmawia swej zgody na pokj z Belgi, a nawet zbrojnie zaj Antwerpi. Odebraa j nowa wyprawa francuska w grudniu 1832 r. Dopiero jednak w 1839 r. Holandia zgodzia si na traktat londyski, regulujcy jej granice z Belgi i gwarantujcy neutralno tej ostatniej. Wybuch powsta w Paryu, Brukseli i Warszawie zachci take karbonariuszy woskich do czynnego wystpienia, cho mogli liczy na powodzenie tylko tam, gdzie nie byo rewolucji w 1820 r. W lutym 1831 r. wybucho powstanie w Modenie, Bolonii i Parmie, wkrtce za rozszerzyo si na wiksz cz Pastwa Kocielnego. Wszdzie jednak buruazja, ktra obja kierownictwo ruchu, staraa si nie dopuci do rewolucji spoecznej, poprzestajc na reformach politycznoliberalnych, na skutek czego masy ludowe przyjy powstanie do obojtnie. Wzia w nim udzia tylko cz drobnomieszczastwa. Nie wysunito te programu zjednoczenia Woch, lecz tylko kwesti praw politycznych, gwnie mieszczastwa w poszczeglnych krajach. Rzd powstaczy w Bolonii ogosi jednak 8 lutego 1831 r. zniesienie wadzy doczesnej papiea. Odezwa przewodniczcego w Komitecie Wojskowym, gen. Jzefa Grabiskiego, wskazywaa Wochom w ich walce o niepodlego przykad Polakw. Powstanie woskie byo nowym ciosem w dzieo traktatu wiedeskiego, cho najbardziej zaniepokoio rzd austriacki. Metternich by zdecydowany na interwencj zbrojn w obawie przed rozszerzeniem si rewolucji na woskie posiadoci Austrii. Mimo protestw rzdu francuskiego, wojska austriackie wkroczyy do krajw objtych powstaniem i atwo pokonay wszdzie wojska powstacze, przywracajc wadz papiea oraz ksicia Modeny i ksiny parmeskiej. W obawie przez cakowit utrat wpyww wrd Wochw, ktrzy liczyli na pomoc francusk, premier Casimir Perier nalega na papiea, by zgodzi si na pewne reformy liberalne. To samo, cho w mniejszym zakresie, doradza papieowi i Metternich, ktry obawia si, e nadmierne represje i odmowa wszelkich zmian ze strony rzdu papieskiego pocignie za sob w Pastwie Kocielnym nowe powstanie, ktremu Francja przyjdzie z pomoc, ale Austria, wystpujc zbrojnie w obronie status quo we Woszech byaby zmuszona prowadzi wojn sama bez pomocy Rosji, walczcej z powstaniem polskim. W rezultacie konferencja przedstawicieli szeciu pastw w Rzymie wrczya papieowi 21 maja 1831 r. memorandum, doradzajce pewne reformy. Rzd papieski nie myla ich dokonywa, gdy za wojska papieskie zaczy popenia ekscesy na terenach zajtych, wybucho tu w 1832 r. nowe powstanie. I tym razem na prob Rzymu stumili je Austriacy. Ale wtedy rzd Periera wysa take ekspedycj wojskow do Ankony. Pozostaa ona w tym miecie a do 1838 r., tj. do czasu opuszczenia Pastwa Kocielnego przez wojska austriackie. Te fakty ujawniy ca sabo rzdu papieskiego, gdy tylko przy pomocy obcej potrafi on stumi u siebie ruch powstaczy. Odmowa za wprowadzenia reform, ktre doradzay nawet pastwa reakcyjne, wywoaa wrd buruazji Pastwa Kocielnego rozgoryczenie, stale ju odtd rosnce. Papiee, w tym take Grzegorz XVI, nie zgadzali si bowiem na reformy ustrojowe, ktre gwnie polegayby na odklerykalizowaniu administracji Pastwa Kocielnego i upodobnieniu jej do administracji reszty pastw europejskich. Usiowano jednak przeprowadzi wiele reform ekonomicznych oraz zaprowadzi i usprawni samorzd lokalny. Przeciwko inicjatorowi tych reform, kardynaowi sekretarza stanu Tomasso Bernettiemu, wystpi jednak Metternich w obawie, by liberalizacja stosunkw w Pastwie Kocielnym nie posza zbyt daleko. Nawet o wiele bardziej od Bernettiego konserwatywny nastpca, Luigi Lambruschini, nie unika reform polepszajcych sytuacj materialn Pastwa Kocielnego. Grzegorz XVI osobicie zlustrowa od strony ekonomicznej cay kraj. Istota za polegaa jednak nie tyle na braku reform ekonomicznych, cho pastwo Kocielne byo gospodarczo sabe, ile na zdecydowanym odrzuceniu myli o reformach strukturalno-ustrojowych. Wynikao to jednak z przyczyn gbszych, sigajcych samej istoty Pastwa Kocielnego - swoistej przecie anomalii, zwaszcza w czasach nowoytnych. Ale zarwno buruazja Pastwa Kocielnego, jak i buruazja w caych Woszech, zrazia si take do karbonariuszy, ktrzy wywoali dwa nieudane powstania (1820 i 1831) i to o charakterze tylko regionalnym. Od 1831 r. zacz pozyskiwa zwolennikw mody (1805-1872) adwokat Jzef Mazzini, ktry zerwa z karbonaryzmem i na wygnaniu w Marsylii zaoy w 1831 r. nowe tajne stowarzyszenie Mode Wochy (Giovine Italia), stawiajc sobie wyranie za cel denie do odrodzenia moralno-religijnego narodu woskiego i do zjednoczenia Woch w formie republiki. Wosi mieli jednak zarazem

wsppracowa z innymi narodami walczcymi o wolno. Wsplnym celem miaa by obejmujca ca ludzko federacja bratnich republik. Niezwyka bezinteresowno, wiara w suszno sprawy i entuzjazm Mazziniego jednay mu wielu zwolennikw wrd redniego mieszczastwa woskiego. Zarazem za sta si on w opinii wszystkich rzdw woskich czowiekiem niesychanie gronym i znienawidzonym. Rewolucja lipcowa znalaza ywy oddwik take wrd buruazji zachodnioniemieckiej. W Brunszwiku wybucho we wrzeniu 1830 r. powstanie, ktre zmusio ksicia brunszwickiego Karola do ucieczki, wadz obj jego brat Wilhelm. W Lipsku i Drenie doszo do walk ulicznych. Pod wpywem wrzenia rewolucyjnego panujcy w Hesji Elektorskiej, Saksonii i Brunszwiku zgodzili si w 1831 r., a Hanoweru w 1833 r., na proklamowanie konstytucji, zreszt mao liberalnych. Przemarsz emigrantw polskich, udajcych si po upadku powstania listopadowego przez Niemcy do Belgii, Francji i Wielkiej Brytanii, sta si dla mieszczastwa zachodnioniemieckiego okazj do manifestowania sympatii dla "bojownikw o wolno" i wrogiego stosunku do absolutyzmu. Tworzono Zwizki Polskie (Polenvereine), zbierajce skadki dla Polakw. Przyjmowano ich wszdzie i goszczono uroczycie. Inn form ujawniania opozycji byy dla czci buruazji liczne zebrania masowe urzdzane z rnych okazji. Szczeglnie gony sta si obchd rocznicy konstytucji bawarskiej zorganizowany na zamku Hambach w Palatynacie 27 maja 1832 r. Palatynat nalea od 1815 r. do Bawarii, ktra traktowaa go niemal jak kraj podbity, wywoujc tym opozycj wrd wszystkich klas spoecznych. Dlatego te uroczysto 27 maja przygotowywali zgodnie zarwno liberaowie (Wirth), jak i demokraci (Siebenpfeiffer). Przybyo te na ni okoo 25 000 ludzi z Palatynatu, Badenii i Hesji. Specjalnie przyjechali na to zebranie Jan Czyski w imieniu komitetu Lelewela i Tadeusz Krpowiecki w imieniu Polskiego Towarzystwa Demokratycznego. W pochodzie niesiono sztandary czarno-czerwone-zote (takie jakich uyway oddziay powstacze podczas antynapoleoskiej wojny wyzwoleczej w 1813 r.). Obok nich niesiono biao-czerwony sztandar polski oraz czarny, jako symbol aoby. W atmosferze oglnego zapau mwiono o koniecznoci zjednoczenia Niemiec i utworzenia "konfederacji republik europejskich" (m.in. Polski, Wgier i Woch), piewano pieni rewolucyjne, m.in, za po niemiecku Jeszcze Polska nie zgina (Noch ist Polen nicht verloren). Zebranie w Hambach nie miao wikszego znaczenia politycznego, ale za to due znaczenie moralne, tu bowiem po raz pierwszy w dziejach Niemiec mwiono o wolnoci i jednoci Niemiec oraz o koniecznoci powstania Polski. "Uroczystoci hambachskie" skoniy sejm Zwizku Niemieckiego do wydania w lipcu 1832 r. praw zakazujcych zebra i mw politycznych oraz zaostrzajcych cenzur. Mimo to radykali niemieccy, zgrupowani gwnie w organizacjach karbonarskich, podjli prb utworzenia republiki niemieckiej. Miaa ona powsta w wyniku przygotowywanej na 1833 r. przez karbonariuszy francuskich, niemieckich i polskich rewolucji we Francji i Niemczech oraz powstania polskiego we wszystkich trzech zaborach, projektowanego przez Lelewela. To ostatnie mia rozpocz wysany z Francji do Galicji pukownik Jzef Zaliwski, ktry jednak ograniczy zasig wyprawy tylko do zaboru rosyjskiego. Mimo to prba wywoania tu powstania w marcu 1833 r. nie powioda si zupenie. Nie udao si take grupie modych radykaw niemieckich i polskich opanowa 3 kwietnia 1833 r. stolicy Zwizku Niemieckiego, Frankfurtu nad Menem. Sejm zwizkowy powoa centraln komisj ledcz, ktra aresztowaa blisko 2000 osb. W Niemczech zacz si nowy okres reakcji politycznej. Rewolucja lipcowa wywara ogromny wpyw take na Szwajcari, w ktrej po 1815 r. wadz sprawowaa prawie wszdzie konserwatywna buruazja, cho opozycji chopskiej i liberalno-mieszczaskiej udao si przeprowadzi zniesienie poddastwa chopw. Na wiadomo o rewolucji lipcowej wrzenie ogarno ca Szwajcari. W wielu kantonach jesieni 1830 r. doszo do rozruchw, w rezultacie ktrych we wszystkich kantonach wprowadzono zasad, e adna zmiana konstytucji nie moe by dokonana bez uchwalenia jej przez zgromadzenie kantonalne wszystkich obywateli (referendum ludowe). Oni te wybierali w kadym kantonie rad kantonu, czyli tzw. Wielk Rad, do ktrej naleaa wadza prawodawcza. Zebranie delegatw wszystkich kantonw (tzw. Tagsatzung) jako czynnik koordynujcy zostao oczywicie utrzymane. Wprowadzono poza tym wszdzie rwno wobec prawa,wolno sowa, prasy, stowarzysze, zebra oraz zniesiono wszelkie ograniczenia w zajmowaniu si handlem i przemysem. Ale wprowadzenie w ycie tych postanowie pocigno za sob ogromnie yw walk stronnictw politycznych, tym bardziej e kantony szwajcarskie ulegay intrygom pastw ssiednich oraz wpywom licznie przybywajcych emigrantw politycznych polskich, woskich i niemieckich. W rezultacie Szwajcaria staa si jakby w miniaturze odbiciem wszystkich tendencji politycznych i spoecznych oraz religijnych nurtujcych wczesn Europ. W Szwajcarii take Mazzini przygotowa zbrojn wypraw, ktra miaa obali rzdy krla sardyskiego Karola Alberta. Wzili w niej udzia Wosi, Polacy i Niemcy. Rwnoczenie za miao wybuchn powstanie w Genui pod wodz Jzefa Garibaldiego. Nie doszo do niego, a Garibaldiemu z trudem udao si uciec. Natomiast "wyprawa sabaudzka" kierowana przez nieudolnego czy te przekupionego gen. polskiego Girolamo Ramorino zakoczya si klsk w 1834 r. i spowodowaa energiczne wystpienie pastw "wschodnich" i Sardynii przeciwko Szwajcarii. Tylko interwencja Francji i Wielkiej Brytanii przyczynia si do uratowania swobd demokratycznych w Szwajcarii, ale musiaa ona usun wikszo emigrantw politycznych. Mazzini jednak pozosta i 15 kwietnia 1834 r. utworzy w Biel (kanton Berno) tajn organizacj pod nazw Moda Europa, ktra miaa koordynowa dziaalno komitetw narodowych, tj. Modych Woch, Modej Polski, Modych

Niemiec itd. Odcinajc si od liberaw, Mazzini i wsppracujcy z nim Polacy, Szwajcarzy i Niemcy oraz Wosi wysuwali pod wpywem obserwacji stosunkw szwajcarskich program demokratyczny. Przysza Europa miaa by urzdzona podobnie do federacji kantonw szwajcarskich. W latach 1830-1832 zakoczy si pierwszy etap walki buruazji o wadz polityczn w pastwach zachodnioeuropejskich. Pene zwycistwo odniosa buruazja tylko we Francji i Belgii, gdy w stolicach tych krajw dokonaa si rewolucja, w ktrej wziy udzia masy ludowe. O wyniku we Francji zadecydowa proletariat, ktry dziaa pod wpywem dawnej, wrogiej Burbonom tradycji rewolucyjnej, a poza tym w wysuwanych przez buruazj hasach widzia krok naprzd w kierunku poprawienia swej doli. Ale klasa robotnicza bya jeszcze w Paryu do nieliczna. Proletariat paryski nie mia zatem jeszcze wiadomoci klasowej i dlatego by tylko narzdziem w rkach ambitnych przywdcw mieszczaskich, ktrzy zreszt ze strachu przed swoim sojusznikiem i pod wpywem pamici o dyktaturze jakobiskiej nie wycignli wszystkich konsekwencji ze zwycistwa. Utrzymali zatem wadz krlewsk i arystokracj rodow, cho tej ostatniej odebrali przywileje polityczne, zachowali siln centralizacj kraju, przypominajc czasy napoleoskie. W teorii spoeczestwo francuskie rewolucji 1830 r. skkadao si z dwch klas: "buruazji i ludu, klasy, ktra kupuje prac, i klasy ktra j sprzedaje" (Lamennais w pimie "Avenir" - 19 X 1830). W rzeczywistoci jednak najwiksze korzyci ze zwycistwa czerpaa tylko plutokracja: bankierzy, wielcy kupcy, fabrykanci, tworzca now arystokracj buruazyjn. We Woszech buruazja poniosa klsk, gdy bya tu wszdzie bardzo saba a w dodatku niejednolita w dziaaniu i niekonsekwentna, co byo jednak zrozumiae w kraju rozbitym politycznie i ustawicznie zagroonym przez potg militarn Austrii. W zachodnich Niemczech buruazja tylko minimalnie poprawia sw sytuacj. Waciwie utrzymaa swe pozycje dotychczasowe, za to na wschodzie nawet nie prbowaa walki z arystokracj. Bya tu jeszcze zbyt saba i siy swe musiaa zuywa przede wszystkim w zwalczaniu krpujcego jej rozwj ustroju cechowego i korporacyjnego. Lata 1830-1832 stanowiy jednak wan dat w dziejach spoecznych Niemiec, gdy przykad Francji, Belgii i Wielkiej Brytanii dziaa zachcajco, przyczyniajc si do powstania silnych nastrojw opozycyjnych. Powstanie polskie nie miao charakteru buruazyjnego, ale dziki temu, e byo jedyn w Europie Wschodniej walk zbrojn o wolno, budzio sympati dla sprawy polskiej wrd opozycyjnej buruazji zachodnioeuropejskiej. Sympatie te pogbiaa emigracja polska, ktra mimo wewntrznego rozbicia i czsto namitnego zwalczania si jej odamw rozwina yw dziaalno na rzecz sprawy polskiej zarwno u rzdw europejskich, jak i wrd mieszczastwa. Dziki powstaniu i emigracji sprawa polska w wikszym stopniu ni kiedykolwiek przedtem staa si jednym z zagadnie oglnoeuropejskich. Ponadto za polscy emigranci przyczyniali si ogromnie do wzrostu nastrojw opozycyjnych i rewolucyjnych w stosunku do istniejcego porzdku politycznego w caej Europie rodkowej. Rozdzia czterdziesty czwarty Monarchia buruazyjna we Francji w latach 1830-1848 We Francji znaczenie decydujce zdobya w 1830 r, bogata buruazja i staraa si to znaczenie utrzyma, przeciwstawiajc si uparcie zarwno wszelkim reformom spoecznym i ruchowi robotniczemu, jak prbom utrzymania przywilejw arystokracji. Izba Wysza parlamentu zoona z parw piastujcych czciowo swe stanowiska dziedzicznie, w wikszoci arystokratw, miaa si od 1831 r. skada z czonkw mianowanych przez krla spord okrelonej kategorii osb, niemal wycznie buruazji. Buruazja ta, podobnie jak angielska, staraa si o utrzymanie nieograniczonego prawa inicjatywy prywatnej. Pod wzgldem gospodarczym liberalizm gospodarczy sta si po prostu dogmatem. Waciwie od 1830 r. zacz si we Francji trwajcy ju odtd bez przerwy okres rzdw buruazji. Do ludzi najbogatszych naleeli wielcy przedsibiorcy, armatorzy oraz bankierzy, zwaszcza "krl giedy" Rothschild oraz Eichtal i Hottinguer. Ta bogata buruazja popieraa rzdy Ludwika Filipa, ktry sam by ogromnie oszczdny i hodowa hasu rzuconemu podobno przez premiera Guizota oraz podzielanemu przez og "bogacie si" (enrichissez vous). T atmosfer, w ktrej ya wwczas buruazja francuska, wietnie przedstawi w swoich powieciach, zwaszcza w czterdziestu tomach Komedii ludzkiej, Honore de Balzac (1799-1850), opisujc ycie "prywatne na prowincji, paryskie, polityczne, wojskowe, wiejskie" Francji tych czasw. W tych powieciach wszyscy waciwie myl i mwi o jednym tylko temacie - pienidzach. Spekulacje na giedzie, transakcje pienine, procenty, posagi, spadki, majtki, bankructwa, procesy sdowe - oto czym ya gwnie wikszo buruazji francuskiej w wietle powieci genialnego obserwatora, jakim by Honoriusz Balzac, ktry sam rwnie gra na giedzie i zawsze potrzebowa pienidzy. Ale rewolucja lipcowa obudzia wielkie nadzieje take wrd redniej buruazji, ktra jednak szybko zacza si rozczarowywa. Okazao si bowiem, e miejsce arystokracji rodowej zaja pod rzdami nowego krla arystokracja pienidza, sam za krl zdradza coraz bardziej tendencje absolutystyczne, ktre zdaway si uniemoliwia wszelk zmian w kierunku demokracji mieszczaskiej. Dziki naciskowi wadz administracyjnych podczas wyborw i przekupywaniu deputowanych, rzd mia zwykle wikszo w Izbie Deputowanych, ktra wskutek tego nie wyraaa opinii ogu mieszczastwa (le pays legal - kraj oficjalny i le pays reel - kraj rzeczywisty). W latach 1830-1840 rzdy zmieniay si czsto. W 1840 r. premierem zosta marszaek Mikoaj Soult, gwn rol jednak odgrywa w jego gabinecie minister spraw zagranicznych Franciszek Guizot, wybitny historyk, ale ulegy krlowi przeciwnik wszelkich zmian, cho opinia publiczna coraz goniej domagaa si obnienia cenzusu pieninego dla kandydatw na posw i zakazu czenia w jednej osobie mandatu

poselskiego i funkcji urzdniczych. Rzd Soulta - Guizota utrzyma si jednak a do wrzenia 1847 r., po czym krl mianowa premierem Guizota. Opozycja wskutek tego rosa. Uprawiaa j stale wikszo arystokracji, "legitymici", ta za miaa jeszcze wielkie wpywy wrd chopw. Przeciwny krlowi by take powany odam hierarchii kocielnej, widzc w nim uzurpatora. Najsilniejsza jednak bya opozycja mieszczastwa zoona z trzech odamw. Najznaczniejszy by republikaski, nawizujcy do tradycji Wielkiej Rewolucji, aczkolwiek skcony wewntrznie, nie majcy jednolitego programu spoecznego. Republikanie skupiali jednak nie tylko ca opozycj rednio i drobnomieszczask, mieli te zawsze poparcie mas ludowych wielkich miast i przy ich pomocy wywoywali powstanie robotnicze. Gdy za w 1835 r. Korsykanin Fieschi dokona na krla zamachu ("maszyna piekielna" ) i gdy wskutek tego we wrzeniu tego roku ograniczono silnie wolno sowa i prasy, republikanie przeszli do opozycji tajnej. Bdce pod ich wpywami, zoone przewanie z rzemielnikw, Stowarzyszenie Pr Roku (kierownicy Blanqui i Barbes) urzdzio w Paryu powstanie 12 maja 1839 r., rwnie zreszt krwawo stumione. W opozycji do rzdw Ludwika Filipa pozostawali take bonapartyci, rekrutujcy si spord drobnej buruazji i oficerw. Sprowadzenie zwok Napoleona do Parya w 1840 r. nie tylko nie rozbroio bonapartystw, jak spodziewa si rzd, ale raczej podsycio kult cesarza. Bonapartyzm opiera si na legendzie o rzekomo demokratycznym cesarstwie, ktre miao jakoby nie wolno narodom i dy do ich zjednoczenia z Francj na czele. Po mierci syna cesarskiego Napoleona, zwanego II (umar jako ksi Reichstadt w Schonbrunn pod Wiedniem na grulic 22 VII 1832 r.) bonapartyci nadzieje swe zwizali gwnie z Ludwikiem Napoleonem Bonaparte, synem byego krla holenderskiego Ludwika (?) i ambitnej pasierbicy Napoleona I Hortensji Beauharnais. Prbowa on ju w 1836 r. w Paryu i w 1839 w Strasburgu, zreszt bezskutecznie, wznieci powstanie przeciw rzdom Ludwika Filipa. Take i cz katolikw, tzw katolicy liberalni, bya w opozycji wobec monarchii orleaskiej. Pocztkowo grupowa ich Lamennais, ktry gosi konieczno uniezalenienia si Kocioa od pastwa i zajcia si przeze spraw spoeczn, poza tym domaga si wolnoci religii, prasy i stowarzysze. Potpiony za to w 1832 r. encyklik Mirari vos przez papiea Grzegorza XVI i atakowany przez konserwatystw, Lamennais zerwa w 1834 r. z Kocioem i sta si wyznawc socjalizmu. Ale og jego dawnych zwolennikw pozosta w Kociele, goszc nadal, cho w bardzo zagodzonej formie hasa katolicyzmu liberalnego (Montalembert). W 1840 r. ju wikszo buruazji bya przeciwna rzdowi, cho dobrobyt jej wzrasta ustawicznie wskutek rozwoju przemysu i handlu. Ale popierajc rozwj ekonomiczny kraju, rzd Ludwika Filipa i posusznego mu we wszystkim Guizota uprawia zarazem konserwatyzm polityczny, popiera tylko interesy elity buruazyjnej, a liczc na wikszo w parlamencie lekceway nastroje spoeczestwa, ktre nie miao ani penej wolnoci prasy, ani prawa tworzenia organizacji politycznych i zebra publicznych. Og buruazji by coraz bardziej zaniepokojony tendencjami absolutystycznymi krla i jego polityk zagraniczn. Jej niepowodzenia w Szwajcarii, we Woszech i w Turcji naraay na szwank nie tylko interesy polityczne Francji, ale rwnie ekonomiczne, a popieranie w Europie rodkowej polityki Metternicha uwaano we Francji za kompromitowanie jej znaczenia moralnego. Po 1840 r. haso "reformy" stao si oglne, rozumiano przez nie zmian systemu parlamentarnego i uniemoliwienie nacisku administracji na przebieg wyborw. Drobnomieszczastwo domagao si ponadto rozszerzenia prawa wyborczego. Ale wraz z rozwojem przemysu rozwijaa si we Francji take klasa antagonistyczna w stosunku do buruazji, tj. klasa robotnicza. Ruch robotniczy we Francji mia ju za sob tradycj jakobisk i sprzysienie Babeufa, ale a do lat trzydziestych XIX w. by jeszcze bardzo saby wskutek powolnego rozwoju przemysu manufakturowego i fabrycznego. Sytuacja tej klasy spoecznej, rozwijajcej si szybko ju w czasach napoleoskich, a jeszcze szybciej po 1830 r., bya rwnie jak w Wielkiej Brytanii bardzo cika. I we Francji wysoko zarobkw zaleaa cakowicie od przedsibiorcy, dugo dnia roboczego wynosia od 14 do 17 godzin, do pracy angaowano take kobiety i dzieci od 6 lat, gdy mona im byo mniej paci ni dorosym. Mieszkajcy zwykle w zych warunkach higienicznych, ulegajcy nadmiernie atwo epidemiom, wyzyskiwani przez przedsibiorcw, w wikszoci niedoywieni, a czasem dosownie (zwaszcza podczas braku pracy) godujcy, robotnicy uwaani byli za zo konieczne, za element w masie swej podejrzany i niemoralny. Istniao wprawdzie par stowarzysze robotniczych wzajemnej pomocy (m.in. le compagnonnage), ale nie miay one prawie adnego znaczenia. Na podstawie prawa Le Chapeliera z 1791 r. wszelkie organizacje robotnicze byy zabronione. Jeszcze w 1840 r. prokurator krlewski sta na stanowisku, e "robotnicy nie maj prawa porozumiewa si, by poprawi swj los". Premier Casimir Perier owiadczy w parlamencie, e "trzeba, aby robotnicy dobrze wiedzieli, i nie ma dla nich lekarstwa poza cierpliwoci i rezygnacj". Kady robotnik musia mie stale przy sobie dowd pracy. Jeli wzi od przedsibiorcy jak sum a conto przyszych poborw, co si zreszt zdarzao bardzo czsto, sum t wpisywano mu do tego dowodu, a przed jej zwrotem lub odpracowaniem nie mg opuci zakadu pracy. Przedsibiorcy bardzo chtnie i oglnie praktykowali ten zwyczaj, gdy pozbawia on w praktyce robotnikw swobody zmiany zakadu pracy. Og buruazji francuskiej uparcie nie chcia widzie sytuacji klasy robotniczej, nie reagowa na t sytuacj ani rzd, ani Koci. Ale mimo braku organizacji zawodowych, mimo prawodawstwa, ograniczajcego swobod ruchu, mimo represji, walka klasowa robotnikw wzmoga si po 1830 r. Do otwartego powstania doszo pod koniec 1831 r. w

Lyonie, gdzie waciciele manufaktur jedwabiu, chcc przeciwstawi si skutecznie konkurencji jedwabiu angielskiego, stale obniali zarobki pracownikw, tak, e ci mogli otrzyma wreszcie za pitnastogodzinny dzie pracy tylko 0,9 franka, cho przecitny zarobek pracownika gdzie indziej wynosi ok. 2 fr. Doprowadzeni do skrajnej ndzy pracownicy lioscy, nie mogc uzyska okrelenia minimum zarobkw, zaczli 20 listopada strajk protestacyjny, gdy za wojsko zaczo strzela i zabija manifestantw, podjli walk uliczn i opanowali miasto (20-21 XI), wywieszajc czarne sztandary z napisem "y pracujc lub umrze walczc". W walce tej pado okoo 1000 ludzi. Tylko z ogromnym trudem udao si dwudziestotysicznej armii marszaka Soulta zdoby Lyon. Powstanie lioskie miao na celu wycznie popraw sytuacji ekonomicznej, nie miao charakteru wiadomej walki klasowej, ujawnio jednak po raz pierwszy si rewolucyjn francuskiej klasy robotniczej, cho cile rzecz biorc, nie byli to jeszcze robotnicy, lecz rzemielnicy. Inne wystpienia proletariatu nie przebiegay tak gwatownie, strajki jednak, zwaszcza od 1833 r., powtarzay si ustawicznie. Nie majc wasnych organizacji robotnicy chtnie popierali opozycj republikask, republikanie te kierowali zwykle ruchem robotniczym, wyzyskujc go w politycznej walce z rzdem. Oni te wywoali nowe powstanie robotnicze w kwietniu 1834 r. w Lyonie po zamkniciu przez rzd kierowanego przez nich robotniczego stowarzyszenia wzajemnej pomocy oraz w par dni pniej powstanie w Paryu, spowodowane aresztowaniem wielu czonkw republikasko-demokratycznego Stowarzyszenia Praw Czowieka. Obydwa powstania zostay krwawo stumione, podobnie jak paryskie z 1839 r. Drugie powstanie lioskie, podobnie zreszt jak i powstanie paryskie, tym si rnio od pierwszego lioskiego, e wysuwao nie tylko postulaty ekonomiczne, lecz take polityczne. Przymierze z republikanami nie dao robotnikom adnych korzyci klasowych, tote od czasu wielkiego kryzysu ekonomicznego w latach 1839-1840 zaczli prowadzi walk sami, cho sojuszu politycznego z republikanami nie zerwali cakowicie (strajki 1840 r. w Paryu, strajk w Rive-de-Gier w 1844 r., powstanie tkaczy w Lodeve w 1845 r. i wiele mniejszych strajkw w caej prawie Francji). Zaczy powstawa tajne i pjawne organizacje robotnicze. W Paryu powstaa nawet robotnicza spdzielnia produkcyjna w 1840 r., wydajca wasne pismo "Atelier" (Zakad Pracy). Ale a do 1848 r. ruch robotniczy nie by ruchem masowym, najaktywniejszy w nim udzia brali rzemielnicy, zwykle czeladnicy, a ogromna wikszo robotnikw przystpowaa do walki tylko pod wpywem ndzy. Nie potrafili zaoy trwaych organizacji wasnych, kierujcych ruchem. Nic te dziwnego, e i po 1840 r. sytuacja robotnikw we Francji nie ulega poprawie. Tylko z powodu gosw alarmujcych o rosncym wskutek ndzy braku ludzi do wojska (na 10000, powoanych do wojska w 10 najbardziej uprzemysowionych departamentach byo ok, 9000 chorych lub niezdolnych fizycznie do suby wojskowej) parlament uchwali w 1841 r. prawo zakazujce zatrudniania w fabrykach, grnictwie i hutnictwie dzieci poniej 8 lat. Dzieci od 8 do 12 lat mogy pracowa, ale nie wicej ni 8 godzin na dob, modzie za od 12 do 17 lat nie wicej ni do 12 godzin. Z tego wprawdzie 1-1,5 godz. liczono na przerw obiadow, pozostawao jednak 6,5 godz. pracy dla dzieci, 10-10,5 dla modziey. Ale i to prawo na og nie weszo w ycie z powodu braku sankcji i braku nadzoru. Po 1830 r. znacznie wicej byo pomysw przebudowy spoeczestwa, pojawiy si nowe koncepcje w onie zreszt tego samego socjalizmu utopijnego i zwikszy si ich wpyw na robotnikw. Fourieryzm wszed w now faz, gdy po mierci Fouriera gwnym teoretykiem tego kierunku sta si Wiktor Considerant (1808-1893), niezmordowany propagator spdzielni produkcyjnych. Nowy idea spoeczestwa propagowa dawny saintsimonista, wyksztacony drukarz, Piotr Leroux (1797-1871), pragncy grupowa ludzi stosownie do ich uzdolnie w zakady i komuny, z ktrych miao si skada pastwo. Nieubaganym krytykiem wczesnego ustroju spoecznego by po swym odejciu od Kocioa w 1834 r. Lamennais. Wprawdzie jego pogldy, przeniknite religijnoci, nie skaday si na jaki okrelony system, byy jednak ogromnie popularne, tym bardziej e za pomoc religii zwalcza to, co klasy panujce prboway za pomoc religii utrwali. Paru ludzi starao si zreszt stworzy take socjalizm chrzecijaski (Konstantyn Pecqueur 1801-1887, Filip Buchez 1796-1865). Pod wpywem Fouriera nauczyciel potem dziennikarz Ludwik Blanc (1811-1882) rzuci w 1840 r. haso nowej organizacji pracy. Kady czowiek powinien - zdaniem Blanca - otrzyma narzdzia pracy i odpowiednie wyksztacenie, kady te musi otrzyma mono pracy (t zasad gosi ju przed nim Considerant), w tym celu pastwo powinno tworzy wielkie zakady pracy, wwczas zniknyby przedsibiorstwa prywatne i daoby si regulowa produkcj i konsumpcj. Idea penego komunizmu propagowa w swym dziele Podr do Ikarii w 1841 r. (std nazwa komunizmu ikaryjskiego) Stefan Cabet (1788-1856), ktry sdzi jednak, e ten idea da si wprowadzi w ycie na drodze pokojowej. Ide komunizmu, ale w stylu Babeufa, propagowali natomiast Ludwik August Blanqui (1805-1881) i Armand Barbes (1809 1870). Rozumiejc jednak, e klasy rzdzce nigdy si dobrowolnie nie zgodz na komunistyczn przebudow spoeczestwa, Blanqui i Barbes byli zdania, e trzeba je do tego zmusi przez rewolucj, dlatego te wzili aktywny udzia w ruchu konspiracyjnym i kierowali powstaniem paryskim 1839 r, Blanqui'emu udao si potem uciec, Barbes tylko dziki staraniom Wiktora Hugo unikn mierci. W 1840 r. sta si sawny drukarz i korektor Piotr Jzef Proudhon po wydaniu broszury pt. Co to jest wasno? (Qu'est-ce que la propriete?). Pisa w niej, e wasno jest kradzie, uznawa jednak posiadanie, jeli jest zwizane z prac. Drobn wasno ziemsk uwaa zreszt za konieczn. System swj Proudhon rozwija stopniowo, dopiero

w 1846 r. ogosi gwne swe dzieo Systeme des contradictions economiques, ou philosophie de la misere (System sprzecznoci gospodarczych, czyli filozofia ndzy). Sdzi on, e tylko wielka wasno, zdobyta na drodze wyzysku, jest kradzie, naley jednak popiera drobnych producentw indywidualnych lub zrzeszonych w stowarzyszeniach. Proudhon odrzuca pastwo jako czynnik przemocy, sdzc, e najszczliwsze jest spoeczestwo, ktre yje w stanie anarchii, tj. bez rzdu w znaczeniu wwczas przyjmowanym, lecz rozbite na autonomiczne gminy. Rozkwit swj przeywa anarchizm dopiero po 1846 r., ale i przedtem mia ju wielu zwolennikw we Francji. Wszystkie te kierunki myli miay charakter utopijny, cho niektre zawarte w nich pomysy byy suszne, dopiero jednak w 1848 r. mia si sta gony kierunek nowy, socjalizm naukowy, a wraz z nim i w zwizku z rewolucj 1848 miaa si zacz nowa faza w dziejach socjalizmu i to nie tylko francuskiego. Rozdzia czterdziesty pity Wielka Bbrytania w latach 1815-1846 Wielka Brytania wygraa wojn z Francj, co wicej, ona gwnie - jak wwczas sdzono - zadecydowaa o zaamaniu si hegemonii francuskiej w Europie. Nastpstwem tego byo ogromne jej znaczenie moralno-polityczne. Mocarstwa kontynentalne europejskie musiay si z ni liczy we wszystkich waniejszych sprawach midzynarodowych. Opierajc si na tym, i dbajc o wasne bezpieczestwo, Wielka Brytania tym bardziej konsekwentnie staraa si utrzyma w Europie zasad rwnowagi si. W zwizku z tym rzd brytyjski stara si nie dopuci do odzyskania przez Francj dawnego jej znaczenia, usiowa utrzyma rwnowag midzy Austri i Prusami w Niemczech a midzy Austri i wpywami francuskimi we Woszech, popiera Piemont w jego deniu do utrzymania niezalenoci ekonomicznej i politycznej od Francji i Austrii, przeciwdziaa polityce Rosji w Europie i Azji. Wojny z Francj miay take ogromne znaczenie w dziejach imperium brytyjskiego. Zaczo si ono tworzy ju w XVII w. Powstanie Stanw Zjednoczonych zamkno pierwsz faz jego dziejw. "Stare imperium kolonialne" (Old colonial empire) obejmowao w 1783 r. (pokj wersalski midzy Wielk Brytani z jednej a Stanami Zjednoczonymi i Francj z drugiej strony) Kanad (faktycznie tylko wschodni cz dzisiejszej Kanady), cz Hondurasu (dzi Belize), wyspy Bermudy, Jamajk, par wysp spord Maych Antyli, drobne punkty oparcia w rodkowej czci zachodniego wybrzea Afryki, w Indiach Wschodnich tylko Bengal i Hajdarabad oraz par punktw oparcia na wybrzeu (m,in. Madras i Bombaj), ca Australi i wiele wysp polinezyjskich - ale tylko w teorii, gdy poza wybrzeem poudniowo-wschodnim Australii staego zwizku midzy tym krajem a Wielk Brytani jeszcze nie ustanowiono. Wszystkie kolonie, z wyjtkiem Indii, podlegay ministrowi wojny (secretary forwar and colonies). Jeszcze na pocztku XIX w. interesowano si nimi niewiele, do oglne byo nawet mniemanie, e s one dla Wielkiej Brytanii, z wyjtkiem Indii, bezuyteczne, poza tym obawiano si, e w lad za czci kolonii amerykaskich pjd zamieszkane przez biaych Kanada i Australia. Zainteresowanie koloniami zaczo si dopiero w latach trzydziestych XIX w., gwnie w zwizku ze wzrostem ludnoci Wysp Brytyjskich. Na przeomie XVIII i XIX w. przyrost naturalny ludnoci w Wielkiej Brytanii, zwaszcza w miastach, by znacznie wikszy ni np. w ssiedniej Francji. W latach 1789-1801 liczba mieszkacw Wysp Brytyjskich wzrosa z 13000000 do 16000000, podczas gdy we Francji zwikszya si niewiele (z 26000000 do 27000000), Ju w 1793 r. prawnik i filozof, twrca tzw. utylitaryzmu (tj. uznania za gwne kryterium susznoci w etyce i prawie zasady poytku spoecznego), Jeremiasz Bentham (1748-1832) wystpi z propozycj kierowania do kolonii nadmiaru ludnoci. W lad za nim pomys ten propagowali na pocztku XIX w. niektrzy radykaowie angielscy, ale najwicej zrobi w tej sprawie Edward Gibbon Wakefield (1796-1862), ktry w 1830 r. zaoy specjalnie w tym celu Stowarzyszenie Kolonizacyjne (Colonization Society). Wytyczne dla niego opracowa ju w 1829 r. w gonym Licie z Sydney (A Letter from Sydney, napisanym w wizieniu). Wakefield - a z nim i inni, jak ich nazywano "radykalni imperialici" - sdzi, e do kolonii nie naley wysya przestpcw, jak to czsto dotd robiono, lecz zwarte grupy ludzi, odpowiednio dobranych, majcych rodki pienine na kupno ziemi od rzdu i zagospodarowanie si (biednym naleao pomc). Osadnicy powinni mie przy tym te same prawa polityczne, jakie mieli w kraju ojczystym, a zatem i wasne ciaa prawodawcze. Praw tubylcw nie bra pod uwag. Wakefield nie znalaz z pocztku zrozumienia w rzdzie angielskim. Stopniowo jednak zaczto realizowa najpierw jego pomys systematycznej kolonizacji (utworzenie Australii Poudniowej, 1836, kolonizacja Nowej Zelandii, 1839), a pniej i pomys autonomii kolonii zamieszkanych przez biaych. W dziejach Imperium Brytyjskiego system ten mia ogromne znaczenie, gdy gwnie dziki niemu skolonizowane przez Brytyjczykw kraje utrzymay sw czno polityczn z Wielk Brytani. Do czasw napoleoskich Wielka Brytania miaa na morzu, a wic i w koloniach, potnych rywali: Francj, Holandi i Hiszpani. Oddzielnie brane kade z tych pastw byo sabsze od niej, ale poczone razem mogy by bardzo grone. Po 1815 r. to niebezpieczestwo ju nie istniao, Wielka Brytania zdobya niekwestionowan hegemoni na morzach. Zacza si nowa faza dziejw Imperium Brytyjskiego. Wielka Brytania powikszya swj stan posiadania w Kanadzie, Indiach, Afryce i Australii, starajc si w wikszym stopniu ni w XVIII stuleciu stosowa zasad wizania ekonomicznego kolonii z metropoli. Przynosz one (zwaszcza Indie Wschodnie) ogromne dochody buruazji angielskiej, tote polityka brytyjska ma tym bardziej na celu niedopuszczenie do rozrostu potgi morskiej pastw europejskich i zabezpieczenie przewagi angielskiej, zwaszcza na Atlantyku i na Morzu rdziemnym. Oglnie za biorc, Wielka Brytania staraa si utrwali na morzu

ten stan rzeczy, ktry istnia w 1815 r. To potne imperium, wpywajce decydujco na losy Europy, jest zarazem nadal gwn potg gospodarcz wiata. W latach 1832-1870 Wielka Brytania wesza ju w ostatnie stadium rewolucji przemysowej, tj. maszynowy okres kapitalizmu, Technika maszynowa (wycznie jednak maszyna parowa) opanowuje stopniowo jedn po drugiej ga przemysu. Okoo poowy XIX w. gwn gazi przemysu staje si przemys ciki. Ten rozwj przemysu powstaje w zwizku z ogromnym wzrostem wydobycia wgla i elaza. Wydobycie wgla w cigu lat 1815-1848 zwikszyo si przeszo trzykrotnie (z ok. 20000000 do 65 000000 t), produkcja surwki omiokrotnie (z ok. 285000 do 2285000 t). Towarzyszy temu szybki rozwj kolei elaznych, czcych orodki przemysowe i porty oraz rozwj budowy mostw elaznych i tuneli (tunel pod Tamiz w Londynie, zbudowany przez Brunela w 1825-1843). Wielka Brytania staa si gwnym eksporterem wgla (w 1828 r. 250000 t, w 1848 r. ju 2250000), elaza, wyrobw elaznych, bawenianych i wenianych. Importowaa najwicej baweny i weny. Gieda w Londynie staa si najwaniejsz gied wiata. Uatwieniu rozmw na odlego suy zainstalowany po raz pierwszy w 1837 r. na linii Londyn-Blackwall telegraf, wynaleziony przez Cooke' a i Wheatstone' a (takiego samego wynalazku dokona w Ameryce Morse). Uatwiona te zostaa korespondencja pocztowa przez wprowadzenie w 1839 r. znaczkw pocztowych zamiast uiszczanych dotd opat odbiorcy (naladoway ten przykad od 1846 Stany Zjednoczone, od 1848 Rosja, od 1849 Francja, a po 1850 inne pastwa europejskie). Rwnoczenie jednak Wielka Brytania przeywaa powane trudnoci wewntrzne. Miaa nawet trudnoci z wasnymi monarchami. Za umysowo chorego krla Jerzego III wadz jako regent obj ks. Walii, od 1820 krl Jerzy IV (1820-1830). Niezrwnowaony, lubicy przepych i mocne trunki, sta si ogromnie niepopularny wskutek prb rozwodu z on Karolin ks. brunszwick, ktr posdza publicznie o ycie niemoralne. Sprawa ta podzielia ca Wielk Brytani na dwa obozy, wikszo jednak, zwaszcza masy ludowe, bya po stronie krlowej. Nastpca Jerzego IV Wilhelm IV (1830-1837) mniej od brata inteligentny, ale poza tym bardzo do niego podobny, sta si rwnie niepopularny z powodu swego ycia prywatnego. Autorytet moralny monarchii zacz wzrasta dopiero po 1837 r., gdy krlow zostaa osiemnastoletnia bratanica ostatnich krlw i zarazem siostrzenica krla Belgw Leopolda I Wiktoria (1837-1901). Oglnie uwaana za przystojn, wraliwa na pochlebstwa, uparta, o umyle do ograniczonym, ale sumienna, pozyskaa sobie powoli popularno sw odwag, wprowadzeniem pewnych oszczdnoci w yciu dworu i rzekom postpowoci. W 1840 r. polubia swego brata stryjecznego ks. Alberta Sachsen-Coburg-Gotha (ksi maonek), ktry jako jej doradca porednio wpywa na rzdy. Zwizek z Koburgami zwikszy zreszt wpywy modej krlowej w Europie, gdy rd ten mia przez zwizki maeskie znaczenie midzynarodowe. Wiktoria jako kobieta nie moga by jednak zarazem monarch Hanoweru. Trwajca od 1714 r. unia personalna tego kraju z Wielk Brytani ulega w 1837 r. zerwaniu, Krlem Hanoweru zosta stryj Wiktorii Ernest August II (1837-1851). Miao to jednak t korzy dla Wielkiej Brytanii, e nie musiaa odtd wiza swych interesw w Europie z interesami Hanoweru. Znacznie wiksze i zasadnicze trudnoci miaa Wielka Brytania w innych dziedzinach. Przede wszystkim ekonomiczne. Korzystajc ze zwycistwa nad Francj, rzucia ona w 1815 r. na rynki europejskie ogromne iloci swych wyrobw przemysowych, nagromadzonych w okresie blokady kontynentalnej, ale rycho okazao si, e Europa jest zbyt biedna, by za nie paci. Zacza si ponadto broni przed nimi za pomoc ce ochronnych, a to musiao zahamowa czciowo produkcj w Wielkiej Brytanii i wywoa w niej kryzys. Co wicej, okazao si take, e pastwa europejskie nie mog spaci swych dugw wojennych, zacignitych w Anglii przed 1815 r. W dodatku od 1814 r. do Wielkiej Brytanii zaczo masami napywa tasze od miejscowego zboe z Ameryki i Rosji. Cena zboa spada o przeszo poow. W celu ochrony interesw wacicieli ziemskich i dla powstrzymania odpywu zota rzd torysowski hr. Roberta Liverpoola przeprowadzi w parlamencie tzw. prawa zboowe (com laws), wprowadzajc wysokie ca na zboa importowane. Ale nastpstwem uchwalenia tych spraw byo ogromne wzburzenie mas ludowych w miastach, tym silniejsze, e w przemyle zacz si kryzys po chwilowym wzrocie oywienia stosunkw handlowych z Europ i zarobki robotnikw zaczy male. W dodatku rzd brytyjski w1815 r. rozpuci wiksz cz niepotrzebnej ju teraz armii ldowej (w 1812 r. liczya ok. 250000 onierzy) i marynarki wojennej. Wszyscy zwolnieni z wojska szukali teraz pracy. Na domiar zego 1816 r. by nieurodzajny. W zwizku z powyszym oywia si dziaalno radykaw. Tak nazywano wszystkich przeciwnikw dotychczasowego systemu politycznego w Wielkiej Brytanii. Radykaowie przewodzili na licznych mityngach, domagajcych si reformy parlamentu. Organizowa je zwaszcza byy krawiec, a wwczas ksigarz Francis Place. Bardzo ostro z licznymi pamfletami i w tanim tygodniku dla mas wystpi radyka i przywdca robotnikw William Cobbett, zwalczajc take buruazj. W paru miejscach doszo do ostrych wystpie antyrzdowych i rozruchw, mwiono nawet o koniecznoci marszu do Londynu z masow petycj do Izby Gmin. Przeraony tym rzd Liverpoola przeprowadzi zawieszenie prawa Habeas Corpus z 1679 r., ktre zakazywao wizi obywatela angielskiego duej ni dob bez sdu i zabroni zebra masowych. Gdy mimo to 16 sierpnia 1819 r. zacz si olbrzymi mityng (ok. 50000 ludzi, w tym kobiety i dzieci) na St. Peter's Field koo Manchesteru (woano: "wolno lub mier", "precz z prawami zboowymi"), rzd uy do jego rozpdzenia wojska. Zabito 11 ludzi, kilkaset osb (w tym ok. 100 kobiet) raniono. Po tej tzw. masakrze w Peterloo (ironiczna aluzja do Waterloo, obydwa zwycistwa -

jedno nad Napoleonem, drugie nad ludem angielskim odnis ten sam rzd Liverpoola), rzd przeprowadzi 6 praw (gone six acts), ponawiajcych zakaz zebra i nakadajcych wysokie opaty na czasopisma, by uniemoliwi publikowanie prasy radykalnej (prawo to zniesiono dopiero w 1836 r.). Wzburzenie mas ludowych byo tak wielkie, e klasy rzdzce obawiay si rewolucji ludowej. Ale masy ludowe nie miay ani okrelonego programu dziaania, ani przywdcw, chccych je poprowadzi do rewolucji. Nawet najbardziej radykalni z radykaw wczesnych dyli tylko do reformy parlamentu. Z koniecznoci pewnych ulepsze zdawali sobie spraw rwnie modzi torysi, ktrzy po ustpieniu paru nieprzejednanych (jak Eldon, Castlereagh) weszli do gabinetu Liverpoola. Byli to: Robert Peel (od 1821 sekretarz spraw wewntrznych), Jerzy Canning (od 1822 sekretarz spraw zagranicznych) oraz zbliony do nich, od 1823 minister handlu, William Huskisson. Oglnie nazywano t grup peelitami, canningitami lub liberalnymi torysami. Ten nowy rzd Liverpoola mia przeciwko sobie wikszo torysw, ale poparli go wigowie. Dziki temu udao si przeprowadzi kilka posuni, takich jak np. zmniejszenie ce ochronnych, zagodzenie prawa karnego, uwolnienie wielu aresztowanych, popieranie emigracji do kolonii, uatwienia dla obcych statkw, przybywajcych do Wielkiej Brytanii z towarami. W 1824 r. pose radykalny Jzef Hume, dziaajc w myl instrukcji Place'a postawi w Izbie Gmin wniosek o uchwalenie prawa o organizacjach robotniczych. Uchwalone przez parlament, nie orientujcy si w swej wikszoci w tym, o co naprawd chodzi, prawo Hume' a znosio zakazy zrzeszania si robotnikw i legalizowao ich zwizki zawodowe. Powstao natychmiast wiele zwizkw robotniczych, zaczy si strajki, organizowane zwaszcza przez Place' a, domagano si podwyki pac. Pod wpywem gosw oburzenia przedsibiorcw parlament w 1825 r. ograniczy mono strajkw, ale nie mia odwagi cofn prawa Hume' a. Prawo z 1825 r. nie zahamowao ruchu strajkowego robotnikw. Jego rozwj nie by atwy, gdy przedsibiorcy chtniej zatrudniali robotnikw nie nalecych do zwizkw robotniczych. Ruch robotniczy jednak rs w si, tym bardziej e ju w latach 1825-1832 zwizki zawodowe zaczy si czy, do czego nawoywa zwaszcza przywdca przdzarzy, Irlandczyk i katolik, John Doherty. Ustpstwa rzdu Liverpoola na rzecz robotnikw przyczyniy si do chwilowego rozadowania sytuacji rewolucyjnej w Wielkiej Brytanii. Do wzmocnienia pozycji rzdu pomoga take zmiana prawodawstwa w stosunku do katolikw. Sprawa tych ostatnich czya si gwnie ze spraw Irlandii, w samej Anglii bowiem katolikw pochodzenia angielskiego byo niewielu, poza liczn biedot pochodzenia irlandzkiego. Unia z 1801 r. zawioda nadzieje Irlandczykw, gdy dotychczasowy ustrj ekonomiczny i spoeczny Irlandii nie uleg zmianie. Na skutek tego wrd Irlandczykw zaczo si po 1801 r. znowu wrzenie (nieudane powstanie Roberta Emmeta w 1803 r.) i oywiona dziaalno organizacji tajnych i pjawnych. Najsilniejsz jednak sta si jawny Komitet Katolicki, zamieniony w 1823 r. na Stowarzyszenie Katolickie, na czele ktrego stan wietny mwca i agitator, cho w gruncie rzeczy konserwatysta, Daniel O'Connel. Ale arystokracja angielska bya przeciwna wszelkim zmianom w Irlandii, gdy dziki posiadaniu tu prawie caej wasnoci ziemskiej (katolicy mogli by tylko dzierawcami) czerpaa ogromne zyski z tego kraju, ktry ponadto, wskutek przeludnienia, dostarcza tanich robotnikw dla przemysu angielskiego. Zreszt w ogle w Anglii odnoszono si niechtnie do Irlandczykw jako katolikw i obawiano si ustawicznie ich konszachtw z wrogami zewntrznymi. W oczach znacznej wikszoci Anglikw kady katolik to by Irlandczyk, a tym samym potencjalny wrg Anglii. Po opanowaniu sytuacji wewntrznej w Wielkiej Brytanii utworzono znowu rzd reakcyjnych torysw z Arturem Wellingtonem na czele (I 1828), cho wszed do niego take Peel. Ale i ten rzd musia si obawia niebezpieczestwa irlandzkiego. Haso rwnouprawnienia katolikw z anglikanami byo tym bardziej popularne, e wzrastaa opozycja przeciwko uprzywilejowanemu stanowisku Kocioa anglikaskiego, zwizanego z arystokracj i popierajcego niepopularnych krlw. W 1827 r. z inicjatywy wiga Henryka Broughama powsta uniwersytet w Londynie, dostpny take, w przeciwiestwie do uniwersytetw istniejcych, dla sekciarzy i wolnomylicieli (std nazywano go "bezbonym zakadem przy ul. Gower"), nie majcy wydziau teologicznego i nie wymagajcy od studentw egzaminu z religii. W 1828 r. sam rzd przeprowadzi w parlamencie rwnouprawnienie dissenterw z anglikanami. Wreszcie zdecydowa si na przeprowadzenie prawa o emancypacji katolikw (catholic relief bill) w 1829 r., dopuszczajcego ich do zasiadania w parlamencie i do piastowania wikszoci urzdw pastwowych (katolik nie mg by krlem, lordem kanclerzem i wicehrabi Irlandii). Ale w 1829 r. pogbi si znacznie kryzys gospodarczy, trwajcy zreszt ju od 1825 r., a w dodatku rewolucja w 1830 r. we Francji i Belgii zaniepokoia klas rzdzc w Wielkiej Brytanii, sta si bowiem moga przykadem dla angielskiej buruazji i mas ludowych. Rzd Wellingtona zosta obalony, a nowy rzd, wiga Karola Greya, zoony z wigw i canningitw (William Melboume, John Russell, Henry Palmerston) po zamaniu oporu krla i opozycji Izby Lordw (krl zagrozi jej mianowaniem dodatkowej liczby lordw wigw) przeprowadzi w 1832 r. bill o reformie wyborczej w Anglii i Walii, oddzielnie uchwalono analogiczne ustawy dla Szkocji i Irlandii, w sumie zatem trzy ustawy, oglnie jednak zwane reform z 1832 r. Reforma ta zrywaa ostatecznie z tradycyjnym pogldem, wedug ktrego przywilej brania udziau w wyborach do Izby Gmin by zwizany z posiadaniem ziemi. Skasowaa ona 56 "zgniych" okrgw wyborczych, w 20 zostawia tylko po jednym mandacie, a uzyskane w ten sposb 143 mandaty rozdzielia midzy ludne hrabstwa i miasta, ktre

dotd w Izbie Gmin nie byy reprezentowane. Poza tym jednak prawo udziau w wyborach mieli waciciele dochodu rocznego i - co byo nowoci - dzierawcy dugoterminowi, jeli pacili przynajmniej 10 funtw dzierawy, i krtkoterminowi, jeli pacili 50 funtw. W okrgach miejskich prawo gosu otrzymali ci wszyscy, ktrzy posiadali nieruchomoci przynoszce rocznie co najmniej 10 funtw dochodu lub co najmniej tyle warte. Reforma 1832 r. nie od razu wesza w ycie, poza tym miaa charakter ograniczony. Chopi dzierawcy mniejszych kawakw ziemi, bezrolni, w miastach za ci wszyscy, ktrzy nie posiadali nieruchomoci - a zatem ogromna wikszo narodu - nie otrzymali monoci wyboru swych reprezentantw do Izby Gmin. Reforma oznaczaa w gruncie rzeczy kompromis; dla dziejw politycznych Wielkiej Brytanii miaa jednak znaczenie ogromne, gdy przekrelaa decydujc dotd rol wacicieli ziemskich. Aby bra udzia w yciu politycznym, nie trzeba ju byo nabywa ziemi, gentry musiaa si podzieli wadz z bezrolnymi "lordami baweny i elaza". Ustawy z 1832 r. rozczaroway masy ludowe, ktre si ywo interesoway ich losami, ale rzdy wigw ograniczay si tylko do drobnych prb poprawy sytuacji robotnikw. W 1833 r. na wniosek lorda Ashleya przywrcono dawne, z 1819 r. prawo ograniczajce prac dzieci w przemyle tekstylnym, zakazano uywa ich do prac w nocy i utworzono urzd inspektorw pracy. Mimo to jeszcze w 1834 r. w manufakturach, fabrykach i kopalniach brytyjskich pracowao przeszo 56000 dzieci w wieku od 5 do 15 lat, zatrudnionych od godz, 5-6 do 20-21, czsto bitych, gdy ustaway w pracy. Kobiety pracoway duej, bo a do 16 godzin na dob. I po reformie 1832 r. Wielka Brytania skadaa si zatem z "dwch narodw". Reforma 1832 r. spenia gwne postulaty radykaw, tote ich wikszo nie widziaa ju potrzeby popierania ruchu robotniczego, robotnicy sami zreszt zerwali z nimi prawie zupenie, majc ju wasnych przywdcw, wrd ktrych na czoo wysuwali si John Doherty i Robert Owen. Ten drugi sta si szczeglnie gony. Syn chopa, robotnik, urzdnik, potem filantropijny waciciel manufaktury, Owen (1771-1858) dy do tego, aby z owocw rewolucji przemysowej korzystali wszyscy, co stanie si moliwe wwczas - jak sdzi - gdy nastpi zniesienie wasnoci prywatnej. Ale drog do tego widzia nie w walce klas, lecz w wychowaniu robotnikw i tworzeniu przez nich organizacji zawodowych i spdzielni. Ju w 1828 r. nazywano system Owena socjalistycznym, cho waciwie Robert Owen by jednym z twrcw brytyjskiego ruchu syndykalistycznego. Poza tym zaoy w 1833 r. Oglnokrajowy Zwizek Zwizkw Zawodowych (National Trades Union), grupujcy wkrtce ok. 500000 robotnikw. Unia wysuwaa dania omiogodzinnego dnia pracy, gosowania powszechnego i demokratycznego oraz corocznych wyborw do parlamentu. Za pomoc dwch ostatnich rodkw chciano zmieni ustrj spoeczny Wielkiej Brytanii. Rzd Greya pod wpywem przeraonych przemysowcw odpowiedzia na to represjami, a poniewa wzburzenie ogarno i wie, parlament uchwali w 1834 r. prawo o ubogich. Do tej pory gminy wiejskie byy od 1795 r. obowizane pomaga niewystarczajco opacanym robotnikom rolnym, od 1834 r. zabroniono wypacania pomocy tym, ktrzy by przebywali poza tworzonymi teraz specjalnie domami pracy (workhouses), nazywanymi przez ludno "bastyliami biedakw". Odcici zwykle od rodziny, marnie wynagradzani, uciekali z tych domw, powikszajc liczb proletariatu miejskiego. Ale nie tylko opr rzdu sprawi, e ruch syndykalistyczny da niewielkie rezultaty. W wikszym jeszcze stopniu przyczynia si do tego niezgoda jego przywdcw, brak cile okrelonego wsplnego celu i uwiadomienia klasowego robotnikw oraz zwartej i konsekwentnej grupy kierowniczej. Sam Owen wycofa si z ycia politycznego. Podczas kryzysu ekonomicznego w latach 1836-1839 ruch robotniczy oywi si znowu. Przywdcy najaktywniejszego z pocztku Londyskiego Stowarzyszenia Robotnikw (London Working Men Association), zaoonego przez Williama Lovetta i innych, byli zdania, e tylko opanowanie wadzy politycznej w pastwie przez robotnikw pozwoli na gruntowne reformy spoeczne w Wielkiej Brytanii, cho na og nie byli zwolennikami socjalizmu. Opracowany przez Lovetta przy pomocy Place' a program, zoony z szeciu punktw, stawia za cel ruchu robotniczego uzyskanie powszechnego prawa wyborczego, dorocznego parlamentu, tajnego gosowania, pensji dla posw, zniesienia cenzusu majtkowego dla posw, rwnych okrgw wyborczych. Zaproponowane w 1837 r. "sze punktw" stao si gwn treci petycji do Izby Gmin, gdy popar je silny zwizek robotniczy z Birrningham pod koniec tego roku. Petycj t nazwan "kart ludu" (people's charter, std nazwa czartystw), przedstawiono na masowym, ok. 150000 ludzi liczcym zebraniu w Glasgow, potem take i w innych orodkach robotniczych. Wszdzie bya przyjmowana z entuzjastycznym uznaniem. W gruncie rzeczy nie bya ona czym nowym w yciu politycznym angielskim, powtarzaa bowiem na og dawny program Owena, poza tym miaa charakter czysto polityczny, mimo to miaa w dziejach angielskiego ruchu robotniczego ogromne znaczenie, gdy skupiaa ca klas robotnicz i staa si jej programem. Od samego jednak pocztku wrd przywdcw czartystw nie byo zgody na temat sposobu wprowadzenia "karty" w ycie. Znaczna wikszo, z Lovettem i Johanem Cleave'em na czele, opierajca si na zamoniejszych grupach robotnikw i na rzemielnikach, staa na stanowisku walki legalnej (moral force party). Mniejszo, ktrej przewodzi zuboay waciciel ziemski, Irlandczyk Feargus O'Connor, olbrzym o "gosie grzmotu", bya zwolenniczk rodkw radykalnych, takich jak strajki powszechne, a nawet otwarte powstanie (physical force party). Grupa ta, poza wikszoci grnikw, skupiaa przewanie zuboaych rkodzielnikw i robotnikw niewykwalifikowanych, pod wzgldem narodowym jednak przewanie Irlandczykw, dziki czemu

nigdy nie moga liczy na wiksz popularno nawet wrd robotnikw angielskich. Sab stron ruchu czartystowskiego byo i to, e nie popary go robotnicze zwizki zawodowe, cho wielu ich czonkw brao udzia w tym ruchu. Zwizki te stay na bdnym stanowisku, e walka polityczna jest niezgodna z ich celem. W roku 1838 zanosio si na to, e postulaty czartystw zostan spenione, ale cho ich petycja zdobya 1 250000 podpisw, konwent delegatw czartystowskich nie mg si zdoby na mia i konsekwentn lini postpowania (II-V 1839). Izba Gmin olbrzymi wikszoci gosw odrzucia petycj, rzd wiga Melbourne'a aresztowa wielu strajkujcych robotnikw i ich przywdcw, a gdy w Newport, w poudniowej Walii, grnicy prbowali 3 listopada 1839 r. wznieci powstanie, zostao ono krwawo stumione przez wojsko (14 zabitych, 50 rannych), po czym nastpiy masowe aresztowania, wielu przywdcw skazano na mier i tylko z obawy przed wzburzeniem mas ludowych kar t zamieniono na deportacj. Ruch czartystw zosta na pewien czas zamany, Odrodzi si ju w 1840 r. zmieniajc jednak swj charakter. Utworzone wwczas Oglnokrajowe Stowarzyszenie Czartystw (National Charter Association) miao zwart organizacj (statut, czonkowie, komitet wykonawczy), byo zatem pierwsz parti polityczn robotnikw. Od 1841 r. gwnym jej przywdc by wypuszczony z wizienia O'Connor. I teraz jednak przedoona Izbie Gmin petycja czartystw zostaa odrzucona, cho znacznie gorsze dla nich nastpstwa miao poparcie, jakiego udzielili wielkiemu ruchowi strajkowemu, ktry z powodu kryzysu ogarn Wielk Brytani w 1842 r. Strajki i rozruchy (m.in. tzw. rozruchy wentylowe, zaczynajce si od usuwania wentyli z kotw) zostay jednak przez rzd Peela stumione. Czartyzm zacz zamiera, liczba czonkw Stowarzyszenia spada z 50000 (w 1841) do 4000, stao si ono jednak parti cakowicie proletariack. Jej przywdcy nie zaniechali ywej dziaalnoci politycznej, niektrzy nawizali czno ze zwizkiem "bratnich demokratw" a przez nich z ruchami robotniczymi i demokratycznymi innych krajw. W latach 1847-1848 czartyzm wystpi po raz trzeci jako masowy ruch polityczny proletariatu. Ale ju przed 1847 r. zaznaczyy si pozytywne i trwae lady w dziejach angielskiego ruchu robotniczego, bdce czciowo zasug czartystw. Robotnicy wywalczyli niektre prawa, jak np. zakaz pracy kobiet i dzieci poniej 7 lat pod ziemi (1842), zakaz pracy dzieci w niektrych gaziach przemysu (1844), przyjcie 10 i pgodzinnego dnia pracy jako maksimum dla kobiet i modziey w przemyle tekstylnym (1847). Ponadto robotnicy rozwinli w okresie czartystowskim ywy ruch spdzielczy (pierwsza spdzielnia powstaa w 1844 r. w Rochdale koo Manchesteru, jej program opracowa Howarth; wikszo "pionierw" rochdalskich bya czartystami). Czartyci przyczynili si do powstania obfitej literatury, zajmujcej si problemami proletariatu. Ich walka wywara silny wpyw na modego Engelsa. Walka z ruchem robotniczym wpyna hamujco na buruazj, ktra dziki temu nie czynia wikszych wysikw, by pogbi zwycistwo, odniesione w 1832 r., cho decydujcy wpyw na rzdy krajem miaa nadal arystokracja ziemska i bogata buruazja, wybierajc dziki stosowaniu korupcji wicej posw do Izby Gmin, niby to wynikao z ustawy 1832 r. Jedynymi powaniejszymi reformami byo tylko: uchwalone w 1835 r. prawo o miastach (municipal corporations act), rozszerzajce udzia ich mieszkacw w samorzdzie miejskim (prawo to byo konsekwencj reformy 1832), odebranie Kocioowi anglikaskiemu w 1836 r. aktw stanu cywilnego wszystkich nieanglikanw i oddanie ich prowadzenia urzdom pastwowym, utworzenie w 1839 r. nadzoru pastwowego nad szkoami, otrzymujcymi zasiki od pastwa. Znaczenie oglnoludzkie miao zniesienie w 1833 r. niewolnictwa w caym Imperium Brytyjskim (prawo to obowizywao od 1 VIII 1834), co byo zreszt konsekwencj zakazu handlu niewolnikami, uchwalonego ju w 1807 r., aczkolwiek do uchwalenia prawa z 1833 r. przyczyni si najbardziej Wilberforce (zmar w 1833). Wszystkie te reformy przeprowadzili wigowie, ktrzy sprawowali wadz w latach 1830-1841 z paromiesiczn przerw w latach 1834-1835. Nieumiejtna polityka finansowa spowodowaa w 1841 r. ich upadek. Wadz obj po raz drugi rzd canningity Peela (1841-1846), zoony z tych torysw, ktrzy si pogodzili z reform 1832 r. Peel przywrci wprawdzie wprowadzony przez Pitta podczas wojny z Napoleonem i zniesiony w 1816 r. podatek dochodowy, dotykajcy gwnie buruazj, ale stara si j pozyska zniesieniem niektrych ce na surowce importowane i walk z ruchem robotniczym. Rozdzia czterdziesty szsty Azja zachodnia i poudniowa w pierwszej poowie XIX w. Ju w XVIII w. wszystkie czci wiata znane byy wprawdzie Europejczykom, ale tylko w najoglniejszym zarysie, w sposb bardzo powierzchowny. Nie znali natomiast zupenie Azji rodkowej, Indii poza wybrzeem i Bengalem, Chin z wyjtkiem stolicy i paru innych miast przybrzenych, Japonii poza portem Nagasaki, Afryki rodkowej i wikszej czci Australii, nie mwic o wyspach Polinezji oraz ogromnych poaciach Ameryki Poudniowej i zachodniej czci Ameryki Pnocnej. Do niektrych z tych krajw prbowali dociera misjonarze chrzecijascy oraz awanturnicy wszelkiego rodzaju i podrnicy. Ale w wieku Owiecenia zapa misyjny ogromnie zmala, poza tym za saby by jeszcze bodziec ekonomiczny do poznawania i zdobywania nie znanych tajemniczych krajw, gdy Wielka Brytania niedawno wesza w faz rewolucji przemysowej, w innych krajach europejskich miao to nastpi dopiero w XIX w., wszdzie bowiem pionierem ruchu kolonialnego i nawet misyjnego bya buruazja, a ta bya w XVIII w. klas zbyt sab i miaa niewielki jeszcze wpyw na polityk rzdw. Do zahamowania tego ruchu przyczyniy si take wojny w Europie na przeomie XVIII i XIX w. Misje protestanckie, zwaszcza amerykaskie, kady silny nacisk na prac cywilizacyjn (katolicy poszli za tym wzorcem znacznie pniej) i przez to o wiele cilej wspdziaay z

porzdkiem kolonialnym, zatem take z inicjatywami buruazji. Misje katolickie, zwaszcza w omawianym okresie, byy bardzo uzalenione od Kongregacji Rozkrzewienia Wiary, czyli od centrali rzymskiej, co czsto kcio si nawet z tradycjami patronackimi Portugalii i Hiszpanii, a czciowo take Francji, cho na podstawie odmiennej zasady prawnej. Zwizki misji katolickich z wadzami czy organizacjami wieckimi byy nieuniknione, nawet gdy chodzi o sfer materialn (korzystanie placwek misyjnych z dochodw z handlu). Nie rwnao si to jednak inspirowaniu misji, zwaszcza przez buruazj. W tym wiecie nie znanym Europejczykom nie byo ani jednego kraju, ktry by im dorwnywa pod wzgldem technicznym. Nawet pastwa o bardzo starych tradycjach kulturalnych, jak Indie, Chiny i Persja (Iran) byy zacofane w stosunku do Europy. Temu zacofaniu pod wzgldem technicznym, niejednakowym zreszt, odpowiada i zacofany ustrj spoeczno-polityczny. Wrd Indian oraz u czci Murzynw w Afryce rodkowej, a take czciowo wrd Arabw na Pwyspie Arabskim wystpowa jeszcze ustrj rodowy lub plemienny. Oglnie jednak przewaa ju absolutyzm wadcw i wasno prywatna, w krajach za najbardziej zaawansowanych (prawie caa Azja) panowa feudalizm, tym zwykle rnicy si od europejskiego, e najwikszy wadca sprawowa wadz nieograniczon take pod wzgldem religijnym (sutan turecki jako kalif, czyli gowa duchowna mahometan; tenno japoski, nie sprawujcy jednak wadzy bezporednio). W krajach tych powan rol odgrywaa ju buruazja, ale bya to buruazja kupiecka, w dziedzinie bowiem produkcji przemysowej przewaao wszdzie rzemioso, bardzo rzadko wystpoway manufaktury (w Chinach, Japonii, Korei, Persji). Najwikszymi z pastw azjatyckich byy w pierwszej poowie XIX w. Chiny i Turcja. W teorii wadza sutana tureckiego jako kalifa rozcigaa si na Pwysep Bakaski, pnocne wybrzee Afryki i Azj Przedni, cho w praktyce poszczeglni paszowie i bejowie Maroka, Algierii, Tunezji, Trypolisu i Egiptu zdobyli sobie na pocztku XIX w. niezaleno, podobnie jak i kilku emirw w Arabii. Potomkw dawnych arabskich zdobywcw wybrzey Afryki Pnocnej, zmieszanych w cigu wiekw z liczniejsz od nich wielokrotnie koczownicz ludnoci autochtoniczn, nazywano oglnie Arabami, cho rnili si znacznie dialektami i obyczajami od Arabw zamieszkujcych Arabi, Palestyn, Syri i Mezopotami (Irak). Wsplny jzyk mieli tylko w pisowni. Arabowie zapuszczali si jako misjonarze islamu, kupcy i handlarze niewolnikw take w gb Afryki, ktrej cz pnocna oraz wybrzee wschodnie ulego dziki temu daleko idcej islamizacji. Islam wyznawali take mieszkacy Azji Przedniej i rodkowej (Turkiestan, Afganistan, Beludystan - obecnie Pakistan, Kaszmir, liczne grupy w Indiach, zwaszcza w Bengalu). Ogarniajcy wiele grup etnicznych (Turcy, Armenoidzi w Syrii i Libanie, Arabowie w Arabii i Egipcie, Cyrenajczycy w Trypolisie, Berberowie, Kurdowie, Persowie, Afganowie, Hindusi), islam nie stworzy jednak silnej wizi religijnej i kulturalnej. Istniejcy od redniowiecza podzia mahometan na sunnitw (sunna - tradycja przyjmowana jako rdo wiary obok Koranu) i szyitw (czciowo odrzucali sunn, Koran interpretowali alegorycznie) przetrwa do ostatnich czasw, ale oprcz tego w zwizku z walkami spoecznymi i etnicznymi odwoywano si czsto, podobnie jak i w redniowiecznej Europie, do argumentacji religijnej, tworzc sekty religijne, zwykle ogromnie fanatyczne. Najgoniejsza wahhabici (zaoona przez Abd-alWahhaba 1703-1787) opanowaa na pocztku XIX w. Mekk, Medyn i ca Arabi rodkow. Wprawdzie kres jej panowaniu politycznemu pooy pasza Egiptu w 1819 r., ale sekciarze ci rozeszli si po Mezopotamii (Iraku) i Indiach, podkopujc wszdzie za pomoc propagandy religijnej wadz feudaw muzumaskich. Podobnie radykalny pod wzgldem spoecznym charakter miaa sekta babitw (od bab - brama) w Persji, ktrej inicjatorem w 1843 r. by Seid Mirza Mohammed. Babici, zblieni swym charakterem do arian polskich w XVI w., chcieli zreformowa w duchu racjonalistycznym dogmatyk muzumask, kadli nacisk na ycie etyczne, na mio bliniego, wyzwolenie kobiety, potpiali wojn, wyzysk, oszustwo. Przeciwko sekciarzom wystpi kler szyicki oraz szach i feudaowie Persji. Po zamaniu zbrojnego powstania mas ludowych babickich na pnocy kraju w 1850 r., twrca sekty zosta powieszony, a w dwa lata pniej wymordowano par tysicy jego zwolennikw. Wielu ocalaych przy yciu ucieko do Turcji, cz pracowaa nadal w ukryciu. Do rzdu wikszych pastw w Azji naleay take na pnocnym wschodzie Korea, Japonia oraz na poudniowym wschodzie Birma, Syjam (Tajlandia), Kamboda (Kampucza), Laos i Annam (Wietnam). Birma zamieszkana przez ludy rnice si jzykiem i kultur, ale wszystkie pochodzenia chiskiego, ulegaa kulturze indyjskiej i chiskiej, lecz bardziej kulturze indyjskiej. Ludy te zostay ostatecznie zczone w poowie XVIII w. w jedno pastwo, ktre potrafio oprze si w latach 1765-1769 agresji chiskiej stajc si dziki temu w peni niezalene. Pod koniec XVIII w. zaczli si Birm interesowa Anglicy. Wojny napoleoskie powstrzymay ich ekspansj, ale w latach 1824-1826 prbowali znowu zbrojnie j uzaleni. Birma musiaa si zrzec czci swego terytorium. Nastpstwem drugiej wojny (1852) byo odcicie Birmy od morza. Najwybitniejszy z nowoytnych wadcw birmaskich, krl Mindon (1853-1878), prbowa znale poparcie w Europie, a nawet w Stanach Zjednoczonych, ale tylko trudnoci, jakie miaa wwczas Wielka Brytania w Indiach, sprawiy, e zagodzia ona nacisk na Birm (do 1886). Cztery pozostae pastwa na poudniowym wschodzie ulegay wpywom kultury chiskiej. Pozostaway one ze sob w ustawicznych wojnach. Syjam a do koca XVIII w. ustawicznie atakowaa Birma i tylko z trudem zdoby sobie niezaleno, gdy za w XIX stuleciu niebezpieczestwo birmaskie osabo, zacz ekspansj w kierunku Pwyspu Malajskiego i Kambody. Na

pierwszym z tych terenw spotka si z przeciwdziaaniem Anglikw, na drugim natrafi na opr Wietnamu, ktry rwnie chcia dokona podboju Kambody. Ostatecznie w 1845 r. na podstawie socjalnej ugody Kamboda miaa pozosta pod wspln opiek syjamsko-wietnamsk. W pierwszej poowie XIX w. pojawiy si prby angielskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej i Stanw Zjednoczonych (od 1833), zmierzajcych do uzyskania od Syjamu korzystnych umw handlowych. Rwnie silnym pastwem na Pwyspie Indochiskim by Annam (obecnie Wietnam). Tu w kocu XVIII w. powstanie ludowe pozbawio wadzy rd Nguyenw, ale ocalay z pogromu jeden z nich Nguyen-Anh zdoa z powrotem uchwyci wadz w 1787 r. i utrwali j przy pomocy misjonarza francuskiego biskupa Pigneau de Behaine, ktry okaza si zrcznym taktykiem wojskowym i organizatorem armii. Ten misjonarz-polityk liczy na to, e Nguyen-Anh zjednoczy cay Pwysep Indochiski i jako wasal francuski otworzy swj kraj dla katolicyzmu i wpyww francuskich. Wadcy Annamu istotnie udao si ujarzmi Kambod i Tonkin (na pnocy), w 1802 r. ogosi si cesarzem Annamu, przyjmujc imi ja Long. Ale wskutek zahamowania polityki kolonialnej francuskiej na pocztku XIX w. pomoc francuska dla ja-Longa osaba, co pozwolio Syjamowi podj walk o wpyw na Kambod. W Annamie zreszt wrd ludnoci panowaa silna niech do Francuzw, ktrym przypisywano cz odpowiedzialnoci za twarde rzdy cesarza, przeciwko chrzecijanom agitowali take kapani buddyjscy i konfucjascy; tote syn i nastpca ja-Longa, gorliwy konfucjanin Min-Mang (1820-1841) wypdzi w 1825 r. wszystkich Europejczykw i zacz przeladowanie chrzecijan, a tej samej polityki izolacjonistycznej trzymali si i jego nastpcy. Pastwem buforowym midzy Syjamem i Annamem by Laos, utrzymujcy sw niepodlego dziki nieprzebytym puszczom, ktre go dzieliy od ssiadw. Ale w 1836 r. Syjam rwnie uczyni je pastwem wasalnym, stajc si teraz najsilniejszym pastwem na Pwyspie Indochiskim. Rozdzia czterdziesty sidmy Ekspansja wiatowa pastw europejskich w pierwszej poowie XIX w. Dugi okres pokoju po 1815 r. w Europie uatwi rzdom i kapitalistom europejskim powikszenie terytoriw posiadanych poza Europ. Nabywanie nowych ziem poprzedzaa zwykle dziaalno wszelkiego rodzaju awanturnikw, szukajcych przygd, czsto za take podrnikw i misjonarzy. W lad za tymi wszystkimi szli czsto kupcy, przybywaniu Europejczykw towarzyszyy take prby narzucenia krajowcom wpyww politycznych, a niekiedy wyzysk ekonomiczny, alkoholizm i choroby, zwaszcza weneryczne. Spord pastw kolonialnych dwa tylko, Hiszpania i Holandia, nie bray w XIX w. ywszego udziau w ruchu kolonialnym. Pierwsza z nich, mimo utraty olbrzymich terenw w Ameryce, nie zmienia swego systemu na terenach pozostaych. Za to Holandia zwikszya wyzysk w koloniach ju posiadanych. Generalny gubernator holenderskich Indii Wschodnich, Jan Van den Bosch zacz w 1830 r. stosowa, gwnie na Jawie i Sumatrze, tzw. system kultur, polegajcy na tym, e kady rolnik musia powici 1/3 (w praktyce wicej) ziemi pod upraw okrelonych produktw (trzcina cukrowa, kawa, herbata, tyto, pieprz, bawena itp.) i sprzedawa je pastwu po z gry ustalonych cenach. Chopi indonezyjscy nie mieli czsto czasu na upraw wasnej ziemi, wskutek czego nieraz cierpieli gd, zwaszcza w latach 1848-1850. Portugalczycy mieli tylko mae skrawki wybrzea w Angoli, Mozambiku i w Indiach. Gwnym towarem, ktry niemal a do poowy XIX w. wywozili z posiadoci afrykaskich, byli Murzyni. Nie mogli naleycie eksploatowa swych paru wysepek Antyli Duczycy i dlatego ju w 1792 r. znieli u siebie handel niewolnikami, cho niewolnictwo skasowali dopiero w 1848 r. Nowe kolonie zdobywali w pierwszej poowie XIX w. ju tylko Rosjanie, Amerykanie ze Stanw Zjednoczonych, Anglicy i Francuzi. Kolonizacja rosyjska bya gwnie dzieem pastwa, ktre kierowao si przede wszystkim wzgldami politycznymi, a dopiero na drugim miejscu ekonomicznymi, przy czym czsto ambitni i chciwi oficerowie oraz urzdnicy nadgraniczni prowokowali pastwo do aneksji. Ju pod koniec XVIII w. do Rosji naleaa caa Syberia a po Ocean Spokojny wraz z Kamczatk, a nadto odkryta pod koniec XVIII w. Alaska. Olbrzymie te obszary byy rzdzone przez naczelnikw okrgowych, majcych prawie nieograniczon wadz, ktrzy jednak nie mogli wszdzie dotrze, a wskutek tego wadztwo rosyjskie na Syberii byo poza miastami i punktami handlowymi i strategicznymi przewanie nominalne. Na Syberi kierowano za kar przestpcw oraz zesacw politycznych, zmuszajc ich do pracy w kopalniach lub zostawiajc im swobod osiedlania si i gospodarowania w wyznaczonych okolicach. Przenoszono tu take od czasu do czasu niewielkie liczby chopw lub do okolic nadgranicznych take Kozakw. Osadnictwo to nie byo jednak, poza wyjtkami, planowe. Wikszo zesacw po odbyciu kary wracaa do ojczyzny. Najwicej wrd nich byo Polakw, ktrych na Syberi wywoono masami, zwaszcza po 1794, 1831 i 1863 r., wskutek czego bya ona w XIX w. ich "drug ojczyzn". Ze wzgldu na saby rozwj przemysu maszynowego Rosji i brak komunikacji Rosjanie nie mogli wyzyskiwa bogactw naturalnych Syberii, nie stosowali zatem w stosunku do jej ludw systematycznego wyzysku ekonomicznego ani rusyfikacji. wiadoma rosyjska ekspansja pastwowa sza w dwch kierunkach, na tereny midzy Uralem a grnym Irtyszem (Azja rodkowa) oraz na Kaukaz. Na pierwszych przebywao par ludw koczowniczych (Kazachowie, Turkmeni, Kirgizi i in.) i osiadych (Uzbecy, Tadycy), zalenych - czciowo nominalnie - od trzech pastw feudalnych: Kokandy, Chiwy i Buchary. Ustawiczne walki plemienne i rodowe oraz wojny midzy tymi pastwami sprawiy, e terytoria te musiay si sta przedmiotem agresji ze strony Rosji, Chin i Wielkiej Brytanii. Najbardziej niebezpieczna bya agresja rosyjska, gdy Rosja bya zainteresowana tymi krajami zarwno pod wzgldem ekonomicznym, jak i politycznym. Eksportowaa tu

swe wyroby przemysowe (sukno, wyroby baweniane i weniane, cukier, tyto), sprowadzaa za przede wszystkim bawen. Ale poniewa ze wzgldw handlowych zaczli si Azj rodkow od 1830 r. interesowa coraz ywiej take Anglicy, przeto aby ich uprzedzi, Rosjanie zaczli ekspansj zbrojn i stopniowo w pierwszej poowie XIX w. opanowali ziemie zamieszkane przez Kazachw (Kazachstan), tworzc tu natychmiast liczne osiedla zamieszkane przez Kozakw i chopw rosyjskich. Podjli take par wypraw wojskowych przeciwko Kokandzie. Ekspansj t zahamowaa dopiero chwilowo wojna krymska. Ekspansja rosyjska na Kaukaz zacza si ju w kocu XVIII w. podczas wojen z Turcj, przy czym rzdowi rosyjskiemu chodzio pocztkowo o utrwalenie swego wadania nad pnocnym wybrzeem Morza Czarnego. Ju pod koniec XVIII w. granica posiadoci rosyjskich biega wzdu rzek Kubania i grnego Tereku. Wstrzsana walkami feudaw, z ktrych niektrzy byli na odzie rosyjskim, zagroona przez Persj, zwizana handlowo z Rosj, Gruzja poddaa si w 1801 r. tej ostatniej. Od tej za daty rozpocz si systematyczny podbj Kaukazu przez Rosj, chcc utrzyma swe zdobycze przed zakusami Turcji i Persji, zachcanych do wystpie antyrosyjskich przez Wielk Brytani. Wyzyskujc niezgod ludw kaukaskich, posugujc si czsto przekupstwem lub terrorem, ale przewanie dziki walce prowadzonej w bardzo cikich warunkach grskich rzd carski stopniowo opanowa Kaukaz ju przed 1830 r. Turcja musiaa si z tym pogodzi w adrianopolskim traktacie pokojowym (1829). Ju wczeniej zrzeka si swych pretensji Persja w 1813 i 1828 r. W wielu krajach kaukaskich panowanie rosyjskie miao jednak charakter tylko nominalny. Uzalenieni od surowych rzdw wojskowych i czsto nieuczciwej administracji carskiej grale kaukascy stale organizowali powstania zbrojne, wysuwajc jako gwn ich przyczyn obron zagroonej religii muzumaskiej. Ogromnym fanatyzmem religijnym i nienawici do Rosji odznaczali si zwaszcza wyznawcy tarikatu (drogi do zbawienia), zwani muridami, w Dagestanie, na ktrych czele stan w 1834 r. odwany i zdolny wdz, a przy tym dobry organizator Szamil. Powstacy walczyli zacicie, ale wskutek wyczerpania i zdrady zaczli po 1847 r. ponosi klski, a w 1859 r. Szamila wzito do niewoli. Podobnie grone dla caratu byo powstanie Adygejczykw w pnocno-zachodnim Kaukazie pod wodz Muhammeda Ekmina w latach 1836-1859. Dopiero w 1864 r. ostatecznie zamano ruch powstaczy na Kaukazie i zaprowadzono wszdzie surowe rzdy wojskowe, wysiedlajc przy tym na Syberi setki tysicy grali kaukaskich (w latach 1858-1864 ok. 400000) i sprowadzajc na ich miejsce chopw rosyjskich. Grali kaukaskich prbowaa podtrzymywa w walce Wielka Brytania, aby uniemoliwi zagroenie Turcji przez Rosj od strony Kaukazu, pomoc ta jednak okazaa si mao skuteczna. Podobnie obawa przed ekspansj rosyjsk w kierunku Indii podyktowaa brytyjskiemu gubernatorowi generalnemu w Indiach, lordowi Aucklandowi, wypraw zbrojn do Afganistanu w celu rozcignicia na ten kraj protektoratu brytyjskiego. Wyprawie, zacztej w 1839 r., udao si nawet zaj stolic kraju Kabul, ale oglne powstanie ludnoci zmusio armi brytyjsk w 1841 r. do odwrotu, podczas ktrego prawie caa liczca ok. 16000 ludzi armia zostaa zim 1841-1842 wytpiona. Afganistan utrzyma sw niepodlego jako pastwo buforowe midzy Rosj a Indiami. Udao si za to Wielkiej Brytanii po 1815 r. gdzie indziej zdoby kolonie lub powikszy istniejce. W 1819 r. angielska Kompania Wschodnioindyjska kupia od miejscowego sutana wysp Singapur, ktrej stolica staa si bardzo wanym punktem handlowym. W 1839 r. zagarnito Aden. W latach 1839-1840 Nowozelandzka Kompania Handlowa dokonaa aneksji Nowej Zelandii. W 1839 r. awanturnik angielski James Brooke pomg jako doradca wojskowy sutanowi kraju Brunei na wyspie Borneo stumi bunt Sarawakw i z tego tytuu otrzyma prawo dzierawy podatkw, a ju wkrtce potem z doradcy sta si protektorem sutana, ktry w 1846 r. musia nadto odstpi Wielkiej Brytanii wan pod wzgldem handlowym i strategicznym wysp Labuan. Zaczto te rozszerza koloni Kraj Przyldkowy w Afryce, skd wycofali si w 1837 r. na pnocny wschd tworzc tu republik Natal osadnicy holenderscy, Boerzy, niezadowoleni ze zniesienia niewolnictwa przez Wielk Brytani i pragncy utrzyma swj niezmieniony sposb gospodarowania na roli. Ucisk miejscowej ludnoci murzyskiej przez Boerw da jednak Anglikom pretekst do wmieszania si w sprawy wewntrzne Natalu. W 1843 r. gubernator Kraju Przyldkowego Harry Smith anektowa Natal, ale wikszo Boerw wyniosa si na zachd, tworzc kosztem Murzynw now republik Orani, na ktr z kolei znowu napad Smith w 1848 r. i wcieli j do posiadoci brytyjskich. Boerzy wycofali si na pnoc i zorganizowali republik Transwaal. Ale za najwiksz sw koloni Anglicy zawsze uwaali Indie, konglomerat ludw, jzykw (gwnych byo osiem), kultur i religii. Spord tych ostatnich najbardziej rozpowszechniony by hinduizm, niewielki odsetek wyznawcw wyznawa dinizm i buddyzm, ulegajce stopniowo hinduizmowi, na pnocnym zachodzie i na wschodzie przewaa islam, ale obok wymienionych istniao wiele sekt rnego rodzaju (najbardziej aktywna sekta Sikhw w Pendabie), wyznawcw mia iraski parsyzm i chrzecijastwo. Religia, a zwaszcza hinduizm, wywieraa ogromny wpyw na ycie spoeczne w Indiach (podzia na kasty). Anglicy czsto wyzyskiwali antagonizm midzy mahometanami i hinduistami. Teoretycznie a do 1858 r. Indie byy pod wadz muzumaskiego padyszacha, rezydujcego w Delhi, ale pod koniec XVIII w. bya ona tylko teoretyczna w stosunku do caej plejady emirw (ksit mahometaskich), radw (ksit hinduskich), maharadw (ksit, od ktrych zaleeli inni ksita) i brytyjskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej, ktrej interesw broni gubernator generalny bengalski. Jeszcze w 1798 r. Anglicy wadali

tylko Bengalem i czci wybrzea wschodniego Indii u ujcia rzeki Godawari, przy czym kierowali si od pocztku i a do koca swych rzdw w Indiach zasad wadania "poredniego", tzn. zostawiali miejscowych ksit, ale zawierali z nimi traktaty, uzaleniajce ich od Kompanii, tereny bezporednio do niej nalece byy stosunkowo nieliczne. Duga rywalizacja angielsko-francuska w Indiach zakoczya si wprawdzie zwycistwem Anglikw, ale nie przekrelia zupenie wpyww francuskich. Na pomoc Francji liczy sutan Majsuru, Tipu, kontynuujcy w 1782 r. zaczt ju przez jego ojca w 1780 r. wojn z Anglikami. Liczyli na ni take Maratowie. Po wybuchu wojny z Francj w 1793 r. rzd brytyjski obawia si, e bdzie ona prbowaa przy pomocy ksit indyjskich obali rzdy angielskie w Indiach. Obawy te wzrosy w zwizku z wiadomociami o przygotowywaniu przez rzd francuski wyprawy do Egiptu, skd mg atwiej zagrozi panowaniu brytyjskiemu w Indiach, tote gubernatorem generalnym mianowano w kwietniu 1798 r. jednego z najlepszych znawcw spraw indyjskich, markiza Ryszarda Wellesleya (starszego brata Artura). Ju w 1799 r. zmusi on ostatecznie do korzystnego dla Kompanii traktatu sutana Tipu. W dwch wojnach (1801 i 1802-1803) pokonano Maratw. W 1803 r. Anglicy wkroczyli do Delhi, cesarzowi odtd zostawiono tylko tytu i przyznano pensj. Wellesley pierwszy zacz w stosunku do ksit indyjskich stosowa polityk tzw. przymierzy subsydiarnych (policy of the subsidiary alliances), tzn. zamiast wypaca im subsydia, jak to robiono dotd, zmusza ich do subsydiowania oddziaw wojskowych brytyjskich. Wellesley zapocztkowa systematyczny podbj Indii, ale wanie dlatego zosta w 1805 r. odwoany. Zarzucono mu, e kraj przez niego podbity jest zbyt wielki, by mg dawa zyski (too large for a profitable management). Dopiero po upadku w Europie hegemonii Napoleona, ktrego interwencji w Indiach Anglicy ustawicznie si obawiali, podjli oni znowu energiczn polityk ujarzmiania tego kraju. Przede wszystkim ze wzgldu na zarzuty, e na handlu z Indiami bogac si tylko czonkowie Kompanii Wschodnioindyjskiej, zmieniono w 1813 r. jej statut, dopuszczajc do handlu z Indiami (z wyjtkiem handlu herbat) take kupcw prywatnych. Przyczynio si to ogromnie do wikszego zainteresowania Indiami pod wzgldem gospodarczym i do pogbienia ich zalenoci politycznej od Wielkiej Brytanii. W latach 1814-1816 zmuszono si do uznania protektoratu brytyjskiego Nepal. W 1818 r. zamano ostatecznie konfederacj Maratw. W1824-1826 zagarnito cz Birmy. W 1843 wbrew traktatom opanowany zosta podstpem emirat Sindh (cyniczna relacja gen. Napiera o zwycistwie w jednym sowie: peccavi zgrzeszyem). W 1846 podda si Kaszmir. Silne pastwo stworzyli ju po 1761 r. w Pendabie Sikhowie. Maharada Randit Singh (1792-1839), najwybitniejszy wadca indyjski w czasach nowoytnych, prbowa je zorganizowa na sposb europejski, reformujc prawodawstwo, popierajc nauk i sztuk (cho sam by analfabet) oraz przemys krajowy, a take przez stworzenie przy pomocy oficerw francuskich armii nowoytnej. Dopiero po mierci Randita, korzystajc ze saboci jego nastpcy, Anglicy w dwch wojnach (1845-1846, 1848-1849) pokonali Sikhw. Pendab dosta si pod protektorat brytyjski, ale poza tym - co byo rwnie dla panowania brytyjskiego w Indiach doniose - Sikhowie dostarczali odtd Anglikom oddziaw najlepszych i najwierniejszych onierzy. W 1849 r. cae Indie byy ju pod panowaniem brytyjskim, sprawowanym przez kilkuset emirw i radw, w paru za krajach bezporednio przez Kompani Wschodnioindyjsk i przez generalnego gubernatora, ktrego wadza ogromnie wzrosa od 1833 r., w ktrym nadano mu tytu generalnego gubernatora Indii i ograniczono na jego rzecz zakres praw Kompanii. W 1835 r. wycofano pienidze ze znakami cesarza z Delhi (ktremu zreszt ostatni raz zoy hod gubernator w 1813 r,), wprowadzono za pienidze Kompanii. W tyme roku wprowadzono do szk obowizek uczenia si jzyka angielskiego, co przyczynio si w powanym stopniu do zjednoczenia kraju, bo w tym jzyku wszyscy mieszkacy Indii mogli si odtd porozumiewa midzy sob. Proces zjednoczenia uatwiaa take wsplna, cho obca wadza naczelna. Garstka Anglikw (przecitnie ok. 100000 ludzi) potrafia rzdzi krajem o blisko 200000000 mieszkacw, stosujc metody wyzyskiwania sporw i walk ich ksit oraz rnice kulturalne, jzykowe i religijne (te ostatnie zwaszcza midzy mahometanami i hinduistami), dziki przekupstwu, grobom, podstpom, niedotrzymywaniu umw i terrorowi, cho nie mona powiedzie, e tak postpowali wszyscy Anglicy w Indiach. Anglicy starali si przeprowadzi w Indiach pewne poyteczne reformy w dziedzinie administracji i higieny, zakazywali niektrych zwyczajw barbarzyskich (np, palenia on po mierci mw), rozbudowywali rodki komunikacji. Ale wszystko to byo podporzdkowane celowi ekonomicznemu, tj. wyzyskowi kraju. Ludno Indii musiaa paci podatki skarbowi brytyjskiemu, stanowice w sumie dochd olbrzymi, ktry umoliwia Wielkiej Brytanii w znacznej mierze walk z Francj na przeomie XVIII i XIX w. oraz utrzymywanie olbrzymiej floty i panowanie na morzu. Ale poza tym Indie dostarczay tanich surowcw (gwnie bawena, jedwab, metale szlachetne, siarka, trzcina cukrowa i korzenie), a nadto stay si wietnym rynkiem zbytu. Dla pogbienia chonnoci tego rynku zaczto niszczy ju pod koniec XVIII w. dobrze prosperujcy przemys indyjski, likwidowano klas rzemielnikw indyjskich, zabroniono wywozu indyjskich wyrobw przemysowych do Wielkiej Brytanii, starano si nada krajowi charakter wycznie rolniczy, popierajc przy tym wielkich wacicieli ziemskich, traktowanych zreszt przewanie jak dzierawcw wasnoci angielskiej. O podniesienie poziomu rolnictwa indyjskiego nie dbano, oglnie te hamowano rozwj owiaty i szkolnictwa, tak by Hindusi zawsze czuli sw niszo wobec Europejczykw. Tej zasady w stosunku do ludw kolorowych trzymali si zreszt Anglicy, jak i

w ogle Europejczycy, we wszystkich swych koloniach. W wyniku takiej polityki Indie byy "per" korony brytyjskiej, bogaciy Wielk Brytani, ale rwnoczenie stay si krajem, w ktrym rozwj gospodarczy i kulturalny zosta si zahamowany, w ktrym godoway dziesitki milionw ludzi i dochodzio do czstych rozruchw godowych i powsta. Inne kolonie Wielka Brytania uwaaa za mniej cenne. Byy one dwojakiego rodzaju: takie, w ktrych zamieszkiwaa do liczna ludno biaa (Kanada, Indie Zachodnie, Kraj Przyldkowy, Australia), i takie, w ktrych tylko wojskowi i urzdnicy naleeli do rasy biaej. Z pierwszych najwaniejsza bya Kanada z do liczn ludnoci francusk. Dla przeciwwagi chtnie popierano tu osadnictwo angielskie. Zaludniona przez Europejczykw bya jednak tylko niewielka cz poudniowo-wschodnia Kanady. Sabo zaludniony i to tylko przez ludno indiask i eskimosk by pnocny Labrador oraz cay lesisty i grzysty kraj na zachd od Zatoki Hudsona. Obawa przed tym, by Kanada nie chciaa pj w lady Stanw Zjednoczonych, zmusia rzd brytyjski do powanych zmian w systemie kolonialnym na tym terenie. W 1791 r. utworzono tu dwie prowincje: Doln Kanad (w ktrej przewaali Francuzi) ze stolic Quebec i Grn Kanad, ktrej stolic od 1797 r. byo Toronto. Przy gubernatorach tych prowincji utworzono zgromadzenia narodowe, ktrych czonkw wybieraa zamoniejsza ludno, oraz rady prawodawcze, powoywane w wikszoci przez gubernatorw spord arystokracji. Gubernatorzy jednak mieli prawo uniewaniania decyzji obydwu tych organw. Nieliczenie si gubernatorw z "aktem konstytucyjnym" i popieranie przez nich arystokracji, a w Dolnej Kanadzie ograniczanie praw ludnoci francuskiej, wywoywao siln opozycj, ktrej przewodzio stronnictwo tzw. reformatorw. Jeden z nich, republikanin Wiliam Mackenzie, da w 1837 r. haso do powstania w Grnej Kanadzie, a Ludwik Papineau w francuskiej Kanadzie. Powstanie, nie otrzymawszy spodziewanej pomocy od Stanw Zjednoczonych, zostao krwawo stumione, "akt konstytucyjny" zosta zawieszony. Ale w celu przywrcenia porzdku w Kanadzie zosta do niej wysany w maju 1838, jako gubernator generalny, lord John Durham (1792-1840), zwolennik pogldw Wakefielda, ktry mu zreszt towarzyszy. Ju w par miesicy pniej Durham zosta odwoany z powodu zbyt agodnego postpowania, ale po powrocie opracowa raport, w ktrym omawia nie tylko sprawy Kanady, ale rozwin take pogldy "radykalnych imperialistw", a zwaszcza Wakefielda, na to jak powinien wyglda ustrj polityczny kolonii brytyjskich, zamieszkanych przez biaych. Ten wanie raport sta si pniej podstaw organizacji prawnej Wsplnoty Brytyjskiej. W 1840 r. rzd brytyjski poczy Doln i Grn Kanad z jednym gubernatorem i parlamentem na czele, przy czym z tym ostatnim liczono si ju znacznie wicej, cho dopiero zi Durhama, gubernator lord Elgin (w latach 1847 1854) zacz, stosownie do instrukcji z Londynu, powoywa ministrw zalenie od wikszoci w parlamencie (rzd Baldwina i Lafontaine' a, 1848 r.). Odtd ju stale o skadzie rzdu decydowaa wikszo w parlamencie. Rzd Mac Naba i Morina, korzystajc z trudnoci Wielkiej Brytanii w Europie (wojna krymska), dokona wreszcie w 1854 r. reformy zasadniczej w dziejach Kanady, przeprowadzajc sekularyzacj majtkw kleru anglikaskiego i zniesienie przywilejw wielkich wacicieli ziemskich. Od 1854 r. rzdz w Kanadzie jej premierzy, gubernatorzy maj faktycznie znaczenie podrzdne. Australia bya uwaana za koloni karn, przysyano tu od 1788 r. przestpcw, cho w XIX w. przybywali take osadnicy brytyjscy, zwaszcza od pocztku tego wieku, gdy oficerowi Mac Arthurowi udao si wyhodowa przez krzyowanie gatunek owiec, dajcy bardzo wartociow wen. Odtd Australia staje si jednym z najwikszych eksporterw weny, pniej za take pszenicy. W latach 1851-1855 masowo wydobywano tu zoto, co cigno do tego kraju dziesitki tysicy ludzi. Ludno kolonii Wiktoria wzrosa wwczas z 70 000 do 333 000 ludzi. Pod wzgldem politycznym Australia stanowia pocztkowo jedn koloni Now Poudniow Wali ze stolic w Sydney. W miar rozwoju kolonizacji zaczto od 1829 r. tworzy nowe kolonie. Od 1840 r. zaprzestano deportacji przestpcw do Nowej Poudniowej Walii, a od 1851 r. przestano ich wysya take do innych kolonii australijskich. Za przykadem Kanadyjczykw Australijczycy domagali si stale ograniczenia wadzy gubernatorw na rzecz powoywanych przez ludno miejscow organw prawodawczych. W 1842 r. rzd brytyjski zgodzi si na to czciowo, w 1850 r. powikszono znaczenie tych ostatnich, ale dopiero w latach 1852-1856 utrwalia si zasada, e czonkowie rad wykonawczych (tj. ministrowie) mog by powoywani przez gubernatorw tylko za zgod cia prawodawczych i s przed tymi ciaami odpowiedzialni. Podobne przywileje, po rozwizaniu w 1850 r. Kompanii Nowozelandzkiej, otrzymali w 1852 r. biali mieszkacy Nowej Zelandii. Dopiero w rok potem prawo wyboru do wasnego zgromadzenia prawodawczego, majcego co prawda szczupy zakres wadzy, otrzymali ludzie biali w Kraju Przyldkowym. Oprcz tych kolonii Wielka Brytania posiadaa liczne wyspy na Oceanie Spokojnym, Gujan i cz Antyli w Ameryce, a nadto wiele stacji handlowych lub wojskowych w Afryce. Inaczej przedstawiaa si sprawa kolonii francuskich. Podczas wojen z Wielk Brytani, Francja utracia wiksz cz swych kolonii. Ocalao jej tylko kilka wysp w archipelagu Antyli i na Oceanie Indyjskim oraz Gujana i par stacji handlowych na wybrzeach Senegalu i Gwinei. Rzdy Restauracji niewiele dbay o zdobywanie nowych kolonii, gdy Wielka Brytania, z ktr na morzu trzeba si byo liczy, nalegaa na stosowanie zakazu handlu niewolnikami, a kolonie bez niewolnikw uchodziy za nieopacalne. Gwny ich produkt na eksport, cukier z trzciny cukrowej, znalaz bowiem gronego konkurenta w taszym europejskim cukrze buraczanym. Rzd francuski zosta raczej wcignity w sprawy kolonizatorskie gwnie przez armatorw i

kupcw (zwaszcza w Bordeaux) oraz misjonarzy. Waciwa jednak ekspansja kolonialna Francji zacza si od zajcia w 1830 r. miasta Algieru i jego okolicy, co oficjalna legenda przedstawia jako wypraw karn, spowodowan obraz konsula francuskiego przez deja Algieru, porednio za piractwem Algierczykw, ktremu chciano pooy kres. Algieria na pocztku XIX w. bya feudalnym pastwem nominalnie podlegajcym Turcji, ale faktycznie niezalenym, rzdzonym przez deja, od ktrego na wybrzeu zaleeli trzej bejowie, a w gbi kraju na poudniu nominalnie liczni naczelnicy rodw i plemion koczowniczych. Pas wybrzea mia kilka ludnych i zamonych miast, ktre utrzymyway ywe stosunki handlowe z Francj poprzez Marsyli. Do wysoko te stao w Algierii rolnictwo. W okresie Wielkiej Rewolucji Algieria bya gwnym eksporterem zboa do Francji. Cz Algierczykw zajmowaa si przez cae wieki piractwem, podobnie jak inni mieszkacy wybrzey afrykaskich Morza rdziemnego oraz wielu Europejczykw na rnych morzach wiata. W wojnie z Francj i Hiszpani Wielka Brytania oficjalnie nawet aprobowaa korsarstwo, Ale bezporednio przed 1830 r. piractwo algierskie miao ju minimalne znaczenie, nie wiksze zreszt ni piractwo marokaskie i tunezyjskie. Z innego jednak powodu zaostrzyy si stosunki midzy Algieri a Francj. Dej domaga si zapaty za dostarczone Francuzom przed 1815 r. zboe, ale wskutek intryg konsula francuskiego i kupcw-spekulantw francuskich nie mg otrzyma caej nalenoci. Podczas jednej z konferencji na ten temat w 1827 r. dej Hussein uderzy konsula chustk. W trzy lata pniej krl Karol X ten wanie fakt, mimo wyjanie obronnych deja, uzna za obraz Francji i za uzasadnienie wojny, chcc w rzeczywistoci odwrci uwag publiczn od spraw polityki wewntrznej. Latem 1830 r. armia francuska gen. Bourmonta zdobya miasto Algier i niewielki pas wybrzea, cho wywoao to zaniepokojenie Wielkiej Brytanii i oburzenie buruazji francuskiej, niechtnej wojnie i wydatkom z ni zwizanym. Ale rzd brytyjski mia wwczas powane kopoty wewntrz kraju i z powodu Belgii, buruazja za francuska szybko pogodzia si z myl o zagarniciu kraju, ktry mg dostarcza tanich surowcw (wena, jedwab, bawena) i ywnoci, a zarazem by bliskim rynkiem zbytu. Zaczto zatem systematyczny podbj caej Algierii. Ju 22 lipca 1834 r. krl Ludwik Filip ogosi kraj ten posiadoci francusk. Ale fakt ten sta si moliwy tylko dziki zajciu czci kraju i ugodzie z emirem (naczelnym wodzem) plemion arabskich, przeciwstawiajcych si inwazji, Abd-elKaderem, ktry uzna krla Francuzw za suwerena kraju. adna ze stron nie dotrzymaa jednak ugody i dlatego w 1835 r. walka zacza si na nowo. Trwaa a do 1847 r. (z przerw 1837-1839). Mianowany gubernatorem generalnym Algierii gen. Thomas Bugeaud de la Piconnerie, stosujc now taktyk walki, wzorowan na taktyce Abd-el-Kadera, pokona w 1844 r. Marokaczykw, ktrzy udzielali Algierczykom pomocy, a potem i tych ostatnich. Abd-el-Kader dosta si w 1847 r. do niewoli. Prawie caa Algieria dostaa si pod panowanie francuskie, tylko w paru miejscach stawiali jeszcze opr zbrojny Kabylowie a do 1857 r., cho i po tej dacie wybuchay drobne, sporadyczne ich bunty. Rozdzia czterdziesty smy Hiszpania i Portugalia w latach 1833-1846 Represje stosowane przez krla Ferdynanda VII w ostatnim dziesicioleciu jego rzdw (1823-1833) nie mogy zniszczy opozycji buruazyjnej, ktra nie wyrzeka si chci likwidacji absolutyzmu i feudalizmu w Hiszpanii, ale musiaa kontynuowa sw dziaalno tylko w formie organizacji tajnych, gwnie za wolnomularstwa. Poniewa jednak nastpc tronu by brat krla jeszcze bardziej od niego reakcyjny, Don Karlos, przeto opozycji zaleao ogromnie na niedopuszczeniu go do tronu. Gdy zatem umar Ferdynand VII w 1833 r., zostawiajc mianowan przez siebie nastpczyni, trzyletni crk Izabell, za ktr do jej penoletnoci miaa jako regentka rzdzi matka jej Maria Krystyna, opozycja popara t ostatni, cho Don Karlos na zasadzie prawa salickiego (starofrankoskiego) z 1713 r. rwnie ogosi si krlem. W Hiszpanii zacza si wojna domowa. Podobnie ju wczeniej zacza si wojna w Portugalii, gdzie po mierci Jana VI w 1826 r. jego syn, cesarz brazylijski Don Pedro, zrzek si tronu portugalskiego na rzecz swej crki Marii, ale z decyzj t nie pogodzi si brat Pedra Don Miguel i ogosi si krlem. Miguela popara wikszo arystokracji i kleru. Maria, ktra utrzymaa si tylko na Azorach, miaa po swej stronie buruazj. I Miguel, i Karlos jako zwolennicy absolutyzmu zyskali moralne poparcie Rosji, Austrii i Prus, ale Wielka Brytania pocignwszy za sob Francj zdecydowana bya nie dopuci do ich czynnego wmieszania si w sprawy Pwyspu Iberyjskiego. Co wicej, gdy Austria i Rosja odnowiy w 1833 r. w Munchengraetz swj sojusz w sprawach polskich i tureckich, do ktrego zgosiy akces take Prusy w Berlinie, i gdy trzy te pastwa proklamoway ponownie zasad interwencji, brytyjski minister Palmerston doprowadzi w 1834 r. do utworzenia czwrprzymierza Wielkiej Brytanii, Francji, Hiszpanii i Portugalii, z ktrej niedawno przedtem Miguel zosta ostatecznie przy pomocy wojsk hiszpaskich usunity. Ale "serdeczne porozumienie" (entente cordiale) Wielkiej Brytanii i Francji w sprawie Hiszpanii i Portugalii byo tylko pozorne, obydwu pastwom chodzio bowiem o uzyskanie w zamian za pomoc korzystnych traktatw handlowych, przy czym kade z nich starao si o monopol w tej dziedzinie, co prowadzio do powanych tar midzy nimi. W rezultacie pomoc brytyjsko-francuska dla Marii Krystyny bya znikoma i niewiele wpyna na wynik wojny domowej, ktra rozgorzaa zwaszcza w pnocnej i rodkowej Hiszpanii. Za Don Karlosem opowiedziaa si wikszo arystokracji, zwaszcza na pnocy, poza tym ogromna wikszo kleru i wreszcie Kataloczycy oraz Baskowie, ktrych separatyzm narodowy by zawsze bardzo silny, a ktrzy sdzili, e konserwatywny Don Karlos nie bdzie uprawia polityki centralistycznej. Mari Krystyn, ktra zreszt osobicie nie

rnia si w swych pogldach od Karlosa, popieraa ogromna wikszo buruazji, postpowa i antyklerykalna cz arystokracji, koa urzdnicze i wojskowe. Masy chopskie szy przewanie za miejscowym duchowiestwem. W gruncie rzeczy bya to zatem walka midzy arystokracj i Kocioem a buruazj o to, czy Hiszpania bdzie nadal pastwem feudalnym, czy stanie si nowoytnym pastwem buruazyjnym. Walka toczona z ogromn zacitoci obfitowaa te w liczne wypadki okruciestwa, jak np. palenie z zemsty caych osad, mordowanie jecw oraz kobiet i dzieci. Postpowano w stosunku do siebie nawzajem podobnie, jak w stosunku do wojsk francuskich w latach 1808-1812. Groz powikszaa panujca w 1834 r. w rodkowej Hiszpanii cholera. W zwizku z ni w Madrycie i paru innych miastach doszo do mordowania mnichw i burzenia klasztorw. Wreszcie w 1839 r. udao si ostatecznie rzdowi pokona karlistw, a Don Karlos uciek do Francji, co jednak wcale nie zapewnio Hiszpanii spokoju. Buruazja hiszpaska bya zbyt saba i zbyt mao wyrobiona politycznie. W dodatku czynnikiem wpywajcym na rzdy bya stale take armia. Oficerowie, nawet pochodzcy z klasy mieszczaskiej, starannie kontynuowali dawne tradycje feudalnego rycerstwa i konkwistadorw, a korzystajc z ciemnoty sucych w wojsku chopw i kierujc si gwnie osobistymi ambicjami, byli najbardziej rewolucyjnym cho przewanie bezideowym elementem w kraju. Wrd przeciwnikw Don Karlosa ujawniy si dwa gwne kierunki: umiarkowani (moderatos), grupujcy bogat buruazj, znaczny odam kleru i liberalizujc cz szlachty, oraz progresistos, rekrutujcy si gwnie ze redniego i drobnego mieszczastwa. Wrd postpowcw wystpoway jednak ju od 1837 r. tendencje republikaskie, a nawet, wprawdzie rzadziej, socjalistyczne, cho oglnie biorc byli oni zwolennikami ideologii demokratycznej. Maria Krystyna z koniecznoci prbowaa si oprze na umiarkowanych, ale w 1840 r. zmusi j do zrzeczenia si wadzy i wyjazdu za granic opierajcy si na postpowcach gen. Espartero, ktry sta si dyktatorem. Od tego czasu stao si zreszt zwyczajem w Hiszpanii, e genera, stojcy na czele rzdu, siga natychmiast po wadz dyktatorsk. Rzdy Espartero wywoay yw opozycj umiarkowanych i nawet czci postpowych. Zainicjowanego przez ni powstania Espartero nie mg stumi i opuszczony przez wasnych onierzy uciek w 1843 r. do Wielkiej Brytanii. Ale i umiarkowani nie potrafili si utrzyma przy wadzy, mieli bowiem zbyt mao zwolennikw. Silne zaplecze spoeczne miay waciwie tylko dwa kierunki skrajne: konserwatyci (arystokracja, kler i chopi) i radykalni postpowcy (drobnomieszczastwo i proletariat wielkich miast). Ogoszona w 1843 r. penoletni Izabella II bya zdecydowan reakcjonistk, ale decydujcy o wszystkim szef rzdu i faktyczny dyktator gen. Narvaez by zwolennikiem umiarkowanego konserwatyzmu, cho wprowadzona w 1845 r. konstytucja miaa charakter wyranie reakcyjny. W ssiedniej Portugalii panowanie ogoszonej w 1834 r. penoletni Marii II da Gloria (1834-1853) rwnie obfitowao w rewolty i wstrzsy spoeczne, cho arystokracja i kler miay tu mniejsze znaczenie. Dwr trzyma si konstytucji z 1826 r., dajcej znaczne uprawnienia krlowej, cho opozycja liberalna domagaa si przywrcenia konstytucji z 1822 r. Rozdzia czterdziesty dziewity Pastwa woskie w latach 18321846 We Woszech po 1832 r. pogbia si ostro kontrast midzy interesami i deniami rzdw i klasy panujcej z jednej strony a deniami buruazji z drugiej strony. Wszystkie rzdy woskie byy zdecydowanie konserwatywne, opieray si tylko na szlachcie i duchowiestwie, ktrych przywileje uwaano za niewzruszone. Szczeglnym jednak konserwatyzmem odznacza si krl Obojga Sycylii Ferdynand II (1830-1859) i papie Grzegorz XVI (1831-1846). Ale buruazj wosk, majc dawne tradycje historyczne i bdc pod silnym wpywem buruazji angielskiej i francuskiej, cechowaa ju wysoko rozwinita wiadomo polityczna. Wszdzie te og mieszczastwa by niechtny i wrogi rzdom, cho tylko niewielka jego cz przyjmowaa ideologi Mazziniego i za jego inspiracj prbowaa od czasu do czasu urzdza powstania. Nie uda si jednak w Krlestwie Neapolitaskim wybuch w Cosenza ani wyprawa dwch braci Bandiera, synw admiraa austriackiego, w 1844 r. Wojsku Ferdynanda II pomogli w chwytaniu powstacw chopi. Podobnie nie uday si powstania w Pastwie Kocielnym, w 1843 r. w Bolonii i w 1845 r, w Rimini, nie mwic o kilku mniejszych, ktre nie wyszy poza granice rozruchw. Ruch rewolucyjny zaamywa si wobec zupenej obojtnoci chopw i braku poparcia ze strony wikszoci buruazyjnej. Ta ostatnia wci obawiaa si rewolucji spoecznej, a w miar niepowodze mazzinizmu i towarzyszcych im represji zraaa si do niego coraz bardziej. Mimo to tylko bogata buruazja, kupcy i bankierzy popierali lokalne rzdy woskie, og nie wyrzek si de do zjednoczenia politycznego i ekonomicznego Woch. Gwn przeszkod na drodze do osignicia tego celu byy liczne bariery celne, oddzielne w kadym pastwie prawodawstwo, przywileje arystokracji i kleru, ciemnota mas ludowych, dlatego te wikszo buruazji hodowaa liberalizmowi we wszystkich jego postaciach: ekonomicznemu, politycznemu i religijnemu. Pod wzgldem politycznym mona jednak wyrni wrd liberaw woskich tego okresu dwa kierunki: umiarkowany i radykalny, zwany take federalizmem republikaskim. Umiarkowani (moderati) w obawie przed rewolucj stawiali sobie cel minimalny, osigalny na drodze legalnej, to jest federacj pastw woskich, ktre jednak miay by monarchiami konstytucyjnymi. Filozof i historyk, za modu zwizany z mazzinizmem i dlatego w 1833 r. wypdzony z Turynu, ksidz Vincenzo Gioberti, w gonym dziele Del primato morale e civile degli Italiani (o prymacie moralnym i kulturalnym Wochw, Bruksela 1843) dowodzi, e moralnym przywdc tej konfederacji powinien zosta papie.

Gioberti wyraa nadziej, e papiestwo pogodzi si z kultur nowoytn i stanie si narodowowoskie. Wanie ze wzgldu na wyznaczenie papiestwu powanej roli w dziele zjednoczenia Woch zwolennikw Giobertiego, a czsto i wszystkich liberaw umiarkowanych, nazywano neogwelfami. Inny libera, piszcy rwnie na emigracji, hr. Cesare Balbo, w ksice wydanej trzy miesice pniej pt. Delle speranze d'Italia (o nadziejach Woch) 1843, patrzy mniej optymistycznie na rol papiestwa i dlatego rol kierownicz wrd pastw woskich chcia odda Piemontowi. Podobnego zdania by powieciopisarz Massimo d' Azeglio, opisujc naduycia w Pastwie Kocielnym w ksice Degli ultimi casi di Romagna (o ostatnich wypadkach w Romanii) 1846. Wprawdzie byli take liberaowie umiarkowani, ktrzy chcieli utrzyma tylko niektre z istniejcych pastw woskich (np. gen. Giacomo Durando chcia zostawi tylko Sardyni i Neapol), ale wszystkich ich czyo denie do stworzenia federacji woskiej, pragnienie odebrania Austrii jej posiadoci woskich i wpywu we Woszech oraz obawa przed rewolucj i niech do mazzinizmu. Federacj pastw woskich stawiali sobie za cel rwnie liberaowie radykalni (Giuseppe Ferrari, Carlo Cattaneo i in.), ktrzy ze swym programem wystpili wczeniej ni umiarkowani. Radykaowie nie wierzyli w to, by monarchowie woscy byli zdolni do reform, poza tym w papiestwie widzieli gwn przeszkod na drodze zjednoczenia Woch, a w katolicyzmie wroga kultury i postpu, dlatego te chcieli obali wszdzie wadz monarsz i wprowadzi republiki oraz znie wadz doczesn papiea. Ich ideaem bya federacja republik woskich na wzr Szwajcarii lub Stanw Zjednoczonych. Ale i oni nie byli zwolennikami cakowitej demokracji, bali si rewolucji socjalnej i mas ludowych, cho gotowi byli posuy si nimi dla przeprowadzenia rewolucji politycznej. Sdzili przy tym, i pomoe im, zwaszcza w uchyleniu niebezpieczestwa ze strony Austrii, Francja. Pod tym wzgldem take rnili si od liberaw umiarkowanych, ktrzy zawsze obawiali si wpywu republikanw i jakobinw francuskich, ulegali za chtnie wpywom angielskim. Rzd brytyjski widzia we Woszech jedno ze rde antagonizmu francusko-austriackiego, gdy jednak od 1842 r. antagonizm ten zacz sabn, rzd brytyjski uzna za konieczne popieranie na caym Pwyspie Apeniskim denia do reform liberalnych. Sdzono, e sprowokuj one interwencj austriack, to za z koniecznoci pocignie za sob konflikt Austrii z Francj. Rozdzia pidziesity Kraje niemieckie i Austria w latach 1833-1846 Na drog rewolucji przemysowej kraje niemieckie weszy dopiero w latach trzydziestych XIX w., cho nie wszystkie w jednakowym stopniu. Najwczeniej, bo ju przed 1830 r., zacza si ona w Nadrenii, zwizanej do1815 r. gospodarczo i politycznie z Francj, majcej wasny wgiel i elazo. Zapocztkowany tu ju wwczas przemys fabryczny rozwija si ywo po 1815 r., majc obszerny rynek zbytu w rnych regionach pastwa pruskiego, z ktrym Nadrenia zostaa poczona. W Saksonii i na lsku rozwija si szczeglnie przemys tkacki, posugujcy si jednak a do lat trzydziestych przewanie systemem chaupniczym. Stopniowo jednak w zasigu przemysu manufakturowego i fabrycznego, gwnie po 1830 r., znalaza si nie tylko Nadrenia, Westfalia, Saksonia i lsk, lecz take pozostae kraje zachodnioniemieckie oraz Berlin i cz Bawarii. Produkcja surwki w Niemczech w latach 1825 1850 wzrosa piciokrotnie w stosunku do okresu 1800-1825. W 1827 r. zacz budowa swe zakady w Essen synny pniej Alfred Krupp, w 1837 r. w Berlinie August Borsig. Rozpocz si ywy rozwj eglugi parowej i kolei elaznych. Miasta Krefeld, Elberfeld, Barmen - na zachodzie, Mannheim, Esslingen, Augsburg, Norymberga - na poudniu, Chemnitz w Saksonii oraz Berlin - stay si wielkimi orodkami przemysowymi. Industrializacji towarzyszy upadek rzemiosa, ktre nie byo w stanie konkurowa z przemysem manufakturowym i fabrycznym, co jednak wywoywao ndz i rozgoryczenie rzemielnikw i chaupnikw. Szczeglnie cika, zwaszcza w Nadrenii i na lsku, bya sytuacja tkaczy ptna, gdy ptno byo wszdzie wypierane przez wyroby baweniane. Tak np. cz lskich tkaczy chaupnikw w latach czterdziestych XIX w. musiaa wyprzedawa meble, bielizn, ubranie, gdy zarobki nie wystarczay nawet na kupno ywnoci. Tak np. w Peterswalden (dzi Pieszyce w pow. dzieroniowskim) radosnym zdarzeniem w rodzinie tkacza by fakt, gdy mg on pozwoli sobie na kartofle i mleko. Gdy jednak w 1844 r. dwaj nieuczciwi przedsibiorcy w tyche Pieszycach i Bielawie zdecydowali si obniy zapat za sztuk ptna ( 140 okci) z 15 groszy srebrnych na 12 (zwykle pacono gdzie indziej do 42 gr), wwczas doszo do otwartego powstania (4-6 VI), ktre zostao krwawo stumione przez wojsko. Wrzenie jednak wrd chaupnikw lskich nie ustawao, sytuacj ich zreszt stale pogarsza fakt zalenoci feudalnej od wacicieli ziemskich, ktrym musieli uiszcza czynsze gruntowe od przdzenia, opaty zamiast paszczyzny i inne. W zwizku ze stopniowym upadkiem rzemiosa cechy i organizacje rkodzielnikw ustawicznie domagay si utrzymania dawnego prawodawstwa regulujcego jako produkcji i ceny, podczas gdy buruazja przemysowa daa wolnoci w dziedzinie produkcji i pac. Niemniej ostry kryzys spoeczny wystpowa i na wsi niemieckiej wskutek przeludnienia i ndzy na zachodzie, a w caych Niemczech wskutek istnienia nadal reliktw feudalizmu w postaci praw i przywilejw wielkich wacicieli ziemskich (prawa policyjne, polowanie na gruntach chopskich, wyznaczanie rekrutw, liczne opaty na rzecz dworu). Przejawy oporu chopskiego rosy ustawicznie, miay one jednak zawsze charakter lokalny i chodzio w nich o cele dorane. Nigdy nie wybuchay bunty skierowane przeciwko monarchom. Sytuacja materialna i moralna robotnikw w przemyle niemieckim bya rwnie cika, jak w Anglii i Francji. Dopiero w 1839 r. zabroniono w Prusach zatrudnia w fabrykach, grnictwie i hutnictwie dzieci

poniej lat 9, modzie od lat 9 do 12 moga pracowa tylko 10 godzin na dob (z przerw obiadow 1,5 godz,), cho i w tym pastwie kierowano si przy tym tylko trosk o zdrowie rekruta. Ale poniewa rewolucja przemysowa w Niemczech zacza si dopiero w XIX w., po angielskiej, przeto niemiecka klasa robotnicza bya bardziej dojrzaa politycznie ni klasa robotnicza angielska na pocztku rewolucji i dlatego te dziaacze niemieccy pierwsi dali pocztek teorii socjalizmu naukowego. Nie od razu jednak do tego doszo. Pierwsze pomysy radykalnej przebudowy spoeczestwa pojawiy si w Niemczech ju przed 1830 r. Szerzy je urzdnik pruski w Trewirze Ludwik Gall (1791-1863), pozostajcy gwnie pod wpywem Fouriera. Usunity za kar ze swego stanowiska nie przesta snu nadal utopijnych pomysw. Dla waciwej roli ruchu robotniczego i on nie mia zrozumienia, cho by niewtpliwie prekursorem socjalizmu niemieckiego. Ruch robotniczy niemiecki natrafi na wiksze trudnoci ni angielski i francuski, silniejsze bowiem w Niemczech byo stanowisko kociow i bardziej absolutny, zwaszcza w Prusach, system polityczny. Kocioy wczesne, zarwno katolicki, jak i w wyszym jeszcze stopniu ewangelicki, uczyy tylko rezygnacji, pastwa za karay surowo wszelkie przejawy buntu. Przeladowani w Niemczech dziaacze demokratyczni, robotnicy i rzemielnicy, uciekali do Szwajcarii i Francji. W tych te krajach z pocztku szerzyy si wrd emigrantw niemieckich teorie rewolucyjne. W Paryu emigranci utworzyli w 1830 r. Niemiecki Zwizek Ludowy, a po jego przymusowym rozwizaniu Niemiecki Zwizek Banitw (Deutscher Bund der Geachteten) w 1834 r. z Jakubem Venedeyem i prof. Teodorem Schusterem na czele. Niektrzy z "banitw" gosili idee socjalistyczne, ale nie miay one oglnego uznania i dlatego te w 1836 r. dokona si w zwizku rozam. Schuster i inni utworzyli wwczas Zwizek Sprawiedliwych (Bund der Gerechten) o tendencjach komunistycznych. Na zamwienie "sprawiedliwych" krawiec Wilhelm Weitling (1808-1871), bdcy pod wpywem francuskich socjalistw utopijnych, zwaszcza Fouriera, napisa w 1838 r. "pierwsz niemieck ksik komunistyczn o wikszym znaczeniu" pt. Die Menschheit, wie sie ist und wie sie sein solle (Ludzko, jaka jest i jaka by powinna). Ale wskutek represji ze strony rzdu francuskiego, w zwizku z powstaniem republikasko-robotniczym w Paryu w1839 r. waniejsi czonkowie Zwizku Sprawiedliwych pouciekali do Szwajcarii, Belgii i Anglii. W Londynie Zwizek wznowi sw dziaalno, rol decydujc po paru latach zaczli w nim odgrywa Marks i Engels. W samych Niemczech o tego rodzaju organizacjach nie mogo by mowy, przemycano jednak do kraju ich pisma. Gbokie wraenie zrobio zwaszcza gwne dzieo Weitlinga Garantien der Harmonie und Freiheit (Gwarancje harmonii i wolnoci) 1842 r., w ktrym poszed znacznie dalej ni wspczeni mu francuscy socjalici utopijni. Rozumiejc bowiem, e sprzeczno interesw klasy posiadajcej i klasy robotniczej jest niepokonalna na drodze ewolucji, sdzi, e moe ona by usunita tylko na drodze rewolucji. Poza tym jednak Weitling nie rozumia roli historycznej proletariatu, a sam rewolucj wyobraa sobie naiwnie jako spontaniczny odruch doprowadzonego do ndzy proletariatu, po czym nastpiaby od razu republika komunistyczna. Pod wzgldem politycznym w Niemczech po 1830 r., a cilej od 1833 r. zacza si nowa faza reakcji. Konferencja ministrw pastw niemieckich w Wiedniu (1834) postanowia zaostrzy cenzur i zwikszy kary za naleenie do tajnych organizacji politycznych. W wikszoci maych pastw niemieckich musiano si temu podporzdkowa, w niektrych panujcy otwarcie lekcewayli swe zobowizania konstytucyjne, cho tylko w Hanowerze krl Ernest August II (1837-1851) samowolnie pozbawi mocy prawnej liberaln konstytucj z 1833 r. i przywrci dawniejsz z 1819 r. Ostoj reakcji w Niemczech bya nadal Rosja, Austria i Prusy. Zi krla pruskiego Fryderyka Wilhelma III, szwagier krla wirtemberskiego, Fryderyka Wilhelma I, poza tym spokrewniony lub spowinowacony z innymi ksitami niemieckimi, car Mikoaj I czu si niemal jak czonek ich grona, ich braci i synw zatrudni w swej armii, sprawami niemieckimi interesowa si ywo i czuwa nad tym, by bez jego zgody nic w nich zasadniczej nie ulego zmianie. Utrudnienia w rozwoju przemysu i handlu, wysuwanie na pierwsze miejsce interesw i przywilejw feudaw, nierwno praw politycznych, zwaszcza w Prusach, wszystko to musiao pogbia opozycj buruazji niemieckiej. Nie miaa ona jednak jednolitego programu politycznego. Wikszo, a w tej liczbie prawie wszyscy przemysowcy, bankierzy i wielcy kupcy, domagaa si wprowadzenia wszdzie konstytucji liberalnych na wzr francuskiej lub przynajmniej reformy na wzr angielskiej z 1832 r. oraz wolnoci ekonomicznej i oparcia Zwizku Celnego pastw niemieckich na bardziej liberalnych zasadach. Hasa zjednoczenia politycznego Niemiec nie wysuwali i przeciwni byli powszechnemu prawu wyborczemu. Gony Staats-Lexikon (bdcy encyklopedi wiedzy o pastwie), ktry w 1834 r. wydali dwaj goni teoretycy liberalizmu niemieckiego, Karol van Rotteck i Fryderyk Dahlmann, uwaa odsunicie mas ludowych od udziau w wyborach do cia prawodawczych za zupenie suszne. Tylko mniejsza cz buruazji, rekrutujca si gwnie z adwokatw, lekarzy i profesorw, a zatem cz redniej buruazji, wysuwaa hasa demokratyczne. Najbardziej konsekwentnymi ich zwolennikami byli jednak niektrzy pisarze. Romantyzm niemiecki, ktry wyywa si w kulcie dla redniowiecza i przez to przyczyni si porednio do utrwalania feudalizmu, wywoa w literaturze reakcj, zwan oglnie "Modymi Niemcami" ( Das junge Deutschland). Jej gwnymi przedstawicielami byli: dziennikarz i poeta Ludwik Borne (1786-1837), Harry (Henryk) Heine (17971856), powieciopisarz Karol Gutzkow (1811-1878), powieciopisarz, obroca Polakw Henryk Laube (1806-1884). W pismach swych atakowali oni ideologi feudaln i obud buruazji. Wszyscy wprawdzie musieli przewanie

przebywa na emigracji, a w 1834 r. sejm Zwizku Niemieckiego zakaza rozpowszechniania ich pism, mimo to rozchodziy si one potajemnie, cho wikszego wpywu nigdy nie miay. Najwikszym autorytetem w dziedzinie filozofii niemieckiej by Jerzy Wilhelm Hegel (1770-1831), twrca najpeniej rozwinitego systemu idealistycznego. Heglizm ogromnie zaciy nad umysami inteligencji niemieckiej pierwszej poowy XIX w. Reakcjonici pruscy uzasadniali na podstawie tego systemu kult dla pastwa, gdy Hegel twierdzi, e pastwo jest najwysz form ewolucji obiektywizujcego si ducha absolutnego. Ale cz heglistw, tzw. lewica heglowska, dziaajca gwnie od 1838 r, (Arnold Ruge, Bruno Bauer, Karol Marks), oraz zbliony do niej Ludwik Feuerbach uznawali za trwa warto heglizmu tylko jego metod dialektyczn, niektrzy za zastpili pojcie absolutnego ducha pojciem materii, a poniewa wczesne kocioy stanowiy podpor pastwa, std te niektrzy heglici zaczli take krytyk podstaw kociow. Dawid Fryderyk Strauss w swym Leben Jesu (1835) dowodzi, e ewangelie s zbiorem mitw. Wywoao to oglne oburzenie i Strauss cofn niektre swe twierdzenia, ale w IV wydaniu ksiki (1839) odwoa ustpstwa i wrci do dawnego swego pogldu. Feuerbach widzia w religii rzutowanie pragnie ludzkich poza grb, a w chrzecijastwie czynnik wrogi kulturze i postpowi (Wesen des Christentums 1814 - Istota chrzecijastwa; Wesen der Religion 1845). Ci z wymienionych (Strauss, Bauer), ktrzy byli teologami, budowali swe teorie nie tylko na podstawie metody Hegla, ale rozwijali nowy rodzaj teologii protestanckiej, przyjmujc cakowit dowolno w interpretacji Biblii (std teologia liberalna) prowadzc przewanie do cakowitej negacji chrzecijastwa. Ale i w dziedzinie wyznaniowej rzdy niemieckie natrafiay na opozycj. W wielu gminach luteraskich buruazja domagaa si zniesienia zalenoci kocielnej od monarchii i autonomii Kocioa. Wiksze trudnoci mia rzd pruski, gdy krl Fryderyk Wilhelm III, chcc zjednoczy luteran i kalwinw w swym pastwie wyda obowizujce ich wsplnie przepisy liturgiczne (tzw. unia w 1817, 1821 r., prawo obowizujce od 1834 r.), co wywoao rozgoryczenie jednych i drugich. Na najwiksze jednak trudnoci natrafi rzd pruski ze strony Kocioa katolickiego, poniewa pragn utrzyma sw nieograniczon wadz nad wydziaami teologicznymi uniwersytetw i domaga si przyjcia przez Koci prawa pastwowego o maestwach mieszanych. Z tych dwch powodw zacz konflikt z rzdem arcybiskup koloski Klemens August von Droste-Vischering, zabraniajcy studentom teologii uczszczania na wykady profesorw, bdcych zwolennikami potpionego przez Rzym hermezjanizmu Jerzego Hermesa (17751831), ktry da prb rozumowego uzasadnienia dogmatw. Szukanie racji rozumowych (filozoficznych) na wytumaczenie (nie uzasadnienie) treci dogmatw cechuje take dawn teologi scholastyczn. Hermes natomiast usiowa teori poznania Kanta przenie na grunt teologii, nie kwestionujc wszake ani potrzeby, ani istoty Objawienia. Sdzi jednak, e jego tre (istnienie Objawienia teoretycznie zawsze budzi wtpliwo) przyjmuje autonomiczny rozum ludzki jako moralny pewnik wynikajcy z koniecznoci natury etycznej. Sowem czowiek swym rozumem praktycznym, badajc warunki wasnego istnienia, moe sobie uzasadni prawdy objawione. Samo Objawienie uzna Hermes za fakt historyczny, ktry jednak automatycznie nie odkrywa przed czowiekiem prawdy transcendentnej, czyni to bowiem autonomiczny rozum ludzki, przez co czowiek, poznajc prawdy nadprzyrodzone, nie narusza swej godnoci ludzkiej, na co skazywaaby go lepa wiara, czyli bierna recepcja Objawienia. Nauka Hermesa jest wic poszukiwaniem systemu filozoficznego, uatwiajcego wczesnemu czowiekowi akceptacje Objawienia, ktrego Hermes, w przeciwiestwie do wielu liberalnych teologw protestanckich, nie kwestionuje. Hermes wprowadza do mylenia teologicznego zbyt kracowy racjonalizm i dlatego teoria jego zostaa przez Koci odrzucona. Arcybiskup koloski zabroni te swym ksiom bogosawi maestwa mieszane, ktre nie zobowi si uroczycie przed lubem, e wszystkie dzieci wychowaj po katolicku. Z tego powodu zosta aresztowany i internowany w Minden (1837), ale za zacht Rzymu w sprawie maestw mieszanych wystpi take arcybiskup gnienieski i poznaski Marcin Dunin (1838), gdy za wbrew woli krla opuci Berlin, w ktrym mu kazano przebywa, zosta aresztowany i internowany w Koobrzegu. Wypadki te wzburzyy opini katolick i liberaln w caych Niemczech, znalazy ywe echo take i w katolickich masach ludowych, przyczyniajc si do wytworzenia jednolitego frontu politycznego katolikw i liberaw przeciwko rzdowi pruskiemu. Wielkie nadzieje wizaa buruazja pruska z wstpieniem na tron nowego krla Fryderyka Wilhelma IV (1840-1861), ktry uchodzi za przeciwnika twardych rzdw swego protestanckiego ojca. Od razu jednak ta nadzieja okazaa si zudna. Nowy monarcha, uczuciowy, niezrwnowaony romantyk, apoteozujcy redniowiecze, nie lubi wprawdzie militaryzmu i biurokracji, ale jednoczenie by przekonany o boskim pochodzeniu wadzy monarszej, liberalizm i rewolucj uwaa za zo apokaliptyczne. W postpowaniu ulega stale naciskowi otoczenia i swego szwagra, cara Mikoaja I. Wprawdzie zwolni internowanych biskupw i przywrci na katedry paru usunitych przed 1840 r. profesorw, ale nie chcia sysze o zwoaniu przedstawicielstwa stanw caego pastwa, cho mu to nawet ojciec w testamencie zaleci. Dopiero w 1842 r. zwoa zebranie delegatw prowincjonalnych sejmw stanowych (takich "sejmw" byo osiem, m.in. na lsku i w W. Ks. Poznaskim), ale tylko dla narady nad spraw kolei elaznych. Chodzio o to, czy ma je finansowa pastwo i czy przy ich rozbudowie bra pod uwag tylko zwizek prowincji ze stolic, czy take zwizek midzy prowincjami. Ale na zebraniu wysunito postulat zwoania przedstawicielstwa oglnopastwowego, tote krl - przeraony w dodatku nieudanym zreszt zamachem na swoje ycie w 1844 r. - wystpi w tyme roku z

projektem takiego przedstawicielstwa, cho dopiero w 1847 zwoa wybranych przez sejmy stanowe delegatw na wsplne obrady. Nowa instytucja otrzymaa nazw "sejmu zjednoczonego" (Vereinigter Landtag). By to pierwszy w dziejach Prus parlament, cho reprezentowa tylko niewielk cz spoeczestwa i cho krl przyzna mu tylko gos doradczy. "Nigdy nie zgodz si - mwi o projektach konstytucji na otwarciu tego <<sejmu>> - aby midzy naszego Pana Boga na niebie a ten kraj wtargn pisany arkusz na wzr drugiej opatrznoci, tak bymy rzdzili wraz z paragrafami i przez nie zastpili dawn, wit wierno". W rezultacie takiego stanowiska Fryderyk Wilhelm IV przyczyni si jeszcze bardziej do pogbienia kryzysu w pastwie. Powany kryzys wewntrzny przechodzia take Austria mimo pozornego spokoju na zewntrz. W 1835 r. umar tu cesarz Franciszek I, pozostawiajc dwch synw, Ferdynanda i Franciszka Karola. Pierwszy z nich by niedorozwinity umysowo i w dodatku epileptyk, aby jednak w umysach poddanych nie moga powsta myl, e pierwszy syn cesarski moe by nienormalny, cesarz Franciszek I wyznaczy na swego nastpc Ferdynanda, polecajc mu zarazem w testamencie, by kontynuowa rzdy konserwatywne (regiere und verandere nichts - rzd i nic nie zmieniaj). Faktyczne rzdy w imieniu Ferdynanda I (1835-1848) miaa sprawowa konferencja pastwowa (Staatskonferenz), zoona z arcyksicia Ludwika i dwch ministrw, Metternicha i hr. Franciszka Kolovrata. Dwaj ostatni nie lubili si nawzajem i zwalczali za pomoc intryg. Kolovrat na przekr Metternichowi podkrela swj antyklerykalizm i liberalizm, ale w rezultacie "rzd trzech starcw", jak nazywano konferencj, trzyma si w polityce zagranicznej i wewntrznej konserwatyzmu. wczesna opinia publiczna w Austrii obwiniaa za cay ten system niemal wycznie Metternicha, przypisujc mu niesusznie wadz dyktatorsk. W rzeczywistoci jednak korzysta on z wielkiej swobody dziaania tylko w dziedzinie polityki zagranicznej, na sprawy wewntrzne mia wpyw ograniczony, nie zawsze te zgadza si w tej dziedzinie z pozostaymi czonkami konferencji i z kamaryl dworsk, ktrej wikszo go zreszt nie lubia. Tak np. chtnie widzia rozwj ruchw narodowych w Austrii, zwaszcza sowiaskich, by zwolennikiem ograniczonej co prawda autonomii poszczeglnych krajw austriackich przeciwstawiajc si w ten sposb liberaom austriackim, ktrzy dyli do wikszego centralizmu w pastwie. Zdawa te sobie spraw z rosncej siy kapitalizmu i niebezpieczestwa rewolucji, grocej Austrii i Europie, ale wszelkim powaniejszym reformom w systemie rzdzenia by przeciwny nie tylko dziki wasnym pogldom, lecz take w przekonaniu, e mog si okaza zgubne dla istnienia pastwa austriackiego. To przekonanie podzielaa caa konferencja, tote przez cenzur, policj i cakowicie od pastwa zaleny Koci starano si tpi wszelkie tendencje wolnociowe i izolowa pastwo od "zych" wpyww zewntrznych, na skutek czego Austri wczesn nazywano "Chinami Europy". Ale cay ten system rzdw, utrudniajcy rozwj kapitalizmu i buruazji, prowadzcy kraj do ruiny gospodarczej, budzi coraz ostrzejsz opozycj zarwno wrd buruazji niemieckiej, skrpowanej starym prawodawstwem feudalnym i pozbawionej znaczenia politycznego, jak i wrd powanego odamu szlachty, ktra pragna wikszego centralizmu, ograniczenia przywilejw kleru a take, w zwizku z przechodzeniem na kapitalistyczny sposb produkcji wiejskiej, uregulowania sprawy chopskiej. Wikszo opozycji buruazyjnej wysuwaa hasa liberalne i antyklerykalne (m.in. poeta i dramaturg Franciszek Grillparzer). Znaczna mniejszo bya zwolennikami demokracji, m.in. grupa inteligencji niemieckiej, nazywajca si "Mod Austri". Dla sytuacji wewntrznej pastwa grone byy take ruchy narodowe, zwaszcza Wochw i Polakw a czciowo Czechw. Buruazja lombardzka i wenecka zupenie wyranie chciaa swe kraje oddzieli od Austrii i konspirowaa przeciw pastwu, podobnie jak drobna szlachta i mieszczastwo galicyjskie. Niezadowolenie roso take na Wgrzech. Ju Franciszek I musia pod wpywem opozycji wgierskiej zwoa w 1825 r. sejm wgierski, nie zwoywany od 1812 r. Musia take zgodzi si na uywanie jzyka wgierskiego w sejmie, prawodawstwie i administracji. Po 1830 r. zacza na Wgrzech dojrzewa take opozycja liberalna, grupujca cz redniej i drobnej szlachty oraz buruazj. Chciaa ona wprawdzie utrzyma zwizek z Austri, ale zarazem przeksztaci Wgry w pastwo liberalne i konstytucyjne. Ale nie tylko za sytuacja gospodarcza, opozycja liberalna i kopoty narodowociowe osabiay pastwo Habsburgw, gdy poza tym wszdzie zaostrzaa si walka klasowa chopw, tym bardziej e w Austrii obowizywaa jeszcze paszczyzna. Prdzej czy pniej kryzys wewntrzny musia doprowadzi Austri do rewolucji. Rozdzia pidziesity pierwszy Rosja w latach 1825-1853 Podczas dugiego panowania Mikoaja I (1825-1855), czyli w tzw. epoce mikoajowskiej, Rosja wesza w faz stale pogbiajcego si kryzysu ustroju feudalnego, cho ustrj ten car chcia utrzyma za wszelk cen. Modszy brat Aleksandra I Mikoaj ju z dziecistwa wynis kult tradycji i karnoci militarnej, najlepiej czu si na placu defilady wojskowej i od wszystkich da wojskowego posuszestwa. Poza tym ju podczas procesu dekabrystw, wycigajc od niektrych z nich zeznania osobicie, wykaza zdolnoci inkwizytorskie, a zarazem nieubagan mciwo. Autokrata z gbokiego przekonania zerwa z frazeologi liberalizujc swego brata. Uparty, niczym nie zraajcy si w swych zasadniczych pogldach, uwaa utrzymanie samowadztwa i prawosawia w Rosji za swj wity obowizek, podobnie jak i walk z "duchem rewolucyjnym" w caej Europie. Nie ufajc po powstaniu dekabrystw nawet szlachcie, opar si tylko na arystokracji i na Cerkwi, po 1830 r. nie znosi Polakw (zawsze ich zreszt nie lubi) i katolicyzmu. Tumieniu spiskw i walce z "duchem rewolucyjnym" mia suy specjalnie III oddzia kancelarii carskiej z gen. Benckendorffem na czele, ktry wykaza

due zdolnoci szpiegowskie i prowokatorskie. W 1826 r. zaostrzono cenzur nad pras, literatur i pracami naukowymi, nawet przyrodniczymi i lekarskimi. We wszystkich tpiono "nieuzasadnione mdrkowania" (umstwowanija). Prawo z 1828 r. wprowadzio zasad szkolnictwa stanowego, kady mg ukoczy co najwyej tylko tak szko, jaka bya dozwolona dla stanu, do ktrego nalea. Wprowadzono poza tym do szk kary cielesne. Wedug instrukcji ministra owiaty Uwarowa cae szkolnictwo miao suy samowadztwu cara, prawosawiu i "narodowoci" (narodnost'). Dwr Mikoaja I rozumia potrzeb pewnych reform w dziedzinie kodyfikacji prawa i w sprawie chopskiej. Ale w pierwszej z nich dokonano tylko zebrania wszystkich waniejszych praw od 1649 do 1825 r. (Ponoje sobranije zakonow Rossijskoj Impierii - Peny zbir praw carstwa rosyjskiego, 45 tomw) i praw wydanych w okresie mikoajowskim (6 tomw) oraz zbioru praw obowizujcych (Swod zakonow). Natomiast w sprawie chopskiej rzd ograniczy si do powoywania rozwaajcych to zagadnienie "tajnych" komitetw i niewielkiej poprawy sytuacji chopw w dobrach pastwowych (reforma Kisielowa w 1839), ponadto za w guberniach ukraiskich wprowadzi tzw. inwentarze, regulujce powinnoci chopw, co miao zapobiec samowoli polskich obszarnikw. Ale caa ta dyskusja nad spraw chopsk nie bya dyktowana adnymi wzgldami humanitarnymi, a nawet gospodarczymi, gdy zacofany og szlachty nie chcia ich widzie, lecz staym wzrostem liczby buntw chopskich. Od 1826 do 1834 r. byo ich 148, od 1835 do 1844 ju 216, w latach za 1851-1855 a 474. W latach trzydziestych XIX w. zacz si rozwija w Rosji przemys maszynowy wypierajc powoli manufaktur, rozwj ten jednak by hamowany przez system paszczyniany i brak zrozumienia dla industrializacji ze strony rzdu. Mimo ogromnych bogactw naturalnych Rosja eksportowaa do Europy Zachodniej prawie wycznie zboe i drewno, natomiast pod wzgldem przemysowym bya od niej, a zwaszcza od Anglii, zalena. Buruazja nie odgrywaa takiej roli w Rosji, jak buruazja zachodnioeuropejska. Nie bya nawet w tym samym stopniu pionierem rozwoju technicznego, gdy skadaa si gwnie z kupcw, zainteresowanych w niewielkim stopniu zmian stosunkw produkcyjnych. Zreszt znaczny odsetek manufaktur nalea do obszarnikw. Poza tym reim mikoajowski uatwi wprawdzie dziaalno ekonomiczn buruazji nakadajc wysokie ca na towary importowane, ktre mogy by konkurencj dla przemysu rosyjskiego, ale zarazem odgradza buruazj od innych stanw. Z tego powodu, jak rwnie i ze wzgldu na sw ma liczb, buruazja rosyjska nie moga odegra adnej roli politycznej, mimo to e Rosja wesza ju wwczas w faz rozwoju produkcji kapitalistycznej. Czynnikiem opozycji staa si zatem cz szlachty, przede wszystkim za literaci, publicyci, naukowcy i studenci, cho krytyka stosunkw panujcych wwczas w Rosji bya ogromnie utrudniona przez cenzur lub przez szykany w stosunku do ludzi postpowych. Filozofa Piotra Czaadajewa, ktry w 1836 r. ogosi List filozoficzny o absolutyzmie rosyjskim, uznano za obkanego. Najwikszy poeta rosyjski Puszkin by stale ledzony. wietny liryk Mikoaj Lermontow, ktry w wierszu mier poety napitnowa atmosfer samowadztwa carskiego, z powodu ktrej - jego zdaniem zgin (w pojedynku 1837) Puszkin, zosta za rozpowszechnianie tego wiersza aresztowany, zdegradowany i zesany na Kaukaz. Mimo to system mikoajowski znalaz obrocw wrd pisarzy z krgu tzw. sowianofilw. Wprawdzie i oni gosili konieczno zniesienia paszczyzny, ale potpiajc "zgniy" Zachd twierdzili, e Rosja musi i wasn, oryginaln drog, tj. trzyma si samowadztwa i prawosawia. Przeciwnikami ich byli tzw. zapadnicy (zapad zachd), tj. zwolennicy kultury zachodniej. Sdzili oni, e Rosja musi pj drog kapitalizmu. W przeciwstawieniu do sowianofilw zapadnicy byli liberaami. Lewe skrzydo zapadnikw stanowili z pocztku, cho stopniowo oddalali si od nich coraz bardziej, Hercen i Bieliski. Publicysta i socjolog Aleksander Hercen niewiele mg zdziaa w kraju, ale sta si grony dla caratu po swym wyjedzie za granic ( 1847), prowadzc tu nieubagan walk z reimem carskim. Krytyk literacki Wissarion Bieliski sta si jednym z twrcw ruchu demokratycznorewolucyjnego w Rosji. Zamaskowana opozycja wystpowaa i w literaturze piknej. Najpeniejszy wyraz temu da Mikoaj Gogol (komedia Rewizor, 1836; powie Martwe dusze, t. I 1842), ktry jednak stopniowo przeszed na pozycje reakcyjne, wystpiwszy w 1847 r. w obronie poddastwa chopw i absolutyzmu carskiego. Napitnowa to wystpienie w licie do Gogola Bieliski, a list ten w tysicach egzemplarzy, zreszt rcznie pisanych, rozchodzi si po caej Rosji. Tylko mier ( 1848) uratowaa autora listu od wizienia. Znaczny wpyw na rosyjsk opini postpow wywierao take po 1844 r. koo inteligentw w Petersburgu, zorganizowane przez Michaa Butaszewicza-Pietraszewskiego (tzw. pietraszewcy), wyznajce ideologi rewolucyjno-demokratyczn. Rewolucja 1848 r. na Zachodzie spotkaa si z yw sympati postpowej inteligencji rosyjskiej, cho zarazem przyczynia si take do wzmocnienia reakcyjnego kursu polityki carskiej zarwno zewntrznej (interwencja na Wgrzech), jak i wewntrznej (zesanie na Syberi przywdcw pietraszewcw, zmiany w programie szkolnictwa). Rozdzia pidziesity drugi Sprawa Polska w latach 1831-1846 Rozbiory zwizay ziemie polskie z losami pastw zaborczych. Ziemie te weszy w skad pastw feudalnych, ktre silniej ni Anglia i Francja broniy swego dawnego ustroju, a poniewa i Polska w okresie rozbiorw bya pastwem feudalnym, przeto nic dziwnego, e polski feudalizm by nawet bardziej konserwatywny ni pruski lub austriacki, pruski bowiem np. musia si liczy z siln buruazj zachodniej czci pastwa, a poza tym Prusy i Austria miay siln, zoon czciowo z mieszczan biurokracj. Zajmowanie si przez szlacht niemieck czy austriack handlem lub przemysem nie byo uwaane za

poniajce. Inaczej byo na ziemiach polskich, zwaszcza w zaborze rosyjskim i austriackim. Mentalno szlachecka nadawaa ton caemu yciu umysowemu i obyczajowemu, ciya nad psychik caego narodu. W tej atmosferze, pozbawiona w dodatku nawet takiego poparcia rzdowego, jakie otrzymywaa buruazja w Prusach i Austrii, klasa buruazji polskiej, nie majca wasnych silnych tradycji miejskich, ksztatowaa si wolno i z trudem. Nie bya nawet jednolita pod wzgldem pochodzenia narodowego, powany odsetek najaktywniejszych jej elementw stanowili bowiem Niemcy i ydzi, miaa te bardzo sabo rozwinit wiadomo klasow i nie stanowia czynnika rewolucyjnego, jak buruazja na Zachodzie. Bya zreszt stosunkowo do nieliczna. W Galicji przemys rozwija si bardzo sabo, lepiej natomiast w zaborze pruskim, cho natrafia na powan konkurencj przemysu zachodniopruskiego. Silna w tym zaborze bya tylko drobna buruazja polska, ale i ona musiaa toczy walk z drobnomieszczastwem niemieckim. W Poznaniu np. Polacy stanowili tylko poow ludnoci, ale liczba polskiej buruazji w tym miecie bya proporcjonalnie jeszcze mniejsza. W Krlestwie Polskim przemys rozwija si stosunkowo najlepiej, ju przed 1850 r. zaczy si tu pojawia fabryki. Ale korzystajca czsto z pomocy finansowej pastwa buruazja bya zwizana z rzdem, czciowo take z wacicielami ziemskimi, poza tym bya do niejednolita pod wzgldem narodowociowym (sporo Niemcw). A do poowy XIX w. przemys na ziemiach polskich nie odgrywa zatem wikszej roli, klasa robotnicza dopiero si formowaa, przewaao jeszcze rzemioso i dlatego, podobnie jak w krajach niemieckich, czynnikiem rewolucyjnym w miastach byli gwnie drobni majstrowie i czeladnicy. Inaczej przedstawiaa si sprawa chopska. Tylko w zaborze pruskim znika cakowicie paszczyzna, ale za to pozosta, podobnie jak w innych krajach pruskich, liczny proletariat rolny, przewanie tzw. komornicy. Obawa przed nim czya obszarnikw polskich z niemieckimi i kazaa im ulega reakcyjnemu rzdowi pruskiemu. Klasa posiadajca, nie wyczajc polskiego ziemiastwa, miaa bez wtpienia swj interes i z pastwem pruskim czy j konserwatyzm oraz obawa przed przewrotem spoecznym i zagroeniem wasnego stanu posiadania. Dla drugiej poowy XIX w., kiedy orientacje polityczne ziemiastwa wielkopolskiego bardzo si zrnicoway, naley jednak pogld ten przyjmowa z du ostronoci. Szlachta polska bya tu bowiem take gwn podpor tzw. ruchu narodowego. Wraz z duchowiestwem skutecznie propagowaa ona solidaryzm narodowy, stpiajc tym samym antagonizmy na tle spoecznym i gospodarczym. Najcisza jednak do rozwizania bya sprawa paszczyzny w Krlestwie i Galicji. Istnienie paszczyzny utrudniao ogromnie rozwj kapitalizmu i dlatego nawet wielu liberalizujcych obszarnikw byo zwolennikami zastosowania pruskiego wzoru w zaatwieniu sprawy. Konserwatywna wikszo bya jednak temu przeciwna, nie widziaa bowiem dla siebie interesu w zmianie stosunkw. Sytuacj pogarszaa wielka liczba chopw bezrolnych yjcych w skrajnej ndzy. Paszczyzna, zaleno od obszarnikw, maa rentowno ziemi wskutek zacofanych sposobw gospodarowania i dzielenie jej na coraz mniejsze dziaki, przecienie podatkami, wszystko to wywoywao ustawiczne wrzenie wrd chopw przejawiajce si w postaci licznych suplik do wadz rzdowych, wiadomego niewykonywania swych obowizkw i otwartych buntw. By to ruch rewolucyjny, ale nie mia charakteru politycznego. Do szlacheckich konspiracji politycznych chopi odnosili si nieufnie, czasem wrcz wrogo, cho ze strony spiskowcw nie brak byo wysikw dla pozyskania sobie "modszych braci". Tylko spisek ksidza ciegiennego z lat 1842-1844 pocign chopw, mia bowiem charakter polityczny i spoeczny, przerazi on jednak zarwno wadze carskie, jak i obszarnikw polskich. Upadek powstania listopadowego pocign za sob fatalne nastpstwa polityczne dla wszystkich trzech zaborw. W najciszej sytuacji znalazo si oczywicie Krlestwo Polskie. Mikoaj I, nie uznajc ju zobowiza traktatu wiedeskiego, zostawi Krlestwu tylko pozorn autonomi ("statut organiczny" z 1832 r., ktry zreszt nie wszed w ycie). Surowe rzdy namiestnika ks. Paskiewicza, rozpoczte od karania winnych "buntu", zmierzay do utrzymania kraju w wiernoci dla monarchii poprzez represje, ograniczanie ruchu umysowego i umacnianie spoecznego znaczenia szlachty. Ale i inne zabory odczuy dotkliwie upadek powstania. Do 1830 r. w obawie, by polscy poddani nie ciyli ku Krlestwu, rzdy pruski i austriacki nie szczdziy w stosunku do nich obietnic i drobnych ustpstw. Ten stan rzeczy zmieni si po 1831 r., ustpujc deniom do jak najcilejszego zczenia ziem polskich z reszt zaborczego pastwa. Szczeglnie dotkliwie odczuwaa to Galicja, ktra z reszt monarchii musiaa dzieli ucisk polityczny, a pod wzgldem kulturalnym staa si niemal rwnie zacofana, jak Krlestwo Polskie. Ze wszystkich zaborw najwyej sta wwczas zabr pruski mimo polityki germanizacyjnej naczelnego prezesa W. Ks. Poznaskiego Edwarda Flottwella (do 1840). Rzd pruski, majcy powane kopoty z opozycj buruazji na zachodzie, by za saby, by prowadzi energiczn polityk unifikacyjno-germanizatorsk w Poznaskiem. Powstaa tu do wysoko stojca prasa oraz kilka organizacji kulturalnych i gospodarczych, wychodziy polskie dziea naukowe - cho wszystkim kierowaa gwnie szlachta i kler odegnujcy si od popierania spiskw. Kler nie by warstw jednolit ani gdy chodzi o pochodzenie spoeczne, ani opcje polityczne. Wyjanienia wymagaoby te pojcie spisku. W rozumieniu wadz (w tym przypadku pruskich, ale mona to rozcign take na innych zaborcw) do dziaalnoci spiskowej zaliczano m.in. nauczanie w duchu polskim modziey gimnazjalnej, pomoc dla powstania listopadowego, organizowanie spoeczestwa polskiego w 1848 r., nie mwic o popieraniu powstania. We wszystkich tych akcjach kler by stosunkowo licznie obecny. W procesie berliskim 1846-1848 wrd skazanych

na mier (wyroku nie wykonano) znalaz si te ksidz. Ksiy za robot spiskow gania encyklika Grzegorza XVI Cum primum z 9 czerwca 1832 r. Mona miao przyj, i biorc pod uwag stosunek procentowy do liczby katolikw, a nadto wymogi prawa kocielnego, obecno ksiy w dziaalnoci tajnej bya nie bez podstaw przedmiotem troski wadz pastwowych i kocielnych. Te ostatnie take w omawianym okresie miay trudnoci w zachowaniu zotego rodka. Przykadem niech bdzie akcja arcybiskupa gnienieskiego i poznaskiego Leona Przyuskiego przeciwko tzw. dysmembracji Wielkiego Ksistwa Poznaskiego w latach 1848-1849 i jego pniejsze, w dobie reakcji prby pojednawczej polityki w stosunku do rzdu. Wiksze moliwoci rozwoju kulturalnego miao Wolne Miasto Krakw, ale pod wzgldem politycznym byo skrpowane przez rezydentw trzech mocarstw rozbiorowych. Najpeniej jednak polska dziaalno polityczna moga si rozwin na emigracji: we Francji, Wielkiej Brytanii i Szwajcarii. Ujawniy si tu w sposb jaskrawy wszystkie dodatnie i ujemne cechy wczesnego spoeczestwa polskiego: skrajny indywidualizm, gwatowne spory, wzajemne szkodzenie sobie, ale zarazem obfita twrczo umysowa, gwnie w dziedzinie myli polityczno-spoecznej i poezji. Pod wzgldem politycznym emigracja rozbia si na obozy odpowiadajce tym, jakie istniay wwczas w Europie: klerykaowie, zwani ultramontanami, skupiajcy si gwnie przy zgromadzeniu zakonnym zmartwychwstacw, konserwatyci pod kierownictwem ks. Adama Czartoryskiego, demokraci prawicowi w Towarzystwie Demokratycznym Polskim, demokraci socjalizujcy, nalecy do Gromad Ludu Polskiego. Stosunkowo najmniej byo liberaw, cho liberalizmowi hodowali niektrzy ludzie Czartoryskiego i cz prawicowych demokratw. Przysz Polsk wszyscy sobie wyobraali w granicach z 1772 r., niektrzy za, pod wpywem romantyzmu oraz pod wpywem wczesnej beznadziejnoci i religijnego tumaczenia sensu dziejw, ulegali mistycyzmowi i przypisywali przeyciom narodu polskiego specjalne znaczenie (Polska jako mesjasz narodw). Mono odzyskania niepodlegoci cz emigrantw wizaa ze zmian konstelacji politycznej w Europie i ewentualn wojn pastw (obz Czartoryskich), cz za z ogln wojn ludw przeciwko despotom, a przede wszystkim z powstaniem narodowym w samej Polsce (demokraci). W jednym wszake wszyscy emigranci jako pochodzcy niemal wycznie z zaboru rosyjskiego byli zgodni, a mianowicie w nienawici do caratu, widzc w nim niemal jedyn przeszkod w odbudowaniu Polski. To jednostronne nastawienie sprawiao, e mao mwiono o innych zaborach, a poza tym propaganda emigrantw przyczyniaa si do wytworzenia na Zachodzie pogldu, e Polska to waciwie tylko dawne Krlestwo Polskie. Walka emigracji z caratem toczya si gwnie w dwch dziedzinach, dyplomatycznej i spiskowej. Ludzie ks. Czartoryskiego rozwijali gorczkow dziaalno w caej niemal Europie, by szkodzi caratowi. Udawao si to w wysokim stopniu. Osabienie wpyww rosyjskich w Stambule i na Pwyspie Bakaskim, a nawet w Anglii i w Rzymie byo dzieem ks. Czartoryskiego. Nie mniej dotkliwe dla caratu byy spiski i prby powsta, podejmowane bd przez emisariuszy demokratycznych, bd przez ludzi w kraju, czasem tylko majcymi luny zwizek z emigracj. wszystkie one koczyy si co prawda nieszczliwie i wywoyway tylko zwikszenie represji, ale byy ustawicznym protestem przeciwko obecnemu panowaniu, przypominay stale o sprawie polskiej, osabiay panowanie caratu na ziemiach polskich, a porednio i jego pozycj midzynarodow. W swej polityce europejskiej, w stosunku do Austrii i Turcji, carat musia si liczy z niepewnoci posiadania swych ziem polskich. Sprawa polska przyczynia si do tego, e Mikoaj I zbliy si ponownie do Austrii, przez co zwizek pastw witego Przymierza zosta powtrnie scementowany, cho po 1830 r. nie leao to ju w interesie Rosji. Rozdzia pidziesity trzeci Sprawa "wschodnia" w latach 1829-1844 Przez "spraw wschodni" rozumiano w XIX w. problem Turcji i jej krajw wasalnych, wszystko za, co si dziao na wschd od pastwa tureckiego, nazywano wwczas sprawami "dalekiego wschodu". Rozkad feudalizmu tureckiego i sabo polityczna Turcji ju w XVIII w. byy tak daleko posunite, e powsta wwczas projekt podziau Turcji midzy pastwa europejskie, gwnie midzy Rosj i Austri. W XIX w., zwaszcza po powstaniu Grekw i wojnie rosyjsko-tureckiej, sprawa wschodnia staa si znowu ogromnie aktualna. Nad Bosforem zacza si jednak walka midzy czterema pastwami, z ktrych kade miao odrbne cele. Rosja dya do opanowania Stambuu i cienin, co daoby jej wyjcie na Morze rdziemne, a poza tym uatwioby ogromnie opanowanie Pwyspu Bakaskiego. Przeciwna temu bya Austria, ktra Pwysep Bakaski uwaaa za teren wasnej ekspansji gospodarczej i politycznej. Wielka Brytania jednakowo obawiaa si usadowienia si Rosjan nad Bosforem i wzmocnienia pastwa tureckiego. T drug moliwo uwaano wprawdzie za mao prawdopodobn, ale pierwsza wydawaa si zupenie realna, grona za o tyle, e Rosjanie mogli zagrozi brytyjskiemu szlakowi komunikacyjnemu i wogle zwizkowi z Indiami. Poza tym zbyt silny w Turcji wpyw polityczny i handlowy rosyjski mg by niebezpieczny dla rozwijajcego si coraz ywiej brytyjskiego handlu ze Wschodem. Wzgld gospodarczy by miarodajny rwnie dla Francji. W interesie kadego z tych mocarstw leao utrzymanie sabej Turcji, osignicie za przez ktre z nich zbyt silnego wpywu nad Bosforem spotykao si natychmiast ze wsplnym przeciwdziaaniem trzech pozostaych. Tylko bardzo nieliczni ludzie spord tych, ktrzy rzdzili Turcj, zdawali sobie spraw z grocego jej niebezpieczestwa. Ale i oni za najwaniejsz reform uwaali tylko reorganizacj armii, a poza tym sdzili, e naley manewrowa midzy wpywami obcymi, wygrywajc antagonizmy mocarstw. Taki te program mia Mahmud II (1808-1839), najwybitniejszy z sutanw tureckich XIX

w. Sdzc, e gwn przeszkod na drodze modernizacji Turcji jest korpus janczarw, Mahmud II zlikwidowa ich cakowicie, kac ich wszystkich wytpi. Sprowadza poza tym oficerw cudzoziemskich, od 1836 r. gwnie pruskich (Helmut von Moltke), ktrzy jednak niewiele mogli zrobi wskutek sabej znajomoci jzyka i wrogiego stosunku muzumanw. Sabo sutanatu umia wyzyska ambitny pasza Egiptu Mehmed Ali (Mohamed Ali - po arabsku), z pochodzenia Macedoczyk. Za modu kupiec, potem oficer, wreszcie dowdca korpusu Albaczykw, panalfabeta, ale ogromnie zrczny, zostawszy w 1805 r. pasz Egiptu zlikwidowa Mamelukw, wymordowawszy w 1811 r. ich bejw. Dy do zupenej niezalenoci od sutana i stworzenia silnego pastwa egipskiego. ciga do pracy nad modernizacj Egiptu Francuzw. Popiera szkolnictwo i nauk, budowa kanay irygacyjne i komunikacyjne, pooy nacisk na upraw baweny. Stworzywszy regularn armi, zoon z fellahw, potrafi przez swego syna, Ibrahima, opanowa Sudan na poudniu, a na wschodzie wite miejsca muzumanw, Mekk i Medyn, kadc w tych miastach kres panowaniu wahhabitw w 1819 r. Zwycistwa egipskie zaniepokoiy Wielk Brytani i Rosj, gdy potny wasal sutana mg wzmocni si Turcji, a nawet pokusi si o sutanat. Powstanie silnego pastwa egipskiego na drodze do Indii wydawao si Wielkiej Brytanii szczeglnie niebezpieczne. Niebezpieczestwo wzroso, gdy pasza Egiptu zada od sutana wydania mu obiecanej w zamian za pomoc przeciwko powstacom greckim Syrii, a spotkawszy si z odmow zaj j zbrojnie, przekroczy gry Taurus w poudniowej czci Azji Mniejszej i rozbi Turkw pod Konya (1832), zagroziwszy w ten sposb Stambuowi. Przeraony sutan Mahmud II zwrci si o pomoc do mocarstw europejskich. Interweniowaa natychmiast tylko Rosja. Flota rosyjska wpyna do Bosforu, a 5000 onierzy wyldowao koo Stambuu w Azji Mniejszej, zagradzajc Egipcjanom drog do stolicy. Po raz pierwszy w historii wojsko rosyjskie jako sprzymierzeniec sutana znalazo si pod Carogrodem. Pod naciskiem Wielkiej Brytanii, Francji i Austrii Mehmed Ali zgodzi si jednak na pokj w Kutahya (1833), ktry da mu doywotnio Palestyn, Syri i Cylicj. Ale i Mikoaj I uzyska za sw pomoc od sutana ukad tajny w Stambule, zwany od miejsca pobytu wojsk rosyjskich ukadem w Hunkjar-Iskelesi, na mocy ktrego m.in. sutan zgodzi si na opiek cara nad wyznawcami religii greckiej w Turcji i zobowiza si zamkn cieniny dla wrogw Rosji. Car otrzyma prawo mieszania si w sprawy wewntrzne Turcji i stawa si jej protektorem. Ukad ten zaniepokoi rzd austriacki, ale konieczno wspdziaania pastw witego Przymierza w walce z ruchem rewolucyjnym, zwaszcza polskim, sprawia, e na konferencji cara, cesarza austriackiego i kronprinza pruskiego w Munchengratz we wrzeniu 1833 r. stwierdzono z naciskiem zgodno polityki trzech pastw w stosunku do Polakw, Rzeszy Niemieckiej i Turcji. Powstrzymany przed Stambuem Mehmed Ali zacz tymczasem wzmacnia swe przyjazne stosunki z Francj, ktra wprawdzie nie chciaa upadku Turcji, ale popieraa pasz Egiptu w nadziei zdobycia przez niego trwaego oparcia politycznego i gospodarczego na Wschodzie. Francja bya gwnym odbiorc baweny egipskiej. Zdecydowanie jednak w obronie Turcji wystpia Wielka Brytania. Jej minister spraw zagranicznych Palmerston zrcznie podkopywa wpywy rosyjskie nad Bosforem, potrafi te skoni sutana do powierzenia Anglikom reorganizacji floty tureckiej. W 1838 r. Turcja zawara z Wielk Brytani traktat handlowy, ograniczajcy do minimum ca wwozowe na towary angielskie i pozwalajcy Anglikom na handel wewntrz Turcji. Wkrtce potem taki sam traktat zawara i Francja. Umowy te przyczyniy si do upadku rzemiosa tureckiego. Turcja stawaa si rynkiem zbytu i rdem surowcw dla pastw zachodnich. Za namow Wielkiej Brytanii sutan w 1839 r. sam zacz wojn z pasz egipskim, by mu odebra Cylicj i Syri, ale w bitwie pod Nizib (w Syrii) Ibrahim, ktrego doradc by Francuz Seves (Soliman pasza), zniszczy zupenie armi tureck, rwnoczenie za flota turecka przesza na stron egipsk. W tym momencie umar Mahmud II, zostawiajc zupenie nieudolnego syna, ktrego nie chcia uzna Mehmed Ali, sdzc, e sam z pomoc Francji zostanie wadc caego imperium tureckiego. To mogo jednak sprowokowa wystpienie Rosji i dalsze uzalenienie od niej Turcji. Aby do tego nie dopuci, Palmerston porozumia si z Metternichem, a przez niego skoni Rosj i Prusy do wsplnego wystpienia w obronie status quo w Turcji. Traktat londyski z 15 lipca 1840 r., podpisany przez Wielk Brytani, Rosj, Austri, Prusy i Turcj, stwierdza konieczno utrzymania tego status quo. We Francji, ktrej na konferencj londysk nie zaproszono, zapanowao ogromne oburzenie, sam za traktat przyjto jako denie do upokorzenia Francji, jako "Waterloo dyplomatyczne". Prasa nacjonalistyczna we Francji zacza grozi "Europie" rozptaniem rewolucji, domagaa si wypowiedzenia traktatu z 1815 r. i oparcia granicy o Ren, co z kolei wywoao oburzenie w caych Niemczech. Konserwatyci i liberaowie niemieccy licytowali si w protestach, by pokaza, e s obrocami wielkoci Niemiec i patriotami. Podniecenie we Francji i w Niemczech trwao jeszcze po uspokojeniu si sytuacji na Wschodzie. Z tego czasu pochodz znane pieni niemieckie: Sie sollen ihn nicht haben (Nie mog go mie) Mikoaja Beckera, wwczas najpopularniejsza, Wacht am Rhein (Maksa Schneckenburgera, ogromnie popularna w drugiej poowie XIX w.) i wreszcie najgoniejsza Deutschland uber alles (Niemcy ponad wszystko), ktr uoy profesor z Wrocawia August Hoffmann von Fallersleben na wzr starej pieni austriackiej (Oesterreich uber alles), melodi wzito z austriackiego hymnu pastwowego. Do wojny jednak w 1840 r. nie doszo, gdy nie chcia jej na serio aden z wczesnych rzdw. Ludwik Filip da dymisj "maemu Napoleonowi", Thiersowi, powoujc na jego miejsce Soulta i anglofila Guizota. Mehmed Ali toczy wojn sam, ale w Syrii propaganda turecka za pomoc

pienidzy angielskich pobudzia mieszkacw do powstania, a w dodatku flota brytyjska, turecka i austriacka zaczy bombardowa porty syryjskie. Egipcjanie wycofali si z Syrii, poniewa Anglicy blokowali Aleksandri groc bombardowaniem, Mehmed Ali, opuszczony przez Francj, musia skapitulowa. Utrzyma wprawdzie, gwnie dziki Metternichowi, sw dziedziczn wadz w Egipcie, ale pod protektoratem sutana, poza tym straci Kret, Palestyn, Syri i Cylicj, zobowiza si zredukowa armi, zlikwidowa stocznie i rozcign na Egipt traktat handlowy brytyjsko-turecki z 1838 r. W ten sposb mono stworzenia suwerennego pastwa egipskiego zostaa przekrelona na przeszo sto lat. Nieco pniej Wielka Brytania, Rosja, Francja, Austria, Prusy i Turcja podpisay w Londynie (1841) konwencj, na mocy ktrej Bosfor i Dardanele zostay zamknite na zawsze dla wszystkich okrtw wojennych, a wic i rosyjskich, co byo przekreleniem ukadu w Hunkjar-Iskelesi. Palmerston odnis wietne zwycistwo. Hegemonia gospodarcza i polityczna Wielkiej Brytanii na Bliskim Wschodzie zostaa ustalona. Znaczenie Francji w wiecie muzumaskim, a take i w Europie, ogromnie zmalao, ale rwnoczenie z tym zmala rwnie autorytet Ludwika Filipa wrd buruazji francuskiej. Porak ponis take Mikoaj I, ktry jednak sdzi, e zrwnoway j rozam wrd zgodnie dotd przeciwko Rosji dziaajcych pastw zachodnich. Co wicej, car rosyjski doszed do przekonania, e w sprawie wschodniej naley si liczy tylko z Wielk Brytani, a poniewa nie wyrzek si myli zagarnicia Stambuu, dlatego te sdzi, e cel ten osignie, jeli Wielkiej Brytanii zaproponuje podzia spadku po "chorym czowieku", tj. Turcji. Po 1841 r. dyplomacja rosyjska zacza przygotowywa teren w Londynie dla tej koncepcji. Moliwo jej sondowa sam Mikoaj I podczas swej wizyty u krlowej Wiktorii w Londynie w 1844 r. Rozdzia pidziesity czwarty Stany Zjednoczone w latach 1814-1850 Okres po 1815 r. Amerykanie nazwali er optymizmu (waciwie era of good feeling - dosownie era dobrego samopoczucia). Pastwa europejskie nie mieszay si do spraw Stanw Zjednoczonych, cho wojna 1812-1814 okazaa sabo tego pastwa. Uwag najwicej zainteresowanej sprawami amerykaskimi Wielkiej Brytanii pochaniaa gwnie obawa przed Francj, a w ten sposb wolne od niebezpieczestwa zewntrznego Stany Zjednoczone mogy si swobodnie rozwija. Cztery problemy byy wwczas w yciu amerykaskim najwaniejsze: ekspansja terytorialna, rozwj przemysu krajowego, ustalenie ustroju politycznego, stosunek do Kanady i innych pastw amerykaskich. Nabycie w 1803 r. Luizjany przesdzio o losie hiszpaskiej Florydy, do ktrej zreszt ju od pocztku XIX w. kierowao si osadnictwo amerykaskie. Ju w 1811 r. byo ono tak silne, e osadnicy mogli proklamowa niezaleno Florydy od Hiszpanii, cho dopiero w 1819 r. ta ostatnia zostaa wreszcie wskutek kopotw z Ameryk Poudniow zmuszona do odstpienia tego pwyspu Stanom Zjednoczonym. Rwnoczenie z tym zacza si ekspansja amerykaska na zachd, czyli w kierunku grnego biegu rzek Missouri i Arkansas. Ziemie te byy zamieszkane przez liczne plemiona koczownicze Indian, utrzymujcych si gwnie z rybowstwa i polowania na bizony. Indianie stali na niskim poziomie kulturalnym i toczyli midzy sob ustawiczne walki, ktre potrafili wyzyskiwa Amerykanie. Awanturnicy wszelkiego rodzaju, a wic poszukiwacze przygd, przestpcy, zagroeni lub cigani wyrokami sdowymi, a ponadto biedacy i sekciarze udawali si przede wszystkim na Dziki Zachd, a w lad za nimi osadnicy, zagarniajc lub kupujc za bezcen ziemie od Indian: legalnie, czciej podstpnie, bardzo czsto za pomoc "wody ognistej" albo za pomoc siy ora. Indianie byli tpieni lub wycofywali si na zachd, po opanowaniu za caego terenu tworzono dla tych, ktrzy zaniechali walki, specjalne rezerwaty, ktrych obszar zreszt ustawicznie zmniejszano, nie dotrzymujc umw. Tragedi Indian byo to, e nie umieli zmieni trybu ycia; w zwizku z kurczeniem si ich terenw owieckich i wytpieniem bizonw (Amerykanie tpili je umylnie) znikay podstawy bytu Indian. Reszty dokonao pijastwo, grulica i choroby weneryczne. Obydwie strony walczyy zacicie, stosujc czsto okruciestwo (skalpowanie jecw) i podstp. Tak np., nie mogc przez kilkanacie lat zama na Florydzie Osceoli, wodza Indian Seminolw, ktrego ponadto poparli Murzyni, Amerykanie zaprosili go na konferencj pokojow i amic swe uroczyste przyrzeczenia aresztowali go i uwizili (1832). Na tereny wydarte Indianom przybyway coraz to nowe fale osadnikw, gdy emigracja do Stanw Zjednoczonych z Europy ogromnie wzrosa, zwaszcza po 1840 r. Tylko w latach 1840-1855 przybyo tu przeszo 3500000 emigrantw, gwnie Irlandczykw i Niemcw. Pierwszych wygania z ojczyzny przede wszystkim gd, drugich cikie warunki ekonomiczne i polityczne. Jechali jednak po 1840 r. do Ameryki take przeladowani w Europie emigranci polityczni innych narodw, takich jak Wgrzy, Polacy, Wosi, Hiszpanie oraz ze wzgldw ekonomicznych Anglicy i Wosi. Od drugiej poowy XIX w. rwnie i ci emigranci europejscy bior ywy udzia w pochodzie na Zachd. W zwizku z ekspansj powstawaa potrzeba tworzenia nowych stanw. Ju w 1792 r. utworzono nowy stan Kentucky, a w 1796 stan Tennessee. W 1821 r. Unia liczya ju 23 stany, dopiero jednak w 1845 r. utworzono nowy, Teksas. Kraj ten nalea przedtem (od 1823) formalnie do Meksyku, cho zamieszkany by przez Indian. Rzd meksykaski zgodzi si jednak na amerykaskie osadnictwo w tym kraju. W1836 r. osadnicy ci, korzystajc z anarchii w Meksyku, ogosili niepodlego Teksasu, a w 1845 uchwalili poczenie go ze Stanami Zjednoczonymi. Pocigno to za sob wojn meksykasko-amerykask (1846-1848), wskutek ktrej Meksyk straci nie tylko Teksas, ale i cay kraj na zachd od Teksasu, tj. wiksz cz swego terytorium (pokj w Guadalupe-Hidalgo, 1848). Rwnoczenie z tymi wypadkami Stany Zjednoczone uzyskay zgod Wielkiej Brytanii

na wyznaczenie granicy kraju Maine w 1842 r. i Oregonu w 1846 r. Od 1853 r., w ktrym pose amerykaski w Meksyku Gadsden kupi od Meksyku kawa pustynnego kraju na poudnie od Arizony, Stany Zjednoczone otrzymay na poudniu te granice, ktre posiadaj obecnie. Ale tylko antagonizm midzy stanami poudniowymi i pnocnymi sprawi, e nie zabrano Meksykowi wicej ziemi. Cz politykw amerykaskich domagaa si nawet zagrabienia caego Meksyku, a przynajmniej jego pnocnej czci. Chciano take dokona podboju Kuby, Santo Domingo i Nikaragui, przez ktr miano zamiar przekopa kana, czcy Ocean Atlantycki ze Spokojnym. Projektowi temu energicznie przeciwstawia si Wielka Brytania. Tej ekspansji terytorialnej towarzyszy ogromny rozwj ekonomiczny kraju, przy czym coraz wyraniej wystpoway rnice midzy stanami pnocnymi i poudniowymi. W tych ostatnich rozwijaa si gwnie uprawa baweny, trzciny cukrowej i tytoniu. W 1820 r. wyprodukowano gwnie na poudniu ok. 320000 bel baweny, w 1850 r. liczba ta wzrosa ju do 2000000, w 1861 r. do 5000000. Stany Zjednoczone stay si gwnym eksporterem baweny do Europy. Na pnocy rozwija si przede wszystkim przemys, chroniony zreszt przez ca na towary obce, przeciwko czemu protestoway stale stany poudniowe, domagajce si stosowania liberalizmu ekonomicznego. Produkcja wgla na pnocy wzrastaa ogromnie. W 1820 r, wynosia ona tylko ok. 50000 ton, ale w 1860 r. ju przeszo 13 300 000 ton. Rozwija si bardzo silnie take przemys hutniczy, elazny i wkienniczy. Ju w 1850 r. warto produkcji przemysowej bya wysza od produkcji rolnej, cho gdy chodzio o eksport amerykaski, to 3/5 zajmowaa w nim bawena. Rozwojowi przemysu towarzyszyy liczne wynalazki: niwiarka Mac Corrnicka (1834); kombajn (1836, praktycznie za 1860); wrbiarka do wgla (1843); maszyna do pisania (1828); maszyna do szycia (1829); maszyna szewska (1846); rewolwer Colta (1835); zapaki fosforowe (1848) itd., ktre dopiero znacznie pniej przeszy do Europy. W 1840 r. odkryto w Kalifornii zoto, co natychmiast zaczo tu ciga dziesitki tysicy awanturnikw, chccych si szybko wzbogaci, cho tylko niewielu to si udao. Dziki zotu Kalifornia staa si szybko krajem bogatym, ale nage obnienie wartoci zota przyczynio si z pocztku do pogorszenia sytuacji mas pracujcych. Przez cay zreszt ten okres toczya si ostra walka klasowa, zwaszcza na pnocy, trudna dla robotnikw wskutek konkurencji ze strony europejskich emigrantw na wschodzie a Chiczykw na zachodzie. Robotnicy amerykascy mieli liczne zwizki zawodowe (Trade Unions), ktre cho opanowane przez buruazj przeprowadziy ju w 1835 r. w Filadelfii zasad dziesiciogodzinnego dnia pracy (six to six - od 6 do 6 z dwugodzinn przerw w przeciwstawieniu do dark to dark od zmroku do zmroku). Stopniowo wprowadzono t zasad i w innych stanach. Cika take bya sytuacja robotnikw rolnych, a nawet i drobnych farmerw, ktrzy nie mogli wytrzyma konkurencji z obszarnikami, ale w najgorszym pooeniu byli Murzyni. Na blisko 4000000 Murzynw tylko ok. 200000 zdoao si wykupi z niewoli przed 1861 r., ale i ci ostatni, cho wolni osobicie musieli nosi specjalne oznaki, mieszka w okrelonych dzielnicach, nie mieli adnych praw politycznych, byli oglnie - nawet przez przeciwnikw niewolnictwa pogardzani. Ekspansja terytorialna, ogromny rozwj przemysu i handlu, dojcie do gosu nowego pokolenia, ktre nie pamitao ju wojny o niepodlego wszystko to wpyno na gbokie zmiany wrd buruazji amerykaskiej. Dawni federalici nazywani teraz wigami, a czasem narodowymi republikanami skupiali nadal te same siy, co i przed 1812 r., a poniewa byli zwolennikami ce ochronnych, mieli za sob poparcie przemysowcw na pnocy. Powan ewolucj przeszli antyfederalici, ktrzy teraz oglnie nazywali si demokratami. Skupiajc gwnie robotnikw wielkich miast, a take wielkich i maych farmerw domagali si zniesienia lub ograniczenia ce wwozowych, utrzymania niewoli Murzynw, zniesienia decydujcych o yciu ekonomicznym kraju "bankw Stanw Zjednoczonych" (pierwszy istnia w latach 1791-1811, drugi powsta w 1816 r.). Doszli do wadzy, gdy wdz ich Andrew Jackson zosta w 1829 r. (wybrany w 1828 r.) prezydentem. Irlandczyk z pochodzenia, robotnik, osadnik, potem genera, pogromca Indian, obszarnik i waciciel niewolnikw, polityk bez skrupuw i demagog sta si niemal boyszczem mas ludowych. On pierwszy wprowadzi do ycia amerykaskiego tzw. rotation in office, tj. zwyczaj, e zmiana na stanowisku prezydenta pocigaa za sob zmian wyszych urzdnikw. Nazywano to take systemem upw (spoils system), cho samo danie "upu dla zwycizcw" wysuwano ju dawniej. Jackson utworzy rezerwaty dla Indian i wbrew woli Kongresu rozwiza "banki Stanw Zjednoczonych". Ale wkrtce po odejciu od wadzy Jacksona (by prezydentem w latach 1829-1837) zaczy si tarcia wrd demokratw. Demokraci z Pnocy i Zachodu oraz wigowie byli przeciwni niewolnictwu. Spr midzy nimi a zwolennikami niewoli Murzynw zaostrzy si ogromnie w 1819 r., gdy terytorium Missouri, na ktrym istniaa niewola, zwrcio si do Kongresu z petycj o przyznanie mu praw stanu. Z trudem tylko zrczny wig, Henry Clay, doprowadzi w 1820 r. do kompromisu (tzw. "kompromis co do Missouri" Missouri compromise), na mocy ktrego niewolnictwo w stanie Missouri zostao dozwolone, ale dla rwnowagi zosta przyjty w poczet stanw take kraj Maine (na pnocnym wschodzie), w ktrym nie byo niewoli. Poza tym przyjto, e na terytorium Luizjany niewolnictwo nie moe si rozciga na pnoc od rwnolenika 3630'. Kompromis ten nie na dugo jednak zaegna spory midzy stanami wolnymi i niewolniczymi, gdy zajto nowe tereny na zachodzie i pnocnym zachodzie, w stosunku do ktrych moc obowizujca kompromisu z 1820 r, bya wtpliwa. Po zwycistwie demokratw w wyborach 1829 r. republikanie znowu zaostrzyli walk z niewolnictwem. Znowu z ogromnym trudem Clay przeprowadzi w 1850 r.

nowy kompromis. Konflikt midzy stanami zosta zaegnany na kilka lat. W dwch tylko sprawach republikanie i wszyscy demokraci byli zgodni, tj. w sprawie Indian i w sprawie ekspansji handlowej i terytorialnej, cho ta ostatnia bya jeszcze hamowana przez Wielk Brytani. Rozdzia pidziesity pity Kraje Dalekiego Wschodu w pierwszej poowie XIX w. A do XIX w. tylko jednostki spord Europejczykw, misjonarze i kupcy hiszpascy, portugalscy, holenderscy, rosyjscy docierali na Daleki Wschd, nie wystpoway tam natomiast pastwa europejskie jako takie. Ale w XIX stuleciu rozwijajcy si ywo kapitalizm europejski musia sign i do krajw Dalekiego Wschodu, tym bardziej e Azja rodkowa, Indie, Filipiny i Archipelag Malajski byy ju pod jego wpywami. Zetknicie si z brutalnym, chciwym zysku kapitalizmem europejskim przyczynio si z pocztku do tego, e kraje Dalekiego Wschodu stay si jeszcze bardziej konserwatywne, stawiajc sw kultur wyej od europejskiej, co jednak czynio je tym bardziej sabymi w stosunku do pastw europejskich. W XIX w. najwikszym pastwem w Azji Wschodniej byy Chiny, naleaa bowiem do nich Manduria, Mongolia, cz Turkiestanu oraz pastwa wasalne, Korea i Tybet. Nad tym olbrzymim pastwem panowaa od XVII w. dynastia mandurska, cho jej wadza poza pnocn czci Chin waciwych bya tylko nominalna i ograniczaa si do pobierania opat. Cae pastwo chiskie, jak rwnie i Korea, miao ustrj feudalny. Na czele drabiny feudalnej sta cesarz, bogdychan, otoczony licznym dworem, na ktrym panowaa surowa etykieta, oraz sztabem urzdnikw (Portugalczycy rozszerzyli w Europie ich nazw malajsk jako mandarynw), rekrutowanych na podstawie odpowiednich egzaminw i tworzcych ca hierarchi. Najwysi z nich, rzdzcy prowincjami, byli zwykle na wp niezaleni wskutek saboci wadzy centralnej. Nisi urzdnicy, licho opacani, utrzymywali si gwnie z apwek. Wikszo urzdw mona byo zdoby tylko za pienidze, edykt cesarski z 1838 r. okreli nawet taks opat na najwaniejsze stanowiska. Wasno ziemska bya ogromnie zrnicowana. Wolni osobicie chopi przewanie dzierawili uprawian przez nich ziemi. Renta feudalna wynosia czsto wikszo plonw, na skutek czego w razie nieszczliwych wypadkw losowych wie chiska czsto przeywaa gd. Walka chopw z uciskiem feudalnym czya si jednak zwykle z walk przeciwko znienawidzonej obcej dynastii i mandurskiej klasie rzdzcej. Z trudem tylko Mandurom udao si zama w latach 1796-1804 powstanie chopskie w pnocnych Chinach zainicjowane przez tajn sekt polityczno-religijn Biay Lotos. Ale i pniej prawie we wszystkich prowincjach stale wybuchay podobne powstania, kierowane przez tajne organizacje o rnych nazwach (Triada, Pi Sprawiedliwoci i Pokoju, Rozum Niebiaski i in.) i rnych celach, zgodne jednak w nienawici do dynasti Ts'ingw. Ale dwr mandurski potrafi wyzyskiwa sprzecznoci interesw poszczeglnych prowincji i zwykle przy pomocy czci feudaw powstania te okrutnie tumi. W rezultacie jednak Chiny, zwaszcza pnocne, przedstawiay czsto obraz anarchii. Umieli z tego skorzysta cudzoziemcy europejscy. Pod koniec XVIII w. rzd chiski, zraony do intryg prbujcych si tu dosta przez Kanton Europejczykw, wzmocni sw izolacj. Uroczyste poselstwa angielskie do cesarza w latach 1793 i 1816 nie day rezultatw. Cesarz Kiu-King (1796-1820) zacz w 1815 r. przeladowa do licznych ju (ok. 200000 osb) chrzecijan. Jego syn Tao-Kuang (1820-1850) wstrzyma z pocztku przeladowanie, ale w 1830 r. podjli je niektrzy naczelnicy prowincji. Gwnymi punktami handlu z cudzoziemcami byy: na pnocy Kiachta (nad rzek Selengh, na poudnie od jeziora Bajka), dokd przyjedali kupcy rosyjscy, i na poudniu port Kanton (dokd pierwotnie przybywali przede wszystkim Portugalczycy z nalecej do nich od 1557 r. wyspy Makau (Macau), ale w XVIII w. take Anglicy i Amerykanie. Kupowali gwnie jedwab i herbat. Rosjanie i Amerykanie wymieniali zwykle towary chiskie na futra. Anglicy pacili srebrem, ale w XVIII w. wprowadzili i wasny rodek wymienny, opium. Uycie tego narkotyku ogromnie si rozszerzyo w Chinach, stawszy si a do XX w. prawdziw klsk spoeczn. Niszczy on zdrowie setek tysicy ludzi i wywoywa odpyw srebra do kieszeni kupcw angielskich, dlatego te cesarze zakazywali importu opium, zawsze jednak daremnie. Wreszcie w 1839 r. rzd chiski skonfiskowa kupcom angielskim w Kantonie znaczne iloci opium i troch innych towarw. Wywoao to ogromne oburzenie w Wielkiej Brytanii na "barbarzycw" chiskich i skonio rzd brytyjski do ekspedycji wojennej do Chin w 1840 r. Zaja ona wysp Hongkong i blokowaa Kanton. Namiestnik prowincji zgodzi si na konwencj handlow, ktra jednak Anglikom wydawaa si niewystarczajca, nie zatwierdzi jej zreszt i rzd cesarski i dlatego flota i wojsko brytyjskie podjy w 1841 r. akcj na nowo, bombardujc szereg miast, niektre za ponadto okupujc zbrojnie. Flota i armia chiska nie byy przygotowane do wojny z rozporzdzajcymi du si ognia wojskami brytyjskimi, byy w dodatku do nieliczne, gdy ze wzgldu na stae bunty prowincji rzd chiski nie mg cign swych wojsk w jedno miejsce. Gdy wreszcie Anglicy zagrozili stolicy - Pekinowi, cesarz Tao-Kuang musia si zgodzi na traktat chisko-brytyjski w Nankinie ( 1842), na mocy ktrego Wielka Brytania otrzymywaa "na wieczne czasy" wysp Hongkong, otwarcie piciu portw chiskich dla handlu i pobytu w nich obywateli brytyjskich, prawo eksterytorialnoci dla tych ostatnich i dla specjalnych dzielnic, prawo utrzymywania w tych portach swych okrtw wojennych, kontrybucj rwnowan 20000000 funtw. O opium w traktacie nie byo mowy, ale jego eksport do Chin kupcy brytyjscy zwikszali teraz ustawicznie. Ustpstwa Chin na rzecz Wielkiej Brytanii skoniy take inne pastwa do dania podobnych traktatw, otrzymay je zatem w 1844 r. Stany Zjednoczone i Francja, a pniej take Rosja, Belgia i Szwecja. Stany Zjednoczone ponadto wymogy na rzdzie

chiskim swobod dla misji chrzecijaskich, a Francja oprcz tego uzyskaa dla katolikw zwrot skonfiskowanych im dawniej przez rzd chiski wity. Chrzecijastwo zaczo si szybko szerzy w Chinach. W poowie XIX w. byo ju przeszo 500000 chrzecijan, m.in, take i dlatego, e misjonarze i ich wierni byli pod opiek pastw obcych. Masowe wtargnicie wyrobw obcego przemysu na rynek chiski przyczynio si do czciowej ruiny rzemiosa chiskiego, ktre nie mogo wytrzyma konkurencji z tasz, maszynow produkcj cudzoziemcw. Stay odpyw srebra i spowodowana tym jego droyzna w kraju pocigaa za sob obnik cen za produkty rolne, co z kolei powikszao ndz chopw, tym bardziej e czynsz dzierawny uiszczali oni w srebrze lub w miedzi wedug kursu srebra. Nienawi chiskich mas ludowych do dynastii, do obcych, do chrzecijastwa znajdowaa nadal ujcie w staych buntach w rnych prowincjach i miastach. W poowie XIX w. pastwo chiskie znalazo si o krok od rewolucji socjalnej. Mongoli ujarzmili Mandurowie ostatecznie dopiero w XVIII w., cho bunty Mongow powtarzay si i pniej. By utrzyma tu swe panowanie, cesarze chiscy starali si ustawicznie o rozdrabnianie posiadoci ksit mongolskich i o izolacj kraju zarwno od wpyww rosyjskich, jak i chiskich, dziki czemu Mongolia bya krajem bardziej zacofanym ni kraje ssiednie. Tylko do Mongolii Zewntrznej docieray z trudem poprzez kupcw wpywy rosyjskie, do Rosji te uciekali zagroeni w ojczynie Mongoowie. Izolacja od Chin bardzo powoli si zmniejszaa, gdy a do poowy XIX w. import chiski do Mongolii by oboony wysokim cem i tylko wskutek przekupstwa dygnitarzy chiskich bya w ogle moliwa wymiana handlowa mongolsko-chiska. Korea bya wasalem Chin od XVII w. Krl koreaski otrzymywa od cesarza chiskiego inwestytur i musia mu paci corocznie znaczn danin, poza tym jednak C hiczycy nie wtrcali si do stosunkw wewntrznych Korei. Pod wzgldem spoecznym feudalizm koreaski rni si tym od chiskiego, e ustrj stanowy by w Korei bardziej utrwalony ni w Chinach, a przejcie ze stanu niszego do wyszego znacznie trudniejsze, w zwizku z tym egzaminy urzdnicze mogli zdawa tylko czonkowie klas wyszych. Wrd ogu byy silne zwizki rodowe i zwyczaj dziedzicznej zemsty, dlatego te rody i grupy szlacheckie zawzicie si zwalczay. Wrd grup szlacheckich, bdcych w opozycji wobec grup wpywowych na dworze, znajdowali posuch myliciele, goszcy potrzeb rewizji lub nawet czciowego odrzucenia konfucjanizmu oraz chrzecijanie, cho rzd zwalcza obydwie te tendencje. Na lata 1801, 1839 i 1846 przypady krwawe przeladowania chrzecijan, ktrzy zreszt nigdy nie mieli w Korei wikszej liczby wyznawcw (najwyej do kilkunastu tysicy). Przeladowanie z 1846 r. stao si pretekstem dla rzdu francuskiego do wystpienia zbrojnego przeciwko Korei, ale poniewa kapitalizm europejski nie widzia w ujarzmieniu Korei adnych korzyci gospodarczych, przeto Francja ograniczya si tylko do demonstracji, ktrej zreszt nie poparo adne inne pastwo. Rzd koreaski nie zmieni swego stosunku do chrzecijan, a przeraony tym, co pastwa chrzecijaskie robiy wspczenie w Chinach, tym bardziej uprawia polityk izolacji. Ale najwiksze trudnoci sprawiay feudaom koreaskim stae bunty chopskie lub bunty szlachty, popieranej przez chopw. Wprawdzie ju od 1801 r. chopi stopniowo zyskuj wolno osobist, ale pooenie ich jest bardzo cikie gwnie z powodu obowizku oddawania na rzecz pastwa czci podw rolnych. Tym si tumacz czste ich bunty. Najwikszy z nich zosta zainicjowany w 1811 r. przez arystokrat Hong Gien Ne. Bunt ten zosta z trudem zamany w 1813 r. Okoo poowy XIX w. bunty zaczy si na nowo. Na czele Japonii (Nippon) sta "syn nieba", tenno, w Europie zwany zwykle mikado, z najstarszej dynastii wiata, otoczony w Japonii kultem religijnym, ale od pocztku XVII w. nie majcy adnej faktycznej wadzy. Pastwem od 1603 r. rzdzi w imieniu tenna szogun, tzn. najwyszy dowdca wojskowy, podobnie jak w pastwie Merowingw frankijskich. Szogunowie pochodzili z rodziny Tokugawa, std te okres lat 1603-1867 nazywa si okresem Tokugaww. Wraz z szogunem do klasy panujcej naleeli wielcy feudaowie (dajmyo), ksita na wp niezaleni. Wszyscy chopi byli w teorii osobicie wolni, ale przytwierdzeni do dzierawionej przez nich ziemi, co czynio ich wolno pozorn, w rzeczywistoci za cz chopw pozostawaa w pooeniu niewolnikw. Poza chopami klas najliczniejsz byli samurajowie, szlachta obowizana do spdzania poowy czasu w Edo (dzi Tokio) na dworze szoguna, ktry si ich stale obawia. Praktyka dawania przez chopw ryu jako renty feudalnej przyczynia si do powstania klasy kupcw, skupujcych ry lub wymieniajcych go na inne towary. Ci kupcy i lichwiarze (ronin) dochodzili do ogromnych majtkw i czsto w sposb zamaskowany kupowali nawet ziemi od samurajw i daimiosw, tote nienawi drobnej szlachty i chopw zwracaa si przede wszystkim przeciwko lichwiarzom i kupcom zwaszcza w latach nieurodzaju. Od XVII w. szogunowie w obawie o sw wadz i aby utrzyma nie zmieniony ustrj feudalny prowadzili polityk izolacji. Tylko Holendrom wolno byo przybywa do portu w pobliu Nagasaki, natomiast uparcie odmawiano nawizania stosunkw handlowych z Rosjanami i Anglikami, a nawet Chiczykami. Ta polityka izolacji bya uatwiona rwnie dlatego, e w Japonii gwnie wrd chopw, istnia na skutek ndzy obowizek dzieciobjstwa (mabiki) zwaszcza dziewczynek. Dziki temu liczba mieszkacw Japonii wzrosa w latach 1726-1846 tylko o ok. 360000 (z 26100000 na 26460000). W tym samym tempie (tj. o 0,01% rocznie) wzrastaa a do lat siedemdziesitych XIX w. W XIX w. jednak i ustrj feudalny japoski wszed w faz powanego kryzysu. Wadzy szoguna i izolacji Japonii nie dao si ju utrzyma. Rosnce rozwarstwienie wsi na chopw bogatych, chopw zaduonych i bezrolnych ndzarzy, potniejca klasa

kupcw, niezadowolonych z rozporzdze utrudniajcych rozwj handlu, powstanie manufaktur i nowej klasy przemysowcw, pauperyzacja czci samurajw, stae bunty chopw i ucieczka do miast, powstanie w miastach wszystko to byo przejawem kryzysu wewntrznego Japonii. Po powstaniu kierowanym przez Osio Heihatiro w 1837 r. sami szoguni prbowali pewnych reform, ale dopiero uderzenie z zewntrz na pocztku drugiej poowy XIX w. miao da pocztek gbokim zmianom ustrojowym w Japonii. Rozdzia pidziesity szsty Geneza ruchw rewolucyjnych z lat 1846-1849 w 1848 r. we Francji, Niemczech, Austrii i Woszech wybucha rewolucja, ktr w historiografii polskiej nazywa si zwykle "wiosn ludw". Nie wszdzie miaa ona jednakowy charakter. We Francji stanowia tylko pewien etap w politycznym rozwoju pastwa buruazyjnego, przewrt w ramach tej samej formacji, natomiast w Europie rodkowej bya to rewolucja buruazyjna. Dla centralnej czci kontynentu miaa ona ogromne znaczenie, ale waciwie bya tylko najwaniejszym momentem ruchw rewolucyjnych, ktre ogarny niemal ca Europ, trway za od 1846 do 1849 r., a cho nie wszdzie wybuchay w tym samym czasie, to jednak wszystkie byy powizane przez podobn ideologi i przez to, e powodzenie rewolucji w jednym kraju byo zacht do podobnej rewolucji w innym. Tak zacht by przede wszystkim wybuch w buruazyjnej Francji, od ktrej wszdzie spodziewano si pomocy, dlatego te w 1848 r, ruchy rewolucyjne rodkowoeuropejskie osigaj swj punkt szczytowy. W niektrych krajach dopiero w tym roku rewolucja waciwie wybucha, mona by nawet mwi po prostu o rewolucji 1848 r, w Europie rodkowej. Z polskiego jednak i oglnoeuropejskiego punktu widzenia bardziej uzasadnione wydaje si zdanie, e rewolucja w tym roku bya drugim etapem, co prawda najwaniejszym i istotnym, europejskich ruchw rewolucyjnych. W zwizku z powyszym cao dziejw ruchw rewolucyjnych z lat 1846-1849 mona podzieli na dwa okresy. Pierwszy obejmuje lata 1846-1847 i jest niejako wstpem do waciwej, oglnej rewolucji, ktrej dzieje stanowi drugi etap tych ruchw, koczcy si w 1849 r. Ten drugi okres mona z kolei podzieli na trzy fazy. 1) faz zwycistw rewolucji, od stycznia do maja 1848 r. wcznie, 2) faz przesilenia rewolucji, od czerwca do padziernika 1848 r., i wreszcie 3) faz - odpywu i likwidacj rewolucji, koczc si, na og biorc, w 1849 r. W kadym kraju ruch rewolucyjny mia inn genez, mona jednak wskaza par czynnikw, ktre wystpoway u pocztkw wszystkich wczesnych ruchw rewolucyjnych obok czynnikw specyficznych dla kadego ruchu. Takim czynnikiem oglnym poza Francj by przede wszystkim rozwj przemysu i buruazji, pozostajcy w coraz wikszej niezgodnoci z formami politycznymi i spoecznymi ancien regime'u. Formacja kapitalistyczna wszdzie rozsadzaa ramy dotychczasowego ustroju. Buruazja musiaa dy do usunicia ogranicze gospodarczych, pozostaych po ustroju feudalnym, do zniesienia korporacji zawodowych i cechw, do zniesienia pozostaoci feudalizmu na wsi, by atwiej zdoby si robocz i powikszy rynek wewntrzny, do ograniczenia wadzy feudaw, ktrzy popierali gwnie interesy rolnictwa. Poniewa feudaowie nie myleli wcale o dobrowolnym zrzeczeniu si swych praw i przywilejw, przeto rewolucja w wielu pastwach bya nieunikniona. Wybuch rewolucji we Francji tylko przyspieszy rewolucj w niektrych innych krajach, ale nigdzie nie odegra roli decydujcej. Ruchy rewolucyjne byy i dlatego wwczas nieuniknione, e od lat dwudziestych i trzydziestych XIX w., czyli od ostatnich niepowodze buruazji, upyn spory okres, wyroso nowe pokolenie, ktre nie przeywao klski, nie byo w rwnym stopniu co ludzie starsi przejte obawami przed jej powtrzeniem, a pod wpywem take literatury i nauki byo zarazem o wiele bardziej krytyczne w stosunku do istniejcych jeszcze form feudalnych ni pokolenie starsze. Wielu bowiem pisarzy wszczepiao czytelnikom, cho zwykle ubocznie, ducha buntu przeciwko istniejcemu stanowi rzeczy, jak np. we Francji Wiktor Hugo, a nawet Aleksander Dumas ojciec. Ich rol burzycielsk czynniki konserwatywne zrozumiay od razu, postarawszy si o umieszczenie ich dzie na indeksie, podobnie zreszt jak i dzie Balzaca. W Anglii krytyk wczesnych stosunkw da Karol Dickens, cho w sposb pogodny i peen humoru. Przedstawi zwaszcza snobizm arystokracji i fatalny system opieki nad ubogimi oraz wady szkolnictwa prywatnego, cho zarazem pisa take o ograniczonym horyzoncie mylowym buruazji. W literaturze niemieckiej, woskiej i polskiej wystpowano bardziej bojowo przeciwko pozostaociom feudalizmu i uciskowi. W pierwszej z nich robili to gwnie pisarze ze szkoy "Modych Niemiec", zwaszcza Heine, Laube i Gutzkow, obok nich za poeta Ferdynand Freiligrath, cho ten dopiero w 1844 r. przeszed na pozycje liberaw. W Austrii najbardziej utalentowanym przeciwnikiem "systemu Metternicha" by dramaturg i poeta Franciszek Grillparzer, zreszt wielki patriota austriacki. Poza tym przeciwko istniejcemu stanowi rzeczy wystpowaa w Austrii znaczna wikszo pisarzy, cho moga dziaa tylko ubocznie ze wzgldu na ostr cenzur, za to wiele pism anonimowych, pamfletw, drukowanych przewanie za granic i przerzucanych do Austrii, godzio wprost w panujcy tam system. Nigdzie w Europie po 1840 r. nie mwiono tak czsto o koniecznoci "postpu", jak w Austrii. Ten wyraz "postp" wywiera wwczas niemal magiczny wpyw na umysy, a zawiera w sobie przekonanie o tym, e system istniejcy musi si bezwzgldnie skoczy. Mieszczastwo niemieckie w Austrii, ktre nie przeywao goryczy niepowodze ani w 1820 r., ani w 1830 r. byo ju po 1840 r. dojrzae do rewolucji. Pogldy liberalne szerzya take wczesna literatura woska. Nawet katolicy, jak Alessandro Manzoni i Massimo Taparelli d'Azeglio, pitnowali samowol feudaw. Poeta Giuseppe Gioacchino Belli swymi ironicznymi sonetami w latach 1830-1837 i 1843-1847 wicej zdyskredytowa w opinii woskiej wadz doczesn papiestwa ni wszystkie powstania i rozruchy, do ktrych

dochodzio w Pastwie Kocielnym przed 1845 r. Nawet najwikszy liryk woski XIX w., gboki pesymista Giacomo Leopardi, ktry nie wierzy w skuteczno adnych reform politycznych, zaatakowa jednak tych mylicieli katolickich, ktrzy za pomoc katolicyzmu uzasadniali absolutyzm monarchii. Polska literatura romantyczna miaa nieco inny charakter, jej najwiksi przedstawiciele yli bowiem na emigracji, byli przejci gwnie myl odzyskania ojczyzny, a za jej najwikszego wroga uwaali carat, tote przeciw niemu kierowali najsilniejszy atak (Mickiewicz), w mniejszym stopniu przeciw feudalizmowi i innym wadcom absolutnym. Wikszo pisarzy, synnych w poowie XIX w., hodowaa liberalizmowi, utrwalaa pogldy liberalne na ustrj spoeczny, domagaa si zrealizowania gwnych postulatw liberalnych. Ale byli take pisarze, ktrzy wysuwali i hasa demokratyczne, mwili o wyzysku i krzywdzie, pitnowali rwnie i buruazj, jak zwaszcza Borne, Freiligrath, Dickens, Hugo, Lamennais (ogromnie popularny wrd emigrantw polskich), wgierski powieciopisarz Jzef Etvs, poeta Aleksander Petofi, Juliusz Sowacki i in. Nie byli to jednak pisarze socjalistyczni, tych byo bardzo niewielu i nie mieli wikszego wpywu, dlatego te buruazja nie widziaa w literaturze demokratycznej niebezpieczestwa, chtnie j nawet czytaa i popieraa jako jednego sprzymierzeca wicej w walce przeciwko wsplnemu wrogowi. Ogromny rozwj nauk cisych przyczyni si take do rozszerzania si wiatopogldu pozytywistycznego, antyfeudalnego i antyklerykalnego, wzmacnia pewno siebie buruazji, gdy gwnie jej przedstawiciele studiowali te wanie nauki i dokonywali coraz to nowych odkry. Ale mimo wszystko, cho niezmienno form polityczno-spoecznych stawaa si coraz wiksz anomali, to jednak sama buruazja w Europie rodkowej bya jeszcze zbyt saba, a jej wikszo zbyt mao wojownicza, by wywoa rewolucj. Wikszo buruazji sza ku rewolucji, ale jej nie pragna. Ruchy rewolucyjne inicjowaa przewanie inteligencja, zwykle za rne towarzystwa tajne, przewanie formami zblione do wolnomularstwa, grupujce liberaw i radykaw. W niektrych krajach ruchy te poparli chopi, robotnicy fabryczni i proletariat miejski, ale o nastrojach rewolucyjnych tych grup zadecydowaa nie propaganda mieszczaska i nie rozwj wiadomoci klasowej, lecz pogorszenie si sytuacji ekonomicznej. W latach 1846-1848 caa niemal Europa przeywaa okres godu, ostatni na tak wielk skal gd a do I wojny wiatowej. W trzech kolejnych latach 1845-1847 prawie wszdzie zaraza zniszczya kartofle, co dotkno szczeglnie te kraje, w ktrych byy one jednym z gwnych skadnikw poywienia, zwaszcza Irlandi. W 1846 r, sytuacja staa si tragiczna i w Europie rodkowej, gdy nie urodziy si nie tylko kartofle, lecz i zboe we Francji, Niemczech i Woszech. Urodzaj na zboe by w 1847 r. niewiele lepszy. Niemiecki Zwizek Celny, ktry zawsze eksportowa zboe, musia je teraz importowa. W 1846 r. sprowadzi 165000000 litrw, a w 1847 przeszo 250000000. Zboe wszdzie podroao, w Prusach o 100%, w niektrych okolicach Francji nawet wicej. Gd i tyfus stay si zjawiskiem bardzo czstym, zwaszcza w miastach, tym bardziej e do miast cigny za chlebem tysice chopw. W licznych miejscowociach Francji i Niemczech doszo do rozruchw z powodu godu, a wojsko musiao rozprasza tumy pldrujce sklepy. W Berlinie przez cztery dni (21-24 IV 1847) trwaa tzw, rewolucja kartoflana, tumy proletariatu budoway barykady i kamieniami atakoway wojsko. Droyzna zboa pocigna za sob upadek wielu przedsibiorstw. Wzroso wszdzie bezrobocie i ndza. We wszystkich miastach peno byo ebrakw, zwikszya si liczba przestpstw, tak np. w Berlinie w 1846 r. ok. 10% ludnoci yo z prostytucji i przestpstw. Wzrosa emigracja do innych krajw, zwaszcza do Ameryki. W 1840 r. np. wyemigrowao z Niemiec ok. 34000 ludzi, ale w 1846 r. ju 93000, w 1847 r. ok. 100000. Zrozpaczone masy ludowe stay si w 1848 r. armi, walczc pod wodz buruazji. Pragnc poprawy swej doli stay si narzdziem w rku politykw buruazyjnych. Ogromn rol w ruchach rewolucyjnych lat 1846-1849 odegray take sprawy narodowociowe. Dziaacze rewolucyjni wysuwali czsto hasa wyzwolenia lub zjednoczenia narodowego. O zjednoczenie narodowe walczyli Niemcy i Wosi, o wasne pastwo narodowe Polacy i Wgrzy, czciowo te Czesi. Przedstawiciele innych narodw nie stawiali sprawy, na og biorc, rwnie stanowczo, ale i oni dali przynajmniej autonomii narodowej. Ruchy narodowe byy wszdzie poza Angli i Francj si napdow rewolucji. Rozdzia pidziesity sidmy Mazzini. Powstanie polskie w 1846 r. Pocztek ruchom rewolucyjnym lat 1846-1849 dali Wosi i Polacy. We Woszech, zwaszcza w Pastwie Kocielnym, wrzenie rewolucyjne, podtrzymywane gwnie przez zwolennikw Mazziniego, istniao bez przerwy, a wzmogo si po 1845 r., cho zarwno jego sposb walki (zamachy na policj i urzdnikw), jak i jego hasa demokratyczne zraay zamoniejsz buruazj. Staraa si ona zatem wzi kierownictwo ruchem w swoje rce. Zaczte przez mazzinistw powstanie w Rimini we wrzeniu 1845 r. zakoczyo si nieoczekiwanie zredagowanym przez Karola Fariniego manifestem do "monarchw i ludw" Europy, ktry wysun program tak umiarkowanie liberalny, e mogoby si z nim pogodzi nawet pastwo absolutne. Wzmogli take sw dziaalno liberaowie umiarkowani i neogwelfowie, cho Mazzini nie zrezygnowa ze swoich metod walki i z denia do republiki. Saboci jego jednak byo zawsze niedocenianie postawy mas chopskich. Wprawdzie praca nad uwiadomieniem chopw musiaa by do duga, ale mazzinici zaniedbali j zupenie. Od 1843 r. oywi si take ruch rewolucyjny na ziemiach polskich, przy czym jego inicjatorami byli teraz nie emisariusze emigracji, lecz dziaacze krajowi. Po 1844 r. ruch ten osab tylko w Krlestwie wskutek zaamania si

spisku, w ktrym bra udzia ciegienny, silny za to by w zaborze pruskim i austriackim, tu bowiem istniay duo wiksze moliwoci spiskowania. I w Prusach, i w Austrii istniaa silna opozycja liberalna przeciw rzdowi, a poza tym roso te wrzenie mas ludowych. Nawet car Mikoaj I obawia si (nieco pniej co prawda), e tym razem rewolucja wybuchnie nie we Francji, lecz we Woszech, Niemczech i Austrii. Spiskowcy polscy byli w kontakcie z opozycj demokratyczn niemieck, a prawdopodobnie take z rewolucjonistami woskimi. Wedug informacji, ktre posiada Metternich, rewolucjonici liczyli na to, e wybuch powstania w Galicji zwie siy wojskowe Austrii, umoliwiajc tym samym powstanie w jej woskich posiadociach i w rodkowych Woszech, to ostatnie za cakowicie sparaliuje siy cesarstwa Habsburgw i w Europie rodkowej. Powstanie polskie w 1846 r. nie udao si jednak. W sprawie istotnej, tj. stosunku do chopw, spiskowcy polscy nie mieli jednolitego programu. Odam lewicowy pragn powstania ludowego (Kamieski, Dembowski), wikszo liberalna chciaa utrzymania kierownictwa szlachty, z tym jednak, e miano przeprowadzi uwaszczenie chopw. Ogromnym ciosem dla spisku byo aresztowanie jego uczestnikw w zaborze pruskim pod koniec 1845 r. i na pocztku 1846, spowodowane gwnie zdrad paru arystokratw. Mimo to dziaacze galicyjscy zdecydowali si na wszczcie powstania. W dniu 22 lutego 1846 r. powstacy opanowali Krakw, skd bez walki wycofali si Austriacy. Poza Krakowem powstanie zaamao si jednak wobec antyfeudalnej, ale zarazem wrogiej powstaniu postawy chopw, podniecanych zreszt przez lokalne wadze austriackie. Chopi mordowali masami (przeszo tysic ludzi) wacicieli ziemskich, oficjalistw dworskich i ksiy. Ta ostra walka klasowa chopw galicyjskich wprawia w powane zakopotanie rzd wiedeski, ale tumaczenie Metternicha, e chopi bronili tylko "ustalonego porzdku", zdyskredytowao jeszcze bardziej rzd w oczach przestraszonych feudaw, a tym bardziej liberaw w Austrii i caych Niemczech. Rze galicyjska, o ktrej przygotowanie posdzano, cho niesusznie, rzdowe koa wiedeskie, przyczynia si do wzrostu opozycji przeciwko Metternichowi i do podkopania jego autorytetu nawet w koach szlacheckich na Zachodzie. Nastpstwem klski powstania byy represje we wszystkich trzech zaborach oraz wcielenie Krakowa do Austrii. Ten ostatni akt, uzgodniony ju dawniej midzy Mikoajem I a Metternichem, spotka si tylko z oporem Prus, gdy utrata Krakowa pozbawiaa je wanego rynku zbytu, a tym samym pogbiaa ich kryzys gospodarczy, pod naciskiem jednak Mikoaja I krl pruski zgodzi si na likwidacj "ogniska rewolucji", za jaki uwaano Krakw. Oficjalnie przeciw temu naruszeniu postanowie kongresu wiedeskiego z 1815 r. protestowaa tylko Wielka Brytania i Francja, ta ostatnia zreszt tylko pozornie, gdy minister spraw zagranicznych Guizot stara si o dobre stosunki z Metternichem w celu uzyskania jego poparcia w Hiszpanii i na Wschodzie. Rozdzia pidziesity smy Wochy od czerwca 1846 do pocztku marca 1848 r. Rze galicyjska wywoaa ogromne oburzenie we Woszech, zwaszcza w koach liberaw i demokratw. I tu bowiem panowao przekonanie, e sprawc rzezi by rzd austriacki, gwnie za Metternich. Obawiano si zatem, e w razie wybuchu powstania woskiego rzd austriacki i rzdy woskie uciekn si do podobnych rodkw. Ruch rewolucyjny woski uleg zatem chwilowemu zahamowaniu, wzmogy si natomiast wpywy liberaw, ktrzy pragnli zjednoczenia na drodze pokojowej i wojny z Austri, o ile ta nie zrzekaby si posiadoci woskich dobrowolnie w zamian za nabytki na Pwyspie Bakaskim. Nadzieje na pokojowe zjednoczenie wzrosy, gdy 1 czerwca 1846 umar oglnie nie lubiany papie Grzegorz XVI, 16 czerwca za zosta wybrany kardyna Jan Mastai-Ferretti, ktry przyj imi Piusa IX. O jego wyborze zadecydowali kardynaowie tzw. umiarkowani, ktrzy sdzili, e rzdy Grzegorza XVI byy zbyt konserwatywne i e pastwo Kocielne wymaga powanych reform, Pius IX za mia opini czowieka postpowego. Z tego wyboru ucieszy si i Metternich, ktry by zdania, e pewne reformy wytrciyby bro agitacyjn liberaom woskim. Stosownie do zwyczaju swych poprzednikw Pius IX ogosi 17 lipca 1846 amnesti dla przestpcw politycznych znacznie szersz wprawdzie ni amnestia poprzednich papiey, ale zawierajc rwnie szereg ogranicze. Mimo to zostaa ona przyjta we Woszech z entuzjazmem, jako posunicie liberalne. Ten entuzjazm wzrasta, gdy papie zacz przeprowadza pewne reformy. Zgodzi si m.in. na koleje elazne i owietlenie gazowe ulic, zagodzi znacznie cenzur polityczn, utworzy doradcz w sprawach oglnopastwowych rad pastwa (consulta di stato), do ktrej powoa ludzi wieckich, stworzy rad ministrw, zapowiedzia powoanie gwardii cywilnej w Rzymie. Byy to reformy pod wzgldem politycznym bez wikszego znaczenia, ale jako kontrast w stosunku do rzdw Leona XII i Grzegorza XVI a take pod wpywem nastrojw neogwelfickich wydaway si pocztkiem nowej, liberalnej ery w dziejach papiestwa. Sdzono, e Pius IX speni przewidywania Giobertiego, stajc na czele zjednoczonych Woch. W rzeczywistoci by od tego daleki. Nie by wcale liberaem w adnym tego sowa znaczeniu, nie ywi nawet sympatii liberalnych. By w gruncie rzeczy takim samym konserwatyst, jak i jego poprzednicy, cho pewne reformy - zreszt drugorzdne - uwaa za nieuniknione, godzi si take na uni celn z Toskani i Piemontem, a nawet - jak si zdaje - na lig defensywn pastw woskich, ale nigdy nie hodowa neogwelfizmowi. Polityk bardzo saby, bez adnego zreszt programu politycznego, ulega radom posa francuskiego w Rzymie de Rossiego, ale nawet i to wzmacniao z pocztku popularno papiea, poniewa jego poprzednik pozostawa pod silnym wpywem znienawidzonego we Woszech Metternicha. Pius IX zacz stopniowo ulega nastrojom i owacjom ze strony ludnoci rzymskiej i zgadza si na posunicia, ktrych

potem aowa. Ale poniewa o tym ostatnim nie wiedziano, przeto powstaa natychmiast legenda o papieu liberalnym. Rozesza si ona po caych Woszech, a nawet po caej Europie. aden papie w XIX w. nie by tak popularny, jak "Pio nono". Jego postpowanie musiao wpywa i na innych wadcw woskich. Do reform liberalnych zachca ich zreszt Palmerston, wysyajc latem 1847 w specjalnej misji do monarchw woskich lorda Minto. Politycy brytyjscy nie pragnli co prawda zjednoczenia Woch, sdzili jednak, e przez pewne reformy liberalne, odpowiadajce yczeniom buruazji, uspokoi si jej opozycj i osabi wpywy francuskie we Woszech. Polityka wewntrzna Piusa IX miaa zatem pene poparcie Palmerstona, tym bardziej e papie, wbrew swojej zreszt woli, zmusi innych wadcw woskich do zmiany postpowania. W. ks, toskaski Leopold II (1824-1859) rwnie zgodzi si na swobod prasy i utworzenie gwardii cywilnej. W Piemoncie Karol Albert da dymisj nie lubianemu oglnie konserwatycie Solaro della Margherita i zapowiedzia szereg reform. Tylko krl Obojga Sycylii Ferdynand II nie chcia sysze o ustpstwach, liczc na pomoc Austrii, cho tymczasem na poudniu kraju masy godujcych chopw napaday na zamki i dwory, obszarnicy za uciekali do miast. Buruazja, omielona take zwycistwem radykalnych liberaw w Szwajcarii, wszdzie domagaa si reform, koa liberaw neapolitaskich i sycylijskich nawizay przy tym czno z liberaami rzymskimi i toskaskimi. Ale wszystkie dania zmiany ustroju spotkay si z odmow krla, a prby powsta w Messynie i w Kalabrii zostay stumione przy pomocy wojska. Nie udao si za to zdawi powstania w Palermo w styczniu 1848 r. Godujcy tam proletariat przejawia ogromn nienawi do reimu walczc na barykadach, kierowali nim lewicowi liberaowie. Wojsko neapolitaskie musiao si wycofa, a poniewa i w Neapolu grozia rewolucja o tyle niebezpieczniejsza, e wziyby w niej udzia tumy godujcych ndzarzy, przeto przeraony Ferdynand II pod wpywem liberaw zapowiedzia 2 stycznia 1848 r. nadanie konstytucji, a 10 lutego j ogosi. Wzorowana na konstytucji hiszpaskiej z 1820 r. bya mao liberalna, mimo to w yciu Woch miaa due znaczenie, gdy inni wadcy woscy musieli pj w lady Ferdynanda II, wszdzie bowiem liberaowie, opierajc si na masach ludowych, dali teraz wprowadzenia ustroju konstytucyjnego. W dniu 8 lutego w obawie przed rewolucj zgodzi si na to krl Sardynii Karol Albert, 16 lutego powoa rzd z Cesare Balbo na czele i 4 marca ogosi "statut fundamentalny krlestwa" wzorowany na konstytucji francuskiej z 1830 r. Statut ten by jedyn konstytucj, ktra przetrwaa we Woszech po 1849 r. staa si ona potem (od 1861) konstytucj oglnowosk i w tym charakterze obowizywaa a do 1925 r., tj. do czasw faszyzmu. W dniu 11 lutego zgodzi si na konstytucj take w. ks. toskaski i 17 lutego j ogosi. Zostaa ni objta Toskania i Lukka, ktrej ksi (Karol) abdykowa w 1847 r. na rzecz Leopolda II. Ju tylko Pastwo Kocielne, Parma (Karol II) i Modena (Franciszek V) byy rzdzone nadal absolutnie, ale te dwa ostatnie pastwa zostay obsadzone teraz na yczenie ich ksit przez wojsko austriackie. Pius IX bez pomocy z zewntrz by bezsilny. Pod wpywem da ulicy oraz wiadomoci z Parya i on zatem 14 marca ogosi "statut fundamentalny dla rzdw doczesnych w pastwach w. Kocioa", podobny do innych konstytucji woskich, ale z powanymi ograniczeniami. Wszystkie te konstytucje miay charakter umiarkowanie liberalny (dwie izby, w tym wysza, tj. senat, mianowana przez monarch, ograniczone prawo wyborcze, parlamentarna odpowiedzialno ministrw, rwno wszystkich wobec prawa, wolno prasy) i wiadczyy o zwycistwie, czciowym co prawda, liberalizmu we Woszech. Rewolucja liberalna, ktra w Europie rodkowej miaa si dopiero dokona wiosn 1848 r., we Woszech dokonaa si ju wczeniej. Ale to stanowio tylko cz programu buruazji woskiej, drug spraw nie mniej wan bya sprawa zjednoczenia. Unia celna Piemontu, Toskanii i Pastwa Kocielnego obejmowaa tylko cz Woch. Bardziej oglne i bardziej cise zjednoczenie, choby tylko ekonomiczne, musiao natrafi na opr Austrii z dwch wzgldw: wskutek rozwoju gospodarczego Woch przemys austriacki i lombardzki mg utraci swj rynek zbytu, a poza tym pewne byo, e zjednoczone Wochy upomn si o Lombardi i Wenecj, ktre zreszt ze wzgldw narodowych i politycznych byy wrogie rzdom austriackim. W Mediolanie w styczniu 1848 r. doszo do rozruchw i licznych aresztowa gwnie z powodu manifestacyjnego powstrzymywania si ludnoci od palenia tytoniu i napaci na palcych ostentacyjnie cygara wojskowych austriackich. Podobne rozruchy powtrzyy si i w innych miastach. Sprawa powstania przeciwko Austriakom i poparcie go przez pastwa woskie bya waciwie rwnie przesdzona ju na pocztku 1848 r., jak i sprawa wystpienia zbrojnego Austrii. Rozdzia pidziesity dziewity Wojna domowa w Szwajcarii Rewolucja buruazyjno-liberalna zacza si take w Szwajcarii ju przed 1848 r. i bya waciwie, podobnie jak we Francji, tylko kontynuacj rewolucji z 1830 r. Tarcia polityczne w Szwajcarii byy tym ostrzejsze, e czyy si z nimi spory na tle wyznaniowym, katolikw z protestantami i liberaw, zwanych radykaami, z klerem katolickim i protestanckim. Zwaszcza kler katolicki, a przede wszystkim jezuici, byli uwaani przez liberaw za ostoj konserwatyzmu. Gdy liberaowie zdobyli wikszo w wielkiej radzie kantonu w Zurychu, natychmiast powoali na katedr uniwersyteck Dawida Fryderyka Straussa w 1839 r., co jednak pod wpywem kleru protestanckiego wywoao w kantonie ogromne oburzenie i nawet wojn domow, w ktrej udzia wzili ochotnicy z innych kantonw. Rzdy liberaw w Zurychu zostay obalone. W 1841 r. liberalny kanton Argowia (Aargau) zdecydowa u siebie zniesienie klasztorw i proponowa usunicie jezuitw ze Szwajcarii. Przeciwko temu zaprotestoway natychmiast kantony katolickie, a jeden z nich, kanton Lucerna, sprowadzi jezuitw i odda im

szkolnictwo rednie. Liberaowie z Argowii i Berna prbowali przy pomocy oddziaw ochotniczych obali rzd lucerneski. To si nie udao, ale sprawio, e siedem kantonw katolickich utworzyo specjalny zwizek dla swej obrony, Sonderbund (nazwa potoczna, oficjalnie nazywa si Schutzvereinigung). Jego istnienie nie byo sprzeczne z konstytucj z 1815 r., ale mogo si sta niebezpieczne dla jednoci Szwajcarii, tote radykaowie, zdobywszy w maju 1847 r. wikszo w zgromadzeniu delegatw kantonw (Tagsatzung) dali od Sonderbundu rozwizania si i usunicia jezuitw. Kantony katolickie liczyy na pomoc Metternicha, ktry, podobnie jak car rosyjski i krl pruski, z niechci i niepokojem patrzy na rozwj radykalizmu szwajcarskiego, obawiajc si jego promieniowania na kraje ssiednie. Mwiono nawet o koniecznoci interwencji zbrojnej pastw wschodnich w celu przywrcenia w Szwajcarii takiego stanu rzeczy, jaki zaprowadzi kongres wiedeski, ale przeciwko temu protestowaa Wielka Brytania i Francja twierdzc, e pastwa wschodnie nie maj prawa powoywa si na kongres wiedeski, skoro zamay jego postanowienia w Krakowie. Guizot gotw by wprawdzie poprze dania "dworw pnocnych", ale zdecydowanie przeciwstawia si im Henry Palmerston, ktry przeciga rokowania, co radykaowie szwajcarscy uwaali za zacht do szybkiego dziaania. Istotnie, gdy kantony katolickie odmwiy spenienia dania zgromadzenia delegatw, to ostatnie rozpoczo akcj zbrojn. W cigu trzech tygodni w listopadzie 1847 r. wojska Sonderbundu zostay rozgromione, organizacja ta rozwizana, w jej kantonach zmieni si skad wielkich rad. Noty protestacyjne Austrii, Prus i Rosji rzd szwajcarski odrzuca. Ich wymiana przecigaa si a do rewolucji lutowej we Francji. Poraka dyplomatyczna pastw witego Przymierza w Szwajcarii zachwiaa ich dotychczasowy autorytet zwaszcza we Woszech. Okazao si, e zasady interwencji ju si utrzyma nie da wobec oporu Wielkiej Brytanii, ktrej znaczenie polityczne teraz wzroso. Natomiast chwiejna i niezdecydowana polityka Guizota przyczynia si do osabienia autorytetu monarchii orleaskiej we Francji i we Woszech. Liberaowie woscy zaczli teraz stanowczo pokada swe nadzieje w Wielkiej Brytanii. Palmerston istotnie wszdzie we Woszech doradza wprowadzenie reform liberalnych - sdzc, e przeciw temu bdzie musiaa wystpi Austria, a to porni j z Francj, ktra z kolei wskutek tego bdzie bardziej ustpliwa w sprawach spornych brytyjsko-francuskich. Zwycistwo radykaw szwajcarskich i rady Palmerstona zachciy liberaw woskich do energiczniejszego dziaania. W samej jednak Szwajcarii zwycistwo mogo by w peni wykorzystane dopiero po wybuchu rewolucji w Paryu i Wiedniu. Dopiero w marcu 1848 r. kanton Neuchatel (Neuenburg) uchwali oddzielenie si od Prus, a na jesieni tego roku zgromadzenie ludowe wikszoci kantonw (15 1/2 kantonw przeciwko 6 1/2) uchwalio now konstytucj obowizujc od 12 wrzenia 1848 r. Ze zwizku pastw Szwajcaria staa si pastwem zwizkowym, w ktrym uprawnienia kantonw znacznie ograniczono na rzecz zoonej z dwu izb wadzy prawodawczej i liczcej siedmiu czonkw "rady zwizku", ktra miaa sprawowa wadz wykonawcz. Ta konstytucja obowizywaa do 1874 r.,w ktrym dokonano jej rewizji. W Neuchatel wadza ksicia, przywrcona formalnie w 1852 r., przetrwaa do 1857 r. Rozdzia szedziesity "Widmo komunizmu" w latach 1846-1849. Pocztki socjalizmu naukowego Dziaajcy od 1839 r. w Londynie niemiecki Zwizek Sprawiedliwych rozwin yw dziaalno, nadajc zarazem swej organizacji charakter wybitnie midzynarodowy przez nawizanie cznoci z czartystami i z Komunistycznym Komitetem Korespondencyjnym, zaoonym przez Marksa i Engelsa w Brukseli. Ci dwaj dziaacze zaczli si teraz wysuwa na czoo socjalistycznego ruchu robotniczego. Starszy z nich Karol Marks urodzi si 5 maja 1818 r. w Trewirze (zmar 14 III 1883 w Londynie). By synem adwokata. Studiowa na uniwersytecie w Bonn i Berlinie prawo i filozofi. W 1841 r. zdoby na uniwersytecie w Jenie stopie doktora filozofii za rozpraw o filozofii Epikura i mia zamiar powici si pracy naukowej, ale zraony atmosfer panujc wwczas na uniwersytetach niemieckich, odstpi od zamiaru habilitacji i powici si pracy dziennikarskiej, nie zaprzestawszy jednak studiw nad filozofi i ekonomi polityczn. Ju na uniwersytecie zbliy si do lewicy heglowskiej, pracowa te w opozycyjnym pimie "Rheinische Zeitung", zosta nawet w 1842 r. jego redaktorem. Ale w 1843 r. pismo zostao przez rzd pruski zamknite, redaktor za musia si przenie w listopadzie 1843 r. do Parya, gdzie zetkn si z Cabetem i Proudhonem. Usunity na danie rzdu pruskiego z Francji, Marks przenis si w lutym 1845 r. do Brukseli, gdzie wraz z Engelsem rozwin yw dziaalno wrd robotnikw. Zaoy take Niemieckie Towarzystwo Robotnicze, nie zaprzestajc usilnej pracy naukowej i publicystycznej. Fryderyk Engels urodzi si 28 listopada 1820 r. w Barmen (zmar 6 X 1895 w Londynie), by synem zamonego fabrykanta tekstylnego o pogldach konserwatywnych. W 1838 r. zosta wysany do Bremy w celu nauczenia si zawodu kupieckiego. W latach 1841-1842 przebywa w zwizku z odbywaniem suby wojskowej w Berlinie i tu si zetkn z lewic heglowsk, uleg take wpywowi Feuerbacha. To pogbio w nim rozbrat z ideologi rodowiska rodzinnego, zaczty zreszt dawniej, ju w domu rodzinnym bowiem gboko wraliwy Engels zauway obud zamonej buruazji, zupenie niewraliwej na ndz wyzyskiwanych przez siebie robotnikw. Wkrtce po tym stwierdzi, e to zjawisko jest oglne, gdy w 1842 r. wysano go do Manchesteru w Anglii jako agenta wielkiej przdzalni, ktrej wspwacicielem by jego ojciec. Owocem pobytu Engelsa w Anglii byo wydane w 1845 r. arcydzieo literatury socjalistycznej Die Lage der arbeitenden Klassen in England (Pooenie klasy robotniczej w Anglii). W 1843 r., po blisko dwuletnim pobycie w Anglii, Engels wrci do Niemiec. W 1845 r.

zaprzyjani si w Paryu z Marksem i odtd ju przyja ich miaa trwa do koca. Obydwaj dziaacze utrzymywali ywe kontakty zarwno ze Zwizkiem Sprawiedliwych, jak i z inn organizacj, Bratnich Demokratw (Fratemal Democrats), powsta w 1845 r., ktra prbowaa skupi dziaaczy demokratycznych caej Europy. W Brukseli Marks zosta poza tym wiceprezesem Demokratycznego Towarzystwa Zjednoczenia Wszystkich Krajw (1847). Z tych wszystkich organizacji najbardziej radykalny okaza si Zwizek Sprawiedliwych, skupiajcy ludzi reprezentujcych niemieck klas robotnicz. Zjazd tego Zwizku w czerwcu 1847 r. w Londynie (z udziaem Engelsa jako przedstawiciela gminy paryskiej) uchwali zmian nazwy na Zwizek Komunistw i opracowa wytyczne programowe ruchu. Nastpny zjazd Zwizku Komunistw (koniec listopada - pocztek grudnia 1847) zatwierdzi statut zwizku i poleci opracowanie programu Marksowi i Engelsowi. Poleceniu temu dali wyraz, piszc w styczniu 1848 r. pomienny Manifest partii komunistycznej (Manifest der kommunistischen Partei), ogoszony drukiem po raz pierwszy w Londynie w lutym 1848 r. By to pierwszy skrcony wykad socjalizmu naukowego, pierwszy realny program postpowania dla ruchu socjalistycznego. W chwili ukazania si nie wywar on jednak wikszego wpywu na ruchy robotnicze w Europie, gdy nie byy one jeszcze zorganizowane i nie miay ze sob bliszej cznoci. Za to na koach rzdzcych i wrd buruazji zrobi wraenie ogromne, by bowiem wyzwaniem rzuconym caemu panujcemu wwczas porzdkowi spoecznemu. "Widmo kry po Europie - widmo komunizmu. Wszystkie potgi starej Europy poczyy si do witej nagonki przeciw temu widmu: papie i car, Metternich i Guizot, francuscy radykaowie i niemieccy policjanci" - tak rzecz oceniali w styczniu 1848 r. Marks i Engels w Manifecie Komunistycznym. Istotnie, "widmo komunizmu" wywaro ogromny wpyw na przebieg ruchw rewolucyjnych w latach 1846-1848, przy czym rol zasadnicz odegray nie tyle organizacje komunistyczne, ile raczej oglne wczesne pojcie komunizmu. Grup i kierunkw socjalistycznych i komunistycznych byo wiele przed 1848 r. Wszystkie zgodne w potpieniu wczesnego ustroju spoecznego, ale poza tym rniy si ogromnie w pogldach na cel i rodki swej dziaalnoci. O ile Marks, Engels i Blanqui pragnli rewolucji spoecznej, o tyle np, fourieryci chrzecijascy dyli tylko do nieznacznych poprawek w istniejcym stanie rzeczy. Zwarty logiczny system oparty na obserwacji historii Marks i Engels dopiero tworzyli. Prawie wszyscy pozostali socjalici i komunici (wyranej granicy midzy nimi jeszcze nie byo) wysuwali pomysy mniej lub wicej utopijne. Poza tym wpyw na masy ludowe wszyscy ci radykaowie mieli poza Francj stosunkowo niewielki, ale i we Francji by on paraliowany przez brak wsplnego programu, tarcia wzajemne (np. Cabeta i Blanqui'ego) i ugodowo niektrych w stosunku do rzdu i istniejcych form wasnoci prywatnej. Wszystko to byo wod na myn arystokracji i buruazji, ale mimo to cao de socjalistw i komunistw napawaa obydwie te klasy przeraeniem. W jzyku potocznym tych klas wszystkie te denia nazywano komunizmem, do komunistw zaliczano czsto take wszelkich przeciwnikw wczesnego ustroju politycznego. Dla konserwatystw takich jak Metternich komunistami byli nie tylko Proudhon i Lamennais, ale nawet przywdcy powstania krakowskiego w 1846 r. Nie by to wprawdzie pogld oglny, ale take w koach buruazji przez komunizm rozumiano powszechnie gwatowne zniesienie wasnoci prywatnej, obalenie wadzy monarchw, walk z religi, grabie, mordy i anarchi. Obawa przez "komunizmem" hamowaa antyfeudalne wystpienia liberaw, korzystali oni wprawdzie z pomocy mas ludowych, ale po 1848 r. bali si ich wicej ni nawet absolutyzmu monarchw, gotowi te byli do kompromisu z tymi ostatnimi za cen obrony wasnoci prywatnej i swobody w dziedzinie ekonomicznej. Rewolucji spoecznej bynajmniej nie chcieli. Za to cz konserwatystw, wychodzc z zaoenia, e masy ludowe, a zwaszcza chopi, s przywizane do tronu i e trzeba tylko wicej filantropii, by pozostay w spokoju, ju w latach czterdziestych wysuwaa koncepcj oparcia si monarchii na masach ludowych przeciwko buruazji. W Niemczech taki pogld gosili cieszcy si zaufaniem Fryderyka Wilhelma IV reakcjonici, grupujcy si w klubie przy ulicy Wilhelma (Klub der Wilhelmstrasse), a zwaszcza Jzef von Radowitz. "Wrd niszych i najliczniejszych klas ludnoci s nasi naturalni sprzymierzecy" pisa w 1846 r. I dla liberaw, ktrzy przeciwstawiali si feudalizmowi, ale bali si mas ludowych, i dla feudaw, ktrzy przeciwstawiali si daniom buruazji, a chcieli si oprze na masach ludowych, wybuch rewolucji w 1848 r. by zaskoczeniem, cho jedni i drudzy obawiali si ju dawniej, e prdzej lub pniej okae si ona nieunikniona. Rozdzia szedziesity pierwszy Rewolucja lutowa we Francji W 1846 r. monarchia orleaska wesza w stadium gronego kryzysu, cho nie zdawa sobie z tego sprawy ani stary, siedemdziesiciodwuletni krl, ani jego prawa rka, minister Guizot. Najgroniejszy by kryzys gospodarczy, spowodowany nadprodukcj lat ostatnich i nieurodzajem w 1846-1847 r, Wzroso ogromnie zapotrzebowanie na kredyt i pienidz, podniosa si stopa procentowa, a tymczasem Bank Francji musia si pozbywa rezerw zota na kupno zboa. Zaczo si masowe bankructwo manufaktur i fabryk i zwizane z tym bezrobocie. Buruazja przemysowa, ktra zawsze niezadowolona bya z popierania przez krla gwnie buruazji finansowej, wystpowaa teraz przeciwko rzdowi, ktry - jej zdaniem - by gwnym sprawc kryzysu. O to samo oskarao rzd cierpice najwicej drobnomieszczastwo i proletariat. Rzd zreszt i bez tego by wewntrz kraju skompromitowany licznymi procesami i oskareniami w 1847 r. o naduycia finansowe ludzi, zwizanych z reimem (m.in, proces dwch byych ministrw), na zewntrz za swoj polityk zagraniczn. Opinia publiczna bya oburzona kapitulacj w sprawie Krakowa, utrat wpyww

Francji w Szwajcarii i ich osabieniem na Wschodzie, w Hiszpanii i we Woszech. T ostatni spraw interesowano si szczeglnie, gdy we Woszech umacniay si teraz wpywy angielskie, a to oznaczao nie tylko zmniejszenie politycznego wpywu Francji w tym kraju, lecz rwnie i gospodarczego na Morzu rdziemnym. Wprawdzie w parlamencie rzd mia wikszo po swej stronie, ale parlament nie reprezentowa naleycie pogldw kraju, o zmianie za reformy wyborczej Guizot nie chcia sysze. Wobec tego przywdcy opozycji zaczli dawa wyraz swej krytyce rzdu podczas specjalnie organizowanych przyj masowych, bankietw (wino byo tanie we Francji), na ktrych pod pozorem toastw wygaszano przemwienia. Takie bankiety znane byy ju dawniej, ale od poowy 1847 r. (pierwszy w dniu 9 VII) rozpowszechniy si po caej Francji, gromadzc setki ludzi. Przemawiali na nich opozycjonici wszelkich odcieni, republikanie i monarchici. Jeden z najpopularniejszych wwczas ludzi, poeta i historyk Alfons de Lamartine, ktrego pamfletem politycznym pt. Histoire des Girondins (Historia yrondystw, 8 tomw, 1847) zachwycali si wszyscy, nawet robotnicy, sdzi, e dziki tym bankietom dokona si "rewolucja sumienia publicznego, rewolucja pogardy". Zaniepokojony bankietami rzd Guizota zabroni wreszcie odbycia bankietu, zapowiedzianego na 22 lutego 1848 r. w Paryu ("rk policji chcecie zamkn usta kraju" - powiedzia Lamartine). Organizatorzy ulegli, ale przybye na bankiet tumy robotnikw, rzemielnikw i studentw, dowiedziawszy si 22 lutego o zakazie, zaczy manifestacje antyrzdowe. Powtrzyy si one nazajutrz, na niektrych ulicach wzniesiono barykady, a poniewa gwardia narodowa odmwia udziau w rozpraszaniu manifestantw i nawet prbowaa przeciwstawi si wojsku, krl da dymisj rzdowi Guizota. Wieczorem mimo to w dzielnicy robotniczej manifestacje si powtrzyy. Na bulwarze Kapucynw przed gmachem Ministerstwa Spraw Zagranicznych tum spotka si z wojskiem. Jeden strza (nie jest wyjanione dotd, z ktrej pad strony) spowodowa bez rozkazu strzelanin onierzy, ktrzy sdzili, e zostali zaatakowani. Pado 52 zabitych i 74 rannych. Wie o tym rozesza si szybko po caym Paryu. W nocy miasto pokryo si barykadami, nazajutrz za, tj. 24 lutego, zacza si wszdzie walka z wojskiem, ktrego cz zreszt przesza na stron powstacw. Przeraony Ludwik Filip abdykowa na rzecz wnuka, hr. Parya (Ludwika Filipa), i uciek ze stolicy. Ale zwyciskie tumy nie chciay sysze o monarchii. W Izbie Deputowanych ukonstytuowa si rzd prowizoryczny, powikszony nastpnie na ratuszu o 4 czonkw, w skad ktrego weszli republikanie (m.in. Lamartine), jeden socjalista (Ludwik Blanc) i jeden robotnik (Albert). Zapanowaa atmosfera pozornej swobody, obfitujca w uroczystoci i pochody, sadzenie "drzew wolnoci", przemwienia m.in. o braterstwie ludw i pomocy dla Polski. Powstay liczne nowe kluby polityczne i dzienniki. Rzd proklamowa republik i znis kar mierci (25 II), pod naciskiem da ludowych przyj zasad gosowania powszechnego do parlamentu (2 III), znis niewolnictwo w koloniach (4 III) oraz ogosi wolno prasy i zebra. Ale robotnikom i rzemielnikom chodzio take o popraw ich sytuacji ekonomicznej. Ze strachu przed nimi rzd zgodzi si 26 lutego na utworzenie warsztatw narodowych w celu zatrudnienia bezrobotnych. Sprawami robotniczymi miaa si zajmowa specjalna komisja, zwana luksembursk (zbieraa si w paacu Luksemburskim), na czele ktrej stan Blanc i Albert. Od samego jednak pocztku wikszo rzdu, zwaszcza wpywowy Lamartine i fizyk Dominik Arago, staraa si pozyska sobie buruazj i nie dopuci do powaniejszych reform spoecznych. Poniewa rewolucja z 24 lutego wywoaa ucieczk zota z obiegu, a przez to kryzys finansowy, przeto minister finansw Garnier-Pages w celu zaegnania go prbowa rnych rodkw, a m.in. wprowadzi podatek nadzwyczajny 45 centimw od kadego franka podatkw bezporednich, co ogromnie rozgoryczyo zwaszcza chopw i uatwio szerzenie si wrd nich nastroju wrogiego republice. Ten skutek nie by oczywicie zamierzony przez rzd tymczasowy, natomiast jego stosunek do warsztatw narodowych by od pocztku niechtny, obawiano si bowiem gromadzenia si wikszej liczby robotnikw w jednym miejscu. Zgrupowani w oddziay na wzr wojska, zwykle bez wzgldu na ich przygotowanie do tego czy innego zawodu, musieli czsto wykonywa prace, ktre nie byy konieczne. W ten sposb wrg socjalistw, minister Marie i prawicowy republikanin dyrektor Thomas zrobili parodi tego, czego pragn Blanc. Warsztaty narodowe skupiajce ze wzgldu na kryzys wczesny kilkadziesit tysicy robotnikw w samym Paryu (ok. 100000 - V 1848) byy ogromnym ciarem dla pastwa i zraay jeszcze bardziej chopw i mieszczastwo francuskie do robotnikw. W tych warunkach odbyy si 23 kwietnia pierwsze w historii Francji demokratyczne wybory (4 VI wybory uzupeniajce), ale nic dziwnego, e day one ogromne zwycistwo buruazji. Wybrano tylko kilku socjalistw (Blanc, Cabet, Proudhon). Ogromn wikszo Zgromadzenia Konstytucyjnego (V 1848 - V 1849) stanowili prawicowi republikanie, ktrym przewodzi m.in. Lamartine, Arago i Marie. Przywdcy robotnikw prbowali wznieci powstanie. W dniu 15 maja tumy robotnikw, manifestujce pod hasem dania pomocy dla Polski, opanoway paac zebra Zgromadzenia, ogosiy je za rozwizane, powoano nowy rzd z Blanquim na czele. Ale powstanie byo le przygotowane, ogarno cz proletariatu paryskiego i dlatego po 5 godzinach zostao stumione. Dokonano licznych aresztowa, zamknito kluby robotnicze, rozwizano komisj luksembursk. Ze strachu przed robotnikami nawet wielu dziaaczy szczerze republikaskich (m,in, Wiktor Hugo) zaczo si domaga skasowania warsztatw narodowych. Po dugiej dyskusji uchwalono 30 maja przyj w tej sprawie wniosek hr. Falloux, potem uzupeniono go jeszcze, wreszcie 22 czerwca ogoszono, e robotnicy od 18, do 25. roku ycia mog wstpi do

wojska lub bd skreleni z listy bezrobotnych, wszyscy inni maj by odesani na prowincj do osuszania bagien i budowy drg i mostw lub w razie odmowy rwnie zostan skreleni. Ten akt banicji robotnicy, wrd ktrych byo wielu onatych, przyjli z oburzeniem. Gdy jednak ich protesty masowe nic nie pomogy, pozostaa im tylko alternatywa: umiera z godu lub walczy. W dniu 23 czerwca zaczo si powstanie we wschodniej, zamieszkanej gwnie przez robotnikw, czci Parya. Tym razem jednak robotnicy byli osamotnieni, mieli przeciwko sobie nawet drobnomieszczastwo Parya. Obdarzony przez Zgromadzenie Konstytucyjne wadz niemal dyktatorsk minister wojny, gen. Ludwik Cavaignac mia pod swymi rozkazami armi, gwardi narodow i zoon z mtw spoecznych tzw. gwardi ruchom, w sumie siy wiksze ni siy robotnikw, ktrzy w dodatku do duszej walki nie byli przygotowani. Mimo to trwaa ona a do 26 czerwca. Po zacitej obronie opr robotnikw zosta zamany. Pado w czasie boju par tysicy ludzi, przy czym oddziay rzdowe wymordoway ok. 1500jecw. Po zakoczeniu walki w Paryu zapanowa "biay terror". Aresztowano ok. 25000 ludzi, z tego uwiziono przeszo 11000, spord nich 4300 deportowano do kolonii. Poza tym zawieszono wiele dziennikw demokratycznych, zabroniono zebra i przemwie. Masakra robotnikw paryskich wiadczya o ostatecznym zerwaniu liberalnej buruazji z ruchem robotniczym. Liberaowie w obawie przed daniami robotnikw woleli pj na ugod z najbardziej reakcyjnymi elementami, wbrew swej doktrynie aprobowali nawet dyktatur wojskow, a w ten sposb znowu przygotowywali drog monarchii absolutnej. A poniewa w 1848 r. uwaga prawie caej buruazji europejskiej bya zwrcona na Francj, std te jej przykad by zacht do energicznych wystpie liberalnej buruazji przeciwko robotnikom rwnie w innych krajach. Wypadki czerwcowe byy kompromitacj dla demokratw i wszelkiego rodzaju radykaw republikaskich. Tylko niektrzy z nich mieli odwag potpi masakr robotnikw (Lemennais, pisarka George Sand), wikszo albo j aprobowaa, albo uwaaa za zo nieuniknione i dopiero pniej zrozumiaa swj bd, tym bardziej e wrd wikszoci robotnikw znikna teraz wiara w sens sojuszu z republikanami i zaczy zdecydowanie przewaa wpywy socjalistyczne. Walki czerwcowe miay jednak ogromne znaczenie moralne. Byo to pierwsze zbrojne wystpienie klasy robotniczej. Dopiero teraz te buruazja francuska zrozumiaa, e istnieje oddzielna klasa spoeczna, klasa robotnicza. A do czerwca 1848 r. prawie wszyscy buruazyjni przywdcy rewolucji podzielali wiar w lud jako co jednolitego, czym mona byo dowolnie kierowa. Sdzili, e skoro osignie si zasadniczy postulat polityczny, tj, gosowanie powszechne, dziki ktremu lud bdzie decydowa o losach pastwa, to tym samym i oni jako kierownicy tego ludu bd kierowa pastwem. Wystpienie klasy robotniczej przestraszyo nawet tych buruazyjnych dziaaczy rewolucyjnych, ktrzy dyli nie tylko do zmiany form politycznych, ale i do przeobrae spoecznych, do utworzenia "republiki socjalnej". Okazao si, e klasa robotnicza zmierza do zasadniczej przebudowy spoeczestwa. W owym czasie wiadomo klasowa tej warstwy, tylko w pewnym stopniu proletariackiej, nie bya jeszcze dojrzaa do wysunicia konkretnego programu przebudowy spoeczestwa. Marks dopiero prognozuje przemiany, jakie musz nastpi w drodze rewolucji socjalnej. Robotnicy w Paryu walczyli wic o byt. Ich klska wiadczya o tym, i jako warstwa spoeczna byli osamotnieni, co z pewnoci mona uzna ju jako budulec wiadomoci spoecznej zmierzajcej ku przebudowie systemu. Wida to w 1870 r. w czasie Komuny Paryskiej, cho i wtedy trudno mwi o programie zasadniczej przebudowy spoeczestwa. Naley te odrnia teori rewolucji socjalnej wypracowywan przez przywdcw socjalistycznych od dziaania mas robotniczych dcych do zwycistwa w walce z systemem kapitalistycznym. Istotne byo take prawne zabezpieczenie warunkw pracy. Uchwalona 4 listopada 1848 r. konstytucja dyktowana bya obaw przed ruchem robotniczym i zarazem przed powrotem monarchii, chciano mocnego ciaa prawodawczego i dlatego liczc na konserwatyzm chopw wprowadzono gosowanie powszechne, ale zarazem i jedn izb prawodawcz w obawie przed moliwoci tar w razie istnienia dwu izb. Prezydent mia by wybierany przez plebiscyt co cztery lata, ale tylko jeden raz. Decyzj o plebiscycie przeforsowa gwnie Lamartine, przypuszcza bowiem, e ze wzgldu na sw popularno bdzie wybrany na to stanowisko. Plebiscyt z 10 grudnia 1848 r. jemu wanie da najmniej gosw (ok. 18000). Gosami chopskimi i mniejszej czci mieszczastwa przy silnym poparciu ze strony kleru wybrany zosta na prezydenta Ludwik Napoleon Bonaparte (5 500000 gosw). "Rzenik czerwcowy", Ludwik Cavaignac, otrzyma okoo 1500000 gosw. Rozdzia szedziesity drugi Rewolucja w pastwach niemieckich Obok przyczyn oglnych, ktre skaday si na genez wszystkich rewolucji 1848 r., w krajach niemieckich wystpoway ponadto przyczyny specjalne, waciwe tylko tym krajom: kryzys rzemiosa, sprawa chopska, sprawa zjednoczenia narodowego. W latach czterdziestych XIX w. sytuacja rzemielnikw i rkodzielnikw ustawicznie si pogarszaa, w okresie jednak kryzysu 1846-1847 staa si szczeglnie cika, gdy wzrosy koszty utrzymania, liczba za klientw zmalaa. Przemys niemiecki nie zosta dotknity w tym samym stopniu co przemys Francji, gdy jako stosunkowo sabo rozwinity nie zna jeszcze na og zjawiska nadprodukcji, a wytwarzajc taniej ni rzemielnicy mg atwiej, mimo braku kredytu, przetrwa kryzys. Nic te dziwnego, e w latach 1846-1848 elementem najbardziej rozgoryczonym i najbardziej rewolucyjnym w Niemczech byli nie robotnicy, lecz rzemielnicy, drobni majstrowie i czeladnicy oraz proletariat miejski. Ju przed 1848 r. rozruchy w miastach niemieckich byy zjawiskiem do czstym. Wskutek nieurodzaju i godu setki i tysice chopw, zwaszcza na zachodzie i poudniu, wdroway za

prac i chlebem do miast, powikszajc tu liczb godujcego plebsu, cz za wraz z poszukujcymi pracy rzemielnikami i robotnikami emigrowaa do Szwajcarii, Holandii, a zwaszcza do Stanw Zjednoczonych. Najwiksze wzburzenie jednak panowao w przeludnionych wsiach poudniowo-zachodnich Niemiec. W latach 1846-1848 zanosio si tu, podobnie jak w w. XVI, na wybuch rewolucji agrarnej. Mniej gronie przedstawiaa si sytuacja na wschodzie, w Poznaskiem i na Pomorzu, cho i tu biedota wiejska cigna do miast, pldrowaa sklepy, urzdzaa rozruchy, a po wsiach rabowaa i podpalaa budynki folwarczne. Wszdzie jednak prawie wszyscy chopi ze szczegln niechci odnosili si do feudaw, widzc w istniejcych jeszcze na wsi formach feudalnych gwne rdo swej niedoli. Czynnikiem rewolucyjnym bya take buruazja niemiecka, ktr wzburzenie mas ludowych zmusio teraz do energiczniejszego dziaania, gdy nie chciaa utraci cakowicie swego wpywu na bieg wypadkw. Najpierw wystpia buruazja w Wielkim Ksistwie Badenii, ktre byo najbardziej zagroone przez rewolucj agrarn a zarazem najbardziej podatne na wpywy ssiedniej Francji. Ju 12 wrzenia 1847 r. lewicowi liberaowie badescy na zebraniu w Offenburgu pod przewodnictwem Gustawa von Struve i Fryderyka Heckera wysunli obok postulatw liberalnych take postulat utworzenia parlamentu oglnoniemieckiego. Podobne, cho bardziej umiarkowane dania wysun zjazd liberaw z poudniowo-zachodnich i poudniowych Niemiec w Hoppenheim koo Darmstadtu 10 padziernika 1847 r. Wiadomo o wypadkach paryskich wywoaa w caych Niemczech oglne podniecenie. Zaczy si zwoywane przez dziaaczy liberalnych masowe zebrania, na ktrych dano zwykle wolnoci prasy, sumienia, zawodu i zebra, wprowadzenia sdw przysigych, gwardii narodowej i parlamentu oglnoniemieckiego. Ju 5 marca 1848 r. w Heidelbergu zjazd 51 liberaw z Badenii, Hesji, Wirtembergii, Nassau, Bawarii i Prus (by i jeden z Wiednia) podj inicjatyw zwoania tego parlamentu i powoa komisj, zoon z 7 czonkw, by przygotowaa odpowiedni projekt. W dniu 12 marca przedoono go Radzie Zwizku Niemieckiego we Frankfurcie, ta za stosownie do projektu postanowia zwoa na 31 marca parlament tymczasowy (Das Vorparlament) do Frankfurtu nad Menem. Uchwaa zjazdu heidelberskiego bya samowolna, opieraa si jednak na przekonaniu, e spenia pragnienie oglne i e ksita niemieccy bd musieli wyrazi na ni zgod. To ostatnie wydawao si nieuniknione dlatego, e rwnoczenie w caych poudniowych Niemczech ksita w obawie przed rewolucj przyrzekli, aczkolwiek niechtnie, speni dania liberaw. Sdzono zatem, e zgodzi si take cesarz oraz krl pruski. Istotnie w cigu pierwszej poowy marca wadcy Badenii, Wirtembergii, HessenDarmstadt, Nassau i Bawarii powoali rzdy zoone z liberaw, zgodzili si na ogoszenie niektrych praw liberalnych i na konstytucj. Monarchowie poudniowoniemieccy ustpowali dlatego, e nie mogli liczy na wojsko. Jeszcze bardziej jednak ni dania buruazji przerazi ich bunt chopski, ktry si zacz od pocztku marca w Badenii i przerzuci stopniowo w tyme miesicu, cho z mniejsz si, na Hessen-Darmstadt, Nassau, Nadreni, Westfali, Wirtembergi, Bawari i Saksoni, pniej za, w sabszej co prawda formie na Meklemburgi i lsk. Wrzenie wrd chopw ogarno take Pomorze, Brandenburgi, Czechy i Austri. W Badenii i krajach ssiednich wocianie pldrowali i burzyli dwory i zamki, niszczyli i palili dokumenty z tytuami wasnoci i przywileje szlacheckie. Rabunki i podpalanie budynkw dworskich byo do czste take na caym obszarze Rzeszy, przeraeni feudaowie uciekali wic z wielu okolic do miast i gotowi byli poprze dania buruazji w zamian za pomoc w tumieniu ruchu chopskiego. W rzeczywistoci jednak, cho masowy, nie by on grony. Chopi nie umieli stworzy oglniejszych organizacji, wysuwali tylko dania ekonomiczne i to bardzo ograniczone, zawsze cile lokalne, zwykle po dokonanym burzeniu lub po otrzymaniu od pana obietnicy zrzeczenia si przywilejw feudalnych sami rozchodzili si do domw lub dawali si atwo rozprasza oddziaom wojskowym, czsto te ulegali perswazjom liberaw. W kadym razie byli oni z pocztku si napdow rewolucji buruazyjnej. Powodzenie tej ostatniej w Niemczech zaleao jednak od postawy Austrii i Prus. Do Berlina wie o wypadkach paryskich przysza ju 26 lutego, w marcu staa si wiadomoci oglnie znan. Zaczy si tu zaraz odbywa masowe zebrania, gwnie z udziaem rzemielnikw, robotnikw i studentw, dochodzio te do star ulicznych z policj i wojskiem, ale krl odmawia wszelkich ustpstw, liczc na pomoc Rosji i Austrii. W tej ostatniej jednak rwnie nie byo ju spokoju. Reform domagali si zebrani w dniu 3 lutego liberaowie z sejmu Dolnej Austrii, tego dnia danie konstytucji wysun sejm wgierski w Preszburgu, poza tym zaczy si masowe zebrania w Wiedniu, Pradze, Budapeszcie, Mediolanie. Osob najbardziej znienawidzon by wwczas w Wiedniu Metternich, tote 12 marca wrczono cesarzowi petycj studentw wiedeskich domagajcych si usunicia starego kanclerza, 13 marca studenci i robotnicy zaczli wznosi barykady, doszo do drobnych star z wojskiem, byo paru zabitych. Wobec tego dwr cesarski postanowi powici Metternicha, sdzc, e za t cen uniknie rewolucji. Po pewnym wahaniu zgodzono si take na utworzenie gwardii narodowej i uzbrojenie studentw, obiecano te ogosi pniej konstytucj. W dniu 15 marca skoczya si pierwsza "rewolucja" wiedeska. Do powaniejszej walki nie doszo. Metternich nie zgodzi si na propozycj marszaka Windischgraetza, by przy pomocy wojska przywrci "porzdek". W sekrecie wyjecha do Wielkiej Brytanii. A poniewa w oglnym przekonaniu by najbardziej odpowiedzialny za cay system rzdowy austriacki, dlatego te sdzono, e wraz z ustpieniem Metternicha skoczy si i sam system. Byo to ogromne nieporozumienie, ale stworzyo atmosfer dla wyraanych teraz gono da

liberalnych i narodowych w caej monarchii, na skutek czego pastwo Habsburgw niemal nagle przestao by ostoj reakcji w Europie rodkowej. Przerazio to opierajcego si dotd krla pruskiego i 18 marca rano zgodzi si na zniesienie cenzury prasy i zwoanie sejmu. Tego dnia po poudniu zacza si w zwizku z tym przed zamkiem krlewskim ogromna manifestacja, ktra miaa wyrazi krlowi podzikowanie. Domagano si zarazem wycofania wojska z miasta. Podczas manifestacji wystpio jednak wojsko, dwa nie wyjanione strzay spowodoway chwilow panik tumu, pod wieczr zaczto na ulicach budowa barykady. Rozgorzaa zacita walka uliczna z wojskiem, trwajca do rana dnia nastpnego. Wojsko (12500 ludzi i 36 armat), umiejtnie kierowane przez gen, von Prittwitza, miao przewag. Ale walka nie bya jeszcze rozstrzygnita, zachodzia nadto obawa, czy onierze si nie zachwiej. Wobec tego Fryderyk Wilhelm IV pod wpywem prb delegacji z miasta, a wbrew radom brata Wilhelma, w specjalnej odezwie An meine lieben Berliner (Do moich kochanych berliczykw) zgodzi si na wycofanie wojska z Berlina pod warunkiem usunicia barykad i przywrcenia spokoju w miecie. onierzy zastpia gwardia obywatelska. Monarcha ogosi ponadto amnesti dla winiw politycznych, m.in. dla Polakw. W dniu 20 marca zaprowadzono ich w triumfalnym pochodzie przed zamek. Wrd oglnego entuzjazmu przemawia Ludwik Mierosawski i Karol Libelt. Aby sobie pozyska ludno, krl ogosi poza tym 21 marca manifest Do narodu niemieckiego obiecujcy do oglnikowo "organizacj konstytucyjn" pastwa. Ale akt ten, nie podpisany zreszt, nie zrobi adnego wraenia. Nie wierzono kamliwemu i tchrzliwemu monarsze, upokorzono go w dodatku, gdy 22 marca podczas pogrzebu 183 ofiar walki musia si pokaza na zamku i na skutek woa z tumu odsoni gow (Hut ab) i skoni j (verbeug dich) przed tymi, ktrzy zginli podczas powstania przeciwko jego absolutyzmowi i ustrojowi feudalnemu. Lud Berlina odnis zwycistwo, cho nie majc organizacji i przywdcw nie potrafi go wykorzysta. Perspektywa pogbiania si rewolucji istniaa jednak nadal. Ocalia przed ni monarchi prusk buruazja. W dniu 29 marca prezesem ministrw zosta nadreski libera, bogaty przemysowiec Ludolf Camphausen, w rzdzie znaleli si i inni liberaowie nadrescy (Dawid Hansemann, Alfred von Auerswald), zwoany 2 kwietnia Landtag pruski ograniczy si do zatwierdzenia wolnoci prasy, zebra, stowarzysze i wyznania oraz do podkrelenia swego prawa w sprawie uchwalania budetu. Liberaowie pruscy nie prbowali nawet skutecznie utrwali swych rzdw, pozostawili ca dawn administracj, nie zrobili nic, by zmniejszy znaczenie junkrw, zgodzili si nawet na powrt wojska do Berlina 30 i 31 marca 1848 r. Na t minimalistyczn postaw liberaw wpyny gwnie trzy czynniki: strach przed reakcj, przed spraw polsk a przede wszystkim przed rewolucj spoeczn. Siy reakcji nie byy bynajmniej zamane. Junkrzy, og oficerw, ogromna wikszo pastorw i znaczny odam ksiy katolickich przygotowywali ju kontrrewolucj. Poza tym obawiano si ogromnie interwencji zbrojnej cara Mikoaja I. Pod wpywem tej obawy zaczto nawet forytowa Polakw, na wiecach czsto mwiono o koniecznoci przywrcenia Polski. W Poznaskiem wystpowao rwnie w 1847 r. wrzenie wrd biedoty wiejskiej i rzemielnikw, cho po niwach tego roku nieco zagodniao. Dziaa take ruch spiskowy, cho do niejednolity, bo cieray si w nim elementy szlacheckie i demokratyczne. Na wiadomo o wypadkach paryskich spiskowcy poznascy zgodzili si na powoanie 20 marca Komitetu Narodowego, w ktrym jednak przewag mieli konserwatyci. Na wzr komitetu poznaskiego tworzyy si komitety lokalne, ktre waciwie przejy wadz z rk zastraszonych landratw. Take i na Pomorzu, w Chemnie, powsta tymczasowy Komitet Narodowy, majcy jednak znacznie mniejsze znaczenie. Od samego pocztku komitet poznaski zacz tworzy oddziay wojskowe, nad ktrymi dowdztwo obj Ludwik Mierosawski. Liberalny rzd pruski godzi si na to z pocztku, sdzc, e oddziay te, wkraczajc do Krlestwa i wywoujc w nim powstanie, utrudni Rosji zbrojn interwencj w Niemczech. Car Mikoaj I nie rozpocz jednak akcji zbrojnej, a Niemcy z Poznaskiego w obawie przed ewentualnym przyczeniem tego kraju do przyszej Polski zaczli naciska rzd berliski, by wojska polskie rozbroi i przywrci znaczenie administracji niemieckiej. Wskutek tego komisarz krlewski gen. Willisen skoni Komitet Narodowy do redukcji polskich si zbrojnych (ukad w Jarosawcu 11 IV 1848). Poniewa jednak obawa wojny z Rosj upada, reakcyjne i szowinistyczne elementy niemieckie domagay si cakowitego rozwizania tych si, na co zgadzaa si rwnie i prawicowa wikszo Komitetu Narodowego, ktry si zreszt pod koniec kwietnia rozwiza. Nie czekajc nawet na rozkazy z Berlina wojska pruskie rozbiy obz polski pod Ksiem 29 kwietnia, pod Miosawiem 30 kwietnia poniosy porak, ale pod Wrzeni 2 maja znowu pokonay Polakw. W dniu 9 maja pozostae oddziay polskie skapituloway. Wojsko pruskie i oddziay ochotnicze kolonistw niemieckich popeniy jednak przy tym szereg rabunkw i gwatw. To zwycistwo armii i szowinistw niemieckich, uatwione zreszt postaw wikszoci obszarnikw polskich, ktrzy bali si wzmocnienia w Poznaskiem elementu chopskiego, najliczniejszego w oddziaach polskich, wzmacniao zarazem reakcj w Prusach i byo ciosem ogromnym dla sprawy polskiej w ogle, tym bardziej e rwnoczenie spotka j dotkliwy cios w Galicji, gdy w Krakowie Austriacy unicestwili w tym samym czasie prb powstania. Prawd wic jest, e po ugodzie jarosawieckiej ziemiastwo wielkopolskie obawiao si reakcji chopw, nie mogc speni danych im obietnic spoecznych i gospodarczych. Armia powstacza tracia jednak racj bytu take z innego wzgldu. Okazao si bowiem, e oczekiwana wojna Prus z Rosj nie nastpi. Nadto rewolucja spoeczna, ktrej, sabe zreszt, zapowiedzi na poudniu W, Ksistwa si

pojawiy, pomogaby przede wszystkim do cakowitego zniszczenia potencjau polskiego, bdcego w rkach warstw posiadajcych. Nic dziwnego, e te, w wikszoci zaangaowane w dziele tzw. reorganizacji W. Ksistwa Poznaskiego, a czsto w powstaniu, usioway pniej ratowa nie tylko siebie, ale take szerzej rozumiany interes narodowy. Akcj liberaw pruskich i w ogle niemieckich hamowaa take obawa przed akcj robotnikw przemysowych, ktrzy wprawdzie nie niszczyli maszyn (poza paru wyjtkami), ale na zebraniach masowych i podczas strajkw domagali si podwyszenia pac i legalizacji organizacji robotniczych. Zagroona w ten sposb buruazja musiaa si zbliy do zagroonych przez ruch chopski feudaw, to za odbio si na dziaalnoci parlamentu tymczasowego we Frankfurcie (31 III-3 IV 1848). Od razu dokona si tu rozam wrd jego uczestnikw na radykaw (waciwie demokratw), ktrzy chcieli znie wadz ksit, i na umiarkowanych. Ci ostatni mieli przewag i dlatego parlament tymczasowy przyj wprawdzie zasad powszechnego i rwnego prawa wyborczego, ale sposb przeprowadzenia wyborw zostawi poszczeglnym rzdom, nie protestowa przeciw funkcjonujcej nadal Radzie Zwizkowej i rozwiza si, nie czekajc na wybory do parlamentu oglnoniemieckiego. Powoa tylko w celu wykonania swych uchwa komisj pidziesiciu, w ktrej wikszo mieli liberaowie. Obradowaa ona wraz z siedemnastoosobowym komitetem Rady Zwizkowej. Widzc t kompromisowo liberaw, cz demokratw badeskich (Hecker, Struve, Herwegh, Sigel) zdecydowaa si wprowadzi republik za pomoc powstania zbrojnego, wskutek czego rzd badeski zwrci si o pomoc do Bundestagu. T republik niemieck ogoszono w Konstancji. Ale akcja zbrojna, le przygotowana, zawioda. Nie poparli jej liberaowie i cz demokratw. W dodatku legiony niemiecki i polski, organizujcy si we Francji pod dowdztwem oglnym Herwegha, powstrzymane przez wadze francuskie, nie zdyy przyby na teren walki. W dniu 20 kwietnia pod Kandem powstacy zostali rozbici przez wojska heskie. Inne drobne oddziaki powstacze w Badenii oraz grup Herwegha rozbroiy wojska heskie, wirtemberskie i bawarskie. Z pokonanymi obchodzono si wprawdzie askawie, ale nieudana prba republikanw osabia ogromnie siy lewicowe w Niemczech. Wiksze kopoty przeywaa wwczas monarchia habsburska ze wzgldu na ruchy rewolucyjno-narodowe zwaszcza we Woszech, na Wgrzech, w Czechach i w Galicji oraz ze wzgldu na niepewno sytuacji w samym Wiedniu i sabo rzdu centralnego, dlatego te w przyszym parlamencie oglnoniemieckim rol decydujc mieli odegra deputowani z Prus i krajw zachodnioniemieckich. Do parlamentu tego miano wybiera we wszystkich krajach, wchodzcych w skad Zwizku Niemieckiego, oraz w Prusach Wschodnich i Zachodnich, a take w niemieckiej czci W Ks. Poznaskiego, liczono si bowiem z moliwoci, e cz,zamieszkana w wikszoci przez Polakw, zostanie przyczona do majcego wkrtce powsta - jak sdzono - pastwa polskiego. Nie objto zatem wyborami krajw woskich Austrii (Lombardia i Wenecja) oraz Wgier i Galicji. Czechy i cz Chorwacji, jako nalece dawniej do Rzeszy, a potem do Zwizku Niemieckiego, miay prawo wybiera, ale wiksza cz Czechw zbojkotowaa wybory. Wybory do parlamentu frankfurckiego nie byy demokratyczne, prawie wszdzie wykluczono z nich warstwy najbiedniejsze, cho nie wszdzie stosowano pod tym wzgldem jednakow praktyk. Poza tym wskutek braku wyrobienia politycznego robotnikw i rzemielnikw grupy te nie wysuway swych kandydatw, rzemielnicy np, mieli w parlamencie frankfurckim tylko czterech deputowanych, robotnicy ani jednego, deputowanych drobnomieszczaskich byo znacznie mniej ni ze redniej buruazji. Na 573 deputowanych (XI 1848) byo poza tym 38 obszarnikw, 49 profesorw uniwersytetu, 32 nauczycieli gimnazjalnych, 64 adwokatw, 93 wyszych urzdnikw. By to pierwszy w historii parlament oglnoniemiecki. Po raz pierwszy przedstawiciele narodu niemieckiego razem zebrani mogli si wypowiedzie na temat ustroju politycznego i spoecznego Niemiec i na temat stosunku do ssiadw. Posiedzenia plenarne parlamentu frankfurckiego, otwartego 18 maja 1848 r., odbyway si w kociele protestanckim w. Pawa (Paulskirche). Kluby i stopniowo tworzce si stronnictwa obradoway w rnych kawiarniach i restauracjach hotelowych. Skrajna prawica ze skrzydem protestanckim (m.in, von Vincke) i katolickim (von Radowitz, Dollinger i in,) liczya ok. 50 deputowanych; bya konserwatywna i wroga rewolucji. Centrum liczce przeszo poow ogu deputowanych, pod wzgldem politycznym rozbite na cztery grupy, stao na stanowisku suwerennoci ludu, ale nie chciao zasadniczo zmienia ustroju. Lewica chciaa zerwania z istniejcymi rzdami i okrelenia przez parlament ustroju zjednoczonych Niemiec. Dzielia si ona jednak w pogldach na charakter tego zjednoczenia. Lewica umiarkowana (Robert Blum, Johann Itzstein, Karol Vogt i in.) chciaa republiki federacyjnej opartej na buruazji. Znacznie liczniejsza od niej skrajna lewica (Wilhelm Zimmermann, Arnold Ruge, Juliusz Frobel) zdradzaa tendencje socjalistyczne, cho wyranie socjalizmu broni tylko jeden z jej uczestnikw, czonek Zwizku Komunistw, przyjaciel Marksa i Engelsa Wilhelm Wolff. Parlament zacz obrady w chwili, gdy w Prusach wystpowao ju przesilenie rewolucji, a nawet w pastwach poudniowych buruazja w obawie przed rewolucj socjaln szukaa pomocy u ksit i wojska. W dodatku ogromnej wikszoci czonkw parlamentu frankfurckiego brak byo dowiadczenia parlamentarnego. Nie opracowano z gry odpowiedniego regulaminu obrad, std te setki posw popisyway si dugimi, czsto uczonymi mowami ("88 Professoren - Vaterland du bist verloren"). I tak np. na temat, kto powinien sta na czele pastwa, przemawiao w cigu 8 dni a 223 mwcw,

wreszcie wybrano na regenta arcyksicia Jana, dlatego e by Habsburgiem, a wic reprezentantem tradycji caych Niemiec i cesarstwa, a jednoczenie nie lubi Metternicha i by oeniony (morganatycznie) z crk naczelnika urzdu pocztowego. Zniesiono Rad Zwizkow (ostatnie zebranie 29 VII). Powoano 9 sierpnia rzd pastwa niemieckiego z ksiciem Karolem von Leiningen na czele, cho rwnoczenie w dalszym cigu panowali wszdzie dawni ksita i przede wszystkim od ich woli zaleao wykonanie uchwa frankfurckich. yw dyskusj wywoaa w parlamencie sprawa polska. Z ramienia rzdu pruskiego gen. Pfuel w Poznaskiem a trzy razy przeprowadza jego podzia na cz polsk i niemieck, przy czym na t ostatni przypado przeszo 3/5 caego terytorium Wielkiego Ksistwa. Protestowali przeciwko temu Polacy, oficjalnie zaprotestowa i rzd francuski, widzc w tym "czwarty rozbir Polski". Mimo to w czci niemieckiej Poznaskiego przeprowadzono wybory do parlamentu frankfurckiego. Polacy wysali tylko jednego posa (Janiszewskiego, po nim Libelta), by uroczycie zaprotestowa przeciwko temu i zoy mandat. Ale yczliwy na pocztku rewolucji stosunek buruazji niemieckiej do Polakw zmieni si po upadku powstania poznaskiego, tym bardziej e nie obawiaa si ju ona wojny z Rosj. Wyrazem tej zmiany byy obrady w dniach 24-27 lipca, zaczte referowaniem uchway komisji prawa midzynarodowego przez profesora uniwersytetu wrocawskiego, historyka Stenzla. Przeciwko dzieleniu Poznaskiego i w obronie sprawy polskiej wystpili gorco Robert Blum i Arnold Ruge, rzeczowo niesuszno podziau uzasadnia rwnie historyk Dollinger, ale za utrzymaniem "rozbioru W. Ksistwa" i przeciw podnoszeniu sprawy polskiej opowiadaa si ogromna wikszo parlamentu. Pogldy tej wikszoci wyraa przywdca jednej z grup centrum Wilhelm Jordan, twierdzc, e Niemcom prawo do Poznaskiego da miecz i pug. Niemcy zatem maj za sob prawo silniejszego oraz wyszo kulturaln i religijn nad Polakami. W rezultacie 242 gosami przeciwko 31, przy 188 czciowo umylnie nieobecnych, parlament frankfurcki uzna wano mandatw wybranych ju posw i ogosi przyczenie wikszoci czci Poznaskiego do Rzeszy. Buruazyjna wikszo zgromadzenia kierowaa si tu nie tylko nacjonalizmem, chciaa bowiem take pozyska sobie rzd pruski, aby wzmocni swj autorytet, co jednak nie nastpio, gdy sejm pruski w padzierniku 1848 uzna cao Poznaskiego za cz skadow Prus. Rzd pruski jednak zgodzi si na okrelenie linii demarkacyjnej przez gen. Schaffer-Bernsteina, bya ona jeszcze bardziej niekorzystna dla Polakw ni poprzednia. Tylko niewielki skrawek Poznaskiego uznano za polski. Echa rezolucji frankfurckiej byy w Niemczech sabe. Oburzenie wyraali tylko demokraci, mimo to jedynie koloskie Towarzystwo Demokratyczne pod przewodnictwem Marksa uchwalio protest przeciw decyzji parlamentu frankfurckiego. Podobnie w sprawie Tyrolu uchwalono, e wikszo tego kraju powinna nalee do Rzeszy. Natomiast niezalenoci narodu czeskiego prawie wszyscy, nawet z lewicy, byli przeciwni ("byoby to wystpkiem przeciwko wszelkim prawom ludzkoci" - mwi pose Henryk Giskra). Tylko Robert Blum i Amold Ruge mieli odwag broni tej sprawy. Niektrzy z deputowanych poruszali poza tym spraw niemieckoci Alzacji, Lotaryngii, nawet Kurlandii i Inflant. Wilhelm Jordan twierdzi, e "wszyscy, ktrzy mieszkaj w Niemczech, s Niemcami, nawet gdyby nie byli Niemcami z pochodzenia i z jzyka". Byy to jeszcze pogldy mniejszoci, ale zaczy si ju utrwala wrd buruazji niemieckiej. Do prawdziwego starcia midzy demokratyczn lewic a liberaami w parlamencie frankfurckim doszo dopiero przy omawianiu sprawy szlezwicko-holsztyskiej. Zamieszkany przewanie przez Niemcw i nalecy do rzeszy Niemieckiej Holsztyn oraz niemiecki tylko w poudniowej swej czci Szlezwik byy ksistwami zczonymi z Dani osob wsplnego monarchy, dziedziczcego tron w linii mskiej. Ale w styczniu 1848 r. krlem duskim zosta Fryderyk VII (1848-1863), ktry nie mia mskiego nastpcy tronu. Pod naciskiem opinii duskiej chcia on wcieli obydwa ksistwa lub przynajmniej ich cz do Danii, ale przeciwko temu powstali Niemcy i zwrcili si o pomoc do Zwizku Niemieckiego. W jego imieniu wojska pruskie w kwietniu 1848 r. zajy ksistwa, w maju wkroczyy do Jutlandii. Usadowieniu si Prus u wyjcia na Batyk byy dawniej zawsze przeciwne Francja, Rosja i Wielka Brytania, ale dwa pierwsze pastwa nie chciay wojny z Prusami. Najbardziej oponowa Palmerston, ktry si ba, e zjednoczone Niemcy utrudni handlowi brytyjskiemu kontakt z Batykiem. Poniewa pewne byo, e Wielka Brytania nie bdzie toczy wojny sama, przeto Prusy miay wszelkie szanse utrzymania ksistwa, ale Fryderyk Wilhelm IV nie chcia korzysta z poparcia liberaw i zawar z Dani zawieszenie broni w Malmo (26 VIII 1848), na mocy ktrego ksistwami do czasu ich podziau wedug yczenia mieszkacw miaa rzdzi w imieniu jednak krla duskiego mieszana komisja pruskoduska z duskim ministrem na czele. Przedstawiciela frankfurckiego rzdu Rzeszy nawet nie dopuszczono do obrad w tej sprawie, co byo ogromn kompromitacj dla parlamentu frankfurckiego, w ktrym powstao teraz ogromne oburzenie. Pod jego wpywem 5 wrzenia parlament odmwi ratyfikacji ukadu w Malmo, ale ju w par dni potem w obawie, e Prusy nie bd si z tym liczy, uchwa t cofn. Demokraci uznali to za zdrad rewolucji i wywoali powstanie studentw, rzemielnikw, robotnikw i chopw. W samym Frankfurcie zostao ono stumione 19 wrzenia, ale w Badenii demokrata Struve proklamowa republik 21 wrzenia. I tu jednak ruch zosta szybko zamany. Odtd te zaczto mwi "gegen Demokraten helfen nur Soldaten" (przeciwko demokratom pomagaj tylko onierze). Buruazj niemieck w parlamencie frankfurckim postawiono przed alternatyw: demokracja i zjednoczenie Niemiec za cen rewolucji czy wprowadzenie pewnych swobd liberalnych za cen kompromisu z

reakcj. Wybraa to drugie. Rozdzia szedziesity trzeci Ruchy rewolucyjne 1848 r. w Austrii W skad Austrii wchodziy narody o rnej strukturze gospodarczo-spoecznej i rnym stopniu rozwoju kulturalnego, dlatego te ich ruchy rewolucyjne cechuje ogromna rnorodno. Wystpiy tu bowiem trzy rodzaje antagonizmw. 1) antagonizm w stosunku do rzdu cesarskiego, 2) antagonizmy narodowe, 3) antagonizmy spoeczne. Wszystkie pozostaway ze sob w cisym zwizku, czsto hamoway si nawzajem sprawiajc, e rewolucja 1848 r. w Austrii nie moga by jednolita, a tym samym nie moga zwyciy. Niech do rzdu wiedeskiego bya oglna, ale nie we wszystkich krajach jednakowa. Najdalej posuwali j Wosi, Wgrzy, Polacy i Czesi. Pierwsi z nich chcieli w ogle oderwa si od Austrii. Wgrzy pragnli odrbnego pastwa przy zachowaniu co prawda unii z Austri. Polacy myleli o wasnym pastwie, cho tego postulatu jeszcze wyranie nie stawiali. Czesi natomiast nie wysuwali dania odrbnego pastwa, domagali si jednak przebudowy Austrii na pastwo federacyjne, w ktrego rzdach mieliby rwny gos z Niemcami. Za to narody sabsze, jak Ukraicy, Rumuni i Chorwaci, szukali oparcia przeciwko wspmieszkajcym z nimi narodom wanie w rzdzie wiedeskim. W caej monarchii byy te silne antagonizmy narodowe. W Czechach czesko-niemiecki, w Galicji polsko-ukraiski, w Tyrolu, Lombardii i Wenecji woskoniemiecki, w Krainie niemiecko-soweski, w Siedmiogrodzie, na Sowacczynie, w Chorwacji, Sawonii i Wojwodinie antagonizm Wgrw z mieszkacami tych krajw, Rumunami, Sowakami, Chorwatami i Serbami. Te antagonizmy narodowe pozostaway w cisym zwizku z konfliktami spoecznymi. W Galicji Wschodniej np. chopi byli Ukraicami, szlachta i wikszo buruazji Polakami. Podobnie byo na ziemiach dawnego pastwa wgierskiego. Szlachta na Sowacczynie, w Siedmiogrodzie, w Slawonii, czciowo w Chorwacji bya madziarska lub czciowo zmadziaryzowana, chopi byli Sowakami i Rumunami, Serbami i Chorwatami. Wprawdzie zarwno w tych dwch krajach, jak i we wszystkich pozostaych chopi nie mieli jeszcze przed rewolucj uwiadomienia narodowego, ale toczona przez nich wszdzie ju dawniej walka klasowa zaostrzya si znacznie w latach 1846-1849 w oglnej atmosferze rewolucyjnej, pocigajc za sob wzrost uwiadomienia narodowego. Tak ewolucj, cho bynajmniej nie jednakow, przeszli zwaszcza Ukraicy galicyjscy, Rumuni siedmiogrodzcy, Serbowie w Wojwodinie, Sowecy, Chorwaci i Sowacy. Przed 1846 r. rzd wiedeski wszdzie przeciwstawia si deniom narodowym jako niebezpiecznym dla spoistoci pastwa, cho ju od czasw Jzefa II nie uprawia take wiadomie polityki germanizacyjnej. Okazywaa si ona zreszt niemoliwa, gdy po prostu Niemcw byo zbyt mao, administracja opieraa si wic nie tylko na nich, lecz i na znajcych jzyk niemiecki Czechach. Ale od 1846 r. zagroona ruchem rewolucyjnym biurokracja austriacka zacza wyzyskiwa antagonizmy spoeczne i narodowe, od 1848 r. za na t drog wszed take rzd centralny, co mu ogromnie uatwio przezwycienie ruchw rewolucyjnych, aczkolwiek stao si bardzo niebezpieczne, gdy rozbudzone lub oywione przy czciowej pomocy monarchii wiedeskiej ruchy narodowe stay si pniej gronymi siami odrodkowymi w pastwie. Tak byo z Ukraicami, ktrzy zaczli ciy ku Rosji, i z Rumunami, ktrzy swe sympatie kierowali ku ssiedniej Wooszczynie. Zjawiska te byy oczywicie nieuniknione i nie wywoa ich rzd austriacki, ale do ich wzmocnienia znacznie si przyczyni. Nie tylko w Galicji, ale rwnie w Czechach i na Wgrzech ju przed 1848 r. rozwijaa si dziaalno spiskowa przygotowujca rewolucj. W 1846 r. powstaa w Czechach organizacja tajna zwana Repeal (na wzr Irlandczykw, ktrzy si domagali "odwoania" unii z Angli), ktra postawia sobie za cel walk z absolutyzmem, wyzwolenie chopw i utworzenie republiki demokratycznej. Repeal grupowaa gwnie demokratw zarwno Czechw, jak i Niemcw, nie miaa jednak poparcia wikszoci buruazji, ktra pragna tylko wprowadzenia w Czechach reform liberalnych. O oderwaniu si cakowicie od Austrii nikt jeszcze jednak nie myla. Po lutowych wypadkach paryskich Repeal przesza do energiczniejszej dziaalnoci, ogaszajc 8 marca 1848 r. publicznie danie zwoania sejmu czeskiego i zniesienia cenzury oraz wzywajc praan na masowe zebranie w dniu 11 marca. Uchwalio ono obszern petycj do cesarza (sejm, zniesienie paszczyzny, wolno sowa, zebra, organizacji itp.) i powoao tzw. Komitet witowacawski (w aniach w. Wacawa odbywao si zebranie). Na Wgrzech dania wyszy od sejmu, gdzie ju 3 marca dziennikarz Ludwik Kossuth postawi wniosek o petycji do cesarza, domagajcej si wprowadzenia konstytucji na Wgrzech. Powicajc pod wpywem rozruchw w Wiedniu Metternicha i dajc par obietnic liberalnych, dwr wiedeski liczy na to, e powstrzyma rewolucj. By to tylko dowd braku rozeznania w sytuacji, buruazja niemiecka bowiem nie chciaa poprzesta na obietnicach, lecz pragna przeksztacenia Austrii w centralistyczne pastwo liberalne, rednia i drobna szlachta madziarska dya do utworzenia wasnego pastwa konstytucyjnego, zwizanego uni rzeczow lub przynajmniej osobow z Austri, buruazja woska dya do oddzielenia si od monarchii wiedeskiej w ogle, buruazja czeska wysuwaa haso autonomii. Zastraszony rzd wiedeski musia pogodzi si z faktem, e wgierski sejm stanowy, gwnie pod wpywem liberaw, uchwali w marcu 1848 r. ustawy konstytucyjne w Preszburgu (Bratysawa). Co wicej, Ferdynand I pojecha specjalnie do Preszburga i tu, jako krl wgierski, sankcjonowa je 11 kwietnia. Ustawy te wprowadzay dwuizbowy parlament, odpowiedzialno ministrw przed parlamentem, swobod prasy, reformy spoeczne na wsi (zniesienie paszczyzny, sdw paskich, dziesiciny kocielnej, opat i posug na rzecz dworu), cho zarazem utrzymyway feudalny charakter izby wyszej, wysoki cenzus wyborczy, a ponadto pozbawiay prawa

wyborczego chopw bezrolnych i maorolnych oraz biedot miejsk, chcc w ten sposb uniemoliwi udzia w wyborach biednej na og chopskiej ludnoci niemadziarskiej. Sejm wgierski wprowadzi zatem wiele reform liberalnych, ale nie chcia pogbienia rewolucji. "Ograniczenia reform spoecznych i przemilczenie problemu narodowociowego zawziy dzieo rewolucji i podciy je w zarodku" (W. Felczak). Na razie jednak nie byo to jeszcze widoczne. W wystpieniu Wgrw liberaowie krajw austriackich widzieli przede wszystkim zerwanie z absolutyzmem monarszym i z feudalizmem. Postpowanie Wgrw stao si odtd przykadem dla innych narodw Austrii, ktra musiaa i na ustpstwa, gdy wspczenie (w drugiej poowie marca) utracia prawie ca Lombardi i Wenecj. W caej monarchii tworzyy si ju komitety narodowe, zoone z przedstawicieli buruazji i liberalizujcej szlachty, domagano si uznania praw jzykw narodowych w administracji i sdownictwie oraz reform liberalnych. Zebrane 25 marca chorwackie Zgromadzenie Narodowe dao dla Chorwacji tego samego, co otrzymali Wgrzy oraz osobnej armii chorwackiej z wasnym wodzem (banem) na czele, ktrym mianowano pk. Jzefa Jelacicia, stojcego blisko dworskich k austriackich. Cikim problemem dla liberaw wczesnych bya sprawa chopska. Pod wpywem kryzysu gospodarczego i przykadu rabacji galicyjskiej chopi w kilku krajach austriackich (na Wgrzech, w Austrii, Siedmiogrodzie, Rusi Zakarpackiej) zaczli rozruchy, domagajc si zniesienia paszczyzny i wizw feudalnych. Liberaowie wszdzie chtnie godzili si na te dania, zgodnie jednak ze sw doktryn nie chcieli przyzna chopom na wasno ziemi. Sejm wgierski w Bratysawie pod wpywem pogoski, e Petofi chce i na Bratysaw na czele chopw, uchwali 18 marca zniesienie paszczyzny, ale pod warunkiem, e chopi zapac za to odszkodowanie wacicielom. Uchwaa ta bya dyktowana strachem przed chopami, odpowiadaa jednak wczesnym pogldom liberaw. Ale reakcjonici austriaccy, podobnie jak niemieccy, ju przed 1848 r. byli zdania, e sprawa monarchii moe znale najsilniejsze oparcie tylko w klasie chopskiej i byli zdecydowani zgodzi si w stosunku do chopw na te same ustpstwa, na ktre godzili si liberaowie. Zaczli zatem wszdzie propagand wrd chopw na rzecz monarchii. W opinii wikszoci ciemnych jeszcze, nieuwiadomionych chopw, musiaa wygra ta ostatnia, gdy dawaa im to, co liberaowie mimo propagandowych frazesw dopiero obiecywali przeprowadzi. Gdy zatem nawet ta cz szlachty, ktra przyja program liberalny, zacza si domaga zniesienia paszczyzny, reakcyjne koa wiedeskie zdecydoway si na wykonanie tego, ale w imieniu rzdu centralnego. W Czechach patent cesarski z 28 marca, ogaszajcy prawo chopw do wykupu paszczyzny i innych ciarw feudalnych, zosta wydany na danie feudaw. Natomiast gdy w Galicji Komitet Narodowy krakowski i Rada Narodowa lwowska zdecydoway si stanowczo w kwietniu 1848 r. przeprowadzi zniesienie paszczyzny, gubernator Franciszek von Stadion, uprzedzajc ten krok, w ostatniej chwili ogosi zniesienie jej 22 kwietnia, cho jeszcze nie mia nawet na to pozwolenia cesarskiego. Nadeszo ono dopiero pniej, ale w Wiedniu umylnie je antydatowano. Polityka liberaw w sprawie agrarnej odbia si fatalnie na losach rewolucji, bo masy chopskie, ktre wszdzie je pocztkowo popieray, stopniowo zaczy si do niej zraa, a cho nie zaprzestay walki klasowej, to jednak nienawi ich kierowaa si nie przeciwko rzekomo sprawiedliwemu cesarzowi, lecz przeciwko feudaom zarwno reakcyjnym, jak i liberalizujcym, natomiast w stosunku do wolnociowego programu buruazji chopi byli coraz bardziej obojtni, a w Galicji Wschodniej, w Siedmiogrodzie, na Wgrzech nawet wrodzy. Pierwsze niepowodzenia zacz ponosi w 1848 r. polski ruch rewolucyjny. Jak wszdzie, tak i w Galicji po powstaniu wiedeskim zaczto w miastach organizowa komitety, we Lwowie 19 marca uchwalono liberaln petycj do cesarza, ktrego proszono zarazem o pomoc w zdobyciu przez Polsk niepodlegoci. Zastraszona biurokracja niemiecka musiaa tolerowa dziaalno komitetw, masowe wiece oraz tworzenie gwardii narodowej w Krakowie i we Lwowie, ale po zniesieniu paszczyzny podniosa gow i gdy w odpowiedzi na zakaz wyrobu broni i niewyraenie zgody na powrt emigrantw w Krakowie doszo do rozruchw ulicznych, gen. Castiglione zacz 26 kwietnia bombardowa miasto. Krakw uleg, Komitet Narodowy i gwardia narodowa zostay rozwizane. Bya to pierwsza powana poraka ruchu rewolucyjnego w 1848 r., cho jeszcze i dla Galicji nie decydujca, gdy w innych krajach Austrii ruch rewolucyjny nadal si wzmaga. Sprawa polska w Galicji bya jednak hamowana gwnie przez trzy czynniki: obojtno chopw, obojtno, a nawet czsto niech powanego odamu bogatej szlachty do rewolucji, konflikt polsko-ukraiski. W stosunku do Ukraicw nawet demokraci polscy stali na stanowisku nacjonalistycznym. Wyzyskiwaa to biurokracja austriacka, budzc przy pomocy Kocioa unickiego niech do Polakw w ogle. Utworzona 2 maja we Lwowie Narodowa Rada ruska z biskupem przemyskim Jachimowiczem na czele staa si narzdziem w rku wadz cesarskich. W rezultacie jednak losy ruchu polskiego zaleay od powodzenia ruchu rewolucyjnego w innych krajach monarchii, gdy za temu ostatniemu zaczo si niepowodzi, sprawa polska bya przesdzona. Gdy pod wpywem trzeciego powstania wiedeskiego (6 X - 1 XI) doszo i we Lwowie 1 i 2 listopada do walk ulicznych, gen. Hammerstein zbombardowa miasto. W Galicji zapanowa reim wojskowy, rozwizano wszystkie organizacje polityczne, a wielu dziaaczy liberalnych i demokratycznych aresztowano. Nieco inny charakter mia czeski ruch rewolucyjny. W Czechach buruazja bya silniejsza ni w Galicji. Wysuwajc hasa liberalne, miaa z pocztku przeciwko sobie tylko niemieckich i zniemczonych feudaw. Buruazja niemiecka natomiast popieraa z pocztku czeski ruch liberalny,

gdy jego tendencje pokryway si z jej deniami. Wysana do cesarza 28 marca 1848 r. przez Komitet witowacawski druga petycja o autonomi miaa jeszcze oglne poparcie. Gdy jednak Czesi odmwili udziau w parlamencie frankfurckim, a zarzdzone wybory zbojkotowali w wikszej czci kraju, wwczas buruazja niemiecka przestaa popiera Czechw, osabiajc przez to ich opozycj przeciw absolutyzmowi wiedeskiemu. Ale i poza tym opozycja czeska nie bya jednolita. Jak w caej Europie rodkowej, tak i w Czechach skadaa si ona z odamu liberalnego i demokratycznego. Demokraci czescy, nawizujc do programu Repeal, byli zwolennikami zniesienia paszczyzny i penej niezalenoci Czech, opierali si za w miastach na proletariacie i studentach. Liberaowie poprzestawali na autonomii, dyli do przeksztacenia Austrii w pastwo federacyjne, ktre powinno oderwa si od Rzeszy Niemieckiej. Odpowiadajc odmownie frankfurckiej komisji pidziesiciu na propozycj udziau w wyborach do parlamentu Rzeszy libera czeski Palacky dodawa przy tym, e widzi w Austrii gwarantk rozwoju narodw sowiaskich i e "gdyby pastwo austriackie nie istniao ju od dawna, to w interesie Europy i nawet ludzkoci naleaoby si stara, by stworzy je jak najprdzej". Gdy mimo to rzd wiedeski nakaza wybory, wwczas w 47 okrgach (na 68) zbojkotowano je, na 18 wybranych posw byo tylko kilku Czechw. Ale po wybuchu 26 maja powstania wiedeskiego liberaowie czescy zapewniali cesarza przez specjalnego delegata (Riegera) o swym przywizaniu do monarchii. Program federacyjny mia wielu zwolennikw, take wrd Chorwatw i Serbw. Sdzili oni, e tylko porozumienie si wszystkich Sowian moe stworzy w Austrii si rwnorzdn Niemcom i Wgrom. Zwoanie parlamentu oglnoniemieckiego nasuno niektrym dziaaczom (m.in. Jdrzejowi Moraczewskiemu) myl podobnego zebrania delegatw wszystkich Sowian w Austrii. Taki projekt rzuci 20 kwietnia Chorwat Iwan Kukuljevi. Postanowio go wykona grono liberaw czeskich i polskich, zebranych w Pradze 30 kwietnia. W rozpocztym 2 czerwca zjedzie sowiaskim w Pradze wzili udzia Czesi (m.in. Safarik, Palacky, Havlicek), Polacy (m.in. Jerzy Lubomirski, Karol Libelt), Chorwaci, Serbowie, Sowecy (m.in. Stanko Vraz), Sowacy (Ljudovit Stur), Ukraicy (m.in. H. Hynyewicz) i Dalmatyczycy, Na czele zjazdu stan Palacky, jego zastpcami byli Vraz i Lubomirski. Zebrani dzielili si na trzy sekcje: czesko-sowack, polskoukraisk i jugosowiask, kada z nich wydelegowaa 16 swych czonkw do tzw. Wielkiego Komitetu, Od samego jednak pocztku na zjedzie wystpiy silne tarcia midzy liberaln wikszoci a demokratyczn mniejszoci, ktrej jednym z przywdcw by Libelt. Poza tym liberaowie czescy wysuwali koncepcj zjednoczenia wszystkich Sowian austriackich (austroslawizm), na co pocztkowo nie godzili si Polacy. Lewica zjazdu (Karol Libelt) chciaa zwizku wszystkich narodw sowiaskich. Zjazd zosta nagle przerwany wybuchem powstania w Pradze w dniach 12 17 czerwca 1848, wywoanym przez elementy radykalne (Karol Sladkovsky, Jzef Fric i in.), rozgoryczone na wadze austriackie w Pradze za popieranie legalistw czeskich i wskutek prowokacji ze strony wojska. Najpierw zaczy si walki uliczne, od 14 czerwca gen. Windischgraetz zacz bombardowa miasto i zmusi je 17 czerwca do kapitulacji, W Czechach zacza si reakcja, cho ze wzgldu na niepokojc sytuacj na Wgrzech i ze wzgldu na wybory do parlamentu wadze austriackie prboway si oprze na buruazji liberalnej, ktra bya przeciwna powstaniu czerwcowemu. Punktem newralgicznym w okresie caej Wiosny Ludw bya dla rzdu austriackiego postawa stolicy, tj. Wiednia, ktry bynajmniej nie uspokoi si po powstaniu marcowym, gdy kamaryla dworska oraz prezes ministrw (od 21 III) hr. Franciszek Kolovrat i jego nastpca hr. Karol Ficquelmont (od 4 IV) prbowali tylko zyska na czasie, starajc si zarazem pozyska sobie cz buruazji, z obawy przed postaw stolicy i pod wpywem niepokojcych wiadomoci z prowincji arcyksita i rzd Ficquelmonta zdecydowali si wreszcie na ogoszenie 25 kwietnia 1848 r., obiecanej przez cesarza manifestem z 15 marca, konstytucji. Wzorowana bya na konstytucji belgijskiej i czciowo badeskiej. Ogosi j w swoim imieniu (std nazwa "oktrojowana", czyli nadana z gry) cesarz. Nie obejmowaa woskich krajw monarchii oraz Wgier, uznajc tym samym ich odrbny charakter prawny jako krajw poczonych tylko uni z cesarstwem. Konstytucja wprowadzaa wolno wiary i sumienia, wolno prasy, sowa, zebra, tworzenia organizacji, odpowiedzialno ministrw, uzaleniaa wprowadzanie nowych praw od zgody izb ustawodawczych, tj. Izby Deputowanych i Senatu. Do tego ostatniego mieli wchodzi czonkowie dworu cesarskiego oraz ludzie mianowani przez cesarza, a ponadto delegaci wielkich wacicieli ziemskich. Ogoszona wkrtce potem ordynacja wyborcza wprowadzaa przy wyborach do Izby Niszej wysoki cenzus wyborczy i podzia wyborcw na czynnych i biernych. Konstytucja ta speniaa gwne postulaty zamonej buruazji, ale wywoaa ogromne oburzenie drobnomieszczastwa wiedeskiego, wrd ktrego rej wodzili studenci, stanowicy gwne oparcie zoonego w wikszoci z demokratw Centralnego Komitetu Politycznego. Rzd, na ktrego czele sta od 4 maja Pillersdorff, na prno dy do rozwizania Komitetu, ktry coraz bardziej stanowczo domaga si zmiany konstytucji i zwoania parlamentu, a wreszcie spowodowa 15 maja wielk manifestacj studentw i proletariatu oraz budow barykad w stolicy (drugie powstanie wiedeskie). Rzd zgodzi si na uznanie konstytucji za tymczasow i na pewne w niej zmiany, ale przygotowywa si do zamania opozycji. Wstpem do tej akcji byo wywiezienie cesarza 17 maja ze stolicy, co zaniepokoio og mieszczastwa wiedeskiego, gdy Ferdynand I (zwany "dobrym") by popularny, poza tym Wiede by przywizany do Habsburgw, ktrym - jak sdzono - wszystko zawdzicza. Liczc na te nastroje wiedeczykw,

Pillersdorff cign do miasta wiksz liczb wojska i zada 26 maja rozwizania legionu akademickiego. Nie udao si to, gdy masy rzemielnikw i robotnikw stany po stronie studentw, a poza tym onierze okazywali sympati manifestantom. Rzd cofn swe dania, w Wiedniu wadz faktyczn obj Komitet Bezpieczestwa, opanowany w wikszoci przez ludzi, ktrzy chcieli spokoju i powrotu cesarza. Komitet nie mia adnej polityki oglnej, nie prbowa powanie odegra roli decydujcej w pastwie, wobec powstania czerwcowego w Pradze zachowa si biernie, nie potrafi nawet opanowa trudnej sytuacji gospodarczej Wiednia. W miecie, wskutek wywoywanego czsto przez samych przemysowcw zastoju w przemyle, wzrosa liczba bezrobotnych, zacza si droyzna i ndza. W dniach 21 i 23 wrzenia odbyy si demonstracje robotnikw domagajcych si podwyki zarobkw. Zostay one krwawo stumione przez gwardi narodow, co jednak doprowadzio do starcia demokratw z liberaami w onie Komitetu, tak e ten wreszcie si rozwiza, straci zreszt znaczenie ju w lipcu, gdy 22 tego miesica zebra si w kocu parlament oglnoaustriacki (Reichstag). Na 383 posw byo w nim 190 Sowian, ale poniewa obok nich znaleli si i Wosi, przeto Niemcy stanowili mniejszo. Wielu deputowanych nie znao nawet jzyka niemieckiego, zwaszcza chopi, ktrych byo okoo 90. Czynnik decydujcy stanowili liberaowie, rwnie jak i dwr obawiajcy si rewolucji spoecznej, cho chcieli na serio stworzy z Austrii pastwo konstytucyjne, natomiast kamaryla dworska cho niezgodna (tarcia arcyksicia Jana z otoczeniem cesarza, m.in. z jego bratow, ambitn arcyksin Zofi) godzia si na ustpstwa nieszczerze, liczc na pomoc armii, ktra miaa ju na swym koncie stumienie powstania w Krakowie i Pradze oraz klsk Wochw w Lombardii. Liczc na armi cesarz, ktry przyby do Wiednia 12 sierpnia, potpi zbyt samowoln, jak twierdzi, polityk rzdu wgierskiego i mg wywiera nacisk na sejm wiedeski. Ten ostatni by zgodny w sprawie oglnych praw liberalnych, jak np. w sprawie wolnoci sumienia, prasy, stowarzysze, ale za to z trudem posowie niemieccy przeforsowali decyzj o uywaniu w parlamencie tylko jzyka niemieckiego. Ostr rnic zda wywoaa sprawa chopska. Wszyscy si zgodzili na postawiony 26 lipca przez Niemca morawskiego, demokrat Jana Kudlicha wniosek o zniesieniu paszczyzny, ale gwatown dyskusj wywoaa sprawa indemnizacji wacicieli ziemskich. Chopi i demokraci mieszczascy domagali si zniesienia paszczyzny bez odszkodowa, ale na to nie chcieli si zgodzi konserwatyci i liberaowie. W rezultacie uchwalono, e za skasowanie dotychczasowych usug i wiadcze feudaom naley si odszkodowanie, ktre musz czciowo uici sami chopi, czciowo za pastwo. Ta decyzja przyczynia si ogromnie do podkopania znaczenia parlamentu wiedeskiego. Sankcjonowane 7 wrzenia przez cesarza prawo o paszczynie biurokracja interpretowaa chopom w ten sposb, e cesarz zwolni ich od paszczyzny, ale sejm kaza im za ni paci. Niezalenie od tego jednak feudaowie zaczli widzie w sejmie wroga, chopi natomiast uwaali odtd parlament za niepotrzebny, utrudniajcy cesarzowi ich wyzwolenie. To zadecydowao o losach sejmu i ruchu liberalnego w Austrii. Jak wszdzie w Europie rodkowej, tak i w Austrii ruch ten na jesieni 1848 r. przechodzi powany kryzys. Liberaowie bali si mas ludowych, zrazili sobie chopw, ale byli zbyt sabi, by sw wol narzuci feudaom. W Wiedniu drobnomieszczastwo przestao ufa liberaom, podobnie jak proletariat, parlament za straci wszelkie znaczenie dla cesarza i dla mas ludowych Wiednia. Zbyt pno zrozumieli demokraci wiedescy, e sprawa demokracji w Austrii jest zalena od zwycistwa powstania wgierskiego i gdy rzd nakaza stacjonowanemu w Wiedniu wojsku wyruszy przeciwko Wgrom, wezwali 6 padziernika masy ludowe do przeszkodzenia temu wymarszowi. Sprawca rozkazu, minister wojny Latour, zosta powieszony, ale cesarz i cz posw uciekli do Oomuca, gdy w Wiedniu wybucho powstanie. Jego przywdcy liczyli na pomoc chopw i odsiecz wgiersk. Jedna i druga zawioda, gdy chopi ju byli obojtni wobec rewolucji mieszczaskiej, Wgrzy za nie potrafili si zdecydowa na przebicie si do Wiednia przez otaczajcy to miasto kordon wojsk Windischgraetza i Jelacicia. Przybyli do stolicy Austrii delegaci parlamentu frankfurckiego (Robert Blum, Maurycy Hartmann i Juliusz Frobel) nie byli w stanie ju poredniczy w konflikcie. Chocia buruazja wiedeska bya przeciwna walce, ale nie chcieli sysze o kapitulacji studenci, rzemielnicy i robotnicy. Wprawdzie zaama si wreszcie, nieudolny zreszt, dowdca, oficer - poeta Wacaw Messenhauser, ale prawie do koca walczy jego zastpca, polski gen. Jzef Bem. W dniu 31 padziernika palce si,pozbawione ywnoci i wody, pene chorych na choler miasto wreszcie kapitulowao. Bem zdy uciec na Wgry, ale za to rozstrzelano wszystkich pozostaych przywdcw powstania, m.in. Bluma i Messenhausera. Setki powstacw wtrcono do wizienia. Parlamentowi cesarz kaza przenie si do Kromierya na Morawach. Waciwym zwycizc bya armia. Mianowany 1 listopada na yczenie gen. Windischgraetza prezesem rady ministrw ks, Feliks Schwarzenberg powiedzia pniej, e Austri ocalio nieposuszestwo trzech generaw (Radetzky'ego, Windischgraetza i Jelacicia), w rzeczywistoci jednak do zwycistwa reakcji w Austrii przyczynia si obok armii sama buruazja, ktra i tu w obawie przed rewolucj socjaln wolaa pj na kompromis z feudaami. Zwyciski dwr postanowi take pozby si figuranta na tronie. Ferdynand I musia abdykowa w Oomucu. Jego modszego brata Franciszka Karola nastraszono wizj ducha ich ojca - Franciszka I.L Ambitna ona arcyksicia Franciszka Zofia bawarska przeprowadzia wreszcie ogoszenie 2 grudnia cesarzem swego syna 18-letniego Franciszka Jzefa I (1848-1916), ale waciwie decydowaa za niego z pocztku tylko ona wraz z gen. Windischgraetzem i Jelaciciem, cho znaczenie najwiksze, niemal dyktatorskie,

mia tylko pierwszy z nich. Z upadkiem Wiednia zakoczy si jednak tylko pierwszy etap w walce o utrzymanie pastwa austriackiego, pozostawa do przebycia dla monarchii drugi, znacznie ciszy, tj. pokonanie powstania wgierskiego. Rozdzia szedziesity czwarty Rewolucja 1848 r. we Woszech Rewolucja marcowa w Austrii daa wreszcie pnocnym Wochom moliwo zjednoczenia. W dniu 22 marca 1848 r. bez walki wycofa si garnizon austriacki z Wenecji. Ogoszono tu republik z Danielem Maninem na czele. Po piciodniowej (18-23 III 1848) walce ulicznej wycofa si z Mediolanu (do czworoboku twierdz - Mantua - Werona - Peschiera - Legnago) marszaek Radetzky. Powstanie objo prawie ca Lombardi, Wenecj, Parm i Moden. W caych Woszech urzdzono tumne zebrania, domagajce si wojny z Austri, tysice ochotnikw pieszyo na pnoc, by w tej wojnie wyzwoleczej wzi udzia. Opinia oglna wskazywaa na krla Sardynii, Karola Alberta, jako wodza ruchu oglnowoskiego. Byo to ogromne nieporozumienie. Karol Albert nie lubi Austrii, rwnie jak i Francji, gdy ich lekcewaenie pastwa piemonckiego dranio jego ambicj. W gruncie rzeczy by autokrat, bardziej troszczcym si o interes dynastii ni o spraw narodow. Czsto niezdecydowany, ulegajcy wpywom, nie mia poza tym ani zdolnoci wojskowych, ani politycznych. Na wojn z Austri zgodzi si tylko pod naciskiem opinii i z myl, e w razie zwycistwa uwolni si od hegemonii Wiednia. Ale ogowi Wochw potrzebny by wdz moralny. aden inny monarcha woski nie nadawa si do tej roli, tote Karola Alberta od razu otoczya legenda. Tak np. hasem narodowym stao si jego powiedzenie z 1846 r.: "L'Italia fara da se" (Italia utworzy si sama), cho w rzeczywistoci krl nie by nawet zwolennikiem federacji pastw woskich. Wojn z Austri rozpocz pod koniec marca, w lad za nim uczynia to take Toskania. Papie Pius IX tolerowa udzia ochotnikw ze swego pastwa w wyprawie przeciwko Austriakom, tolerowa take utworzenie si w Rzymie z inicjatywy Mickiewicza 29 marca legionu polskiego, ale w allokucji z 29 kwietnia kategorycznie si zastrzeg, e jako gowa Kocioa wojny prowadzi nie moe. Wskutek tego utraci jednak od razu sw popularno, cho tumaczy pniej, e nie chce wystpowa przeciwko zapaowi narodowemu. Sabego poparcia sprawie wojny udzieli krl Ferdynand II, ktry z pocztku wysa, cho niechtnie, wojsko i flot na pnoc, ale odwoa je w maju 1848 r., gdy liberaowie i demokraci neapolitascy pod wpywem wiadomoci o zdobyczach rewolucji we Francji i Niemczech domagali si zmian w konstytucji, Sycylia za daa autonomii. Mimo sabego poparcia z rodkowych i poudniowych Woch Wosi mieli jednak przewag liczebn nad Austriakami, ludno Lombardii wszdzie uatwiaa akcj wosk. Popiera j take przybyy 7 kwietnia do Mediolanu Mazzini, wstrzymujc si na razie od propagandy republikaskiej. Ale w Lombardii coraz bardziej byo widoczne, e Karolowi Albertowi chodzio tylko o powikszenie pastwa piemonckiego, a nie o zjednoczenie Woch, a to zaczo razi buruazj, w dodatku krl okaza si wodzem nieudolnym. Dowodzona przez niego armia nie odznaczaa si zreszt duchem bojowym. Po paru mniejszych bitwach Radetzky w trzydniowej bitwie (23-25 VII) pod Custozz (na poudniowy zachd od Werony) zada 27 lipca 1848 r. cik klsk wojskom krla Karola Alberta i zmusi je do szybkiego odwrotu, 5 sierpnia zaj Mediolan, 9 sierpnia przekroczy granice Piemontu. Zgodzi si jednak na zaproponowane przez gen. Salasco zawieszenie broni, ktre oddawao Austrii Lombardi i Wenecj oraz wpyw w Parmie i Modenie. Tylko w Lombardii walczy jeszcze wietny partyzant Jzef Garibaldi, ale i ten w kocu sierpnia musia uciec do Szwajcarii. Klska pod Custozz przyczynia si do wzrostu tendencji radykalnych i republikaskich we Woszech, gdy sdzono, e monarchowie zawiedli w sprawie zjednoczenia. W Rzymie Pius IX coraz bardziej traci popularno i dlatego zgodzi si na powoanie 16 wrzenia nowego rzdu nominalnie z kardynaem Soglia, faktycznie z prof. Pellegrino Rossi na czele, ktry chcia uratowa presti papiea, wysuwajc program powanych reform gospodarczych i spoecznych w pastwie oraz ligi politycznej monarchw woskich, ale nie chcia wojny z Austri, gdy nie ufa Karolowi Albertowi. Rossi natrafi jednak na opozycj ze strony konserwatywnych kardynaw, jak i radykaw. Ci ostatni pragnli zostawi papieowi tylko wadz kocieln, natomiast wadz wieck w Pastwie Kocielnym chcieli obj sami, by m.in. mc prowadzi wojn wyzwolecz, ktra by si zakoczya zjednoczeniem Woch jako republiki. W dniu 15 listopada Rossi zosta zamordowany przez syna jednego z przywdcw opozycji (Brunettiego, zwanego "podobnym do Cycerona", Ciceruacchio), a 16 listopada z trudem tylko gar gwardii szwajcarskiej powstrzymaa tumy od wtargnicia do paacu papieskiego na Kwirynale. Zastraszony papie mianowa rzd, zoony z radykaw, ale rwnoczenie wobec korpusu dyplomatycznego protestowa przeciwko niemu, a wreszcie 24 listopada uciek w przebraniu do Gaety w pastwie neapolitaskim i 4 grudnia zaapelowa do pastw europejskich o pomoc w przywrceniu "porzdku" w Pastwie Kocielnym. Mimo to zebrane w Rzymie Zgromadzenie Konstytucyjne uchwalio 9 lutego 1849 zniesienie wadzy doczesnej papiea i przeksztacenie Pastwa Kocielnego w Republik Rzymsk. Wkrtce potem (21 II) uciek take do Gaety w. ks. toskaski Leopold II, a w Toskanii powsta rzd tymczasowy zoony z demokratw. Rozdzia szedziesity pity Przesilenie rewolucji we Francji. Napoleon III Powoany przez elementy konserwatywne na stanowisko prezydenta Francji Karol Ludwik Napoleon Bonaparte, syn modszego brata Napoleona I, Ludwika (?) i pasierbicy Napoleona Hortensji Beauhamais, nawet dla otoczenia uchodzi za sfinksa, co wynikao niewtpliwie z licznych sprzecznoci w jego postpowaniu. Wolnomularz i karbonariusz, powizany

rnymi tajnymi zobowizaniami, za modu, niemal nagle po mierci syna Napoleona I w 1832 r. wyniesiony na czoo bonapartystw, nie odznacza si wielk inteligencj, mia za to ogromn ambicj i upr, ale przy tym du wraliwo i umiejtno zjednywania sobie ludzi. Chcia dorwna wielkiemu stryjowi i skorzysta z legendy napoleoskiej, wedug ktrej Napoleon mia rzekomo dy do zapewnienia Francji dobrobytu i hegemonii w Europie oraz pomaga narodom ucinionym. Legend t podtrzymywa i podkrela, e kieruje si tymi samymi zasadami. Poza tym jednak i pod wpywem wasnego temperamentu i z chci naladowania Napoleona I prowadzi polityk cile osobist, nie liczc si nawet z wasnymi ministrami, ale robi to zwykle w sposb konspiracyjny. Osobicie obojtny pod wzgldem religijnym popiera jednak z pocztku katolikw, gdy im zawdzicza stanowisko prezydenta. Wybory do Zgromadzenia Prawodawczego 13 maja 1849 day zreszt ogromn przewag monarchistom i katolikom. Reprezentujce ich stronnictwo "porzdku" otrzymao ok, 450 mandatw poselskich, demokraci i socjalici rnych odcieni ok. 180, republikanie, czyli tzw, umiarkowani tylko ok. 70. Nawet Lamartine nie zosta wybrany. Wprawdzie a 40% uprawnionych do gosowania nie wzio udziau w wyborach, ale wiadczyo to tylko o apatii kraju wobec rzdu. Wikszo Francuzw nie chciaa waciwie republiki, lecz powrotu do takiego systemu, jaki panowa za czasw Ludwika Filipa. Republikanie prbowali pozyska sobie masy ludowe Parya, protestujc przeciwko wysanej, ju w kwietniu zreszt, do Rzymu, w celu pomocy papieowi, ekspedycji wojskowej gen. Oudinota. Widzieli w niej pogwacenie konstytucji i 13 czerwca urzdzili na znak protestu manifestacj. Wypada ona bardzo sabo. Masy ludowe nie wziy w niej udziau, gdy pamitay dobrze zachowanie si republikanw przed rokiem, dla monarchistyczno-klerykalnej wikszoci Zgromadzenia dao to jednak pretekst do pozbycia si opozycji. Rzd wprowadzi ograniczenie wolnoci prasy i zebra oraz stanu oblenia. Stronnictwo "porzdku" majce za swego wodza konserwatyst Montalemberta, przeprowadzio ponadto dwie doniose ustawy. Prawo z 15 III 1850 r., zaprojektowane przez ministra Falloux, pozwalao na zakadanie rednich i wyszych szk prywatnych, wprowadzao biskupw do rad uniwersyteckich, kierujcych szkoami pastwowymi, dawao duchowiestwu nadzr nad wszystkimi szkoami, by osabi wpyw "czerwonych" nauczycieli, i wreszcie upowaniao biskupw do mianowania dowolnie nauczycieli zakonnikw. Prawo o udziale w wyborach z 31 maja 1850 r. wprowadzao okrelone wymagania od wyborcw, dziki czemu bliska 1/3 ich cz zostaa pozbawiona monoci brania udziau w wyborach do Zgromadzenia Prawodawczego. Obydwa prawa byy dyktowane strachem przed wpywami lewicy, demokratw i socjalistw, a przede wszystkim lkiem przed masami ludowymi. "Widmo komunizmu" unosio si nadal nad buruazj francusk, dlatego te katolikw i monarchistw poparli nawet wolterianie i liberaowie. Synny antykleryka i wolterianin prof. Wiktor Cousin mia wwczas powiedzie: "Chodmy, by rzuci si w objcia biskupw, tylko oni mog nas dzi ocali". Monarchici chcieli nawet, posiadajc wikszo w Zgromadzeniu, wprowadzi z powrotem monarchi, ale nie mogli si zgodzi co do osoby monarchy. Wszystko to jednak, a zwaszcza prawo wyborcze, sprawiao, e Zgromadzenie Prawodawcze stawao si coraz bardziej niepopularne, do czego przyczyniaa si zreszt i propaganda bonapartystw. W lipcu 1851 Bonaparte zada od zgromadzenia rewizji konstytucji, gdy chcia zosta wybrany po raz drugi. Gdy Zgromadzenie odrzucio to danie, dokona przy pomocy kilku oddanych sobie generaw zamachu stanu. W nocy z 2 na 3 grudnia 1851 wojsko aresztowao czoowych przywdcw monarchistw i republikanw, a 3 grudnia kilkuset posw. Republikanie na prno odwoywali si do pomocy mas ludowych Parya. Bonaparte by do popularny wrd robotnikw, gdy mwi o koniecznoci poprawy ich doli, pamitali zreszt o masakrze czerwcowej, urzdzonej przez republikanw. Tote tylko w dwch dzielnicach robotnicy prbowali walki z wojskiem, ale opr ich zosta krwawo stumiony. T i podobne prby oporu ze strony chopw i drobnomieszczastwa w paru miejscowociach na prowincji Bonaparte zrcznie przedstawia jako powstania "czerwonych". Aresztowania po zamachu stanu objy zreszt na prowincji gwnie republikanw lewicowych i socjalistw, co wywoao zadowolenie buruazji i katolikw. Montalembert widzia teraz w Bonapartem "zwycizc anarchii". Zorganizowany w tych warunkach plebiscyt da 20 i 21 grudnia 1851 r. ogromn wikszoci (7439000 gosw przeciwko 640000) prezydentowi prawo zmiany konstytucji. Ogoszona 14 stycznia 1852 r. wzorowana na konstytucji napoleoskiej, dawaa ogromn wadz prezydentowi. Wybierany na lat 10, mia on by odpowiedzialny tylko przed narodem. Wadza prawodawcza miaa si skada a z trzech izb: mianowanej przez prezydenta rady stanu, opracowujcej projekty praw, wybieranego ciaa prawodawczego o wadzy do ograniczonej i mianowanego senatu, ktry mia czuwa nad zgodnoci praw z konstytucj, moralnoci, religi itd. Rwnoczenie za pomoc cenzury i zakazu zebra Bonaparte stara si zdawi wszelk opozycj. Prefekci i podprefekci musieli wykonywa nadzr nad tym i przygotowywa wybory kandydatw prezydenta do izb prawodawczych. Dopiero bdc cakowicie pewny sukcesu, Bonaparte zapowiedzia w Bordeaux 9 padziernika 1852 r., e wprowadzi cesarstwo. W miesic potem uchwali to senat, a zatwierdzi 21 listopada plebiscyt wikszoci 7 800000 przeciwko 250000, cho przeszo 2000000 wstrzymay si od gosowania. W zwizku z ogoszeniem cesarstwa senat odpowiednio zmieni konstytucj. Zwycistwo swe Napoleon III (1852 1870) zawdzicza i teraz masom chopskim i wikszoci buruazji. Widziano w nim czowieka, ktry Francji zapewni spokj wewntrzny i nie dopuci do rewolucji

socjalnej. Cesarstwo poparli gorco katolicy, widzc w nim tam nie tylko przed socjalizmem, ale i przed liberalizmem. Sdzili ponadto, e cesarz bdzie broni wieckiej wadzy papiea. Nawet robotnicy gosowali za cesarzem, pamitali bowiem dobrze o stosunku do nich republikanw buruazyjnych. Ruch rewolucyjny we Francji znalaz wreszcie swj fina w postaci monarchii rwnie absolutnej, jak monarchia Napoleona I.L Zezwolono na istnienie tylko prasy rzdowej i paru dziennikw umiarkowanych, cile zreszt kontrolowanych przez cenzur. Pooono nacisk na rozbudow policji tajnej, ktra ledzia nawet wykady uniwersyteckie. Kilku wybitnych profesorw, jak historycy Guizot i Michelet, filozof Wiktor Cousin, historyk literatury i filozof Edgar Quinet, pozbawiono katedry. Cz opozycjonistw posza na wygnanie, jak np. republikanin Wiktor Hugo, lub wycofaa si na razie z ycia politycznego, jak np. monarchista, socjolog i historyk Aleksy de Tocqueville. Opozycja monarchistyczna bya rozbita, bo nie moga si zgodzi na wsplnego pretendenta do tronu, poza tym osabia j ogromnie postawa kleru, republikanie mieli, niewielki zreszt, wpyw tylko wrd redniego mieszczastwa w wielkich miastach. O legalnej opozycji nie byo mowy, gdy w wyborach do ciaa prawodawczego rzd zawsze wystawia swych kandydatw oficjalnych, ktrych administracja popieraa wszelkimi rodkami. Napoleon III opar si na starannie dobieranej wyszej administracji (ogromne znaczenie mieli prefekci), na armii, ktrej dano nowe wspaniae mundury i lepsze wynagrodzenie, na duchowiestwie katolickim, ktre otrzymao wiksze pensje, nadzr nad szkolnictwem i czciowo nad nisz administracj oraz nieograniczon moliwo tworzenia nowych organizacji zakonnych i wieckich, i wreszcie na bogatej buruazji, ktra nie musiaa si ju obawia strajkw i buntw robotniczych. spord niej zreszt rzd gwnie wybiera kandydatw na czonkw izb prawodawczych i w jej interesie z pocztku prowadzi gospodarcz polityk protekcjonistyczn. Rozdzia szedziesity szsty Klska rewolucji w Prusach i w maych pastwach niemieckich Wybrane 1 i 8 maja 1848 r. pruskie Zgromadzenie Narodowe byo w swym skadzie bardziej demokratyczne ni Zgromadzenie francuskie, liczyo bowiem tylko 27 obszarnikw, przewaali za chopi, nauczyciele, rzemielnicy (28), pastorzy (zwaszcza sekciarscy), drobni urzdnicy. Zgromadzenie pruskie miao take silne oparcie w proletariacie Berlina. W dniu 4 czerwca urzdzi on ogromn manifestacj, podczas ktrej po raz pierwszy w Berlinie niesiono ogromny sztandar. W dniu 14 czerwca studenci i robotnicy, niosc czerwone sztandary, zaatakowali arsena i po zajciu go zabrali bro, cho po paru dniach oddali j na skutek perswazji parlamentu. Byo to ju ostatnie zwycistwo rewolucji w Prusach, cho jeszcze na wiadomo o ataku wojska na manifestujcy tum w widnicy (31 lipca), podczas ktrego onierze zabili 14 ludzi i wielu ranili, Zgromadzenie Narodowe podjo 9 sierpnia uchwa wzywajc rzd do wydania rozkazu oficerom, by trzymali si z dala od de reakcyjnych i republikaskich i szczerze przyczyniali si do konstytucyjnej organizacji pastwa. Oporni w stosunku do tego rozkazu mieli by usuwani z wojska. Od jesieni 1848 r. konserwatyci zaczynaj jednak odzyskiwa dawne znaczenie i coraz mniej licz si z parlamentem berliskim. W dniu 13 wrzenia krl mianowa niepopularnego gen. Wrangla dowdc wojskowym w Berlinie i Marchii, 22 wrzenia powoa rzd ze zwycizc powstania polskiego, gen. Pfuelem na czele, a gdy okaza si zbyt mao energiczny, prezesem ministrw z woli krla zosta 2 listopada zdecydowanie reakcyjny hr. Fryderyk Wilhelm von Brandenburg. syn morganatyczny krla Fryderyka Wilhelma II, Zgromadzenie Narodowe protestowao wobec krla przeciw tej nominacji, ale ten tylko przyj adres i nie odrzek nawet sowa. Pose demokratyczny z Krlewca Jan Jacoby powiedzia wwczas do krla: "Nieszczciem krlw jest, e nie chc sucha prawdy". Mimo to hr. Brandenburg 9 listopada poleci Zgromadzeniu przenie si do miasta Brandenburg, a gmach, w ktrym si odbyway zebrania, otoczyo wojsko. Rzd rozwiza gwardi narodow i ogosi w Berlinie stan oblenia. Dzienniki lewicowe zostay zawieszone. Wikszo czonkw parlamentu zebraa si wprawdzie w hotelu i uchwalia 15 listopada odezw do "narodu pruskiego", by nie paci podatkw rzdowi, ale byo to ju ostatnie zebranie czonkw tego parlamentu w Berlinie. W miecie panowao wprawdzie ogromne wzburzenie, ale demokraci nie mieli odwagi wezwa ludu do powstania w obawie, e zostanie ono zamane, podobnie jak niedawno w czerwcu praskie i padziernikowe wiedeskie. Rzeczywicie Fryderyk Wilhelm IV zgromadzi w Berlinie i w jego okolicy 80000 onierzy i 170 armat, a triumf Habsburgw nad rewolucj spdza mu sen z oczu. Do walki para go zreszt klika feudaw, zwana parlamentem junkrw, ktr ju latem 1848 r. utworzyli von Kleist-Retzow, von BelowHohendorf, von Bulow Cummerov i mody, trzydziestotrzyletni Otto von Bismarck. Prawicowi posowie pruscy zebrali si 27 listopada w Brandenburgu tylko po to, by 5 grudnia 1848 r. usysze rozkaz krlewski o rozwizaniu parlamentu pruskiego. Tego samego dnia krl pruski nada (std i jej nazwa: oktrojowana) swemu pastwu now konstytucj. Gwarantowaa ona rwno wobec prawa, wolno prasy, stowarzysze, nauczania i wyzna, odpowiedzialno ministrw przed dwuizbowym parlamentem. Do jego izby niszej mia prawo wybiera w gosowaniu dwustopniowym "kady niezaleny Prusak" (Jeder selbstandige Preusse) w wieku 24 lat, ktry nie utrzymywa si z jamuny publicznej, do izby wyszej natomiast tylko ludzie paccy okrelony podatek dochodowy. Wedug tej konstytucji krl mia prawo veta absolutnego, mg te w razie potrzeby poza parlamentem wydawa rozporzdzenia z moc ustawy, ogasza stan wojenny i zawiesza prawa podstawowe. Armia bya zwolniona od przysigania na konstytucj. Konstytucja ta bya mieszanin elementw liberalnych i absolutycznych,

nie podobaa si wic konserwatystom, wiadczya jednak o tym, e krl i jego otoczenie bali si jeszcze rewolucji i chcieli sobie pozyska buruazj, robic dla niej par, zreszt do pozornych ustpstw. W atmosferze odradzajcych si wpyww reakcji Zgromadzenie Narodowe we Frankfurcie zaczo prac nad przygotowywaniem konstytucji oglnoniemieckiej. Wikszo liberaw z pnocnych i zachodnich Niemiec pragna zjednoczenia z wyczeniem Austrii, czyli utworzenia tzw. maych Niemiec, na czele Niemiec chciaa widzie krla pruskiego. Natomiast liberaowie austriaccy i poudniowoniemieccy byli zwolennikami rozwizania "wielkoniemieckiego", tj. zjednoczonych Niemiec z Austri na czele. Wszyscy przy tym pragnli utrzyma federacj pastw istniejcych. Demokraci nie mieli rwnie jednolitej koncepcji, wikszo z niechci do Prus popieraa rwnie takie rozwizanie, ale poza tym cz z nich, obawiajc si wpyww zarwno junkrw, jak i arystokratw austriackich, chciaa stworzenia republiki federalnej ze sab wadz centraln na wzr Szwajcarii. Cz natomiast dya do utworzenia jednolitej republiki, z ktr narody sowiaskie i Wgrzy mogyby pozostawa w unii rzeczowej. W dniu 28 marca 1849 r. ogoszono wreszcie konstytucj uchwalon przez parlament frankfurcki. Tworzya ona z Niemiec federacj pastw z dziedzicznym cesarzem, wsplnym rzdem i dwuizbowym parlamentem (przedstawicielstwo caego narodu i przedstawicielstwo pastw) na czele, poszczeglnym pastwom pozostawiono obszern autonomi. Tego dnia 290 gosami przy 248 wstrzymujcych si od gosowania na cesarza wybrano krla pruskiego Fryderyka Wilhelma IV. W ten sposb pierwsza w dziejach reprezentacja narodowa prawie caych Niemiec zakoczya swoje dzieo, nie orientujc si jednak w zmienionej ju cakowicie sytuacji. Krl pruski gotw by przyj koron cesarsk, ale na drodze wyboru przez krlw i ksit, nie uznawa natomiast suwerennoci narodu, tote prywatnie nazywa tytu sobie proponowany "wisk koron" (Schweinkrone) i oficjalnie odpowiedzia odmownie, nie chcia take uzna konstytucji frankfurckiej, a gdy nowy sejm pruski, wybrany w styczniu 1849 r., wyrazi swe uznanie dla niej, krl 27 kwietnia rozwiza drug izb (tj. nisz) i zawiesi pierwsz izb, a w dodatku skoncentrowa pniej wiksze oddziay wojska w pobliu Frankfurtu. Byo to ostateczne przekrelenie dziea, dokonanego w kociele w. Pawa we Frankfurcie. Pniej nieco na drog reakcji wszed cesarz austriacki. Przeniesiony do Kromierya parlament austriacki wybra na swego przewodniczcego Polaka Franciszka Smolk, jako czowieka bardzo taktownego i uczestnika powstania przeciwko absolutyzmowi. Deputowani sowiascy tworzyli tu do zwarty blok, dcy do utrzymania Austrii jako pastwa federacyjnego. Popieraa ich cz Niemcw demokratw. Za to wikszo deputowanych niemieckich pragna zachowa dawny centralizm niemiecki z pewnymi drobnymi ustpstwami na rzecz narodw sowiaskich. W rezultacie po przedyskutowaniu wielu projektw przyjto projekt podziau pastwa na kraje koronne. Kady z nich mia mie wasny sejm (Landtag) oraz autonomi polityczn, kulturaln i finansow. W krajach koronnych zamieszkanych przez wicej ni jedn narodowo, mniejszo w kadym jednolitym pod wzgldem narodowociowym okrgu miaa posiada swj sejm okrgowy (Kreistag) i rwnie autonomi, cho wadz gwn byby Landtag kraju koronnego. Wadz prawodawcz dla caego pastwa mia by parlament dwuizbowy; przy czym izb wysz stanowiliby delegaci Landtagw i Kreistagw. W projekcie konstytucji zostay poza tym zagwarantowane wszystkie podstawowe wolnoci obywatelskie. Ale rzd Schwarzenberga, cho zajty nadal wojn z Wgrami, lekceway parlament kromieryjski i jego koncepcj ustrojow. W dniu 4 marca 1849 r. ogoszono niespodziewanie opracowan przez Stadiona konstytucj nadan przez cesarza Franciszka Jzefa I, a 7 marca wojsko obsadzio sal obrad parlamentu kromieryskiego, nie dopuszczajc do niej deputowanych. Wedug konstytucji oktrojowanej Austria miaa by pastwem jednolitym, krajom koronnym dano wprawdzie sejmy, ale pozbawione wikszego znaczenia. Po przekreleniu pracy parlamentu oglnoniemieckiego we Frankfurcie, pruskiego w Berlinie i austriackiego w Kromieryu reakcja zwyciya niemal w caych Niemczech. Wiosn 1848 r. prawie nikt w Niemczech nie wtpi, e zacza si nowa liberalna epoka w ich dziejach. Na wiosn 1849 r. wszystko wydawao si przekrelone. Zoyo si na to wiele czynnikw, z ktrych najwaniejszymi byy: sytuacja ekonomiczna, zmiana taktyki reakcji i samych liberaw. Rok 1848 by urodzajny, staniaa ywno. Po okresie stagnacji ekonomicznej i bezrobocia zacz si znowu rozwija przemys i rzemioso, a to wszystko zmniejszao nastroje opozycyjne wrd buruazji, czciowo za take wrd chopw, rzemielnikw i robotnikw. Poza tym przestraszona sukcesami liberalnej buruazji wysza biurokracja i feudaowie zmienili sw taktyk i zaczli starannie wyzyskiwa sabe strony postpowania liberaw. Przede wszystkim odebrali tym ostatnim poparcie ze strony chopw. Trzymajc si uparcie swego dogmatu o nienaruszalnoci wasnoci prywatnej buruazja liberalna nie zrobia nic dla chopw, ograniczya si do obietnic, cho korzystaa z pomocy chopw a do lata 1848 r. Tymczasem junkrzy pruscy to wszystko, co buruazja obiecywaa chopom, wprowadzili w ycie, zrzekli si zatem swych przywilejw sdowniczych i policyjnych na wsi, tworzyli instytucje atwego kredytu. Patent krla pruskiego z 5 grudnia 1848 r. obiecywa popraw doli ludnoci wiejskiej, "ktra jest - jak pisa - specjalnie bliska naszemu sercu", zapowiada ponadto zniesienie przywilejw feudalnych i skasowanie przywilejw podatkowych szlachty. Dekret rzdowy z 20 grudnia znosi zobowizania suebne chopw na lsku. W dniu 2 stycznia 1849 r. zniesiono sdownictwo szlacheckie na wsi. Podobnie w Austrii rzd wykona to, co liberaowie tylko obiecywali. W dniu 14 marca 1849 r. i tu rzd znis ciary feudalne na wsi. Byy to waciwie ustpstwa niewielkie, ale byy faktem a nie

obietnic, w dodatku za ciemnym na og masom chopskim atwo byo wytumaczy, e zawdziczaj je tylko monarsze. Reakcjonici nie zapomnieli rwnie o rzemielnikach i robotnikach, ktrzy tak ogromn rol odegrali na wiosn 1848 r. "Parlament junkrw" postawi sobie za zadanie obron pracownikw przeciwko przedsibiorcom, wzywa do przywrcenia dawnych korporacji rzemielniczych. Program ten prawie wszdzie przejli feudaowie, przeciwstawiajc si liberalizmowi ekonomicznemu, potpiajc wyzysk robotnikw i czeladnikw. W celu rewizji prawodawstwa ekonomicznego minister handlu w Prusach von der Heydt zwoa 17 stycznia 1849 komitet zoony z 20 przedsibiorcw i kupcw oraz 24 rzemielnikw. Rozkaz gabinetowy Fryderyka Wilhelma IV z 9 lutego 1849 r. zapowiada ograniczenie wolnoci ekonomicznej przemysowcw. Ta polityka demagogicznych obietnic i speniania rzeczy koniecznych, ktre jednak buruazja tylko obiecywaa, sprawia take, e w wybranej w 1849 r. izbie niszej parlamentu pruskiego rzd mg liczy na 184 gosy, opozycja tylko na 160, przy czym chopi i drobnomieszczanie popierali reakcj i absolutyzm, przeciwko liberaom buruazyjnym. Ale najwaniejszym czynnikiem spord tych, ktre zadecydoway o klsce rewolucji, bya taktyka samej buruazji niemieckiej i to zarwno bogatszej, jak i redniej. Nie umiaa si ona zdoby na energiczn walk. Rewolucjonista rosyjski Bakunin tak pniej charakteryzowa te czasy. "Rewolucja, ktra jak gdyby spada z nieba i nie kosztowaa ani cierpie, ani krwi, wywoaa wrd Niemcw zudzenie co do siy oporu ich rzdw i wasnej mocy. Dyskutowali i piewali, bohaterowie w sowach, ale dzieci w czynach, myleli, e wystarczy zmarszczy brwi, by rzdy ju dray". Ale co byo waniejsze, buruazja w obawie przed naruszeniem prawa wasnoci i szerzeniem si hase demokratycznych, ze strachu przed moliwoci rewolucji socjalnej, w rzeczywistoci jeszcze nierealnej wwczas, wyrzeka si realizacji wasnego programu. Bya przeciwna nowemu powszechnemu prawu wyborczemu. Przyczyny tego wyjani najlepiej Karol Marks w "Neue Rheinische Zeitung", dowodzc, e buruazja pruska nie bya tak klsk spoeczn, jak francuska w 1789 r., e reprezentowaa tylko pewne nowe interesy w spoeczestwie jeszcze starym, std te nie miaa wiary we wasne siy ani zaufania do ludu, bya uniona w stosunku do klas wyszych, draa przed niszymi, ale zawsze kierowaa si tylko egoizmem. Midzy innymi potpi on i polityk narodowociow buruazji niemieckiej, piszc 18 czerwca 1848 r.: "Nard, ktry w caej swej przeszoci pozwala si uywa jako narzdzie ucisku w stosunku do innych narodw, taki nard musi dopiero dowie, e si rzeczywicie zmieni. Musi tego dowie, inaczej ni przez par poowicznych rewolucji... Rewolucyjne Niemcy powinny byy w stosunku do narodw ssiednich wyrzec si caej swej przeszoci, powinny byy wraz z wasn wolnoci proklamowa wolno ludw, ktre dotd uciskay. A co zrobiy dotd rewolucyjne Niemcy? Ratyfikoway cakowicie ujarzmienie Woch, Polski, a teraz i Czech przez odactwo niemieckie". Wiosn 1849 r. wikszo liberalnej buruazji niemieckiej pogodzia si z reakcj feudaln, nie pogodzia si tylko cz demokratw, ktrzy mieli nadal silne wpywy wrd drobnomieszczastwa. Chcieli oni zmusi rzdy do przyjcia konstytucji frankfurckiej. Na wie, e krl saski Fryderyk August II odmwi jej przyjcia, wybucho w maju powstanie w Drenie. Rwnoczenie zaczo si powstanie w paru miejscowociach Nadrenii, Westfalii, Palatynatu i Badenii, ale krlowie saski, bawarski i w. ks. badeski Leopold zwrcili si o pomoc do Prus. W Drenie przez 5 dni toczyy si zacite walki uliczne z wojskiem saskim i pruskim, dopiero 9 maja miasto zostao zdobyte kosztem paruset zabitych. Klska drezdeska powstrzymaa od wybuchu Lipsk, Turyngi i Frankoni. Gwn rol w powstaniu odgrywali: rosyjski rewolucjonista Bakunin, adwokat Samuel Tzschimer i zecer Stefan Bom. Na barykadach walczy m,in. muzyk Ryszard Wagner. W Nadrenii i Westfalii doszo do wybuchu w paru miastach z powodu powoania przez rzd Landwehry, czyli rocznikw, ktre odbyy sub wojskow. Prawdziwe walki uliczne stoczono w maju w Elberfeld i Iserlohn. W Palatynacie powstanie wybucho na wiadomo, e krl bawarski nie uznaje konstytucji frankfurckiej. W dniu 17 maja utworzono rzd prowizoryczny, w ktrym najwaniejsz osob by lekarz Karol von Ester, dowdztwo wojskowe obj Ferdynand Fenner von Fenneberg, a po jego porace gen. polski Franciszek Sznajde. W armii palatyskiej walczy m.in. jako ochotnik Fryderyk Engels. Powstanie to zamali Prusacy w dniach 11 18 czerwca 1849 r. W Badenii powstanie rozpoczo wojsko, podminowane przez propagand demokratw, ktrym chodzio nie tyle o obron konstytucji, ile raczej o wprowadzenie republiki. W Offenburgu utworzono 13 maja rzd tymczasowy, przeniesiony 16 maja do Karlsruhe, z nieudolnym Lorenzem Brentano na czele. Przybyo tu wielu emigrantw niemieckich, m.in. Struve, in. Maks Becker, wypdzony z Francji socjalista, eks-porucznik pruski August Willich. Rzd rewolucyjny nie wykaza jednak adnej energii, nie nawiza nawet cisej cznoci z powstaniem w Palatynacie. Dopiero na pocztku czerwca dowdztwo wojskowe obj przybyy z Woch gen. Ludwik Mierosawski. Mia on pod swymi rozkazami 45000 ludzi, ale z tego najwyej ok. 20000 znao sub wojskow, przewaali ochotnicy, le uzbrojeni i niekarni. Armia pruska bya znacznie silniejsza i dlatego Mierosawski nie mg utrzyma linii Neckaru, cofn si pod Waghausel, tu 20 czerwca uleg silniejszemu nieprzyjacielowi. Ostatecznie rozbity zosta przez przeszo cztery razy wiksze siy pruskie na linii Murg, dowdztwo po nim obj Sigel, dusz oporu by nadal Struve. W dniu 23 lipca 1849 r. pada twierdza Rastatt, ostatni punkt oporu powstacw badeskich. Sdy wojskowe pruskie dziaajce w imieniu w. ks, badeskiego skazay powstacw na kar mierci lub wizienia. W kraju zacz si ywy ruch emigracyjny. Wszystkie powstania niemieckie wiosn 1849 r. zostay

zamane wskutek militarnej przemocy pruskiej, sabego przygotowania wojskowego, braku powizania wzajemnego rnych centrw rewolucji, obojtnoci chopw i wikszoci robotnikw, ale take wskutek zdrady buruazji, ktra czsto traktowaa powstacw jako komunistw, cho na og nie mieli konkretnego programu spoecznego i prawie nigdzie nie wyszli poza ideologi drobnomieszczask. Jeszcze przed kapitulacj twierdzy Rastatt skoczy swj ywot i parlament frankfurcki, ktry obradowa dalej, cho opucia go wikszo posw. Pozostao tylko ok, 100 posw centrum i lewicy. Prbowa go popchn do energiczniejszej dziaalnoci Marks, wydalony 11 maja z Kolonii, ale byo to ju beznadziejne. Marks uda si do Parya, Engels pojecha do oddziau Augusta Willicha w Badenii. Zagroony zblianiem si wojsk pruskich parlament nieznaczn wikszoci gosw zdecydowa 30 maja 1849 r. przenie si do Stuttgartu, na co zgodzi si rzd wirtemberski wbrew woli krla. Tu powoano nawet nowy, picioosobowy rzd Rzeszy, ktrego jednak ju nikt nie uznawa. Wreszcie krl Wilhelm I (1816-1864), wiedzc, e ma za sob poparcie wikszoci buruazji, cign do Stuttgartu wojsko, a w dniu 17 lipca rzd wirtemberski zada od posw frankfurckich, by opucili miasto. Nazajutrz prbowali urzdzi pochd, ale zostali rozpdzeni przez kawaleri. Ostatnie zebranie odbyli 19 lipca 1849 r., w cztery dni pniej pada twierdza Rastatt. Przyszo Niemiec miaa zalee tylko od ich ksit. Rozdzia szedziesity sidmy Klska Woch w 1849 r. Cavour Na przeomie 1848 i 1849 r. w rodkowych i pnocnych Woszech ogromnie wzrosy tendencje republikaskie. Zawsze byy one ywe w Lombardii, ktrej mieszczastwo opowiedziao si za Karolem Albertem tylko w nadziei, e pomoe on usun z Woch Austriakw, ale zrazio si do niego po klsce pod Custoz. W samym Piemoncie powoany w grudniu rzd Giobertiego nie mg ju wprowadzi w ycie planu federacji pastw woskich, bo papie Pius IX odrzuca tego rodzaju pomysy, a rzymski rzd republikaski nie ufa krlowi sardyskiemu. Gioberti ustpi, ale nowy rzd sardyski Rattaziego wyranie sympatyzowa z radykaami politycznymi, ktrzy podobnie jak demokraci i liberaowie innych krajw woskich pragnli wojny z Austri, tym bardziej e ta ostatnia bya nadal zajta walk z Wgrami. Pod naciskiem opinii Karol Albert zdecydowa si zerwa zawieszenie broni, 2 marca 1849 r. (dziaania zbrojne zaczto 20 marca). Dowdztwo wojsk sardyskich obj ju 15 lutego gen. Wojciech Chrzanowski, ktry po bitwie pod Novar zosta szefem sztabu generalnego. Dobry sztabowiec, ale dowdca przecitny, Chrzanowski nie zna nawet jzyka swych podwadnych, przecenia ich warto bojow, w dodatku natrafi na niech generaw piemonckich. Jego plan strategiczny zosta przekrelony zaraz na pocztku kampanii wskutek tego, e dywizja gen. Ramorino z nie wyjanionego powodu (zdrada lub niedostwo: Ramorino zosta za to rozstrzelany wyrokiem sdu wojennego) pozwolia gwnej armii austriackiej Radetzky'ego przej rzek Ticino koo Pawii i wyj na tyy armii Chrzanowskiego. Ten mg kontynuowa marsz w kierunku Mediolanu, ktry by gotw do powstania. Straci jednak wiar w zwycistwo i zacz odwrt, ktry si zakoczy decydujc klsk pod Novar 23 marca. Dalsza wojna bya niemoliwa. Karol Albert, ktry daremnie szuka mierci na polu bitwy, abdykowa tego dnia na rzecz syna Wiktora Emanuela II (1849-1878) i nazajutrz wyjecha do Portugalii. Pose francuski 26 marca poredniczy w zawieszeniu broni w Novarze na do cikich warunkach dla Piemontu, ktry musia zredukowa armi i zgodzi si na okupacj czci swego terytorium a do czasu zawarcia pokoju. Radetzky'emu wystarczyo zatem 4 dni na pobicie silniejszej (w armii operacyjnej 74000 przeciw 97000) armii piemonckiej. Bronia si jeszcze tylko twierdza Brescia, w ktrej nie wiedziano o rozejmie, i przez cay czas od pocztku 1848 r. Wenecja. Bresci zdoby 31 marca po zacitej walce gen. Haynau, popeniajc przy tym ogromne okruciestwa ("hiena z Brescii"). Wenecja, atakowana od strony ldu i morza, bronia si a do sierpnia. Dusz obrony by bohaterski dyktator, yd z pochodzenia, Daniel Manin. W Toskanii dyktator Guerrazii i elementy konserwatywne nawizay po bitwie novarskiej porozumienie z Radetzkym i z w. ksiciem. W kwietniu 1849 r. wojska austriackie zajy Moden, Parm i Toskani. Znajdujcy si we Florencji legion polski uda si do Republiki Rzymskiej, w ktrej tymczasem na wiadomo o klsce pod Novar Zgromadzenie Konstytucyjne powoao 29 marca obdarzony wadz dyktatorsk triumwirat (Armellini, Saffi i Mazzini). Rzym by zagroony teraz przez Austri i Neapol, ktre papie Pius IX z Gaety prosi o zlikwidowanie rewolucji w swym pastwie. Ale na utrwalenie si w ten sposb hegemonii austriackiej na Pwyspie Apeniskim nie mg si zgodzi rzd francuski, katolicy francuscy domagali si zreszt od niego energicznie pomocy dla papiea. Republikanie francuscy natomiast, goszcy zasad wolnoci ludw i nie chccy sobie zraa liberalnej opinii woskiej, byli przeciwni walce z republik. W rezultacie wysano do Rzymu ekspedycj wojskow gen. Oudinota, by przywrcia wadz papiea, ale od tego ostatniego dano zgody na wprowadzenie pewnych instytucji liberalnych. Pius IX stanowczo odmwi. x1Podobnie nieugit postaw zachowa triumwirat rzymski. Prba Oudinota wkroczenia mimo to do Rzymu zakoczya si porak. Dopiero zwycistwo we Francji monarchistyczno-klerykalnej prawicy w wyborach majowych 1849 r. i obawa przed interwencj w Rzymie wojsk austriackich, ktre ju wkroczyy do pastwa Kocielnego, skoniy prezydenta Ludwika Napoleona do energicznego dziaania. Po miesicu oblenia, podczas ktrego odznacza si zwaszcza Garibaldi na czele legionu woskiego oraz legion polski i gar Polakw, dowodzona przez pk. Aleksandra Izensmid-Milbitza, gen, Oudinot zdoby Rzym 3 lipca. Mazzini i szereg republikanw ucieko do Anglii. Garibaldi po bohatersku przebi si do San Marino, tu rozwiza swj legion, a sam

schroni si do Piemontu. Wikszo Polakw wyjechaa na wysp Korfu. Wadza papieska zostaa przywrcona w caej peni, gdy rzdowi francuskiemu nie udao si uzyska od papiea obietnicy zmiany systemu rzdw absolutnych. Z wyjtkiem Piemontu i Toskanii w caych Woszech zapanowaa reakcja, czego wyrazem byy masowe procesy ludzi biorcych udzia w rewolucji 1848 r. Najbardziej surowo postpoway rzdy austriacki, papieski i neapolitaski, najagodniej w. ks. toskaski, cho i on pod naciskiem Austrii cofn w 1852 r. sw zgod na konstytucj. Krl neapolitaski swojej nie odwoa, ale w praktyce zupenie j ignorowa. Tylko krl sardyski Wiktor Emanuel II nie tylko utrzyma konstytucj, ale si do niej stosowa. Robi tak na przekr Austrii, ktrej nienawidzi, oraz dlatego e musia si liczy z buruazj. Wojna z Austri wyczerpaa kraj, tym bardziej e na skutek zawarcia z ni pokoju w Mediolanie (VIII 1849) Piemont musia zapaci znaczne odszkodowanie. Na agodniejsze warunki rzd austriacki zgadza si tylko pod warunkiem wyrzeczenia si konstytucji i flagi pastwowej zielono-biao-czerwonej, ktra w 1848 r. zostaa uznana za oglnowosk. Odmwiwszy zgody na te dania, Wiktor Emanuel II zdoby sobie ogromn popularno we Woszech, ale dla ratowania finansw musia zabiega o poparcie buruazji. Ta ostatnia jednak, majc wpyw na rzdy, staraa si o przeobraenie Piemontu w nowoczesne pastwo liberalne. Cel ten mona byo osign tylko przez usunicie przywilejw szlachty i Kocioa. Pierwsze byo atwiejsze, gdy ci feudaowie piemonccy, ktrzy sami gospodarowali na roli, przeszli ju dawniej na kapitalistyczny sposb produkcji i mieli wsplne interesy z buruazj. Duchowiestwo natomiast posiadao ogromne dobra, nie przynoszce pastwu adnych prawie korzyci, poza tym za korzystao z wielu przywilejw uniezaleniajcych je od pastwa i miao wpywy na masy ludowe. W 1850 r. stojcy na czele rzdu Massimo d'Azeglio przeprowadzi zatem, mimo bardzo ostrej opozycji kurii rzymskiej i caego prawie kleru, tzw. prawa Siccardiego, ograniczajce liczb wit kocielnych, znoszce niezaleno kleru od sdw wieckich i tzw. prawo azylu oraz ograniczajce mono darowizn materialnych na rzecz Kocioa. W obronie tego prawa wystpi m.in. hr. Kamil Benso di Cavour. W tyme roku d'Azeglio postara si o mianowanie go ministrem handlu i rolnictwa. W dwa lata pniej Cavour zosta prezesem ministrw i, z krtk przerw w 1859 r., sprawowa t funkcj a do swej mierci w 1861 r., wywierajc na ca polityk zagraniczn i wewntrzn Piemontu wpyw niemal decydujcy. Syn Wocha i Francuzki Cavour nigdy nie nauczy si dobrze wada woskim jzykiem literackim, raz tylko w yciu by we Florencji, ani razu w Rzymie, cho zna dobrze Francj i Wielk Brytani. Ta ostatnia zwaszcza imponowaa mu ogromnie. Dobrze gospodarujcy waciciel ziemski, dopiero w 1847 r. zacz si ywo interesowa polityk, wydajc wraz z Cesare Balbo i innymi czasopismo pt. "Il Risorgimeto". Pniejsza, cho tworzca si zarazem po mierci Cavoura, legenda przypisywaa mu wysuwanie od pocztku planu zjednoczenia caych Woch, ale na to brak dowodw. W rzeczywistoci tylko stopniowo dziki sukcesom politycznym Cavour ksztatowa swe plany, ktre jednak nie wychodziy poza koncepcj stworzenia krlestwa pnocnowoskiego, cho polityka Cavoura przyczynia si pniej do zjednoczenia caej Italii. wietny dyplomata musia stale lawirowa midzy konserwatywnym krlem, kamaryl dworsk i arystokracj a demokratami i radykaami liberalnymi, by rwnie bowiem niechtny przywilejom arystokracji i kleru, jak wszelkim koncepcjom demokratycznym, a tym bardziej socjalistycznym. W dziedzinie ekonomicznej, obawiajc si moliwoci przymierza obszarnikw i bogatej buruazji, popiera interesy redniego mieszczastwa, czyli klasy najbardziej wwczas aktywnej we Woszech, to za jednao mu popularno w caych Woszech, porednio za uatwio spraw zjednoczenia narodowego. W gruncie rzeczy zatem realizowa to, czego nie udao si dokona rewolucji w latach 1846-1849. Rozdzia szedziesity smy Wgierski ruch rewolucyjny w latach 1848 1849 W zwizku z kryzysem ekonomicznym i wzrostem nastrojw rewolucyjnych w caej Europie, take i na Wgrzech wzrasta w 1847 r. opozycja przeciwko centralizmowi wiedeskiemu. Jej gwnym leaderem by liberalny dziennikarz Lajos Kossuth, ale nie mniejsz popularnoci, zwaszcza wrd drobnego mieszczastwa, cieszy si poeta Szandor Petofi, twrca "Modych Wgier" w 1847 r., domagajcy si cakowitego uwolnienia chopw i niezalenoci pastwowej. On te by waciwym inicjatorem powstania w marcu 1848 r., cho kierownictwo ruchem przeja od razu liberalna szlachta z Kossuthem i z Deakiem na czele. Zastraszony dwr wiedeski zgodzi si na konstytucj i w zwizku z tym na utworzenie oddzielnego rzdu wgierskiego (hr. Batthyany), ale prbowa potem zmniejszy jego znaczenie i nie chcia znie cakowicie zalenoci feudalnej chopw, co wywoao z kolei manifestacje antykrlewskie w Peszcie i rozruchy chopskie. Tylko konieczno prowadzenia walki we Woszech zmusia dwr habsburski do dalszych ustpstw wobec Wgrw, a nawet do ponownego cofnicia obietnic poczynionych Chorwatom. Ruch rewolucyjny wgierski nie mia jednak oglnego, wyranie okrelonego celu, a poza tym natrafi na silne przeszkody wewntrzne. Og szlachty wgierskiej pragn tylko autonomii, liberalizujcy odam szlachty i wikszo mieszczastwa dyy do stworzenia pastwa wgierskiego z cesarzem jako krlem wgierskim na czele. Tylko niewielka grupa redniej i drobnej szlachty oraz mieszczastwa chciaa cakowitej niezalenoci od Habsburgw. Z pocztku przewaajcy by kierunek drugi, jego przedstawicielem by Kossuth. Ale zwolennicy wszystkich trzech kierunkw w pogldzie na obszar i charakter pastwa wgierskiego rozumowali podobnie jak wspczeni polscy dziaacze polityczni, tj. mieli na myli pastwo w granicach historycznych z jednym panujcym narodem. Nawet liberaowie wgierscy niewiele

liczyli si z faktem, e w Siedmiogrodzie, ktry chcieli przyczy do Wgier, byo tylko ok. 25% Wgrw i niemal 60% Rumunw, a podobnie niewielka liczba Wgrw bya take w Chorwacji i na Sowacczynie. Jedyny program, jaki dziaacze wgierscy mieli w sprawie Sowian i Rumunw, to ich madziaryzacja. Sytuacj pogarszaa do ostra walka klasowa chopw ze szlacht wgiersk. Wanie ze wzgldu na swych chopw, nalecych do innych narodowoci, szlachta wgierska bardziej stanowczo ni szlachta innych krajw habsburskich domagaa si autonomii Wgier. Chodzio o to, by sprawy chopskie regulowa sejm zoony tylko z Wgrw, a nie centralny, opierajcy si czciowo na liberalnej buruazji, rzd wiedeski. Ale te ta sama szlachta nie chciaa wojny z Habsburgami w obawie, e podburz oni przeciw szlachcie chopw, jak to byo w Galicji w 1846 r. W rezultacie zatem tylko okolicznoci zewntrzne i bdy polityczne zarwno dworu wiedeskiego, jak i partii Kossutha doprowadziy do zaostrzenia stosunkw midzy Wgrami i cesarzem. Dwr wiedeski przez cay 1848 r. stara si przeciga spraw, gdy mia trudnoci w krajach austriackich i grob wojny z pastwami woskimi. Trzymano si zatem polityki obietnic, zgadzania si na ustpstwa i potem ich odwoywania, a rwnoczenie robienia obietnic Chorwatom, Rumunom, Serbom i Sowakom. Dziaacze polityczni tych narodw zwykle wierzyli tym obietnicom, ignorujc to, e cesarz i arystokracja chciaa ich uy tylko jako narzdzia przeciwko Wgrom, z ktrych szlacht miaa zreszt wsplne pogldy spoeczne. Przy pomocy oddanego cakowicie Habsburgom bana Chorwacji gen. Jzefa Jelacicia dwr wiedeski organizowa przeciwko Wgrom wojsko, zoone z Chorwatw. W Siedmiogrodzie marszaek Puchner uzbraja rumusk i niemieck gwardi narodow i organizowa powstania antywgierskie. Ruch polityczny wgierski cieszy si ogromn sympati Polakw, setki ich - gwnie z Galicji - udaway si na Wgry, by walczy jako ochotnicy, cho z pocztku dziaacze wgierscy przyjmowali ich chodno, chcc unikn konfliktu z Rosj. Sytuacja polityczna zmienia si jednak pod koniec lata, po bombardowaniu Pragi i pokonaniu Wochw Rzd austriacki zacz formaln wojn z Wgrami, wysyajc przeciwko nim armi Jelacicia i liczc przy tym, e cz armii wgierskiej bi si nie bdzie. Rachuby te byy o tyle suszne, e cz generaw wgierskich, a m.in. Gorgey, bya przeciwna zrywaniu z Habsburgami. Utworzony 8 padziernika Wgierski Komitet Obrony z Kossuthem na czele teraz dopiero zacz na serio przygotowywa wojn, chtnie te przyjmowano do wojska Polakw, m.in. generaw Henryka Dembiskiego i Jzefa Bema. Gdy za pod koniec 1848 r. nacisk wojskowy austriacki si zwikszy, Kossuth, bdcy wwczas niemal dyktatorem, zgodzi si nawet na utworzenie legionu polskiego z gen. Jzefem Wysockim na czele. Wicej wsawi si jednak w Siedmiogrodzie ogromn brawur i zdolnociami wojskowymi gen. Bem. W styczniu 1849 r. zanosio si ju na upadek powstania wgierskiego, gdy Windischgraetz zaj Bud i Peszt, tym bardziej za w lutym, gdy naczelny wdz wgierski Dembiski wycofa si ze sw armi po nie rozstrzygnitej zreszt bitwie pod Kapolna. W dniu 4 marca cesarz Franciszek Jzef I manifestem oomunieckim wczy Wgry do ziem cesarstwa, przekrelajc w ten sposb ich niezaleno. Rzd i sejm wgierski wycofay si jednak do Debreczyna, tu za pod wpywem Kossutha ogoszono 14 kwietnia "deklaracj niepodlegoci" i detronizacj Habsburgw. Gow pastwa zosta Kossuth. Saboci Wgrw byy jednak nadal dwuznaczna postawa czci magnatw i generaw wgierskich, zwaszcza Gorgeya, oraz niemono porozumienia si z innymi narodami mimo wysikw ze strony yczliwego Wgrom Adama Czartoryskiego i jego agentw. Kossuth nie zgodzi si take na przerzucenie walki na teren Galicji. Nie unikn jednak tego, czego si najbardziej obawia. Nie mogc stumi powstania, ktre si jednak przeduao i nawet odnosio zwycistwa, rzd Schwarzenberga zwrci si w maju 1849 r. O pomoc do cara Mikoaja I, ktry zgodzi si chtnie, gdy obawia si, e w razie zwycistwa Wgrw Niemcy zostan zjednoczone przez Prusy, co daoby Rosji potnego i gronego ssiada, a poza tym ba si, e wybuchnie powstanie w Galicji, co na nowo wysunoby na porzdek dzienny spraw polsk, niepokoia go wreszcie moliwo wybuchu rewolucji w Modawii i Wooszczynie. Kossuth daremnie prbowa zdoby poparcie Francji i Wielkiej Brytanii. Rzd francuski, ktry si tumi wolno Wochw w Rzymie, nie mg nawet protestowa przeciwko akcji Mikoaja I, natomiast Palmerstonowi zaleao na utrzymaniu silnej Austrii. Majc do czynienia z przewaajcymi siami austriacko-chorwackimi i rosyjskimi, Wgrzy musieli ulec, tym bardziej e naczelny wdz wgierski, gen. Gorgey, wiadomie dy do kapitulacji. Dopiero w sierpniu 1849 r. obj dowdztwo naczelne Bem, ale uleg 9 sierpnia przemocy wojsk Haynaua pod Temeszwarem. Gorgey uzna to za dobry pretekst do kapitulacji 13 sierpnia, pod Vilagos. Paskiewicz wyda jecw generaowi Haynau. Kossuth i grupa dziaaczy wgierskich oraz szcztki legionu polskiego, a m.in. Wysocki, Dembiski i Bem uciekli na terytorium tureckie. Schwytanych oficerw i politykw wgierskich rozstrzeliwa gen. Haynau. Wgry potraktowano jako prowincj pastwa austriackiego, oddzielono te od nich Siedmiogrd, Wojwodin i Chorwacj. Ale cho do uratowania Austrii przyczynili si take Rumuni i Sowianie, to jednak i oni odczuli na sobie zwycistwo absolutyzmu cesarskiego. Siedmiogrodowi odebrano autonomi, za jzyk urzdowy uznano niemiecki. W Chorwacji sejm protestowa przeciwko oktrojowanej konstytucji z 1849 r., ale po klsce Wgrw o dalszych protestach nie mogo by mowy. Nie speniono take obietnicy autonomii danej Serbom, ograniczono si tylko do stworzenia nowej prowincji (Serbska Wojwodina oraz Banat Temeszki), w ktrej co prawda sytuacja prawna Serbw bya lepsza ni przed 1848 r. Rozdzia szedziesity dziewity Prba "odgrnego" zjednoczenia Niemiec w latach 1849-1850 Z

zaangaowania si Austrii w sprawy woskie i jej walki z powstaniem wgierskim chcia skorzysta rzd Pruski, by wzmocni swe stanowisko w Niemczech. Ide zjednoczenia Niemiec pod przewodnictwem Prus wysuwali zreszt i niektrzy konserwatyci niemieccy chcieli jednak, by dokonao si to odgrnie, tj. nie na mocy uchway przedstawicieli narodu, lecz z inicjatywy ksit niemieckich. Promotorem takiego rozwizania by zwaszcza przyjaciel Fryderyka Wilhelma IV Jzef Maria von Radovitz. Natrafio to jednak na trudnoci ze strony pastw poudniowoniemieckich, zwaszcza Bawarii i Wirtembergii, ktre uwaay za korzystniejszy dla siebie dualizm austriacki) pruski w Rzeszy, gdy ze wzgldu na swe pooenie geograficzne mogy odgrywa rol trzeciej siy. Radowitz doprowadzi zatem tylko do zwizku "trzech krlw" Prus, Saksonii i Hanoweru 28 maja 1849 r., warunkowego zreszt, i ograniczy si do idei unii pastw pnocnoniemieckich z Prusami na czele. Konstytucj dla tej unii uchwali zjazd przedstawicieli sejmw z pnocnych Niemiec w Erfurcie w maju 1850 r. Ale austriacki prezes ministrw Schwarzenberg by stanowczo tej unii przeciwny i zawar skierowane przeciw niej przymierze z Bawari i Wirtembergi, co spowodowao wycofanie si z Uni Saksonii i Hanoweru. Zarwno Prusy, jak Austria zwrciy si zreszt o poparcie do cara Mikoaja I, ktrego uwaano za arbitra w sprawach Europy rodkowej. Car rosyjski by przeciwny utworzeniu silnych Prus, ktre stopniowo przez wciganie nowych pastewek niemieckich mogy si przeobrazi w silne, zjednoczone Niemcy. Tote w Warszawie w kocu maja 1850 r. owiadczy przybyym, kr. Wilhelmowi pruskiemu i Schwarzenbergowi, swe yczenie utrzymania Zwizku Niemieckiego w formie z 1815 r. Kryzys niemiecki zaostrzy si jednak wskutek sprawy Holsztyna i Hesji Elektorskiej (HessenKassel). W Szlezwiku i Holsztynie po wycofaniu si w 1848 r. Prusakw wadz obj ponownie krl Duski Fryderyk VII, ale Niemcy holsztyscy nie chcieli uzna jego wadzy. Poniewa jednak Holsztyn by czci federacji niemieckiej, ktra zostaa utworzona na miejsce Zwizku Niemieckiego, przeto krl duski zwrci si do niej, by mu pomoga stumi rewolucj jego poddanych. Prusy w kwietniu 1849 r. nie uznaway istnienia federacji, ale uznawaa j Austria, ktra 19 kwietnia 1850 r. ogosia zwoanie sejmu federacji we Frankfurcie i rzd pruski musia si liczy z moliwoci wysania wojsk austriackich do Holsztyna. W Hesji Elektorskiej natomiast rzd chcia zwikszy podatki bez zgody stanw, co byo niezgodne z konstytucj i dlatego kraj odmwi pacenia, przestraszony w. ksi uciek do Frankfurtu i cho by czonkiem unii pruskiej, prosi o pomoc rwnie konfederacj. Hesja Elektorska jednak wraz z Hanowerem znajdowaa si midzy zachodnimi i wschodnimi krajami Prus - tote ewentualne usadowienie si w niej wojsk austriackich Prusy musiay uwaa za grob dla swych interesw yciowych. Aby zamanifestowa swj protest, Prusy ogosiy w listopadzie 1850 r. mobilizacj wojska i prboway uzyska w sprawie Holsztyna poparcie Wielkiej Brytanii. Ta jednak wolaa, by Holsztyn nalea do sabej Danii, tote odmwia, natomiast Schwarzenberg skierowa 25 listopada do Prus ultimatum, domagajce si demobilizacji. Prusy ogarn ogromny zapa wojenny. Pokonanie Austrii uwaano za atwe, ale popar j car Mikoaj I, podsuwajc dwa korpusy wojsk pod granic prusk. Prusy musiay ustpi, nowy prezes ministrw baron Otto von Manteuffel zgodzi si 29 listopada 1850 r. w Oomucu na zrzeczenie si unii pruskiej i ustpstwo w sprawie Holsztyna i Hesji. Ta "kapitulacja" w Oomucu bya ogromnym upokorzeniem Prus. Na konferencji ksit niemieckich w Drenie w maju 1851 r. postanowiono przywrci dawny Zwizek Niemiecki, utworzony w 1815 r. Zjednoczenie oglne Niemiec uniemoliwia postawa cara Mikoaja I, ktry jednak zarazem odrzuci propozycj przywrcenia zwizku pastw witego Przymierza. Mikoaj I uwaa bowiem, e sprawa polska, ktra do tej pory pocigaa za sob konieczno istnienia tego zwizku, nie jest ju niebezpieczna, poza tym obawia si, e na wznowienie witego Przymierza Wielka Brytania i Francja odpowiedz wrogim mu nowym przymierzem, a tego chcia unikn, by mie wolne rce na Wschodzie. Rozdzia siedemdziesity Ruchy rewolucyjne 1848 r. w Portugalii, Hiszpanii, Belgii, Danii, Szwecji, Wielkiej Brytanii i na Pwyspie Bakaskim Ruchy rewolucyjne pod koniec pierwszej poowy XIX w. nie byy zjawiskiem tylko rodkowoeuropejskim. Poniewa struktura gospodarczospoeczna w krajach Europy Zachodniej bya wszdzie podobna, dlatego te i w nich musiao doj do wystpienia mieszczastwa i w ogle elementw liberalnych przeciwko istniejcemu stanowi rzeczy. Rewolucja lutowa we Francji nie wywoaa tych wystpie, w niektrych bowiem krajach rozpoczy si ju przed 1848 r. Tak np. byo m.in. w Portugalii, gdzie rewolucja zacza si ju na pocztku kryzysu ekonomicznego w 1845 r. Trwajce od 1842 r. rzdy dyktatorskie Antoniego Costa-Cabrala stay si wwczas szczeglnie znienawidzone i przez liberaw, i przez masy ludowe. Nie mogc opanowa powstania chopskiego, musia on uciec w maju 1846 r. do Hiszpanii. Ale liberaowie, ktrzy objli wadz (premier Saldanha), nie mieli zamiaru przeprowadza adnych reform spoecznych, liczyli zreszt na pomoc angielsk. Wwczas masy ludowe na pnocy przechyliy si na stron pretendenta do tronu, don Miguela, ktry mia moralne poparcie Austrii i Rosji. Jego zwycistwo mogo by uwaane za sukces reakcji i mogo zachci do nowej walki rwnie karlistw hiszpaskich, dlatego te Palmerston w celu poparcia zwizanych ekonomicznie z Wielk Brytani liberaw portugalskich zorganizowa zbrojne wystpienie flot Wielkiej Brytanii, Francji i Hiszpanii w obronie Marii II. Powstanie upado w czerwcu 1847 r., liberaowie wic dziki pomocy z zewntrz utrzymali swe decydujce znaczenie. Poniewa jednak i w Portugalii, tak jak wszdzie w Europie, stawiali na pierwszym planie tylko swe interesy ekonomiczne, dlatego te wrd redniego i drobnego

mieszczastwa zaczo zyskiwa wpywy bardziej demokratyczne stronnictwo radykalne. Take i w Hiszpanii wskutek kryzysu gospodarczego w latach 1845-1847 istniao silne rozgoryczenie wrd chopw i proletariatu miejskiego, gdy za przysza wiadomo o rewolucji lutowej w Paryu, wzmoga si opozycja przeciwko rzdom dyktatorskim gen. Narvaeza. Na skutek tego Narvaez rozwiza Kortezy 26 marca 1848 r. "Postpowi" odpowiedzieli na to nieudan prb powstania, zorganizowan przez pk. Gandara. Wiksze rozmiary przybrao natomiast powstanie mas ludowych Madrytu wieczorem 26 marca. Zostao ono wprawdzie po zacitej walce (przeszo 200 zabitych) stumione, ale podobne powstania wybuchy take w kilku miastach Hiszpanii i w Madrycie po raz drugi (7 maja). Narvaezowi udao si przy pomocy wojska stumi rewolucj dziki temu, e mia po swej stronie cay kler, arystokracj i og liberaw. Jak w innych krajach, tak i tu liberaowie, cho przeciwni dyktaturze, poparli j jednak ze strachu przed rewolucj socjaln. Narvaez zreszt rwnie liczy si z liberaln buruazj tylko z obawy przed rewolucj. Powany kryzys przeywaa od 1845 r. Belgia wskutek nieurodzaju zboa i kartofli. Zastj w przemyle wystpowa zreszt ju dawniej. Zacofany pod wzgldem technicznym przemys belgijski nie mg wytrzyma konkurencji z przemysem angielskim. W zwizku z tym zaczy sobie zdobywa zwolennikw hasa goszone przez Towarzystwo Demokratyczne, zaoone w padzierniku 1847 r. Skupiao ono demokratw i socjalistw, ale nigdy nie potrafio pocign nawet wikszoci rzemielnikw i robotnikw. Prby urzdzenia powstania w marcu 1848 r. przez emigrantw, przebywajcych we Francji, rwnie si nie uday. Liberaowie, ktrym krl Leopold I powierzy rzdy (rzd Rogiera) w sierpniu 1847 r., uzyskali ju tak pozycj, o jak walczya buruazja w innych krajach. Dla pozyskania sobie zwolennikw zmniejszyli zreszt w 1848 r. cenzus wyborczy. Ze strachu przed rewolucj socjaln wspdziaali z nimi i katolicy. Obydwa stronnictwa obawiay si poza tym, e obalenie monarchii i ogoszenie republiki w Belgii moe pocign za sob zagarnicie ich kraju przez Francj, a tym samym wojn z Wielk Brytani, ktra by si na to ostatnie nigdy nie zgodzia. Dlatego te w wyborach czerwcowych 1848 r. demokraci ponieli klsk. Liberaowie woleli ugod z monarchi i klerykaami ni republik demokratyczn. W Belgii ruch rewolucyjny 1848 r. przyczyni si do utrwalenia ju istniejcych rzdw liberaw, natomiast w Holandii da im znaczenie, ktrego przedtem nie mieli. Kraj ten do 1830 r. mia gwnie charakter rolniczy. Tylko niewielka garstka Holendrw zdobywaa ogromne zyski na eksploatacji kolonii. Ale po oderwaniu si Belgii konieczno zmusia Holendrw do rozwoju wasnego przemysu. Obok kupcw i bankierw zaczli zyskiwa znaczenie waciciele manufaktur, wzrastaa liczba robotnikw w miastach. Autokratyczny, nie chccy pj na adne ustpstwa w stosunku do liberaw krl Wilhelm I, ktrego w dodatku opinia oskaraa o utrat Belgii, natrafia na coraz wiksze trudnoci, tak e w 1840 r. zrzek si tronu. Wiadomo o rewolucji paryskiej tak przestraszya jego nastpc Wilhelma II (1840-1849), e sam zgodzi si na oddanie wadzy liberaom i rewizj konstytucji z 1815 r. Ogoszona w 1848 r. nowa konstytucja miaa ju charakter liberalny. W pastwach skandynawskich, tj. Szwecji, Norwegii i Danii, rok 1848 jest rwnie dat bardzo wan. W pierwszej z nich istnia od czasw redniowiecza sejm stanowy, zoony z przedstawicieli szlachty, kleru luterskiego, mieszczastwa i chopw, ale w pierwszej poowie XIX w. by faktycznie opanowany przez szlacht i we wszystkim ulega krlowi. Ostatni krlowie z dynastii holsztysko-gottorpskiej, Gustaw IV (1792 1809) i Karol XIII (1809-1818), niewiele si liczyli z opozycj stanw. Jeszcze wyraniejsze tendencje absolutystyczne przejawi ich nastpca Karol XIV Jan Bernadotte (1818-1844). Ten eks-jakobin, onaty z crk kupca, w 1810 r. wybrany na nastpc tronu i przez Karola XIII adoptowany, a ju wwczas faktyczny rzdca kraju, cho koronowany dopiero w 1818 r., stara si rzdzi w Szwecji na wzr Napoleona, ktrego zreszt nie znosi. Absolutyzm krlewski natrafi jednak na siln opozycj zwaszcza ze strony redniego mieszczastwa, gwnie inteligencji, niezadowolonej zwaszcza z zacofanego prawa wyborczego. Obieca je zmieni syn Karola XIV Oskar I (1844-1859), ale dopiero w 1848 r. zajto si ywiej t spraw, gdy pod wpywem francuskiej rewolucji lutowej w Sztokholmie powstao stowarzyszenie walki o reform wyborcz, dajce wprowadzenia bardziej demokratycznej reformy wyborczej. W dniach 18-21 marca doszo nawet do walk ulicznych z wojskiem w Sztokholmie. Liberaowie przerazili si tym wystpieniem drobnomieszczastwa i nie udzielili poparcia jego daniom, tote projekt zmiany prawa wyborczego, oglnie ywo dyskutowany, ostatecznie upad w 1850 r. W ssiedniej autonomicznej Norwegii tytuy szlacheckie zostay zniesione ju w 1821 r. Og Norwegw stanowili wwczas chopi i rybacy. Buruazja bya do nieliczna i skadaa si gwnie z kupcw. W 1848 r. pod wpywem rewolucji w Paryu doszo tylko do masowych demonstracji, podczas ktrych wiele mwiono o demokracji. Jedyn trwa pozostaoci po 1848 r. bya organizacja rzemielnikw i drobnych chopw, ktr kierowa Marcus Thrane. daa ona gosowania powszechnego i podwyki pac, a cho w 1851 r. zostaa rozwizana, to jednak sam ruch przetrwa i pniej. Wybitnie liberalny charakter mia w 1848 r. ruch rewolucyjny tylko w Danii. I tu opozycja liberalna zacza si ju wczeniej, domagajc si od Chrystiana VIII (1839-1848) konstytucji. Za rzdw jego nastpcy Fryderyka VII (1848-1863) doszo w marcu 1848 r. do manifestacji ludowych w Kopenhadze. Przestraszony krl zgodzi si na konstytucj, konflikt z Prusami i Rzesz Niemieck powstrzyma jednak jej uchwalenie. Nastpio to w 1849 r. i byo zwycistwem gwnie liberalnej buruazji nad wielkimi wacicielami ziemskimi. Buruazj poparli drobni chopi i drobnomieszczastwo. Wiosna

ludw nie omina take Serbw, Grekw i Rumunw. Wrd Serbw pod zaborem tureckim ruch wolnociowy by bardzo saby, ale do silny wrd wyej pod wzgldem kulturalnym stojcych Serbw w pastwie Habsburgw, przy czym kierowa si gwnie przeciwko miejscowej szlachcie wgierskiej. Na czele ruchu stanli studenci, duchowni i inteligencja mieszczaska. Jako przywdcy wyrniali si zwaszcza in. Stratimirovi i student Mileti. Zwoana przez metropolit Rajacicia w maju 1848 r Skupsztina (zgromadzenie przedstawicieli narodu) domagaa si swobody rozwoju narodowego Serbw i poczenia z krlestwem chorwacko-sowesko-dalmackim. Ale na dania te nie chcieli si zgodzi Wgrzy, Serbowie zatem, zreszt gwnie pod wpywem metropolity austrofila Rajacicia i duchowiestwa, poparli rzd wiedeski, biorc ywy udzia w wojnie z Wgrami. W rezultacie jednak po stumieniu powstania wgierskiego wszystko wrcio do dawnego stanu rzeczy, o autonomii nie byo ju mowy, tylko Rajaci otrzyma nagrod w postaci tytuu patriarchy karowickiego, co jeszcze silniej zwizao go z Wiedniem. W Grecji na wiadomo o rewolucji w Europie rodkowej zbuntowao si kilka garnizonw wojskowych. W caym kraju za domagano si od krla Ottona I zachowania konstytucji z 1844 r. na co zreszt musia si zgodzi. Wzburzenie ogarno take nalec do Turcji Tesali i zalene od Wielkiej Brytanii "Stany Zjednoczone z Wysp". na jednej z nich. Kefalinii, wybucho nawet powstanie. Ruchy te jednak zostay stumione. Wiksze rozmiary przybraa w 1845 r. rewolucja w Ksistwach Naddunajskich, gdy liberalni bojarowie i buruazja mogli tu wyzyska niezadowolenie rozgoryczonych mas chopskich, tym bardziej e i tu w 1847 r. by nieurodzaj, a w jego nastpstwie gd. Ale w Modawii hospodar Micha Sturdza (1834-1849) stumi opozycj represjami, pomg mu zreszt w czerwcu 1848 r. car Mikoaj I, wprowadzajc do Modawii dwunastotysiczny korpus wojska. Silniejsza okazaa si rewolucja na Wooszczynie, gdzie ju od 1843 r. przygotowywao j towarzystwo tajne Sprawiedliwo i Braterstwo, skupiajce przedstawicieli buruazji i liberalnych bojarw. Hospodar Jerzy Bibescu (1842-1848) nie mg stumi opozycji opierajcej si na masach chopskich i zrzek si wadzy. Ale w utworzonym ju wczeniej rzdzie tymczasowym znaczna wikszo zgadzaa si na program liberalny (swoboda sowa, prasy, sumienia, przedstawicielstwo narodowe). nie chciaa natomiast narusza prawa wasnoci bojarw na korzy chopw. Liberaowie zawiedli zatem nadzieje mas chopskich. Nie potrafili take obroni niezalenoci kraju. W lipcu 1548 r. na Wooszczyzn wkroczyy wojska tureckie, witane yczliwie przez cz bojarw, ktrzy si bali rewolucji spoecznej. Pod wpywem radykalnego demokraty Mikoaja Balcescu rzd tymczasowy zdecydowa si na wojn z Turkami i zebra wojsko, ale jego dowdca Magheru za rad konsula brytyjskiego nie chcia walczy. Wielka Brytania obawiaa si bowiem, e jeli sami Turcy nie stumi powstania, to zrobi to Rosjanie, ponawiajc przy tym okupacj ksistw. Turcy istotnie zajli Wooszczyzn, ale w maju 1549 r. musieli zawrze z Rosj konwencj, na mocy ktrej zniesiono w ksistwach wybory hospodarw i wybieralne zgromadzenie narodowe. Hospodarw mia co pi lat mianowa w porozumieniu z rzdem rosyjskim sutan, do pomocy mieli oni mie rwnie mianowane przez niego rady. A do ustalenia "porzdku" w ksistwach miay w nich pozosta oddziay tureckie i rosyjskie. Rozdzia siedemdziesity pierwszy Wielka Brytania w latach 1846-1849 Tylko Wielka Brytania unikna rewolucji w latach 1846-1849. Niektrzy przypisywali to spokojnemu charakterowi narodowemu Anglikw, natomiast synny historyk angielski Thomas Macaulay ( 1800 1859) w swej History of England (Historii Anglii), z dum przeciwstawiajc rewolucj angielsk 1688 r. rewolucjom europejskim 1848 r. dowodzi, e Wielka Brytania swj pokojowy rozwj zawdziczaa rzdom parlamentarnym, przede wszystkim liberalizmowi wigw. Takie przekonanie, rozpowszechnione take poza Wielk Brytani, przyczynio si w powanym stopniu do wysuwania przez liberaw w wielu krajach po 1849 r. sugestii, by monarchowie dobrowolnie wprowadzili pewne instytucje liberalne, bo to ich zabezpieczy przed rewolucj. W rzeczywistoci jednak w Wielkiej Brytanii nie byo w latach 1846-1849 rewolucji, gdy sytuacja spoeczna i polityczna bya tu zupenie inna ni na kontynencie europejskim. W pastwach Europy rodkowej klas rewolucyjn bya buruazja, w Anglii natomiast buruazja ju nie musiaa walczy o zasadnicze prawa polityczne, mogo jej chodzi tylko o ich rozszerzenie, ale tego nie robiono w obawie przed tym niebezpieczestwem, ktrego sabo uprzemysowione kraje Europy rodkowej jeszcze nie przeyway, to jest przed rewolucj proletariatu, a ponadto w obawie przed irlandzkim ruchem rewolucyjnym. W latach czterdziestych XIX w. caa buruazja angielska domagaa si tylko reform o charakterze ekonomicznym, przede wszystkim za zniesienia ce na zboe, bo to pocignoby za sob obnik pac robotniczych, a tym samym i obnik kosztw produkcji. Haso zniesienia ce ochronnych za zboe byo popularne i wrd robotnikw, mimo staych ostrzee ze strony czartystw, ktrzy wskazywali na niebezpieczestwo zwizane z wprowadzeniem tego hasa w ycie. Szczeglnie aktualne stao si ono w zwizku z kryzysem ekonomicznym, ktry dotkn take i Wielk Brytani. W 1845 r. zaraza zniszczya plony kartofli w Irlandii, cho zboe urodzio si obficie. W roku nastpnym kartofli zasadzono tu bardzo mao. w dodatku plony ich wskutek zarazy byy znowu bardzo ndzne, poza tym w latach 1846-1847 nie urodzio si i zboe. Mimo to chopi irlandzcy jako dzierawcy musieli paci pen naleno wacicielom i podatki. W Irlandii zacz si dosownie gd. W sumie z godu i wskutek chorb z nim zwizanych, a porednio wskutek angielskiego reimu umaro w Irlandii przeszo milion ludzi, ptora miliona musiao opuci kraj, udajc si za chlebem czciowo do Anglii, gwnie jednak do Ameryki Pnocnej. W samej Anglii sytuacja nie bya tak

tragiczna, ale i tu wskutek nieurodzaju chleb znacznie podroa. Wobec tego pod naciskiem powszechnego dania buruazji (potna Anti-Corn Law League, Liga przeciwko prawu zboowemu, kierowana przez radykaa Cobdena) i w obawie przed rozruchami godowymi rzd Peela przeprowadzi w Izbie Gmin w lutym 1846 r. ustaw o zniesieniu ce na zboe. W czerwcu uchwalia j rwnie Izba Lordw, cho w tym samym czasie koalicja wigw, ktrzy dyli do wadzy, i torysw, uwaajcych Peela za zdrajc, obalia jego rzd. Nowy rzd wiga Johna Russella (VII 1846-II 1852) opiera si na koalicji wigw i peelitw. Zniesienie cel na zboe oznaczao powicenie interesw arystokracji ziemskiej interesom przemysu. gboko wic oburzyo angielsk gentry, natomiast buruazja uwaaa je za swj triumf. Ta klasa spoeczna ju w 1832 r. przestaa by czynnikiem potencjalnie rewolucyjnym, a w roku 1846 staa si waciwie czynnikiem konserwatywnym. Zniesienie ce na zboe przyczynio si do zwikszenia kryzysu w Europie, bo spekulanci europejscy zaczli wywozi zboe do Wielkiej Brytanii, ale przyczynio si take do pogorszenia sytuacji Irlandczykw, gdy wskutek potanienia cen na zboe musieli go wicej sprzedawa, chcc uici tenut dzierawn, cho urodzaje znacznie si zmniejszyy. Dla umierajcych z godu w Irlandii rni filantropi z kontynentu i z Ameryki przysyali znaczne sumy pienidzy, ale wadze angielskie daway zasiki tylko tym, ktrzy mieli najwyej 1/4 akra ziemi. Chopi posiadajcy wicej ziemi postawieni zostali przed alternatyw zrzeczenia si dzierawy lub mierci godowej. Wprawdzie ludowy trybun irlandzki, pod koniec ycia coraz bardziej konserwatywny, O'Connell (zmar w 1847 w Genui) i wyszy kler irlandzki powstrzymywa swj nard od buntu, ale tajne organizacje skupiajce modych (Nard, Moda Irlandia) oraz jawna, zaoona w styczniu 1847 r. Konfederacja Irlandzka nie byy rwnie oportunistyczne i w Irlandii grozio powstanie. Katastrofalna sytuacja Irlandczykw i rosnce w zwizku z ich napywem do Anglii bezrobocie, zwrciy baczn uwag Stowarzyszenia Czartystw, ale i teraz lekarstwo na wszystkie bolczki widzieli tylko w przygotowaniu nowej (trzeciej z koleii petycji do parlamentu o wprowadzenie w ycie "6 punktw". Wiadomo o wybuchu rewolucji lutowej w Paryu wywara silne wraenie w Wielkiej Brytanii. Zaniepokoia buruazj, ale oywia take nadziej proletariatu. W Londynie i Glasgow odbyy si wielkie demonstracje bezrobotnych. Czartyci zaczli zbiera podpisy pod petycj. O'Connor zapowiedzia pochd 100 000 ludzi z petycj podpisan przez 5716 000 ludzi do Londynu. W rzeczywistoci podpisw zebrano tylko jedn 1/3, a samego pochodu nie wpuci 10 kwietnia 1848 r. do stolicy stary lord Wellington, ktremu przeraony rzd Russella powierzy jej obron. W tym celu Wellington zebra a 170000 policjantw-ochotnikw. Ruch czartystowski zosta zamany. Nastpiy liczne aresztowania w caym kraju. Przyczyn niepowodzenia tego ruchu byo kilka. Caa arystokracja i buruazja angielska przerazia si moliwoci rewolucji na wzr francuskiej z XVIII w. Czartyci zostali okrzyczani jako jakobini i mieli przeciw sobie 4/5 narodu angielskiego, nawet ludzi z klas niszych, a take wszystkie kocioy i sekty religijne. Poza tym, czartyci z uznaniem pisali o rewolucji lutowej we Francji, cho w Wielkiej Brytanii panowao oglne oburzenie na Francj nawet w koach robotniczych, gdy rzd francuski usun kilkuset robotnikw angielskich z Francji. Przywdcom czartystowskim brak byo w 1848 r. jednolitego programu, a take zdolnoci organizacyjnych. Poza tym w masach czartystw rzd utrzymywa mnstwo szpiegw i prowokatorw, ktrzy paraliowali i kompromitowali cay ruch. Ale jedn z najwaniejszych przyczyn ostatecznego niepowodzenia ruchu byo to, e nie zosta on poparty przez ca klas robotnicz. Wrd robotnikw angielskich ju wczeniej bowiem dokona si rozam. Cz ich coraz bardziej przestawaa by rewolucyjna dziki rosncemu dobrobytowi, bdcemu nastpstwem midzy innymi wyzysku ludw kolonialnych. Zacza si wytwarza swoista arystokracja robotnicza, ktra bya na tyle zamona, e moga bra udzia i w wyborach do parlamentu. Ta arystokracja robotnicza wodzia rej w zwizkach zawodowych, ktre po 1843 r. zaczy zmienia swj charakter. Cechami charakterystycznymi trade unionw w latach 1843 1860 byo gromadzenie funduszw na cele zwizkw (m.in. na finansowanie strajkw), opacanie zarzdu i brak zainteresowania problemami, ktre nie dotyczyy spraw pac czonkw zwizku danej gazi przemysu. By to program oportunistyczny, wytworzy si on pod wraeniem niedawnych klsk ruchu robotniczego i pod wpywem elity robotniczej, ktra wesza na drog kompromisu z buruazj. Mimo klsk niektrzy czartyci, zwaszcza energiczny Ernest Jones, nie zaprzestali pracy prbujc przez urzdzanie wiecw przekona klas robotnicz o koniecznoci walki w obronie "karty". Porozumiewali si take z Konfederacj Irlandzk, gotowi byli poprze powstanie w Irlandii, urzdzajc rwnie powstanie w Anglii. Do tego jednak nie doszo. Rzd zawiesi Habeas Corpus Act i dokona tu, jak rwnie i w Irlandii, masowych aresztowa. Powstanie przygotowane przez Konfederacj latem 1848 r. nie udao si zupenie. We wrzeniu 1848 r. ruch czartystowski i rewolucja irlandzka zostay ostatecznie zamane. Anglia unikna rewolucji, cho liczba ludzi aresztowanych w latach 1847 1848 bya nie mniejsza ni w innych pastwach europejskich po zdawieniu w nich rewolucji. Trzeba te doda, e mimo rzdw parlamentarnych i "pokojowego charakteru" angielskiego, ale gwnie dziki podziwianemu skdind w Europie reimowi angielskiemu, zgino w pastwie angielskim w latach 1846-1848 wicej ludzi z powodu godu i ndzy ni we wszystkich innych krajach europejskich razem wzitych z powodu godu i walk rewolucyjnych. Buruazja angielska bya zwycizc w 1848 r. Rzd Russella kontynuowa zdecydowanie polityk popierania jej interesw ekonomicznych. Taki cel miao zwaszcza zniesienie w 1849 tzw. aktw nawigacyjnych (z lat 1650, 1651,

1660, 1663 i 1672), zakazujcych obcym statkom handlu z koloniami brytyjskimi i pozwalajcych na przywoenie towarw kolonialnych do Angliii tylko na statkach angielskich. Byo to uznaniem swobody handlu midzynarodowego, ale najbardziej zaawansowana pod wzgldem przemysowym, panujca na morzach i posiadajca najwicej kolonii Wielka Brytania nie obawiaa si konkurencji. Dziki zniesieniu aktw nawigacyjnych wzrs ogromnie handel midzynarodowy imperium brytyjskiego, tym bardziej e tytuem wzajemnoci i inne pastwa atwiej otwieray swe porty dla statkw angielskich. Rozdzia siedemdziesity drugi Bilans ruchw rewolucyjnych w latach 1846-1849 Wiosna Ludw ogarna ca Europ niemal bez wyjtku, bo nawet w Rosji w latach 1848-1849 wzrosy ogromnie wystpienia przeciwko poddastwu i paszczynie, przyczyniajc si do pogbienia kryzysu ustroju absolutystyczno-paszczynianego. Europejskie ruchy rewolucyjne z koca p ierwszej poowy XIX w. miay zatem szerszy zakres terytorialny ni Wielka Rewolucja z koca XVIII w., ktra obja swym wpywem, poza Francj, tylko niektre kraje europejskie. Z tego te wzgldu, mimo ostatecznego niepowodzenia na zewntrz, Wiosna Ludw odegraa take wiksz rol w yciu ogu narodw europejskich, ni Wielka Rewolucja Francuska, cho bya tej ostatniej niejako kontynuacj i rwnie jak ona stanowi epok w dziejach myli politycznej i spoecznej. Ponadto, w przeciwiestwie do Rewolucji Francuskiej, zainicjowanej przez cz szlachty i bogat buruazj, ruchy rewolucyjne lat 1846-1849 zaczy si na tle kryzysu gospodarczego wrd drobnomieszczastwa, rzemielnikw i chopw, a pierwszymi ich przywdcami byli najczciej liberaowie lewicowi, radykalni i demokraci, dopiero stopniowo kierownictwo obejmowali liberaowie, ktrzy chcieli wszdzie wprowadzi narodowe pastwo konstytucyjne, oparte na zasadach liberalnych. Poza tym jednak w kadym kraju ruch rewolucyjny mia inny charakter, cho w kadym te zarazem - ze wzgldu na rne czynniki, ktre wziy udzia w ruchu - by on ogromnie niejednolity, cele uczestniczcych w nim klas spoecznych i grup politycznych czsto kciy si ze sob. Byo to saboci rewolucji lat 1846-1849, tym wiksz, e do antagonizmw spoecznych i politycznych przyczyy si antagonizmy narodowe. Goszone przez Mazziniego i Mickiewicza, przez demokratw - zwaszcza woskich i polskich - haso braterstwa ludw okazao si nierealne. Co wicej, od Wiosny Ludw zaczyna si wprawdzie nowa faza w dziejach rozwoju wiadomoci narodowej wielu ludw europejskich (Chorwaci, Rumuni siedmiogrodzcy, Ukraicy, Sowacy), ale zarazem zaostrzenie antagonizmw narodowych (niemiecko-polski, niemiecko-duski, chorwacko-wgierski, ukraisko-polski, czesko-niemiecki, sowackowgierski). Ruchy rewolucyjne z poowy XIX w. byy z pocztku wszdzie zwyciskie, gdy bray w nich udzia masy ludowe, ale masy te nie miay wyrobienia politycznego, a w zwizku z tym nie miay te wyranego oglniejszego celu i programu, czsto chodzio im o cel dorany, przewanie gospodarczy, brak te byo masom ludowym odpowiednich przywdcw, bo ci, ktrzy na pocztku stanli na czele ruchu, rwnie nie mieli zwykle przygotowania politycznego ani programu dziaania. Taki program mieli wprawdzie liberaowie, ale obejmowanie przez nich kierownictwa ruchem byo wszdzie rwnoznaczne z jego zahamowaniem, std w czci historiografii Wiosny Ludw wysunito nawet twierdzenie o zdradzie rewolucji przez buruazj. W rzeczywistoci jednak liberalna buruazja postpowaa zgodnie ze swym interesem klasowym. Kontynuowa rewolucj moga tylko w oparciu o masy ludowe, ale wwczas musiaaby si zgodzi na przekrelenie swego dogmatu o nienaruszalnoci prawa wasnoci prywatnej i dogmatu o nieskrpowanej wolnoci gospodarczej wewntrz kraju. Zachwianie si tych dwch dogmatw i rewolucj spoeczn buruazja uwaaa za wiksze zo ni powrt do stanu sprzed 1846 r. Z drugiej strony i masy ludowe, zawiedzione w stosunku do liberaw, day si pocign demagogicznym ustpstwom ze strony k reakcyjnych i albo pomagay tumi rewolucj liberaln, albo te zachowyway si wobec walki rzdw z liberaami obojtnie. Podczas Wiosny Ludw ujawnia si ogromna rola armii. Prawie wszdzie bya ona narzdziem w rku dowdcw. W Badenii walczya po stronie rewolucji, gdy za rewolucj owiadczyli si wydajcy rozkazy oficerowie, w Prusach walczya z rewolucj, gdy antyrewolucyjny by korpus oficerski. We Francji w lutym 1848 r. wojsko walczyo sabo przeciwko powstacom, poniewa chwiali si oficerowie i niepopularny by komendant - marszaek Bugeaud; w czerwcu 1848 r. wojsko pod dowdztwem gen. Cayaignaca bio si zacicie z robotnikami Parya, ktrych hasa byy obce, a nawet wrogie oficerom i chopskiej masie onierskiej. Z tego sposobu zachowania si wojska podczas Wiosny Ludw monarchowie wycignli suszny dla nich wniosek, kadc wikszy ni dotd nacisk na dobr konserwatywnego korpusu oficerskiego i przeprowadzajc wszdzie zasad "trzymania armii z dala od polityki". Tak czste przed 1848 r. wypadki konspiracji oficerskich s odtd bardzo rzadkie. Podobnie jak po Wielkiej Rewolucji Francuskiej, tak i po Wionie Ludw reakcyjne rzdy europejskie z wyjtkiem Piemontu zaczy znowu gorliwie popiera religi i Kocioy. Tak byo we Francji, w Prusach i Austrii. Kler katolicki w Prusach i Austrii zgadza si z pocztku z daniami liberaw, ale potem popar reakcj, tote konstytucja pruska zarwno z 1848 r., jak i zmieniona pniej z 1850 r. przekrelia ca wiekow polityk kocieln Hohenzollernw, dajc Kocioowi pen swobod i poparcie pastwa. Podobnie postpi rzd austriacki w 1850 r. W 1855 r. zawar z papieem konkordat, dajcy Kocioowi stanowisko wysoce uprzywilejowane. To zwizanie si dworw monarszych z Kocioem i wzajemne poparcie oywio antyklerykalizm wrd liberaw i demokratw, gdzie za liberaowie zdobywali wpyw na rzdy, jak np. w pastwach

poudniowoniemieckich, tam dochodzio do zerwania z Kocioem (w Badenii i Wirtembergii) lub powanych ogranicze jego roli (Bawaria, Hessen-Darmstadt). Wszdzie po 1848 r. utrzymay si dawne systemy rzdw, wszdzie zwyciya reakcja. Przywdcy rewolucyjni, ktrzy przeyli klsk i nie znaleli si w wizieniach, pouciekali do Anglii ( Mazzini. Kossuth, Marks, Ruge), mniej wybitni uchodzili do Ameryki. Ale oglna sytuacja polityczna po 1848 r. w Europie nie bya taka, jak po 1815 r. Przede wszystkim skompromitowane wyszo z rewolucji pastwo austriackie. Utrzymao ono wszystkie swe posiadoci, wzmocnio centralizm pastwowy, ale okazao si to moliwe tylko dziki pomocy cara Mikoaja I. Sta si on teraz niemal arbitrem Europy, decydowa zwaszcza w sprawach niemieckich. Ruchy rewolucyjne lat 1846 1849 zostawiy jednak i trwae lady w yciu narodw europejskich. Poza Rosj wszdzie znikna ostatecznie paszczyzna i prawie wszdzie inne wizy feudalne na wsi, przez co zosta ogromnie przyspieszony proces emancypacji chopw. Sardynia, Holandia i Dania zdobyy sobie liberaln konstytucj. We Francji i Belgii obniono cenzus wyborczy. Pozostaa konstytucja w Prusach, co dla dziejw Niemiec a czciowo i Europy rodkowej miao doniose znaczenie. Krl i feudaowie nie mieli odwagi znie tej konstytucji, starali si tylko ograniczy jej znaczenie. Po rozwizaniu 27 kwietnia 1849 r. Izby Posw Fryderyk Wilhelm IV ogosi 30 maja now ordynacj wyborcz, na skutek czego cz buruazji bojkotowaa wybory. Ale dziki temu nowa Izba Posw (od 7 VIII) miaa wikszo konserwatywn i moga dokona zmiany konstytucji. Ogoszona 31 stycznia 1850 r. powtarzaa ona to, co byo ju w konstytucji z 1848 r., ale poza tym okrelaa, e sejm pastwa bdzie si skada z 2 izb: Izby Panw (Herrenhaus) i Izby Posw. Pierwsza z nich na podstawie ordynacji z 7 maja 1853 r. miaa si skada z czonkw dziedzicznych (czonkowie dworu krlewskiego, rodu Hohenzollernw i powoani przez krla waciciele ziemscy) i doywotnich ( wysi dygnitarze pastwowi, przedstawiciele szlachty, wielkich miast, uniwersytetw, ale wszyscy na podstawie nominacji krlewskiej). Wyborcy do "drugiej" izby dzielili si na podstawie ordynacji z 30 maja 1849 r. na trzy klasy stosownie do paconego przez nich w danym okrgu wyborczym podatku. Kada klasa gosowaa oddzielnie, wybierajc wasnych elektorw (Wahlmanner), przy czym klasa pacca wicej podatkw, cho mniej liczna od klasy mniej paccej, wybieraa na og tylu elektorw co ta ostatnia. Zebrani elektorowie wybierali posa do parlamentu w gosowaniu jawnym i ustnym. Zarwno konstytucja z 1850 r., jak i ordynacje wyborcze obowizyway w Prusach a do 1918 r. Poza tym ruchy rewolucyjne w latach 1846-1849 przyczyniy si ogromnie do oywienia wiadomoci narodowej wielu narodw, zwaszcza tych, ktre nie miay wasnego pastwa lub dawno je utraciy. Oglnie biorc, od Wiosny Ludw zacz si proces gruntownego przeksztacania si spoeczestw w Europie. Poza Francj, po raz pierwszy wziy udzia w yciu politycznym masy ludowe, po raz pierwszy wystpia aktywnie klasa robotnicza, po raz pierwszy od czasw Wielkiej Rewolucji Francuskiej w yciu spoeczestw europejskich wystpiy w stopniu masowym dnoci demokratyczne. Trwaym rezultatem Wiosny Ludw byo take zachwianie si autorytetu warstw panujcych. Wystpowano przecie przeciwko wiekowym prawom i zwyczajom, chronionym przez religie i Kocioy, przez sankcje nie tylko czysto prawne - doczesne, ale i religijne - wieczne. Wiara w suszno tych praw i sankcji w dziedzinie spoecznej i politycznej zostaa teraz w wysokim stopniu zachwiana w caej ju niemal Europie. Rozdzia siedemdziesity trzeci Rozwj przemysu i rolnictwa po 1848 r. Ruchy rewolucyjne pod koniec pierwszej poowy XIX w. miay doniose znaczenie nie tylko dla dziejw gospodarczo spoecznych Europy. W Europie rodkowej Wiosna Ludw bya czsto przejawem ogromnego nieporozumienia, ktre fatalnie zaciyo na jej losach. W Niemczech, w Czechach i prowincjach zachodnich pastwa Habsburgw pierwsze wystpienia rewolucyjne byy dzieem gwnie rkodzielnikw, zuboaych rzemielnikw, zwaszcza czeladnikw i uczniw rzemielniczych. Ludzie ci buntowali si nie tyle przeciwko konserwatywnym formom rzdw, ile raczej przeciwko wkraczajcemu do ich krajw przemysowi fabrycznemu, walczyli o byt, nienawidzili maszyn jako takich. W czerwcu 1848 r. zebranie delegatw drukarzy w Moguncji, reprezentujce 141 miast, uchwalio m.in. petycj do parlamentu frankfurckiego, domagajc si ograniczenia przemysu maszynowego. W lipcu tego roku kongres krawcw we Frankfurcie domaga si zamknicia sklepw sprzedajcych gotowe ubrania i zniesienia wolnoci przemysowej. Ten ostatni postulat wysuwali rzemielnicy w Lipsku, Halle, Augsburgu, Bonn, Bremie i innych miastach niemieckich. Jednogonie te zosta potpiony liberalizm ekonomiczny na kongresie rzemielniczym, ktry skupi delegatw z caych Niemiec w Hamburgu w czerwcu 1848 r. W marcu 1848 r. tkacze w Chemnitz protestowali przeciwko wprowadzaniu maszyn tkackich i budowaniu fabryk tekstylnych, podobnie byo w wielu miastach nadreskich. Wonice manifestowali przeciwko kolejom elaznym, eglarze przeciwko statkom parowym. Ale liberaowie, ktrzy wszdzie starali si obj kierownictwo ruchem rewolucyjnym, mieli diametralnie odmienne pogldy. Chodzio im wanie o cakowit swobod w dziedzinie przemysowej, o zniesienie wszelkich ogranicze, stawianych produkcji przemysowej przez cechy i korporacje czy nawet przez pastwo. Wrd praw zasadniczych uchwalonych przez parlament frankfurcki, figurowao take prawo swobodnego wykonywania przez jednostk wszelkiego zawodu. Poza tym komitet ekonomiczny parlamentu przygotowywa specjalny kodeks prawa przemysowego. Praca ta nie zostaa wprawdzie ukoczona, ale nie ulegao wtpliwoci, e parlament stoi na stanowisku liberalizmu ekonomicznego i taki te charakter miaby w kodeks. Wszystko to coraz bardziej zraao

rzemielnikw do dziaaczy rewolucyjnych. Niech ta pogbiaa si, tym bardziej e przemysowcy wobec masowych wystpie rzemielnikw i robotnikw zwykle uciekali si do pomocy policji i wojska. Najbardziej drastyczny wypadek mia miejsce na przedmieciu Berlina Kopenick. Kopicy kana robotnicy zniszczyli tu pomp mechaniczn, a za to ok. 100 robotnikw usunito z pracy. W odpowiedzi robotnicy urzdzili 16 padziernika 1848 r. manifestacj i zaczli budowa barykady. Doszo do walki z gwardi cywiln, pado ok. 10 zabitych, byo kilkudziesiciu rannych. Konserwatyci zacierali rce z radoci z powodu tej walki gwardii mieszczaskiej z "suwerennym ludem", jak szydzio pismo konserwatystw. W rezultacie rosncej rozbienoci midzy interesami buruazji a interesami pracownikw, pierwsza coraz wyraniej kapitulowaa przed rzdem, pracownicy za obojtnieli dla hase liberalnych. Obawiajc si wicej buruazji ni drobnomieszczastwa i sdzc, e rzemielnikw i robotnikw da si pozyska drobnymi ustpstwami i obietnicami, rzdy niemieckie po 1848 r. weszy na drog reakcji czciowo i w dziedzinie ekonomicznej, wracajc do dawnego ustawodawstwa, krpujcego swobod w przemyle, i popierajc tworzenie nowych korporacji rzemielniczych. W dniu 9 lutego 1849 r. kontrol przemysu przez organizacje zawodowe wprowadziy Prusy, a ju 15 czerwca 1848 r. Hanower, stopniowo za take i kilka innych pastw niemieckich. Poza tym, by zjedna robotnikw, wydawano rozporzdzenia, ograniczajce prac dzieci w zakadach przemysowych (prawo z 16 V 1853). Dzieci do lat 12 nie przyjmowano do pracy, modzie od 12 do 14 lat moga pracowa tylko 6 godzin, ale jedynie podczas dnia, musiaa ona ponadto chodzi do szkoy publicznej lub fabrycznej. Nad zachowaniem tych przepisw mieli czuwa specjalni inspektorzy. amicy prawo przemysowcy byli karani grzywn. Ale ograniczanie swobody przemysu w Niemczech nie dao si dugo utrzyma. W wielu dziedzinach rzemioso nie mogo wytrzyma konkurencji z przemysem fabrycznym, liczba rzemielnikw bezrobotnych wzrastaa podobnie jak rosa liczba niezalenych przedsibiorstw a zwaszcza zatrudnionych przez nich robotnikw. Na masowym zebraniu przedstawicieli rzemielnikw pruskich w Berlinie w sierpniu 1860 r. potpiono swobod ekonomiczn jako rdo rozkadu spoeczestwa. Utworzona 15 wrzenia 1862 r. w Weimarze Niemiecka Unia Rzemielnikw postanowia toczy "walk na mier i ycie" przeciwko "pladze i oszustwu liberalnych warunkw przemysowych". Ale byy to ju tylko jaowe protesty przeciwko wprowadzonej przez pastwa niemieckie swobodzie ekonomicznej. W grudniu 1859 r. zgodzia si na ni Austria, w 1860 Nassau, w 1861 Saksonia, w latach 1862-1868 Bawaria, w latach 1868-1869 Prusy. Jednak ju przed tymi datami stopniowo od poowy lat pidziesitych wolno ekonomiczna faktycznie wchodzia w ycie. Podejmowane przez rzemielnikw prby ograniczenia rozwoju przemysu fabrycznego nie miay szans powodzenia gwnie z powodu bujnego rozwoju techniki w Europie i Ameryce, co powodowao obnienie cen na wyroby fabryczne. W latach 1848-1871 Europa wchodzi w faz ogromnego rozwoju techniki, zacztego wprawdzie ju pod koniec XVIII w., ale teraz ogromnie przyspieszonego. Doskonali si dawne wynalazki i czyni nowe. W 1851 r. pooono podwodny kabel elektryczny przez kana La Manche midzy Dover w Anglii a Calais we Francji. Sposb budowy kabli udoskonali pniej fizyk niemiecki Werner Siemens. W 1866 r. telegraf stosowano ju powszechnie. W 1861 r. fizyk niemiecki Reis podj skuteczn prb przesyania mowy ludzkiej na odlego (telefon). W 1849 r. zastosowano sprone powietrze w grnictwie brytyjskim, a w 1852 r. zaczto stosowa wrbiarki tarczowe do wgla. Ogromnie udoskonalono pomylan ju w 1831 r. przez fizyka angielskiego Faradaya prdnic elektryczn i wynalezion przez Davy'ego lamp ukow, cho zastosowanie praktyczne tej ostatniej przed 1870 r. byo jeszcze niewielkie. Od poowy XIX w. prawie wszdzie zwyciaj stalwki do pisania, stosowane zreszt ju od 1828 r. Po 1848 r. zaczyna si produkowa zapaki. W 1861 r. pojawiaj si szewskie maszyny do szycia, wynalezione przez Szkota Mc Kaya. W 1856 r. technik angielski Henryk Bessemer wynalaz ulepszon metod wytwarzania stali z surwki elaznej (stal bessemerowska), co miao znaczenie ogromne, gdy umoliwio masow produkcj stali. Inynierowie francuscy Emil i Piotr Martinowie opracowali metod wytapiania stali w piecach pomiennych, ulepszon w 1867 r. przez inyniera niemieckiego, pracujcego w Anglii, Wilhelma (Williama) Siemensa, brata Wernera Siemensa. Po wielu prbach inynier niemiecki Mikoaj Otto wynalaz w 1867 r. silnik gazowy. Po 1848 r. podjto masow produkcj zegarkw kieszonkowych, maszyn do szycia Howe' a (z pocztku rcznych), rolniczych (niwiarki, grabiarki, kosiarki siana) oraz broni odtylcowej (rewolwery Colta). Przegldowi nowych wynalazkw, nowych maszyn powicano wystawy midzynarodowe, na ktre zjeday dziesitki tysicy ludzi z rnych krajw ( 1851 Londyn, 1855 - Pary, 1862 - Londyn, 1867 - Pary). T ostatni zwiedzio 11000000 ludzi. Technika wczesna moga si szczyci take szeregiem nowych mostw elaznych, tuneli (najsynniejszy pod gr Mont Cenis, 12 km dugoci, budowany w latach 1855-1870) i kanaw. Z tych ostatnich najwikszy i najgoniejszy by Kana Sueski. Kana czcy Morze rdziemne z Czerwonym zbudowali ju faraonowie (Ramzes II), odnawiany potem parokrotnie, uleg zasypaniu przez piaski pustyni w VII w. Myl wykopania nowego rzuci Napoleon, podjli j saintsimonici, zwaszcza Prosper Enfantin, popar Metternich, wykonaniu przeszkodzili jednak Anglicy. Pierwszy plan opracowa na polecenie Napoleona in. Lepere, drugi - in. austriacki Woch Negrelii w 1847 r. Projekt kanau wysun ponownie dawny saintsimonista, byy konsul francuski w Egipcie Ferdynand de Lesseps. Otrzymawszy dziki poparciu Napoleona III zgod Saida paszy, utworzy on towarzystwo akcyjne dla budowy kanau. Mimo

przeszkd ze strony rzdu angielskiego, ktry skania do protestw sutana tureckiego i podburza robotnikw, kana zbudowano w latach 1859 1869. Tylko do 1864 r. pracowali przy nim wycznie robotnicy arabscy, po tej dacie pracowali robotnicy najemni rnych narodowoci. Kana uroczycie otwarto 16 listopada 1869 r. Z tej racji po raz pierwszy zostaa wystawiona 17 listopada w Kairze specjalnie z myl o tej uroczystoci skomponowana opera Aida Jzefa Verdiego. Okres od poowy XIX w. staje si zarazem okresem panowania elaza i wgla, ktrego wydobycie w poowie XIX w. 190000000 ton) wzrasta dziesiciokrotnie w stosunku do koca XVIII w. 19000000). Jako materiau pdnego zaczto w latach pidziesitych uywa najpierw w Ameryce, a potem i w Europie nafty. Tylko w latach 1859-1865 jej produkcja w Ameryce wzrosa z 9000 do 4000000 hektolitrw. Najwikszy rozwj przemysu po 1848 r. wykazywaa Wielka Brytania. Tu byo najwiksze wydobycie wgla kamiennego (56000000 t w 1850 r., tj. ok. 2/3 produkcji europejskiej), tu najbardziej rozwin si przemys maszynowy, baweniany, sukienniczy, budownictwo okrtw, wagonw kolejowych. Flota brytyjska zarwno wojenna, jak i handlowa bya najwiksza w wiecie tak pod wzgldem tonau, jak i liczby jednostek pywajcych. Sie kolejowa zostaa bardzo silnie rozbudowana (17000 km). Na drugim miejscu w Europie pod wzgldem rozwoju gospodarczego staa jeszcze Francja. Napoleon III popiera interesy kapitalistw kosztem robotnikw. pastwo gwarantowao obligacje, wypuszczane przez coraz liczniejsze towarzystwa akcyjne z ograniczon odpowiedzialnoci. Rozbudowywano sie kolejow, tak e w 1870 r. liczya ona 18000 km. Produkcja wgla wzrosa w latach 1850-1870 z 5000000 do 13000000 ton, produkcja elaza z 600000 do 1 800000 ton i zajmowaa drugie miejsce w Europie po Wielkiej Brytanii. Zakady metalurgiczne w Le Creusot, kierowane przez braci Schneiderw, stay si synne w caej Europie. Za ogromny cios uwaali przemysowcy zawarcie przez Napoleona III traktatu handlowego z Wielk Brytani w 1860 r., na mocy ktrego obydwa kraje obniyy ca na towary importowane. Wprawdzie zyskali na tym francuscy eksporterzy jedwabiu, win, koniakw i przedmiotw zbytku, ale do Francji zaczy napywa tanie wyroby tekstylne, co zmusio przemysowcw francuskich do obniki cen, cho byli z tego bardzo niezadowoleni. Traktat mia jednak t stron dodatni dla przemysu francuskiego, e zmusi go do modernizacji metod pracy. Pod wpywem traktatu handlowego brytyjsko-francuskiego take i niemiecki Zwizek Celny zerwa z protekcjonizmem, zawierajc w 1862 r. z Francj traktat handlowy na zasadzie najwikszego uprzywilejowania wzajemnego. Po zniesieniu ogranicze, stawianych przez ustawodawstwo korporacyjne, przemys niemiecki zacz si bardzo szybko rozwija, przecigajc w niektrych dziedzinach Francj. Sprzyja temu rozwj sieci kolejowej, wynoszcej w 1870 r. ju 20 000 km, a wic najgstszej na kontynencie europejskim. Produkcja wgla, ktra jeszcze w 1848 r. wynosia tylko ok. 4400 000 ton, w 1871 r. po przyczeniu Alzacji i Lotaryngii do Rzeszy liczya ju przeszo 29500000, przewyszajc dwukrotnie francusk i wysuwajc si na drugie miejsce w Europie (po brytyjskiej). Produkcja elaza natomiast ustpowaa francuskiej, wynoszc jeszcze w 1848 r. ok. 211000 t, w 1857 r. ok. 500000 t, cho w 1871 r. ju przeszo 1 500000 t. Obok tego zacz si w Niemczech rozwija wietnie przemys chemiczny, rwnie konkurujcy coraz skuteczniej z francuskim. Laboratorium chemiczne Liebiga w Giessen stao si rwnie sawne, jak laboratorium zaoone przez Jzefa Gay-Lussaca (zm. 1850) w Paryu. Z innych krajw europejskich tylko Belgia, Czechy, Styria, Dolna i Grna Austria, czciowo Lombardia i Piemont mogy si wykaza powanym rozwojem przemysu. Cech charakterystyczn przemysu europejskiego ju przed 1870 r. jest rosnca koncentracja rodkw produkcji w rkach coraz mniejszej liczby ludzi i firm przemysowych. Tak np. fabryka amunicji Alfreda Kruppa (zaoona w 1811 r. przez jego ojca Fryderyka) w Essen miaa w 1851 r. tylko 704 pracownikw, w 1861 r. ju 2000, a w 1870 r. ok. 16000. Ju w 1857 r. w niemieckim przemyle elaznym utworzy si syndykat, ktry dyktowa ceny. Podobne zjawiska wystpoway i w innych krajach. Tworzenie wielkich przedsibiorstw, kolei elaznych, linii okrtowych byo uzalenione od posiadania odpowiedniego kapitau pieninego. Zdobywano go zwykle przez tworzenie towarzystw akcyjnych, ktrych rozkwit zaczyna si ju od poowy XIX w. W Wielkiej Brytanii brao je pod opiek prawo z 1858 r., we Francji z 1863 r., w zwizku z tym w kadym pastwie ogromn rol odgryway giedy. Giedy londyska, paryska i amsterdamska stay si potgami, z ktrymi musiay si liczy pastwa. Proudhon w swym Manuel du speculateur a la bourse (Podrcznik grajcego na giedzie) pisa w 1853 r., e jest to epoka, dla ktrej dekalogiem, filozofi, polityk, moralnoci, ojczyzn i Kocioem jest gieda. Ogromn rol w wczesnym yciu gospodarczym odgryway banki. Byo ich kilka kategorii. Do najwaniejszych naleay emisyjne, w zasadzie prywatne, ale pod nadzorem pastwa, ktre byo ich udziaowcem. Miay prawo wypuszcza pienidze papierowe proporcjonalnie do iloci posiadanych rezerw zota. Tego ostatniego stale jednak przybywao wskutek odkry w Kalifornii i Australii. Dziki temu w latach 1851-1870 weszo w obieg tyle zota, ile w latach 1500-1850. Pienidze papierowe byy w powszechnym uyciu w przeciwiestwie do okresu poprzedniego. Obok bankw emisyjnych jak grzyby po deszczu wyrastay banki wszelkiego rodzaju, skupiajce kapitay dziki oszczdnociom w nich lokowanym lub akcjom, albo wreszcie operacjom handlowym i przemysowym. Zacza si ju specjalizacja wrd bankw. Tak np. niektre banki zajmoway si tylko poszczeglnymi gaziami produkcji lub eksploatacj linii kolejowych. Bank rodziny Pereire finansowa budow kolei w Hiszpanii, finansista Juliusz Mires koleje w Pastwie Kocielnym. I wrd bankw wystpuje tendencja do koncentracji. Mae banki staj si

zupenie zalene od wielkich, te za cz si w organizacje wsplne albo tocz zacit walk o utrzymanie stanowiska wycznego. Szczeglnie zacita np, bya we Francji i w Austrii walka bankw Pereire'w i Rothschildw, tym ostrzejsza, e pierwsi mieli wprawdzie przewag we Francji i ogromne wpywy w Austrii, ale Rothschildowie, paryski i wiedeski, otrzymywali pomoc od Rothschildw londyskiego, frankfurckiego i neapolitaskiego. Ju bowiem od pocztku drugiej poowy XIX w. wielki kapita staje si kosmopolityczny, dziaa nie liczc si z granicami politycznymi (np. Bank Baringa w Londynie, Hope' a w Amsterdamie, banki Rothschildw w Londynie, Frankfurcie, Paryu, Wiedniu i Neapolu). Poza tym banki ju wwczas wpyway powanie na przebieg walk politycznych, uatwiajc np. sukcesy niektrych rzdw. Uatwiay one zwycistwo rzdw (np, Napoleona III we Francji - bankierzy Adolf Fould i bracia Pereire; reakcj w Austrii w 1849 r. - Rothschildowie wiedescy, dziaalno premiera sardyskiego Cayoura - londyski dom Rothschildw, dziaalno Bismarcka - Bleichroder, Warschauer, Meyissen), czsto decydujc o ich polityce (np. bankierzy francuscy, m.in. Rothschildowie, nie zgodzili si na silniejsze poparcie przez Napoleona III sprawy polskiej w 1863 r.). Po 1850 r. w yciu ekonomicznym Europy wystpuj periodyczne kryzysy midzynarodowe, podobnie jak w pierwszej poowie tego wieku. Po kryzysie w latach 1846-1847 nastpny wielki kryzys zacz si w Stanach Zjednoczonych w 1857 r. Nieurodzaj zboa pocign tu za sob osabienie zbytu dla nadmiernie rozbudowanej produkcji przemysowej. Doczyo si do tego zachwianie moliwoci dalszego lokowania kapitaw w kolejnictwie. Bankructwo banku Ohio Life and Trust Company w sierpniu pocigno za sob bankructwo wielu bankw amerykaskich i europejskich, m.in. banku braci Izaaka i Emila Pereire Credit Mobilier. Nastpny kryzys w maju 1866 r. zosta spowodowany wstrzymaniem eksportu baweny ze Stanw Zjednoczonych do Europy wskutek amerykaskiej wojny domowej, wzrostem importu baweny z Indii i Egiptu i nagym w 1865 r. nawizaniem przerwanych stosunkw handlowych z Ameryk, co wszystko razem przyczynio si do wytworzenia chwilowego chaosu w stosunkach kredytowych Ameryki i Europy. By to wprawdzie w przeciwiestwie do dawnych kryzysw gwnie kryzys kredytu, ale i on wywoa krtkotrwa depresj w yciu gospodarczym. Ogromny rozwj wynalazkw technicznych i przemysu wywiera swj wpyw na rolnictwo, cho znacznie mniejszy w Europie ni w Ameryce. Wzrost liczby ludnoci zmusza rolnikw, zwaszcza w Ameryce, do zabierania pod upraw coraz to nowych ziem, lecych dotd odogiem. We Francji zaczto forsownie osusza niektre okolice, w Holandii rozbudowywano w szybszym tempie tamy, powikszajc w ten sposb tereny uprawne. Technika uprawy niewiele si zmienia, gdy w Europie nowsze narzdzia rolnicze stosowano tylko w wielkich majtkach ziemskich. Uywanie nawozw sztucznych naleao do bardzo rzadkich eksperymentw. Ale rozwj nauk rolniczych przyczyni si do wzrostu produkcji, tak np, zbir zboa we Francji w latach 1850-1860 wzrs z 80000000 do 100000000 kwintali. Roliny uprawne pozostay te same z wyjtkiem burakw, ktre zdobyy sobie w tym okresie Francj i Austri. Cukier buraczany wypiera wszdzie cukier z trzciny cukrowej. Wzrosa take produkcja kartofli. Wzrosa ogromnie w zwizku z powikszeniem si zapotrzebowania na miso w miastach hodowla byda i trzody chlewnej. Tylko w Wielkiej Brytanii w dalszym cigu zamieniano pola na pastwiska dla owiec. Sytuacja chopw nie ulega tu zmianie, jak rwnie i we Francji, poprawia si natomiast w Niemczech, Austrii i Rosji. W dwch pierwszych nastpio to ju w 1848 i 1849 r. Pruskie prawo agrarne z z marca 1850 r. znioso niektre powinnoci wobec junkrw, od niektrych jednak chopi musieli si wykupywa ratami pieninymi, patnymi w cigu 41 lat, lub ziemi, co w rezultacie przyczynio si do wzrostu siy ekonomicznej obszarnikw. Dziki nowej rencie gruntowej mogli oni przyspieszy rozbudow przemysu rolnego (cukrownie, gorzelnie, krochmalnie), co czyo ich pod wzgldem ekonomicznym z plutokracj miejsk. W Rosji powane reformy na wsi zaczto dopiero w 1861 r. Rozdzia siedemdziesity czwarty Sprawa robotnicza. Socjalizm W drugiej poowie XIX w. sytuacja robotnikw poprawia si nieco w porwnaniu z okresem poprzednim. Wszdzie wchodzi w ycie prawodawstwo ochronne w stosunku do kobiet i dzieci. Zarobki robotnikw powoli, ale ustawicznie, na og biorc, wzrastaj. Byo to czciowo nastpstwem wikszej ni przed 1850 r. stabilizacji ycia ekonomicznego, mniejszego wahania cen zwaszcza na ywno (w latach 1851-1871 nie ma w Europie powaniejszych nieurodzajw), wzrostu przemysu fabrycznego i zapotrzebowania na robotnikw. Czciowo za byo to nastpstwem walki samych robotnikw o popraw swej doli, mimo bowiem niewielkiej i relatywnej poprawy zarobkw dola ta bya nadal bardzo cika, gdy istotne warunki pracy robotnikw nie ulegy zmianie (12-17-godzinny dzie pracy, nieproporcjonalnie niskie w stosunku do cen ywnoci i ubrania zarobki, fatalne warunki pracy w fabrykach, brak ubezpiecze spoecznych itp.). W rezultacie walka klasowa robotnikw z kapitalistami zaostrza si po 1850 r., przede wszystkim wskutek kryzysu gospodarczego w 1857 r., tym bardziej e po rewolucjach 1848 r. robotnikw, zwaszcza w Anglii i Francji, cechuje wyszy stopie uwiadomienia klasowego. rodkami tej walki byy najczciej jeszcze objawy biernego oporu, rzadziej strajki, bezporednimi za celami (poza Angli) uzyskanie prawa zakadania organizacji zawodowych, podwyszenie zarobkw, skrcenie dnia roboczego do 12 godzin, zdobycie praw politycznych. Poza tym jednak w kadym kraju ruch robotniczy ksztatowa si inaczej. W Wielkiej Brytanii po klsce czartyzmu (1848) i po zaamaniu si wielkiego strajku blacharzy (1849), robotnicy zaprzestali walki czynnej i manifestacji. Zwizki

zawodowe ulegy powanym zmianom organizacyjnym. Wzorem dla nich staa si Krajowa Federacja Mechanikw, zainicjowana przez przywdc zwizku zawodowego w Manchesterze Newtona, utworzona ostatecznie w 1851 r. na kongresie w Birrningham, grupujca mechanikw caej Wielkiej Brytanii. Federacje tworzyy rwnie inne zwizki zawodowe, co niewtpliwie dawao im ogromn si. Zwizki zawodowe grupoway jednak niemal wycznie robotnikw wykwalifikowanych, a dziaalno sw przejawiay w postaci tworzenia stowarzysze pomocy dla starych i chorych robotnikw oraz osieroconych rodzin, ponadto za staray si podnie owiat wrd robotnikw. Ogln tendencj zwizkw byo niedopuszczenie do nadmiaru poday rk do pracy, dlatego te popieray emigracj. Federacje i komitety centralne kongresw robotnikw danej brany poredniczyy podczas zatargw robotnikw z pracodawcami; strajki popierano tylko w ostatecznoci. W 1858 r. zaczy powstawa w wielkich orodkach przemysowych rady midzyzwizkowe, w 1860 r. utworzyy si one w Edynburgu, Glasgow, Sheffield, Liverpoolu, a w 1861 r. w Londynie. Ta ostatnia miaa kontakty z innymi radami. Byy to potgi, z ktrymi musieli si liczy kapitalici. Z obawy przed t potg konserwatyci (rzd Derby) przeprowadzili tzw. Second Reform Act (1867), rozszerzajcy prawo wyborcze na szerokie koa redniego i drobnego mieszczastwa. Ale ani do centralizacji zwizkw zawodowych, ani do utworzenia partii robotniczej w Wielkiej Brytanii jeszcze nie doszo. Zamoniejsi robotnicy uwaali si zreszt raczej za cz klasy redniej. We Francji panowa po 1848 r. formalny strach przed robotnikami, ktrych traktowano tylko jako zo konieczne. Policja czuwaa wszdzie nad tym, by nie urzdzali zebra i nie tworzyli organizacji. Ale Napoleon III zdawa sobie spraw z tego, e mogli oni sta si powanym sprzymierzecem w walce z buruazj, a poniewa w latach 1860-1864 zacz traci jej poparcie, przeto pozwoli delegacji robotnikw pojecha na wystaw londysk w 1862 r., uaskawi przywdcw strajku drukarzy w tyme roku, przeprowadzi w kwietniu 1864 r. uchwalenie ustawy dajcej robotnikom mono zrzeszania si i nawet urzdzania strajkw, cho poczyniono przy tym wiele zastrzee (prawo z 25 V 1864). Byo to przekrelenie synnego prawa Le Chapeliera z 1791 r. Ale przywdcy robotnikw francuskich nie myleli wcale sta si tylko straszakiem w rku cesarza przeciwko buruazji. Jeszcze przed uchwaleniem prawa z 25 maja ogosili oni w gazecie "L'Opinion Nationale" z 17 lutego ",manifest szedziesiciu", opracowany przez Tolaina, przedstawiajcy cikie warunki spoeczne robotnikw francuskich domagajcych si m.in. rwnego prawa wyborczego, wolnoci prasy, zebra, rozdziau Kocioa od pastwa, darmowego i obowizkowego nauczania na stopniu elementarnym, wolnoci prasy. By to program demokratyczny, na ktry Napoleon III nie mg si zgodzi, tote od 1867 r, rzd cesarski staje si coraz bardziej wrogi ruchowi robotniczemu, ten za z kolei przechodzi do ostrej opozycji wobec reimu, mimo osobistych sympatii czci robotnikw dla Napoleona III. W Niemczech a do 1862 r. istniay tylko owiatowe zwizki robotnicze. Ogromnym uznaniem wrd nich cieszyy si pogldy prawnika i polityka Hermana Schultze-Delitzscha ( 1808-1883), ktry popraw doli rzemielnikw i robotnikw wiza z tworzeniem przez nich spdzielni, ktre mogyby suy im pomoc w razie potrzeby, a take rozporzdza rodkami produkcji. Pierwsz tak spdzielni zaoy Schulze-Delitzsch w 1850 r. Pod wzgldem politycznym zwizki robotnicze byy pod wpywem lewicowych liberaw i demokratw. Ale w miar rozwoju przemysu i zwikszania si liczby robotnikw roso ich uwiadomienie klasowe i coraz mniej im odpowiadao kierownictwo dziaaczy buruazyjnych. Dlatego te popularno wrd robotnikw zdoby pochodzcy z Wrocawia filozof i publicysta, czowiek o ogromnej ambicji, Ferdynand Lassalle (1825-1864). Rozwijajc pogld liberalnego ekonomisty Dawida Ricardo (1772-1823), e zwikszenie zarobkw robotnikom nie poprawi na czas duszy ich sytuacji (bo wzrost zarobkw - jak sdzi Ricardo - zwiksza rozrodczo robotnikw, a tym samym i zwiksza poda rk do pracy, co Lassalle nazwa "elaznym prawem pacy" - ehernes Lohngesetz, dosownie: spiowe), Lassalle sdzi, e tylko zdobycie rodkw produkcji przez robotnikw moe zmieni ich dol. Uzalenia to jednak od wprowadzenia w Niemczech rwnego prawa gosu w wyborach do parlamentu, gdy tylko pastwo demokratyczne - jak sdzi - da robotnikom rodki na zakadanie spdzielni produkcyjnych. Marzc o odegraniu wielkiej roli politycznej, skorzysta z tego, e w 1862 r. grupa robotnikw w Lipsku wystpia ze zwizku owiatowego. Podejmujc ich inicjatyw, utworzy w maju 1863 r. Powszechny Niemiecki Zwizek Robotniczy (Allegemeine Deutscher Arbeiterverein). Bdcy wwczas w walce z parlamentem pruskim prezes ministrw Bismarck wysuwa haso rwnego prawa wyborczego, straszc w ten sposb opozycj wejciem do parlamentu przedstawicieli mas ludowych, ktre rzekomo popieray polityk rzdu, i dlatego wszed w kontakt z Lassallem, ktry zreszt aprobowa spraw zjednoczenia Niemiec pod hegemoni Prus. Do partii Lassalla weszy jednak tylko pruskie zwizki robotnicze, natomiast w niechtnych Prusakom krajach poudniowoniemieckich zwizki robotnicze utworzyy w 1863 r. wsplny zwizek, bdcy jednak nadal pod wpywem liberaw, z ktrymi zerwano dopiero na zjedzie w Mannheim 10 czerwca 1866, czc si z demokratyczn Niemieck Parti Ludow. Rwnie i w Saksonii zwizki robotnicze nie podday si Lassallowi. Stojcy na czele lipskiego zwizku owiatowego August Bebel i ucze Marksa Wilhelm Liebknecht doprowadzili na zjedzie delegatw zwizkw poudniowoniemieckich i saskich w 1869 r. w Eisenach (std nazwa "eisenachczycy") do utworzenia pierwszej marksistowskiej partii robotniczej pod nazw Sozialdemokratische Arbeiterpartei (Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza). W Prusach jednak wpyw utrzymaa partia Lassalla. Obydwie partie byy

zreszt jeszcze bardzo nieliczne, w 1870 r. ta ostatnia liczya ok, 14000, czonkw, partia Bebla za ok. 10000. W innych krajach sprawa organizacji robotniczych przedstawiaa si jeszcze gorzej. Tak np. we Woszech, i to tylko pnocnych, istniay robotnicze stowarzyszenia wzajemnej pomocy, dopiero po 1859 r. zaczy one powstawa i w rodkowych Woszech. Ju jednak od 1853 r. przedstawiciele stowarzysze piemonckich zbierali si na kongresach (pierwszy z nich w Asti), urzdzanych periodycznie i nabierajcych coraz wikszego znaczenia w miar wzrostu liczby stowarzysze. Od 1860 r. (VIII kongres w Mediolanie) zaczy one wysuwa dania o charakterze politycznym, pozostaway jednak gwnie pod wpywem mazzinistw, a do 1864 r. Bakunina. Europejskim ruchom robotniczym brak te byo jakiej staej midzynarodowej organizacji nadrzdnej, koordynujcej ich dziaalno i opracowujcej wsplne wytyczne teoretyczne. Nie mg si tej roli podj Zwizek Komunistw, ktry po wrzeniu 1849 r. wznowi sw dziaalno, gdy ju w rok potem dokona si rozam w jego komitecie centralnym, urzdujcym w Londynie. Przeciwstawiajc si projektowi wpywowej grupy czonkw tego komitetu przygotowywania nowej rewolucji w Niemczech jako nierealnemu w wczesnych warunkach, wikszo czonkw pod wpywem Marksa i Engelsa przeniosa siedzib komitetu do Kolonii, cho pozostali w Londynie utworzyli nowy komitet centralny. Gdy jednak wadze pruskie zlikwidoway komitet koloski, skazujc w padzierniku i listopadzie 1852 r. siedmiu jego czonkw na paroletnie wizienie, wwczas 17 listopada 1852 r. rozwiza si rwnie Zwizek Komunistw w Londynie. Wydarzeniem ogromnie doniosym dla ruchu robotniczego w caej Europie byo spotkanie robotnikw francuskich z angielskimi podczas wystawy w Londynie latem 1862 r. Ze wsplnych rozmw powstaa myl utworzenia staej organizacji, na ktrej zebraniach mona by omawia taktyk obrony wsplnych interesw. Nim do tego doszo, ju 22 lipca 1863 r. w Londynie robotnicy z rnych krajw manifestowali swj protest przeciwko polityce caratu i sympatie dla walczcego narodu polskiego. Na wielkim mityngu robotnikw rnych narodowoci w hali w, Marcina (Saint Martin' s Hall) w Londynie 28 wrzenia 1864 uchwalono wreszcie utworzenie Midzynarodowego Stowarzyszenia Robotnikw (I Midzynarodwka) i powoano pidziesicioosobowy komitet, w celu opracowania statutu i programu, zoony z Anglikw, Francuzw, Niemcw, Wochw (mazzinici), Szwajcarw i (dwch Polakw. Zebra si on 5 padziernika 1864 r. W I Midzynarodwce bra udzia take Marks, reprezentujcy tu robotnikw Niemiec, a potem take Holandii i (od 1870 Rosji. On te opracowa statut zwizku oraz Manifest inauguracyjny, bdcy programem jego dziaalnoci. Nawizujc do Manifestu komunistycznego z 1848 r. Marks w sposb zwizy, ale jasny przedstawi wczesn sytuacj kapitalizmu, buruazji i robotnikw, wskaza na metody walki klasy robotniczej, koczc wezwaniem proletariuszy wszystkich krajw do czenia si. Mwi jednak take i o narodach uciskanych. m.in. o Polakach. W statucie Midzynarodwki Marks podkrela stanowczo, e wyzwolenie klasy robotniczej powinno by dokonane przez ni sam. Organizacja Midzynarodwki bya na wskro demokratyczna. Wadz naczeln mia by corocznie zwoywany kongres delegatw, ktry powoywa ze swego grona komitet centralny, zwany pniej generalnym, dla kierowania sprawami Stowarzyszenia a do nastpnego kongresu. Siedzib komitetu mia by Londyn. Rwnoczenie z uchwa o utworzeniu Midzynarodwki wybrano take tymczasowy komitet centralny, zoony z przedstawicieli robotnikw 6 krajw europejskich (w tym i Polski), majcy m.in, za zadanie przygotowa zwoanie I Kongresu Midzynarodwki. W 1865 r. nie udao si tego przeprowadzi, poprzestano tylko we wrzeniu tego roku na nieoficjalnej konferencji. Pierwszy kongres odby si dopiero w dniach 3-8 wrzenia 1866 r. w Genewie z udziaem 60 delegatw, reprezentujcych sekcje Midzynarodwki i rne zwizki zawodowe z Wielkiej Brytanii, Francji, Niemiec i Szwajcarii. Marks nie bra udziau w tym kongresie, ale jego pogldy miay licznych zwolennikw. Stoczyli tu oni ostr walk ideow z przedstawicielami proudhonizmu. Twrca tego kierunku, Piotr Jzef Proudhon (1809-1865), nie y ju wprawdzie, mia licznych stronnikw, gwnie wrd robotnikw francuskich. W rezultacie jednak na I Kongresie zwyciyli marksici. Kongres zatwierdzi statut, opracowany gwnie przez Marksa, podkreli konieczno walki politycznej (a nie tylko ekonomicznej) proletariatu, wysun danie omiogodzinnego dnia roboczego, zrwnania praw mczyzn i kobiet, zniesienia staego wojska. Mimo opozycji delegatw francuskich, lekcewacych zagadnienia narodowe, marksici przeforsowali danie przywrcenia niepodlegoci Polski (podobnie jak na konferencji z 1865), w Polakach bowiem widzieli si gron dla caratu, a ten ostatni uwaali za gwny filar reakcji europejskiej. Na II Kongresie Midzynarodwki w dniach 2-8 wrzenia 1867 r. w Lozannie proudhonistom udao si przeprowadzi uchwa, zalecajc stowarzyszenia produkcyjne jako najlepszy rodek poprawy doli robotnikw, ale byo to ju ostatnie ich zwycistwo, w innych zreszt sprawach ponieli porak. Mimo to komitet generalny stan wobec powanych trudnoci ze strony dwch innych grup politycznych: tradeunionistw brytyjskich i zwolennikw Bakunina. Pierwsi z nich gotowi byli do kompromisu z liberaami w zamian za rozszerzenie prawa wyborczego na masy robotnicze, poza tym za byli przeciwni poruszaniu przez Midzynarodwk sprawy irlandzkiej. Wprawdzie brytyjska ustawa wyborcza z lutego 1867 dawaa prawo gosu tylko czci robotnikw, mimo to ich przywdcy zaczli si przeciwstawia radykalnemu programowi Midzynarodwki. Bardziej niebezpieczny dla niej by jednak Micha Bakunin (1814-1876) i jego zwolennicy. Pochodzcy ze szlachty oficer rosyjski, yjcy od 1840 r. na Zachodzie, gdzie uleg wpywom heglizmu

i socjalizmu, Bakunin bra ywy udzia w ruchu rewolucyjnym, walczy w Pradze i w Drenie w 1848 r. Rzd saski wyda go Austriakom, a ci rzdowi carskiemu w 1851 r. Mimo poniajcej "spowiedzi", w ktrej potpia sw dotychczasow dziaalno, zosta skazany na pobyt doywotni na Syberii, skd nie przesta jednak wysya do rzdu pokornych baga o amnesti. W 1861 r. uciek z Syberii i opromieniony aureol bojownika o wyzwolenie mas ludowych zacz si uwaa za znawc spraw robotniczych, a nawet chcia uchodzi za wodza wiatowego ruchu robotniczego. Z tego te powodu musia zetkn si z Marksem. Pocztkowe uznanie wzajemne zamienio si jednak we wzajemn nienawi i walk. Przeciwstawiajc si marksizmowi, Bakunin nie stworzy jednak wasnej koncepcji socjologicznej, najwicej podoba mu si anarchizm Proudhona, odrzucajcy wszelki polityczny ucisk jednostki, a wic take pastwo i dyktatur proletariatu. Bakunin poszed jednak jeszcze dalej, dc do kompletnego rozbicia istniejcych form politycznych, a ponadto nie mia zrozumienia nawet dla kultury, ktr wytworzy Zachd w swych dziejach. W przeciwstawieniu do marksistw, ktrzy dyli do zwycistwa klasy robotnikw i na nich si opierali, Bakunin dy do stworzenia wielkiej federacji autonomicznych gmin, w ktrych miao nie by podziau na klasy spoeczne, dojcie za do tego celu widzia w rewolucji spoecznej, dokonanej gwnie przez elementy wykolejone ("lumpenproletariat"). Pierwsz prb odegrania decydujcej roli w wiatowym ruchu robotniczym podj Bakunin na III Kongresie Midzynarodwki w Brukseli (6-19 IX 1868), proponujc poczenie jej z popieran przez siebie szwajcarsk Lig Pokoju i Wolnoci, co si jednak nie udao. Na kongresie tym ponieli porak take proudhonici, gdy mimo ich oporu uchwalono zniesienie wasnoci prywatnej ziemi,lasw, kopal i kolei elaznych. IV Kongres odby si w Bazylei w dniach 6-11 wrzenia 1869 r., grupujc przedstawicieli dziewiciu krajw, w tym po raz pierwszy Stanw Zjednoczonych. Wezwa on robotnikw do tworzenia zwizkw zawodowych i czenia ich w organizacje oglnopastwowe, wypowiedzia si przeciwko uciskowi carskiemu w Polsce i brytyjskiemu w Irlandii, potpi wyzysk kolonialny ludw kolorowych. I na tym kongresie marksici, cho nie byli czynnikiem decydujcym, nie dopucili jednak do opanowania Midzynarodwki przez Bakunina, ktry w 1868 r. zaoy w Genewie Midzynarodowe Przymierze Demokracji Socjalistycznej, majce by czci Midzynarodwki, ale w rzeczywistoci zmierzajce do objcia nad ni wadzy, co si jednak nie udao. Wprawdzie bakuninizm zyskiwa sobie coraz wicej zwolennikw w krajach romaskich, gwnie wrd Wochw i Hiszpanw, ale w innych krajach wpyw Midzynarodwki przeciwstawiajcej si anarchizmowi Bakunina, mia ju zdecydowan przewag. Kongresy Midzynarodwki zajmoway si gwnie opracowaniem wytycznych dla ruchu robotniczego, natomiast komitet generalny, poszczeglne sekcje i stowarzyszenia, zwizane z Midzynarodwk, staray si wszdzie ten ruch organizowa i aktywizowa. Pomagay strajkujcym w Wielkiej Brytanii, Belgii i Szwajcarii, wskazyway masom ludowym w rnych krajach konkretne problemy polityczne. Wojna prusko-francuska 1870 r. zahamowaa wietnie rozwijajc si dziaalno I Midzynarodwki. Nastpny jej kongres, zreszt przedostatni, odby si dopiero w 1872 r. w Hadze. Ale pod koniec lat szedziesitych XIX w. si czc ruchy socjalistyczne w wiecie bya nie tylko organizacja midzynarodowa. Tak si zacza si stawa coraz bardziej take teoria naukowa, ktrej wykad da Karol Marks w Manifecie komunistycznym i potem w manifecie z 1864 r., ale znacznie obszerniej w pracy Zur Kritik der politischen Okonomie (Krytyka ekonomii politycznej) w 1859 r., najpeniej jednak w pierwszym tomie synnego dziea Das Kapital. Kritik der politischen Okonomie, Hamburg 1867 (Kapita). Rozdzia siedemdziesity pity Religia w konfrontacji ze wiatem okoo poowy XIX w. Przez cay wiek XIX religie w dalszym cigu wywieray ogromny wpyw na ycie wszystkich spoeczestw wiata, przyczyniajc si do zachowania istniejcych kultur, form spoecznych i obyczajowych, a zarazem do utrzymania poczucia obcoci, czsto nawet niechci w stosunkach midzy wyznawcami odmiennych wierze. Ewolucja wielkich religii bya przy tym bardzo powolna, cho ok. poowy XIX w. na og biorc i w ich dziejach zaczyna si, cho nie wszdzie w jednakowym stopniu, nowy okres. Tak np. w Azji i Afryce reakcj na zetknicie si z biaymi by czsto wzrost fanatyzmu religijnego. Najbardziej ekspansywny - mimo podziau na sunnitw i szyitw, a poza tym na wiele sekt islam uleg ju w XVIII w. zahamowaniu w swym parciu na wschd, do Indii, Chin i Indonezji. Okoo poowy XIX w. ulega osabieniu take dziaalno misjonarzy islamu w Afryce wskutek zmniejszenia si zapotrzebowania na niewolnikw. Dotd bowiem handlarze "ywym towarem" nawizujc stosunki handlowe z wadcami murzyskimi, uprawiali czsto zarazem i propagand religijn. Inna wielka religia azjatycka - hinduizm, cho rwnie bynajmniej nie jednolity w rnych krajach Indii (sekty. wisznuizm, sziwaizm i in.), rozwija si w dalszym cigu kosztem buddyzmu. Przenikanie do Indii wpyww angielskich przyczyniao si do wzrostu wrd mas fanatyzmu religijnego, przejawiajcego si nawet w rozruchach i powstaniach, z ktrych najwiksze byo powstanie w 1857 r. Tylko nieliczni spord mylicieli hinduskich prbowali zreformowa religi hindusk, usuwajc z niej pewne praktyki, ktre uwaali za barbarzyskie (np. palenie na stosie wraz z nieboszczykiem pozostaej po nim ony). Ruch ten, czciowo racjonalistyczny, propagowa od 1828 r. rada Ram Mohan Roy (ruch Brahma samad). Takich prb byo stopniowo, zwaszcza w drugiej poowie XIX w., wicej, ale wszystkie natrafiay na siln opozycj ogromnej wikszoci Hindusw. Zetknicie si z Europejczykami wpyno take na oywienie si buddyzmu i to zarwno jego starszej postaci (Hinayana w Azji Poudniowo-Wschodniej), jak i nowszej (Mahayana w Azji Wschodniej),

majcych zreszt mnstwo odmian lokalnych. Poprzez ogromn liczb mnichw buddyzm utrzymywa masy ludowe w kwietyzmie wikszym jeszcze ni rywalizujcy z nim na terenie Chin, bardziej od niego zabobonny, kadcy ogromny nacisk na magi, fanatyczny taoizm. Taoici stawiali Europejczykom, ale zarazem i wszelkiemu postpowi w dziedzinie kultury, znacznie wikszy opr ni buddyci. Konfucjanizm w Chinach - nie bdcy, cile biorc, religi, lecz raczej postaw etyczn (cho w ujciu mas ludowych bya to take religia) - nie prowadzi do takiego fanatyzmu, ale przez nadmierny nacisk na kult przodkw i posuszestwo dla starszych podtrzymywa konserwatyzm i dlatego by szczeglnie popierany przez cesarzy chiskich. Etyka konfucjaska bya rozpowszechniona take w Korei i Japonii, w tej ostatniej obok buddyzmu i szintoizmu. Dopiero po 1868 r. (w okresie Meidi) prbowano szintoizm uczyni religi panujc w Japonii (kult cesarza). Ze wszystkich wielkich religii najwiksz ewolucj przeszo w XIX w. chrzecijastwo. Stosunkowo najmniej uleg jej wschodni odam, prawosawie, cho w XIX w. liczba jego wyznawcw znacznie si powikszya. W 1839 r. zosta skasowany w cesarstwie rosyjskim Koci greckokatolicki, a jego czonkowie (ok. 2 000 000) wcieleni do Cerkwi prawosawnej. Ju na kilka lat przedtem zaczto intensywn prac nad nawracaniem na prawosawie ludw Syberii, cho systematyczne misje zaczto tu prowadzi dopiero w drugiej poowie XIX w. (utworzenie Centralnego Towarzystwa Misyjnego w Petersburgu, 1865). Poniewa prawosawie w Rosji byo usilnie popierane przez carat i byo mu cakowicie podporzdkowane (car by gow Cerkwi), std te wrd chopw w wielu okolicach szerzyy si sekty religijne, majce czsto charakter bardzo radykalny pod wzgldem spoecznym, rwnie wrogie Cerkwi panujcej, jak i pastwu. Protestantyzm przeywa na pocztku XIX w., w czasach romantyzmu, podobnie jak i katolicyzm, okres renesansu (w Niemczech Erweckung), co przejawio si m.in. w prbach wzmocnienia organizacji kocielnej i roli dogmatyki. Ten tzw. konfesjonalizm by po 1848 r. silnie popierany przez pastwa niemieckie (Prusy, Saksonia, Hanower) jako podpora konserwatyzmu, ale dlatego te niechtna mu bya wikszo buruazji, hodujc tzw, teologicznemu racjonalizmowi, lekcewacemu na og stron dogmatyczn w religii i przeciwstawiajcemu si uzalenieniu Kocioa od panujcych (w Kociele luteraskim monarcha by gow kocioa, Landesbischof). T postaw zaczto w drugiej poowie XIX w. nazywa liberalnym protestantyzmem. Cz inteligencji niemieckiej sza jeszcze dalej. Teologowie i filozofowie, nalecy do tzw. lewicy hegeliaskiej (modohegelianie), zaczli kwestionowa nawet warto historyczn Biblii i odrzucali uchodzce dotd za absolutnie pewne dane teologii o pocztkach chrzecijastwa (Strauss, Ferdynand Chrystian Baur, Bruno Bauer). Cz inteligencji niemieckiej uznaa za jedynie sensowny ateizm (Feuerbach, Marks). Teologia protestancka niemiecka promieniowaa wprawdzie na kraje protestanckie w Europie, mimo to protestantyzm nie przechodzi w nich takiego kryzysu jak w Niemczech. W rwnym za to stopniu, cho czciowo tylko z podobnych powodw, w stadium kryzysu wszed zwizany z monarchi (i tu panujcy jest gow Kocioa) mao aktywny Koci anglikaski. Oywienie religijne na pocztku XIX w. przejawio si w Wielkiej Brytanii wzrostem wpyww katolicyzmu i wiksz aktywnoci sekt. Katolicyzm szerzy si gwnie wrd arystokracji, czciowo wrd inteligencji angielskiej (katolikiem zosta m.in. w 1845 r. teolog John Henry Newman, twrca koncepcji o ewolucji katolicyzmu, poza tym konserwatysta), nie zyskiwa natomiast zwolennikw w masach ludowych angielskich i szkockich, cho w 1850 r. papie Pius IX przywrci sta organizacj kocieln w Wielkiej Brytanii, co dao katolicyzmowi w tym kraju mono atwiejszego rozwoju. W masach wikszym powodzeniem cieszyli si dissenters. O ile w 1801 r. w Anglii (bez Szkocji) Koci anglikaski (High Church) liczy ok. 4300000 czonkw, a dissenters tylko ok. 640000, to w 1851 mia 5 300000, dissenters natomiast ok. 5 000000. Zniesienie w 1854 r. (ostatecznie w 1871) resztek zalenoci tych dissenters od Kocioa anglikaskiego byo tylko pogodzeniem si z faktycznym stanem rzeczy. Ju od poowy XIX w. zaczyna si wrd mas ludowych angielskich szerzy dechrystianizacja. Klasycznym krajem sekt protestanckich byy Stany Zjednoczone. Tu byo sekt najwicej, poniewa cieszyy si pen swobod. Najliczniejsi i najbardziej wpywowi byli metodyci i baptyci, i jedni, i drudzy zreszt podzieleni na par odamw. Wielka rnorodno sekt odpowiadaa trybowi ycia i nastrojom wczesnego spoeczestwa amerykaskiego. Obok sekt, aprobujcych cakowicie i ustrj spoeczny, i pogo za zyskiem, jako sprawdzianem bogosawiestwa boego, i nawet niewolnictwo, wystpoway sekty, potpiajce w mniejszym lub w wikszym stopniu to wszystko (mennonici, kwakrzy, mormoni) lub oczekujce szybkiego koca wiata (adwentyci). Kocioy i sekty odgryway w yciu amerykaskim wan rol, gdy zajmoway si take dziaalnoci charytatywn, a poza tym a do poowy XIX w. w ich rku byo niemal cae szkolnictwo. Rosncy liczbowo wskutek imigracji z Europy katolicyzm by niechtnie widziany przez protestantw amerykaskich, a napywajcy z Europy katolicy, przewanie Irlandczycy i Niemcy, przybywajcy tu gwnie za chlebem, traktowani byli jako co gorszego. Robotnicy amerykascy uwaali ich za rwnie niepodanych, jak wolnych Murzynw, byli bowiem konkurencyjn si robocz. ycie w stanie permanentnej niszoci wywoywao w masie katolikw amerykaskich uczucie alienacji w stosunku do spoeczestwa, w ktrym yli, przejawiajce si w izolowaniu si od ogu. Nic dziwnego te, e katolicy w Stanach Zjednoczonych byli jedn z najbardziej konserwatywnych grup spoecznych. Naley jednak doda, e katolicyzm w USA w omawianym okresie bardzo dynamicznie si rozwin i zacz wychodzi z getta, do jakiego zepchna go

dominacja protestancka i w ktrym trwa do pocztku XIX w. Katolicy teraz osiedlali si w stanach o najsilniejszej dynamice rozwoju gospodarczego i demograficznego, jak Illinois, New Jersey, Nowy Jork, tworzc tam zwarte spoecznoci, co z kolei umoliwiao rozwj organizacji kocielnej. Posiadali najbardziej rozbudowan sie szkolnictwa. Zacz dojrzewa typowy dla Ameryki Pnocnej katolicyzm o cechach, ktre dzi mona by nazwa preekumenizmem, a pod koniec XIX w. zyska sobie miano amerykanizmu i zosta potpiony przez Stolic Apostolsk. Nastpujce dane ilustruj dynamizm katolicyzmu amerykaskiego do lat siedemdziesitych XIX w.: do 1808 r. na cae USA bya jedna diecezja w Baltimore, w tyme roku utworzono cztery dalsze. W 1866 r. byo siedem metropolii i 43 diecezje. W 1820 r. katolicy liczyli 195000, w 1870 r. - 4504000. W tym samym czasie ludno biaa wzrosa z 7866797 do 33 589377. Katolicy powikszyli sw liczb 23 razy, a caa ludno biaa wzrosa nieco ponad cztery razy. Katolicyzm zwiksza swj stan posiadania take w Afryce oraz w Azji, tu najwicej wrd buddystw. Najbardziej odporny w stosunku do katolicyzmu by taoizm i islam. Katolicyzm poza Europ szerzyy rozwijajce si bujnie po 1815 r. misje katolickie, przewanie francuskie. Natomiast w Europie po okresie odrodzenia religijnego w pierwszej poowie XIX w. katolicyzm wszed po 1848 r. w faz trwaego kryzysu. Wprawdzie rzdy europejskie, z wyjtkiem caratu i Woch po 1861 r., nie prboway ogranicza jego roli spoecznej i politycznej, poza tym za wierne katolicyzmowi pozostay masy chopskie, ale po 1848 r. zacz on powoli traci wpyw na klas robotnicz, stale za niechtny mu by, a czsto nawet wrogi, powany odam liberalnej buruazji. Przywdcy ruchu robotniczego wskazywali na konserwatyzm spoeczny czynnikw miarodajnych w Kociele i posugiwanie si przez nie religi dla utrzymania istniejcych stosunkw ekonomiczno-spoecznych. Istotnie, jedyny klucz do rozwizania sprawy spoecznej, czynniki rzdzce w Kociele widziay w nawoywaniu bogatych do miosierdzia, a biednych do cierpliwoci na tym wiecie. Tylko bardzo nieliczni spord dziaaczy katolickich prbowali wyj poza ten schemat, wskazujc na jego nierealno i podkrelajc konieczno prawnego zagwarantowania robotnikom minimum egzystencji. Gwnym pionierem tego kierunku we Francji by Lamennais, ktry stworzy mimo swego wycofania si z Kocioa ca szko (dominikanin Jan Baptysta Lacordaire; pochodzcy z rodziny ydowskiej prof. Fryderyk Ozanam, zarazem twrca jednej z form zorganizowanej akcji charytatywnej). W Niemczech gwnym pionierem tego kierunku by po 1848 r. ks. Wilhelm Ketteler. Ale aden z nich nie wysuwa dania zasadniczej zmiany ustroju spoecznego. Ci teoretycy, a w przypadku Kettelera i ks. Adolfa Kolpinga take praktycy, nie dyli do przebudowy systemu spoecznego determinowanego wwczas przez liberaln ekonomik kapitalistyczn. Politycznych zmian ustrojowych domagali si jednak wycznie socjalici, dajcy uspoecznienia rodkw produkcji. Byo to jednak w praktyce moliwe jedynie w socjalistycznym ustroju pastwowym. Weryfikacja tej tezy marksowskiej miaa dokona si dopiero w XX w. niemale rwnolegle z przeobraeniami nastpujcymi w pastwach kapitalistycznych, gdzie przy cakowitym odrzuceniu socjalistycznej struktury pastwa czy spoeczestwa zrealizowano w przeciwiestwie do wielu pastw socjalistycznych wikszo postulatw bytowych bdcych w programach walki o emancypacj klasy robotniczej. Tak wic teza historiografii marksistowskiej widzca jedynie w poczynaniach socjalistycznych walk o spraw robotnicz jest uproszczeniem usuwajcym w cie wysiki innych rodowisk spoecznych, w tym take chrzecijaskich, zmierzajcych, jak np. w Niemczech kolpingowskie Gesellenvereiny, do budowania wiadomoci spoecznej i kulturalnej robotnikw. Stanowio to nie tylko podstaw moralnoci spoecznej, ale take konsekwentnej walki o prawa dla robotnikw, prowadzonej przez nich samych. Nie zmienia to faktu, i robotnicy bdcy pod wpywem socjalizmu utrwalali w sobie niech do Kocioa, umieszczajc go czsto nie bez racji po stronie warstw posiadajcych. Z innych powodw ni robotnicy niechtny Kocioowi by odam buruazji liberalnej. Liberaowie ponieli klsk podczas Wiosny Ludw, ale bya to klska chwilowa. Nie zdobyli nigdzie poza Szwajcari wadzy politycznej i musieli wszdzie podejmowa walk na nowo przy pomocy innych rodkw. Robiy to organizacje buruazyjne, najskuteczniej w tych pastwach, ktre miay ustrj konstytucyjno-parlamentarny, jak Wielka Brytania, Belgia, potem za take Wochy. Ale liberalizm, jako ideologia nie tylko polityczna, nie ponis bynajmniej klski w latach 1848-1849. Nawet rzdy konserwatywne musiay si pogodzi z postulatami liberalnymi w dziedzinie prawa karnego i cywilnego. Moda inteligencja, nawet pochodzenia szlacheckiego, rwnie hodowaa na og liberalizmowi, domagajc si np. wolnoci prasy, zebra, sowa, religii i sumienia. Nawet wikszo konserwatystw odegnywaa si w drugiej poowie XIX w. od zasady nietolerancji religijnej. Wikszo postulatw liberalnych przyjmowa take znaczny odam buruazji katolickiej, pragncy zarazem pozosta wiernym nakazom Kocioa. Nazywano ich katolikami liberalnymi, najaktywniejsi byli we Francji, Belgii, w Niemczech i we Woszech. Mona ich zgrupowa w kilka kierunkw. Tylko jeden z nich (Lamennais i inni wyej wymienieni) chcia take reform spoecznych, co sprawiao, e uwaano go, czciowo susznie, za demokratyczny, czciej nazywano go katolicyzmem spoecznym. Kierunek ten nie cieszy si sympati u czynnikw kierujcych Kocioem. Inne kierunki katolicyzmu liberalnego rniy si midzy sob znacznie w pogldach na stosunek Kocioa do pastwa i na to, co mona przyj z oglnej doktryny liberalnej. Oglnie biorc, przyjmoway zasadnicze postulaty liberaw (pastwo konstytucyjne, ale take i wolno wyzna), ale poza tym byy zgodne w swym konserwatyzmie spoecznym i w walce z ruchem robotniczym. Socjalizmu bali si wszyscy

liberaowie jednakowo, zarwno katoliccy, jak i niewierzcy. Okres najwikszego rozwoju katolickiego liberalizmu to lata 1848-1864. Katoliccy przeciwnicy liberalizmu, zwani przewanie ultramontanami, rwnie nie byli zgodni w swych pogldach politycznych i spoecznych, cho wikszo hodowaa ideologii de Maistre' a, ale wszyscy byli wyznawcami konserwatyzmu, obrocami zasady "otarz i tron", pastwa wyznaniowego i stanowego ukadu spoeczestwa. Gwn ostoj ultramontanizmu i konserwatyzmu katolickiego bya kuria rzymska. Papie Pius IX po krtkim okresie prby kompromisu z liberaami (1846-1848) sta si jednym z najbardziej reakcyjnych papiey XIX w. Zagroony w swym pastwie przez ruch narodowy woski, przez liberaw i demokratw, gboko przekonany zarazem o koniecznoci posiadania wasnego, nie uszczuplonego pastwa, zwalcza nie tylko ten ruch, ale take zarwno socjalizm, jak i liberalizm. Wreszcie po kongresie katolikw liberalnych w Mechlinie, gdzie program liberalny rozwin Karol Montalembert (w sierpniu 1863), i po kongresie uczonych katolickich w Monachium, gdzie historyk Dollinger mwi o niezalenoci nauki (we wrzeniu 1863), papie uroczycie encyklik Quanta cura (8 XII 1864) potpi gwne "bdy nowoytne", tj. racjonalizm, gallikanizm, socjalizm a take wolno prasy, sumienia, rwno wyzna wobec prawa i w ogle ca doktryn liberaln. Do encykliki zosta doczony wykaz (syllabus) bdw, oglnie tylko wspomnianych w encyklice. Do takich bdw zaliczono m.in. niezaleno filozofii od objawienia, tolerancj religijn, zasad nieinterwencji, mono wypowiadania posuszestwa "prawowitym wadcom", nawet w imi mioci ojczyzny, zasad rozdziau Kocioa od pastwa. Na kocu za bd uznano zdanie, e papie moe i powinien pogodzi si "z postpem, z liberalizmem i z kultur nowoytn". Akt papieski by przekreleniem katolicyzmu liberalnego, ktry ody dopiero po 1878 r. (tj, po mierci Piusa IX), ale ju pod inn nazw (demokracja chrzecijaska). Oglnie jednak akt ten nie powstrzyma szerzenia si ideologii liberalnej, przyczyni si za to do wzrostu antyklerykalizmu, cho wikszoci liberaw, zwaszcza we Francji, Belgii i Woszech, wcale nie byo to na rk. Liberaowie ci, przeraeni rosncym w si ruchem robotniczym, a zwaszcza socjalizmem, pragnli wzmocni znaczenie pastwa i Kocioa. O ile przed 1848 r. chcieli pastwu zostawi najwyej rol polityczn, pilnowanie porzdku publicznego, o tyle teraz sdzili, e musi ono by na tyle silne, by klasom posiadajcym zapewni skuteczn obron. Z tych te powodw wikszo liberaw pragna utrzymania wpywu Kocioa na masy, ale nie widzc monoci kompromisu z oficjalnymi czynnikami w Kociele zacza zwalcza jego znaczenie polityczne, tj - jak mwiono - katolicyzm polityczny. Pius IX na prno liczy na pomoc rzdw katolickich i na przywizanie mas ludowych. Stara si przy tym o wzrost spoistoci Kocioa, o zwikszenie w nim centralizmu i autorytetu papiea. Gwnie temu ostatniemu celowi mia take suy zwoany w grudniu 1869 r. sobr watykaski, na ktrym mimo silnej opozycji biskupw spoza Woch - ogoszono dogmat nieomylnoci papiea w sprawie wiary i moralnoci. Sobr ten zosta przerwany wskutek zajcia Rzymu przez pastwo woskie we wrzeniu 1870 r. Wszyscy biskupi opozycjonici poddali si decyzji soboru, ogromna ich wikszo motywowaa zreszt swj sprzeciw na soborze tylko tym, e ogoszenie dogmatu naley jeszcze odoy. Mimo postpujcego procesu laicyzacji, zwaszcza wrd inteligencji i w rodowisku robotniczym, Koci katolicki, nie we wszystkich krajach zreszt jednakowo, zmienia wyranie styl oddziaywania. Pojawiaj si nowe formy duszpasterstwa polegajce na aktywizacji biernych dotd mas wiernych. W Niemczech, a czciowo take we Francji, uatwiaj to powstajce licznie organizacje katolickie, obejmujce wszystkie stany. Uwspczenienie katechizacji, m.in. dziki dziaalnoci Michaa Sailera, pomaga w formowaniu wiatopogldu katolickiego. Jeszcze wikszy udzia maj w tym uczeni katoliccy, jak Jzef Gorres czy Adam Mohler, a take Ignaz Dollinger, do czasu swego odejcia od Kocioa w wyniku nieprzyjcia dogmatu nieomylnoci papiea. Poczucie odpowiedzialnoci za Koci wzmogo si w masach katolickich wskutek tzw. Kulturkampfu, ktrym to mianem mona okreli walk liberaw z wpywami kocielnymi przede wszystkim, cho nie tylko, w krajach niemieckich. Koci katolicki nie w peni dostrzega rozmiar czekajcej go konfrontacji z, generalnie biorc, ateistycznym wiatopogldem, ktrego si napdow stanowiy w rwnej mierze rodowiska liberalne i marksistowsko-komunistyczne. W czasie pontyfikatu Piusa IX sprawia wraenie oblonej twierdzy, ktra jednak gorczkowo przygotowuje si do obrony. Std zapewne owa nader widoczna tendencja umacniania centralizmu rzymskiego. Rozdzia siedemdziesity szsty Nauka, literatura, sztuka i muzyka w drugiej poowie XIX w. Wraz ze zwycistwem przemysu fabrycznego okoo poowy XIX w. zacza si nowa faza w dziejach nauki, do czego przyczynia si take klska romantyzmu politycznego w latach 1848-1849. Zwaszcza w Niemczech i we Francji wielu ludzi spord buruazji z tym wiksz pasj oddaje si teraz nauce, im mniejsz maj szans odegrania roli aktywnej w polityce. Od poowy XIX w. zaczyna si w rodowiskach mieszczaskich nawet kult nauki, jako czynnika, za pomoc ktrego bdzie mona opanowa wiat. Zaamanie si wiary w mono zwycistwa wzniosych hase politycznych przyczynio si poza tym do zwycistwa realizmu w yciu, a take w nauce i literaturze. W nauce panujcy na og sta si pozytywizm, czciowo za nawet materializm. Nazwa pozytywizm zawdziczaa swe rozpowszechnienie filozofowi francuskiemu Augustowi Comte, ktry pogldy swe przedstawia ju od 1830 r., cho do sawny sta si dopiero od poowy wieku, ale sam kierunek mylowy, objty t nazw, przyj si w nauce niezalenie od Comte' a, by on charakterystyczny dla tych uczonych, ktrzy w swych badaniach opierali si tylko na faktach, odrzucali za wszelkie zaoenia metafizyczne i filozoficzne.

Za naukowe uwaano to, co si dao stwierdzi "pozytywnie", a wic bez uciekania si do czynnikw transcendentnych. Istnienia tych ostatnich uczeni pozytywistyczni nie negowali, ale sdzili, e nie jest to sprawa nauki (agnostycyzm). Od poowy XIX w. staje si jednak do popularny w nauce take materializm. Gdy chodzi o wyniki bada nauk matematycznych i przyrodniczych, to trudno powiedzie, by lata 1848-1870 stanowiy jaki okres zamknity. Jest on raczej okresem wstpnym do wspaniaego rozwoju tych nauk w nastpnym okresie, a zarazem przejciowym midzy tym ostatnim a okresem przed Wiosn Ludw. Przejciowo ta polega na tym, e wanie w latach 1848-1870 zacz si dokonywa ogromny postp w dziedzinie organizacji nauki. wiadome roli nauki rzdy tworzyy katedry i laboratoria naukowe na uniwersytetach, uatwiano druk rozpraw naukowych. Gdy np. w 1850 r. wychodzio rocznie ok. 300 prac z dziedziny chemii, to w 1873 r. ukazywao si ich ju ok. 800. Dziki rozwojowi komunikacji i uatwionemu porozumiewaniu si na odlego, wynikami naukowymi dzielono si natychmiast z caym wiatem. Twrcami jednego z goniejszych odkry w tym okresie byli fizyk Gustaw Kirchhoff (1824-1887) i chemik Robert Bunsen (1811-1899), ktrzy dokonali analizy spektralnej w latach 1857-1860, co natychmiast zastosowano w badaniach astronomicznych. Podobnie doniose byo odkrycie periodycznego ukadu pierwiastkw w 1869 r. przez chemika rosyjskiego Dymitra Mendelejewa (1824-1907). Najduej trwajce jednak zainteresowanie spowodowa podrnik i biolog angielski Karol Darwin (1809-1882), ktry swym dzieem The Origin of Species 1859 (O pochodzeniu gatunkw) utrwali teori ewolucji organizmw. Powstao jednak natychmiast zagadnienie ewolucji czowieka, cho dopiero w 1871 r. Darwin i na to pytanie odpowiedzia pozytywnie (The Descent of Man, 1871). Ogromny by take rozwj medycyny, a niektre jej zdobycze miay znaczenie rewolucyjne. Tak np. zastosowanie przez lekarza angielskiego Jamesa Simpsona w 1847 r. chloroformu podczas operacji chirurgicznej, przyczynio si ogromnie do rozwoju chirurgii i pooyo kres wielu cierpieniom ludzkim. Uprzedzenia i przesdy hamoway jeszcze rozwj medycyny. I tak np. lekarz wgierski Ignacy Semmelweiss (1818-1865) przez cae ycie musia przekonywa swych kolegw, e miertelno noworodkw i ich matek pozostaje gwnie w zwizku z przenoszeniem infekcji na rkach i instrumentach m.in. przez samych lekarzy. Mimo to powoli medycyna rozwijaa si stale (zwaszcza chirurgia, oftalmologia, ginekologia), cho bya jeszcze do bezsilna wobec wielkich epidemii np. cholery w latach 1847-1851 w Belgii, Wielkiej Brytanii Francji i Rosji i w 1869 r. we Francji. Niemniej ywo rozwijay si i inne dziedziny wiedzy. W filozofii najbardziej rozpowszechniony by pozytywizm, cho poza Angli by on wszdzie raczej metod naukow ni systemem. Tylko w Anglii Herbert Spencer od 1860 r. zacz prac nad zbudowaniem systemu, opartego na teorii ewolucji. W Niemczech obok licznego jeszcze grona zwolennikw Hegla zaczli si pojawia zwolennicy powrotu do Kanta (profesor z Heidelberga - Kuno Fischer). Coraz liczniejszy jednak stawa si obz materialistw, cho wikszo ich tumaczya np. zjawiska psychiczne w sposb do wulgarny. Jakub Moleschott (1822-1893), autor Der Kreislauf des Lebens 1852 mwi m.in.: "bez fosforu nie ma myli" (ohne Phosphor kein Gedanke). Zoolog genewski, Karol Vogt (1817-1895), autor ogromnie popularnego Kohlerglaube und Wissenschaft 1855, twierdzi, e "myli stoj w tym samym mniej wicej stosunku do mzgu, co do wtroby i uryna do nerek". Podobne stanowisko zajmowa przyrodnik Ludwik Buchner (1824-1899), autor gonego dziea Kraft und Stoff 1854. Od przesady tego mechanistycznego materializmu byli wolni Marks i Engels, ktrzy przeciwstawiajc si metafizycznym koncepcjom niezmiennego bytu rozwinli materializm dialektyczny. Na og jednak filozofia nie cieszya si wielkim uznaniem wrd przedstawicieli nauk szczegowych. Przyrodnicy unikali jej sdzc, e sama nauka, ktr uprawiali, moe zastpi filozofi. Zasadnicze znaczenie miaa natomiast Wiosna Ludw dla nauk humanistycznych. Do tej pory badacze humanistyczni, poza nielicznymi wyjtkami, lekcewayli rol mas ludowych w dziejach. Romantycy mwili wprawdzie o ludzie, o "duchu ludowym", ale lud traktowali czsto jak dodatek do buruazji, jako niem dekoracj. Taki pogld po 1848 r. utrzyma si nie da, skoro lud wzi aktywny udzia w rewolucji, a przy tym czsto walczy po stronie buruazji. Trzeba byo zatem rozszerzy w nauce pogld o narodzie rwnie na masy ludowe, a zarazem wiksz uwag zwrci na zachodzce wokoo procesy spoeczne. Poza tym odwrt od idealizmu romantycznego, pozytywizm i realizm, posunity czasem a do materializmu, cechowa take nauki humanistyczne po 1848 r. Wielkie pionierskie syntezy powstae w latach 1849-1870 charakteryzowao zatem odrzucenie wszelkich zaoe metafizycznych, teologicznych i wszystkiego, co w ogle uwaano za legendarne lub idealistyczne. Liberalny profesor prawa rzymskiego Teodor Mommsen ( 1817 1903) ogosi w latach 1854-1856 Romische Geschichte (Histori rzymsk 3 tomy, poza tym wyszed tylko t. V w 1885 r., IV nigdy nie zosta napisany), w ktrej odrzuci jako legendy wszystko to, co dotd przyjmowano o pocztkach Rzymu. To odrzucanie legend zacz wprawdzie ju na pocztku XIX w. Barthold Niebuhr, ale Mommsen podj jego metod z ca konsekwencj. Samouk Henry Thomas Buckle (1821-1862) zastosowa w swej History of Civilisation in England (t. I i II, 1857-1861, wicej nie wyszo) metody przyrodnicze do historii. Caa historia ludzkoci zostaa tu uzaleniona cakowicie od podoa materialnego: klimatu, temperatury, gleby, fauny i flory, podkrelono rol jednostek, a podmiotem dziejw stay si masy ludowe pojte jako wyszy gatunek zwierzcy. W historiografii ta przyrodnicza historia Buckle' a nie zdobya sobie uznania, ale czytelnikw miaa bardzo wielu, silny wpyw wywara

take na Spencera. Podobnie woln od dawnych zaoe metod zastosowa w historii literatury Hipolit Taine (18281893), wydajcy w 1863 r. sw Histoire de la litterature anglaise, 3 t., w ktrej twrczo wielkich pisarzy tumaczy wpywem rasy, rodowiska i momentu dziejowego, dzieje literatury i w ogle dzieje kultury pojmowa czysto naturalistycznie. Podobnie naturalistyczn, a przy tym woln od wszelkich zaoe wyznaniowych, histori pocztkw chrzecijastwa postanowi opracowa filolog, historyk i filozof Ernest Renan (1823-1892). Wstpem do niej byo Vie de Jesus 1863 (ycie Jezusa), ktre od razu stao si sawne i rozchwytywane w caej Europie, mimo e zrywao zupenie z tradycyjnym, teologicznym pogldem. Rzd Napoleona III pod naciskiem k kocielnych odebra Renanowi katedr w College de France, samo za dzieo Koci uzna za bluniercze, ale to wszystko zwikszyo tylko liczb zwolennikw Renana wrd liberalnej buruazji i zachcio go do kontynuowania swych bada. W 1866 r. ukazali si jego Les Apotres (Apostoowie), w 1869 r. Saint Paul, cho ca histori pocztkw chrzecijastwa ukoczy tomem VII dopiero w 1883 r. Dziea Mommsena, Buckle'a, Taine'a, Renana, cho rne od siebie metod i przedmiotem, odpowiaday liberalnej buruazji, ktra w walce z krpujcymi jej rozwj autorytetami nawracaa do tradycji XVIII w., chwytajc ponownie za or nauki, nie cofajcej si przed najdalej idc rewizj panujcych pogldw. W literaturze piknej natomiast wystpuje kilka kierunkw. Pisze nadal jeszcze wielu ludzi z poprzedniej epoki, posugujcych si tymi samymi koncepcjami estetycznymi (Wiktor Hugo, Uhland w Niemczech, Grillparzer w Austrii i Mickiewicz), ale zjawia si take rozczarowanie spowodowane zaamaniem si nadziei, obudzonych w 1848 r., i zwycistwem reakcji (zwaszcza w Niemczech). jednoczenie nastpuje odwrt od romantyzmu, zainteresowanie si losem mas ludowych (Les Miserables - Ndznicy. W Hugo w 1862 r.) i realizm, cho nie brak take pisarzy, nie liczcych si - podobnie jak wielu uczonych wczesnych - z adnymi autorytetami i wizami narzuconymi (Les fleurs du mall - Karola Baudelaire'a 1857 r., przek. polski Kwiaty grzechu 1894). Ci ostatni byli jednak zjawiskiem wyjtkowym. Buruazja potpiaa zreszt oficjalnie jako niemoralne utwory zbyt jaskrawo przedstawiajce jej ycie prywatne. Poezje Baudelaire' a i powie Madame Bovary Gustawa Flauberta (1821-1880) cigny na autorw w 1857 r. wyroki sdowe, potpiajce te dziea jako niemoralne. Baudelaire (1821-1867) mg swe Kwiaty wyda dopiero w 1866 r. w Brukseli. Za to oburzenie na Flauberta przeszo bardzo szybko, byo zreszt cakiem sztuczne, skoro nie oburzano si np. na dramaty Aleksandra Dumasa modszego (18241895) (m.in. La dame aux camelias - Dama Kameliowa 1852, powicona yciu kurtyzany), i na kilka innych o yciu "pwiatka" oraz na operetk Orfeusz w piekle (1858) kompozytora francuskiego Jakuba Offenbacha, kpic i z tradycji muzycznej, i z moralnoci mieszczaskiej. Oglnie biorc literatura pikna po 1848 r. staa si odbiciem ycia w takim stopniu, jak nigdy przedtem. Wszystkie prdy umysowe, nurtujce spoeczestwo buruazyjne, wszystkie jego obawy, pragnienia, nastroje znalazy w niej wyraz. Dziki temu literatura w wikszym nawet stopniu ni nauka i krpowane w wikszoci krajw cenzur dziennikarstwo staa si potg, wpywajc take na ycie polityczne. Powie Wiktora Hugo Ndznicy bardziej si przyczynia do zdyskredytowania monarchii i pastwa policyjnego ni cae lata debat parlamentarnych. Powie Harriet Beecher Stowe (1811-1896) Uncle Tom's Cabin (przek. polski pod tyt. Chatka wuja Tomasza 1858 i par nastpnych pol. wyd. pod tyt. Chata wuja Toma), bardziej podkopaa niemoralny system niewolnictwa w Ameryce ni dziesitki traktatw filantropijnych. Nowa faza rozwoju zacza si take w dziejach sztuk plastycznych z wyjtkiem architektury, cho masowe pojawienie si nowego materiau budowlanego, elaza, postawio przed ni nowe moliwoci. Najpopularniejszym stylem by w tym okresie neogotyk. W rzebiarstwie klasycyzm przesta by ok. poowy XIX w. stylem panujcym, na jego miejsce nie powsta aden nowy trway styl, zaczto za to stosowa eklektyzm, tj. harmonizowanie elementw branych ze stylw dotychczasowych. Wyjtkiem by, starajcy si o mono oddania ycia w ruchu, pionier ekspresjonizmu, Francuz Jan Carpeaux ( 1827 1875). W poowie XIX w. zacz si nowy okres i w dziejach malarstwa. I tu, jak w literaturze, nastpuje - cho nie od razu i nie bez oporw - odwrt od romantyzmu i zwycistwo realizmu. Najwikszych twrcw w tej dziedzinie ma wwczas Francja: Honoriusz Daumier (1808-1879), Jan Franciszek Millet (1814-1875), Edward Manet (1832-1883), pocztkowo Gustaw Courbet (1819-1877), cho tylko on podkrela najbardziej swj realizm. Dopiero w latach szedziesitych zaczyna si powoli stawa modny nowy styl - bdcy zreszt kontynuacj realizmu impresjonizm. W poowie XIX w. trudno za to mwi o nowym okresie w muzyce zachodnioeuoropejskiej. Wprawdzie w latach 1847-1849 zmarli wielcy kompozytorzy, Feliks Mendelssohn-Bartholdy (1847), Fryderyk Chopin (1849), a od 1851 zacz wici triumfy, uchodzcy ju odtd za najwikszego muzyka woskiego w drugiej poowie XIX w. Giuseppe Verdi (Rigoletto), ale wszystko to nie oznacza zamknicia jednego i powstania nowego stylu. W muzyce nadal wici triumfy romantyzm, cho mona w nim wyrni par kierunkw. Twrca jednego z nich, Francuz Hektor Berlioz (1803-1869), kad nacisk na rozbudow orkiestry, by wywoa nowe, nie znane efekty, by w muzyce instrumentalnej mogy znale wasny wyraz osobowo ludzka i jej dziaanie. Posugiwa si przy tym w swych symfoniach motywami przewodnimi, ktre uwydatniay instruktywno muzyki, z tego wzgldu nazywano j muzyk programow, suchaczom rozdawano czasem programy wyjaniajce sens utworu. We Francji Berlioz nie spotka si ze zrozumieniem, dopiero wyjazdy do Niemiec (1843), a potem do Rosji przyniosy mu triumfy. Pod

wpywem Berlioza, a od poowy XIX w. pod wpywem Wagnera, by genialny pianista, Wgier Franciszek Liszt, twrca rapsodii jako formy muzycznej, ktrego twrczo przypada na lata 1848-1862. Opera woska przeywaa swe odrodzenie w twrczoci Verdiego, by on doskonaym wyrazicielem nastrojw spoeczestwa woskiego po klsce 1848 r. Oglnie biorc, w muzyce a do poowy XIX w. przewaay wpywy woskie, mniej francuskie. Przeciwko temu w operze, ktr uwaano wwczas za dzieo muzyczne najwaniejsze, zacza si w wielu krajach reakcja (Moniuszko, Halka1858; Czech Fryderyk Smetana Sprzedana narzeczona 1866), ale najsilniejszy protest przeciwko italianizmowi wyszed z Niemiec. Wasny styl i tematyk stworzy muzyk, poeta i filozof Ryszard Wagner (1813-1883), ktrego ycie i twrczo bya w wysokim stopniu odbiciem tego, co przeywao w XIX w. mieszczastwo niemieckie. W modych latach zetkn si z ndz i godem, cho komponowa ju od jedenastego roku ycia, a majc lat 20 by dyrektorem chru i tworzy oper. Jak wikszo niemieckiej inteligencji mieszczaskiej marzy o stworzeniu wielkich i wolnych Niemiec i cho mia stanowisko dyrektora saskiej orkiestry krlewskiej (od 1842), by demokrat, a przekonaniom swym da wyraz walczc na barykadach w Drenie w maju 1849 r. Rozgoryczony ("z takim narodem nie mona robi rewolucji") uciek do Francji, potem do Szwajcarii. Dopiero w 1864 r. krl bawarski Ludwik II, ktry chcia z Monachium stworzy centrum kultury niemieckiej, podobnie jak Berlin by centrum politycznym, sprowadzi Wagnera do Bawarii. Na lata 1849-1870 przypada nowy, moe najwspanialszy, okres jego twrczoci. Denie do przezwycienia kompleksu wasnej niemocy i niemocy spoeczestwa po nieudanej rewolucji, z czym jednak trudno si byo pogodzi, znalaz swj wyraz w rewolucji muzycznej Wagnera. czenie w utworze muzycznym melodii, jzyka i ruchu w jedn zharmonizowan (Allkunstwerk), ale przede wszystkim podkrelajc, a nawet po prostu miadc suchacza si, byo artystycznym wyrazem tej rewolucji. Rozdzia siedemdziesity sidmy Wielka Brytania w latach 1848-1870 Na skutek nieudania si w 1848 r. rewolucji w Wielkiej Brytanii uchodzia ona w Europie za pastwo najlepiej rzdzone. Silny rozwj ekonomiczny, spokj wewntrzny pozornie znacznie wikszy ni w innych pastwach, ekspansja kolonialna zahamowana tylko na krtko powstaniem w Indiach, konserwatywna polityka zagraniczna uczyniy z niej w latach 1848-1870 pierwsz potg wiata. Day jej moraln hegemoni w Europie w tym znaczeniu, e adne powaniejsze zmiany polityczne w Europie nie mogy si dokona bez zgody Wielkiej Brytanii. Rzdy w niej sprawowali w latach 1846-1868 na przemian wigowie (1846-1852 rzd Russella, 1855-1858 i 18591865 Palmerstona, 1865-1866 ponownie Russella) i torysi (1852-1859 i 1866-1868 rzd Derby'ego, 1868 Disraeliego), tylko w latach 1852-1855 istnia rzd koalicyjny Aberdeena, zoony z wigw i liberalnego odamu torysw, ale faktycznie parti rzdzc w caym okresie po 1846 r. byli wigowie, ktrzy przejli niemal cakowicie program liberalny. Powanej ewolucji ulegli jednak i konserwatyci, ktrzy po klsce w 1846 r. zrozumieli, e dawnych przywilejw arystokracji nie da si utrzyma i dlatego akceptowali czciowo program liberalny. Wysuwajcy si coraz bardziej na ich przywdc wietny mwca i pisarz, czowiek o szerokich horyzontach, zrczny polityk, Beniamin Disraeli by zdania, e konserwatyci musz podejmowa reformy, ktre s konieczne i nieuniknione, lecz przeprowadza je w sposb ewolucyjny. W gruncie rzeczy tego zdania byli i wigowie, co sprawiao, e obydwa stronnictwa licytoway si nawzajem w niektrych sprawach raczej drugorzdnych, zgodne za byy w rzeczach istotnych. Do tych ostatnich naleao utrzymanie stanu rzeczy w Irlandii i utrzymanie dotychczasowego podziau spoecznego w samej Anglii. W Irlandii kryzys 1846 r. dotkn take wacicieli ziemskich. Wielu z nich byo powanie zaduonych w stosunku do pastwa. W 1849 r. Izba Gmin uchwalia (Encumbered-Estates-Act), e takie zaduone majtki maj by przymusowo sprzedane. Wielu ze szlachty angielskiej utracio swe dobra. Nabywali je nowi kapitalici, czsto zwykli spekulanci, pochodzenia zarwno angielskiego, jak i irlandzkiego, ale nie chopi irlandzcy. Nowi posiadacze zaczli natychmiast dokonywa rewizji istniejcych umw dzierawnych z chopami, dajc podwyszenia tenuty dzierawnej. Poniewa chopi, przewanie gospodarujcy w sposb zacofany i dlatego nie mogcy zwikszy dochodu z ziemi, stawiali opr, dokonywano ich eksmisji, nie zwaajc na nakady, jakie poczynili w dzierawionych przez siebie gospodarstwach. W rezultacie w latach 1849-1856 dokonano przeszo 50000 eksmisji, przeszo 250000 Irlandczykw musiao porzuci uprawian przez siebie ziemi. Wysuwane przez posw irlandzkich projekty odszkodowania dzierawcw, ktrzy dokonywali melioracji, a jednak byli eksmitowani, parlament angielski stale odrzuca. Ndza i gd panoway w dalszym cigu na wsi irlandzkiej. Wdrujcy za do miast brytyjskich Irlandczycy byli le widziani nawet przez robotnikw angielskich jako ludzie podejmujcy si kadej pracy za kad cen, a przy tym skonni do wszelkich wystpkw. Wigowie i torysi byli jednak zgodni w tym, by nic nie zmienia w stosunkach irlandzkich. W 1861 r. premier Palmerston zawar nawet ugod z przywdc opozycji torysowskiej hr. Edwardem Derby, by adnych projektw w sprawie irlandzkiej nie wprowadza na sesj parlamentu. Sytuacja musiaa jednak ulec zmianie, gdy do Irlandii w latach szedziesitych zaczli wraca emigranci irlandzcy z Ameryki, a m.in. czonkowie zaoonego tam w 1858 r. towarzystwa tajnego "fenianw" (od nazwy gwardii legendarnego bohatera Finna Mac Cumailla), stawiajcego sobie za cel utworzenie republiki irlandzkiej na drodze walki zbrojnej, m.in. terrorystycznej. W Irlandii zaczy si zamachy na policjantw, urzdnikw i wacicieli ziemskich. Mimo to klasy rzdzce w Anglii byy

dumne ze swego liberalizmu, a przywdcy polityczni zarwno konserwatywni, jak i liberalni czsto wystpowali przeciwko uciskowi politycznemu we Woszech, Turcji i na ziemiach polskich pod wadz caratu. Najczciej robi to najpopularniejszy wwczas czowiek w Wielkiej Brytanii, dugoletni minister spraw zagranicznych (w latach 1830-1834, 1835-1841, 1846-1852), dwa razy premier (1855-1858, 1859-1865) Henry John Temple wicehr. Palmerston. Nie lubiany przez konserwatystw europejskich i przez krlow Wiktori, czsto samowolny i gwatowny, umiejcy odwoa si od zdania kolegw w rzdzie do opinii spoeczestwa, "stary Pam" (Old Pam) uchodzi w Europie za patrona ruchw liberalnych i rewolucyjnych, w kraju wasnym jednak by bardziej konserwatywny ni torysi i a do mierci (w 1865) przeciwstawia si projektom zmiany ordynacji wyborczej wysuwanym przez liberaw w 1854 i 1860 r. oraz przez konserwatystw w 1859 r., cho co prawda ani jednym, ani drugim nie chodzio o dopuszczenie ogu spoeczestwa do prawa gosu, lecz tylko o cele dorane w walce z przeciwnikami. Po mierci Palmerstona kanclerz skarbu pastwowego (chancellor of the exchequer) William Gladstone poparty przez premiera Johna Russella wnis w 1866 r. znowu projekt rozszerzenia prawa wyborczego w hrabstwie, co osabioby na prowincji wpyw arystokracji, ale spotka si z gwatown opozycj w Izbie Gmin ze strony konserwatystw i czci liberaw. Rzd Russella upad, wadz obj konserwatywny rzd hr. Derby, w ktrym kanclerzem skarbu pastwa zosta Disraeli. Ale konserwatyci nie mieli wikszoci w Izbie Gmin, w kraju za oglna opinia domagaa si reformy prawa wyborczego (demonstracja robotnicza VII 1866 w Londynie), wigowie uznali j wrcz za cel najbliszy. Zdajc sobie spraw, e jest to nieuniknione i, aby nie dopuci do reformy w brzmieniu proponowanym przez wigw, Disraeli przeforsowa w parlamencie w sierpniu 1867 r. reform znacznie dalej idc. Wprowadzaa ona czciowo nowy podzia okrgw wyborczych i rozszerzaa prawa wyborcze na zamoniejszych robotnikw w miastach. Robotnicy wiejscy oraz cz robotnikw miejskich bya nadal pozbawiona prawa gosu. Reforma 1867 r. zwikszya wprawdzie liczb wyborcw z 1 366000 na 2500000, a wic stanowia powany krok w kierunku demokratyzacji Wielkiej Brytanii, nie wprowadzaa jednak wcale zasady rwnouprawnienia politycznego. Konserwatyci brytyjscy, podobnie jak to czynili konserwatyci niemieccy, chcieli tylko zjedna sobie poparcie drobnomieszczastwa przeciwko buruazji. Zwikszyli zatem liczb wyborcw na wsi i wrd robotnikw, niechtnych liberaom. Konserwatystom nie udao si jednak utrzyma przy wadzy. Ustawiczne wrzenie i akcja terrorystyczna w Irlandii wzburzyy angielsk opini publiczn, w wyborach 1868 r. zwyciy odam liberaw z Gladstonem na czele, gdy domaga si on reform, ktre - jak twierdzi - mogyby uspokoi Irlandczykw. Istotnie rzd Gladstone' a (1868-1874) przeprowadzi w Irlandii w 1869 r. rozdzia Kocioa anglikaskiego od pastwa, odbierajc pierwszemu jego przywileje feudalne, a w 1870 r. uchwalono zakaz samowolnych eksmisji w Irlandii i obowizek odszkodowania dla dzierawcw za melioracje. Dzierawcy irlandzcy otrzymali ponadto prawa wyborcze. W Wielkiej Brytanii wprowadzono powszechny obowizek szkolny, katolikw dopuszczono do szk wyszych. Od czasw Gladstone' a wigowie stali si ostatecznie parti liberaln. Rozdzia siedemdziesity smy Wojna krymska i jej nastpstwa Wojna turecko-egipska w latach 1839 1840 wykazaa ogromn sabo polityczn Turcji, tote po tej wojnie kade z mocarstw, majcych z ni blisze stosunki (Rosja, Wielka Brytania, Francja i Austria) starao si uzaleni j od siebie, zwalczajc przy tym wpywy innych pastw. Denia te byy dyktowane nie tylko motywami czysto politycznymi, lecz take ekonomicznymi. Rosyjski handel czarnomorski przewysza o przeszo 50% handel przechodzcy przez porty batyckie i biaomorskie, konkurowa skutecznie z handlem angielskim i francuskim w Turcji i Persji. Majc za protektorat nad Modawi i Wooszczyzn Rosja utrudniaa morski eksport zboa z tych krajw do Anglii. Co wicej, zachodzia obawa, e handel rosyjski moe sign i do wschodnich czci Morza rdziemnego. Wszystko to stwarzao powane niebezpieczestwo dla handlu brytyjskiego, tym bardziej e wpywy rosyjskie rozcigay si take na Persj i Afganistan. Wielka Brytania bya zatem zdecydowana nie dopuci do opanowania ekonomicznego Turcji przez Rosj i dlatego staraa si paraliowa wpywy rosyjskie nad Bosforem, zabiegaa o wzmocnienie militarne Turcji, gotowa bya do kompromisu z Francj na Wschodzie, aby ewentualnie nawet na drodze wojennej powstrzyma ekspansj rosyjsk. Dla Austrii ekspansja rosyjska bya rwnie niebezpieczna. Rosja utrudniaa handel austriacki idcy Dunajem ku Morzu Czarnemu, poza tym wpywy rosyjskie na Bakanach i w Turcji rzd austriacki musia uwaa za pocztek okrenia ekonomicznego i politycznego Austrii od wschodu i poudnia. Powane interesy handlowe i finansowe miaa w Turcji, Syrii i Egipcie take buruazja francuska, a cho uwaaa buruazj angielsk za niebezpiecznego rywala na tym terenie, to jednak znacznie wicej obawiaa si zwichnicia dotychczasowej rwnowagi przez wzrost ekspansji rosyjskiej. Nie orientujc si naleycie w sytuacji, Mikoaj I sdzi po 1849 r., e jest to wietna okazja do akcji antytureckiej. By pewny, e Austria pozostanie neutralna, choby z tytuu wdzicznoci za pomoc rosyjsk przeciw Wgrom. Liczy te na to, e Wielka Brytania nie dojdzie do porozumienia z Francj ze wzgldu na sw gbok nieufno do Napoleona III. Skoro zatem Francja, w rozumieniu Mikoaja I, bya izolowana, Wielka Brytania za sama wojny prowadzi nie moga, przeto najlepiej byo - jego zdaniem dokona podziau Turcji lub wpyww w Turcji midzy Rosj i Wielk Brytani z zachowaniem zachodniej czci Pwyspu Bakaskiego dla Austrii, ktra w dodatku, by uspokoi obawy brytyjskie co do cienin, miaa otrzyma piecz nad Dardanelami. Taki

plan wysun Mikoaj I na pocztku 1853 r. w rozmowach z posem brytyjskim, lordem Seymourem w Petersburgu. Pretekstem do tej akcji bya dla cara sprawa tzw. miejsc witych w Palestynie, bdcych pod opiek katolickich i prawosawnych mnichw, midzy ktrymi dochodzio do czstych sprzeczek i bjek, przy czym rzd turecki stawa to po jednej, to po drugiej stronie, czsto zalenie od zyskw, jakie z tego cign, cho po 1850 r., pod wpywem Napoleona III, zacz forytowa katolikw. Wysany do Turcji nietaktowny ambasador rosyjski, ulubieniec cara, ks. Mienszykow zada w maju 1853 r. od sutana Abd-ul-Medida I w formie ultymatywnej uregulowania sprawy miejsc witych i uznania prawa Rosji do opieki nad wszystkimi prawosawnymi w Turcji. Poniewa spenienie tego dania dawaoby carowi prawo mieszania si w sprawy wewntrzne pastwa tureckiego, przeto sutan odmwi, tym bardziej e podtrzymywaa go w oporze Wielka Brytania i Francja, ktre natychmiast zawary w tej sprawie specjaln ugod. Nie wierzc w jej trwao Mikoaj I prbowa wywrze nacisk na Turcj, zajmujc w lipcu 1853 Modawi i Wooszczyzn. Gdy zawiody prby zaagodzenia konfliktu, wysuwane przez Francj i Austri, floty brytyjska i francuska wpyny do cienin, a zachcony gwnie postaw Wielkiej Brytanii sutan wypowiedzia Rosji wojn w padzierniku 1853 r. Ju jednak w nastpnym miesicu admira rosyjski Pawe Nachimow rozbi le dowodzon flot tureck w bitwie morskiej koo Synopy. Rzd i opinia publiczna angielska byy zaskoczone t klsk, Palmerston jednak par do wojny, pocign te za sob prbujcego jeszcze poredniczy Napoleona III, ktry zreszt w przymierzu z Wielk Brytani i w klsce Rosji widzia mono zainicjowania w Europie zmian terytorialnych, ktre by przekreliy dzieo kongresu wiedeskiego. Poczone floty brytyjska i francuska wpyny na Morze Czarne. Od Rosji zadano w lutym 1854 r. ewakuacji Ksistw Naddunajskich, gdy za to nie nastpio, wypowiedziano jej 31 marca wojn, cho sprzymierzeni mogli j prowadzi tylko na morzu. Opanowanie Wysp Alandzkich na Batyku nie udao si jednak. Korpus, ktry wyldowa koo Warny, zosta zdziesitkowany przez choler, wobec czego wysadzono we wrzeniu 1854 r. inny, znacznie wikszy, na Krymie. Ju przedtem jednak (w sierpniu) Rosjanie wycofali si z Ksistw Naddunajskich pod naciskiem Austrii. Wprawdzie arystokracja i koa wojskowe austriackie byy za utrzymaniem solidarnoci pastw witego Przymierza, ale rzd Buola ("ministerium jednosylabowe": Buol, Bach, Thun, Krauss i 3 o duszym nazwisku) nie chcia okupowania wanych dla handlu austriackiego czci Dunaju przez Rosj, a poza tym obawia si, e w razie odmowy na dania sprzymierzonych skoni oni pastwa woskie do wojny z Austri i popr powstanie Wochw w Austrii. W dodatku zreszt Napoleon III grozi Austrii poruszeniem sprawy polskiej, cho nie godzi si na to brytyjski minister spraw zagranicznych Clarendon, ktremu chodzio tylko o zamanie Rosji. Nie mogc si zdecydowa ani na przystpienie do wojny, ani na prawdziw neutralno, rzd Buola w porozumieniu z Wielk Brytani i Francj wysun w sierpniu 1854 r. pod adresem Rosji cztery dania ("cztery punkty". zrzeczenie si protektoratu nad Ksistwami Naddunajskimi, swoboda eglugi na Dunaju, rewizja konwencji o cieninach z 1841 r., zrzeczenie si da opieki nad prawosawnymi w Turcji). Poniewa car Mikoaj I nie chcia si zgodzi na to ultimatum, Austria pod naciskiem sprzymierzonych chciaa ogosi mobilizacj wojsk, czemu jednak opary si Prusy. Nie mogc uzyska austriackiej pomocy militarnej, Wielka Brytania i Francja skoniy do wzicia udziau w wojnie Sardyni. Premier sardyski, Cavour, zgodzi si na to w nadziei, e na przyszym kongresie pokojowym zostanie poruszona sprawa woska. Wysany na Krym 15-tysiczny korpus sardyski nie odegra jednak ju adnej roli. Rosja bya fatalnie nie przygotowana do wojny, a jej dowdztwo wojskowe (Mienszykow) zupenie nieudolne. Armii rosyjskiej brakowao amunicji, ywnoci, lekarstw, cho obdarty i czsto godny onierz rosyjski walczy wietnie. Wojna ta bya kompromitacj caratu i tak to rozumieli wszyscy ludzie postpowi w Rosji, pragnc po prostu klski, ktra by otworzya oczy narodowi rosyjskiemu na rozkad moralny systemu, stworzonego przez carat. Sprzymierzecy wyldowali na Krymie i odnieli par zwycistw dziki nieudolnoci wikszoci generaw rosyjskich i brakom w zaopatrzeniu podlegych im wojsk. We wrzeniu 1855 r. gen. Pelissier zdoby po trzymiesicznym obleniu Sewastopol, broniony nieudolnie przez Gorczakowa i po bohatersku przez niszych oficerw i onierzy, cho Anglicy i Francuzi rwnie walczyli tu zacicie. Upadek Sewastopola nie oznacza koca wojny, tym bardziej e w listopadzie 1855 r. gen, Mikoaj Murawiow zdoby twierdz Kars w tureckiej Armenii. Ale wrd sprzymierzonych wci rosy rnice pogldw na cele wojny. Rzd brytyjski chcia kontynuowa wojn a do zupenej klski Rosji, Napoleon III natomiast pragn nie tyle pokonania Rosji, ile raczej zmian terytorialnych w Europie oraz poruszenia sprawy polskiej i woskiej. W obawie przed tymi planami krl pruski Fryderyk Wilhelm IV radzi nowemu carowi rosyjskiemu Aleksandrowi II ( 1855-1891; Mikoaj zmar ju 1 III 1855) zgod na "cztery punkty", rzd austriacki za grozi interwencj zbrojn. Ulegajc tej presji Aleksander II zgodzi si na pokj w Wiedniu 1 lutego 1856 r. i przyj 30 marca warunki pokojowe, wysunite w traktacie paryskim, podpisanym przez przedstawicieli Wielkiej Brytanii, Francji, Sardynii, Austrii, Prus i Rosji. Na mocy tego traktatu Rosja zrzeka si zdobyczy terytorialnych na Kaukazie, prawa utrzymywania floty wojennej na Morzu Czarnym, ktre uznano za zneutralizowane, protektoratu nad Ksistwami Naddunajskimi, ktre zachoway sw autonomi pod protektoratem Turcji i gwarancj pastw zawierajcych pokj paryski. W ten sposb Rosja stracia wszystkie korzyci polityczne, jakie miaa w basenie Morza Czarnego od XVIII w. i od pokoju adrianopolskiego. Waciwym zwycizc zostaa jednak tylko Wielka

Brytania, ktrej udao si zama nacisk rosyjski na Turcj. Napoleon III odnis jedynie sukces moralny, gdy pokj zawierany by w Paryu. Zdajc sobie spraw z braku realnych korzyci cesarz Francuzw ju podczas rokowa pokojowych stara si nawiza przyjazne stosunki z Rosj, obiecujc jej w zamian za przychylno dla swej polityki woskiej poparcie rosyjskich planw rewizji traktatu paryskiego. Pierwsze zblienie zostao potwierdzone przez spotkanie Napoleona III z Aleksandrem II w Stuttgarcie we wrzeniu 1857 r. Powan porak polityczn w wyniku wojny krymskiej poniosa Austria. Bya ona teraz zupenie izolowana w Europie. Sw agresywn neutralnoci zrazia sobie Rosj, ale nie pozyskaa ani Wielkiej Brytanii, ani Francji. Traktat paryski 1856 r. stwierdza zarazem ostateczny koniec witego Przymierza. Rozbienoci midzy interesami Austrii i Rosji oraz Austrii i Prus byy tak wielkie, e o utrzymaniu ich solidarnej na og dotd postawy w Europie nie mogo ju by mowy. Wynik wojny krymskiej przekreli take rozbudzone w czasie jej trwania nadzieje Polakw na odzyskanie niepodlegoci. Napoleon wysuwa wprawdzie spraw polsk, ale nigdy wyranie, rzd brytyjski z wyjtkiem Palmerstona by jej przeciwny w obawie przed rewolucj w Europie i zmian w niej rwnowagi si, cho si zgodzi na utworzenie na swoim odzie dywizji polskiej Wadysawa Zamoyskiego. Uznany przez Wielk Brytani i Francj za oficjalnego reprezentanta sprawy polskiej ks. Adam Czartoryski mia nadziej, e zwyciskie mocarstwa wymusz na Rosji i Austrii przywrcenie Polski, co jednak nie nastpio, a nawet z powodu protestu Austrii nie pozwolono uy dywizji polskiej na placu boju. Czynn rol odegra za to puk kozakw sutaskich, ktry utworzy dawny agent Czartoryskiego Micha Czajkowski (Sadyk Pasza), popierajcy z pocztku Zamoyskiego, ale pod koniec wojny zwalczajcy go zacicie. Czajkowski swymi intrygami przyczyni si do podkopania wpyww polskich w Turcji. Rozdzia siedemdziesity dziewity Wochy w latach 1849 1865 Klska poniesiona w 1849 r. tylko na pewien czas powstrzymaa proces zjednoczenia Woch. By on jednak nieunikniony, cho co prawda w pierwszych dziesitkach lat po klsce nieunikniony tylko w pnocnych Woszech. Te ostatnie weszy bowiem na drog rozwoju kapitalistycznego, dziki coraz liczniejszemu stosowaniu maszyn zwikszyy ogromnie swj przemys, zwaszcza jedwabniczy, baweniany i metalurgiczny, cho nadal jeszcze w pierwszym i drugim przewaaa manufaktura. Na tory kapitalistyczne zacza wchodzi rwnie gospodarka obszarnicza. Waciciele ziemscy zwikszali produkcj pszenicy, ryu, oliwy, jedwabnikw. Nie mogc si utrzyma, drobni dzierawcy stawali si robotnikami, szukajcymi pracy w manufakturach lub u kapitalistw wiejskich, do ktrych czciowo naley zaliczy take bogatych chopwwacicieli tworzcych buruazj wiejsk. Rozwinity ogromnie w latach 1846-1849 ruch narodowy woski sprawi, e granice polityczne midzy krajami woskimi odczuwano jako szczegln anomali. rodkowe i poudniowe Wochy pozostay nadal krajami przewanie rolniczymi, ale to tym bardziej skaniao buruazj pnocnowosk do wysuwania sprawy zjednoczenia, gdy kraje te mogy sta si dobrym rynkiem zbytu dla przemysu z pnocy. Na przeszkodzie temu stay jednak granice celne i zacofana gospodarka w Pastwie Kocielnym i Krlestwie Obojga Sycylii. W obydwu tych pastwach panowa system drobnych dzieraw lub latyfundiw, w ktrych blisko poow ziemi obracano na pastwiska. Stanowicy ogromn wikszo ludnoci chopi na poudniu yli na bardzo niskim poziomie kulturalnym i nie mogli by odpowiednimi odbiorcami przemysu pnocnowoskiego. Pozyska ich dla sprawy woskiej mona byo tylko przez radykaln reform agrarn, tej jednak buruazja teraz nigdzie nie wysuwaa. Liberalna buruazja woska po 1849 r. poprzestawaa zatem na programie federacji pastw woskich i dlatego zarwno ze wzgldw gospodarczych, jak i spoecznych popieraa polityk Cavoura. Plan zjednoczenia Woch na drodze rewolucji i utworzenia z nich jednej republiki demokratycznej wysuwali tylko mazzinici, cho i oni nie mieli wyranego programu agrarnego, jakkolwiek wystpowali przeciwko wielkiej wasnoci ziemskiej. Ale po upadku republiki rzymskiej wpywy mazzinistw bardzo osaby. Kilka prb powstania, przedsiwzitych przez mazzinistw opierajcych si na drobnomieszczastwie, nie powiodo si (1852 w Mantui, 1853 w Mediolanie i Turynie, 1857 w Livorno, zabicie ks. parmeskiego Karola III w 1854 i prba powstania w 1856 r. w Neapolu - zranienie krla Ferdynanda II) i jeszcze bardziej zrazio liberaw do Mazziniego. Moliwo zjednoczenia Woch choby tylko w formie federacji zaleaa jednak gwnie od Austrii, majcej nadal - mimo garnizonu francuskiego w Rzymie hegemoni na Pwyspie Apeniskim. Ale po wojnie krymskiej Austria bya izolowana w Europie, ofiaroway jej przymierze tylko Prusy, ale za cen uznania rwnoci praw politycznych w Rzeszy. Z tej sytuacji midzynarodowej chcia skorzysta Napoleon III, by z pomoc Rosji, do ktrej zbliy si ju w 1856 r., przekreli dzieo kongresu wiedeskiego. Kongres ten oglnie uchodzi za przypiecztowanie klski Napoleona I, jakakolwiek wic zmiana w jego postanowieniach terytorialnych byaby triumfem dla Francji i wzmocnieniem tronu Napoleona III. Najchtniej dokonaby tej zmiany, zdobywajc dla Francji przeduenie granicy na Renie, ale obawia si oporu Prus i popierajcej je Rosji, zacz zatem wysuwa program zmian terytorialnych we Woszech kosztem Austrii. czyo si to z drug ulubion ide Napoleona III, ktr odziedziczy, jak sdzi, po swym wielkim stryju, tj. ide popierania praw narodw uciskanych, a przede wszystkim woskiego. Pomysy Napoleona III aprobowa car Aleksander II, sdzc, e przyja z Francj i zaangaowanie Austrii na Zachodzie uatwi mu rewizj postanowie pokoju paryskiego na Bliskim Wschodzie. Decyzj cesarza Francuzw przyspieszy wykonany na niego 14 stycznia 1858 r.

przez Wocha Feliksa Orsiniego nieudany, cho kosztujcy wiele ofiar (156 osb, w tym 2 zabitych i 6 zmarych wkrtce po tym) zamach bombowy, bdcy prawdopodobnie prb wykonania wyroku zemsty karbonariuszy na dawnym czonku ich organizacji. Napoleon III skorzysta jednak z zamachu, publikujc skwapliwie listy przedmiertne Orsiniego (autentyczno ich jest sporna, by moe pisa je Juliusz Favre z inspiracji lub pod dyktandem Napoleona), twierdzc, e Francja i jej cesarz nie zaznaj spokoju, dopki Wochy nie zdobd niepodlegoci. Listy te posuyy Napoleonowi III do uspokojenia opozycji katolickiej, przeciwnej wojnie z Austri i popieraniu Piemontu. Wkrtce potem cesarz zaprosi Cavoura na tajn konferencj w Plombieres-Les-Bains (VII 1858), na ktrej omwiono plan postpowania. Do porozumienia doszo tym atwiej, e ani Napoleon III, ani Cavour nie dyli do zjednoczenia caych Woch. Cavour chcia tylko powikszenia Piemontu o Lombardi i Wenecj przez utworzenie z nich krlestwa pnocnowoskiego oraz federacji pastw woskich z krlem sardyskim na czele. Plan ten aprobowa cesarz sdzc, e po usuniciu Austrii z Woch hegemoni nad nimi obejmie Francja. W zamian za poparcie Piemontu miaa ona otrzyma Sabaudi i Nice, w ktrych zreszt przewaaa ludno francuska. Ponadto z Toskanii, Parmy, Modeny i krajw papieskich Romanii, Marche i Umbrii miano utworzy krlestwo rodkowowoskie, papieowi chciano zostawi tylko Rzym i kraj nad Morzem Tyrreskim (Komarchi), Krlestwo Obojga Sycylii miao pozosta w dawnych granicach. Cae Wochy zostayby zatem zredukowane do czterech pastw, ktre utworzyyby federacj pod honorowym przewodnictwem papiea, a faktycznym krla sardyskiego, czyli pnocnowoskiego. Przypiecztowaniem niejako caej ugody miao by maestwo crki Wiktora Emanuela II Klotyldy z bratem stryjecznym Napoleona III ks. Napoleonem. Dopiero jednak na par dni przed ich lubem, w styczniu 1859 r. zawarto formalne przymierze francusko-piemonckie. Ju w Plombieres-Les-B ains Cavour wzi na siebie zadanie sprowokowania wojny z Austri, ale sprawa nie bya atwa, gdy Napoleon III si waha. Dopiero gdy 3 marca 1859 r. tajn umow w Petersburgu zapewni sobie neutralno Rosji, ktrej obieca poparcie w sprawie wschodniej, mg wystpi bardziej stanowczo. Tymczasem na pomoc Prus Austria liczy nie moga, bo powstrzymywaa je Rosja, a poza tym Prusy day naczelnego dowdztwa na wypadek, gdyby przyszo prowadzi wojn nad Renem. Tylko Wielka Brytania do ywo bronia status quo we Woszech i proponowaa kongres europejski w tej sprawie, na co gotw by si nawet zgodzi Napoleon III, zaniepokojony agitacj rewolucyjn Cavoura w rodkowych Woszech. Ale koa wojskowe austriackie byy zdania na podstawie znajomoci stanu bojowego wojsk sardyskich, e cho armia austriacka nie bya przygotowana do wojny, to jednak zwycistwo nad Sardyni bdzie atwe i pooy na dugo kres jej prowokacjom. Pod naciskiem generaw rzd Buola skierowa 12 kwietnia 1859 r. ultimatum do Sardynii, domagajce si przerwania jej zbroje. Po odrzuceniu go przez Cavoura, Austria rozpocza wojn. Austriacki wdz naczelny gen, Gyulai chcia si ograniczy do defensywy, a otrzymawszy polecenie z Wiednia przejcia do ofensywy, wykona je bardzo nieudolnie (umylnie), pozwalajc dziki temu przeciwnikowi na przejcie inicjatywy, Sytuacja Austriakw pogorszya si, gdy do Italii wkroczya szybciej ni si spodziewano - dziki kolei elaznej - stutysiczna armia francuska pod naczelnym dowdztwem Napoleona III, ktry w odezwie z 3 maja 1859 r. zapowiedzia, e wyzwoli Wochy a po Adriatyk. W wojnie bra udzia take ochotniczy korpus "strzelcw alpejskich" Garibaldiego. Przyjty bardzo niechtnie przez rzd sardyski, pozbawiony artylerii i kawalerii, nie zaopatrywany naleycie przez dowdztwo sardyskie, dokonywa on jednak cudw walecznoci na pnocnym terenie wojny, w Alpach, cho na przebieg wojny wikszego wpywu nie wywar. O losach wojny zadecydowaa gwnie armia francuska, w niewielkim za tylko stopniu sardyska. Armia francuska bya nie przygotowana do wojny. Napoleon III nie majcy wikszych zdolnoci strategicznych, potrafi jednak spoytkowa bdy przeciwnika, kierowa si za w caej kampanii planem inspirowanym przez uchodzcego wwczas za jednego z najlepszych strategw, gen, Henryka Jominiego. Dobrze przygotowana, ale stosunkowo nieliczna armia sardyska (ok. 40000 ludzi) w niewielkim tylko stopniu wpywaa na losy kampanii. Po kilku drobniejszych klskach (pod Montebello, Palestro, Vercello) Austriacy przegrali wreszcie wielk bitw pod Magent (4 VI). Nie oznaczao to jednak jeszcze koca wojny. Armia austriacka, nad ktr obj teraz naczelne dowdztwo sam cesarz (faktycznie dowodzi gen. Hess), nie zostaa zniszczona i moga w oparciu o "czworobok twierdz" kontynuowa wojn. Franciszek Jzef I sdzc jednak, e energiczna akcja armii austriackiej pocignie Prusy do wypowiedzenia wojny Francji, zacz ofensyw, ktra si zakoczya 24 czerwca klsk pod Solferino (na poudnie od jeziora Garda). Bitwa toczona na linii dugoci ok, 20 km bya ogromnie zacita, przerwaa j dopiero wielka burza, ktra uatwia odwrt Austriakom. Straty francuskie wynosiy przeszo 10000 zabitych i rannych (we wszystkich wojnach o Risorgimento od 1848 do 1870 Wosi stracili 6000 zabitych i ok. 20000 rannych). Pod Solferino znalaz si przypadkiem przybyy tu w celu zawarcia z Napoleonem III ukadu handlowego finansista szwajcarski Jan Henryk Dunant. Okropny wygld pobojowiska, rannych cierpicych i umierajcych z braku szybkiej pomocy sanitarnej natchn go myl zaoenia midzynarodowej organizacji pomocy rannym onierzom. Pomys ten zosta zrealizowany ostatecznie w 1863 r. w postaci midzynarodowego Czerwonego Krzya, ktrego gwnym organizatorem by prawnik szwajcarski Gustaw Moynier. Wspczenie z bitw pod Solferino odbya si bitwa pod San Marino, w ktrej Wiktor Emanuel II pokona gen. austriackiego Benedeka, nie miaa ona jednak wikszego

znaczenia. Zanosio si na ostatni decydujc bitw, gdy niespodziewanie 6 lipca Napoleon III zaproponowa cesarzowi Franciszkowi Jzefowi zawieszenie broni. W dniu 11 lipca nastpio spotkanie dwch cesarzy, 12 lipca obydwaj oraz krl sardyski podpisali preliminaria w Villafranca (na wschd od Solferino). Opinia publiczna piemoncka widziaa w tym zdrad Napoleona III, Cavour na znak protestu poda si nawet do dymisji. W rzeczywistoci jednak Napoleon III musia zakoczy wojn gwnie z trzech powodw. Natychmiast po jej zaczciu wybucho przy udziale agentw Cavoura ju w kwietniu 1859 r. powstanie w Toskanii, a w. ks. Leopold II musia ucieka. Wkrtce za potem dotychczasowi wadcy zostali usunici take z Parmy i Modeny, w lad za tymi krajami poszy prowincje papieskie. Wszdzie tworzono rzdy prowizoryczne, ktre ogaszay wrd oglnego entuzjazmu poczenie si z Piemontem, na co krl Wiktor Emanuel zawsze wyraa zgod. Przekrelao to plany Napoleona III, w dodatku musia si liczy z opini katolikw francuskich, oburzonych na zmniejszenie Pastwa Kocielnego. Drugim powodem bya postawa Prus, obawiajcych si, e po zmiadeniu Austrii Napoleon zwrci si przeciwko nim, by zdoby granic Renu na pnoc od Alzacji. Ale jeszcze waniejsza bya postawa Rosji. Zgodzia si ona wprawdzie by neutraln i tylko dziki temu wojna 1859 r. staa si w ogle moliwa, rzd rosyjski przestraszy si jednak rewolucji we Woszech, ktrej przykad mg podziaa zachcajco na Polakw w Austrii i Rosji, tym bardziej e Cavour pertraktowa z emigrantem wgierskim Kossuthem w sprawie utworzenia legionu wgierskiego po stronie Piemontu i powstania na Wgrzech, to ostatnie za mogoby pocign za sob rewolucj na ziemiach polskich. Na podstawie preliminariw pokojowych w Villafranca Austria zrzeka si tylko Lombardii i to na rzecz Francji, dopiero od niej otrzymaa Lombardi Sardynia, cho taka decyzja bya dla niej upokarzajca. Poza tym do Toskanii, Parmy i Modeny mieli wrci dawni wadcy, prowincje papieskie miay by oddane papieowi. Postanowiono te, e wszyscy wadcy woscy, nie wyczajc cesarza Austrii, utworz federacj z papieem na czele. Postanowie tych nie mona byo jednak wprowadzi w ycie, gdy rzdy powstacze w Toskanii, Romanii oraz parmesko-modeski zwoay zgromadzenia narodowe, te za latem 1859 r. uchwaliy poczenie tych krajw z Piemontem. W pokoju midzy Austri, Francj i Sardyni, podpisanym ostatecznie w Zurychu 10 listopada 1859 potwierdzono wprawdzie ugod z Villafranca, ale wobec nowej sytuacji w rodkowych Woszech zgodzono si, e spraw usunitych wadcw zaatwi przyszy kongres pokojowy. Do jego zwoania nie doszo jednak, o cznej za interwencji francusko-austriackiej w obronie tych wadcw nie byo mowy, poniewa cesarz Franciszek Jzef nie ufa Napoleonowi III, kategorycznie za nie zgadza si na ni brytyjski rzd Palmerstona. Cavour, ktry 20 stycznia 1860 r. znowu obj rzdy, atwo zatem skoni Napoleona do zgody na plebiscyt w rodkowych Woszech. Prawie jednogonie ludno ich opowiedziaa si w marcu 1860 r. za przyczeniem do Piemontu, cho papie Pius IX, ktry ju 17 czerwca 1859 r. ekskomunikowa wszystkich inicjatorw powstania w swym pastwie, ogosi znowu ekskomunik (26 III 1860) na wszystkich sprawcw "grabiey" Pastwa Kocielnego, a 28 wrzenia potpi uroczycie zasad nieinterwencji. Po przyczeniu Toskanii, Parmy, Modeny i Romanii do Krlestwa Sardynii, Wiktor Emanuel II zgodzi si wreszcie na odstpienie Francji Nicei i Sabaudii. Po przeprowadzeniu w nich plebiscytu 15 kwietnia 1860 r. zostay one przyczone do Francji. Zyskao to niewtpliwie Napoleonowi III sympati we Francji, ale zaniepokoio Wielk Brytani i Prusy, obawiajce si, e z kolei signie on po nabytki na pnocy. Ale rewolucja raz zaczta we Woszech przez Napoleona III i Cavoura, cho jej nie przewidywali, umoliwiona za dziki korzystnej sytuacji midzynarodowej, a gwnie antyaustriackiej polityce Rosji, nie daa si ju powstrzyma. Wojna w 1859 r. z Austri wywoaa silne wraenie rwnie wrd mieszczastwa w pastwie Obojga Sycylii, tym bardziej e Cavour proponowa ich krlowi Ferdynandowi II sojusz antyaustriacki. Propozycja ta zostaa odrzucona, ale na Sycylii rozpocz si ruch powstaczy, w Genui za utworzy si komitet zoony z emigrantw sycylijskich, przewanie mazzinistw (m.in. adwokat Franciszek Crispi) w celu poparcia tego ruchu. Komitet powzi inicjatyw poparcia powstania przez wypraw zbrojn, na czele ktrej stan Garibaldi. Cavour by wrogiem mazzinistw, a wic i Garibaldiego, ale tolerowa spisek, udajc, e nic o nim nie wie. Liczy prawdopodobnie na to, e wyprawa si nie powiedzie, ale przysporzy kopotw pastwu Obojga Sycylii i skoni je do przymierza z Piemontem. Stao si inaczej. ledzony starannie przez agentw Cavoura Garibaldi, majc dwa statki i na nich ok. 1200 ludzi (wyprawa "tysica" la spedizione del mille), wyldowa 11 maja 1860 r. w Marsali na Sycylii. Znalazo si wrd nich kilkunastu oficerw polskich, spord ktrych Konstanty Ordon kierowa artyleri, by take lekarz, a potem gony geograf i socjolog rosyjski Leon Miecznikow. Rozbiwszy wojska krlewskie pod Calatafimi 15 maja, Garibaldi, pozyskujc coraz wicej ochotnikw, bez wikszego trudu opanowa Sycyli. W dniu 8 sierpnia wyldowa w Kalabrii, 7 wrzenia wkroczy triumfalnie (z 10 ludmi) do Neapolu, 1 padziernika rozbi znowu przeszo dwa razy liczniejsz armi neapolitask nad rzek Volturno. Przeraony krl Franciszek II uciek do twierdzy Gaeta. O zwycistwie Garibaldiego nie zadecydowaa jednak wycznie jego ogromna brawura i mstwo "tysica", lecz przede wszystkim postawa drobnomieszczastwa, a zwaszcza chopw. Garibaldi pod wpywem mazzinistw obieca na Sycylii i w Krlestwie Neapolitaskim rozdanie na wasno chopom ziemi rodziny krlewskiej, gminnej i miejskiej oraz zniesienie niektrych, szczeglnie uciliwych dla chopw, przywilejw arystokracji i kleru. W niektrych okolicach chopi zaczli nawet zajmowa ziemi latyfundystw. Przestraszony

tym obrotem sprawy i moliwoci wkroczenia Garibaldiego do nie zajtych jeszcze przez Piemont krajw Pastwa Kocielnego, Marche i Umbrii, Cavour uzyska zgod Napoleona III na ich zajcie. Wojska piemonckie pokonay atwo armi papiesk, po czym wkroczyy do pastwa Obojga Sycylii. Garibaldi, stawiajc wyej spraw zjednoczenia ni swj program spoeczny, podporzdkowa si krlowi sardyskiemu i nie popar Mazziniego, ktry chcia zwoa w Neapolu zgromadzenie narodowe, ktre by zadecydowao o losach Woch. Plebiscyt w padzierniku 1860 r. na terenie pastwa Obojga Sycylii i w listopadzie na terenie Marche i Umbrii zadecydowa ogromn wikszoci o poczeniu si tych krajw z Piemontem. W dniu 13 lutego 1861 r. pada Gaeta, a krl Franciszek II uciek do Rzymu. W dniu 18 lutego zebra si w Turynie zoony z przedstawicieli wszystkich krajw zczonych z Piemontem pierwszy parlament oglnowoski. Na mocy jego uchway Wiktor Emanuel II przyj 17 marca tytu krla Woch. Ale zwycistwo na poudniu Piemont zawdzicza nie tylko rewolucji i Garibaldiemu. Rozwojem wypadkw na poudniu Woch rzd austriacki by tak oburzony, e gotw by interweniowa zbrojnie, ale wobec postawy Francji chcia sobie zapewni pomoc Prus i Rosji. W dniach 25-27 padziernika 1860 r. odby si nawet zjazd Aleksandra II, Franciszka Izefa I i regenta Prus Wilhelma w Warszawie. Ale i teraz nie udao si wskrzesi witego Przymierza. Nie widzc moliwoci uzyskania od Austrii swobody postpowania na Bliskim Wschodzie, car rosyjski nie chcia jej popiera we Woszech i zrzec si dobrych stosunkw z Francj. Podobnie nie pragny tego i Prusy, cho o niepowodzeniu konferencji zadecydowa gwnie Aleksander II. W 1862 r. car oburzajcy si dotd na aneksje dokonywane przez Piemont, uzna krlestwo woskie pod warunkiem jednak, e Wochy nie bd popieray polskiego ruchu niepodlegociowego. Stworzone przez rewolucj, umoliwion dziki pomylnej sytuacji midzynarodowej, pastwo woskie stano od razu wobec ogromnych trudnoci wewntrznych i zewntrznych. Dug pastwowy, gwnie z powodu wojny, by olbrzymi (300000000 lirw). Modemu pastwu grozio po prostu bankructwo. Poza tym poszczeglne prowincje miay odmienn tradycj historyczn i odmienn struktur gospodarczo-spoeczn, brak wic byo midzy rnymi krajami woskimi spoistoci wewntrznej. Zwaszcza masy ludowe poudnia rozgoryczone byy cofniciem zapowiedzianych przez Garibaldiego reform i prbami wprowadzenia wszdzie prawodawstwa piemonckiego. Na poudniu klsk spoeczn by bandytyzm, ktry wprawdzie w Pastwie Kocielnym i w Krlestwie Neapolitaskim by zjawiskiem staym, ale teraz rozszerzy si ogromnie wskutek zwikszenia liczby bandytw resztkami dawnej armii neapolitaskiej. Mia zreszt swego patrona w osobie przebywajcego w Rzymie eks-krla Franciszka II. Ponadto w caym prawie pastwie systematyczn opozycj wobec rzdu uprawiaa wikszo kleru katolickiego, inspirowana przez Watykan. Wytworzyo si zreszt w tej dziedzinie bdne koo, opozycja kleru drania bowiem liberaw i skaniaa ich do uchwalenia praw antyklerykalnych (zakaz publikowania aktw papieskich i biskupich, zamykanie klasztorw i konfiskata ich mienia), co z kolei prowadzio do nowych protestw papiea i biskupw. Liberaowie woscy byli w tym trudniejszej sytuacji, e stale obawiali si rewolucji spoecznej. Obrona przed ni bya gwn trosk zarwno Cavoura (zm, 6 VI 1861), jak i jego prawicowo-liberalnych nastpcw, masy ludowe bowiem nawet na pnocy byy do obojtne dla sprawy zjednoczenia. Ogromna ich wikszo ulegaa wprawdzie wpywom kleru, ktry nie gosi hase radykalnych pod wzgldem spoecznym, ale do proletariatu miast docieraa propaganda mazzinistw, ktrzy obok hase demokratycznych wysuwali take, cho mniej miao, niektre pogldy socjalistyczne. Po 1864 r. zacz si szerzy wrd robotnikw na pnocy wpyw Bakunina. Wielkie trudnoci mia rzd woski rwnie i na zewntrz. Oglna opinia buruazji i inteligencji woskiej domagaa si przyczenia do pastwa Wenecji i Rzymu, ale pierwsze byo niemoliwe bez wojny z Austri, drugie za grozio konfliktem z caym wiatem katolickim, a przede wszystkim z Francj. Wprawdzie krl Wiktor Emanuel II i rzdy woskie podjy kilka prb porozumienia z papieem, ktremu chciano zostawi cz Rzymu i zagwarantowa swobod w dziedzinie czysto kocielnej, ale prby te nie daway adnego rezultatu. Pius IX by zdania, e bez wasnego pastwa nie moe by cakowicie wolny, na propozycje ustpstw odpowiada stale przeczco <.non possulnus- nie moemy), w czym utwierdza go zreszt kardyna sekretarz stanu Giacomo Antonelli, zdecydowany przeciwnik pastwa woskiego. A jednak rzdy woskie nie mogy zrzec si denia do opanowania Rzymu take i pod naciskiem zwolennikw Mazziniego, ktrzy tym argumentem posugiwali si przeciwko rzdowi turyskiemu. Prba Garibaldiego zdobycia Rzymu w sierpniu 1862 r. zostaa wprawdzie udaremniona przez wojsko krlewskie pod Aspromonte, on sam za wzity do niewoli, ale istniaa obawa powtrzenia si takich prb z inicjatywy mazzinistw. Gdy we wrzeniu 1864 r. rzd Marka Minghettiego zawar konwencj z Napoleonem III, na mocy ktrej wojsko francuskie opucio Rzym, ale w zamian za to Wochy zobowizay si nie atakowa posiadoci papieskich i przenie stolic z Turynu do Florencji, wywoao to ogromne oburzenie, zwaszcza w Piemoncie. Dopiero nowy rzd, na czele ktrego stan gen. Alfons Lamarmora, przeprowadzi w parlamencie ratyfikacj umowy i przenis stolic w czerwcu 1865 r. Ze wzgldu na postaw Napoleona III zawieszono wic na razie starania o zdobycie Rzymu. Korzystajc jednak z zaostrzajcego si konfliktu prusko-austriackiego, wysunito spraw Wenecji. Rozdzia osiemdziesity Sytuacja midzynarodowa w latach 1856-1863. Powstanie styczniowe Klska dwch najbardziej reakcyjnych mocarstw europejskich, Rosji w 1855 r. i Austrii w 1859 r., wprowadzia nowy ukad si midzynarodowych i zdawaa si zapowiada pocztek

nowej, liberalnej ery w Europie. Rozpado si wite Przymierze, Za najwaniejsze mocarstwo europejskie uchodzia Francja, ktra mimo dyktatury Napoleona III miaa opini pastwa liberalnego i popierajcego denia narodowociowe w krajach europejskich. Wielka Brytania po wojnie krymskiej odgrywaa mniejsz rol w Europie, gdy w latach 1857-1859 zajta bya przede wszystkim spraw tumienia wielkiego powstania w Indiach, ponadto wraz z Francj toczya wojn imperialistyczn w Chinach, w 1861 r. interweniowaa na drodze dyplomatycznej wraz z Francj i Hiszpani w Meksyku, co razem uniemoliwiao ostrzejsze przeciwstawienie si planom Napoleona III w Europie. W latach 1861-1865 musiaa gwn uwag zwrci na wojn domow w Stanach Zjednoczonych, gdy mg by z ni zwizany los Kanady. W Europie zreszt Wielka Brytania, cho przeciwna zmianom terytorialnym, popieraa wszdzie ruchy liberalne w przekonaniu, e wprowadzajc ustrj liberalny, pastwa unikaj rewolucji spoecznej, ich wadcy za skrpowani wol narodu s mniej wojowniczy. Z Napoleonem III rzd brytyjski utrzymywa stosunki na og dobre, cho zarwno premierowi Palmerstonowi, jak i ministrowi spraw zagranicznych Russellowi chodzio nie o popieranie awanturniczych planw rewizji uchwa kongresu wiedeskiego, wysuwanych przez cesarza Francuzw, lecz o kontrolowanie i powciganie jego zamiarw. Z tego powodu poparli i spraw zjednoczenia Woch, sdzc, e prdzej czy pniej stan si przeciwwag Francji na Morzu rdziemnym. Dobre stosunki czyy Wielk Brytani take z Rosj i Prusami, tym ostatnim za stosunki te byy potrzebne ze wzgldu na rywalizacj z Austri na terenie Rzeszy. Chodzio o niedopuszczenie do przymierza francusko-austriackiego. Korzystna sytuacja midzynarodowa umoliwia powstanie pastwa woskiego oraz zjednoczenie w 1861 r. Ksistw Naddunajskich w jedno pastwo. Dziki tej sytuacji niezaleno polityczn zdobya w 1858 r. Czarnogra, a czciowo take Serbia od 1856 r. Gwn zasug z powodu tych zmian na Pwyspach Apeniskim i Bakaskim opinia publiczna przypisywaa zwykle Napoleonowi III, ktry stawa si niejako oficjalnym opiekunem narodw ucinionych. Na nowy liberalny kurs zanosio si take w mocarstwach bdcych dotd ostoj konserwatyzmu i gwn zapor przed rewolucj w Europie. W Prusach 7 padziernika 1858 r. zrzek si wadzy nieuleczalnie chory nerwowo Fryderyk Wilhelm IV Regentem wwczas, a w 1861 r. krlem Prus po mierci brata, zosta Wilhelm I (1861-1888, cesarz niemiecki 1871-1888). Mniej ni brat inteligentny, poza tym ciasny, interesujcy si gwnie wojskiem, prostolinijny i uczciwy, gdy nie chodzio o nabytki terytorialne, typowy junkier pruski, Wilhelm I za ycia brata by nadziej wszystkich reakcjonistw. W 1848 r. musia nawet ucieka z Berlina. Ale poniewa Fryderyka Wilhelma IV pod koniec ycia otaczali skrajni reakcjonici, ktrych Wilhelm I osobicie nie znosi, przeto zdawao si, e zacznie swymi rzdami "now er" w Prusach. Niejako potwierdzeniem tej nadziei byo mianowanie przez regenta prezesem ministrw ksicia Karola Hohenzollerna, arystokrat o sympatiach liberalnych. Nic te dziwnego, e w wyborach do sejmu skrajna prawica zdobya tylko 59 mandatw, liberaowie natomiast 210. W polityce zagranicznej nowy rzd stara si utrzyma dobre stosunki z Rosj i Francj. Z t ostatni dlatego, e obawia si moliwoci jej ekspansji w kierunku Renu, a po wtre liczy na jej poparcie w stosunku do Austrii. "Nowa era" skoczya si bezpowrotnie, gdy 8 padziernika 1862 r. Wilhelm I, nie mogc zama opozycji w parlamencie wystpujcej gwnie przeciwko trzyletniej subie wojskowej, mianowa za rad otoczenia, gwnie gen. Roona, cho niechtnie, prezesem rady ministrw Ottona von Bismarck-Schonhausena. Nowy minister znany ju by ze swoich reakcyjnych pogldw, ale w 1862 r. mao kto mg przewidzie, w jakim stopniu bdzie je realizowa. Po 1849 r. najbardziej reakcyjnym obok Rosji mocarstwem bya Austria. Nawet oktrojowanej konstytucji z 4 marca 1849 r. nie wprowadzono w ycie, cesarz znis j zreszt patentem z 31 grudnia 1851 r. (patent sylwestrowy). Celem czynnikw rzdzcych nie by jednak powrt do absolutyzmu sprzed 1848 r., mniej dbano o interesy feudaw ni w Austrii "przedmarcowej", mniej take ni to byo wspczenie w Prusach. Austria po 1849 r. wesza take na drog rozwoju kapitalistycznego, rzd nie utrudnia go teraz, a nawet raczej popiera. Rozbudowano koleje elazne, zniesiono ca wewntrzne, usunito - cho dopiero w 1859 r. - wizy cechowe krpujce rozwj przemysu i handlu, utworzono izby przemysowo-handlowe. W zwizku z tym zacza si powoli zmienia struktura spoeczna Austrii, roso znaczenie ekonomiczne buruazji. Ale na rzdy pastwem nie miaa ona prawie adnego wpywu. Sprawujcy w latach 1848-1852 wadz niemal dyktatorsk prezes ministrw ks. Feliks Schwarzenberg dy do uczynienia z Austrii pastwa silnego, dlatego te popiera jej rozwj ekonomiczny (zasuy si tu zwaszcza zdolny minister handlu w latach 1848-1851 Karol Bruck), poza tym miao to by pastwo wewntrznie jednolite i zwarte, a zarazem utrzymujce prymat w Zwizku Niemieckim. Schwarzenberg opiera si na armii, zreszt bezporednio podlegej cesarzowi, na czci arystokracji i na ludziach pochodzenia mieszczaskiego (Bruck, Bach, szef sztabu generalnego Henryk Hess). Osoba cesarza Franciszka Jzefa I z pocztku pozostawaa w cieniu, dopiero po mierci Schwarzenberga (1852) zacz wywiera rosncy odtd wpyw na losy pastwa. Czowiek mody (zosta cesarzem majc 18 lat), sabo przygotowany do roli, ktr mia peni, cho pracowity i sumienny, zawsze wicej kierujcy si rozumem ni uczuciem, Franciszek Jzef I by gboko przekonany o wyjtkowej roli dziejowej Habsburgw i o boskim pochodzeniu wadzy cesarskiej. Konserwatysta i arystokrata z przekonania, by jednak czsto oportunist w postpowaniu i ulega doradcom, wrd ktrych na czoo wysuwa si od lipca 1849 obok Schwarzenberga, a po

mierci tego zajmujc pierwsze miejsce, minister spraw wewntrznych (do VIII 1859) Aleksander Bach, std te system polityczny panujcy w Austrii od lipca 1849 do maja 1859 nazywano systemem Bacha. Za modu libera i przeciwnik Metternicha, Bach nalea do tych ludzi spord buruazji austriackiej, ktrzy pogodzili si z nowym kursem polityki wewntrznej i widzieli nawet interes swj i swej klasy w umacnianiu centralizacji. Twrc systemu nie by, kontynuowa tylko energicznie to, co ju zacz Schwarzenberg, przerasta go jednak zrozumieniem dla problemw wewntrznej organizacji pastwa, ktremu chcia nada w wikszym stopniu charakter centralistycznobiurokratyczny. Znaczenie armii pozostao nadal nienaruszone, cho nie podejmowano w niej adnych reform; korpus oficerski utrzyma swj dawny arystokratyczny charakter. Po 1849 r. rozbudowano aparat policyjny, a utworzony w 1852 r. Najwyszy Urzd Policyjny (Oberste Polizeibehorde) by niezaleny od ministra spraw wewntrznych. Pooono nacisk na cenzur. Bach stara si usilnie o stworzenie zhierarchizowanej, sucej wiernie centralizmowi pastwowemu, organizacji urzdniczej, decydujcej o wszystkim. Celem biurokracji bya take germanizacja kraju, na wysze stanowiska administracyjne na Wgrzech, w Czechach i w Galicji mianowano bowiem przewanie Niemcw, cho rzd nie pragn wcale, by wszyscy mieszkacy Austrii czuli si Niemcami, lecz aby uwaali si za Austriakw, bo byli austriackim narodem pastwowym (osterreichische Staatsnation). Obok armii i biurokracji filarem systemu mia by take Koci katolicki. Usunito paru biskupw, skompromitowanych w oczach rzdu podczas Wiosny Ludw, jeszcze surowiej ukarano mas ksiy, ale za to dziki zawartemu z papieem Piusem IX w 1855 r. konkordatowi biskupi, mianowani zreszt nadal przez cesarza, otrzymali nadzr nad caym szkolnictwem pocztkowym i rednim oraz kontrol nad pras i ksikami. Katolicyzm sta si faktycznie religi pastwow ("cesarsko-krlewski Koci katolicki" - jak mwiono), a kler podpor reakcji politycznej. Ale cay ten system polityczny zachwia si nagle wskutek przegranej w 1859 r. wojny z Francj i Piemontem. Wojna ta ujawnia nie tylko braki przygotowania wojskowego Austrii, ale i jej sabo wewntrzn. W Wiedniu na serio obawiano si ponownego powstania Wgrw, nie mona te byo liczy na wierno Czechw, Polakw, Serbw. Austria musiaa wej na drog ustpstw liberalnych, o dalszym trzymaniu si dawnego systemu w rzdach wewntrznych nie mogo by mowy, gdy w razie nowej wojny lub rewolucji pastwo mogo si po prostu rozpa. Na czele nowego rzdu stan bardziej umiarkowany konserwatysta hrabia Jan von Rechberg und Rithenlowen, ministrem spraw wewntrznych zosta w trzy miesice pniej po ustpieniu Bacha magnat galicyjski hrabia Agenor Gouchowski, ktremu cesarz powierzy opracowanie projektu reformy pastwa. T reform zapowiedzia cesarz patentem z 5 marca 1860 r., a now "konstytucj" ogosi 20 padziernika 1860 r. ("dyplom padziernikowy). Termin przyspieszono, gdy na zjedzie monarchw w Warszawie Franciszek Jzef chcia wystpi jako wadca spokojnego, wewntrznie skonsolidowanego pastwa. Omyli si jednak. Dyplom padziernikowy zapowiadajcy utworzenie sejmw krajowych, ktrych delegaci mieli wchodzi do istniejcej ju Rady Pastwa, rozczarowa i oburzy wszystkich. Oburzona zwaszcza bya liberalna buruazja niemiecka, na Wgrzech za szlachta i buruazja, gdy nawet konstytucja oktrojowana z 1848 r. bya bardziej liberalna. Cesarz da zatem dymisj Gouchowskiemu, na jego miejsce zosta mianowany prawicowy libera Antoni Schmerling, ktry przygotowa now "konstytucj", ogoszon patentem cesarskim z 26 lutego 1861 r. Wprowadzi on dwuizbow Rad Pastwa, przy czym deputowanych do izby niszej miay wybiera sejmy krajowe, zoone z reprezentantw czterech "kurii" (obszarnicy, izby handlowe, miasta, gminy wiejskie). cile centralistyczna, uwzgldniajca gwne interesy Niemcw, z nieznacznymi tylko ustpstwami na rzecz Wgrw, konstytucja ta wywoaa oburzenie na Wgrzech i w krajach sowiaskich. Wgrzy i Wosi z Wenecji zbojkotowali udzia w Radzie Pastwa, Czesi przybyli, ale od razu zaczli opozycj. Konserwatyci galicyjscy domagali si rwnie, cho mniej stanowczo, autonomii. Austria znalaza si znowu w stadium ostrego kryzysu, tym bardziej niebezpiecznego, e w polityce zagranicznej bya wwczas zupenie odosobniona. Na drog reform wewntrznych musiaa wej take Rosja carska. Wojna krymska ujawnia ca sabo dotychczasowego systemu jej rzdw. Nieurodzaje, kryzys ustroju poddaczego, zaostrzenie si ndzy wskutek wojny, prowadzio do zwikszenia chopskiego ruchu antyfeudalnego. Caa prawie inteligencja i nawet cz arystokracji, podkrelajc kompromitacj caratu podczas wojny krymskiej, domagaa si reform politycznych (na emigracji Hercen, w kraju Mikoaj Czernyszewski i Mikoaj Dobrolubow). Podobnie cz wacicieli, w obawie przed rewolucj chopsk, wysuwaa haso reformy agrarnej. Car Aleksander II, cho reakcjonista podobnie jak ojciec, musia ustpi pod naciskiem opinii oglnej, zgadzajc si wreszcie ukazem z 19 lutego (3 II nowego stylu) 1861 r. na dugo przygotowywan reform sytuacji chopw. Reforma ta znosia niewol chopw, pozwalaa im na wykupienie od panw niewielkich kawakw ziemi, dawaa za nieco wiksze parcele, z ktrych mieli jednak uiszcza czynsz lub paszczyzn. Ukaz z 1861 r. by krokiem naprzd, gdy dawa chopom wolno osobist i uatwia Rosji przeksztacenie si w pastwo buruazyjne, ale waciwie by rwnoczenie usankcjonowan prawnie grabie ziemi chopskiej przez obszarnikw, tote wywoa w setkach miejscowoci bunty chopskie, ktre jednak krwawo stumiono. Ukaz potpili take liberaowie, cho tych w Rosji byo niewielu, rekrutowali si za gwnie spord szlachty. W obawie przed rewolucj spoeczn skaniali si jeszcze bardziej do kompromisu z monarchi ni liberaowie zachodnioeuropejscy. Zdecydowanie za to przeciwko reformie z 1861 r.

wystpi stale rosncy w si po wojnie krymskiej obz demokratyczny, widzcy w absolutyzmie carskim gwn przeszkod na drodze wszelkiego postpu. Opozycja demokratyczna moga jednak znajdowa wyraz tylko w postaci tajnych organizacji i tajnej prasy. Najwybitniejsz z nich bya Ziemia i Wola zaoona w 1861 r. Pocztek jej dao paru demokratw: Ogariow, bracia Sierno-Soowiewiczowie, Obruczew i inni. Utworzya ona sekcje w paru miastach, wydawaa proklamacje, cho rewolucji podj nie moga zarwno z powodu braku uwiadomienia politycznego mas ludowych Rosji, jak i z powodu oporu liberaw. Przegrana Rosji w wojnie krymskiej, wstpienie na tron rosyjski Aleksandra II, ktrego uwaano za czowieka postpowego, zjednoczenie Woch, ogromna rola w Europie Napoleona III, ktry uchodzi za patrona ruchw narodowociowych - wszystko to obudzio znowu nadzieje Polakw zaboru rosyjskiego, cho zarwno szlachta obszarnicza, jak i buruazja zajy tylko postaw wyczekujc, jedynie za aktywna staa si moda inteligencja, gwnie studenci zarwno Akademii Medycznej i Szkoy Sztuk Piknych w Warszawie, jak i studiujcy na uniwersytetach rosyjskich oraz oficerowie Polacy w Rosji. Pewien wpyw na t inteligencj wywieraa emigracja polska, zwaszcza Ludwik Mierosawski. Wycznie konspiracyjna z pocztku akcja tych grup zacza si od czerwca 1860 r. ujawnia gwnie w postaci organizowania manifestacji patriotyczno-religijnych w Warszawie. Jedna z nich, 27 lutego 1861 r., zakoczya si krwawo, gdy wojsko zaatakowao pochd, kadc trupem piciu i ranic kilkunastu jego uczestnikw. Nie osabio to jednak, mimo usiowa k buruazyjnych i ziemiaskich, dziaalnoci k spiskowych, tym bardziej e drobnomieszczastwo Warszawy byo ogromnie wzburzone. Nowa masakra bezbronnych uczestnikw pochodu 8 kwietnia 1861 r. pogorszya sytuacj wadz rzdowych i przeciwnikw rewolucji. Nastrj wrogi rzdowi rozszerzy si na mieszczastwo w caym zaborze rosyjskim. Rwnoczenie jednak w zwizku z reform chopsk w cesarstwie zacz rosn na sile rwnie w Krlestwie chopski ruch oporu, cho dziaacze rewolucyjni (czerwoni) nie potrafili nim pokierowa ani zwiza go z wasnym programem politycznym. Ten ostatni by zreszt do nieokrelony. Liczono waciwie na to, e w zwizku z rosyjskim ruchem rewolucyjnym i przy pomocy Napoleona III uda si wywalczy niepodlego zaboru rosyjskiego. Nie tak daleko szed program margrabiego Aleksandra Wielopolskiego, ktrego, jako ugodowego Polaka, cesarz rosyjski - zastraszony moliwoci rewolucji - mianowa w maju 1862 r. naczelnikiem rzdu cywilnego przy namiestniku Konstantym, modszym bracie cara Aleksandra II. Wielopolski dy w dalszej perspektywie do przywrcenia Krlestwu tego stanu prawnego, jaki miao po kongresie wiedeskim, na razie za stara si o spolszczenie administracji i szkolnictwa w Krlestwie. W sprawie chopskiej wysun program minimalny, mogcy zadowoli feudaw. W spoeczestwie nawet szlacheckim i buruazyjnym Wielopolski nie znalaz jednak zwolennikw. W dodatku swym pomysem imiennej branki do wojska, zamiast stosowanej ostatnio branki przez losowanie, przyspieszy wybuch powstania. Rewolucyjny Komitet Centralny sam decyzj zbrojnego wystpienia powzi wikszoci gosw na tle oglnego podniecenia w kraju i w obawie przed wyprowadzeniem z Krlestwa 10 000 modziey, wyznaczajc jako dat rozpoczcia powstania noc z 22 na 23 stycznia 1863 r., zarazem za przyj nazw Tymczasowego Rzdu Narodowego, cho reprezentowa tylko Polakw zaboru rosyjskiego. Powstanie nie byo jednak ani naleycie przygotowane pod wzgldem militarnym, ani nie mogo liczy na poparcie caego spoeczestwa. Wikszo szlachty obszarniczej bya mu w gruncie rzeczy przeciwna, wikszo chopw obojtna, cho Tymczasowy Rzd Narodowy wyda dwa dekrety uwaszczajce chopw (za odszkodowaniem dla wacicieli ziemskich), Ale prac uwiadamiajc wrd chopw zbyt sabo rozwinito, tote w niektrych okolicach chopi ustosunkowali si wrogo wobec powstania (podobnie co prawda zachowywali si czsto wrogo wobec ruchw wolnociowych chopi woscy, niemieccy i francuscy). Mimo to, majc poparcie czci szlachty, czci chopw, prawie caego redniego i drobnego mieszczastwa oraz wikszoci proletariatu miejskiego, powstacy potrafili prowadzi walk partyzanck a do jesieni 1864 r. Koa demokratyczne i socjalistyczne caej Europy odniosy si z yw sympati do powstania. Wyraali j z naciskiem Wiktor Hugo, Kossuth, Mazzini, Garibaldi, Bakunin, Hercen, Marks i Engels. Moralne poparcie dla powstacw okazywaa zreszt opinia publiczna w caej prawie Europie, m.in. take rosyjskie koa demokratyczne. Wielu Rosjan wzio nawet czynny udzia w akcji przeciwko caratowi. Natomiast rzdy mocarstw europejskich odniosy si do tej sprawy do obojtnie, cho Wielka Brytania i Austria byy zadowolone z zewntrznych kopotw Rosji. Sytuacja zmienia si dziki Bismarckowi. Pruski prezes ministrw prowadzi na terenie Rzeszy walk dyplomatyczn z Austri. T walk mg wygra tylko wtedy, gdyby Francja i Rosja pozostay neutralne. Ale na pocztku 1863 r. obydwa te mocarstwa pozostaway w dobrych stosunkach ze sob, Rosja za zawsze dotd staraa si o utrzymanie rwnowagi wrd pastw niemieckich. Poza tym Bismarck obawia si, e rzd rosyjski, nie mogc stumi powstania, pjdzie na daleko idce ustpstwa w stosunku do Polakw lub wycofa si z Krlestwa. W obydwu wypadkach musiaoby si to odbi na postawie Polakw w zaborze pruskim. Bismarck sdzi nawet, e musiaby zaj zbrojnie Krlestwo, gdyby wycofali si z niego Rosjanie, ale to znw grozioby konfliktem z Austri, Francj i Wielk Brytani, a tego chcia unikn. Niezalenie od tego, Bismarck chcia zdoby atut w sporze z opozycj liberaln, wystpujc stale w parlamencie pruskim przeciwko zwikszeniu wydatkw na wojsko. Z tych powodw zaproponowa przez gen. Alvenslebena rzdowi rosyjskiemu wspprac w walce z powstaniem. Rosyjski minister spraw zagranicznych (w

latach 1856-1882 ksi Aleksander Gorczakow), a nawet i car, uwaali t propozycj za kompromitujc dla Rosji, ale z obawy przed rwnie kompromitujc moliwoci przeduania si insurekcji polskiej i ze wzgldu na wzrost ruchu rewolucyjnego w Rosji zgodzili si na konwencj, pozwalajc m.in. wojskom rosyjskim walczcym z powstaniem, nawet przekracza granice Prus (8 II 1863), cho starali si przy tym sprowadzi ca spraw do umowy niemal czysto policyjnej. Konwencj Alvenslebena Bismarck uwaa za swj powany sukces polityczny. Ale wkrtce przestraszy si jej nastpstw i zacz twierdzi, e inicjatywa wysza od Rosji, bagatelizujc przy tym znaczenie konwencji, gdy rzd francuski i brytyjski uznay j za nadanie sprawie powstania charakteru midzynarodowego. Premier brytyjski Palmerston i minister spraw zagranicznych John Russel zaniepokoili si zblieniem rosyjsko-pruskim, co w zwizku z ju istniejcym zblieniem rosyjsko-francuskim stwarzao dla Rosji moliwo rewizji na wschodzie postanowie traktatu paryskiego z 1856 r. Napoleon III sdzi, e tylko dziki dobrym stosunkom z Rosj i Prusami potrafi zmieni na korzy Francji map polityczn Europy, ale uleg naciskowi sympatyzujcej z Polakami opinii, zwaszcza antyrosyjsko nastawionych klerykaw francuskich. W dniu 17 kwietnia 1863 r. Francja, Wielka Brytania, a pod naciskiem Francji take Austria (19 IV) zoyy w Petersburgu noty, domagajce si wikszych swobd w Krlestwie. Do tego wystpienia przyczyy si take Wochy, Hiszpania, Portugalia, Dania, Szwecja i Turcja. Rzd rosyjski, cho z pocztku zaniepokojony moliwoci odycia koalicji antyrosyjskiej z czasw wojny krymskiej, odrzuci te noty, obiecujc jednak amnesti Polakom, pod warunkiem, e zo bro. Poniewa jednak powstanie trwao nadal, a nawet, liczc na interwencj Europy i pod wpywem obietnic francuskich, wzmogo si, przeto Francja, Wielka Brytania i pod naciskiem Austria skieroway pod adresem Rosji 17 czerwca nowe noty z dalej idcymi, ujtymi z 6 punktach daniami, nie wychodzcymi jednak poza danie autonomii Krlestwa, tj. poza projekty Wielopolskiego. Tym razem, widzc, e nie zachodzi obawa wojny, Gorczakow stanowczo odpowiedzia odmownie. Bya to kompromitacja dla Wielkiej Brytanii i Francji, Russell jednak ograniczy si do ostrych wprawdzie, ale ustnych wystpie przeciwko Rosji, ktra - jego zdaniem - zamaa postanowienia kongresu wiedeskiego. Natomiast Napoleon III wystpi w listopadzie 1863 r. z projektem zwoania kongresu europejskiego, ktry by si jednak zaj nie tylko spraw Polakw w zaborze rosyjskim. Pomys ten spotka si z oglnym sprzeciwem. Gorczakow nie mg si zgodzi na roztrzsanie przez w kongres wewntrznych spraw Rosji, tym bardziej e powstanie byo ju prawie zlikwidowane. Austria obawiaa si poruszenia sprawy swoich woskich posiadoci. Ale odpowiedzia odmownie Russell, wiedzc, e sprawa polska jest tylko pretekstem dla Napoleona III, zarazem za obawiajc si, e na tym kongresie dojdzie do ponownego zblienia francusko-rosyjskiego i e Napoleon III w zamian za poparcie przez Rosj swoich planw w stosunku do Wenecji i Nadrenii zgodzi si na projekty rosyjskie w sprawie wschodniej. W rezultacie budzca w powstacach zudne nadzieje dyplomacja mocarstw tylko przeduaa tragiczn, beznadziejn walk. Ale w 1863 r. dokonay si take powane zmiany w stosunkach midzy mocarstwami. Przekrelone zostay ostatecznie napoleoskie plany rewizji granic na zachodzie Europy. Napoleon III ponis porak dyplomatyczn, ktrej nie dao si ju naprawi. Do 1856 r. cesarz Francuzw zawdzicza swe sukcesy dyplomatyczne gwnie Wielkiej Brytanii, w latach 18561863 gwnie Rosji. Tymczasem w 1863 r. wsppraca brytyjsko-francuska powanie osaba, rosyjsko-francuska za zostaa przekrelona. Z akcji dyplomatycznej 1863 r. Francja wysza upokorzona i do osamotniona. Zerwanie Francji z Rosj uatwio za to Prusom uprawianie bardziej energicznej polityki w stosunku do Austrii i maych pastw niemieckich. Rosja za po 1863 r. bya jeszcze bardziej niechtna Austrii ni po 1856 r. Rozdzia osiemdziesity pierwszy Ameryka Pnocna w latach 1850-1869 Przed 1870 r. do hegemonii politycznej w wiecie poza Europ zmierzay wycznie pastwa europejskie: Wielka Brytania i Francja. Dopiero po tym roku jako partner tych dwch mocarstw zaczy si stopniowo, ale wyranie wysuwa Stany Zjednoczone. Wczeniejsz ich ekspansj zahamoway trudnoci wewntrzne tego pastwa, ktrych jednak Wielka Brytania nie potrafia naleycie wyzyska, cho miaa pod sw wadz Kanad, gdy kolonia ta, gwnie dziki zaangaowaniu si Wielkiej Brytanii w wojnie z Rosj w latach 1853-1855, staa si na wp niezalena. Rzd brytyjski nie prbowa zmieni tego stanu rzeczy w obawie, by Kanadyjczycy nie zaczli ciy ku Stanom Zjednoczonym, tym bardziej e po zakoczeniu wojny krymskiej w Kanadzie zacz si kryzys gospodarczy, spowodowany konkurencj zboa rosyjskiego na rynkach europejskich, ktre w okresie wojny zdobya sobie Kanada. Nieurodzaje w 1857 r. pogbiy kryzys gospodarczy, cho to skonio Kanadyjczykw do bardziej energicznej kolonizacji krajw na zachd od Grnej Kanady i Zatoki Hudsona. Kryzys ten by co prawda przejciowy, natomiast stale trudnoci sprawiay kolonii kanadyjskiej tarcia, bdce nastpstwem dokonanej w 1840 r. unifikacji kraju. Protestanccy Anglicy z Grnej Kanady z niechci odnosili si do katolickich Francuzw w Dolnej Kanadzie. Pierwsi mieli wprawdzie przewag liczebn, ale wadzy w kraju przej nie mogli, gdy grozio to wojn domow, niebezpieczn ze wzgldu na ssiedztwo Stanw Zjednoczonych. Z tego samego powodu rwnie rzd brytyjski by przeciwny zaostrzaniu sytuacji. Jedyne wyjcie z niej widziano za wzorem poudniowego ssiada w utworzeniu z Kanady pastwa federacyjnego, na co ju w 1860 r. wyrazi zgod rzd

brytyjski. Pod wpywem jednak toczcej si wkrtce potem wojny domowej w Stanach Zjednoczonych konferencja delegatw Dolnej i Grnej Kanady w padzierniku 1864 r. w Quebecu uchwalia, e Kanada bdzie konfederacj autonomicznych prowincji, ale z do silnym rzdem centralnym, cho przedstawiciel korony brytyjskiej, gubernator, mia mie nadal tylko uprawnienia monarchy konstytucyjnego. Na uchwa t zgodzi si i rzd brytyjski 29 marca 1867 r., zaaprobowa j parlament brytyjski, przyjmujc tzw. akt o brytyjskiej Ameryce Pnocnej (British North America Act). Dla odrnienia od zwykych kolonii, zalenych cakowicie od Wielkiej Brytanii, Federacja Kanadyjska (prowincje Ontario, Quebec, Nowy Brunszwik, Nowa Szkocja) otrzymaa oficjaln nazw dominium (dominion of Canada). Znacznie wiksze trudnoci wewntrzne przechodziy w tym czasie Stany Zjednoczone. Dawny antagonizm midzy stanami poudniowymi i pnocnymi zaostrzy si ogromnie w latach 1857-1861 ze wzgldw ekonomicznych i ideowych. W stanach pnocnych skupi si gwnie przemys amerykaski, tu znajdowao si 4/5 wszystkich zakadw przemysowych i kopalni, 2/3 wszystkich kolei elaznych. Do tych stanw dyli emigranci z Europy, bo tu atwiej mogli znale prac i utrzymanie. Natomiast stany poudniowe miay prawie wycznie charakter rolniczy. Uprawiano tu obok zboa kukurydz, trzcin cukrow i tyto, ale przede wszystkim rozwinito na ogromn skal produkcj baweny, ktr eksportowano do Europy. W przeciwstawieniu do stanw pnocnych, stany poudniowe stosoway system pracy niewolniczej, koniecznej - jak sdzono - na plantacjach. W 11 stanach poudnia na 9 000 000 mieszkacw byo ok. 4 000 000 niewolnikw Murzynw, przy czym ok. 77 000 poudniowcw miao po jednym Murzynie, ok. 200000 miao nie wicej ni po 10 Murzynw, a tylko 2300 plantatorw miao po stu i wicej niewolnikw. W sumie biorc Murzyni byli wasnoci tylko ok. 7% mieszkacw Poudnia. Sytuacja Murzynw-niewolnikw bya pod wzgldem prawnym bardzo cika. Dzieci ich chrzczono i wychowywano po chrzecijasku, ale nie wolno ich byo uczy czyta i pisa. Czste te byy bunty Murzynw, powodowane cikimi warunkami bytu, cho o wiadomoci klasowej tych niewolnikw trudno jeszcze mwi. W wikszoci stanw, tj. w 23, niewolnictwo ju byo zniesione. Tu kapitalizm opiera si na pracy ludzi wolnych, cho ich sytuacja faktycznie w wielu fabrykach i kopalniach nie bya lepsza od sytuacji niewolnikw u niektrych plantatorw na Poudniu. Wystpienia przeciwko niewolnictwu w Stanach Zjednoczonych datuj si od samego pocztku ich istnienia. Pocztkowo czyniono to ze wzgldw czysto ideowych, humanitarnych - takie motywy wysuwaa cz wolnomularzy amerykaskich, bd religijnych - tak postpoway niektre sekty protestanckie, zwaszcza kwakrzy i menonici. W Europie w zwizku z rozwojem kapitalizmu i w miar szerzenia si hase liberalnych i humanitarnych niewolnictwo znoszono ju w okresie Restauracji. W 1816 r. handlu niewolnikami zakazaa w swoich koloniach Francja, w 1817 r. - Hiszpania, w 1823 r. - Portugalia, cho samo posiadanie niewolnikw nadal toleroway. W 1834 r. oficjalnie zniosa niewolnictwo we wszystkich swoich posiadociach Wielka Brytania, w 1847 r. Dania, w 1848 r. Francja. W Stanach Zjednoczonych ruch abolicjonistyczny oywi si po 1830 r. Abolicjonizm by jednak silny tylko na Pnocy, bardzo saby natomiast na Poudniu, tu bowiem jego wprowadzenie w ycie grozio interesom decydujcych o wszystkim magnatw-plantatorw. Abolicjonistom przeciwstawiano argumenty rasistowskie o niszoci rasy czarnej. Pogldy tego rodzaju rozpowszechnione byy take i na pnocy, cho najwicej zwolennikw miay na Poudniu. A do poowy niemal XIX w. wikszo opinii publicznej w Stanach Zjednoczonych bya obojtna dla sprawy Murzynw. Ta ostatnia nabraa szczeglnego znaczenia i staa si hasem bojowym dla politykw Pnocy dopiero wtedy, gdy zaostrzyy si przeciwiestwa ekonomiczne i polityczne midzy stanami pnocnymi i poudniowymi. W zwizku z ogromnym rozwojem przemysu europejskiego, szukajcego rynkw zbytu take w Ameryce, przemysowcy pnocnoamerykascy domagali si w interesie przemysu amerykaskiego polityki ce ochronnych, czemu przeciwni byli jednak plantatorzy z Poudnia, obawiajcy si, e kraje europejskie odpowiedz na to podniesieniem ce na ich bawen i tyto. Wprawdzie pierwsi mieli przewag w 23 stanach, ale wydanie oglnie obowizujcego prawa byo niemoliwe z dwch powodw. Przede wszystkim dlatego, e wedug do rozpowszechnionego pogldu, podzielanego przez znaczny odam demokratw, poszczeglne stany mogy si takiemu prawu nie podporzdkowa, a nawet wystpi z Unii stanw Ameryki Pnocnej. Ju w 1832 r. z tak pogrk wystpia Karolina Poudniowa. Po wtre za byo niemoliwe i dlatego, e partia demokratw, bronica interesw farmerw i zwizana z magnatami Poudnia, bya zbyt silna i przewanie decydowaa o wyborze prezydenta (w latach 1828 do 1860 w siedmiu wyborach prezydentw pi razy zwyciyli demokraci). W celu energiczniejszego dziaania przywdcy wigw utworzyli w 1854 r. parti, ktr nazwali republikask. Postawia ona sobie za cel wzmocnienie wadzy centralnej w pastwie, wprowadzenie ce ochronnych i zniesienie niewolnictwa. Wpywy republikanw bardzo wzrosy, gdy wskutek obnienia przez prezydenta - demokrat Franklina Pierce'a (1853-1857) - ce na towary importowane, ilo tych ostatnich tak si zwikszya (w 1855 wartoci ok. 97000000 dolarw, w 1856 - 139 000 000 dolarw), e przyczynia si w znacznym stopniu do wywoania kryzysu gospodarczego w 1857 r. Obarczajc za to odpowiedzialnoci stany poudniowe i demokratw, republikanie pozyskali wielu zwolennikw nawet wrd farmerw i drobnomieszczastwa na Pnocy. Gdy za w tyme roku zbiegy z poudnia Murzyn-niewolnik Dred Scott prosi sd o przyznanie mu wolnoci, gdy y w stanie, w ktrym nie byo niewoli, a Sd Najwyszy orzek,

e Scott mimo to nie przesta by niewolnikiem, wwczas wrd demokratw dokona si rozam. Demokraci pnocni pod wodz Stefana Amolda Douglasa zerwali z poudniowymi i to zadecydowao o wyborze w 1860 r. kandydata republikanw Abrahama Lincolna, gdy gosy demokratw w sumie liczniejsze, rozbiy si midzy trzech kandydatw. Pierwsza odpowiedziaa na wybr Lincolna Karolina Poudniowa, ogaszajc 20 grudnia 1860 r. swe wystpienie (secesj - std nazwa wojna secesyjna) z Unii. Za ni w pierwszej poowie 1861 r. poszo 10 innych stanw, tworzc razem Skonfederowane Stany Ameryki. Wybray one na prezydenta Jeffersona Davisa, ktry mia rezydowa w Richmond, w stanie Wirginia i przyjy now konstytucj. Ale ju przedtem Karolina Poudniowa zacza akcj zbrojn. Poniewa na terenie portu jej stolicy Charleston znajdowa si Fort Sumter, ktrego garnizon by wierny Unii i nie chcia si podda, zbombardowano go i zmuszono do kapitulacji 12 kwietnia 1861 r. O ile secesja zaskoczya przywdcw republikaskich i gotowi byli dla zachowania Unii nawet do tolerowania niewolnictwa, o tyle w napaci na Fort Sumter widzieli wypowiedzenie wojny i fakt ten w swojej propagandzie starali si wykorzysta na niekorzy Poudnia. Siy konfederatw i federalistw (pnocnych) byy bardzo nierwne. Stany poudniowe nie mogy wystawi tej liczby wojska co pnocne, w dodatku za musiay trzyma cz armii wewntrz kraju w obawie przed buntami Murzynw. onierze poudniowi growali jednak nad pnocnymi na og biorc lepszym przygotowaniem bojowym, byli to bardzo czsto dawni myliwi zahartowani w trudach, obeznani z walk. Mieli dobry korpus oficerski, gdy wikszo oficerw Stanw Zjednoczonych rekrutowaa si dotd z Poudnia, mieli take i wietnych generaw, wrd ktrych wyrnia si dotychczasowy dyrektor wyszej szkoy wojskowej, wietny taktyk, Robert Lee, mianowany na pocztku wojny wodzem naczelnym konfederatw, oraz arystokrata Tomasz Jonatan Jackson. Demokraci z Poudnia liczyli jednak nie tylko na sw armi, lecz take na sympati na Pnocy wrd farmerw i robotnikw, gdy republikanie mieli gwne oparcie wrd przemysowcw. Poza tym za przywdcy stanw poudniowych byli pewni, e znajd poparcie u pastw europejskich, ktre nie bd si mogy obej bez ich baweny. Dalszy jej brak musiaby skoni take i stany pnocne do zawarcia pokoju, jeli chciay unikn kryzysu gospodarczego. Federalici mieli po swej stronie 23 stany i 2200O000 ludnoci, tote w sumie powoali pod bro ok. 2 000 000 ludzi (konfederaci tylko 850 000), ale brak im byo odpowiednio przygotowanego korpusu oficerskiego. Dopiero podczas wojny wyrobio si kilku generaw jak zwaszcza William Tecumseh Sherman, za modu oficer, potem bankier i wreszcie znw oficer, oraz Ulisses Simpson Grant, oficer, nastpnie farmer i kupiec, na kocu z powrotem oficer. Co waniejsze jednak, federalici mieli w rku ca flot wojenn i dziki niej blokowali porty poudniowe, nie dopuszczajc do kontaktw konfederatw z Europ. Przede wszystkim jednak rozwinli u siebie szerok propagand abolicjonistyczn. Za gwn przyczyn wojny podawali spraw zniesienia niewoli Murzynw, propaganda federalistw bowiem przedstawiaa t wojn jako walk o demokracj, prawa czowieka, honor i dobro ludzkoci, podczas gdy konfederaci twierdzili, e walcz w obronie swej wolnoci. W rzeczywistoci jednak niektrzy generaowie federalni niechtnie odnosili si do Murzynw, a wkroczywszy na tereny przeciwnikw nie uwalniali Murzynw, czsto pomagali plantatorom tumi ich bunty. Spraw zniesienia niewoli Murzynw popieraa znaczna wikszo opinii wrd federalistw, cho i na Poudniu, take podczas wojny, miaa ona gar zwolennikw (np. gen. Lee i wielu jego oficerw). Mimo to Lincoln zwleka z ogoszeniem aktu abolicji sdzc, e dziki temu atwiej dojdzie do porozumienia z konfederatami, cho sam by przeciwnikiem niewoli. "Moim gwnym celem w tej walce - pisa jest zachowanie Unii, a nie utrzymanie lub skasowanie niewolnictwa". I dopiero gdy coraz bardziej byo widoczne, e o przerwaniu wojny bez zwycistwa jednej ze stron nie moe by mowy, Lincoln pod naciskiem tzw. radykaw (odam republikanw), ktrzy opanowali utworzony w kwietniu 1862 r. Komitet Prowadzenia Wojny (Committee on the Conduct of the War) ogosi 23 wrzenia 1862 proklamacj goszc, e jeli do 1 stycznia 1863 stany "zbuntowane" nie wrc do Unii, to ich niewolnicy otrzymaj wolno i bd mogli swobodnie wstpowa do armii Stanw Zjednoczonych. Na ten akt odpowiedzia prezydent Davis ordziem, w ktrym wyraa swe oburzenie na "tych, ktrzy usiuj dokona najohydniejszego czynu, jaki notuj kroniki ludzkich win". Wobec tego 1 stycznia 1863 Lincoln ogosi dekret o zniesieniu niewolnictwa na caym obszarze Stanw Zjednoczonych, cho dopiero po mierci Lincolna akt abolicji wszed do konstytucji jako "trzynasta poprawka" (Thirteenth amendment) 18 grudnia 1865 r. Dekret Lincolna dawa niewolnikom wolno osobist, ale bez ziemi, na ktrej pracowali. Nie otrzymali take rwnych z biaymi praw politycznych. Zasig terytorialny dekretu by z pocztku do ograniczony, obejmowa tylko 3 stany, Maryland, Delaware i Wirgini Zachodni, ktre mimo istnienia w nich niewoli nie zerway z Uni. Na stany poudniowe rozcigano go stopniowo po ich opanowaniu. Mia on jednak ogromne znaczenie moralne. Z entuzjastycznym uznaniem przyja go opinia w caej Europie, a zwaszcza w Wielkiej Brytanii, co sprawio, e interwencja brytyjska na rzecz stanw Poudnia staa si prawie niemoliwa. Poza tym akt Lincolna przesdzi spraw ugody lub kompromisu z Konfederacj. Ponadto za spotgowa dziaalno Murzynw na rzecz Unii w caych Stanach Zjednoczonych. Wprawdzie na Poudniu nie wybucho oglne powstanie niewolnikw, jak si tego prawdopodobnie spodziewano w Waszyngtonie, ale wszdzie Murzyni zgaszali si masowo do wojska Unii, a na Poudniu wzrosa liczba buntw i sabotay. Do oywienia ruchu murzyskiego

przyczynio si take paru dziaaczy murzyskich, najwicej za Fryderyk Douglass. Syn Murzynki i biaego, cho nie zna rodzicw i sam sobie wybra nazwisko, by z pocztku niewolnikiem, uciek od swego waciciela w 1838 r. na Pnoc, pracowa jako robotnik, ale zarazem bra ywy udzia w ruchu abolicjonistycznym jako mwca i dziennikarz. By jednym z twrcw partii republikaskiej i nawet kandydowa na stanowisko wiceprezydenta w 1856 r. W oglnym bilansie wojny Murzyni przyczynili si powanie do zwycistwa Unii. Stanowili oni ok. 13% armii federalnej (200000 na froncie i drugie tyle na tyach) i ok. 25% floty (29500). Due usugi oddawali take informacjami o ruchach armii konfederackiej. Wybuch wojny powitano po obydwu stronach z do duym zapaem, ktry zacz jednak sabn w miar przeduania si walki. Ochotnikw do wojska zgaszao si coraz mniej, tote w 1862 r. rzd Konfederacji wprowadzi obowizek suby wojskowej, pozwalajc jednak na wykupywanie si opacaniem zastpcw, co przyjto z ogromnym oburzeniem wrd drobnych farmerw i ludnoci miejskiej. Podobn ustaw mobilizacyjn przyjto w 1863 r. na Pnocy. I tu rwnie ze wzgldu na forytowanie bogatych spotkaa si ona z powszechnym oburzeniem. W wielu miastach urzdzano wrogie manifestacje i rozruchy. Najwiksze miay miejsce w Nowym Jorku (13-15 VII 1863), gdzie demolowano domy politykw i mordowano Murzynw, obciajc ich win za wojn. Tylko przy pomocy wojska udao si stumi rewolt, pado przy tym ok. 1000 zabitych i rannych. Czste te byy po obydwu stronach wypadki dezercji, cho przewaay w armii federalistw (ok. 15%). Na Pnocy niech do suenia w wojsku podsycali zwolennicy konfederatw oraz niektrzy dziaacze robotniczy z obawy, e uwolnienie Murzynw, a przez to zwikszenie liczby ludzi potrzebujcych pracy, moe wpyn na obnienie pac robotniczych. Ogromna wikszo dziaaczy robotniczych i robotnikw na Pnocy popara wojn, wzio w niej udzia wielu przywdcw socjalistycznych. Tworzyy si take robotnicze oddziay narodowe, m.in. w kwietniu 1861 zorganizowa si "legion polski" w Nowym Jorku. Wojna bya prowadzona z ogromn zacitoci, niekiedy nawet z okruciestwem w stosunku do przeciwnikw. Federalici traktowali czsto konfederatw jak zwykych buntownikw, konfederaci za federalistw jako najedcw. Buntujcych si Murzynw poudniowcy karali torturami, wieszaniem i paleniem ywcem. Poza tym armie obydwu stron czsto mordoway jecw, niszczyy zasiewy, paliy umylnie cae wsie i miasta rabujc, a niekiedy zabijajc take ludno cywiln. W walce wziy udzia porednio take kobiety jako sanitariuszki, kucharki, robotnice w zastpstwie mczyzn, agitatorki. A poniewa poza tym cay prawie przemys jednej i drugiej strony zosta zmobilizowany do celw wojennych i poniewa zarwno Pnoc, jak i Poudnie rozwiny ogromn propagand i to w skali dotd w dziejach wojen nie spotykanej, czynic z niej niejako nowy rodzaj broni, przeto mona powiedzie, e bya to pierwsza w historii "wojna totalna" (S. Poski). Wojna domowa w Ameryce, zwana te secesyjn, trwaa blisko cztery lata (1861-1865), pocigna za sob znacznie wicej ofiar ni wojna wyzwolecza 1774-1783, trwalsze te pozostawia lady. W historiografii amerykaskiej wystpowaa czsto tendencja do bagatelizowania tego konfliktu lub do zacierania jego istotnego charakteru. Podkrelano czsto tylko jego stron polityczn jako wojny o zachowanie Unii, osdzono surowo dziaaczy Pnocy, ktrzy rzekomo zbyt ostro stawiali spraw Murzynw, prbowano broni stany poudniowe, w ktrych Murzynom miao jakoby wcale nie by gorzej przed zniesieniem niewoli ni po tym fakcie. W rzeczywistoci jednak wojna secesyjna bya drug rewolucj amerykask i to rewolucj w cilejszym znaczeniu ni pierwsza. Wojna ta bowiem przeksztacia struktur spoeczn Stanw Zjednoczonych. Wyzwolia ok. czterech milionw Murzynw, przekrelia ogromn dotd rol wielkich wacicieli ziemskich-plantatorw, zwikszya znaczenie buruazji przemysowej. Udzia mas ludowych w tej wojnie nada jej zarazem charakter rewolucji buruazyjno-demokratycznej. W pierwszej fazie wojny (1861-1862) przewaga bya po stronie poudniowcw. Lee i Jackson odnieli kilka zwycistw na froncie pnocno-wschodnim, cho rwnoczenie na froncie zachodnim gen. Grant posun si do daleko wzdu prawego brzegu rzeki Missisipi. W 1863 r. wojna wesza w faz decydujc. Gen. Lee przeszed rzek Potomac na pnocy i zagrozi Waszyngtonowi, ale z braku odpowiednich si musia po zacitej trzydniowej (1-3 VII 1863) bitwie pod Gettysburgiem cofn si na poudnie, co miao znaczenie zasadnicze dla losw wojny, podczas gdy Grant odnis powane zwycistwo pod Vicksburgiem na lewym brzegu Missisipi i przeci czno midzy wschodem i zachodem Poudnia. Odtd konfederaci znaleli si wszdzie w defensywie, utrudnionej ogromnie wskutek saboci wasnego przemysu wojennego i braku ludzi. Grant wprawdzie zosta odwoany na pnoc i w czerwcu 1864 r. zacz oblega Richmond, ale jego nastpca genera Sherman dotar do morza, a potem miaym marszem przez stany Alabam i Georgi, Karolin Poudniow i Pnocn, ktre ogromnie przy tym spustoszy( na trasie dugoci 500 km i szerokoci 80 km niszczy cakowicie wszystkie osiedla, zostawia zupen pustyni, ludno mordowano tysicami), dotar do stanu Wirginia i tu poczy si z Grantem. Otoczony przez przewaajce siy federalistw gen. Lee podpisa akt kapitulacji w Appomattox 9 kwietnia 1865 r. Wojna bya skoczona. O jej wyniku zadecydowaa przewaga liczebna w ludziach i materiale wojennym stanw pnocnych, ich wysza technika (rozwj kolei elaznych, telegraf), ich panowanie na morzu, czciowo za take wytrwao prezydenta Lincolna i jego otoczenia, wrd ktrego wyrnia si wojowniczy sekretarz stanu William Henry Seward. Pastwa europejskie nie pomogy skutecznie stanom poudniowym, cho brak baweny i spowodowana tym jej droyzna

przyczyniy si powanie do wywoania w Europie kryzysu gospodarczego. Rzd brytyjski uzna wprawdzie Konfederacj za stron wojujc i tolerowa budow dla niej krownikw w stoczni angielskiej, ale poza tym nie chcia si wyranie angaowa po adnej stronie z obawy o Kanad. Przeduanie zreszt wojny secesyjnej, osabiajcej Stany Zjednoczone, leao w interesie Wielkiej Brytanii, ktra w dodatku miaa sporo kopotw w Europie z powodu planw Napoleona III Francja zaangaowaa si w popieranie swego kandydata na tron meksykaski. Jego zwycistwo byo moliwe tylko w razie saboci Stanw Zjednoczonych. Napoleon III proponowa wprawdzie Wielkiej Brytanii i Rosji w 1862 r. wsplne wystpienie w celu zaporedniczenia pokoju midzy konfederatami i federalistami, ale Palmerston i Russell wahali si. Na pocztku 1863 r. ponowi sw propozycj, ale rwnie bezskutecznie. Wielka Brytania odmwia, Rosja za pragna zwycistwa stanw pnocnych, ktre majc do siln flot, mogy stanowi w pewnym stopniu przeciwwag Anglii na morzu. Liczc si zreszt z moliwoci wojny z mocarstwami zachodnimi z powodu sprawy polskiej w 1863 r., Rosja wysaa sw flot batyck do portw amerykaskich, skd mogaby atwiej szkodzi handlowi brytyjskiemu na Atlantyku. Oficjalnie bya to wizyta sympatii dla pastwa, ktre - podobnie jak Rosja - znioso u siebie niewol. Wojna secesyjna odbia si bardzo ujemnie na republice pnocnoamerykaskiej. Pochona przeszo 600000 zabitych lub zmarych od ran, przeszo milion rannych, zrujnowaa cae poacie kraju. Zbiory baweny dopiero w 10 lat pniej dorwnaj zbiorom z 1861 r. Zniszczono dziesitki miast i tysice osiedli, na Poudniu setki tysicy Murzynw obdarzonych nagle wolnoci, ale nie posiadajcych adnej wasnoci, znalazo si w ndzy, niewiele gorszej ni setki tysicy onierzy, zwolnionych z wojska i rwnie na prno szukajcych pracy. Dug pastwowy zreszt wzrs do trzech i p miliarda dolarw, a jego brzemi, podobnie jak i ciary podczas wojny, najbardziej odczuli drobni farmerzy, drobnomieszczastwo i robotnicy. Tylko par tysicy spekulantw porobio majtki na dostawach broni, amunicji i ywnoci oraz dziki inflacji. W tych warunkach "odbudowa" (reconstruction, jak powszechnie mwiono) kraju bya do powolna, tym bardziej e zwizana bya z ostr walk stronnictw politycznych, kierujcych si gwnie interesem klasowym. Prezydent Lincoln pragn wprawdzie ogosi amnesti i jak najprdzej wprowadzi znw stany poudniowe do Unii, ale ju 14 kwietnia 1865 r. zosta zamordowany przez fanatycznego poudniowca. Jego nastpca, dotychczasowy wiceprezydent Andrew Johnson (1865-1869), chcia kontynuowa jego polityk, natrafi jednak na zdecydowany opr ze strony majcych wikszo w Kongresie republikanw, z ktrych cz kierowaa si uczuciem zemsty, wikszo jednak chci wykorzystania zwycistwa. Postawiony w stan oskarenia o zdrad i naduycie wadzy Johnson tylko wskutek braku po stronie przeciwnej jednego gosu do wymaganej wikszoci 2/3 gosw w sdzie nie zosta skazany. Udao si za to republikanom pozbawi prawa gosu wszystkich skompromitowanych poudniowcw, poza tym, zdajc sobie spraw z tego, e masy ludowe nie bd ju ich nadal popieray, republikanie rozwinli ogromnie yw agitacj wrd nie umiejcych czyta i pisa, dajcych si atwo unie obietnicom, Murzynw, by sobie ich pozyska. Dziki temu, opierajc si gwnie na bogatej buruazji, republikanie mogli w 1869 r. odnie zwycistwo i wybra na prezydenta uczciwego osobicie, ale ograniczonego gen. Granta. W tym te okresie Stany Zjednoczone przez nabycie Alaski zyskuj na kontynencie amerykaskim te granice terytorialne, jakie maj obecnie. Odkryta w XVIII w. przez Rosjan Alaska bya od 1799 eksploatowana i administrowana przez Kompani Rosyjsko-Amerykask. Ze wzgldu na zbytni odlego tego kraju i jego minimaln dochodowo, carat zdecydowa si go odstpi Stanom Zjednoczonym, sdzono bowiem w Petersburgu, e Alaska bdzie w ten sposb krajem buforowym midzy posiadociami rosyjskimi i kanadyjskimi, zwizanymi z Wielk Brytani. Ukadem 30 marca 1867 r. w Waszyngtonie Alaska zostaa sprzedana za 7,2 mln dolarw. Rozdzia osiemdziesity drugi Ameryka aciska w latach 1830-1870 W 1824 r. skoczyo si ostatecznie panowanie Hiszpanii na kontynencie Ameryki aciskiej. W 1835 r. prawie wszystkie dzi istniejce pastwa rodkowo i poudniowoamerykaskie, z w wyjtkiem Panamy, byy ju niezalene. Wszystkie (z wyjtkiem Brazylii) powstay na drodze rewolucji i przez cay wiek XIX nie mogy si wyzwoli z nastpstw tej rewolucji i spod brzemienia dugiej tradycji kolonialnej niewoli, o tworzeniu nowych pastw decydowali niekiedy ambitni oficerowie i politycy, zwykle lokalne grupy feudaw albo buruazji, kierujcej si rwnie ambicj lub wzgldami rodowymi, klanowymi, a czasem dorywczym, bezporednim interesem gospodarczym. Nie doceniano warunkw geograficznych, ekonomicznych, a w zwizku z tym i moliwoci utrzymania niezalenoci gospodarczej i politycznej. Mimo panowania wszdzie podobnej kultury i jzyka pastwa amerykaskie nie potrafiy stworzy trwaej, czcej je organizacji. Utworzona w 1819 r. republika Wielka Kolumbia, zoona z Nowej Grenady (dzisiejsza Kolumbia), Wenezueli i Ekwadoru, rozpada si po wystpieniu w 1829 r. Wenezueli i w 1830 r. Ekwadoru. Nie utrzymaa si nawet nazwa Kolumbia, gdy dopiero w 1863 r. Nowa Grenada przyja tytu Stanw Zjednoczonych Kolumbii. Podobnie nie utrzymaa si inna federacja - powstaa w 1823 r. z dawnego kapitanatu Gwatemali, Stany Zjednoczone Ameryki rodkowej (Estados Federatos de CentroAmerica) - w skad ktrej wesza Gwatemala, Salwador, Honduras, Nikaragua i Kostaryka. Ale ju w 1838 r. przeprowadzi wystpienie z federacji ambitny dyktator Kostaryki (Braulio Carillo), w roku nastpnym wystpia Gwatemala; federacja si rozpada. Tym bardziej nie mogo by mowy o stworzeniu jakiej organizacji

oglnoamerykaskiej, mimo wysuwanych od czasu do czasu na ten temat postulatw. Dugie panowanie hiszpaskie byo fataln szko polityczn, opierao si bowiem na rzdach despotycznych niewielkiej grupy ludzi nad masami, zwykle odmiennymi pod wzgldem rasowym, w stosunku do ktrych panujcy czuli zwykle pogard. Cech kastowoci odziedziczyy grupy rzdzce w wikszoci pastw rodkowo- i poudniowoamerykaskich. Biali odnosili si z lekcewaeniem do ludzi o skrze kolorowej. Metysi nie lubili biaych i lekcewayli Murzynw i Indian, zreszt tylko w Meksyku, Paragwaju i Peru Metysi mieli powany wpyw na rzdy, a wszdzie poza tym decydowali w yciu politycznym biali, to znaczy Kreole lub biali wraz z Metysami. Indianie i Murzyni byli wszdzie, z wyjtkiem Paragwaju, pozbawieni znaczenia, cho wszdzie stopniowo znoszono niewolnictwo np. w Wenezueli w latach 1818 1854, najduej utrzymao si w Brazylii. Brak wyrobienia politycznego u ogu rzdzcych, wraz z gbok obojtnoci polityczn niszych klas spoecznych, uatwiay ambitnym jednostkom zagarnianie wadzy i ustawiczne zmiany ustroju politycznego. Caudillismo (caudillo - wdz) byo i jest w dziejach Ameryki aciskiej zjawiskiem staym, majcym dawn tradycj. Na wasn rk dziaali zwykle wielcy konkwistadorzy w XVI w., wadz niemal absolutn mieli czsto wicekrlowie i intendenci hiszpascy. W oparciu o wasne oddziay zbrojne i czsto nie liczc si z nikim, dziaali w okresie wojny przeciwko panowaniu metropolii hiszpaskiej ambitni "wodzowie" powstaczy. Na tle oglnej obojtnoci politycznej mas mieszkacw kraju, ambitny oficer, ktry potrafi zapewni sobie poparcie armii, mg prawie zawsze chwyci wadz w pastwie i zmusi parlament do wybrania go na prezydenta, ale wadz piastowa tak dugo, dopki nie obali go inny caudillo. Tote w niektrych krajach te dyktatury wojskowe zmieniay si bardzo czsto. Tak na przykad Kolumbia w latach 1830-1870 miaa 14 prezydentw, Wenezuela - 18, Peru - 16, Kostaryka i Nikaragua po 20. Tylko republiki majce jednolit baz ekonomiczno-spoeczn rzadko zmieniay szefw pastwa. Kady caudillo nie dziaa sam, bywa niekiedy narzdziem grupy spoecznej, czciej kliki, kierujcej si przede wszystkim osobistym interesem. Dla utrwalenia swej wadzy niektrzy "wodzowie" przeprowadzali nawet liberalne konstytucje i postpowe reformy. Mona nawet powiedzie, e wikszo reform postpowych pastwa amerykaskie zawdziczaj wanie dyktatorom, a nawet - poniewa w wielu pastwach midzy rzdami jednego a drugiego dyktatora czsto panowaa anarchia i prawo silniejszego - ludno pragna niekiedy nadejcia nowego dyktatora. Mimo wszystko caudillismo miao ogromnie ujemne znaczenie w amerykaskim yciu politycznym, podtrzymywao bowiem niepewno sytuacji politycznej, sprzyjao tendencjom absolutystycznym "wodzw", czsto pinteligentw, utrwalao ich zaleno od klik i kapitaw obcych, nieliczenie si z wol spoeczestwa, a w zwizku z tym i brak wyrobienia politycznego i poczucia odpowiedzialnoci za pastwo. Te walki o wadz i zmiany form rzdw pozostaway czsto w zwizku z zacitymi walkami "liberaw" z "katolikami". Pierwsi rekrutowali si gwnie spord buruazji, zwizanej zwykle z obcym, przewanie francuskim i angielskim kapitaem, dcej poprzez reformy spoeczne do zwikszenia liczby tanich robotnikw. "Katolikami" nazywano konserwatystw, ktrzy opierali si reformom spoecznym, a w walce o obron istniejcego stanu rzeczy chtnie wysuwali haso obrony religii i Kocioa, ten ostatni zreszt, majc dobra ziemskie i liczne przywileje stanowe, sta prawie zawsze po ich stronie. W dziejach Ameryki aciskiej XIX w. mona wyrni dzieje Brazylii i dzieje krajw hiszpaskich. Brazylia nie przesza rewolucji, zdobya niepodlego bez walki i bez zrywania z Portugali. Cesarz Pedro I (1822-1831) rzdzi tak, jakby Brazylia bya w dalszym cigu koloni, co wywoywao takie rozgoryczenie Kreolw, e musia w 1831 r. abdykowa. Dugie panowanie jego syna Pedro II (1831-1889, od 1840 penoletni) zaoszczdzio krajowi tych wstrzsw, przez jakie przechodziy inne pastwa poudniowoamerykaskie, choa do 1848 r. zanosio si na to, e Brazylia bdzie federacj lub rozpadnie si. Cesarzowi udao si jednak opanowa tendencje decentralistyczne. Dziki rosncemu eksportowi baweny, cukru i kawy Brazylia stale potrzebowaa rk do pracy, Indian bowiem do niej nie uywano. W latach 1831-1851 sprowadzono do kraju okoo miliona Murzynw niewolnikw, cho ju w 1850 r. handel nimi zosta zakazany. Przybywao te ju od 1816 r. wielu biaych z Europy, w latach 1840-1889 przybyo okoo 800000. Brazylia bya krajem konstytucyjnym, ale stosownie do konstytucji z 1824 r. tylko niewielka liczba mieszkacw moga wybiera czonkw izby deputowanych, od ktrej zalea rzd. Krajem rzdziy waciwie dwie, bdce zreszt w czstej walce, grupy oligarchiczne: wielcy waciciele ziemscy (fazendeiros) i bogata buruazja. Po stronie pierwszych sta cesarz i Koci, tote liberaowie brazylijscy, w wikszoci nalecy do wolnomularstwa, czsto zwalczali Koci i krytykowali naduycia wadzy cesarskiej. Rozpatrujc dzieje krajw hiszpaskich na kontynencie amerykaskim, mona je podzieli na pi grup: Meksyk, Ameryka rodkowa, Kolumbia i Wenezuela, pastwa nad Oceanem Spokojnym, pastwa w basenie La Plata. I. Najwicej, bo a 26 szefw pastwa w latach 1823-1870 (w tym 26 od 1830), mia Meksyk. Cesarza Augustyna I obalili tu w 1823 r. dawni oficerowie powstaczy i utworzyli republik federacyjn, ktra jednak natrafiaa na ogromne trudnoci wskutek walk politycznych Kreolw z Metysami i katolikw z liberaami oraz wskutek intryg Wielkiej Brytanii, ktra chciaa uzaleni gospodarczo od siebie kraj, majcy opini bardzo bogatego. Co par lat nastpoway tu rewolty, dokonywane na przemian przez kreolskich konserwatystw katolickich lub przez liberaw, zwykle Metysw. Korzystajc z tego, Stany Zjednoczone objy w

posiadanie w latach 1846-1848 przeszo poow terytorium meksykaskiego, w tym najbogatsz w yzn ziemi i mineray cz Meksyku. Dopiero jednak po obaleniu dyktatury Antoniego de Santa Anna (Santana) w 1855 r., w Meksyku zacz si tzw. okres reformy, gdy do wadzy doszli znw liberalni Metysi, ktrych gwnym przywdc by Indianin Benito Juarez. Przeprowadzone przez niego w 1856 r. prawo Lerdo (od wnioskodawcy Miguela Lerdo), zabraniajce Kocioowi posiadania dbr ziemskich, i konstytucja z 1857 r., wprowadzajce rozdzia Kocioa od pastwa, wywoay wrd kleru i czci katolikw ogromne oburzenie, ktre znalazo swj wyraz w formie otwartego powstania. Na skutek tego nowe prawa Lerdo z 1859 r. wprowadziy cakowit konfiskat wasnoci kocielnej, (z wyjtkiem wity), zamknicie klasztorw i luby cywilne. Wojska rzdowe niszczyy kocioy i rozstrzeliway duchownych. Ale Juarez (wybrany ju w maju 1858 r.) nie mg opanowa trudnej sytuacji finansowej, w dodatku za Wielka Brytania, Francja i Hiszpania wystpiy z daniem odszkodowania za straty materialne swoich obywateli. Gdy za Juarez zawiesi spat dugw zagranicznych, pastwa te wysay do Meksyku w styczniu 1862 r. (Hiszpania ju w grudniu 1861) swe ekspedycje zbrojne i zajy port Veracruz. Na mocy ugody w Soledad Anglicy i Hiszpanie powstrzymali si od dalszej akcji, ale Napoleon III, pod wpywem finansistw francuskich i ony, postanowi stworzy w Meksyku pastwo, bdce przeciwwag w stosunku do Stanw Zjednoczonych, oparte na Francji. Silna wyprawa wojskowa francuska gen. Foreya (23000 ludzi), entuzjastycznie przyjmowana przez kler i katolikw, zdobya stolic kraju, miasto Meksyk. Gen. Forey zwoa zgromadzenie notablw, prawie wycznie konserwatystw, ci za 10 lipca 1862 r. proklamowali monarchi i koron cesarsk ofiarowali wskazanemu przez Napoleona III bratu cesarza Austrii Maksymilianowi. Armia francuska jednak, dowodzona teraz przez ambitnego intryganta, generaa Bazaine' a musiaa nadal walczy z partyzantk republikanw. Cesarz Maksymilian pod wpywem ony Charlotty, crki krla belgijskiego Leopolda I, chcc zjedna sobie popularno w Meksyku, gotw by pogodzi si z dokonanym ju faktem rozsprzeday dbr kocielnych i z wolnoci wyzna oraz zawrze konkordat na wzr napoleoskiego z 1801 r., ale to wywoao ostry sprzeciw papiea Piusa IX i wyszego kleru meksykaskiego, ktry skania si nawet do wywoania powstania przeciwko liberalnej polityce nowego cesarza. Zwalczany przez konserwatywny kler i przez republikanw, podkopywany przez intrygi Bazaine'a, Maksymilian mg liczy tylko na poparcie Francji. Ale w 1865 r. skoczya si wojna domowa w Stanach Zjednoczonych. Zaczy si one natychmiast domaga wycofania wojsk francuskich z Meksyku. Pod naciskiem tych da Napoleon musia ustpi. W lutym 1867 r. opuciy Meksyk ostatnie oddziay francuskie. Maksymilian zosta schwytany przez republikanw i rozstrzelany 19 czerwca 1867 r. w Queretaro. Jego ona Maria Charlotta, bdca wwczas we Francji w celu uzyskania pomocy dla ma, na wiadomo o jego mierci dostaa pomieszania zmysw. W Meksyku wybrano ponownie na prezydenta Juareza (zm. 1872). Wyprawa meksykaska bya kompromitacj Napoleona III. Francja stracia kilka tysicy ludzi, nic w zamian nie osigajc, a nawet przekrelajc swoje wpywy w Ameryce. Ale co wicej, konieczno trzymania 1/5 zawodowej armii francuskiej w Ameryce musiaa wpywa take i na polityk w Europie. W latach 1862-1867 Francja nie moga waciwie grozi wojn - ani Rosji w 1863 r., ani Prusom w 1866 r. II. Wydawao si, e kraje Ameryki rodkowej, ktre w 1823 r. utworzyy federacj pod nazw Stany Zjednoczone Ameryki rodkowej, pozostan zjednoczone. Twr ten jednak si nie utrzyma, a co wicej, 5 republik rodkowoamerykaskich byo odtd niemal w nieustannej walce ze sob. W dodatku znaczne wpywy miaa na tym terenie Wielka Brytania. Brytyjski punkt oparcia w Ameryce rodkowej, Honduras Brytyjski (dzi Belize), odstpiony w 1815 r. Hiszpanii, wolny w 1821, przyczy si ponownie do Wielkiej Brytanii i zosta rozszerzony kosztem Gwatemali. W 1862 r. zosta uznany jako kolonia brytyjska. Na due trudnoci natrafia Nikaragua, gdy w poowie XIX w. - po odkryciu zota w Kalifornii - stao si szczeglnie aktualne zagadnienie kanau czcego Atlantyk z Pacyfikiem. Ju w 1829 r. specjalna kompania handlowa pnocnoamerykaska chciaa przystpi do budowy takiego kanau poprzez Nikaragu, ale z zastrzeeniami wystpia Wielka Brytania, gdy karaibski brzeg Nikaragui nalea do popieranego przez Angli "pastwa" Indian - Moskitw. W rezultacie ukadem amerykaskiego sekretarza stanu Claytona i przedstawiciela brytyjskiego Bulwera w 1850 r. w Waszyngtonie postanowiono, e adna ze stron nie roci pretensji do wycznego panowania nad ewentualnym kanaem lub jakimkolwiek krajem Ameryki rodkowej. O saboci tych krajw wiadczy rwnie fakt, e w 1855 r. do Nikaragui przyby z garci ludzi 32-letni awanturnik amerykaski William Walker, finansowany przez kapitalistw ze Stanw Zjednoczonych, opanowa stolic i kaza si wybra na prezydenta. Mia nawet zamiar zczy pastwa rodkowoamerykaskie i przywrci handel Murzynami. Stany Zjednoczone uznay wadz Walkera, ale przeciwstawiy si pastwa rodkowoamerykaskie, a opr przeciwko niemu skutecznie podniecaa Wielka Brytania. W 1857 r. jego wyprawa morska zostaa zatrzymana przez flot brytyjsk. Wydany wadzom Hondurasu zosta skazany na rozstrzelanie w 1860 r. Afera Walkera pogrzebaa ostatecznie spraw kanau poprzez Nikaragu. III. Kraje na pnocy, w ktrych zacza si walka niepodlegociowa przeciwko Hiszpanii, byy najmniej indiaskie, gdy tu od dawna istniao najsilniejsze osadnictwo hiszpaskie. Tote w XIX w. w krajach tych nie byo takiego podziau na elit rzdzc i mas Indian, jak w innych. Przewaali tu biali i Metysi. W Wenezueli byo poza tym kilka procent Murzynw. Nazwana ku czci "odkrywcy" Ameryki

Kolumbia stale zmieniaa nazw, co pozostawao w zwizku z ustawicznymi w tym pastwie walkami wewntrznymi. Dziki eksportowi zota, srebra i kawy istniaa tu rwnie do silna buruazja. Bogota bya uwaana za Ateny Ameryki aciskiej, cho rywalizowao z ni miasto Kartagena, jedno z ognisk Owiecenia w Ameryce aciskiej. Ta buruazja, zbierajca si w licznych loach masoskich, wyznajca liberalizm, bya w cigej walce z latyfundystami i popierajcym ich klerem. Ale obok tego konfliktu charakterystycznego zreszt dla caej Ameryki, w Kolumbii istnia zawsze silny konflikt midzy poszczeglnymi prowincjami, ktry wynika std, e Hiszpanie zczyli si na pocztku XVI w. obszary zamieszkane przez rne plemiona indiaskie o odmiennej kulturze. Ten antagonizm przetrwa do czasw nowoytnych i ujawnia si stale w dziejach Kolumbii. Po 1830 r., jedno utrzymywa przy pomocy siy dyktator gen. Francisco Santander (1832-1837), popierany przez konserwatystw, ale po rozamie wrd nich w 1849 r. wadz chwycili liberaowie (gen. Jose Lopez, 1849-1853), ktrzy przeprowadzili zniesienie niewolnictwa, wprowadzili gosowanie powszechne do parlamentu i sdy przysigych, ale nie potrafili utrzyma jednoci kraju. W 1858 r. Kolumbia staa si ju zwizkiem omiu luno zwizanych ze sob pastw pod nazw Konfederacja Granadyjska (Confederacion Granadian). Z trudem w 1863 r. udao si liberaom przywrci trway zwizek pod nazw Stany Zjednoczone Kolumbii (Estados Unidos de Colombia), do tej pory pastwo nosio nazw potoczn Nowa Granada. Przez cay okres od 1830 r. liberalizm w Kolumbii by silniejszy ni w innych krajach Ameryki aciskiej, dlatego te stale toczya si tu walka z konserwatystami i z klerem. Ju konstytucja 1832 r. wprowadzia rozdzia Kocioa od pastwa. Walk z Kocioem podj w 1849 r. prezydent Jose Lopez oraz w 1863 r. dyktator Tomas de Mosquera ( 1862-1864). Ta polityka antyklerykalna narazia nawet Kolumbi na wojn z Ekwadorem. I w ssiadujcej z Kolumbi Wenezueli, zwanej "Francj Ameryki", bardzo silny by liberalizm, ale mimo to do 1831 r. rzdzili tu stale dyktatorzy, poczynajc od Metysa Jose Paeza (1831 1847), ktry domaga si skazania Bolivara na wygnanie, posdzajc go o tendencje monarchiczne. Paeza obalili bracia Monagas, ktrzy przez swe nieliczenie si z prawem doprowadzili kraj do anarchii; od 1857 r. anarchia przesza w stan chronicznej wojny domowej, ktrej pooy wreszcie kres dyktator Antonio Guzman Blanco w 1870 r. IV. Caudillos rzdzili take w najbardziej (obok Boliwii i Peru) zacofanym pastwie poudniowoamerykaskim Ekwadorze. By to kraj rolniczy, w wikszoci indiaski, majcy nieliczn, ale za to bardzo radykaln buruazj w miastach: Quito i portowym Guayaquil. Walka obozu konserwatywno-klerykalnego z liberalnym bya tu szczeglnie ostra. Prezydent Vicente Rocafuerte (1835-1839) zosta obalony tylko za prb stosowania tolerancji religijnej. Program liberalny wysun znw dyktator Jose Urbina (1851-1856), m.in. znoszc niewolnictwo (1852), wprowadzajc bezpatne nauczanie w szkoach pocztkowych i usuwajc z kraju jezuitw. To doprowadzio do wstrzsw wewntrznych. Zwyciski dyktator Gabriel Garcia Moreno ( 1859-1865 i 1869 1875) wprowadzi rzdy teokratyczne. Konstytucja z 1869 r. przyznawaa prawa polityczne tylko katolikom, cae szkolnictwo zostao poddane klerowi katolickiemu, ktry mia take cenzur nad pras i widowiskami. Ekwador uchodzi niemal za wzr pastwa katolickiego. Z powodu swego konserwatyzmu i zwalczania wszelkiej krytyki Garcia Moreno by znienawidzony przez liberaw, a w 1875 r. zosta zamordowany. Rwnie zacofanym pastwem bya Boliwia, do 1879 r. majca jeszcze wasne wybrzee nad Pacyfikiem. I tu z reguy rzdzili dyktatorzy, zdobywajcy wadz na drodze zamachw zbrojnych. Ambitny caudillo gen. Andres Santa Cruz (1829-1839) chcia stworzy w rodku Ameryki Poudniowej wielkie pastwo zwizkowe, proklamujc po pokonaniu Peru federacj boliwiasko-peruwiask w 1835 r. Ale przeciw temu natychmiast zaprotestowaa Argentyna, Chile za zaczo wojn z Boliwi. Federacja zostaa rozwizana w 1839 r. By to ostatni moment, w ktrym Boliwia odgrywaa jeszcze powaniejsz rol polityczn w stosunkach midzynarodowych. Po obaleniu dyktatora Manuela Belzu (1848-1855), ktry bezskutecznie stara si zmniejszy znaczenie Kreolw, dzieje Boliwii to okres anarchii lub tyranii. Wpywy hiszpaskie najduej utrzymay si w Peru, cho tu na pocztku XIX w. byo bardzo niewielu biaych ( 13-15%). Ale wanie ze wzgldu na sw ma liczb, posiadajcy do niedawna intratne stanowiska przy wicekrlu, Kreole byli lojalni wobec metropolii. Ciemni, yjcy na og w ndzy, zatrzymani w swym rozwoju kulturalnym Indianie peruwiascy byli w XIX w. elementem biernym. Poniewa Peru oderwao si od Hiszpanii tylko pod naciskiem z zewntrz, std te rzd hiszpaski nie chcia uzna niepodlegoci tego kraju. Peru byo zreszt krajem kontrastw. Mimo wiekowej niewoli Indianie peruwiascy najduej zachowali przywizanie do Hiszpanii. Kraj najbogatszy z amerykaskich w zoto i srebro mia w XIX w. ogromn wikszo mieszkacw ndzarzy. W tyme wieku sytuacja ekonomiczna Peru zacza si poprawia, ale nie dziki jego bogactwom mineralnym (ktrych eksploatacja ju w XVIII w. zreszt zupenie zmalaa), lecz dziki pokadom guano na wyspach Chincha i na wybrzeu oraz w mniejszym stopniu dziki eksploatacji saletry na poudniu. Wywz tego guano dawa wprawdzie najwiksze dochody kapitalistom francuskim, ale czciowo i pastwu. Dla elity peruwiaskiej zacz si okres dobrobytu, do czego przyczyni si zrczny i energiczny dyktator Ramn Castilla (1845-1851 i 1855-1862), Indianin z pochodzenia. Ale w kraju godujcych milionw Indian, masami chorujcych na grulic, brak byo ludzi do pracy przy eksploatacji guano, a nawet do pracy na plantacjach baweny. Za porednictwem Portugalczykw zaczto zatem sprowadza z wyspy Makau kulisw Chiczykw. Wikszo ich

(ok. 80%) Portugalczycy po prostu pozyskiwali przemoc, og za podstpem. W sumie przywieziono do Peru ok. 85 000 Chiczykw, traktujc ich niemal jak niewolnikw. Stali si oni dla elity peruwiaskiej jednym z czynnikw dobrobytu, ktry doszed do szczytu za prezydentury Jose Balta (1868-1872). Budowano wprawdzie drogi bite, tunele, mosty, koleje elazne, ale zarazem marnotrawiono ogromne pienidze. Bezplanowo gospodarki publicznej i demoralizacja ycia politycznego doprowadziy po 1870 r. do kryzysu gospodarczego. Pomimo swej wielkoci, Peru (trzecie z kolei pastwo w Ameryce Poudniowej) nigdy nie odgrywao wikszej roli politycznej. Gdyby nie zbrojny opr Chile, Peru byoby poczone z Boliwi. Przez Hiszpani, uznajc przecie niezaleno innych krajw amerykaskich, Peru byo traktowane przez cay czas jako zbuntowana kolonia. Decyzja Santo Domingo w 1861 r. przyczenia si do Hiszpanii i utworzenie w Meksyku zwizanego z Francj cesarstwa zachcio rzd hiszpaski w 1862 r. do podjcia prby przywrcenia, choby tylko czciowego, panowania hiszpaskiego w Ameryce. Wyzyskano zatem drobne nieporozumienie finansowe z Peru i w 1861 r. za pomoc floty wojennej zajto cz wysp Chincha. Pocigno to za sob protest Stanw Zjednoczonych i Chile, na co Hiszpania odpowiedziaa blokad wybrzea chilijskiego. Teraz jednak utworzya si antyhiszpaska koalicja Chile, Boliwii, Ekwadoru i Peru (1865), cho wojn na morzu prowadzio waciwie tylko Chile. Hiszpania musiaa si liczy take z protestami Stanw Zjednoczonych, zwaszcza po upadku wpyww francuskich w Meksyku, zreszt w 1868 r. w Hiszpanii wybucha rewolucja. Ale dopiero w 1871 r. Hiszpania zrzeka si swych pretensji do Peru. Tak si skoczya ostatnia prba uzalenienia politycznego czci Ameryki od mocarstwa europejskiego. Spord pastw "nad Pacyfikiem" zawsze najsilniejsze byo Chile, kraj ostrych kontrastw midzy biaymi i Indianami, midzy latyfundystami, hacendados i yjcymi w ndzy chopami indiaskimi, midzy elit zoon z Kreolw, a pozbawion niemal zupenie praw politycznych olbrzymi wikszoci zoon z Indian. Mimo tych kontrastw Chile, podobnie jak Paragwaj, najrzadziej zmieniao konstytucj i najmniej miao prezydentw (od 1831 do 1871 tylko 4, a w ogle w okresie 1818-1871 tylko 7), wszyscy w dodatku umarli wasn mierci. Ju w 1833 r. dyktator konserwatysta Joaquin Prieto (1831-1841) przeprowadzi konstytucj, zainicjowan przez swego przyjaciela "ministra dyktatora" Diego Portalesa, ktra mimo atakw ze strony liberaw przetrwaa a do 1925 r. W latach czterdziestych XIX w. zacz si w Chile ogromny rozwj grnictwa (mied, srebro, wgiel). Pierwszymi organizatorami byli gwnie cudzoziemcy, m.in. byy uczestnik powstania listopadowego prof. Ignacy Domeyko, wietny geolog i mineralog, waciwy twrca szkolnictwa chilijskiego. Grnictwo to byo gwnie w rku kapitalistw angielskich, ale mimo to Chile stao si najbogatszym krajem poudniowoamerykaskim, miao dobrze rozwinit sie kolejow i liczn flot handlow. W tych warunkach uprzywilejowane stanowisko latyfundystw stawao si coraz wiksz anomali. Zrozumia to dyktator Manuel Montt (1851-1861, "dziesiciolecie Montta", decennio Montt), prbujc zmniejszy przywileje zarwno ich, jak i Kocioa, ale robic to wszystko w sposb arbitralny. Prb powstania Montt zama przy pomocy robotnikw i drobnomieszczastwa. Nastpny dyktator Jose Perez zacz polityk wyranie liberalizujc (1861-1871). V. Dorzecze La Platy-Parany uchodzio na pocztku XIX w. za najbogatszy kraj w Ameryce Poudniowej. Buenos Aires byo, podobnie jak Kartagena i Caracas na pnocy, ywym ogniskiem kulturalnym, wicym Ameryk Poudniow z Europ i z Ameryk Pnocn. Z tego te miasta wyszed ruch niepodlegociowy antyhiszpaski. Ogarn on cae dorzecze, w 1818 r. utworzono pastwo Zjednoczone Prowincje La Plata (dzisiejsza Argentyna, Boliwia, Paragwaj i Urugwaj), ale bya to tylko decyzja sowna, ktra nigdy nie wesza w ycie. Zreszt nawet formalnie zerwa z ni Paragwaj w 1822 r., Boliwia i Urugwaj w 1825 r., reszta nosia odtd nazw Republika Argentyska, cho zanosio si na to, e i ta reszta si rozpadnie. Rozbienoci midzy interesami latyfundystw i wielkich hodowcw owiec i byda a buruazj z Buenos Aires i arystokracj z najbliszych okolic stolicy byy w XIX w. zbyt wielkie. Pierwsi byli zwolennikami federacji prowincji, drudzy centralizmu, nazwano ich unitarystami. Lata 1826-1831 to okres anarchii w Argentynie, ktra dzielia si wwczas na par zwalczajcych si republik. Na czele kadej sta inny caudillo, cho w teorii wadz najwysz mia prezydent "konfederacji". Sytuacja zmienia si, gdy w 1835 r. dyktatorem zosta dawny goucho (tzn. pilnujcy stada w pampasach), potem wielki waciciel ziemski i wreszcie gubernator prowincji Argentyny, panalfabeta pk Juan Manuel de Rosas. Majc poparcie arystokracji i kleru katolickiego, przy pomocy oddziaw zbrojnych zoonych z gauchos i Murzynw zjednoczy Argentyn w jedno scentralizowane pastwo. Zrobi to jednak przy pomocy drakoskich rodkw, amic okrutnie wszelki opr i tpic wszelk krytyk swej osoby. Policja jawna i tajna organizacja policyjna (mozorco) tysicami wiziy, torturoway i mordoway ludzi. Portrety dyktatora noszono na procesjach kocielnych wraz z obrazami religijnymi, jego samego otacza zreszt kult niemal religijny. Mniej szczcia mia w polityce zagranicznej. W 1833 r. Wielka Brytania zagarna Falklandy, ktre z winy rzdu argentyskiego byy prawie bezpaskie (do 1766 naleay do Francji). Przez cay czas swych rzdw Rosas toczy wojn z Urugwajem, do ktrego uciekali unitaryci i przeciwnicy dyktatury argentyskiej. Flota argentyska blokowaa Montevideo, ale to naraao na straty Francj i Wielk Brytani, tote odpowiedziay blokad ujcia La Platy (do 1848 r.). Z trudnoci de Rosasa skorzystao Chile zajmujc wyspy wok Cieniny Magellana. Ale dopiero powstanie pod wodz Justo de Urquiza (dyktator 1852-1860) i klska pod Monte Caseros w 1852 r. zmusiy de

Rosasa do ucieczki do Anglii. Mimo swych drakoskich rzdw demagog de Rosas by bardzo popularny wrd drobnomieszczastwa i biedoty argentyskiej, dla nich przecie nie by grony. Legenda o de Rosasie przetrwaa a do XX w. Niezalenie od niej wydaje si, e mona go jednak uwaa za gwnego twrc nowoytnej Argentyny. Po ustpieniu de Rosasa zaznaczyy si znowu tendencje federalistyczne, a Buenos Aires wystpio nawet (1852 r.) z federacji, tworzc wasne pastwo. Stolic Argentyny staa si Parana. Rozbicie to byo jednak nie do utrzymania. Buenos Aires potrzebowao zaplecza gospodarczego, Argentyna za nie moga si obej bez tego portu. W 1859 r. Urquiza pokona zbuntowane miasto w bitwie pod Cepeda. Ale ju w 1862 r. w bitwie pod Pavon, ostatniej bitwie o jedno Argentyny, zwyciy gubernator Buenos Aires, Bartolome Mitre (dyktator 1860-1868). Dopiero teraz Argentyna zacza si stawa jednym z najsilniejszych pastw poudniowoamerykaskich, cho nadal nie moga powstrzyma ekspansji Chile na poudniu ani uzaleni od siebie Urugwaju, a to ostatnie byo zawsze celem polityki argentyskiej. Urugwaj (nazwa oficjalna Republica Oriental del Uruguay) utrzyma sw niepodlego gwnie dziki rywalizacji argentysko-brazylijskiej, cho paci za ni drogo sta anarchi podsycan przez tych ssiadw, a nawet wojn domow. Najduszy okres takiej anarchii, zwany "wielk wojn", trwa od 1839 do 1852 r. Formalnie bya to walka zwolennikw obalonego w 1838 r. prezydenta Manuela Oribe ("biali", od biaej odznaki na kapeluszu) ze zwolennikami jego nastpcy, gen. Fructuoso Rivera (colorados, kolorowi - od opaski barwnej na ramieniu), trudniej powiedzie, o co naprawd chodzio w tej wojnie poza porachunkami osobistymi. Pozostay po niej jednak nazwy na oznaczenie stronnictw politycznych, "kolorowi" reprezentowali pniej gwnie gauchos i Indian. Podczas wielkiej wojny odznaczy si, walczc po stronie "kolorowych" jako genera i dowdca legionu woskiego, Jzef Garibaldi w latach 1843-1846. Pastwem buforowym, podobnie jak Urugwaj, by take Paragwaj, w wikszym jeszcze stopniu zaleny od rywalizacji swych ssiadw. Urugwajowi jednak pomoga Wielka Brytania i Francja, nie miay one natomiast adnego interesu w pomaganiu Paragwajowi. W Paragwaju Indianie Guarani, majcy za sob tradycj komunizujcego, ale zarazem centralistycznego, wdraajcego posuszestwo, ale i dajcego ogowi pewne elementy kultury nowoytnej, pastwa jezuickiego z lat 1631-1767, stali wyej pod wzgldem kulturalnym od Indian ssiadw. Poza tym w Paragwaju byo zawsze bardzo niewielu Kreolw, og mieszkacw stanowili Guarani. A do pocztku XIX w. kraj by zaleny od wicekrlestwa La Platy. Gdy do Paragwaju przysza wiadomo o abdykacji prawowitego krla hiszpaskiego i obowizku nieuznawania uzurpatora Bonapartego, rada miejska (cabildo) w Asuncin utworzya rewolucyjn junt (zwizek), ta zwoaa kongres oglnokrajowy, obradujcy w czerwcu 1810 r., na ktrym uchwalono niezaleno i od Hiszpanii, i od Buenos Aires. Junta rewolucyjna Argentyny rwnie wypowiedziaa posuszestwo metropolii, ale nie chciaa si zgodzi na decyzj Paragwaju i jego "bunt" chciano stumi si. W bitwie pod Tacuari, w marcu 1811 r. najedcy argentyscy zostali odparci. W maju 1811 r. Paragwaj wystpi ze Zjednoczonych Prowincji La Plata, ktre w teorii istniay na terenach dawnego wicekrlestwa. Gwnym inspiratorem uchway o niepodlegoci by prawnik z Asuncin dr Jose Gasparo Tomas Rodriguez de Francia, dziki niemu te kongres przedstawicieli kraju, zwoany do Asuncin, uchwali w padzierniku 1813, e Provincia del Paraguay bdzie si odtd zwaa Republica del Paraguay. W tyme roku Francia zosta (wraz z innym przywdc powstania, oficerem Fulgencio Yegros) konsulem, ale ju w 1816 r. doywotnim dyktatorem i wadz sprawowa a do mierci w 1840. Dr Francia rozwiza wszystkie cabildos, nie zwoywa kongresu, ale wprowadzi rwno wszystkich wobec prawa, pozbawiajc Kreolw, nielicznych zreszt w tym kraju, wszelkich przywilejw. Rwnie i kler pozbawi znaczenia politycznego. Skasowa w. inkwizycj, znosi klasztory, sam mianowa proboszczw, sprzeda majtki kocielne, przeznaczajc fundusze std uzyskane na budow szk i na armi, czynic z Paragwaju jak mwiono - "Prusy Ameryki Poudniowej", cho korpusu oficerskiego nie rozbudowa. Bezinteresowny, wraliwy na krzywd, ju za ycia otoczony kultem niemal religijnym, postawi sobie ambitny cel: uczynienie z Paragwaju silnego pastwa demokratycznego. Zmierza do tego drog, ktr uwaano wwczas za jedynie moliw, tj. drog twardych rzdw dyktatorskich. Utrzyma niepodlego Paragwaju mimo staych zakusw przeciw niemu ze strony Argentyny. Uczyni z Paragwaju pierwsze i zarazem jedyne w XIX w. pastwo amerykaskie, w ktrym Metysi i Indianie byli penoprawnymi obywatelami, jedyne w Ameryce Poudniowej pastwo prawdziwie demokratyczne. Mona nawet powiedzie, e dr Francia by jednym z twrcw narodu paragwajskiego. To pastwo wolnych chopw i drobnych mieszczan nie znao - w przeciwiestwie do innych pastw - anarchii i rewolt oficerw. Ujemn stron polityki dr. Francii byo izolowanie kraju od wpyww zewntrznych. Paragwaj zwano nawet "Chinami Ameryki". Nastpc dr. Francii by jego siostrzeniec Carlos Antonio Lopez (dyktator 1844-1862, ale ju od 1841 konsul), ktry odstpi od zasady, e tylko pastwo moe zajmowa si handlem zagranicznym i upastwowi ziemie gminne indiaskie, wydzierawiajc je jednak zaraz chopom. Zacza dziki temu powstawa klasa swoistej buruazji kupieckiej i warstwa bogatych chopw, ale mimo to Paragwaj pozosta nadal najbardziej demokratycznym krajem amerykaskim, majcym ju siln wiadomo narodow. Tylko dziki temu Paragwaj mg stoczy cik walk o niepodlego. Walk t sprowokowa dyktator Francisco Solano Lopez (1862-1870, syn poprzednika), ktry - liczc na armi paragwajsk - chcia zapewni

swemu pastwu odpowiedni swobod w korzystaniu z ujcia La Platy do oceanu i dlatego zacz niebacznie wojn z popierajc w Urugwaju stronnictwo "kolorowych" Brazyli, a chcc interweniowa w Urugwaju wysa armi przez terytorium argentyskie. To sprawio, e Brazylia i Urugwaj zawary przymierze skierowane przeciwko Paragwajowi, finansowane w dodatku przez Wielk Brytani. Wprawdzie przeciwko temu trjprzymierzu bardzo energicznie zaprotestowa rzd peruwiaski, zapowiadajc, e nie dopuci do tego, by z Paragwaju uczyni "amerykask Polsk", protestowaa take Kolumbia i Chile, ale mimo to wojna toczya si w latach 1864-1870. Po paru pocztkowych sukcesach Lopez zacz ponosi klski, wojska sprzymierzonych wkroczyy do Paragwaju, cho caa jego ludno, a nawet kobiety i dzieci, braa udzia w obronie, stawiajc heroiczny opr najedcom. W wojnie tej zgino przeszo 90% ludnoci mskiej Paragwaju, a w ogle z przeszo 500000 mieszkacw ocalaa mniej ni poowa i to przewanie kobiety i dzieci. Reszta wygina wskutek dziaa wojennych, chorb zakanych lub zostaa wymordowana, gdy gen. brazylijski, zi cesarza Pedro II, ks. Orleaski, hr. Gaston d'Eu kaza zabija nawet kobiety i dzieci. Paragwaj straci cz swego terytorium, przez lat 10 by okupowany przez najedcw i zacz zmienia sw struktur spoeczn, upodabniajc si do krajw ssiednich. Wojna ta miaa jednak znaczenie oglnoamerykaskie, bo w jej nastpstwie powsta pniej konflikt graniczny z Argentyn, a potem z Boliwi. W obu interwenioway Stany Zjednoczone i inne pastwa. VI Hiszpania utrzymaa swe panowanie tylko na wyspach amerykaskich z wyjtkiem Santo Domingo. Zachodnia cz tej wyspy, zwana Haiti, naleca od 1697 r. do Francji, wolna od 1803, bya widowni staych, czsto krwawych walk Murzynw z Mulatami, ktre doprowadziy wreszcie do utworzenia w 1808 r. dwch pastw, murzyskiego i mulackiego. Cz wschodnia, przy ktrej pozostaa nazwa hiszpaska Santo Domingo, po przejciowych w latach 1795-1806 rzdach francuskich, wrcia pod panowanie Hiszpanii, ale w 1821 r. oddzielia si od niej i utworzya republik. W 1820 r. zjednoczy z powrotem mulack i murzysk cz Haiti Mulat Jean Pierre Boyer (prezydent 1818-1843), a w 1822 r. poczy je z Santo Domingo. Ale jedno pastwowa wyspy nie utrzymaa si dugo z powodw ekonomicznych i kulturalnych: w Haiti przewaao rolnictwo i jzyk francuski, w Santo Domingo pasterstwo i jzyk hiszpaski, poza tym wikszo mieszkacw Haiti stanowili Murzyni, w Santo Domingo za Mulaci i biali. Tote gdy w Haiti zaczy si rozruchy Murzynw przeciwko Mulatom, w Santo Domingo wybucho w 1843 r. powstanie, na czele ktrego stan bogaty hodowca Pedro Santana (dyktator 1844-1861 z przerwami), w 1844proklamowano republik, ktra miaa si odtd zwa Dominikana (Republica Dominicana). W obawie jednak przed wpywami z Haiti rzdzcy w Dominikanie wielcy waciciele ziemscy i hodowcy przeprowadzili przyczenie si jej do Hiszpanii w 1861 r. Wywoao to natychmiast protesty Haiti i innych pastw poudniowoamerykaskich, w Dominikanie zaczy si rozruchy, w 1865 r, ponownie zostaa ogoszona niezalen republik. W Haiti po oddzieleniu si Santo Domingo wadz znowu przejli Murzyni. Wybrany w 1847 r. na prezydenta Murzyn gen. Faustyn-Robespierre-Napoleon Soulouque, wyzyskujc nienawi biedoty murzyskiej do buruazji, rekrutujcej si gwnie z Mulatw, inspirowa w kwietniu tego roku rze tych ostatnich w caym pastwie. W 1849 r. Soulouque przyj tytu cesarza (Faustyn I, 1849-1859), nie pierwszy zreszt, bo ju w 1804 r. taki tytu przyj prezydent Dessalines (Jakub I), biorc za wzr Napoleona I, Soulouque, podobnie jak jego poprzednik, otacza si wielkim przepychem, zwizane z tym marnotrawstwo pienidzy i ogromne okruciestwa doprowadziy w 1859 r. do powstania i przywrcenia republiki. Haiti byo poza Afryk jedynym pastwem murzyskim, poza tym spord pastw murzyskich tylko Haiti i utworzona w 1822 r. przez wolnych Murzynw amerykaskich Liberia w Afryce (biorca jednak udzia w handlu niewolnikami) miay ustrj konstytucyjny, aczkolwiek w Haiti istnia on tylko w teorii. Wszystkie pastwa Ameryki aciskiej byy uzalenione w wikszym lub mniejszym stopniu od kapitalistw obcych, gwnie brytyjskich, czciowo za take francuskich. Dopiero ok. poowy XIX w, zaczli z nimi rywalizowa kapitalici amerykascy, rozcigajc swe wpywy z pocztku przede wszystkim na kraje ssiadujce ze Stanami Zjednoczonymi, tj. Meksyk, pastwa rodkowoamerykaskie i Antyle. Przedmiotem staego zainteresowania tych kapitalistw byy zwaszcza kolonie hiszpaskie Puerto Rico i Kuba, eksportujce cukier do Stanw Zjednoczonych. Kuba zwaszcza bya w tak dobrej sytuacji gospodarczej, e stale sprowadzaa niewolnikw murzyskich i wolnych najemnikw, m.in. Hindusw i Chiczykw (w 1860 r. byo ich ok. 70000). Popierano zatem na Kubie ruch oporu przeciwko rzdowi hiszpaskiemu w nadziei, e wolna Kuba stanie si z koniecznoci zalena od Stanw Zjednoczonych. W 1854 r. rzd amerykaski formalnie zaproponowa Hiszpanii, by sprzedaa sw wysp. Zebrani w zwizku z t spraw w Ostendzie trzej przedstawiciele Stanw Zjednoczonych przy rzdach Wielkiej Brytanii, Francji i Hiszpanii uchwalili na ten temat deklaracj (Ostend Manifesto), przesan z Akwizgranu sekretarzowi stanu Williamowi Marcy 18 padziernika 1854, charakterystyczn dla wczesnej frazeologii politykw pnocnoamerykaskich: "Stany Zjednoczone maj obowizek stara si o kupno Kuby. Nasza historia nie pozwala nam na nabycie wyspy Kuby bez zgody Hiszpanii, chyba e to byoby usprawiedliwione wielkim prawem samoobrony. Skoro zaofiarowalimy Hiszpanii cen o wiele przewyszajc warto Kuby i skoro spotkao si to z odmow, to powstaje pytanie, czy Kuba, bdc w posiadaniu Hiszpanii, nie zagraa powanie naszemu wewntrznemu pokojowi i istnieniu naszej drogiej Unii. Jeli na to pytanie odpowiedzie twierdzco, to my - majc po swej stronie wszelkie prawo boskie i

ludzkie - bdziemy usprawiedliwieni, odrywajc Kub od Hiszpanii, o ile bdziemy mieli si". Wprawdzie pod wpywem oglnego oburzenia w Europie Zachodniej, a nawet w Stanach Zjednoczonych, Marcy, zreszt zwolennik przyczenia Kuby choby za pomoc prowokacji, musia publicznie wyrazi sw dezaprobat dla manifestu ostendzkiego, nie mona go jednak uwaa za akt bez znaczenia. Jego wspautorem by przecie dawny sekretarz stanu (1845-1849), a pniej prezydent (1857-1861) James Buchanan, ktry wanie dziki swej polityce aneksjonistycznej w stosunku do Kuby zwyciy w wyborach na prezydenta. W Kubie widziano potencjaln baz dla mocarstw europejskich, gdyby chciay zaatakowa Stany Zjednoczone. Poza tym rozeszy si wieci, e Hiszpania chce znie na Kubie niewolnictwo, a to mogo oddziaywa demoralizujco na Murzynw w stanach poudniowych Stanw Zjednoczonych. Do kupna Kuby mimo podwyszonej ceny (130 000 000 dolarw, w 1848 r. dawano tylko 100 000 000) nie doszo, ale akcji zbrojnej nie podjto w obawie, e Hiszpania zostanie poparta przez Wielk Brytani, cho wielu Kubaczykw, nie liczc na to, by Hiszpania chciaa zmieni swj system rzdw, byo gotowych do powstania i przyczenia swego kraju do Stanw Zjednoczonych. Powstanie to wybucho w 1868 r. w lad za rewolucj w Hiszpanii. Rzd powstaczy, na czele ktrego sta Carlos Manuel de Cespedes, proklamowa zniesienie niewolnictwa i tolerancj religijn. Cespedes i wielu dziaaczy kubaskich pragno, by Kuba wesza w skad Stanw Zjednoczonych jako jeden ze stanw, mimo to nie popary one zbrojnie powstania i nawet nie przyznay Kubie praw strony wojujcej, obawiajc si - jak si wydaje - w dalszym cigu ewentualnej interwencji ze strony Wielkiej Brytanii. Ograniczono si tylko do zaproponowania rzdowi hiszpaskiemu uznania niepodlegoci Kuby w zamian za odszkodowanie, ktrego wypata miaa by zagwarantowana przez Stany Zjednoczone. Powstanie zakoczyo si dopiero w 1878 r. Kuba pozostaa jeszcze pod wadz Hiszpanii. Rozdzia osiemdziesity trzeci Sprawa zjednoczenia Niemiec w latach 1859-1866. Klska Austrii W 1848 r. nie udao si buruazji niemieckiej dokona zjednoczenia Niemiec. Byo ono jednak nieuniknione gwnie z dwch powodw: ekonomicznego i ideowo-politycznego. Ogromny rozwj przemysu niemieckiego w drugiej poowie XIX w., do gsta sie kolejowa wszystko silnie wizao kraje niemieckie i przekrelao separatyzm ksit i rzdw. Poza tym wikszo pastewek naleaa do Zwizku Celnego, dyktujcego wszdzie ceny, zawierajcego w imieniu wszystkich czonkw zwizku umowy handlowe z pastwami obcymi. Korzyci gospodarcze przycigny do Zwizku Celnego take pastwa, ktre w 1834 r. utworzyy konkurencyjny Steuerverein (Hanower, Brunszwik, potem Oldenburg, Badenia, Nassau i inne). Kolejno w latach czterdziestych przystpoway one do zwizku, w 1854 r. uczyni to najwaniejszy z nich Hanower. Wprawdzie w obrbie Zwizku wystpoway czsto tarcia wynikajce z odmiennej struktury pastw czonkowskich, zerwanie jednak ze Zwizkiem byo dla pastw mniejszych faktycznie niemoliwe ze wzgldw gospodarczych. Waciwie zatem, cho udzia poszczeglnych pastw w Zwizku Celnym by dobrowolny i zawsze tylko tymczasowy, to jednak dziki niemu Niemcy byy ju faktycznie zjednoczone, miay wspln baz gospodarcz. Zjednoczenia Niemiec pragnli demokraci i socjalici niemieccy (m.in. Marks i Engels), a dziki nim i wikszo robotnikw niemieckich. Ku zjednoczeniu par take rozbudzony w 1813 r., potem oywiony w 1848 r. dziki rewolucji, i w latach 1859-1860 dziki przykadowi Woch, ruch narodowy niemiecki. Hodowaa mu przede wszystkim buruazja niemiecka, a nawet cz drobnomieszczastwa i arystokracji. Ze wzgldw gospodarczych i ze wzgldu na do oglne pragnienie wikszoci owieconej czci narodu niemieckiego sprawa zjednoczenia Niemiec dojrzaa ju cakowicie do realizacji. Na przeszkodzie temu mogy stan tylko trudnoci zewntrzne, tj. opozycja Francji i Rosji, ktre dotd zwykle uniemoliwiay zmian ustroju Niemiec. Ale wanie od 1863 r. wytworzya si dla tej zmiany wyjtkowo korzystna sytuacja midzynarodowa. Rosja od czasu wojny krymskiej bya wrogo nastawiona wobec Austrii i cho w zasadzie niechtna zmianom organizacyjnym w Niemczech, to jednak w konflikcie prusko-austriackim stawaa po stronie Prus. Silne Prusy wydaway si rzdowi rosyjskiemu mniej niebezpieczne ni silna Austria. Napoleon III popiera spraw Woch przeciwko Austrii, zaleao mu wic na tym, by tej ostatniej Prusy nie przyszy z pomoc. Poza tym by przeciwny wprawdzie zjednoczeniu Niemiec, ale przeceniajc siy Austrii popiera Prusy, sdzi, e zawsze bd one szachowane przez Austri i z tego powodu musz utrzymywa dobre stosunki z Francj. Zreszt w 1863 r. zaamaa si przyja francusko-rosyjska, a w zwizku z tym osab poczony nacisk Francji i Rosji na pastwa niemieckie. W chwili, gdy sprawa zjednoczenia Niemiec dojrzaa ju od wewntrz i miaa korzystne warunki zewntrzne, pozostawao jeszcze otwarte pytanie, kto sfinalizuje ostatecznie t spraw. Poniewa buruazja niemiecka zawioda ju w latach 1848-1849, przechodzc wszdzie na stron reakcyjnych rzdw, przeto zjednoczenie mogo si dokona tylko odgrnie przez Prusy lub Austri. Cesarz austriacki by od 1815 r. formalnym przewodniczcym Zwizku Niemieckiego, mg liczy w Niemczech na wikszo ksit i konserwatystw, na cz liberaw, ktrzy byli niechtni junkierskim Prusom oraz na wiksz cz katolikw, ktrzy przewanie nie mieli sympatii do protestanckich Hohenzollernw. Ale mimo to w walce o hegemoni w Niemczech Austria bya w gorszej sytuacji ni Prusy, w razie konfliktu zbrojnego nie moga bowiem liczy na wierno swych obywateli. Na zewntrz za bya odosobniona politycznie, a co gorsza zagroona w swoich posiadociach woskich i zmuszona do bacznej uwagi na rosyjski plan ekspansji ku wschodowi. Musiaa si obawia Woch, za ktrymi sta Napoleon III - na zachodzie,

Rosji - na wschodzie i Prus - na pnocnym zachodzie. Prusy miay i na terenie niemieckim i na terenie midzynarodowym znaczn przewag nad Austri. Zwizay ju ze sob kraje niemieckie pod wzgldem gospodarczym, miay za sob wikszo liberaw i ogromn wikszo protestantw. W tych warunkach wystarczyo Prusom prowadzi polityk troch bardziej ni dotd energiczn w Niemczech, by korzystajc z sytuacji midzynarodowej zjednoczenie gospodarcze i uczuciowe uzupeni zjednoczeniem politycznym. Dawna nacjonalistyczna, szerzca kult wielkich monarchw lub wodzw narodu, historiografia niemiecka twierdzia uparcie, e zjednoczenie Niemiec byo dzieem jednego czowieka - Bismarcka. Bagatelizowaa ona jednak zarwno cae to sprawy zjednoczenia, jak i to, e zjednoczenie byo nieuniknione i e w latach 1863-1870 Prusy miay wszystkie dane po swej stronie, by go dokona. Bismarck wyraa tylko potrzeby chwili dziejowej, aczkolwiek nie ulega wtpliwoci, e dziki walorom osobistym przyspieszy znacznie, podobnie jak Cavour, proces zjednoczenia i nada mu specyficzne pitno. Otto von Bismarck by z pochodzenia i z przekonania junkrem pruskim "do szpiku koci", zdecydowanym konserwatyst i wrogiem liberalizmu politycznego. "Niemcy patrz nie na liberalizm Prus, ale na ich potg" - powiedzia zaraz w pierwszej mowie po objciu stanowiska prezesa ministrw. "Wielkie zagadnienia chwili dziejowej rozstrzyga si nie przez wojny i uchway wikszoci - to stao si wielkim bdem w 1848 i 1849 r. - lecz krwi i elazem". Przy tym wszystkim by na wskro realist, umiejcym si liczy z polityczn rzeczywistoci, dlatego te, cho pogardza pogldami mas ludowych, chtnie czasem odwoywa si do nich, gdy chodzio o przeciwstawienie si liberaom. Tych ostatnich nie znosi, ale po 1866 r., liczc si z koniecznoci poparcia, wszed z nimi w przymierze przeciwko odamowi konserwatystw, ktrzy jego polityk zwalczali. Obejmujc wadz w 1862 r., nie reprezentowa Bismarck adnej nowej koncepcji, adnego planu odmiennego od tych, ktre ju istniay w gronie otaczajcych krla reakcjonistw. Chodzio mu tylko o utrzymanie autorytetu krla wobec parlamentu, a waciwie o odebranie przedstawicielstwu narodowemu wszelkiego znaczenia, i o wyparcie Austrii ze Zwizku Niemieckiego. W gruncie rzeczy Bismarck uwaa si przede wszystkim za Prusaka, za wasala krla pruskiego i przyznawa, e gdyby kiedy stan wobec konfliktu swego poczucia pruskiego z niemieckoci, to nie wahaby si ani chwili z wyborem, uczucie narodowe powiciby przywizaniu do krla pruskiego. Donioso jego roli polegaa tylko na tym, e polityk sw prowadzi zrcznie i konsekwentnie, cho trzeba doda, e o jej wynikach zadecydowaa nie tylko jego zrczno, lecz take wyjtkowo pomylna sytuacja midzynarodowa. W 1862 r. przed objciem wadzy przez Bismarcka, Wilhelm I nie mogc zama oporu parlamentu nosi si nawet z myl abdykacji na rzecz syna Fryderyka. Bismarck jednak niewiele si przej wol przedstawicieli narodu, cho odmwili mu uchwalenia budetu. Jego mowie w parlamencie w styczniu 1863 r. zarzuci jeden z posw (Schwerin), e streszcza si ona w zdaniu "sia przed prawem". Bismarck nie uy tego zdania dosownie, ale istotnie tej zasady si trzyma. Rzdzi bez uchway o budecie, potem za rozwiza sejm. Podobnie lekcewaco zachowa si wobec nowego sejmu, rwnie zoonego w wikszoci z opozycji. Faktycznie przez 4 lata (1862-1866) niemal ignorowa uchway sejmowe, podkrelajc, e jest zaleny tylko od krla. W czerwcu 1863 r. ponadto, wbrew konstytucji, a nawet mimo opozycji nastpcy tronu, wprowadzi surow cenzur prasy. Najwicej jednak energii woy w dziaalno skierowan przeciwko Austrii, nie dopuszczajc do proponowanej przez ni reformy organizacji Zwizku Niemieckiego i wcigajc Austri do wsplnej z Prusami akcji w sprawie "ksistw pnocnych", tj. Szlezwika, Holsztynu i zczonego z tym ostatnim Lauenburga. Spraw "ksistw" przy tym tak skomplikowa, e og nie mg si czsto zorientowa, po czyjej stronie jest suszno. "Tylko trzy osoby j zrozumiay", artowa Palmerston: "jedna - to ksi Albert, ale on ju umar. Druga to pewien profesor niemiecki, ale ten dosta pomieszania zmysw, Trzeci jestem ja, ale znowu wszystko zapomniaem". Z pocztku bya to sprawa prosta. W 1850 r. Dania zerwaa ukad zawarty w Malmo w 1848 r. z Prusami, ale Wielka Brytania, Rosja i Szwecja zaporedniczyy pokj i wojska pruskie zostay z ksistw wycofane. Podpisany przez przedstawicieli Austrii, Francji, Wielkiej Brytanii, Rosji i Szwecji protok w Londynie z 2 sierpnia 1850 r. gwarantowa wczesne granice Danii. Nastpny za protok podpisany rwnie w Londynie 8 maja 1852 r. przez te same pastwa oraz Prusy i Rosj uznawa istniejce w Danii prawo dziedziczenia tronu w linii eskiej jako obowizujce take w ksistwach. Ale bezdzietny Fryderyk VII, chcc zapewni swemu nastpcy duskiemu i szwagrowi Christianowi posiadanie ksistw, dekretem z 1863 r. ogosi wcielenie Szlezwiku do Danii, cho ksistwa stanowiy cao i miay swj wasny ustrj wewntrzny odmienny od duskiego. Gdy za 15 listopada 1863 umar Fryderyk VII i tron w Danii obj po nim Christian IX, cae Niemcy ogarn zapa patriotyczny. Domagano si uznania w ksistwach jako ich monarchy ksicia Chrystiana Fryderyka Augustenburga, gdy ten pochodzi z bocznej wprawdzie, ale mskiej linii ksit szlezwicko-holsztyskich, mia zatem w ksistwach wiksze prawo do tronu. Domagano si poza tym utrzymania dotychczasowego ustroju ksistw. Uchwalona przez sejm zwizkowy ekspedycja wojskowa zoona z oddziaw hanowerskich i saskich wkroczya do Holsztyna. Liczono przy tym, e stojca na czele Zwizku Niemieckiego Austria nie dopuci do odpadnicia ksistw od Niemiec. By to moment, w ktrym inteligencja niemiecka, nawet czciowo w Prusach, i to zarwno buruazja, jak i szlachta, stawiaa na Austri. Moga ona wwczas odegra rol decydujc, gdy miaa za sob ogln sympati, ale cesarz Franciszek Jzef, a zwaszcza

minister spraw zagranicznych konserwatysta Rechberg widzieli w wyrazie woli narodu tendencje rewolucyjne. Z tego skorzysta Bismarck, przekonujc atwo Rechberga o koniecznoci wsplnego wystpienia nie Zwizku Niemieckiego jako takiego, lecz tylko Austrii i Prus. Ju wwczas bowiem Bismarck dy do zagarnicia ksistw przez Prusy, ale nie chcc sobie zraa opinii niemieckiej, chcia si posuy Austri jako narzdziem. Austria i Prusy zaczy zatem w lutym 1864 r. wojn z Dani. By to moment wyjtkowo pomylny dla Bismarcka, gdy nie musia si obawia energicznego protestu ze strony pastw, ktre podpisay protokoy londyskie. Rosja czua si zobowizana w stosunku do Prus z racji konwencji Alvenslebena. Napoleon III by zraony do Wielkiej Brytanii jej odmow wzicia udziau w proponowanym przez niego kongresie na temat sprawy polskiej. Wielka Brytania nie moga wystpi sama. W ten sposb los Danii by zwizany z nastpstwami powstania styczniowego, a jej klska nieunikniona. Wojska prusko-austriackie pod dowdztwem marszaka Wrangla, dziaajc wedug planu gen, Moltkego, atwo zamay opr o wiele sabszej armii duskiej. Zajy Szlezwik, pokonay Duczykw w bitwie pod Duppel, opanoway cay Pwysep Jutlandzki. Poniewa konferencja mocarstw w Londynie nie moga si zdoby na wsplne wystpienie, Dania musiaa na mocy pokoju w Wiedniu (20 X 1864 r.) zrzec si ksistw na rzecz Austrii i Prus, tracc w ten sposb 2/5 swoich posiadoci. Wysunita w Londynie propozycja plebiscytu w Szlezwiku doczekaa si urzeczywistnienia dopiero w 1920 r. W Niemczech sdzono, e zwycizcy osadz na tronie szlezwicko-holsztyskim ksicia Augustenburga, pragna tego zreszt Austria i Bismarck gotw by to zrobi, ale z takimi zastrzeeniami, e sam ksi powiedzia: "Wolabym raczej jako prosty chop sadzi kartofle ni w takich warunkach by ksiciem szlezwicko-holsztyskim". Wobec tego w ksistwach, mimo oburzenia opinii niemieckiej, ustanowiono kondominium, tj. wsplne rzdy austriacko-pruskie. Wojsko Zwizku Niemieckiego zostao z Holsztyna usunite. Ale Bismarck zacz robi tu wadzom austriackim trudnoci i stwarza fakty dokonane. Tak np. w kwietniu 1876 r. przenis baz pruskiej floty wojennej z Gdaska do Kilonii. W rezultacie zatem sama Austria zaproponowaa w Gastein w sierpniu 1865 r. Prusom podzia ksistw. Prusy miay obj w zarzd Szlezwik, Austria za Holsztyn. Ugoda w Gastein podkopaa ogromnie autorytet Austrii w opinii niemieckiej, ktra liczya stale na to, e cesarz jako przewodniczcy Zwizku Niemieckiego bdzie broni niezalenoci ksistw w ramach Zwizku i osadzi, zgodnie z wol ich mieszkacw, na tronie ksicia Augustenburskiego. Podobnie oceniono ten fakt i poza Niemcami. Minister brytyjski Jerzy Clarendon nazwa aneksj ksistw "najhaniebniejszym czynem w polityce midzynarodowej od czasw rozbiorw Polski". Prowokowana ustawicznie w Holsztynie Austria gotowa bya zrzec si swoich praw do ksistw pnocnych, ale w zamian za zgod Prus na reorganizacj Zwizku Niemieckiego, a przynajmniej w zamian za pomoc w razie ataku Woch na swe posiadoci woskie. Ale na t ostatni propozycj Bismarck nie chcia si zgodzi, w sprawie za pierwszej wysuwa projekt utworzenia parlamentu niemieckiego powoanego na drodze powszechnego gosowania, na co jednak nie chciaa si zgodzi Austria w obawie, e ten parlament ofiaruje koron Niemiec, podobnie jak to byo w 1849 r., krlowi pruskiemu. Zbrojny konflikt by zatem nieunikniony, ale na zaczcie walki Bismarck zdecydowa si dopiero po spotkaniu si z Napoleonem III w Biarritz (X 1865 r.) i zapewnieniu sobie neutralnoci Francji oraz po zawarciu w Berlinie 8 kwietnia 1866 r., pod naciskiem k wojskowych, przymierza z Wochami, cho je osobicie lekceway. Dopiero teraz Austria postanowia zwoa parlament holsztyski, by zadecydowa o losach swego kraju, i zwrci si do sejmu zwizkowego we Frankfurcie, by wystpi w obronie praw ksistwa szlezwicko-holsztyskiego jako czonka Zwizku. Prusy odpowiedziay na to wkroczeniem wojsk do Holsztyna, a gdy rada zwizkowa uchwalia mobilizacj si wojskowych, zaczy wojn. Sztab pruski przygotowywa j starannie od paru lat, natomiast ani Austria, ani pozostae pastwa niemieckie zupenie nie byy do niej przygotowane i nie uzgodniy swych posuni militarnych. Pastwa poudniowe nie zdyy nawet si zmobilizowa, gdy w cigu dwch tygodni w czerwcu 1866 r. pruski gen. Manteuffel zaj Hanower, w lipcu wojska pruskie na zachodzie osigny lini Menu. Ale gwne rozstrzygnicie nastpio na froncie austriackim. Armia pruska dorwnywaa austriackiej pod wzgldem liczebnym (258000 Prusakw przeciwko 261000 Austriakw), ale przewyszaa j technik i oglnym poziomem wyszkolenia onierzy, miaa te o wiele lepsze dowdztwo. Pruskie iglicwki (Zundnadelgewehr) byy o wiele lepsze ni przestarzae karabiny austriackie. Armia pruska bia si lepiej, przecitny onierz pruski sta wyej pod wzgldem umysowym od austriackiego. Mwiono nawet, e wojn t wygra niemiecki nauczyciel, co byo o tyle prawd, e szkoy pruskie wdraay uczniom ducha militaryzmu. Prusacy mieli dobrze przygotowany korpus oficerski i wietnego szefa sztabu generalnego, gen. Helmuta Moltke, ktry kierowa ca kampani. Austriacki wdz naczelny gen. Ludwik von Benedek by natomiast zupenie nieudolny, nie potrafi te wyzyska paru powanych bdw przeciwnika, ktre mogy zadecydowa o losach wojny. Po pierwszych niepowodzeniach Benedek zaama si i tylko na yczenie cesarza stoczy 3 lipca 1866 r. decydujc bitw pod Sadow (w pobliu Koniggratz, dzi Hradec Kralowe, na poudniowy zachd od Kodzka). Losy bitwy wayy si z pocztku i by nawet moment dla Prusakw tak krytyczny, e znajdujcy si w pruskiej kwaterze generalnej Bismarck myla o popenieniu samobjstwa. Na szczcie dla nich, do akcji zdya wej armia kronprinca, tzw. lska. Klska Austriakw bya zupena, a droga do Wiednia otwarta. Bitwa pod Sadow zaskoczya rzdy i opini w Europie. Napoleon III liczy na dug i nie

rozstrzygnit wojn. Teraz niektrzy z jego otoczenia, m.in. ona Eugenia, doradzali mu demonstracj zbrojn w obronie Austrii, a poniewa i car Aleksander II zdradza zaniepokojenie rozwojem wypadkw, Bismarck, sdzc, e sytuacja Prus moe by niebezpieczna, zacz tworzy legion wgierski, przy pomocy ktrego chcia wywoa powstanie na Wgrzech, nosi si nawet z zamiarem apelu do mas ludowych niemieckich, ogoszenia konstytucji z 1849 r., a oprcz tego sprowokowania powstania polskiego w zaborze rosyjskim. Ale Napoleon III by ciko chory, nie mg si zdoby na energiczne wystpienie, zgodzi si na propozycje pruskie, nic w zamian nie dajc, ale te i nie zdajc sobie sprawy, e przesdza los Francji i wasny. Rzd rosyjski zachowa si zupenie spokojnie. Na froncie woskim Austriakom powodzio si lepiej, gdy arcyksi Albrecht pokona bez trudu przeszo dwa razy liczniejsz armi wosk pod Custozz 24 czerwca i od dalszego marszu w gb Woch powstrzymaa go tylko konieczno odesania czci wojska na front pruski. Ale co wicej, w bitwie morskiej koo wyspy Lissa 20 lipca admira austriacki Wilhelm Tegetthof zniszczy niemal cakowicie dwukrotnie liczniejsz, bardziej nowoczesn i lepiej wyposaon flot wojenn wosk. W par dni potem na obydwu frontach, woskim i pruskim, Austriacy podpisali zawieszenie broni. Krl pruski i generaowie chcieli moliwie jak najbardziej wyzyska zwycistwo, zagarniajc cz posiadoci austriackich (cz Czech i lsk Cieszyski) i saskich, ale opar si temu stanowczo Bismarck, nie chcia robi z Austrii nieubaganego wroga, co wicej, przewidywa, e w razie ewentualnego konfliktu z Francj, bdzie mg sobie zapewni jej neutralno. Preliminaria pokojowe prusko-austriackie zostay podpisane 26 lipca w Nikolsburgu (dzi Mikulor), pokj za 23 sierpnia 1866 r. w Pradze. Na mocy tego pokoju Austria zgodzia si na rozwizanie Zwizku Niemieckiego i now organizacj Niemiec bez swego udziau, na zrzeczenie si swych praw do Szlezwika i Holsztyna oraz na zapacenie kosztw wojennych w wysokoci 40000 000 talarw pruskich. Pokj zosta zawarty bez udziau Wochw. Mimo przegranej wojny domagali si oni Wenecji oraz zamieszkanych w wikszoci przez Wochw Trydentu i Triestu, ale poniewa tych da nikt nie popar, otrzymali na mocy pokoju w Wiedniu 3 padziernika tylko Wenecj i to za porednictwem Napoleona III. W rezultacie sama Austria poniosa niewielkie straty materialne. Wenecj gotowa bya odda nawet bez wojny, kontrybucja wojenna bya niezbyt wysoka. Ale straty moralne Austrii byy o wiele wiksze. Zaczta w XVIII w. rywalizacja prusko-austriacka o to, kto stanie na czele Niemiec, zakoczya si klsk Austrii. Pozostaa ona wprawdzie nadal mocarstwem, ale przestaa by mocarstwem niemieckim. W Prusach liberalna buruazja niemiecka popara zaborcz polityk Bismarcka. W wyborach lipcowych 1866 r. do pruskiej izby niszej konserwatyci otrzymali 123 mandaty, podczas gdy w 1863 r. mieli ich 38. Poniosy za to porak te stronnictwa liberalne, ktre do tej pory zwalczay polityk Bismarcka. Parlament pruski we wrzeniu 1866 r. zalegalizowa niezgodne z konstytucj, tj. bez uchwalenia budetu pobieranie podatkw i opat przez rzd. W rd liberaw dokona si przy tym rozam. Wikszo ich pod wpywem sukcesw ora pruskiego, ze strachu przed bezwzgldnoci Bismarcka i w nadziei na korzyci ekonomiczne dla buruazji z powikszenia Prus, gosowaa za legalizacj. Wikszo ta stworzya w padzierniku 1866 r. now parti, narodowoliberaln (National liberale), aprobujc prawie wszystkie posunicia Bismarcka. W ten sposb jednak buruazja niemiecka wyrzeka si swych dawnych ideaw politycznych i przyczynia si do utrwalenia ustroju, opartego na junkierstwie i militaryzmie. Co prawda i Bismarck, zdajc sobie spraw ze znaczenia liberaw w pastwach zachodnio- i poudniowoniemieckich, stara si zachowa pozory prawa. Projekt prawa o wcieleniu do Prus Hanoweru, Hesji Elektorskiej (Hessen-Kassel), Nassau i miasta Frankfurt, zosta przedoony do aprobaty pruskiej Izbie Posw i Izbie Panw we wrzeniu 1866 r. Ju w czerwcu 1866 r. Bismarck zaprosi 19 pastw pnocnoniemieckich (na pnoc od Menu) do utworzenia wraz z Prusami nowej organizacji pastwowej pod nazw Zwizek Pnocnoniemiecki (Norddeutscher Bund). Nie mogy si oprze, zgadzajc si na zwoanie sejmu (Reichstag) konstytucyjnego, powoanego na drodze wyborw powszechnych i bezporednich. Nowy Reichstag, wybrany 12 lutego 1867 r., zoony w wikszoci z liberaw i popierajcych Bismarcka konserwatystw uchwali 17 kwietnia 1867 r. z pewnymi, nieistotnymi zreszt, zmianami zaproponowany przez tego projekt konstytucji, ktry nastpnie zaaproboway parlamenty poszczeglnych pastw. Nowa konstytucja zostaa ogoszona jako obowizujca 1 lipca 1867 r. Tworzya ona waciwie pastwo zwizkowe (a nie zwizek pastw), w ktrym Prusy miay gos decydujcy. Wadza prawodawcza w tym pastwie naleaa do rady zwizkowej (Bundesrat) i sejmu (Reichstag). W pierwszej z nich zasiadao 43 przedstawicieli, w tym 17 pruskich. Do sejmu wybierali wszyscy obywatele w gosowaniu tajnym, powszechnym i bezporednim. Wadza wykonawcza naleaa do kanclerza (zosta nim Bismarck), ktry by odpowiedzialny przed prezydentem zwizku, a zarazem krlem Prus. Ten ostatni mia wadz ogromn, posiada bowiem prawo absolutnego weta przeciwko wszelkim zmianom konstytucji oraz przeciwko zmianom prawodawstwa w dziedzinie wojska, marynarki i ce. By wodzem naczelnym wojsk Zwizku, decydowa o wojnie i pokoju, i o stanie oblenia. Wadza prezydenta Zwizku bya dziedziczna. Obok Reichstagu nadal miay jednak funkcjonowa parlamenty w kadym z pastw wchodzcych w skad Zwizku. Poza Zwizkiem Pnocnym pozostay pastwa poudniowoniemieckie. Bismarck, liczc si z ewentualnym protestem Napoleona III, nie odway si jeszcze skorzysta ze zwycistwa i zmusi je do trwaego poczenia si z Prusami. Wikszo

buruazji poudniowoniemieckiej, cz liberaw i og klerykaw byli przeciwni bliszym zwizkom z militarnojunkierskim i protestanckim pastwem pruskim. Ale Bismarck potrafi przestraszy rzdy Bawarii, Wirtembergii i Badenii grob zagarnicia przez Francj ziem po lewej stronie Renu i uzalenienia od niej poudniowych Niemiec. W sierpniu 1866 r. wszystkie te pastwa zawary zatem z Prusami tajn umow wojskow, na mocy ktrej krl pruski otrzymywa na wypadek wojny na pi lat naczelne dowdztwo nad ich wojskiem. W lad za umow wojskow posza unia gospodarcza. W lipcu 1867 r. Bismarck skoni pastwa poudniowe do zawarcia nowej umowy handlowej i celnej, podpisanej 8 lipca. Na tej podstawie w celu opracowania prawodawstwa celnego zostaa powoana specjalna rada zwizkowa, zoona z delegatw Zwizku Pnocnego i rzdw pastw poudniowych, oraz wybrano w gosowaniu powszechnym i bezporednim spord czonkw Reichstagu i posw do parlamentw poudniowoniemieckich "parlament celny" (Zollparlament). Ale nie cay nard niemiecki chcia i bez zastrzee pod komend Prus i Bismarcka. Opozycja najsilniejsza bya w Hanowerze i Bawarii, zreszt i w samych Prusach cz mieszczastwa obawiaa si takiego zjednoczenia, jakie przeprowadza Bismarck. Prusom przeciwna bya cz konserwatystw, przywizanych do dawnych monarchw, cz liberaw i ogromna wikszo katolikw. Ci ostatni nie kryli swej sympatii dla Austrii zarwno ze wzgldw religijnych, jak i dlatego, w czym byli zreszt zgodni z konserwatystami, e ich zdaniem - Bismarck zbyt gwatownie zrywa z tradycj konserwatywnych Niemiec cesarskich. Obawiali si jego radykalizmu spoecznego, ktry widzieli w zasadzie wyborw powszechnych. Nawet konserwatyci pruscy nie aprobowali tej zasady, cho Bismarck - rwnie konserwatysta - wysun j tylko dlatego, by pocign ku Prusom Niemcw z pastw zachodnich i poudniowych majcych tradycje liberalne. W gruncie rzeczy bowiem Bismarckowi chodzio nie tyle o stworzenie wielkiego pastwa niemieckiego, ile raczej o potg Prus, o sprusaczenie Niemiec. Najwiksze poparcie znalaz u tej czci liberaw, ktra w wielkim pastwie pruskim widziaa korzyci ekonomiczne, a w jego sile ochron przed rewolucj spoeczn. Nic te dziwnego, e do tych wanie liberaw si zbliy i ich zacz popiera. Wojna 1866 r. miaa doniose znaczenie take dla dziejw wewntrznych Austrii, gdy wykazaa znowu ca jej sabo. Zreszt zarwno cesarz, jak i wpywowy minister spraw zagranicznych (od X 1866 r., od II 1867 r. ponadto prezes ministrw) Fryderyk von Beust myleli o rewanu w stosunku do Prus. Najwiksze obawy budzia postawa Wgrw i dlatego w ich cilejszym zwizaniu z monarchi widzieli wzrost siy pastwa. W prawdzie w sierpniu 1866 r. na zjedzie przywdcw politycznych sowiaskich w Wiedniu (m.in. Palacky, Rieger, Chorwat biskup Strossmayer, Agenor Gouchowski), cz wypowiedziaa si za programem federalistycznym, tj. za podziaem Austrii na pi krajw autonomicznych (dwa austriackie, Czechy, Wgry z Kroacj, Galicja), ale program ten natrafi na opozycj Slowecw, Ukraicw i Niemcw z Tyrolu, a ponadto nie zdoby uznania u cesarza. Pod wpywem ony Elbiety i Beusta gotw by raczej zgodzi si na postulaty, ktre ju w czerwcu 1866 r. wysun, gwnie pod wpywem Franciszka Deaka, sejm wgierski (zwoany w grudniu 1865 r.). Zgodzi si take na nie z niewielkimi zmianami w styczniu 1867 r. W lutym przywrcono konstytucj wgiersk z 1848 r. zmieniajc w niej te ustpy, ktre mwiy o zwizku z Austri, ponadto za cesarz mianowa pierwszy rzd wgierski, na czele ktrego stan hr. Juliusz Andrassy, cho ten zosta w 1850 r. skazany za udzia w rewolucji na powieszenie i dopiero w 1860 wrci do kraju. W dniu 3 kwietnia 1867 r. sejm wgierski uchwali ostatecznie proponowan ugod, a 12 czerwca zatwierdzi j cesarz. Na mocy tej tzw, ugody (Ausgleich, dosownie wyrwnanie) cesarstwo austriackie i krlestwo wgierskie zostay ze sob poczone uni personaln i rzeczow. Kade z tych pastw miao wasny ustrj wewntrzny, wasny parlament i rzd. W celu zaatwiania spraw wsplnych miay si zbiera corocznie delegacje parlamentw obu pastw, po 60 czonkw z kadego, i obradowa na przemian w Wiedniu i Budapeszcie. Do zagadnie wsplnych zaliczono sprawy polityki zagranicznej, wojska i skarbu, w zwizku z tym utworzono trzy wsplne ministerstwa, przy czym pierwszym wsplnym ministrem spraw zagranicznych zosta w grudniu 1867 r., mianowany ju w czerwcu kanclerzem pastwa, Beust. Oficjalnie obydwa pastwa nazyway si od 1868 r. Monarchi AustriackoWgiersk (Austro-Wgry), oddzielnie za brane jedno nazywao si Krlestwem Wgierskim, drugie oznaczano jako "Krlestwa i kraje reprezentowane w radzie pastwa" (Die im Reichsrate vertretenen Konigreiche und Lander). Potocznie jednak to ostatnie nazywano Cislitawi, Wgry za Translitawi (od granicznej na niewielkim zreszt odcinku rzeki Litawa). Zawierajc "ugod" Wgry domagay si, by ustrj wewntrzny Austrii by analogiczny do tego, jaki gwarantowaa im konstytucja z 1848, dlatego te cesarz zatwierdzi 21 grudnia 1867 r. zmiany w konstytucji z 1861 r. Ustawa zasadnicza z 1867 r., zwana te "konstytucj grudniow", obowizywaa w Austrii a do 1918 r. Organizacja wadzy prawodawczej przedstawiaa si w obydwu pastwach podobnie. Parlament wgierski skada si z izby poselskiej i izby magnatw. Chorwacja miaa wasny sejm, ktrego delegaci zasiadali w parlamencie wgierskim. Parlament austriacki (Reichsrat) obejmowa Izb Deputowanych (Haus der Abgeordneten) i Izb Panw (Herrenhaus). W skad tej ostatniej wchodzili doywotnio czonkowie dynastii, wysi dygnitarze, biskupi i ludzie "zasueni" dla pastwa, Kocioa, nauki i sztuki - wszyscy jednak mianowani przez cesarza, w skad Izby Deputowanych wchodzili natomiast delegaci sejmw krajowych. Kady bowiem z krajw, wchodzcych w skad Austrii, mia niewielk autonomi. Sejmy krajowe, zoone z wirylistw (tj.

czonkw z urzdu) i z posw wybieranych, mogy decydowa w sprawach nie zastrzeonych dla parlamentu wiedeskiego. Ugoda z 1867 r. daa waciwie na Wgrzech panowanie szlachcie i buruazji wgierskiej, a wic przede wszystkim Wgrom, w Austrii natomiast gwnie Niemcom (szlachcie i buruazji) i szlachcie polskiej. Nie wzmocnia jednak pastwa w tym stopniu, jak si tego spodziewali jej twrcy. Niezadowoleni byli z niej nawet liberaowie niemieccy, twierdzc, e poczyniono zwaszcza w dziedzinie ekonomicznej zbyt wiele ustpstw dla Wgier, stosownie bowiem do specjalnej umowy finansowej z Austri w 1867 r. miay one pokrywa wsplne koszta utrzymania pastwa austro-wgierskiego tylko w 30%, a dug pastwowy jedynie w 24%. Rozgoryczona bya buruazja czeska, domagajc si w dalszym cigu wprowadzenia w ycie federacji w ramach pastwa austriackiego i odmawiajc udziau w Radzie Pastwa. Pisetlecie urodzin bohatera narodowego Jana Husa w lipcu 1868 r. (cho prawdopodobnie urodzi si w 1369 r.) stao si okazj do antyniemieckich manifestacji Czechw, na co jednak rzd odpowiedzia ogoszeniem w Pradze stanu oblenia i represji, Czesi mimo to nie zaniechali opozycji. Coraz silniej te przejawiali sympatie prorosyjskie, zamanifestowane zreszt ju w maju 1867 r. udziaem Palackyego i Riegera w zjedzie sowiaskim w Moskwie. W Galicji rzdzcy dotychczas krajem konserwatyci weszli po powstaniu styczniowym na drog polityki rezygnacji z de niepodlegociowych, a za to wysuwali program szerokiej autonomii w ramach sfederalizowanego pastwa austriackiego. Dlatego te ju 10 grudnia 1866 r. pod wpywem lojalnego namiestnika Gouchowskiego, uchwalili adres do cesarza, koczcy si synnym zdaniem "Przy Tobie Najjaniejszy Panie stoimy i sta chcemy". Ugoda austriacko-wgierska z 1867 r. rozczarowaa Polakw. Utworzone w 1868 r. Towarzystwo Narodowo-Demokratyczne z Franciszkiem Smolk na czele wysuno ponownie program federacji, ale projekt Smolki nie przeszed w sejmie galicyjskim. Zamiast tego 24 wrzenia 1868 r. sejm uchwali projekt rozszerzenia autonomii Galicji. W rezultacie pod wpywem konserwatystw pogodzono si z dualizmem austro-wgierskim za cen rozszerzenia praw jzyka polskiego w szkolnictwie, administracji i sdownictwie. O tej ugodowoci konserwatystw zadecydowaa obawa przed ponownym zaprowadzeniem stanu wojennego w Galicji, jak to byo w 1864 r., oraz lk przed zblieniem Austrii do Rosji. Najwicej za obawa o to, e rzd wiedeski bdzie prbowa oprze si w Galicji na chopach i Ukraicach. W rezultacie zatem, poniewa tylko Czesi bardzo ostro zwalczali ugod z Wgrami, utrzymaa si ona, cho wzmocnia monarchi habsbursk w niewielkim stopniu. Rozdzia osiemdziesity czwarty Pastwa i narody pwyspu Iberyjskiego w latach 1848-1870 W Hiszpanii utworzona w 1848 r. koalicja arystokracji, kleru i buruazji nie daa si dugo utrzyma, wskutek czego ustpi musia w 1851 r. opierajcy si na niej, ale skaniajcy si raczej ku liberaom, dyktator gen. Ramon Maria Narvaez. W kraju zapanowaa reakcja. Zawarty w 1851 r. konkordat z Rzymem uznawa za jedynie dozwolon w Hiszpanii religi katolick, inne byy zakazane. Kocioowi zwrcono prawie wszystkie, ogromne zreszt, majtki, oddano mu znw decydujcy wpyw na wychowanie modziey i nauk, cho poziom umysowy i moralny kleru by bardzo niski. Poza tym ponownie skrpowano pras, a wszelkie przejawy opozycji surowo tpiono. W polityce zagranicznej Hiszpania ju na pocztku XIX w. utracia wszelkie znaczenie. Mimo wietnej pozycji geograficznej i bogactw naturalnych (wgiel, ruda elaza, cynk, mangan i ow) nie odgrywaa te wikszej roli w handlu wiatowym. Wszystko to rozgoryczao coraz wicej buruazj, ktra dziki, powolnemu co prawda, rozwojowi przemysu bya ju znacznie silniejsza ni na pocztku XIX stulecia. Dlatego te, gdy w 1854 r. nowego puczu wojskowego dokona genera O' Donnell, popara go cz arystokracji i buruazja, przeraona wrzeniem rewolucyjnym chopw i proletariatu w niektrych miastach (IV rewolucja - 1854 do 1856 r.). Ale czternastoletnie rzdy partii buruazyjnych idcych razem z czci umiarkowanych wacicieli ziemskich (1854-1868) nie przeprowadziy adnych reform spoecznych, nie zrobiy nic dla podniesienia umysowego i moralnego kraju. Buruazja hiszpaska znalazszy si u wadzy, okazaa si rwnie konserwatywna, jak dawniej feudaowie, cho tymczasem dokonywa si stale, cho powoli, rozwj uwiadomienia mas drobnomieszczaskich i roso niezadowolenie wrd chopw i proletariatu wielkich miast. Coraz wicej zwolennikw zyskiwali republikanie i socjalici. Nowa rewolucja w 1868 r. daa wadz w kraju generaom Serrano (szef regencji) i Prim (prezes ministrw), ktrzy, cho byli zwolennikami "umiarkowanych", musieli- liczc si z opozycj - wyrazi zgod na detronizacj znienawidzonej oglnie Izabelli II i na przyjcie w 1869 r. nowej konstytucji. Czynia ona z Hiszpanii monarchi konstytucyjn i po raz pierwszy w dziejach Hiszpanii wprowadzia swobod wyznania, osabiajc przez to rol kleru, cho wcale nie daa Hiszpanii trwaego spokoju. Rwnoczenie bowiem ju w 1868 r. wybucha w Hiszpanii rewolucja spoeczna. Po raz pierwszy wystpi w wielu miastach do walki o swe prawa proletariat, ktry dotd odgrywa rol drugorzdn, teraz jednak w zwizku z rozwojem kapitalizmu by ju bardzo liczny (przeszo milion ludzi), cho jeszcze zbyt sabo zorganizowany, by odegra rol decydujc. Oglnie biorc, Hiszpania bya w latach 1848-1868 krajem, w ktrym buruazja bya zawsze bardzo saba i chcc zmieni ustrj kraju, moga jedynie konspirowa, a nadzieje na zmian sytuacji wiza tylko z armi, gdy - cho jej wodzowie nie byli wcale ludmi postpowymi - to jednak dla osignicia swych ambitnych celw potrzebowali pienidzy, a to ich czsto uzaleniao od buruazji. Koci i armia byy czynnikami decydujcymi w yciu politycznym Hiszpanii. Upr elementw feudalnych wywoywa zacito ze strony ich przeciwnikw. W cigu szedziesiciu lat Hiszpania przeywaa kilkanacie puczw wojskowych i

kilkadziesit powsta ludowych w rnych okolicach, pi razy dokonywaa rewolucji (1808-1812, 1820-1823, 1833-1843, 1854-1856, 1868), sze razy zmieniaa konstytucj (1820, 1834, 1837, 1845, 1855, 1869), rzdzona za bya na przemian bd przez absolutnych monarchw, bd przez dyktatorw-generaw, przez feudaw lub sprzymierzon z ich czci buruazj. Tylko w pewnym stopniu podobne do dziejw Hiszpanii byy dzieje Portugalii. Kraj ten mia charakter prawie wycznie rolniczy, cho buruazja kupiecka i bankierska odgryway ju w nim znaczn rol. Przemysu nowoczesnego nie byo, Kraj by zaleny ekonomicznie od Wielkiej Brytanii, ktra staraa si nie dopuci ani do zwycistwa elementw feudalnych, ani radykalno-buruazyjnych. Dlatego te konserwatyci portugalscy, tzw. regeneradores (odrodzeniowcy), wrd ktrych byo i wielu bogatych mieszczan, zgadzali si na wzr konserwatystw brytyjskich na pewne reformy, natomiast lewicowi liberaowie, zwcy si pniej i w Portugalii postpowcami i demokratami, dyli tylko do ograniczenia roli feudaw. Po 1848 r. przewag mieli regeneradores. Krlowa Maria II (1834-1853) powoaa wprawdzie znowu do wadzy Costa-Cabrala w 1849 r., ale obali go w 1851 r. pucz wojskowy marszaka Saldanha, ktry prbowa si oprze na porozumieniu obydwu partii liberalnych i przeprowadzi pewne reformy, jak np, gosowanie bezporednie do Izby Deputowanych, obnienie cenzusu wyborczego, samorzd miejski. Saldanha by waciwie dyktatorem za rzdw regenta ksicia Ferdynanda koburskiego (1853-1855), wdowca po Marii II i na pocztku rzdw ich syna Piotra V (1855-1861), pierwszego z dynastii koburskiej. Pniej jednak objli rzdy znw "postpowcy" i sprawowali je take za panowania modego brata Piotra, Ludwika (1861-1889), jednego z najlepszych wadcw Portugalii w czasach nowoytnych. Nie przeprowadzili oni jednak adnych reform spoecznych, o yciu kraju decydowali nadal latyfundyci i kupcy, a masy chopskie yy w ndzy. Rozdzia osiemdziesity pity Belgia, Holandia i pastwa skandynawskie w latach 1848-1870 W Belgii zawarte w 1848 r. porozumienie liberaw z katolikami nie trwao dugo, ale do powaniejszych star midzy tymi dwoma stronnictwami nie doszo gwnie z dwch powodw. Przede wszystkim po dojciu do wadzy Napoleona III obawiano si stale, e bdzie on prbowa zagarn Belgi na drodze porozumienia z Prusami jako rekompensat za sw neutralno. W 1866 r. Bismarck gotw by si na to zgodzi. Dlatego te i krl Leopold I (1830-1865) i jego syn Leopold II (1865-1909) w polityce zagranicznej opierali si na Wielkiej Brytanii. W poudniowej czci Belgii, wrd Walonw, istniay tendencje do poczenia si z Francj, ale majcy najwiksze wrd nich wpywy liberaowie nie widzieli w tym poczeniu adnych korzyci ekonomicznych. Razi ponadto antyliberalny cezaryzm Napoleona III. Natomiast na pnocy Belgii, wrd Flamandw, istniaa tradycyjna jeszcze od czasw Rewolucji Francuskiej niech do Francuzw, gwnie za na chopach flamandzkich opieraa si partia katolicka. Poza tym pod wzgldem ideologicznym belgijskie partie polityczne rniy si bardzo powanie. Liberaowie stali na stanowisku tolerancji religijnej, wolnoci sowa, druku, zebra i stowarzysze, domagali si jednolitej szkoy wieckiej. Katolicy odrzucali wszystkie te postulaty, zgadzali si na szko jednolit, ale wyznaniowo katolick, w braku teje chcieli utrzyma swe szkoy prywatne, subwencjonowane jednak przez pastwo. Walka o szko toczya si w Belgii przez cay czas. Mimo to liberaw z katolikami czya nie tylko obawa przed Napoleonem III, ale take lk przed ruchem chopskim, gdy w Belgii przewaaa drobna wasno chopska, przede wszystkim jednak przed ruchem robotniczym. Belgia ju przed 1848 r. wesza w stadium "rewolucji przemysowej", cho pierwsze organizacje robotnicze zaczy tu powstawa dopiero w latach szedziesitych. Ju jednak latem 1865 r. kilka z nich, gwnie dziki agitacji socjalisty Cezara De Paepe, utworzyo belgijsk sekcj I Midzynarodwki, cho dopiero w 1867 r. parlament belgijski uchwali prawo, pozwalajce robotnikom na zrzeszanie si,odwoujc tym samym obowizujce dotd w Belgii prawo Le Chapeliera. Rzd liberalny zgodzi si na to ustpstwo niechtnie, gdy za w marcu 1868 r. wybuch strajk grnikw w Charleroi, stumiono go krwawo. Si take zamano strajk w kwietniu 1869 r. Saboci belgijskiego ruchu robotniczego byo m,in.to, e pozostawa on przewanie pod wpywem proudhonistw, silny za by tylko wrd Walonw (oni zamieszkiwali najbardziej uprzemysowion cz kraju). Obawa przed robotnikami przyczynia si do osabienia walki partii katolickiej z liberaln i dlatego te liberaowie utrzymywali si przy wadzy (od 1847 r., z przerw w latach 1855-1857) a do 1877 r., cho musieli w stosunku do katolikw godzi si na powane ustpstwa. W Holandii po 1848 r. nadal rzdzili liberaowie, ktrym przewodzi profesor, Jan Thorbecke,premier w latach 18491853. Wprawdzie syn i nastpca krla Wilhelma II, Wilhelm III (1849-1890) by zwolennikiem absolutyzmu, ale musia si liczy z wikszoci w parlamencie, w ktrym przewag mieli liberaowie. Tych ostatnich popierali i katolicy, liczcy w Holandii okoo 1/3 ogu mieszkacw, gwnie na poudniu. O ile bowiem w pastwach o wikszoci katolickiej katolicy byli przeciwnikami programu liberaw (np. w Belgii, Francji, pastwach woskich, Hiszpanii), o tyle popierali go wszdzie tam, gdzie byli w mniejszoci, a wic i w Holandii, gdy tu partia liberalna domagaa si m.in. swobody prasy, wyzna, monoci zakadania szk prywatnych i odebrania szkoom pastwowym charakteru wyznaniowo-kalwiskiego. Wprawdzie rzd Thorbecka upad wskutek swej zgody na utworzenie w Holandii katolickiej hierarchii kocielnej w 1853 r., co wywoao ogromne oburzenie w rd ludnoci kalwiskiej i wzmogo wpywy partii, zwanej "antyrewolucyjn", ale w 1857 r. liberaom udao si wprowadzi

pastwow szko wieck, obok ktrej jednak mogy istnie prywatne szkoy wyznaniowe. Dopiero w latach szedziesitych zacz si stopniowy rozam i wrd "antyrewolucjonistw", i liberaw. Cz pierwszych przestaa ka gwny nacisk na momenty wyznaniowe, wysuwajc na plan pierwszy hasa konserwatywnospoeczne. Zaczli ich te popiera katolicy, posuszni antyliberalnym wystpieniom papiea Piusa IX. Wrd liberaw natomiast zacz si rozam na tle stosunku do kolonii. Cz chciaa wprowadzi nowe metody ich eksploatacji. Z tego rozamu pragn skorzysta Wilhelm III, aby odda rzdy partii "antyrewolucyjnej". To si jednak udao tylko na do krtko i w rezultacie do 1871 r. krajem rzdzili waciwie liberaowie. Od 1839 r. z Holandi byo poczone uni personaln Wielkie Ksistwo Luksemburg, kraj gwnie rolniczy zamieszkany przez ludno katolick, mwic dialektem germaskim. Utworzone na kongresie wiedeskim w 1815 r. i poczone uni rzeczow z Holandi, cho nadal miao by czci Zwizku Niemieckiego, przyczynio si ono w 1830 r. do powstania belgijskiego, ale wskutek wojny holendersko-belgijskiej w 1838 r. zostao z powrotem zwizane z koron Holandii. W 1866 r. Napoleon III w zamian za neutralno w wojnie prusko-austriackiej chcia otrzyma zgod Prus na zabr Luksemburga przez Francj. Krl Wilhelm III zgadza si na to, ale niespodziewanie sprzeciwi si temu Bismarck. W rezultacie Napoleon III uzyska tylko wycofanie garnizonu pruskiego z twierdzy Luksemburg. Luksemburg pozosta pastwem niezalenym pod wadz wielkiego ksicia, ktrym by nadal zawsze krl holenderski, ale a do 1918 r. nalea do niemieckiego zwizku celnego. Poza tym za na mocy uchway konferencji mocarstw w Londynie w 1867 r. mia pozostawa wieczycie neutralny. W Szwecji i Norwegii lady rewolucji 1849 r. nie mogy by trwae, gdy obydwa te kraje miay jeszcze charakter rolniczy. "Rewolucja przemysowa" zacza si na Pwyspie Skandynawskim dopiero w kocu lat pidziesitych XIX w. Wreszcie jednak pod jej wpywem i pod naciskiem chopw, przechodzcych na kapitalistyczny system produkcji, musiao doj mimo oporu krla Karola XV (1859-1872) do ograniczenia wpyww szlachty i kleru luterskiego. W 1865 r. minister sprawiedliwoci (do 1876 r. minister ten by przewodniczcym rady ministrw) Ludwik Geer przeprowadzi reform parlamentu (Riksdag). Mia on si skada z dwch izb. Do izby wyszej dziki wysokiemu cenzusowi pieninemu wchodzili gwnie przedstawiciele arystokracji ziemskiej. Zasad cenzusu majtkowego utrzymano i w wyborach do izby niszej, ale poniewa by on o wiele mniejszy, przeto w skad tej izby weszli gwnie przedstawiciele redniej buruazji i chopw. Ci ostatni zreszt, utworzywszy w 1867 r. parti agrarn, stali si najsilniejsz parti w pastwie. W dziedzinie stosunkw midzynarodowych Szwecja nie odegraa wikszej roli. Wprawdzie podczas wojny krymskiej cz opinii szwedzkiej bya za wystpieniem po stronie koalicji antyrosyjskiej, aby odzyska Finlandi, ale pod wpywem nieudolnego i mao energicznego prowadzenia wojny przez aliantw na Batyku oraz z obawy przed pniejszym rewanem rosyjskim Szwecja nie wystpia przeciw Rosji, zadowalajc si tylko jej zgod na neutralizacj Wysp Alandzkich. Pewien wpyw na zagraniczn polityk Szwecji wywara take postawa Norwegw, ktrzy nie zaprzestali manifestowania swej niechci do unii ze Szwecj, w 1859 r. za wystpili z daniem zniesienia urzdu namiestnika krlewskiego. T niech pogbiaa take odmienno struktury spoecznej tych dwch krajw. W Norwegii przewaaa drobna wasno chopska. Ludmi bogatymi byli tylko waciciele statkw handlowych i eksporterzy ryb i drewna. W parlamencie zasiadali gwnie przedstawiciele demokracji chopskiej. Najbardziej spord krajw skandynawskich zaawansowana pod wzgldem gospodarczym bya Dania, gwnie dziki swej ogromnej flocie handlowej i eksportowi swoich produktw rolnych i misa do Anglii. Miaa do liczn i bogat buruazj, lokujc swe kapitay take w inwestycjach na terenie Szwecji i Norwegii. Odnisszy w 1849 r. zwycistwo nad konserwatywn monarchi, liberaowie duscy musieli jednak toczy cik walk polityczn o utrzymanie konstytucji, ktrej przeciwny by krl Fryderyk VII. Mia on zadanie uatwione o tyle, e w polityce wewntrznej wysuwa na czoo spraw utrzymania przy Danii Szlezwiku i Holsztyna, w ktrych liberaowie niemieccy ju od 1832 r. domagali si autonomii. Liberaowie duscy przeforsowali w konstytucji 1849 r. unifikacj Danii ze Szlezwikiem. Tylko cakowicie niemiecki Holsztyn mia mie ustrj odrbny. Ale reforma ta spotkaa si z gwatown opozycj buruazji i szlachty niemieckiej w obydwu ksistwach. Opozycja ta wzrosa jeszcze bardziej, gdy krl przeprowadzi w 1855 r. now konstytucj, dajc ksistwom tylko pozory odrbnoci. Liberaowie duscy, ktrzy po 1855 r. wrcili do wadzy, zaczli dy do "danizacji" Szlezwiku, cho Niemcy w ksistwach mieli poparcie Prus i opinii caych Niemiec. Dania liczya na pomoc Szwecji i Wielkiej Brytanii. Konflikt dusko-pruski przyczyni si zreszt do ywego rozwoju tzw. skandynawizmu, tj. projektw wsplnego dziaania pastw skandynawskich, a nawet zjednoczenia ich w jedno pastwo federalne. Skandynawizm nie wyszed jednak nigdy poza sfer planw i de jednostek. Pomoc szwedzka dla Danii okazaa si zawodna, zreszt konserwatyci szwedzcy nie mieli sympatii dla liberaw duskich. Dopiero klska Danii w wojnie z Prusami i Austri przyczynia si do osabienia pozycji politycznej liberaw duskich. Podobnie jak w Prusach cz ich posza na kompromis z wielkimi wacicielami ziemskimi. Nowa konstytucja z 1866 r., wprowadzajca wysoki cenzus pieniny w wyborach do izby wyszej, majcej te same prawa co i izba nisza, daa konserwatystom decydujcy wpyw na rzdy. Przez cay czas jednak gwn si spoeczn w Danii, podobnie jak w Norwegii, bya klasa chopska. Chopi

duscy mieli wyszy stopie uwiadomienia klasowego ni chopi innych krajw, wyej te stali pod wzgldem owiaty, gwnie dziki tzw. uniwersytetom ludowym, ktrych pomys rzuci pastor Nikolai Grundtvig. Pierwszy z nich powsta w 1844 r., zaoono jeszcze par, ale ogromny rozwj zacz si dopiero po 1864 r. (54 zamiast 11 dotychczasowych). Sam Grundtvig, odwany i niezaleny poeta, by przez oficjalny Koci luterski czsto zwalczany, cho w mniejszym stopniu ni wspczesny mu Soren Kierkegaard (1813-1855), pesymistyczny filozof i psycholog, przeciwnik wspczesnego sobie chrzecijastwa, twrca w filozofii tzw egzystencjalizmu, najwikszy filozof skandynawski XIX w. Rozdzia osiemdziesity szsty Pastwa i narody Pwyspu Bakaskiego w latach 1855-1870 Wojna krymska miaa zasadnicze znaczenie w dziejach narodw Pwyspu Bakaskiego. Wykazaa ona ogromn sabo Turcji, ktra tylko dziki pomocy Zachodu potrafia utrzyma swe posiadoci w Europie. Rzd turecki musia si zgodzi na wydanie przez sutana w 1855 r. i wczenie do traktatu pokojowego w Paryu 1856 r. obszernej deklaracji praw ludnoci chrzecijaskiej (tzw. hatti humajun). Ta ostatnia otrzymaa rwnouprawnienie z muzumanami, prawo posiadania na wasno ziemi, swobod wyznania i nauczania, obietnic reformy sdownictwa i podatkw. Pastwo tureckie miao utraci swj dotychczasowy, teokratyczny charakter. Reforma ta jednak natrafia na wiele przeszkd zarwno ze strony lokalnych wadz tureckich, przywykych do samowoli, jak i chrzecijan, ktrych rzd chcia powoa do suby wojskowej. Wprawdzie przeciwko niezachowywaniu traktatu paryskiego protestowaa kilkakrotnie Rosja, ale rzd turecki zawsze znajdowa poparcie ze strony Wielkiej Brytanii. Fatalny stan finansw, powstanie w Boni i Hercegowinie w latach 1858-1861 oraz nacisk Francji i Rosji, zmusiy sutana Abd-ul-Aziza (1861-1876) do przeprowadzenia paru drobnych reform (m.in. udziau chrzecijan w wyborach komunalnych), ale prawdziwego rwnouprawnienia chrzecijan z muzumanami nie przeprowadzono. Proponowanej przez Rosj autonomii grup chrzecijaskich przeciwstawiaa si Wielka Brytania i Francja w obawie, e grupy te bd ulegay wpywom rosyjskim. Turcja pozostaa nadal pastwem teokratyczno-feudalnym. Buruazja turecka bya jeszcze zbyt saba, by wpywa na losy pastwa. Jednym z dowodw tego zacofania by fakt, e dopiero w 1870 r. Francuzi, Belgowie i Austriacy zaczli budowa pierwsze koleje elazne w Turcji. Ale rozbudzonych ruchw narodowych Turcja nie bya ju w stanie zahamowa. Wojna krymska przyspieszya emancypacj Sowian i Rumunw. W stosunku do Modawii i Wooszczyzny, czyli tzw. Ksistw Naddunajskich, traktat paryski 1856 r. postanowi, e w kadym z nich zostanie zwoany divan, tj. przedstawicielstwo narodowe, ktre poda projekt rewizji dotychczasowego ustroju, specjalna komisja za zoona z przedstawicieli mocarstw miaa te projekty zbada i ewentualnie wprowadzi w ycie. Ale wybory do divanw w lipcu 1857 r. okazay si zwykym oszustwem wadz tureckich ("wybory rumuskie"), wobec czego Napoleon III, poparty przez Rosj i Prusy, zada uniewanienia tych wyborw, groc Turcji zerwaniem stosunkw dyplomatycznych. Powoane przez nowe wybory divany wypowiedziay si we wrzeniu za poczeniem obydwu ksistw, cho nie mogy si zgodzi co do osoby wsplnego ksicia. Zwoana przez Napoleona III, gwnie w porozumieniu z carem Aleksandrem II, konferencja w Paryu w maju 1858 r., nie przeprowadzia wprawdzie, wobec oporu Turcji, Wielkiej Brytanii i Austrii, zjednoczenia ksistw, ale mimo to pod wpywem przedstawicieli francuskich w Jassach i Bukareszcie Rumuni w 1859 r. wybrali w obydwu ksistwach tego samego hospodara, pukownika Aleksandra Kuz, na co sutan zgodzi si pod naciskiem Napoleona III w 1861 r., cho z zastrzeeniem, e unia tych dwch ksistw ma by tylko personalna i tymczasowa. Tymczasem ksi Aleksander Jan I Kuza proklamowa uni uroczycie ("Rumuni! Zjednoczenie zostao dokonane, utworzony zosta nard rumuski") 23 grudnia 1861 r. Wsplne zgromadzenie narodowe zaczo swe obrady w Bukareszcie, ktry sta si odtd stolic Rumunii. Nazwa pastwa (po rumusku Romhia) bya nowa. Przyjto j (w 1862 r.) pod wpywem oglnie w kraju rozpowszechnionej teorii o pochodzeniu Rumunw od Rzymian z rzymskiej prowincji Dacji. Nowe pastwo pozostao wprawdzie i nadal pod zwierzchnictwem sutana, ktremu musiao paci trybut, ale zwierzchnictwo to byo raczej formalne. Znacznie wiksze okazay si trudnoci wewntrzne Rumunii. Bya ona jeszcze pastwem feudalnym. Chopi nie mieli wasnej ziemi, olbrzymie jej obszary naleay take do Kocioa prawosawnego. W administracji panowao powszechne przekupstwo. Pod wzgldem kulturalnym cieray si w Rumunii dwa wpywy, francuski, ktremu hodowaa gwnie buruazja, i rosyjski, bardzo popularny wrd bojarw. W zwizku z ustrojem gospodarczym kraju i wpywami obcymi, w Rumunii wytworzyy si dwa stronnictwa: tzw. biali, reprezentujcy gwnie interesy bojarw i Kocioa, oraz tzw. czerwoni, bdcy wyrazem interesw buruazji. Rzdy zmieniay si ustawicznie. Od lutego 1862 r. do grudnia 1870 r. Rumunia miaa kolejno a 14 rzdw. Z pomoc liberaw ksi Aleksander odway si w 1862 r. na sekwestr dbr klasztornych, co jednak wywoao oburzenie czynnikw konserwatywnych. Stao si ono jeszcze wiksze, gdy monarcha, idc za wzorem cara Aleksandra II, chcia przeprowadzi uwaszczenie chopw. Wobec tego ksi w 1864 r. dokona zamachu stanu, rozwizujc opanowany przez biaych parlament i organizujc na wzr Napoleona III plebiscyt, ktry przyzna monarsze prawo do ogoszenia statutu o organizacji pastwa (w V 1864 r.). Zdobywszy w ten sposb wadz dyktatorsk, ksi Aleksander przeprowadzi reform agrarn (VII 1864 r.). Chopi otrzymali 3/4 uprawianej dotd przez siebie ziemi, waciciele ziemscy mieli dosta odszkodowanie. By to krok naprzd w

dziejach spoecznych Rumunii, cho przez sw poowiczno raczej pogorszy jej sytuacj wewntrzn. Chopi stracili cz ziemi, na zostawionych im kawakach roli mogli tylko z trudem wegetowa; cz zreszt w ogle pozbawiono ziemi. Feudaowie byli natomiast pocztkowo ogromnie oburzeni. Korupcja dworu ksicego i autokratyzm monarchy wywoay take opozycj liberaln. W lutym 1866 r. ksi Aleksander zosta zmuszony do ucieczki z kraju. Powoano rzd prowizoryczny. Popularny w kraju libera Jan Bratianu przeforsowa w porozumieniu z Napoleonem III w kwietniu 1866 r. wybr na ksicia Rumunii ksicia Karola HohenzollernSigmaringena. Nowy ksi, katolik i oficer pruski, by synem dawnego pruskiego prezesa ministrw, kuzynem krla pruskiego Wilhelma I, ale zarazem wnukiem Stefanii Beauharnais pasierbicy Napoleona I. Wkrtce po wstpieniu na tron zgodzi si na uchwalenie do liberalnej, czciowo na wzorze belgijskim opartej, konstytucji, ktra jednak nie wpyna na zmian stosunkw w kraju, gdzie ogromna wikszo mieszkacw bya w ndzy, blisko poowa za nie umiaa nawet czyta. Sam ksi Karol zreszt by rwnie autokrat, cho postpowa bardzo zrcznie. Wpywom rosyjskim i francuskim stara si zawsze przeciwstawia wpywy austriackie. Dziki wojnie krymskiej take i Serbia zwikszya sw faktyczn niezaleno od Turcji. Serbia pozostawaa od 1829 r. pod faktycznym protektoratem Rosji a nominalnym Turcji. Drugi ksi serbski, Miosz Obrenovi (1817-1839), o umysowoci i manierach despoty tureckiego, musia abdykowa wskutek opozycji bojarw, popieranych przez Turcj i Rosj. Jego drugi syn Micha (1839-1842), prbowa kontynuowa polityk poprzednika, ale zosta obalony przez powstanie, ktrym kierowa Tomasz Wuczi Periszi. Jednym z gwnych inspiratorw przewrotu by agent ks. Czartoryskiego w Stambule, Micha Czajkowski, ktremu chodzio o osabienie wpyww rosyjskich w Serbii. Na ksicia zosta wybrany przez skupsztin (sejm) syn Czarnego Jerzego Aleksander (1842-1858), czowiek saby, ulegajcy wpywom otoczenia, w ktrym ju po paru latach wysun si na czoo minister spraw wewntrznych Ilija Garasanin, jeden z najwikszych politykw serbskich XIX w. Pozostajc w bliskich kontaktach z agentami ks. Czartoryskiego, Czajkowskim i Franciszkiem Zachem (agentem w Serbii) i czciowo pod ich wpywem, Garasanin opracowa w kocu 1844 r. plan zjednoczenia narodw jugosowiaskich w jedno wielkie, niezalene cakowicie pastwo jugosowiaskie, rol decydujc przyznawa oczywicie Serbii, ktra miaa stopniowo powiksza swe terytorium, liczy przy tym na poparcie Francji. W zwizku z tym planem rozwin szerok dziaalno propagandow wrd Sowian zachodniej czci Pwyspu Bakaskiego, wrd Serbw austriackich, nawiza kontakt z wadyk czarnogrskim Piotrem II. Echa Wiosny Ludw odbiy si i w Serbii, w 1848 r. utworzono w Belgradzie specjalny komitet do kierowania ruchem wyzwoleczym narodw jugosowiaskich w Turcji i Austrii, inteligencja serbska, skupiona gwnie w istniejcym od 1842 r. stowarzyszeniu literackim "Druyna", nieliczna jeszcze co prawda, domagaa si, by przysze pastwo wielkoserbskie miao charakter liberalny. Zwycistwo reakcji w Europie przekrelio wszystkie te plany. Pod naciskiem Rosji Garasanin otrzyma w 1852 r. dymisj, a ju w 1849 r. Serbia znalaza si znowu pod protektoratem rosyjskim. Skoczy si on dopiero dziki wojnie krymskiej. W 1853 r. sutan potwierdzi autonomi Serbii. Pokj paryski 1856 r. utrzyma wprawdzie wasaln zaleno Serbii od sutana, ale - podobnie jak Ksistwa Naddunajskie - otrzymaa ona gwarancj midzynarodow w miejsce rosyjskiej. Pokj paryski mia i doniose znaczenie ekonomiczne dla Serbii, gdy ustanowi swobod eglugi na Dunaju, co uatwio handlowi serbskiemu dostp do Morza Czarnego. W 1849 r. utrwali si w Serbii absolutyzm ksicia, wywoywa on jednak coraz silniejsz opozycj. W obawie przed powstaniem ks. Aleksander Karadjordjewi musia si zgodzi w 1858 r. na zwoanie skupsztiny, ktra jednak pozbawia go tronu, powoujc na jego miejsce starego ksicia Miosza Obrenowicia, cho zarazem domagaa si wprowadzenia rzdw konstytucyjnych. Ale i Miosz by zdecydowanym absolutyst, zgodzi si tylko na czste zwoywanie skupsztiny. Za jego rzdw Serbia staa si jednak faktycznie niezalena od Turcji, cho nadal musiaa uznawa zwierzchnictwo sutana, paci mu trybut i tolerowa zaogi tureckie. Zmiana tego stanu rzeczy staa si celem jego syna Michaa (1860-1868) i premiera Ilii Garasanina (w latach 1862-1867). Skorzystali oni z czstych awantur midzy Serbami i Turkami w Belgradzie i ze spowodowanego tym bombardowania miasta przez garnizon turecki w 1862 r., by zada usunicia Turkw z Serbii w ogle. Powzili take ambitny projekt stworzenia wielkiego pastwa jugosowiaskiego, zoonego z Serbii, Czarnogry i Bugarii. Wstpem do jego realizacji miao by powstanie Sowian przeciwko Turkom. Rumunia i Grecja przyrzeky swoje poparcie. Zaniepokojeni tym Turcy zgodzili si nawet na wycofanie ostatnich swoich garnizonw z Serbii, ktra dziki temu staa si faktycznie niezalena (1867). Projektom ksicia Michaa pooya kres jego mier. Zosta on zamordowany przez agentw rodu Karadjordjewiciw, popieranego przez rzd austriacki, ktry by ogromnie zaniepokojony planem utworzenia pastwa jugosowiaskiego. Rzdy w imieniu czternastoletniego kuzyna Michaa, Milana (1868-1888), obja regencja. Liberaom udao si wwczas wprowadzi now konstytucj (1869) i utworzy parlament jednoizbowy, o ktrego skadzie decydowa mieli jednak tylko ludzie majcy pewien cenzus majtkowy oraz sam ksi. Najwczeniej jednak cakowit niezaleno od Turcji zdobya sobie Czarnogra, dziki staej pomocy rosyjskiej i polityce pierwszego wieckiego swego ksicia Daniy (18511860), ktry umia zrcznie godzi zwalczajce si gwatownie rody czarnogrskie, a zarazem organizowa obron kraju. Pokonanie przez brata Daniy, Mirka, wyprawy tureckiej (1858) zapewnio krajowi faktyczn niepodlego. I

dla Grecji wojna krymska miaa ogromne znaczenie. Krl Otton i wikszo Grekw z niechci do Turkw i do mieszajcych si brutalnie w sprawy greckie Anglikw chcieli wystpi podczas tej wojny po stronie Rosji, ale Wielka Brytania i Francja zmusiy Grecj do ogoszenia neutralnoci, ponadto za wojska ich zajy miasto portowe Pireus w 1854 r., opuciy je za dopiero w 1857 r. Wszystko to skompromitowao polityk proangielsk, cho na skutek przegrania wojny krymskiej przez Rosj stracia na znaczeniu take partia prorosyjska, najbardziej popierana przez krla, coraz bardziej zreszt niepopularnego z powodu otaczania si Niemcami i nieokazywania naleytej pomocy greckiemu ruchowi niepodlegociowemu na Krecie. Po paru nieudanych rewoltach ostatnia wreszcie rewolucja wojskowa w Atenach, w padzierniku 1862 r., czciowo inspirowana przez agentw angielskich, tak przestraszya Ottona I, e abdykowa i opuci Grecj. Aby przeforsowa wasnego kandydata na tron grecki, rzd Palmerstona zrzek si w 1863 r. na rzecz Grecji Wysp Joskich, bdcych od 1815 r. pod protektoratem brytyjskim. Gwnie wskutek zabiegw Wielkiej Brytanii krlem zosta modszy syn Chrystiana IX duskiego Jerzy I (18631913), ktry wkrtce zosta szwagrem brytyjskiego nastpcy tronu Edwarda (pniejszy Edward VII) a w par lat pniej i rosyjskiego Aleksandra (Aleksander III). Nowy monarcha zgodzi si na uchwalenie liberalnej konstytucji w 1864 r. Ale sprawa grecka nie ograniczaa si tylko do pastwa greckiego. Grecy zamieszkiwali wikszo nalecych jeszcze do Turcji wysp na Morzu Egejskim. Ciyy one ku Grecji. W 1866 r. powstanie na Krecie opanowao wiksz cz wyspy i utworzono rzd prowizoryczny, domagajc si poczenia z Grecj. Nie zgodzia si na to jednak Wielka Brytania. Konferencja mocarstw w Paryu w 1869 r. pozostawia Kret Turcji pod warunkiem, e wyspa otrzyma autonomi. Hamowane w swoim rozwoju politycznym, zmierzajcym do urzeczywistnienia tzw, wielkiej idei (tj. zjednoczenia Grekw), pastwo greckie, rozwijao si jednak wietnie pod wzgldem ekonomicznym dziki korzystnemu pooeniu geograficznemu. Tak np. marynarka handlowa grecka wzrosa z 86000 ton w 1838 r. do 269000 ton w 1858 r., podwojono area ziemi uprawnej, wzrs eksport oliwy, wina, rodzynek. Ateny zarazem stay si stolic kulturaln Grekw. Ale buruazja grecka odgrywaa nadal ogromn rol take w pastwie tureckim. Prawie cay handel i przemys turecki pozostawa w jej rku. Stolic gospodarcz Grecji byy nie Ateny, lecz Konstantynopol. Rozdzia osiemdziesity sidmy Kraje Dalekiego Wschodu w drugiej poowie XIX w. Na pocztku drugiej poowy XIX w. Chiny, Japonia i Korea znalazy si w stadium ostrego kryzysu, spowodowanego penetracj chciwej zyskw buruazji europejskiej i amerykaskiej i zaamaniem si pod wpywem tej penetracji ustroju feudalnego. Najciszy kryzys przechodziy Chiny, wstrzsane ustawicznymi powstaniami chopskimi. Najgroniejszym z nich by dla dynastii mandurskiej i dla feudaw chiskich bunt wywoany przez sekt, ktrej organizatorem od 1847 r. by nauczyciel wiejski Hung-Su-tsuan. Zetkn si on z bibli i literatur religijn protestanck i zacz jako "modszy brat Jezusa" gosi rwno ludzi, konieczno sprawiedliwego podziau dbr, a nawet swoisty komunizm. Pozyska wielu zwolennikw, z ktrych najzdolniejszym jako organizator i wdz okaza si robotnik Jang-Siu-tsing. Do sekty zaczli si garn chopi i biedota miejska, co zaniepokoio ogromnie rzd pekiski. Aresztowanie paru sekciarzy doprowadzio w 1851 r. do wybuchu powstania, ktre stopniowo ogarno cz rodkow wschodnich Chin, pooon nad dolnym biegiem rzeki Jangcy. Przywdcy powstania ogosili utworzenie pastwa Tai-Ping (Wielka Szczliwo), uczestnikw ruchu nazywano rwnie tajpingami. W pastwie tym ziemi rozdawano chopom, zniesiono niewolnictwo, wprowadzono ustrj komunistyczny. Nadwyk produkcji chopi mieli oddawa do magazynw pastwowych. Wprowadzono take obowizek szkolny, szczepienie ospy, zakaz krpowania ng dziewczynkom i noszenia przez mczyzn warkoczy oraz nakaz pracy dla wszystkich. Rzd mandurski znalaz si w bardzo trudnej sytuacji. Stumi wprawdzie w sposb okrutny w 1853 r. inne powstanie chopskie (w okolicach Szanghaju i Amoy dzi Xiamen) zainicjowane przez towarzystwo tajne Triada, ale wobec tajpingw by z pocztku bezsilny. Pastwo tajpingw przetrwao a do 1864 r., ale upa musiao z trzech gwnie powodw. Tajpingowie walczyli z naduyciami feudalizmu, ale nie potrafili stworzy nowego systemu produkcji. Gwn wartoci pozostaa nadal ziemia. Obdarowywanie ni zasuonych wojownikw i urzdnikw przyczynio si do wytworzenia w "Niebieskim pastwie wiecznej szczliwoci" (Tai-Ping Tien-Kuo) nowej klasy feudaw, a w zwizku z tym do wyzysku klasowego i niezadowolenia uciskanych. Poza tym poszczeglne prowincje chiskie rniy si od siebie znacznie jzykiem, kultur, zwyczajami. Rzdowi mandurskiemu nietrudno byo wyzyskiwa te rnice i rekrutowa w prowincjach, nie objtych powstaniem, chopw do walki z tajpingami. O klsce tych ostatnich zadecydowao take udzielenie pomocy rzdowi mandurskiemu przez pastwa europejskie i Stany Zjednoczone, cho nadesza ona nie od razu i Chiny musiay za ni drogo zapaci, z pocztku mocarstwa obce obojtnie patrzyy na ruch tajpingw. Wielka Brytania nawet nawizaa z nimi stosunki handlowe. Ale niewiele si one opacay, bo tajpingowie nie chcieli kupowa opium. Wojna domowa w Chinach bya jednak zbyt pontn okazj dla pastw obcych, by nie miay z niej skorzysta. Wyzyskujc fakt aresztowania przez rzd chiski piratw, popieranych przez Anglikw, rzd brytyjski zacz w 1856 r. wojn z Chinami, bombardujc Kanton, a poniewa to wywoao fal nienawici Chiczykw do kupcw i misjonarzy europejskich, przy czym paru zamordowano, przeto Wielka Brytania moga ju spokojnie powoywa si na przeladowanie swoich obywateli. Przyczya si do akcji

przeciwko Chinom take Francja w 1857 r. rwnie rzekomo z powodu zabicia misjonarza francuskiego, cho faktycznie wspln akcj w celu "otwarcia" Chin doradza ju w 1855 r. minister Aleksander Walewski. Bombardowaniem Kantonu i atakiem na wybrzea Morza tego w pobliu Pekinu zmuszono rzd cesarski do zawarcia w czerwcu 1858 r. pokoju w Tiencinie. Chiny zobowizay si do zapacenia ogromnej kontrybucji, otwarcia swoich portw dla handlu zagranicznego i dania swobody poruszania si po caym pastwie kupcom i misjonarzom europejskim. Podobny ukad Chiny musiay zawrze ze Stanami Zjednoczonymi i Rosj. Na rzecz tej ostatniej, ju wczeniej nieco, traktatem w Ajgunie Chiny zrzeky si kraju po lewej stronie rzeki Amur. Ale traktatw tienciskich nie mylaa dotrzymywa adna ze stron. Rzd pekiski traktowa obce mocarstwa jako barbarzycw, w stosunku do ktrych adna obietnica nie obowizuje, te ostatnie za sdziy, e korzystajc ze saboci przeciwnika mona by osign o wiele wicej. Wyprawa w 1859 r. wprawdzie im si nie udaa, ale ponowna w 1860 r. bya lepiej przygotowana. Wojska francuskie i angielskie zdobyy Taku i Tiencin, rozbiy armi chisk na mocie Palikiao, rozgrabiy i spaliy rezydencj cesarza (Juanmjuan), pen zabytkw sztuki chiskiej, i zajy Pekin. Ukady w Pekinie 1860 r. byy potwierdzeniem ukadw tienciskich, ale poza tym Chiny musiay zapaci ogromn kontrybucj i zgodzi si na wywz kulisw (prostych robotnikw) do posiadoci brytyjskich, francuskich i amerykaskich. Rosja za porednictwo otrzymaa kraj midzy rzek Ussuri a oceanem (Kraj Ussuryjski). Regent Chin Kung po mierci bogdyhana Wen-Tsunga (zm. 1861) zawar ponadto w latach nastpnych kilka niekorzystnych dla Chin traktatw handlowych z Prusami, Holandi, Portugali, Belgi, Wochami, Hiszpani i Austri. Kapitalizm europejski i amerykaski dy w ten sposb do uczynienia z Chin kraju kolonialnego, dostarczajcego atwych zyskw, a nawet faktycznych niewolnikw (kulisi). Popierano wprawdzie i misje religijne, ale w oczach kapitalistw misjonarze mieli by pionierami ich wpyww. Rzdy brytyjski i francuski niepokoiy si jednak stanem anarchii w Chinach, gdy moga ona uniemoliwi eksploatacj tego kraju. Zdecydoway si zatem pomc rzdowi pekiskiemu w walce z powstaniem chopskim, a zwaszcza w walce z tajpingami, cho ci ostatni i bez tego byli w coraz trudniejszej sytuacji. W latach 1862-1864 rzd pekiski przy pomocy Anglikw, Francuzw i Amerykanw zama ostatecznie tajpingw. W 1864 r. zosta zdobyty Nankin, a Hung-Su-tsuan popeni samobjstwo. Powstanie tajpingw tlio si wprawdzie a do 1868 r., a bunty chopskie pojawiay si take w innych prowincjach, ale mimo to rzd pekiski by ju panem sytuacji wszdzie z wyjtkiem Junnanu na poudniu (kraj graniczcy z Birm, Laosem i Wietnamem) oraz prowincji zachodnich (Turkiestan Chiski), ktre w 1867 r. oderway si od Chin, tworzc odrbne pastwo Deti-Szer (Siedmiogrd) ze stolic w Kaszgarze. Poparli je Anglicy w obawie przed wpywami rosyjskimi. Dopiero w 1873 r. Chiny pooyy kres niezalenoci Junnanu, w 1878 r. - Deti-Szer. Ale zwycistwo nad tajpingami nie wzmocnio Chin wewntrznie, nie zmieni si w tym kraju system rzdw. Potrzeb reform zacza rozumie tylko niewielka gar ludzi z regentem ksiciem Kungiem na czele, okazujc jednak zarazem ogromn sualczo wobec Europejczykw. Og nienawidzi jednak "biaych diabw", ktrzy przyjedali do Chin bogaci si i zraali wszystkich sw pych i chciwoci. Ta nienawi otaczaa take misjonarzy chrzecijaskich, gdy nie podlegali oni prawodawstwu chiskiemu, podobnie jak w ogle chrzecijanie. To pocigao wielu Chiczykw do nowej wiary, bo w ten sposb zdobywali stanowisko uprzywilejowane. Misje chrzecijaskie byy zatem drobnymi niezalenymi pastewkami. Poza tym cudzoziemcy, zwaszcza Anglicy, eksploatowali bogactwo Chin; 5/6 eksportu chiskiego przechodzio przez ich rce, ich banki ciyy nad yciem gospodarczym pastwa chiskiego, ich opium niszczyo zdrowie milionw ludzi. W latach 18681870 doszo znowu do narodowych wystpie chiskich przeciwko cudzoziemcom, zwaszcza przeciwko kupcom i misjonarzom francuskim w Tiencinie, ale wojna prusko-francuska uniemoliwia Francji i Wielkiej Brytanii wykorzystanie tej okazji. "Otwarcie" przemoc Chin przez biaych przerazio klas panujc w Korei, ale ogromna wikszo feudaw sdzia, e naley si trzyma ostrzejszego ni dotd izolacjonizmu. Tego samego zdania by i rzdzcy w latach 1863-1874 regent (tewonkun) Li-Ha-Yn, sprawujcy wadz w zastpstwie swego niepenoletniego syna Li-Dze Hwana, cho rozumiejcy zarazem potrzeb pewnych reform spoecznych dla umocnienia monarchii i podniesienia jej autorytetu. Tewonkun pozwoli zatem ludziom nieszlacheckiego pochodzenia obejmowa urzdy pastwowe, znis kilka klasztorw konfucjaskich, powikszy armi i uzbroi j w karabiny z bagnetami, wprowadzi nowe podatki. Ale polityka fiskalna rzdu odbijaa si ujemnie na sytuacji chopw, na skutek czego wybuchay bunty, zawsze okrutnie tumione. Wrd zraonych do religii konfucjaskiej chopw zaczo si szerzy chrzecijastwo, co jednak wywoao zaniepokojenie tewonkuna, tote w 1866 r. spowodowa krwawe przeladowanie chrzecijan (par tysicy ofiar). W odpowiedzi na to Francja wysaa do Korei ekspedycj karn, ta jednak zostaa odparta (1866), podobnie jak podjta pniej w celach gwnie rabunkowych wyprawa amerykaska (1871). Zwycistwa te odniesione gwnie dziki temu, e kapitalistom europejskim nie zaleao zbytnio na usadowieniu si w ubogiej, ich zdaniem, Korei, jeszcze bardziej przyczyniy si do ugruntowania jej izolacjonizmu. Osab on dopiero po 1874 r., gdy przeciwnicy tewonkuna zaczli szuka poparcia w Japonii. Zbrojne "otwarcie" Chin zaniepokoio rwnie Japoczykw. Szogun i oddani mu ksita obawiali si interwencji obcej, tym bardziej e w kraju narastaa coraz silniejsza opozycja przeciwko nim, zoona z czci arystokracji i

samurajw. Czste za bunty chopskie byy wprawdzie skierowane przeciwko feudaom w ogle, mogy by jednak wyzyskane przez opozycj do walki z rzdem. Na zewntrz szoguni trzymali si take polityki izolacji, cho nie tak radykalnej, jak w Chinach i Korei, pozwalano bowiem na stosunki handlowe nie tylko z Chiczykami, lecz take (od 1841 r.) z Holendrami (co prawda, w jednym tylko porcie Nagasaki, gdzie jednak nie wolno byo przywozi ksiek i rkopisw, w ktrych byaby mowa o Europejczykach i chrzecijastwie). Mimo to kultura holenderska wywieraa pewien wpyw zwaszcza na mieszczastwo japoskie, gwnie w dziedzinie techniki i medycyny. Ale w drugiej poowie XIX w. Japonia nie moga ju utrzyma swojej izolacji. Pastwo to nie ncio wprawdzie Europejczykw w tym stopniu co Chiny, o ktrych bogactwie kryy w Europie legendy, ale coraz wicej interesowao Stany Zjednoczone, ktre opanowawszy wybrzea Oceanu Spokojnego szukay na nim punktw oparcia dla swej floty. Ju w 1820 r. amerykascy misjonarze osiedlili si na wyspie Honolulu, w archipelagu Hawajw. W 1843 r. osiad tu amerykaski agent dyplomatyczny, a w 1849 r. Stany Zjednoczone zawary z Honolulu traktat pokojowy, deklarujc rwnoczenie, e nie pozwol, by Hawaje dostay si pod wadz jakiegokolwiek innego mocarstwa. Mimo oficjalnych zaprzecze rzdu amerykaskiego, Hawaje stay si krajem wasalnym Stanw Zjednoczonych. Nastpnym etapem ich ekspansji miaa si sta Japonia, ktra moga by rynkiem zbytu dla amerykaskiego przemysu tekstylnego i punktem oparcia dla walki o udzia w eksploatowaniu Chin. Ju w 1846 r. komodor amerykaski Biddle proponowa rzdowi japoskiemu traktat pokojowy, ale spotka si z odmow. W 1853 r. prb t ponowiono, tym razem oficjalnie. W dniu 8 lipca flota wojenna amerykaska (4 okrty) wpyna do zatoki Yedo, stajc na redzie portu Uraga. Widok tej floty i huk jej armat wywoa przeraenie Japoczykw. Dowdca komandor Perry przywiz szogunowi dary i list prezydenta, proponujcy pokj, na odpowied jednak da p roku. Wkrtce po Perrym przyby na czele floty rosyjskiej do Nagasaki admira Putiatin z podobnymi propozycjami, ale nie uzyska nic. Za to Perry, przybywszy z flot wojenn (9 okrtw z bardzo liczn artyleri) po raz drugi w lutym 1854 r., wymusi na szogunie ukad w Kanagawie (obecnie cz Jokohamy) 31 marca 1854 r., otwierajcy dla handlu z Ameryk dwa porty japoskie i dajcy w nich obywatelom amerykaskim stanowisko uprzywilejowane. W padzierniku tego roku Japonia zawara podobny ukad z Wielk Brytani, w lutym 1855 r. z Rosj (3 porty i zrzeczenie si Kuryli). W lad za tymi ustpstwami szogun musia poczyni dalsze. Nowy ukad ze Stanami Zjednoczonymi 17 lipca 1857 r. otworzy im 8 portw i wreszcie trzeci, z 29 lipca 1858 r. da im ponadto liczne przywileje handlowe i osobiste dla obywateli amerykaskich. W tyme roku Japonia zawara podobny ukad z Rosj, Wielk Brytani i Francj. Ukady te wywoay ogromne oburzenie w Japonii. Wszyscy przeciwnicy rodu Tokugawa, w rku ktrego znajdowa si szogunat, wyzyskiwali teraz momenty religijne i polityczne, aby podkopa w opinii oglnej znienawidzony rd i odebra mu wadz. Szogun musia si zgodzi na utworzenie rady ksit dla omawiania waniejszych spraw. Ale znacznie bardziej niebezpieczna dla szoguna bya opozycja samurajw, mieszczan i chopw. Pierwsi z nich chcieli, korzystajc z okazji, wyzwoli si spod zalenoci szoguna. Przyczyny opozycji mieszczan i chopw byy znacznie gbsze. W Japonii ustrj feudalny przechodzi w poowie XIX w. powany kryzys, gdy wytworzyy si ju w niej nowe siy produkcyjne, powstaway coraz liczniejsze manufaktury (16 godzin dziennie pracy; zatrudniano rwnie dzieci od 8 lat), coraz silniejsza stawaa si buruazja, zwaszcza kupcy, o wiele bogatsi ni samuraje, a nawet bogatsi od daimiosw. Przeszo 3/4 majtku narodowego mieli w swoim rku kupcy. Ustrj cechowy by w upadku. Napyw tanich towarw obcych na skutek ukadw z lat 18541858 zahamowa wiejsk produkcj chaupnicz i rzemioso. Wzrs wprawdzie eksport jedwabiu i herbaty, ale na tym zyskiwali tylko waciciele ziemscy i kupcy, natomiast sytuacja biednych chopw znacznie si pogorszya. Odpowiedzialnoci za ten stan rzeczy obarczano szoguna i cudzoziemcw, przeciwko tym ostatnim urzdzano manifestacje, na skutek czego flota brytyjska bombardowaa w sierpniu 1863 r. Kagoshim, a we wrzeniu 1864 r. wraz z flot francusk, holendersk i amerykask Shimonoseki. Zajte wojn domow Stany Zjednoczone niewiele mogy si zajmowa sprawami japoskimi, ale z tego tym wicej korzystaa Wielka Brytania, narzucajc w 1865 r. Japonii nowy ukad handlowy, co jednak przyczynio si do wzrostu nienawici wobec cudzoziemcw i szoguna. Poszczeglni daimiosi i samuraje wprost odmawiali posuszestwa szogunowi. Jego sytuacj pogorszyy bunty chopskie spowodowane nieurodzajem ryu. W 1860 r. byo ich 12, w 1866 r. za a 43. Szogun nie mg opanowa sytuacji. W latach 1867 1868 wybucho przeciwko niemu prawdziwe powstanie pod hasem powrotu tenno do wadzy. Pokonany w bitwie w 1868 r. szogun Jeszinobu (Keiki) zda si na ask cesarza Mutsuhito (1867-1912, okres ten nazwano Meidzi, tj. "wiate rzdy"), ktry ju 3 stycznia 1868 r. obj wadz bezporednio. W tyme roku ogosi on dekret o ustroju pastwa (pierwsza konstytucja japoska), tworzcy rad rzdow oraz do pomocy jej ciao doradcze, zoone z dwch izb, cho tylko wysza, zoona z arystokracji, miaa pewne znaczenie. Kilka nastpnych dekretw cesarskich ograniczyo wadz ksit, a w 1871 r. znioso j cakowicie, dzielc kraj na prefektury. Poza tym zaczto tworzy aparat biurokratyczny, reorganizowa wojsko i flot wojenn, a poniewa bunty chopskie nie saby (w 1869 r. byo ich a 48), rzd zacz przygotowywa reform agrarn. Now wadz poparli zastraszeni buntami chopskimi kupcy i przemysowcy, sdzc, e teraz zaczyna si nowa era w dziejach Japonii. Istotnie od 1868 r. zacz si w Japonii okres kapitalizmu, dziki czemu moga ona wyprzedzi w rozwoju

Chiny i Kore. Rozdzia osiemdziesity smy Ruch kolonialny pastw europejskich w drugiej poowie XIX w. W zwizku z ogromnym rozwojem techniki w Europie i w Stanach Zjednoczonych oraz w zwizku ze wzrostem siy buruazji w wielu krajach europejskich, rozpocz si okoo poowy XIX w. nowy okres w dziejach europejskiego ruchu kolonialnego, trwajcy do lat siedemdziesitych XIX w. Starano si gwnie o nowe rda korzyci handlowych, nawizujc korzystne traktaty handlowe, nowe kolonie za zdobywano gwnie z powodw politycznych. Pod tym wzgldem okres ten by kontynuacj okresu poprzedniego, zarazem jednak by take wstpem do nastpnego - imperialistycznego, gdy ju w poowie XIX w. zacza si na niektrych terenach ostra rywalizacja, ktra w latach siedemdziesitych zamieni si w walk o podzia wiata na strefy wpyww, w walk o surowce dla przemysu fabrycznego i o rynki zbytu. Mona zatem powiedzie, e okres lat 1848-1872 mia w dziejach ruchu kolonialnego charakter przejciowy. Najbardziej zacofanymi pastwami kolonialnymi pozostay nadal Hiszpania i Portugalia, nie chcc znie u siebie nawet niewolnictwa, cho na zakaz handlu niewolnikami musiay si zgodzi pod naciskiem Wielkiej Brytanii. Nie mniej zacofany by kolonializm holenderski. Wprawdzie w 1862 r. rwnie Holandia zniosa niewolnictwo, ale utrzymaa je na Wyspach Indonezyjskich. System upraw przymusowych doprowadzi tu do ndzy wolnych chopw. Zaczto nawet przywraca wsplnoty gminne. Chopi czsto porywali si do buntw, ktre tumiono okrutnie. W rezultacie jednak Holandia czerpaa ze swoich kolonii olbrzymie zyski, dziki ktrym moga przeprowadza u siebie system budowy tam i kanaw, dlatego te wikszo liberaw holenderskich odrzucaa projekty zniesienia "systemu kultur". Zniesiono go dopiero w 1870 r., ale tylko czciowo, utrzymano bowiem nadal "kultury" kawy. W Indonezji najpierw zaznaczya si tak charakterystyczna dla caego nastpnego okresu w dziejach kolonialnych walka o kolonie midzy pastwami europejskimi. Cho sutanat Brunei na wyspie Borneo znajdowa si pod nominalnym protektoratem Holandii, to jednak Wielka Brytania systematycznie dya do uzalenienia od siebie caego sutanatu. W sekrecie przed Anglikami konsul Stanw Zjednoczonych narzuci sutanowi ukad, pozwalajcy na eksploatacj czci kraju przez kapitalistw amerykaskich. Zaniepokojeni t konkurencj brytyjsk i amerykask Holendrzy zaczli systematyczny podbj pozostaej czci Borneo. Dokonali tego w latach 1854-1860 przy pomocy zdrady i przemocy, mimo zacitej obrony zwaszcza ludnoci chiskiej. Rwnoczenie z tym utrwalili take sw wadz na Sumatrze i mniejszych wyspach, cho monopolu handlowego nie udao im si tu utrzyma. Powanej zmianie ulega w tym okresie polityka kolonizacyjna Wielkiej Brytanii. W stosunku do kolonii zamieszkanych przez liczne grupy ludnoci biaej opinia angielska okazywaa mao zainteresowania. Nie mona ich byo tak eksploatowa, jak kolonie "kolorowe", poza tym istniaa obawa, e mog si oderwa od macierzy. "Te przeklte kolonie - pisa w 1852 r. sawny pniej imperialistyczny minister Disraeli wszystkie bd za par lat niepodlege. S one tylko kamieniem myskim, przywizanym do naszej szyi". Istotnie, autonomi zdobya sobie Kanada, pewien samorzd uzyskay take inne. Gdy w 1846 r. rzd brytyjski znis przywileje dla importu cukru z Indii Zachodnich do Wielkiej Brytanii, oburzeni plantatorzy tego kraju odmwili pacenia podatkw. Spr trwa a do 1854 r. i zakoczy si udzieleniem Jamajce autonomii, cho gdy w 1865 r. wybucho tu powstanie Murzynw, rzd przywrci dawne prawo kolonialne. Tote gwn uwag rzd i buruazja angielska skieroway na zawieranie korzystnych ukadw handlowych z wadcami krajw "kolorowych" oraz na umocnienie i poszerzenie pozycji brytyjskich w Azji i w Afryce. W Afryce utrzymano dawne kantory handlowe, zajmujce si ongi zakupem niewolnikw. Stay si one punktem wyjcia dla utworzenia kolonii Sierra Leone, Zotego Wybrzea i Nigerii. Za to na poudniu wycofano si w 1854 r. z kraju Orania jako nieopacalnego, wobec czego ponownie zajli go Burowie i utworzyli w nim wasne pastwo na wzr Transwaalu. W obydwu, jak rwnie w Kraju Przyldkowym, Murzyni nie mieli adnych praw politycznych, naleay one tylko do Burw, za w Kraju Przyldkowym do wszystkich biaych. Dopiero odkrycie w 1869 r. diamentw w Oranii dao pocztek brytyjskiej polityce aneksjonistycznej w stosunku do pastw burskich. Ale najwicej interesowaa wikszo angielskiej opinii publicznej sprawa eksploatowania krajw azjatyckich, zwaszcza Chin i Indii. W Chinach trzeba si byo podzieli wpywami z innymi mocarstwami, ale za to starano si umocni w Indiach i stworzy wielkie imperium brytyjskie w Azji rodkowej, zoone z pastw wasalnych. Ten ostatni plan uda si tylko czciowo, gdy natrafi na przeciwdziaanie ze strony Rosji. Utrwalenie panowania brytyjskiego w Indiach rwnie napotkao ogromne trudnoci. Szczeglnie grone byo powstanie w Delhi i w rodkowej czci Indii w latach 1857-1858 zaczte przez sucych w armii brytyjskiej onierzy Hindusw (sipajw), ktrych popary elementy niezadowolone ze zmian wprowadzanych przez Anglikw. Powstanie to miao charakter rasowo-religijny. Kierowali ruchem przewanie feudaowie, wyzyskujcy niech mas ludowych do cudzoziemcw i nowoci. Celem przywdcw by tylko powrt do dawnego stanu rzeczy, tote nie potrafili uczyni powstania oglnonarodowym, nie umieli take nim kierowa. Mimo to tylko dziki pomocy wiernego Anglii plemienia Gurkhw, onierzy Sikhw, wikszoci ksit oraz czci feudaw, Anglicy z trudem stumili to powstanie. Obydwie strony odznaczay si przy tym ogromnym okruciestwem. Poniewa w 1857 r. powstacy opanowali Delhi i uznali wadz cesarza Bahadura Szacha, przeto Anglicy po odzyskaniu Delhi skazali na mier dwch jego synw, samego za Bahadura pozbawili tytuu padyszacha i skazali na wygnanie w 1858 r. Tytu cesarski przywrcono dopiero w 1877 r., przyja go wwczas

krlowa Wiktoria. W 1858 r. odebrano take wadz nad krajem Kompanii Wschodnioindyjskiej, mia j odtd sprawowa gubernator generalny jako wicekrl, zaleny od sekretarza stanu dla spraw Indii w Londynie. Prawo uchwalone przez parlament brytyjski w 1861 r. (Indian Council Act) okrelao sposb oglnego administrowania krajem. Zreformowano system podatkowy i sdownictwo. Utworzono trzy uniwersytety, ktre cho dostpne tylko dla bogatych i lojalnych Hindusw zaczy jednak ksztaci now inteligencj hindusk. Ju przed 1848 r. zdarzay si wypadki bezporedniego uzaleniania ksistw indyjskich od Kompanii Indyjskiej, gubernator w latach 1848-1856 James Dalhousie zrobi z tego system, ktry odtd stosowali czsto i jego nastpcy. W teorii polega on na zabieraniu przez rzd tych ksistw, w ktrych zmarli wadcy nie zostawili prawowitych nastpcw, ale w praktyce chwytano si i innych pretekstw. Oglnie jednak biorc, utrwalano feudalizm, wzmacniano wadz ksit indyjskich i wpywy elementw reakcyjnych, a popierano partykularyzmy dzielnicowe i lokalne, organizowano armi, w ktrej jednak stanowiska oficerskie miay by niedostpne dla Hindusw. Poza tym w celu lepszego ujarzmienia i eksploatowania kraju zaczto budowa koleje elazne, szosy, kanay, popierano - cho w stopniu niewielkim - rozwj przemysu bawenianego i grnictwa. Mimo to, wskutek braku planowej gospodarki, przeludnienia, niskiego stanu rolnictwa i ciemnoty, dziesitki milionw Hindusw yo w ndzy i godowao. Prawie co rok setki tysicy umieray z godu. W now faz wesza od 1848 r. francuska polityka kolonialna. W 1848 r. zniesiono niewolnictwo jako "zamach na godno ludzk". Wstp do konstytucji z 4 listopada 1848 r. (art. 5) mwi, e Francja nie bdzie podejmowaa adnych wojen zaborczych i nigdy nie uyje swych si przeciwko wolnoci innego narodu. Dotychczasowe kolonie ogoszono za "terytorium francuskie". Miay one wybiera deputowanych do parlamentu paryskiego, wprowadzono w nich ponadto taki sam podzia administracyjny, jaki istnia we Francji. Algieri podzielono na trzy departamenty. Reformy te otworzyy przed ludmi "kolorowymi" moliwo zdobycia praw politycznych i dlatego wywoay natychmiast protesty ze strony kolonistw francuskich, a zwaszcza ze strony oficerw kolonialnych przywykych do samowoli, uzasadnianej niepewnoci sytuacji w koloniach. Zreszt wbrew zapewnieniu konstytucji kontynuowano bez przerwy wojny z nie pokonanymi dotd Arabami w Kabylii i przeprowadzano stae "pacyfikacje" na terenach ju podbitych. Buruazja francuska wcale nie mylaa wiza si na stae obietnicami poczynionymi w atmosferze zapau rewolucji 1848 r., tym bardziej za nie myla o tym prezydent, a potem cesarz Bonaparte. W 1852 r. odebra on koloniom prawo wybierania do parlamentu francuskiego. Utrzyma wprawdzie wadz prefektw, ale podda ich gubernatorom, ktrymi byli zawsze wojskowi. Francja zacza poza tym energiczn polityk zdobywania nowych kolonii i zawierania nowych traktatw handlowych z wadcami "kolorowymi". Dwa byy gwnie tego powody. Zwyciska buruazja francuska szukaa nowych sposobw bogacenia si, od 1852 r. zaczy powstawa banki kolonialne, finansujce wyprawy i handel z koloniami, poza tym za Napoleon III, nie mogc osign sukcesw terytorialnych w Europie, stara si o nie poza Europ. W Algierii pretekstem do tego bya jego "europeizacja" i dobro samych Arabw. Napoleon III zapewnia, e nie jest ona koloni, lecz "pastwem arabskim", Arabowie za s Francuzami, rnicymi si tylko swoj religi. Podczas podry do Algierii w 1865 r. podawa rk wszystkim Arabom, z ktrymi si styka (w rzeczywistoci dopuszczano do spotkania z cesarzem tylko agentw policji). Byy to jednak tylko puste frazesy i gesty, podbj reszty kraju i utrwalanie w nim wadzy armii oraz spekulantw francuskich trway nadal. Popierano tylko osadnictwo biaych i ich interesy (w 1851 r. byo tam 130 000 Europejczykw, w 1856 r.- 160000, w 1866 r. - 220000, osadzonych na ziemiach konfiskowanych Arabom). O dobro ogromnej wikszoci (okoo 3 000000) dbano niewiele, tote nic dziwnego, e og ludnoci arabskiej y w ndzy. Gd i epidemia w latach 1867-1868 pochony przeszo 300000 ofiar. Nawet wedug spisu rzdowego ludno Algierii zmniejszya si w latach 1866-1872 o p miliona. W polityce ekspansjonistycznej na Wschodzie posugiwano si czsto pretekstem obrony misji chrzecijaskich. Istotnie od XVI w. Francja sprawowaa protektorat nad chrzecijanami w pastwie tureckim, oglnie biorc na Bliskim Wschodzie. Na przeomie XVIII i XIX w. o tym zwyczaju prawnym zapomniano, ale po 1815 r. konsulowie francuscy zaczli go znw stosowa. Napoleon III za podnis go do rzdu praw i obowizkw Francji, rozcigajc na cay Wschd (z wyjtkiem Indii) a po Chiny. W imi tego protektoratu wysano w 1860 r. ekspedycj zbrojn do Libanu, w ktrym muzumascy Druzowie urzdzili rze chrzecijaskich Maronitw, cho na skutek protestu Wielkiej Brytanii rzd francuski uzyska tylko to, e odtd sutan mia mianowa gubernatorem Syrii chrzecijanina. Tytuem protektora chrzecijan posugiwa si Napoleon III take w ukadach z Kore i Chinami. Kady misjonarz katolicki w Chinach musia mie paszport francuski. W imi obrony chrzecijastwa i handlu francuskiego zaczto take walk z Wietnamem, ktrego wadca Ty-Dyk (1848-1883), kontynuujc polityk izolacji, skaza na mier paru misjonarzy katolickich. Wprawdzie wyprawa przeciwko Chinom nie pozwolia Francuzom rozwin energiczniejszej akcji w stosunku do Wietnamu, a nawet ekspedycja francuska zostaa oblona w Sajgonie (186O-1861), ale armia, wracajca z Chin, uwolnia j i dokonaa podboju kraju, lecego u ujcia rzeki Mekong (Dolna Kochinchina, potem zwana po prostu Kochinchin), ktry na mocy traktatu z 1863 r. przyczono do Francji. atwo, z jak to przeprowadzono i przypuszczenie, e rzek Mekong da si eksploatowa Chiny, zachcia oficerw francuskich do rozszerzenia zdobyczy. W 1867 r. rozcignito protektorat francuski nad Kambod, odstpujc jednak dwie jej prowincje Syjamowi w zamian za

zrzeczenie si zwierzchnictwa nad reszt. Za mniej wane uwaano wwczas we Francji opanowanie Senegalu. W kraju tym ju od XVI w. Francuzi mieli faktori handlow w Saint-Louis oraz zagarnit w XVII w. Holendrom, potem zdobyt przez Anglikw, ale w 1815 r. odzyskan wysepk Goree. Poniewa w przemyle europejskim roso zapotrzebowanie na sprowadzan z Senegalu gum arabsk i olejki pistacjowe, std te kupcom francuskim coraz wicej zaleao na wyrwaniu tego handlu z rk Maurw, ktrych dwa pastwa z prawej strony rzeki Senegalu uzaleniy od siebie pooone na poudnie od niej kraje murzyskie stanowice niebezpieczestwo rwnie dla osiedli francuskich. Zaproponowany przez miejscowych Francuzw Napoleonowi III na stanowisko gubernatora gen. Ludwik Faidherbe dokona w latach 1854-1865 podboju caego kraju, wyzyskujc zrcznie antagonizm mauromurzyski i posugujc si wojskiem zoonym z krajowcw. W administracji opiera si najchtniej na Mulatach. Przez okazywanie tolerancji i zewntrznego szacunku dla islamu pozyska sobie rwnie Maurw. Zaoone w 1857 r. miasto portowe Dakar miao si sta z czasem najwaniejszym francuskim portem wojennym i handlowym w Afryce Zachodniej. Na cay ten rozwj francuskich posiadoci kolonialnych niechtnie patrzy rzd i buruazja angielska, a czciowo take amerykaska. Ta ostatnia nie pozwolia Francuzom usadowi si na Hawajach. Wielka Brytania prbowaa nie dopuci do opanowania w latach 1853-1864 przez Francuzw Nowej Kaledonii (na wschd od Australii) oraz Madagaskaru. Na tej wielkiej wyspie bez przerwy walczyy ze sob wpywy brytyjskie i francuskie, posugujc si intrygami, przekupstwem i buntowaniem poddanych. W dziejach rosyjskiej polityki kolonizacyjnej nowy okres zacz si dopiero po zakoczeniu wojny krymskiej. Wwczas to opanowano ostatecznie Kaukaz, a w latach 1858-1860 uzyskano zgod Chin na opanowanie Kraju Ussuryjskiego. Zaoone tu w 1860 r. miasto Wadywostok miao si sta najwaniejszym portem wojennym na Oceanie Spokojnym. Ale przede wszystkim ekspansja rosyjska skierowaa si ku muzumaskiej Azji rodkowej, gdzie istniay trzy prowadzce ustawicznie walki ze sob pastwa feudalne: Chiwa, Buchara i Kokanda obok na wp niezalenych drobnych feudaw i plemion koczowniczych i politycznych. Ekspansja ta bya nieunikniona z powodw ekonomicznych i politycznych. Przemys rosyjski, zwaszcza tekstylny, po wyparciu go z Chin przez fabrykaty angielskie, potrzebowa nowych rynkw zbytu, gdy rosyjski rynek wewntrzny rozwija si zbyt sabo. Poza tym na skutek braku dowozu baweny amerykaskiej z powodu wojny secesyjnej w Stanach Zjednoczonych wzroso w Rosji zapotrzebowanie na bawen z Azji rodkowej. Cele ekonomiczne mogaby Rosja osign i bez podboju wojskowego, gdyby nie to, e w niektrych okolicach panowaa ustawiczna wojna, ogromnie utrudniajca handel, a poza tym zachodzia obawa, e kraje te dostan si pod wpyw Wielkiej Brytanii. Polityka brytyjska wyranie dya do objcia protektoratu nad muzumaskimi pastwami i ludami Azji, zwaszcza rodkowej. Rosja nie moga do tego dopuci, bo mogoby to w przyszoci doprowadzi do przecicia drg najatwiej czcych j z Syberi. Z tych powodw rzd carski wiadomie dy do uzalenienia Azji rodkowej. Pod pretekstem obrony Kazachw prowadzono zatem bez przerwy walk z chanatem Kokandy, w latach 1864-1865 za otwart wojn, podczas ktrej zdobyto po zacitej walce Taszkent (1865). Rozdraniony niemonoci zagarnicia tego miasta i pod wpywem kleru muzumaskiego emir Buchary ogosi w 1868 r. przeciwko Rosji "wojn wit", ktra miaa zmobilizowa wszystkich muzumanw do walki z "niewiernymi", Ale i to haso okazao si niewystarczajce do przeamania niechci plemiennych i nieufnoci w stosunku do emira Buchary. Popieraa go wprawdzie Kokanda, ale neutralna pozostaa Chiwa. Mimo to walczce w bardzo trudnych warunkach terenowych i w krajach ogarnitych powstaniem wojsko rosyjskie (genera Kaufman) tylko dziki ogromnej wytrwaoci onierza wywalczyo zwycistwo. Wadcy Buchary i Kokandy musieli si uzna za wasalw cara rosyjskiego. Fakt ten przekreli zarazem ambitne plany brytyjskie w stosunku do Azji rodkowej, ale na prowadzenie wojny z Rosj Wielka Brytania pozwoli sobie nie moga, musiaa wic zgodzi si na ukad z rzdem carskim, okrelajcy stref wpyww. Rosjanie mieli nie miesza si do spraw Afganistanu, Wielka Brytania za do spraw Chiwy. W 1873 r. zostaa pokonana przez Rosjan i ta ostatnia. Pastwom wasalnym w Azji rodkowej Rosja zostawia pozornie samodzielno, ale zabraa im cz terytorium, oboya kontrybucj i zmusia do zawarcia traktatw handlowych, uzaleniajcych je cakowicie. Od 1873 r. zacz si nowy okres w dziejach rosyjskiego systemu kolonialnego. Rozdzia osiemdziesity dziewity Afryka Okoo poowy XIX w. zaczyna si nowy okres take w dziejach wielu krajw Afryki, gdy w 1847 r. powstaa pierwsza niezalena republika murzyska w Afryce, Liberia. W 1848 Francja zniosa niewolnictwo, na skutek czego Murzyni w Senegalu, a stopniowo i w innych krajach afrykaskich zdobywanych przez Francj otrzymali - przynajmniej w teorii - rwnouprawnienie z Francuzami i Arabami, w 1850 r. Zote Wybrzee zostao ogoszone koloni brytyjsk (po odczeniu go od kolonii Sierra Leone, utworzonej w 1808 r.), w 1852 powstao pastwo holenderskie Burw, Transwaal, w 1854 podobne, Orania, a co waniejsze, po 1850 r. zaostrzono kontrol nad statkami przewocymi niewolnikw afrykaskich przez Atlantyk. Wzrasta take w Europie zainteresowanie Afryk, czego wyrazem jest wzrost liczby udajcych si tu misjonarzy, zwaszcza kwakrw, metodystw i katolikw, przy czym ci ostatni stopniowo wysunli si na plan pierwszy. Zwiksza si take liczba podrnikw, z ktrych najwiksz saw w wiecie zdoby angielski misjonarz i geograf David Livingstone (1813-1873) w paru podrach od 1840 r. On pierwszy z Europejczykw przeszed w poprzek Afryk Poudniow od ujcia rzeki

Zambezi do Luandy (na poudnie od ujcia Konga) i z powrotem w latach 1853-1856, ale i pniej dokona szeregu odkry geograficznych w poudniowo-wschodniej Afryce. Zagubionego w dungli, nie majcego od dwch lat kontaktu z Europ Livingstone'a uratowa w listopadzie 1871 r. wysany na jego poszukiwanie Henryk Morton Stanley, z ktrego nazwiskiem wie si nowy okres w dziejach podry do Afryki. Celowi poznawczemu towarzyszy w wyszym ni dotd stopniu cel handlowy i polityczny. Badania naukowe nad dziejami i kultur ludw afrykaskich zaczy si, cile biorc, pod koniec XVIII w., gdy w Londynie w 1788 r. powoano do tego celu Brytyjskie Towarzystwo Afrykaskie. W Wielkiej Brytanii przede wszystkim zacza si zmiana stosunku do Murzynw, tu bowiem w 1787 r. powsta dziki kwakrom (Granville Sharp i Thomas Clarkson) "Komitet dla zniesienia handlu niewolnikami" (w rok potem i w Paryu powstao Stowarzyszenie Przyjaci Czarnych z udziaem najwybitniejszych przywdcw Stanu Trzeciego), w tyme 1787 r. wywieziono z Wielkiej Brytanii 411 Murzynw (dojechao 130), by utworzy z nich koloni ludzi wolnych w Sierra Leone. Wanym etapem w dziejach Afryki by take fakt francuskiej okupacji Egiptu 1798-1801. Od tej pory zainteresowanie Afryk wzrastao ustawicznie, cho najwietniejszy okres bada naukowych w tej dziedzinie zacz si dopiero po II wojnie wiatowej. Mimo to przeszo Afryki jest jeszcze najmniej znana w stosunku do dziejw innych czci wiata. W cigu wiekw poprzednich wytworzyo si w Afryce kilkanacie odrbnych kultur, a jzyki i narzecza (przeszo 1000), ktrymi mwiy ludy Afryki, mona by uj w cztery grupy: chamito-semick, sudask-gwinejsk (waciwie okoo 10 grup po obydwu stronach rwnika), bantu (na poudnie od powyszej) i khoin (w poudniowo-zachodniej Afryce). Wskutek ustawicznych walk sabsze plemiona musiay si wycofa na tereny gorsze, czsto w gb dungli, co pocigao za sob ich izolacj i zacofanie kulturalne. Zasadniczo jednak w Afryce podstaw ycia spoecznego by ustrj rodowy, patriarchalny, z wyjtkiem Afryki Zachodniej i rodkowej, gdzie ustrj rodowy istnia rwnie, ale o przynalenoci do klanu, a wic i o dziedziczeniu wasnoci, decydowao naleenie do linii macierzystej, tj. pokrewiestwo przez matk. Ustrj spoeczny i polityczny plemion afrykaskich cechowaa ogromna rnorodno: od pierwotnej wsplnoty rodowej a po wasno prywatn typu feudalnego na pnocy, przy czym wasalem moga by nie tylko jednostka, ale cae plemi. Najoglniej jednak, gdy chodzi o ustrj polityczny i kultur, trzeba rozrnia plemiona bdce w zasigu panowania islamu i reszt plemion afrykaskich. Islam z rnymi wprawdzie zabarwieniami lokalnymi panowa w XIX w. na pnoc od linii idcej (w przyblieniu) do dzisiejszego Dakaru na wschd poprzez ca Afryk (z wyjtkiem Etiopii) oraz nad kilkusetkilometrowym pasem Afryki Wschodniej a po zwrotnik Kozioroca. Ale penetracja handlowa ludw wyznajcych islam sigaa jeszcze dalej, bo a po rzek Kongo na wschd od jej grnego biegu i na pnoc od rodkowego. Miao to ogromne znaczenie dla dziejw tej czci Afryki, gdy dziki stosunkom handlowym i religii (m.in. pielgrzymki do Mekki) ulegaa ona wpywom kulturalnym wiata arabskiego (znajomo jzyka arabskiego, niektre formy ycia politycznego oraz spoecznego, np. lekcewacy stosunek do kobiet). Najsilniej zislamizowana bya pnoc, tj. kraje pooone midzy Morzem rdziemnym a Sahar, teoretycznie zalene do 1914 r. od Turcji: Egipt, Libia, Algieria i Maroko, wszystkie z ludnoci osiad w pobliu wybrzea lub rzeki Nilu i ludnoci koczownicz w gbi kraju. Pierwszy z nich, dziki korzystnemu pooeniu geograficznemu i wpywom zachodnim (zwaszcza od czasw wyprawy Napoleona), sta najwyej pod wzgldem kulturalnym. Po usuniciu inwazji francuskiej 1801 r. faktycznie niezaleny sta si za rzdw paszy, nazywajcego si jednak kedywem (wicekrlem), Mehmeda Alego (1805-1848, zm. 1849) najsilniejszym pastwem arabskim rozcigajcym swj protektorat na wschodni Sudan i cz Libii. Mehmed Ali podj projekt stworzenia pastwa jednoczcego wszystkich Arabw, cho do realizacji tego nie dopucia Wielka Brytania. Potrafi za to przeprowadzi szereg reform w dziedzinie administracji, sdownictwa, wojskowoci, ktre kontynuowa bdcy pod wpywem francuskim syn Mehmeda Alego Said pasza (1854-1863) oraz energiczny syn Ibrahima paszy Ismail pasza (1863-1879), ktremu sutan formalnie przyzna w 1867 r. tytu kedywa. Zainicjowany ju przez Mehmeda, rozpoczty w 1859, dokoczony w 10 lat pniej, Kana Sueski otworzy przed pastwem egipskim nowe moliwoci ekonomiczne i kulturalne, cho gwne zyski z kanau mia tylko pasza i akcjonariusze, z pocztku przewanie Francuzi. Zagarnicie przez Francj Algierii wywoao wzrost fanatyzmu religijnego i niechci do Europejczykw w Maroku i Tunezji, cho ta ostatnia nie zaprzestaa oywionych stosunkw handlowych z Francj. Sutan Maroka Abd-ar-Rahman (1822-1859) popiera nawet walczcych o sw wolno Algierczykw, a zachcali go do tego agenci brytyjscy. W 1843 r. Maghreb zacz nawet wprost wojn z Francj, ale po klsce na ldzie i zbombardowaniu przez flot francusk Tangeru i Mogadoru (na poudnie od Casablanki) musia zawrze pokj w Tangerze w 1844 r. ustalajcy granic z posiadociami Francji. Odtd Maroko pogryo si w jeszcze wikszej izolacji w stosunku do wpyww europejskich. Silne arabskie pastwo w XIX w. powstao take w Afryce Wschodniej. Wadcy z Arabii ju w redniowieczu tworzyli punkty oparcia w Afryce Wschodniej dla celw handlowych. W XVIII w. iman Omanu (w poudniowo-wschodniej Arabii) zlikwidowa portugalskie punkty oparcia w Afryce na poudnie od rwnika i wcieli je wraz z okolic do pastwa omaskiego. Iman Said (1806-1856) przenis nawet stolic swego pastwa z Maskatu w Arabii do Zanzibaru w 1832 r. Said (Sejjid Said ibn Sutan) uzaleni od siebie ca wschodni Tanganik, a jego oddziay zbrojne docieray, gwnie po niewolnikw, a do

linii Wielkich Jezior. Na pnocy podbi Mombas (dzi port w Kenii). Zawar take umowy handlowe ze Stanami Zjednoczonymi (1837), Wielk Brytani (1841) i Francj (1844), by wyranie popierany przez Angli, ktrej konsul by jego gwnym doradc. Wprawdzie po mierci Saida Oman odczy si od Zanzibaru, ale to ostatnie pastwo przetrwao jako jedno z najsilniejszych w Afryce Wschodniej. Oprcz wymienionych w Afryce istniao, gwnie w Sudanie, wiele drobnych pastewek muzumaskich o nie ustalonych granicach i na rnych stopniach, zmieniajcej si zreszt czsto, niezalenoci. Wspln ich wszystkich saboci by system niewolnictwa i nadmierna rola rnych lokalnych marabutw (obrocy wiary, wici) oraz swoisty feudalizm arabski. Marabuci w imi zasady zachowania nieskaonej wiary mahometaskiej inspirowali czsto krwawe walki plemienne, byli czasem wyrazicielami potrzeb i pragnie mas, ale rwnie czsto narzdziem w rku ambitnych wadcw, a najczciej po prostu zwykymi fanatykami. O swoistoci feudalizmu afrykaskiego decydoway warunki geograficznoekonomiczne. Tylko na wybrzeu mona byo na stae uzaleni wodzw koczowniczych plemion Sudanu, prowadzcych ze sob ustawiczne walki z powodw zwykle ekonomicznych, cho motywowanych przewanie wzgldami religijnymi lub obowizkiem zemsty rodowej. Od tych trudnoci nie bya wolna Etiopia, waciwie federacja trzech "pastw" z nominalnym krlem (negus) na czele. Zjednoczy je w latach 1853-1856 jeden z feudaw, Kassa, jako cesarz Teodor II (1855-1868), odbierajc si wadz swym wasalom, w zwizku z tym przybra tytu cesarza (waciwie "krl krlw", negus negesti). Kiedy jednak zacz robi trudnoci misjonarzom i kupcom angielskim, spowodowa tym brytyjsk interwencj wojenn, a nie mogc si jej skutecznie przeciwstawi, po przegranej bitwie zastrzeli si. Etiopia wpada znw w stan anarchii. Poza zasigiem bezporednich wpyww arabskich yy plemiona murzyskie nad Zatok Gwinejsk, przybye z pnocy, ale w XIX w. ju przewanie osiade, zajmujce si rolnictwem, majce za sob star tradycj kulturaln mimo bardzo trudnych warunkw klimatycznych i czstych napadw z pnocy. W XIX w. tworzyy one kilka pastw o granicach nie ustalonych (dungla). W dzisiejszym Burkina Faso (do 1981 r. - Grna Wolta) istniaa federacja Mosw, rzdzonych przez wadc bdcego zarazem kapanem ("pan wiata"). Na wschd od nich (wybrzee Biaej Wolty w dzisiejszej Ghanie) rozsiada si federacja spokrewnionych z nimi Aszantw. Na poudnie od tych dwch "pastw" rozcigao si na wybrzeu Krlestwo Fantw, utrzymujcych ywe stosunki handlowe ze stacjami handlowymi Anglikw, Holendrw i Duczykw. Dostarczali na wymian koci soniowej, "piasku zotego" i a do pocztku XIX w. niewolnikw. Poniewa tych ostatnich porywali we wsiach Aszantw, wytworzya si std rosnca nienawi i chroniczny stan wojny tych narodw. Pokonani parokrotnie (1806, 1811, 1814) Fantowie szukali pomocy u Anglikw, ale w 1824 Aszantowie zadali klsk wyprawie angielsko-fantowskiej (zgin w niej gubernator Sierra Leone i Zotego Wybrzea Macarthy). Nowa wyprawa angielska 1826 pokonaa Aszantw, ale pokojowe z nimi stosunki zapanoway dopiero wwczas, gdy kapitan Mac Lean potrafi ich nakoni do ukadw handlowych ( 1831, 1841), dziki ktrym stali si wanymi dostawcami dla Anglii gwnie oleju palmowego. A do 1902 r. Aszantowie nie dali si jednak uzaleni pod wzgldem politycznym. Na wschd od rzeki Wolty rozcigao si silnie scentralizowane, majce rozbudowany aparat administracyjny, krlestwo plemienia Fonw, Dahomej, bdce a do koca XVIII w. lennem pastwa Jorubw, Ojo. W skad armii Dahomeju wchodzi oddzia (3000 do 5000) kobiecy, odznaczajcy si podobno szczeglnym okruciestwem. Krlowie Dahomeju (Gheso 1818-1858 i jego nastpca GleGle) potrafili zrcznie wyzyskiwa rywalizacj kupcw i oficerw angielskich i francuskich. A do pocztku XIX w. istniay w zachodniej czci dzisiejszej Nigerii i pnocnego Dahomeju pastwa plemienia Jorubw. Pozostao po nich tylko pastwo Ojo (na wschd od Dahomeju) stale atakowane, zwaszcza od pnocy, przez plemi Fulanw oraz ssiadujcy z nim od wschodu (nad dolnym Nigrem) Benin. Obydwa syny jeszcze w XIX w. z artystycznych wyrobw przedmiotw metalowych. Rzebiarstwo w tych krajach osigno bardzo wysoki poziom. Benin, podobnie jak Dahomej, wsawi si poza tym handlem niewolnikami, ktry osab dopiero wtedy, gdy w 1851 r. flota brytyjska zdobya Lagos, z ktrego w 1861 r. utworzono pierwsz w rejonie Zatoki Gwinejskiej koloni brytyjsk. Do najwikszego znaczenia spord krajw w tym rejonie dosza w Beninie wadza kapanw (krl by narzdziem w ich rku), wyraajca si m.in. w staych i licznych ofiarach krwawych z ludzi, co wprawdzie wystpowao u wszystkich ludw gwinejskich, ale w Beninie osigno szczeglne nasilenie (stolica "miasto krwi"). Wysoki poziom kultury osigny w dawnych wiekach niektre pastwa poudniowo-zachodniej Afryki, zwaszcza Loango (dzisiejszy poudniowy Gabon) i na poudnie od niego Kakongo, Angoi (na pnoc do ujcia rzeki Kongo), Kongo, Angola i Benguela. Wszystkie utrzymyway ywe stosunki handlowe z Portugalczykami, ktrzy prbowali tu obok handlu szerzy take chrzecijastwo, ale jeszcze w latach 1804-1815 wysyani do szkoy portugalskiej na wybrzeu kuzyni krla Kongo otrzymywali pewn liczb niewolnikw na koszty utrzymania. Mao znane s losy w XIX w. pastw Afryki rodkowej, takich jak feudalna Uganda (na pnoc od jeziora Wiktoria), cho od poowy XIX w. przybywali tu podrnicy europejscy poszukujcy rde Nilu. Rwnie mao znane byo pastwo Urundi (midzy jeziorami Tanganika i Wiktoria) i inne, Na samym poudniu Afryki, w Kraju Przyldkowym, ju w XVIII w. Holendrzy ujarzmili Hotentotw i Buszmenw, nie udao si natomiast zapanowa nad wojowniczym i o wysokiej kulturze plemieniem Zulusw, tylko nominalnie uznajcych zwierzchnictwo biaych. Ze zmieszania Murzynw i

plemion przybywajcych w cigu wiekw morzem z Cejlonu, Indonezji a nawet Polinezji, wytworzyy si plemiona zamieszkujcych Madagaskar - Malgaszw. Krlowie plemienia malgaskiego Merina zjednoczyli pod koniec XVIII w. ca wysp, w XIX w. pastwo malgaskie miao swj okres wietnoci mimo zakusw na ujarzmienie go ze strony rywalizujcych zreszt ze sob ustawicznie Francuzw i Anglikw. Ale zbyt daleko idca w stosunku do nich ulego krla doprowadzia w 1863 r. do rewolucji, w ktrej wziy udzia masy ludowe, cho kierowali ni wielcy waciciele ziemscy, a przede wszystkim premier Raynilayarivona, faktyczny odtd a do 1896 r. rzdca wyspy przy boku trzech kolejno krlowych (jako ich m). Od 1863 r. Madagaskar mia pisan konstytucj. Niektre pastwa afrykaskie byy zatem w XIX w. bardzo silne i pod wieloma wzgldami osigny wysoki stopie kultury, ale mimo to ca Afryk toczya ju od XVII w. cika, miertelna choroba, decydujca o jej wewntrznej saboci. Chorob t byo niewolnictwo. Afryka w przeciwstawieniu do Europy nie wysza ze stadium niewolnictwa, ale co gorsza - w XVII w. wzroso ono ogromnie. Niewolnikw murzyskich stale potrzebowali plantatorzy baweny w poudniowych stanach Ameryki Pnocnej i plantatorzy trzciny cukrowej Ameryki rodkowej i Poudniowej, zarwno hiszpascy, jak i portugalscy. Importoway ich take kraje arabskie, w mniejszej jednak liczbie, gdy nie byy tak gospodarczo rozwinite. Arabowie kupowali Murzynw do swych haremw, jako sub domow lub do swych oddziaw wojskowych. Ale ju pod koniec XVIII w. Arabowie stali si masowymi dostawcami Murzynw take dla kupcw zachodnich. Arabski zasig nabywania Murzynw by nawet wikszy ni zachodni, obejmowa ca Afryk rodkow. Nabywano niewolnikw w sposb dwojaki: przez bezporednie porywanie lub drog kupna od wadcw murzyskich. Pierwszy sposb w handlu zachodnim zarzucono ju w XVIII w., bo ludy przybrzene stawiay porywajcym coraz silniejszy opr. Polowanie na ludzi praktykowali ju tylko niektrzy wadcy muzumascy, zwaszcza Zanzibaru. Oglniej praktykowany by sposb poredni. Zwyciski w walce z przeciwnikiem wdz czy krl murzyski stara si wzi jak najwicej jecw i sprzedawa ich handlarzom zachodnim na wybrzeu lub wdrujcym niemal po caej Afryce Pnocnej i rodkowej kupcom arabskim, a ci wikszo "towaru" odstpowali kupcom zachodnim. Nacisk na branie jecw zwiksza si w miar tego, im bardziej "towar" ten by poszukiwany i opacalny. Niektrzy wadcy sprzedawali wasnych poddanych, urzdzajc na nich czasem prawdziwe polowania z nagonk. Sprzeda niewolnikw dawaa wadcom ogromne dochody, ale zarazem zmuszaa do utrzymywania staej, dobrze uzbrojonej armii (bro nabywano od biaych za niewolnikw), pocigaa za sob wzrost liczby ustawicznych wojen, a zatem rwnie oglny stan niepewnoci. Wiele krajw przeksztacio si w pastwo militarno-upiecze, wytwarzajce naokoo panik (np. Dahomej, Benin, zwaszcza Zanzibar), plemiona sabsze chroniy si w dungli schodzc na niszy stopie kultury, upadao rolnictwo i rzemioso, znikay z powierzchni wsie i miasta, rosa wzajemna nienawi plemienna i fanatyzm. Wojny motywowano zwykle wzgldami religijnymi, zwycistwo pocigao za sob konieczno pogotowia wojennego w obawie przed odwetem. W sumie biorc Afryka tracia nie tylko rodki produkcji, ale cofaa si stale take pod wzgldem kulturalnym i moralnym. Handel niewolnikami zniosa w 1802 r. Dania (niewolnictwo w 1847), w 1807 Stany Zjednoczone i Wielka Brytania (niewol w 1834). Potpi ten handel kongres wiedeski w 1815 r., zniosa go w 1816 Francja (niewol w 1848), w 1817 Hiszpania, w 1823 Portugalia. Ju po 1815 r. Wielka Brytania proklamowaa zasad rewizji, przez pastwa nie uznajce handlu niewolnikami, statkw pyncych z Afryki do Ameryki na pnoc od rwnika (od 1842 take i na poudnie od niego). Niewolnicy mieli by uwalniani bez odszkodowania. Rewizji dokonyway umylnie wysane na Atlantyk statki wojenne brytyjskie. Ale zasady tej nie uznay Stany Zjednoczone i Francja, gdy wzmacniaa ona panowanie brytyjskie na morzu. Nie przyczya si do niej po uzyskaniu niepodlegoci Brazylia. Francja zgodzia si na ni dopiero w 1833 r., wycofaa w 1841, ponownie akceptowaa t zasad w 1845. W 1841 r. uznaa j Rosja, Austria i Prusy. Mimo to wyniki rewizji byy niewielkie, uwalniano po par tysicy Murzynw rocznie, dziesiciokrotnie wicej przewozili ich gwnie amerykascy i brytyjscy handlarze ywym towarem zwykle na Kub, skd rozwoono ich dalej. Handel ten osab jednak, gdy w 1850 r. flota brytyjska w imi wyszoci prawa moralnego nad prawem midzynarodowym zagarna brazylijskie statki niewolnicze u wybrzey Brazylii, a skoczy si niemal zupenie, gdy do ukadu w sprawie wzajemnej kontroli statkw przystpiy w 1862 r. Stany Zjednoczone. Handel wschodni by jednak uprawiany nadal, zakazy na zachodzie przyczyniy si tylko do zwikszenia poday na wschodzie i do obnienia cen za sprzedawanych, cho na zachd ju ich nie wywoono. Handel na wschodzie nie zmniejszy si nawet wtedy, gdy w 1876 r. ogosia zniesienie niewoli Turcja, a w 1877 Egipt. Niewola istniaa jednak nadal w muzumaskiej Afryce Wschodniej i Abisynii, skd w dalszym cigu przewoono niewolnikw-Murzynw do krajw arabskich. By to ju jednak handel stosunkowo niewielki (od kilku do kilkunastu tysicy rocznie), w zasadzie po 1850 r. ta najgorsza plaga Afryki wesza w stadium likwidacji, cho zostawia po sobie fatalne nastpstwa przez przyczynienie si do powstrzymania gospodarczego i kulturalnego rozwoju tej czci wiata. Poniechawszy nie opacajcego si ju w XIX w. eksploatowania Afryki z materiau ludzkiego pastwa ludzi biaych zaczy forsown eksploatacj jej bogactw naturalnych (z pocztku ko soniowa, indygo, guma, bawena, zoto, ziarna palmowe, z ktrych wytwarzano olej - uywano go gwnie do owietlania). W okresie nastpnym przystpiy wprost do podziau Afryki pomidzy siebie. Rozdzia dziewidziesity Wojna francusko-niemiecka w latach 1870-

1871 W przeddzie 1870 r. cztery mocarstwa (Wielka Brytania, Francja, Rosja i Stany Zjednoczone) weszy na drog opanowania nie znanego dotd wiata pozaeuropejskiego, do nich te naleaa hegemonia poza Europ. W Europie natomiast podobn hegemoni sprawowao 5 mocarstw: Francja, Wielka Brytania, Rosja, Austro-Wgry i Prusy. Cztery gwne sprawy byy wwczas przedmiotem tar midzy tymi mocarstwami: sprawa polska, turecka, rzymska i niemiecka. Pierwsza z nich wygldaa po powstaniu styczniowym na zlikwidowan, ale po 1866 r. wskutek przebudowy wewntrznej pastwa austriackiego odya znowu na terenie midzynarodowym. Mono udzielenia Polakom galicyjskim autonomii zaniepokoia i zbliya do siebie rzdy Prus i Rosji. Na zjedzie w Ems (1-4 VI 1870 r.) krl pruski i car rosyjski przy udziale Bismarcka, ustalili wsplne postpowanie w tej sprawie, co sprawio, e rzd austriacki natychmiast zacz uspokaja obydwch ssiadw, e sprawy polskiej nie bdzie popiera. Podobne zapewnienie da ju w 1869 r. carowi Napoleon III. Mimo to na dworze rosyjskim nieufno do Austro-Wgier nie osaba, tym bardziej e obydwa mocarstwa rni take stosunek do sprawy Turcji i jej wasali na Pwyspie Bakaskim, cho tu wpywy rosyjskie krzyoway si take z wpywami angielskimi i francuskimi. Rosja daremnie liczya tu na pomoc Francji, gdy ta nie chciaa sobie zraa Wielkiej Brytanii, z ktr i bez tego miaa kilka, drobnych co prawda, zatargw poza Europ. O ile jednak sprawa polska i sprawa Turcji mogy by uwaane w 1870 r. za nieaktualne, o tyle dwie pozostae zagraay pokojowi w Europie. W Rzymie stacjonowa garnizon francuski, uniemoliwiajcy zajcie tego miasta przez Wochy. Zdobycie Rzymu Wochy uwaay jednak za konieczne zarwno ze wzgldw ekonomicznych, jak i politycznych. Do Rzymu jako siedziby papiea pyny ogromne sumy pienidzy ze wiata katolickiego, a prcz tego sporo pienidzy od turystw. Chodzio o to, by i pastwo woskie mogo z tego "importu" korzysta. Poza tym zajcie Rzymu byoby zakoczeniem zjednoczenia Woch, daoby im sawn, tradycyjn stolic. Za t cen rzd woski gotw by do zawarcia przymierza z Francj i nawet do wystpienia po jej stronie w razie konfliktu z Prusami, bez Woch za praktycznie niewykonalne byo przymierze wojskowe francusko-austriackie. Propozycje takiego sojuszu ze strony Francji rzd austriacki zawsze uzalenia od udziau Woch. Ale na wycofanie garnizonu z Rzymu Napoleon III nie chcia si zgodzi ze wzgldu na francusk opini katolick, na ktrej mu bardzo zaleao. Co prawda ta pomoc austriacka bya w rzeczywistoci zudna, bo ju w 1868 r. car Aleksander II obieca krlowi pruskiemu uniemoliwienie udziau Austrii w ewentualnej wojnie Prus z Francj. Ogln uwag zwracaa na siebie take sprawa zjednoczenia Niemiec, cho w samych Niemczech nie wszyscy ujmowali ten problem jednakowo. Wikszo buruazji poudniowoniemieckiej godzia si na jedno gospodarcz, ale bya przeciwna takiemu zjednoczeniu politycznemu, do jakiego dyy Prusy. Bismarck i pruskie koa rzdzce musieli si z t opozycj liczy, tym bardziej e car Aleksander II by szwagrem krla wirtemberskiego Karola i bra w obron Wirtembergi, a bez dobrych stosunkw z Rosj Prusy nie mogy dokona adnych zmian w Europie. Bismarck mia swoisty pogld na zjednoczenie Niemiec. Jako junkier pruski i konserwatysta nie chcia si zgodzi na rozpynicie si Prusakw w wolnym narodzie niemieckim, wola raczej utrzymanie separacji pastw poudniowoniemieckich pod hegemoni Prus. Rozumia jednak, e do takiego zjednoczenia moe doj tylko w razie wojny, bo wtedy z koniecznoci Bawaria i Wirtembergia podporzdkuj si Prusom. Zwycistwo nad Francj obalioby poza tym mit o sabszych od niej Prusach i daoby Niemcom hegemoni w Europie. Wojny pragn take junkierski korpus oficerski w Prusach, parli do niej generaowie z szefem sztabu von Moltke na czele. Okazj do rozptania wojny staa si sprawa obsadzenia tronu hiszpaskiego. Po detronizacji Izabelli II hiszpaski prezes ministrw gen. Prim za rad paru ludzi ze swojego otoczenia, opacanych przez rzd pruski, wysun jako kandydata do tronu hiszpaskiego ksicia Leopolda Hohenzollern-Sigmaringena, oficera pruskiego. Do kandydatury tej zapali si Bismarck z dwch wzgldw, po pierwsze z obawy, e w razie jej nieprzyjcia Hiszpania zaproponuje koron ktremu z ksit bawarskiej rodziny krlewskiej Wittelsbachw, co podniosoby znaczenie Bawarii i utrudnio zjednoczenie Niemiec, a po wtre popiera kandydatur Leopolda w przekonaniu, e w ten sposb doprowadzi do upokorzenia Francji lub do wojny z ni. Bismarck nie aowa pienidzy na przekupywanie dygnitarzy hiszpaskich, a poza tym za pomoc intryg skoni take przeciwnego z pocztku tej kandydaturze krla pruskiego do wyraenia na ni swej zgody. Ca spraw trzymano w tajemnicy, chcc postawi Francj przed faktem dokonanym. Zanim jednak Kortezy zdyy proklamowa nowego krla, dowiedziano si o tym w Paryu. Francuski minister spraw zagranicznych Gramont uzna to za prb zagroenia Francji i zachwianie rwnowagi europejskiej. Z jego polecenia ambasador francuski Benedetti interweniowa u znajdujcego si na kuracji w Ems krla pruskiego, ten za, bez zgody Bismarcka, postara si o to, e ojciec ksicia Leopolda wycofa w imieniu syna jego kandydatur. Mimo to we Francji oburzenie byo tak wielkie, e pod jego wpywem Gramont poleci Benedettiemu zada od krla deklaracji, e aprobuje zrzeczenie si kandydatury Leopolda i e take w przyszoci na ni nie pozwoli. Wilhelm I zgodzi si na pierwsze danie, ale na drugie w sposb uprzejmy zreszt, odpowiedzia odmownie, o czym zawiadomi Bismarcka depesz z Ems 13 lipca 1870 r. Bismarck opublikowa w prasie skrt tej depeszy, znieksztacajc wiadomie jej sens tak, e wygldao to na afront krla wobec posa francuskiego, a przez og czytelnikw mogo by uwaane za zerwanie stosunkw dyplomatycznych z Francj. Prowokacja Bismarcka udaa si, gdy we Francji depesz emsk przyjto jako

zniewag i wypowiedzenie wojny. W atmosferze podniecenia, ktre tylko nieliczni (np. Thiers) starali si powstrzyma, francuskie ciao prawodawcze ogromn wikszoci gosw (101 przeciwko 47) uchwalio kredyty wojenne, a Napoleon III wypowiedzia wojn Prusom (19 VII 1870 r.). Prusy byy wietnie przygotowane do wojny. Dobrze zorganizowany korpus oficerski mia za sob dowiadczenia wojenne z 1866 r., niemiecki sztab generalny (szef gen. Helmut von Moltke) starannie przygotowa plan mobilizacji i plan operacyjny, artyleria niemiecka bya lepsza i liczniejsza, Francja bya natomiast do wojny nie przygotowana, ya jeszcze tradycj zwycistw Wielkiej Rewolucji i Napoleona, wierzya w legend o swej niezwycionoci. Francuski korpus oficerski odznacza si czsto brawur, ale na og nie posiada odpowiedniego przygotowania nawet w zakresie czytania map wojskowych. Armia francuska miaa wprawdzie lepsze karabiny (Chassepota, ktrych pociski niosy do 1800 m, pruskie o poow mniej), ale bya gorzej zorganizowana, gorzej wyszkolona, mniej liczna (300000, Prusakw 450000), nawet ubrana nieodpowiednio (niebieska kurtka, czapka i spodnie czerwone), co uatwiao Prusakom celno strzaw. Dowdztwo francuskie liczyo na szybkie wkroczenie do Niemiec, na byskawiczne zwycistwo, ktre skonioby do wystpienia Austri i Wochy. Ale mobilizacja francuska nie przygotowana zawczasu odbywaa si chaotycznie, oficerowie i onierze caymi tygodniami szukali swych oddziaw, te ostatnie czsto nie mogy znale swych baz zaopatrzenia w mundury, bro i amunicj. Cay francuski plan strategiczny spez na niczym, co pozwolio Prusakom przej inicjatyw i od razu przej do ofensywy. Na pocztku sierpnia po kilku porakach marszaek Marie Edme Mac Mahon musia opuci Alzacj. W dniu 9 sierpnia armia pruskiego nastpcy tronu oblega Strasburg, rwnoczenie za francuski dowdca armii lotaryskiej marszaek Achille Bazaine, mimo drobnych sukcesw na pocztku, wycofa si pod twierdz Metz, co jednak nie przeszkodzio temu, e ciko chory Napoleon III zrzek si naczelnego dowdztwa na jego rzecz. Tymczasem Mac Mahon pod Chalons-sur-Marne zacz gromadzi armi, ktra miaa zasoni Pary. W Paryu pierwsze wieci o klskach w Alzacji wywoay oburzenie proletariatu i rozruchy, ktre jednak stumiono, ale za to cesarzowa, bdca regentk w zastpstwie znajdujcego si przy armii Mac Mahona cesarza, powoaa nowy rzd (hr, Palikao). Mac Mahonowi inspirowano z Parya szybki i miay marsz w kierunku Metzu i poczenie si z Bazainem. Ten plan si nie uda, gdy rozgosia go prasa francuska, a poza tym Mac Mahon posuwa si zbyt wolno, w rezultacie za wycofa si do Sedanu, ale zosta otoczony przez przewaajce siy niemieckie. Ciko ranny odda dowdztwo gen. Ducrotowi. Byy szanse wycofania si na pnocny zachd, ale zmarnowa je przysany z Parya nowy dowdca armii, gen, Wimpfen, chccy przebi si przez piercie wojsk niemieckich. Po paru nieudanych prbach przebicia si, zamknita w Sedanie, pozbawiona amunicji i ywnoci osiemdziesiciotysiczna (nie liczc 14000 rannych) armia francuska skapitulowaa 2 wrzenia 1870 r. Do niewoli dosta si Napoleon III wraz z Mac Mahonem i 39 generaami. Bya to klska bez precedensu w historii Francji, tym wiksza wwczas, e zwolnione spod Sedanu wojska niemieckie Moltke mg rzuci w kierunku Parya. Tu na wiadomo o klsce wybucho 4 wrzenia powstanie robotnikw i drobnomieszczastwa. Kierowali nim demokraci i socjalici, mimo to i teraz udao si liberaom, dziaajcym zgodnie ze zwolennikami dynastii orleaskiej, chwyci wadz w rce. Po ogoszeniu przez adwokata Leona Gambett na posiedzeniu ciaa prawodawczego upadku dynastii Bonapartw, na ratuszu ukonstytuowa si rzd Obrony Narodowej, w ktrym zasiedli liberalni republikanie (gen. Trochu, Juliusz Favre, Gambetta i inni), a tylko jeden radykalny demokrata (Rochefort). Nie wszed do rzdu, ale wpywa na orleanista Thiers. Nowa wadza nie chciaa odwoywa si do mas ludowych w obawie przed rewolucj spoeczn, liczya na interwencj Wielkiej Brytanii, Rosji i Austrii, pragna zakoczy wojn zrzucajc odpowiedzialno na Napoleona III. Cay ten program okaza si nierealny, Rzd Gladstona uwaa, e tylko silne na ldzie Niemcy s mniejszym zem ni silna take i na morzu Francja. Rosja czekaa tylko na moment wyzyskania sytuacji we Francji, by przekreli decyzj kongresu paryskiego z 1856 r. w sprawie Morza Czarnego, tote zaraz po klsce sedaskiej kanclerz rosyjski Gorczakow powiadomi w padzierniku rzdy europejskie, e Rosja nie uznaje decyzji o neutralnoci Morza Czarnego. Ale gorszy los spotka Francj na froncie. Ambitny, lecz zupenie nieudolny marszaek Bazaine nie uzna republiki, ale nie rozwin take adnej dziaalnoci wojennej w zudnej nadziei, e przy pomocy swej armii przywrci cesarstwo. Otoczony wreszcie cakowicie, po wyczerpaniu ywnoci i amunicji, musia wraz ze stupidziesiciotysiczn armi kapitulowa w Metzu 27 padziernika 1870 r. Niemcy mogli teraz zwikszy armi oblegajc Pary. Z otoczonej stolicy wydosta si balonem czonek rzdu Gambetta i w Tours zacz organizowa odsiecz, powoujc pod bro przeszo 600000 ludzi. Do obrony Francji zgosi si take z oddziaem ochotnikw Garibaldi oraz kilkuset Polakw, nie liczc tych, ktrzy walczyli w Paryu (Jarosaw Dbrowski). Ale adnej z armii organizowanych na prowincji (armie Loary. pnocna, wschodnia) nie udao si przebi do oblonego Parya. Walczyy one wprawdzie z zapaem, brak im byo jednak odpowiednich dowdcw (poza wyjtkami), organizacji, czsto zaopatrzenia. Ale i armia zamknita w Paryu, cho z pocztku liczniejsza od armii oblegajcej, nie potrafia si przebi. I o jej saboci decydoway wymienione ju przyczyny, a co wicej Prusacy mieli dobry wywiad w miecie. Wreszcie w Paryu zapanowa gd, jedzono koty, szczury, kor z drzew i licie, a poniewa podr Thiersa do Londynu, Petersburga i Wiednia z prob o interwencj nie daa rezultatu, rzd Obrony Narodowej zgodzi si w Wersalu 28 stycznia 1871 r. na bardzo cikie warunki zawieszenia broni,

podyktowane przez rzd ogoszonego przed dziesiciu dniami cesarstwa niemieckiego, a wrd nich na oddanie fortyfikacji Parya i rozbrojenie bronicej go armii, przy czym preliminaria pokojowe miao zatwierdzi specjalnie wybrane (8 lutego) Zgromadzenie Narodowe. O wyniku wyborw zadecydowali gwnie chopi, na og konserwatywni, przywizani do monarchii i Kocioa. Tote wikszo Zgromadzenia Narodowego, obradujcego w Bordeaux, skadaa si z monarchistw. Ale i w miastach odbia si na wyborach ch zakoczenia wyczerpujcej wojny i obawa przed rewolucj socjaln. W rezultacie zatem i deputowani republikanie byli prawie wycznie prawicowymi liberaami. Zgromadzenie w Bordeaux z najwysz nieufnoci patrzyo na Pary, ktrego proletariat broni si z zapaem przeciwko Niemcom, ale zarazem chcia w yciu Francji odegra tak rol, jak odegra ongi w latach 1792-1794. W dniu 28 lutego Zgromadzenie Narodowe, mimo protestu deputowanych z Alzacji i Lotaryngii, zatwierdzio preliminaria pokojowe, uzgodnione par dni temu przez Thiersa i Favre' a z Bismarckiem w Wersalu. Byy one bardzo cikie dla Francji. Zobowizywaa si ona do oddania Niemcom caej Alzacji (z wyjtkiem twierdzy Belfort) i 1/3 Lotaryngii, zapacenia 5 miliardw frankw w zocie, utrzymywania na swym terytorium okupacyjnej armii niemieckiej a do czasu zapacenia tej sumy. W zamian za pozostawienie Francji Belfortu wojska niemieckie miay wkroczy do Parya, cho w rzeczywistoci ze wzgldu na wrog postaw ludnoci miasta odbyy tylko defilad na Polach Elizejskich. Rozdzia dziewidziesity pjerwszy Zjednoczenie Niemiec i Woch Pokj zawarty midzy Niemcami i Francj we Frankfurcie nad Menem 10 maja 1871 r. powtarza warunki preliminariw, poza tym okrela dokadnie granice midzy Francj a Niemcami, ustala daty zapacenia kontrybucji francuskiej, pozwala do 1 padziernika 1871 r. mieszkacom odstpionych Niemcom krajw optowa na rzecz Francji. Klska Francji przyspieszya ostatecznie spraw zjednoczenia Niemiec. Stanowisko rzdu francuskiego w stosunku do kandydatury ks. Leopolda Bismarck potrafi wyzyska w Niemczech, przedstawiajc Francj jako wroga, pragncego upokorzenia Niemiec i jako agresora. Pod wpywem wywoanego tym podniecenia nawet protestujce przeciwko kandydaturze Leopolda rzdy Wirtembergii, Bawarii i Hesji same zgosiy swj udzia w wojnie, ktra w ten sposb staa si oglnoniemiecka. Bismarck chcia skorzysta z tego nastroju i z wojny, by ostatecznie zakoczy spraw zjednoczenia i skoni pastwa poudniowoniemieckie do przystpienia do Zwizku Pnocnego, ktry odtd zwaby si Zwizkiem Niemieckim. Natrafio to jednak na ogromne trudnoci ze wzgldu na opr zarwno krlw Wirtembergii i Bawarii, jak i samego krla pruskiego Wilhelma I. Dwaj pierwsi wiedzieli, e zjednoczenie jest nieuniknione, ale zgadzali si tylko na utworzenie organizacji, podobnej do witego Cesarstwa Niemieckiego, w ktrej zachowaliby wasne wojsko, administracj, sdownictwo, finanse. Krl bawarski da nawet rwnouprawnienia z Prusami w kierownictwie Zwizku Niemieckiego i wsplnego prowadzenia polityki zagranicznej. Krl pruski natomiast obawia si zmniejszenia tej wadzy, jak mia dotd w Prusach. Przez par miesicy musia Bismarck i ludzie mu oddani pertraktowa z rzdami poudniowoniemieckimi, stosujc nacisk, groby, prby skcenia ich, a nawet przekupstwo, nim wreszcie zgodzono si, e powikszony o Badeni, Wirtembergi, Bawari i Hesj Zwizek Pnocnoniemiecki bdzie si zwa odtd Rzesz Niemieck (Deutsches Reich), na jego za czele stanie krl pruski jako cesarz. Ale i ten ostatni tytu by dugo dyskutowany. Na tytu "cesarza Niemiec" nie chcieli si zgodzi krlowie i ksita, gdy to przekrelao znaczenie ich wasnych tytuw. Na tytu - "cesarza Niemcw" (na wzr "cesarza Francuzw") nie godzi si Wilhelm I, bo to implikowao uznanie suwerennoci narodu i mogo urazi Austri. W rezultacie mia pozosta tytu "cesarz niemiecki" (der deutsche Kaiser). Aby unikn wraenia, e krl pruski przyjmuje ten tytu jako wyraz woli narodu lub te, e przyjmuje go samowolnie, Bismarck potrafi skoni ulegajcego nastrojom i niezrwnowaonego krla bawarskiego Ludwika II, by ten na pimie "w imieniu caej niemieckiej ojczyzny na podstawie zjednoczenia jej ksit" zaproponowa Wilhelmowi I tytu cesarza niemieckiego. Chciano przez to podkreli, e krl pruski przyjmuje now godno od rwnych sobie monarchw. Aktu oficjalnego ogoszenia cesarstwa dokonano w sali lustrzanej paacu wersalskiego 18 stycznia 1871 r. w rocznic przyjcia tytuu krlewskiego przez ksicia pruskiego w Krlewcu (18 I 1701 r.). W Wersalu zgromadzili si ksita, dygnitarze pastwowi, delegacje pukw. W ten sposb cay akt mia charakter niemal czysto wojskowy, nard niemiecki zawiadomiono tylko odezw cesarza goszc, e przyjmuje on godno cesarsk. Zjednoczenie, o ktrym marzyli Niemcy, dokonao si zatem odgrnie bez udziau przedstawicieli narodu. Zostao mu po prostu narzucone. Buruazja niemiecka, przejta widokiem korzyci materialnych i nabytkw terytorialnych, ju po 1848 r. wesza zreszt na drog kompromisu z feudalnymi ksitami i junkrami. Upokarzajcy dla niej sposb zjednoczenia nie wywoa adnych zastrzee. Wprost przeciwnie - wszystko, co zrobi Bismarck, przyjmowano z entuzjazmem. I na tej wojnie, podobnie jak w 1866 r., skorzystali Wosi, gdy Napoleon III musia wycofa garnizon francuski z Rzymu. Jeszcze raz rzd woski prbowa zaatwi spraw rzymsk na drodze rokowa z papieem Piusem IX, proponujc mu zagwarantowanie suwerennoci i pen swobod oraz cz Rzymu (Citta Leonina), ale znw spotka si ze zdecydowan odmow, wobec czego 20 wrzenia 1870 r. wojska woskie wkroczyy do Rzymu, nie zajmujc jednak przyznanej papieowi dzielnicy. Ale poniewa rzd papieski obawia si w niej powstania przeciwko papieowi, przeto papieski sekretarz stanu kardyna Antonelli prosi szefa armii woskiej o zajcie rwnie tego

terytorium. Plebiscyt zorganizowany w Rzymie (take i na owym terytorium, cho tu bez uprzedniej zgody rzdu woskiego) da za przyczeniem Rzymu do Woch 133681 gosw, przeciwko za tylko 1507. W odpowiedzi na to Pius IX 1 listopada 1870 r. ekskomunikowa wszystkich sprawcw i uczestnikw zaboru Rzymu. Prbowa take sprowokowa interwencj lub protesty pastw europejskich. Austro-Wgry i Hiszpania odmwiy. Do Bismarcka w Wersalu uda si w listopadzie 1870 r. arcybiskup gnieniesko-poznaski Ledchowski, ale rwnie spotka si z odmow. Bismarck zgadza si tylko na ewentualne udzielenie papieowi schronienia w Niemczech, w razie gdyby ten musia opuci Rzym. Zjednoczenie Woch zostao zatem dokonane dziki zwycistwu Niemiec i za pomoc ora, cho w imi innej zasady ni ta, ktrej hodowali twrcy zjednoczenia Niemiec. To ostatnie przeprowadzono formalnie jako wyraz woli panujcych, we Woszech natomiast oparto si wszdzie formalnie na woli narodu, ujawnionej przez plebiscyt. Ale i we Woszech nie oznaczao to wcale faktycznego zwycistwa liberalizmu, a tym bardziej demokracji nad redniowiecznym pojciem panujcego jako waciciela pastwa. Krl i rzd woski po prostu musieli posugiwa si zasad samostanowienia narodu, gdy tylko dziki niej mogli skutecznie walczy z nie uznajcym tej zasady papieem, ale w praktyce jej nie uznawali. W stosunku za do ludw "kolorowych" nie uznawa jej aden rzd europejski, nie uznaway nawet rzdy, sprawowane przez liberaw. Zjednoczenie Niemiec miao ogromne znaczenie w dziejach Europy, a nawet w historii wiata. Przyczynio si ono nie tylko do zjednoczenia Woch i zapocztkowania nowej fazy w dziejach sprawy rzymskiej, ale ponadto zmienio radykalnie dotychczasowy ukad si w Europie, dajc w niej hegemoni Niemcom. Miao ogromne znaczenie take i pod wzgldem ekonomicznym. Wzbogacona miliardami francuskimi i bogactwami naturalnymi Lotaryngii, nie krpowana gospodarczo, cho ulega pod wzgldem politycznym, buruazja niemiecka wesza teraz na drog intensywnej konkurencji kapitalistycznej z buruazj angielsk i francusk, co odbio si nie tylko na dziejach Europy, lecz porednio i na dziejach wiata. W gruncie rzeczy zatem buruazja niemiecka przegraa w 1870 r. walk polityczn, ale wygraa pod wzgldem gospodarczym, co w rezultacie zmusio pniej feudaw do podzielenia si z ni wadz. Zakoczenie Spord wszystkich narodw ogromny skok pod wieloma wzgldami zrobiy w okresie 1789-1870 narody Europy i Stanw Zjednoczonych. Nawet pod wzgldem demograficznym. Europa liczca w 1800 r. 187 mln mieszkacw miaa ich w 1850 r. 266 mln, 310 mln w 1870, 401 mln w 1900, podczas gdy Azja w latach 1800, 1850, 1900 miaa odpowiednio (prawdopodobnie, gdy liczby nie s zupenie pewne) po 602 mln, 749 mln, 937 mln, Afryka za tylko 90 mln, 95 mln, 120 mln. Szybciej ni w Europie wzrastaa ludno tylko w Ameryce (25 mln, 59 mln, 144 mln), ale i w niej rosa gwnie dziki imigracji z Europy. Ten gwatowny wzrost ludnoci europejskiej dokona si mimo paru wojen i mimo grasowania chorb zakanych. Najwicej ofiar przez cay XIX w. pochaniaa grulica, po niej sporadycznie (w Europie rodkowej 1831-1835, 1855, 1866) cholera. Z dawnych chorb zakanych cofn si na pwyspy poudniowe i do Skandynawii trd. Zmalaa od koca XVIII w., dziki stosowaniu szczepionki za przykadem lekarza angielskiego Edwarda Jennera (1749-1823), nagminna dotd ospa. Choroby zakane pochaniay znacznie wicej ofiar ni wojny w tym samym czasie i kraju. Ale mimo epidemii, wojen, mimo ogromnej miertelnoci dzieci, mimo czstych lat godu wskutek nieurodzaju, ludno Europy szybko wzrastaa, gwnie wskutek rozwoju medycyny i higieny, a przede wszystkim wskutek rozwoju uprawy ziemniakw. Najwikszy skok jednak w stosunku do innych czci wiata zrobia Europa w dziedzinie technicznej, naukowej i spoecznej. W XIX w. Europa i Stany Zjednoczone przechodz stopniowo od warsztatu rzemielniczego i manufaktury do przemysu maszynowego i fabrycznego. Wszdzie dokonuje si rewolucja przemysowa, a wraz z ni we Francji naga, w innych krajach powolna rewolucja spoeczna. Wszdzie o wadz w pastwach walczy buruazja, cho jej rozwojowi towarzyszy rozwj klasy antagonistycznej, proletariatu, aczkolwiek przez cay ten okres nie jest on jeszcze dla niej grony. Wiek XIX to zarazem wiek maszyny parowej, elaza i stali, wiek rozkwitu nauk technicznych i przyrodniczych. Czynniki te w rku buruazji zrewolucjonizoway Europ pod wzgldem ekonomicznym i spoecznym, przyczyniy si do zmiany jej oblicza kulturalnego, a zarazem uatwiy ekspansj ekonomiczn i polityczn w innych czciach wiata. Ju od XVII w. w zwizku z przemianami ekonomicznymi i spoecznymi zacza si dokonywa take rewolucja w dziedzinie umysowej (Owiecenie), ale a do koca XVIII w. nie miaa ona jeszcze charakteru masowego, teraz dopiero staje si oglna, jako wyraz przekona caej prawie buruazji. Wywodzca si z Owiecenia ideologia buruazji, liberalizm w rnych swych postaciach, natrafia na opory ze strony czynnikw konserwatywnych (panujcy, feudaowie, Kocioy, niektre sekty religijne). Racjonalizm buruazji wywoa na pocztku XIX w. reakcj w postaci romantyzmu. W rezultacie jednak wzbogacona dziki romantyzmowi o nowe wartoci ideologia liberalna staa si w drugiej poowie XIX w. na og panujca. W zwizku z szybkimi przemianami ekonomicznymi i spoecznymi nastpi ogromny, znacznie szybszy ni w okresach poprzednich, rozwj nauk przyrodniczych i spoecznych. Kilka dziedzin wiedzy dopiero teraz nabrao charakteru naukowego (m.in. biologia, geologia, spord spoecznych ekonomia polityczna, historia gospodarcza i spoeczna), niektre powstay dopiero w tym okresie (m.in. socjologia). Najwiksze jednak tempo osigna technika. W cigu 80 lat omawianego przez nas okresu rozwijaa si ona szybciej ni przez setki lat poprzednich. Wiek XIX w Europie to zarazem okres, w ktrym budz si do ycia dawne, yjce dotd jakby w

upieniu, niektre narody rodkowej i poudniowo-wschodniej Europy, a caa Europa z fazy, w ktrej panowa kosmopolityzm, przechodzi w faz rozwoju kultur narodowych. Rozwijaj si literatury narodowe. Nie posiadajce dotd niezalenoci politycznej narody staraj si j zdoby, rozsadzajc ramy, powstaych dawniej, na zasadach mechanicznego powikszenia swych terenw, pastw wielonarodowociowych. W XIX w. Europa wysuna si na czoo wiata i nawet wesza na drog jego opanowania. Przez swych misjonarzy, podrnikw, kupcw, a w lad za nimi przez swe wyprawy wojskowe, zacza rozciga wadz nad krajami w innych czciach wiata yjcymi dotd wasnym yciem i nie rozwijajcymi si rwnie szybko. Ta ekspansja wprawdzie dopiero si zacza, ale miaa by ju odtd nie powstrzymana. Dokonywaa si w imi "wyszoci" kultury europejskiej nad innymi kulturami. Europejczycy z dum przeciwstawiali im sw kultur, tj. nauk, technik, religi, nawet swj ustrj polityczny i spoeczny. Ale cay ten wspaniay rozwj Europy w XIX w. mia i drug stron. Buruazja obalaa wprawdzie ustrj feudalny, ale tylko w tym celu, by zdoby wadz i stworzy wasny typ pastwa, opartego na nowej hierarchii spoecznej i nowym pojciu wasnoci. Rozwijajca si liczebnie w miar rozwoju przemysowego klasa robotnicza w maym tylko stopniu korzysta z owocw rewolucji przemysowej i kulturalnej. Zaostrza si walka klasowa. Prowadzona przez klas robotnicz z pocztku do chaotycznie i bez oglnego programu, staa si ona po 1848 r. stopniowo zorganizowana i konsekwentna. Trzeba jednak stwierdzi, e w omawianym okresie ruch robotniczy by jeszcze do saby. Wszdzie uzyskali stopniowo wolno osobist chopi (na zachodzie mieli j ju wczeniej), ale na wsi feudalizm utrzyma si najduej. W tych za krajach, w ktrych wielka wasno przesza do produkcji kapitalistycznej, zacz si wytwarza proletariat wiejski, ktrego tylko cz odchodzia do miast. Najliczniejsza na wsi klasa, wolni chopi, nie ma ani tego znaczenia politycznego, jakie ma buruazja i feudaowie wiejscy, ani te - na og biorc - nie osiga tego poziomu kulturalnego, jaki charakteryzuje ju nawet drobnomieszczastwo. W wikszoci krajw Europy chopi s nadal podpor tronu, si napdow konserwatyzmu, narzdziem walki feudaw z buruazj. W pozostaych czciach wiata okres 1789-1870 ma rwnie specyficzne znaczenie. Wszystkie (z wyjtkiem Kuby i Panamy) pastwa amerykaskie powstaj w tym okresie, wszystkie s dzieem nie ludnoci autochtonicznej, lecz sui generis buruazji amerykaskiej. W Stanach Zjednoczonych wzrost imperializmu brytyjskiego, prby traktowania Ameryki jako kolonii, majcej tylko obowizki wobec metropolii, ale pozbawionej rwnych z t ostatni praw, prby - podejmowane w kraju majcym ju siln buruazj, w dodatku przejt hasami Owiecenia - musiay doprowadzi do wojny domowej, z powodw za raczej drugorzdnych doprowadziy do niepodlegoci USA, pastwa typowo buruazyjnego. Dzieje Stanw Zjednoczonych w XIX w. to dzieje pastwa rzdzonego przez buruazj, przejawiajc tu wszystkie, te same niemal cechy charakterystyczne, jakie towarzyszyy tej klasie w Europie, cho tu nie zawsze mogy znale rwnie peny wyraz. W Ameryce aciskiej do oderwania od Hiszpanii doprowadzia rwnie nie wikszo autochtoniczna (Peru, liczce do 85% Indian, byo najduej ostoj wpyww politycznych hiszpaskich), ta bya raczej lojalna wobec Hiszpanii, lecz mniejszo kreolska lub zoona z Kreolw i Metysw (w Meksyku). ywa opozycja przeciwko rzdom hiszpaskim zacza si dopiero wtedy, gdy Hiszpania, podobnie jak Wielka Brytania, wesza na drog wikszego uzalenienia kolonii. Wojna z pocztku tylko domowa, uatwiona jednak zerwaniem komunikacji z metropoli na przeomie XVIII i XIX w., przeksztacia si gwnie w zwizku z nieustpliwoci polityczn Hiszpanii w wojn secesyjn. Ale zwyciska mniejszo kreolska aciskoamerykaska, od kiedy staa si jedyn klas panujc, przeja wszystkie cechy charakterystyczne dla dawnego panowania hiszpaskiego. Staa si (poza Meksykiem, gdzie bya zbyt saba) now arystokracj, odizolowan od mas ludowych indiaskich i murzyskich. A poniewa tym masom brak byo uwiadomienia klasowego i narodowego, poniewa z braku rozwinitego przemysu fabrycznego zbyt saba bya w Ameryce klasa robotnicza, przeto w pastwach amerykaskich zacz si okres walk w obrbie tej samej waciwie klasy panujcej (cho czsto walk midzy wacicielami ziemskimi a bogat buruazj), walk rodw lub grup zwykle bezideowych, walk ambitnych przywdcw (caudillo - wdz) lub oficerw, posugujcych si ciemnymi, nieuwiadomionymi politycznie masami ludowymi. Wysuwano czsto przy tym hasa konserwatywne lub liberalne. Pod wzgldem gospodarczym Ameryka aciska bya czsto uzaleniona od kapitaw obcych, zwaszcza brytyjskiego, w mniejszym za stopniu take francuskiego i pnocnoamerykaskiego. I w dziejach Azji w XIX w. zaczyna si nowy okres. Jej cz rodkowa zostaa faktycznie uzaleniona od pastw europejskich (Rosji i Wielkiej Brytanii). Kraje Dalekiego Wschodu ulegy im tylko czciowo, ale i w Chinach, i w Japonii penetracja biaych doprowadzia do kryzysu. Nastpuje powolny upadek ekonomiczny i polityczny Chin, cho zarazem od poowy XIX w. zaczyna si reakcja mas ludowych przeciwko feudalizmowi i uzalenieniu od obcych. Tylko Japonia wychodzi zwycisko z kryzysu politycznego przez rewolucj odgrn. W dziejach tego kraju koczy si w drugiej poowie XIX w. okres feudalizmu i izolacji. Dla Europejczykw byy to sprawy "Dalekiego Wschodu", bardziej dla nich interesujca, jako jedno z najwaniejszych zagadnie midzynarodowych, bya sprawa "wschodnia", tj. sprawa widocznego ju od koca XVIII w. i trwajcego przez cay tu omawiany okres rozkadu pastwa tureckiego. Rozkad ten znajduje wyraz w usamodzielnieniu si narodw bakaskich i w pierwszych prbach usamodzielnienia si krajw arabskich.

Udao si to tylko Egiptowi, w ktrym najpierw zakoczy si na przeomie XVIII i XIX w. okres wiekowego kwietyzmu politycznego. Czciowo tylko arabskiemu Libanowi, ktry uzyska w 1861 r. ograniczon autonomi. Bardziej doniose przemiany przechodzia Afryka. Przeywaa ona w XIX w. kryzys, spowodowany przez niewolnictwo, koczce si wprawdzie w tym okresie, ale ze skutkami trwajcymi przez cay w. XIX. Pastwa europejskie znosiy w Afryce niewol osobist, ale zaczy jej ujarzmianie polityczne i ekonomiczne. Europejczycy dawali Murzynom pewne wartoci kulturalne, cho zarazem przynosili ze sob choroby zakane i alkoholizm. Najoglniej jednak biorc Europejczycy przoduj w kulturze wiatowej, sigaj po panowanie nad wiatem. Ogromna wikszo ludw i narodw wchodzi z nimi w poredni lub bezporedni kontakt, czsto ulega ich wpywom, dodatnim i ujemnym. W kadym razie Europejczycy wszdzie wytwarzaj ferment, dziki ktremu w dziejach caego wiata zaczyna si stopniowo nowy okres. Nastpuje modernizacja poj, kryzys dawnych form politycznych i spoecznych, ronie uwiadomienie etniczne, ttno przemian dziejowych staje si szybsze ni w okresach poprzednich. 1/ 1