Hukumetlerin Performanslari 2002

ANKARA TCARET ODASI
HKMETLERN PERFORMANSLARI
1983-2002 Yllarnda Grev Yapan Trk Hkmetlerinin Performanslarnn Temel Ekonomik Gstergelerle Deerlendirilmesi
eref EFE
Mustafa RUMEL
Ekim 2002 Ankara
Bizi iktisadi hayatmz gelitirme, bylece refaha ulama amacna varmaktan alkoyan iki kuvvet vardr; Biri d dmanlarmzdr. Bunlar bizi, bir smrge haline koymak iin ilerlememizi istemeyenlerdir. Fakat bizim iin bunlardan daha zararl daha ldrc bir snf vardr; O da iimizden kmas muhtemel olan hainlerdir. Mustafa Kemal ATATRK
II
SUNU
Zengin tarihi birikimine, ayrcalkl kaynaklarna ve byk gelime potansiyeline ramen, yetersiz idareler elinde Trkiye, 21. yzyla dnyann iddiasz lkeleri arasnda girmitir. Gelimi lkeler dzeyine ulamak iin milli gelirde gerekli byme salanamad gibi bilakis dramatik dler gereklemekte, st ste ekonomik krizler yaanmaktadr. Kronik enflasyon sorunu btn abalara ramen zlememitir. ve d bor stoku gibi artarken ekonominin zerindeki faiz yk giderek arlamaktadr. Borlarn ana parasnn geri denmesi bir yana, faizlerin denmesi bile glkle gerekletirilebilmektedir. Peki bu iler acs tablonun sorumlusu kim? Kamuoyunun bu soruya ak ve net bir ekilde cevap vermesi mmkn deildir. Zira, kamuoyuna aktarlan verilerin gvenilirliinin tartmal oluu, hkmet dnemleri ile verilerin yaynlanma dnemlerinin birbirine uygun olmamas ve zellikle her bir hkmetin kendi dnemine ilikin verileri kendi lehine olacak ekilde arptarak, tarafl yorumlayarak kamuoyuna sunmas nedenleriyle hkmetlerin lkeye olumlu ya da olumsuz katklar net olarak deerlendirilememektedir. Elinizde bulunan bu deerli almann hazrlanmasnn esas amac, hkmetlerin performanslar konusunda kamuoyunun eksik ve yanl bilgilendirilmesini nlemek ve salam ve tarafsz bir deerlendirme zemini oluturmaktr. Bu konuda yaplm ilk alma zelliini de tayan bu almada ncelikle en temel ekonomik ve sosyal gstergeleri esas alan deerlendirme kriterleri oluturulmu ve her bir hkmet dnemi bu kriterlerle deerlendirilmitir. Ankara Ticaret Odas, bir reyting (deerlendirme-derecelendirme) kuruluu ciddiyetinde bu almay nmzdeki dnemlerde de srdrerek, hkmetleri tarafsz bir ekilde yakndan izlemeye ve kamuoyunu bilgilendirmeye devam edecektir. Trkiyenin en etkin sivil toplum kurulularndan biri olan Ankara Ticaret Odas, lkemizin sorunlarnn anlalmasna ynelik her trl almada aktif bir ekilde yer alarak, zmleri iin gerekli destei vermeyi bir grev olarak grmektedir.
Sinan AYGN Ankara Ticaret Odas Ynetim Kurulu Bakan
III
IV
HAZIRLAYANLAR
eref EFE Mustafa RUMEL
1968 Giresun doumludur. 1972 Ankara doumludur. 1991 ylnda Ankara niversitesi 1993 ylnda Hacettepe niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Kamu Amerikan Kltr ve Edebiyat Ynetimi blmnden mezun blmnden mezun olmutur. olmutur. 1992 ylnda Deneti Yardmcs olarak 1995-1996 yllar arasnda ngilterede Coventry niversitesinden Saytayda greve balam, 1994 Uluslararas Ticaret Dalnda Lisans ylnda Deneti ve 2001 ylnda st Diploma, 1996-1997 yllar Badeneti nvanlarn almtr. arasnda ise ayn niversiteden Saytayn periyodik Hazine lemleri letme Dalnda Master (MBA) Raporlar ile 2000 Yl Mali Raporunun derecesi almtr. hazrlanmasna katkda bulunmutur. T.C. Babakanlk D Ticaret 1998 ylnda IDI Uluslararas Eitim Mstearl hracat Genel Uzman diplomas almtr. Mdrlnde ve zel sektrde eitli 1998-2002 yllar arasnda Saytaylara grevlerde bulunmutur. ynelik ok sayda uluslararas eitim programnda eitici, eitim uzman, Halen, Ankara Ticaret Odas Bakanlk Ekonomi Maviri olarak grev program koordinatr ve eitim yapmaktadr. danman olarak grev yapmtr. hale hukuku, eitim, kamu mali Uluslararas Rekabet, Trk Hazr ynetimi konularnda eitli tebli, Giyim Sektr ve Trkiye Ekonomisi makale ve raporlar bulunmaktadr. konularnda almalar mevcuttur. Yazma Adresi
serefefe@yahoo.com
Yazma Adresi rumeli@atonet.org.tr
VI
NDEKLER
GR................................................................................................................1 1. MLL GELR..................................................................................................4
Gsterge 1: Ortalama Yllk Milli Gelir Art Oran---------------------------- 11

2. ENFLASYON ...............................................................................................15
Enflasyon ve Fiyat stikrar..................................................................................... 15 Gsterge 2: Ortalama Yllk TFE Art Oran --------------------------------- 19 Gsterge 3: Ortalama Yllk TFE Orannda Dalgalanma ------------------- 23 Kur stikrar............................................................................................................. 25 Gsterge 4: USD Kuru/TFE Orannda Dalgalanma -------------------------- 29
3. STHDAM ..................................................................................................33
Gsterge 5: Ortalama sizlik Oranlar -------------------------------------------- 37

4. DI TCARET VE TURZM.............................................................................40
D Ticaret Dengesi ................................................................................................ 40 Gsterge 6: hracatn thalat Karlama Oran --------------------------------- 45 Turizm Gelirleri ...................................................................................................... 47 Gsterge 7: Turizm Gelirlerinde Art --------------------------------------------- 51
5. BORLAR ...................................................................................................54
D Borlar .............................................................................................................. 54 Gsterge 8: D Bor Yknde Art ----------------------------------------------- 59 Kamu Borlar......................................................................................................... 63 Gsterge 9: Kamu Bor Yknde Art ------------------------------------------- 67 Borlar ................................................................................................................ 71 Gsterge 10: Bor Yknde Art ----------------------------------------------- 75
6. FAZLER .....................................................................................................79
Gsterge 11: Faiz Yknde Art --------------------------------------------------- 85

HKMET BAZINDA GSTERGELER.................................................................89 Kaynaklar ....................................................................................................107
VII
VIII
Grafikler
Grafik 1: Gayri Safi Milli Hasla [1984-2001] ............................................................ 6 Grafik 2: Kii Bana GSMH [1984-2001]................................................................... 7 Grafik 3: malat Sanayi Kapasite Kullanm Oranlar [1991-2002]............................. 8 Grafik 4: TFEde Yllk Art [1984-2002] .............................................................. 16 Grafik 5: ABD Dolarnn Reel Deeri [1984-2002] .................................................. 25 Grafik 6: stihdam Durumuna Gre Nfus [2002 Yl] .............................................. 34 Grafik 7: sizlik Oran [1988-2002].......................................................................... 35 Grafik 8: D Ticaret A [1984-2002].................................................................... 40 Grafik 9: Turizm Gelirleri [1984-2002] ..................................................................... 48 Grafik 10: D Borlar [1984-2001] .......................................................................... 55 Grafik 11: D Bor Yk [1984-2001] ...................................................................... 56 Grafik 12: Kamu Kesimi Borlanma Gerei [1984-2001]......................................... 63 Grafik 13: Kamu Bor Yk [1984-2001] .................................................................. 64 Grafik 14: Bor Yk [1984-2001] ........................................................................ 72 Grafik 15: Btede Faiz Yk [1984-2001] ............................................................... 79 Grafik 16: Reel Faiz Oranlar [1995-2000]............................................................... 81 Grafik 17: Faiz D Fazla ve Bor Yk [1984-2001] .............................................. 82
Tablolar
Tablo 1: Deerlendirilen Hkmet Dnemleri............................................................. 2 Tablo 2: Satn Alma Gc Paritesine Gre Kii Bana GSMH ($) ............................ 7 Tablo 3: Milli Gelir Hesaplar.................................................................................... 13 Tablo 4: Enflasyon ve Kur Verileri............................................................................. 31 Tablo 5: stihdam Verileri .......................................................................................... 39 Tablo 6: D Ticaret ve Turizm Verileri (Milyar $).................................................... 53 Tablo 7: D Borlar................................................................................................... 61 Tablo 8: Kamu Borlar.............................................................................................. 69 Tablo 9: Borlar (Trilyon TL) ................................................................................ 77 Tablo 10: Faiz Giderleri............................................................................................. 87
IX
GR
Bu almada yaklak son 20 ylda Trkiyede iktidarda bulunan hkmetlerin ekonomi alannda performanslar karlatrmal olarak deerlendirilmektedir. Performans lmnde en temel ekonomik gstergeler esas alnmtr: Milli gelir, enflasyon, istihdam, d ticaret, bor ve faiz gstergeleri. Ekonomik ve sosyal veriler hkmet dnemlerinden bamsz olarak belirli periyotlarla eitli kurumlar tarafndan retilmektedir. Sunulduu ekliyle bu veriler hkmetlerin baarsn ak ve gvenilir bir ekilde gstermemektedir. Temel verilerin hkmet dnemlerine gre ayrtrlarak her bir hkmetin temel gstergeler zerindeki etkisini ortaya koyan bu alma ile bir yandan ekonomik politikalarn uygulaycs olan her bir hkmet iin yararl bir geribildirim salamak, dier yandan uygulanan ekonomik politikalardan etkilenmekte olan vatandalar iin gvenilir bir deerlendirme arac oluturmak amalanmtr. Kullanlan gstergelerin kabul grmesi almann gvenilirliine baldr. Gvenilirlii salamak iin; Seilen gstergelerin en nemli performans gstergeleri olmasna, Verilerin salam kaynaklardan alnmasna, Karlatrma iin en uygun analizin seilmesi ve doru bir ekilde uygulanmasna allmtr. Veriler yllk, alt aylk, aylk, aylk ve gnlk periyotlarda olabilmektedir. Periyot sklatka karlatrma daha salkl olmaktadr. Bu nedenle analizlerde, elde edilebilen en sk veri frekans kullanlmtr. Yine de daha sk frekansta veri bulunamad iin bir ok gstergede yllk verilerin kullanlmas gerekmitir. Karlatrma 13 Aralk 1983 tarihinde kurulan 45. hkmet (zal Hkmeti) ile balamakta ve 2002 yl Austos ayna kadar iktidarda bulunan hkmetleri kapsamaktadr. Bir yldan az sreler iin mevcut verilerle bir karlatrma yapmak ou zaman gvenilir sonu vermeyeceinden grev sresi 1 yln altnda olan hkmetler alma dnda tutulmutur. Deerlendirilen dnem iinde karlatrma d tutulan 5 hkmet bulunmaktadr: 48, 51, 52, 53 ve 56. hkmetler. Karlatrlan hkmetlerin grev sreleri Tablo 1de ayrntl olarak gsterilmektedir. Deerlendirme d tutulan hkmetler tabloda koyu harflerle belirtilmitir.
Tablo 1: Deerlendirilen Hkmet Dnemleri Hkmet Balang Biti Grev Sresi (Gn)
45 I. Turgut zal Hkmeti 46 II. Turgut zal Hkmeti 47 Yldrm Akbulut Hkmeti 48 I. Mesut Ylmaz Hkmeti 49 VII. Sleyman Demirel Hkmeti (Koalisyon) 50 I. Tansu iller Hkmeti (Koalisyon) 51 II. Tansu iller Hkmeti 52 III. Tansu iller Hkmeti (Koalisyon) 53 II. Mesut Ylmaz Hkmeti (Koalisyon) 54 Necmettin Erbakan Hkmeti (Koalisyon) 55 III. Mesut Ylmaz Hkmeti (Koalisyon) 56 IV. Blent Ecevit Hkmeti 57 V. Blent Ecevit Hkmeti (Koalisyon)* 57 V. Blent Ecevit Hkmeti (K. Dervi)
13.12. 1983 21.12. 1987 09.11. 1989 23.06. 1991 21.11. 1991 25.06. 1993 05.10. 1995 30.10. 1995 06.03. 1996 28.06. 1996 30.06. 1997 11.01. 1999 28.05. 1999 13.03. 2001
21.12. 1987 09.11. 1989 23.06. 1991 20.11. 1991 25.06. 1993 05.10. 1995 30.10. 1995 06.03. 1996 28.06. 1996 30.06. 1997 11.01. 1999 28.05. 1999 13.03. 2001 09.09. 2002
1.469 689 591 150 582 832 25 128 114 367 560 137 655 505
Kaynak: Seilmi Gstergeler Inda Yakn Dnem Trkiye Ekonomisi Gerei, Ankara Ticaret Odas
57. hkmet (Blent Ecevit Hkmeti) dneminde 2001 yl ubat aynda balayan ekonomik kriz nedeniyle uygulanan ekonomik politikalarda ciddi bir deiiklie gidilmitir. Bu nedenle kriz sonrasnda Gl Ekonomiye Gei programnn uyguland ve Kemal Derviin ekonomiden sorumlu bakan olduu dnem ayrca deerlendirilmitir. Her bir blmde bir temel ekonomik olgu deerlendirilmektedir. Blmde ele alnan olgunun nemi, bu konuda verilerin nitelikleri, incelenen dnem boyunca geliimi grafiklerle aklanmakta ve ardndan hkmetlerin bu konudaki performanslarn karlatran gstergeler verilmektedir. Okuyucuya kolaylk
salamak iin her bir blmn sonunda o blmle ilgili veriler yllk bazda bir tabloda sunulmutur. Son blmde, her bir hkmet dnemine ait gstergeler topluca deerlendirilmitir. Bu, okuyucunun herhangi bir hkmetin performansn birarada grmesini ve deerlendirmesini kolaylatrmaktadr. Gstergeler zerinde aklama yaplm, ancak, herhangi bir hkmete ait bir performansn olumlu ya da olumsuz olmasnn nedenleri zerinde yorum yaplmamtr. Bu tr yorumlar okuyucuya ve ilgililere braklmtr.
1. MLL GELR
Milli Gelir Hesaplar
Milli gelir dzeyi uluslararas karlatrmalarda da kullanlan en temel gstergedir. lkede genellikle bir yl iinde retilen mal ve hizmetler toplamn ifade etmektedir. Milli gelir rakamlar tek bana nemli bir gsterge olduu gibi dier bir ok ekonomik verinin yorumlanmasnda da kullanlr. rnein, Kamu Kesimi Borlanma Gereinin anlaml bir ekilde gsterilebilmesi iin Milli Gelire orannn belirtilmesi gerekir. Milli gelir hesaplar farkl milli gelir rakamlarn ierir. Gayri Safi Milli Hasla, Gayri Safi Yurt i Hasla, Kii Bana Gayri Safi Milli Hasla, Satnalma Gc Paritesine Gre Kii Bana Gayri Safi Milli Hasla gibi. GSMH: Gayri Safi Milli Hasla (GSMH) bir lkeye mensup (milli) ekonomik ajanlarca belli bir dnemde, genellikle bir ylda, retilen nihai mal ve hizmetlerin toplam deeridir.1 Milli Gelir: Gayri Safi Milli Hasla bir ekonomide belli bir dnemde retilen mal ve hizmetlerin cari (piyasa) fiyatlar ile llen deeri olduuna gre retime katlan birimlerin gelirlerinin toplamnn da buna eit olmas beklenir. Ancak gerek hayatta GSMHde baz dzenlemeler yapmak suretiyle Milli Gelire ulalr. lk olarak, amortismanlar GSMHdan dlerek Safi Milli Haslaya ulalr. kinci olarak, dolayl vergiler de GSMHden dlmelidir. Zira nihai mallara ve hizmetlere denen cari (piyasa) fiyat iinde yer alan vergiler, retime katlan birimlerin kendileri iin belirledikleri fiyatlarna (faktr fiyatlar) dahil deildir. Dolays ile Safi Milli Hasladan vergilerin dlmesi ile (faktr fiyatlar ile) Milli Gelire ulalr.2 Kii Bana Milli Gelir: Kii Bana Milli Gelir, ekonomik refahn bir gstergesidir ve GSMHnin nfusa blnmesi ile bulunur. Kii Bana GSMH rakamlar da zellikle farkl lkeler arasnda karlatrma yapmak ya da bir lkenin zaman iinde geliimini izlemek iin kullanlmaktadr.
1 2
Ekonomik Kavramlar ve Gstergeler Reel Ekonomi, Sf. 1. Ekonomik Kavramlar ve Gstergeler Reel Ekonomi, Sf. 3.
Uluslararas karlatrmalarda lke iinde parann satnalma gc lkeden lkeye farkllk gsterdii iin ayrca satnalma gc paritesine gre kii bana GSMH hesaplanmaktadr. Milli Gelir hesaplar Devlet statistik Enstits (DE) tarafndan yaplmaktadr. Bu hesap 1990 ylna kadar yllk olarak yaplm, 1990 ylndan itibaren er aylk dnemler itibariyle hesaplanmaya balamtr. Hesaplarda baz (temel) olarak 1987 yl alnmaktadr. Dnemler itibariyle GSMH, DE tarafndan retim ve harcamalar yntemine gre, ylda drt kez her aylk dnemin bitiminden sonra yaynlanmaktadr. GSMH hesaplamalar her bir alt sektrn yl iindeki er aylk dnemler itibariyle arlklarna gre retim saylar bulunarak yaplmaktadr.3 Trkiye 1960larda ve 70li yllarn balarnda olduka hzl bir byme oran yakalamtr (yllk %6nn zerinde byme). Ancak bu byme hz 1980lerde yavalamtr. 1981-87 arasnda milli gelir art ortalamas yllk %4,5ta kalmtr ki bu oran Trkiyenin dier OECD lkelerinin gelir dzeyine erime hedefine ulamasna yeterli deildir. 2000 ylnda yaynlanan bir Dnya Bankas raporunda Trkiyenin byme oranlar iki baarl lke rnei ile karlatrlmakta ve u sonulara ulalmaktadr: spanya ve Korenin performansn yakalayabilmek iin Trkiye son 20 ylda olduundan ok daha hzl bymek zorundadr. spanya, gelir dzeyinin Trkiyenin bugnk durumuna benzer olduu kalk dnemi olarak adlandrlan 1964-74 yllar arasnda milli gelirde yllk %6,4 byme salam, Korede ise 1965-80 arasnda ortalama yllk milli gelir art %10a yaklamtr. Sonu olarak her iki lke de dnyann en zengin lkeleri snfna adm atmlardr, ancak, Trkiye henz bu noktaya gelmemitir. Kii bana milli gelirde Korenin te biri, spanyann bete biri dzeyinde olan (bu oranlar 2001 sonunda daha aleyhtedir) Trkiyenin ok uzun olmayan bir sre iinde vatandalarna benzer bir gelir dzeyi ve yaam standard salamas iin yllk %7-10 aralnda bymeye devam etmesi gerekmektedir.4 1984 ylndan bu yana ABD Dolar cinsinden GSMHnn geliimi Grafik 1de, yine ABD Dolar cinsinden Kii Bana GSMH Grafik 2de verilmitir.
3 4
Ekonomik Kavramlar ve Gstergeler Reel Ekonomi, Sf. 29, 44. Turkey, Economic Reforms, Living Standards and Social Welfare Study, World Bank, 2000, Sf. 5.
Grafik 1: Gayri Safi Milli Hasla [1984-2001]

GSMH (Milyar $)
250
200
150
100
50
0 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001
Kaynak: DE, DPT
1984 ylnda 59 milyar $ olan GSMH miktar 2001 ylnda 148 milyar $ civarndadr. Deerlendirilen bu dnem boyunca GSMH inili-kl bir seyir izlemi, en yksek dzeyine 1998 ylnda 207 milyar $ ile kmtr. Dnem iinde GSMH genellikle art eilimi iindedir. 1984-1990 yllar arasnda kesintisiz ve hzl bir k trendi yakalanmtr. Yine benzer bir trend 19951998 yllar arasnda gzlenmektedir. lkede yaanan krizlerin etkisi GSMH zerinde ak bir ekilde ortaya kmaktadr. Bu nedenle 1994, 1999 ve 2001 yllarnda keskin dler grlmektedir. 1984-1990 yllar arasndaki hzl k trendi deerlendirilirken dviz kurlarnda bu dnemde reel d olduu gz nnde bulundurulmaldr. 1990 ylnda ABD Dolarnn Trkiyedeki alm gc 1984 yl deerinin neredeyse yarsna inmi olduundan GSMH dolar cinsinden hesaplandnda gzlemlenen artn nemli bir ksm lirann dolara kar deer kazanmasndan kaynaklanmaktadr.5
Bkz. Grafik 4.
Grafik 2: Kii Bana GSMH [1984-2001]
4.000
Kii Bana GSMH (Cari Fiyatlarla $)
3.000
2.000
1.000
0 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001
Kaynak: DE, DPT
Kii bana GSMH erisi GSMHnn tahmin edilen nfusa blnmesiyle elde edildii iin GSMH grafiine ok yakn bir izgi izlemektedir. 1984 ylnda Kii bana GSMH 1.204 $ olarak en dk dzdedir. En yksek olduu yl ise 3.255 $ ile 1998 yldr. 2001 yl sonunda keskin bir dle 2.143 $a gerileyen kii bana GSMH rakam 1990 yl ncesi dzeye inmitir. Satnalma gc paritesine gre kii bana milli gelir rakamlar daha yksek dzeydedir. 1980 ylnda 2.299 $ olan fert bana milli gelir 2001 ylnda 6.082 $a ykselmitir.6 Tablo 2de 1980-2001 dnemine ilikin rakamlar sunulmaktadr.
Tablo 2: Satn Alma Gc Paritesine Gre Kii Bana GSMH ($) Yllar SAGP Gre Kii Bana GSMH 1980 1990 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001
2.299 4.699 5.745 6.123 6.462 6.256 5.940 6.359 6.082
Kaynak: DPT
Saylarla Trkiye Ekonomisi, DPT, 2002, Sf. 1
malat Sanayiinde Kapasite Kullanm Oranlar
Milli gelirde artn en nemli desteklerinden biri imalat sanayiinde kapasite kullanm orannn artdr.
Grafik 3: malat Sanayi Kapasite Kullanm Oranlar [1991-2002]
malat Sanayi Kapasite Kullanm Oran (%)
90
85
80
75
70
65
60 1991-2 1992-2 1993-2 1994-2 1995-2 1996-2 1997-2 1998-2 1999-2 2000-2 2001-2 2002-2
Kaynak: DE
Grafik 3te 1991 2002 yllar arasnda imalat sanayiinde kapasite kullanm oranlar verilmitir. Grafikte izlenecei zere kapasite kullanm orannda 1991-1994 yllar arasnda genel bir art eilimi vardr. 1994 banda %84e ulaan kapasite kullanm yl ortasnda krizin etkisiyle %65e kadar inmi, ardndan tekrar ykselmeye balamtr. 1995 yl sonundan 1999 yl bana kadar %80 civarnda gerekleen oranlar 1999 ylndan itibaren tekrar de gemi ve son 3 ylda ortalama %75 civarnda olan inili kl bir seyir izlemitir. Milli gelirle ok yakndan ilikili olan bir husus da igcnn verimliliidir. Verimlilik konusu istihdam blmnde incelenmektedir.
Milli Gelir Art Oran

57 Ecevit (+Dervi) 57 Ecevit %0,7 %5,7 %6,9 %1,9 %6,1 %5,9 %1,3 %7,0 %0 %2 %4 %6 %8 55 Ylmaz 54 Erbakan 50 iller 49 Demirel 47 Akbulut 46 zal 45 zal -%6 -%4 -%2
-%8,2
-%10
-%8
10
Gsterge 1: Ortalama Yllk Milli Gelir Art Oran

Veriler: GSMH, Sabit (1987) Fiyatlarla (DE) (1983-1987 Yllk, 1988Q1-2002Q1 Aylk, Milyar TL) Kayna: Veri Kayna: Yntemi: Hesaplama Yntemi DE GSMHda nceki yln ayn dnemine gre yzde deiimlerin deerlendirilen dnem iinde ortalamas Gstergenin Aklamas: Gstergede, 1983 yl ile 2002 ylnn ilk eyreini kapsayan dnemde ibanda bulunan hkmetlerin milli gelir art ynnden performanslar karlatrlmaktadr. Milli gelir rakamlar mevsimlik dalgalanma gsterdiinden her bir dnem nceki yln ayn dnemi ile karlatrlarak milli gelirde art (ya da azal) oran bulunmaktadr. 1983-2002 yllar arasnda yllk ortalama %3 milli gelir art salanmtr. En yi Performans: En yksek milli gelir art hz 45. zal hkmeti dneminde %7 ile gerekletirilmitir. Ardndan %6,9 ile 54. Erbakan hkmeti ikinci en olumlu performans gstermitir. En Kt Performans: 57. hkmetin ikinci dnemi olan Derviin ekonomiden sorumlu devlet bakanl dnemi dnda her dnemde milli gelir ortalama olarak art gstermitir. En kt performansn sergilendii Dervi dneminde milli gelir ortalama %8,2 orannda azalmtr. kinci en kt dnem yine 57. Ecevit
11
hkmetinin Dervi ncesi dnemidir: %0,7.
12
Tablo 3: Milli Gelir Hesaplar GSYH (Milyar TL) 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 5.231 7.901 10.492 13.906 21.997 35.096 51.079 74.722 129.224 227.325 393.060 630.117 1.093.368 1.981.868 3.868.430 7.762.456 14.772.111 28.835.883 52.224.945 77.415.272 GSMH (Milyar TL) 5.303 8.023 10.612 13.933 22.168 35.350 51.185 75.020 129.175 230.371 397.179 634.394 1.103.605 1.997.323 3.887.903 7.854.888 14.978.067 29.393.263 53.518.331 78.282.967 GSMH (Milyon $) 68.390 56.418 64.209 60.491 59.098 66.890 75.173 85.980 90.460 107.563 152.000 151.705 160.256 181.806 130.900 171.900 184.600 191.100 206.559 185.266 Kii Bana GSMH ($) 1.539 1.570 1.375 1.264 1.204 1.330 1.462 1.636 1.684 1.959 2.682 2.621 2.708 3.004 2.184 2.759 2.928 3.079 3.255 2.879
13
2000 2001
124.583.458 181.408.563
125.596.130 179.480.079
198.627 148.100
2.986 2.143
Kaynak: DE, DPT
14
2. ENFLASYON
Enflasyon ve Fiyat stikrar
Enflasyon cari fiyatlar dzeyinde toplam talebin toplam arzdan fazla olmas demektir. Bu takdirde fiyatlar genel dzeyi devaml artmaya balayacandan, enflasyon, fiyatlar genel dzeyinin devaml olarak ykselmesi demektir eklinde tanmlanabilir.7 Ekonomilerin durumunu izlemek, uygulanan politikalarn baarsn saptamak, gemi dnemlerin yorumunu ve ileriye ait tahminleri yapabilmek iin kullanlan aralarn en nemlilerinden birisi fiyat endeksleridir. Trkiyede tketici fiyat endeksi, toptan eya fiyat endeksi, d ticaret fiyat endeksi, imalat sanayi fiyat endeksi gibi deiik alanlarda mal gruplarnn deerlerini yanstan endeksler vardr. Bunlarn hesaplanmasnda deiik yntemler uygulanmaktadr.8 Toptan Eya Fiyat Endeksi (TEFE): TEFE, sektrel fiyat hareketlerini belirlemek, konjonktrel geliime k tutmak, eitli projeksiyonlara olanak salamak ve hkmetlerin alaca sosyo ekonomik kararlara k tutmak amac ile deiik amalar iin kullanlr. TEFE endeksi DE tarafndan 1994=100 temel yll olarak hesaplanmaktadr. Tketici Fiyat Endeksi (TFE): TFE endeksi DE tarafndan seilmi mal ve hizmetlerin tketiciler tarafndan satn alnma fiyatlar ile hesaplanmaktadr. TFE endeksinin baz yl da 1994tr. Tketiciler asndan enflasyonun en salkl gstergesi TFE endeksidir. Trkiyede 1970lerden bu yana iki haneli yksek enflasyon yaanmaktadr. Hiper enflasyona dnmeyen bu durum basamakl enflasyon olarak adlandrlmaktadr. 1984 sonrasnda TFE endeksindeki yllk artlar Grafik 4te sunulmaktadr.
7 8
Ekonomik Kavramlar ve Gstergeler Reel Ekonomi, Sf. 10. Ekonomik Kavramlar ve Gstergeler Reel Ekonomi, Sf. 12.
15
Grafik 4: TFEde Yllk Art [1984-2002]

TFE (Yllk Art) 140%
105%
70%
35%
0% 1984-1 1985-1 1986-1 1987-1 1988-1 1989-1 1990-1 1991-1 1992-1 1993-1 1994-1 1995-1 1996-1 1997-1 1998-1 1999-1 2000-1 2001-1 2002-1
Kaynak: DE
Grafikte izlenecei zere 1984-1995 yllar arasnda enflasyon oran giderek artma eilimi gstermektedir. Bu art belirli yllarda srama yapan enflasyon orannn yeni ve daha yksek bir dzeyde bir sre devam etmesi ve sonra tekrar bir srama yapmas eklinde ortaya kmaktadr. 1984, 1989 ve 1995 yllar enflasyonun srama yapt yllar olmutur. Enflasyon oran ortalama olarak 19841988 yllar arasnda %40, 1989-1994 yllar arasnda %70 civarndadr. 1995 sonrasnda ise enflasyon dme eilimine girmitir. Enflasyonun ortaya kard en nemli sorunlardan biri piyasalardaki belirsizliktir. Yksek oranl enflasyona son 30 yllk deneyim sonucunda Trkiye ekonomisi belirli bir uyum salad dnlebilir. Ancak, enflasyon oranndaki keskin ini ve klar uzun vadeli hedefleri artmakta ve yatrm, kredi kararlar gibi btn nemli kararlar olumsuz etkilemektedir. Bu nedenle, enflasyon orannn yksekliinden daha nemli olan sorun bu orann istikrarsz bir seyir izlemesidir. Yine yksek enflasyon nedeniyle nemli bir sorun da TL zerinden hesaplanan i borlarda ortaya kmaktadr. Yksek enflasyon dorudan faizlere yansd iin gerekte bor anapara geri demelerinin nemli bir ksm faiz demelerinin iinde yer almaktadr.9
Faiz blmnde bu husus bir rnek yardmyla aklanmaktadr.
16
Bu blmde enflasyonla ilgili iki gsterge sunulmaktadr. Bunlardan ilki TFEnin esas alnd ortalama enflasyon oranlarn gstermektedir. kinci gsterge ise enflasyon orannn bulunduu dzeyde seilen dnemde ne kadar istikrarl olduunu lmektedir. rnein, yukarda belirtildii gibi 1989-1994 arasnda enflasyon oran yksek olmakla birlikte ok fazla dalgalanmam ve dier dnemlerle karlatrldnda grece istikrarl bir seyir izlemitir. Bu durum, genel olarak ekonomide olumlu bir hava yaratmaktadr.
17
TFE -Yllk Art

%60,5 %52,4 %86,0 %76,4 %99,0 %69,3 %64,0 %72,4 %41,6 %20 %40 %60 %80 %100 %120
57 Ecevit (+Dervi)
57 Ecevit
55 Ylmaz
54 Erbakan
50 iller
49 Demirel
47 Akbulut
46 zal
45 zal
%0
18
Gsterge 2: Ortalama Yllk TFE Art Oran

Veriler: Kayna: Veri Kayna: Yntemi: Hesaplama Yntemi Fiyat Endeksi(Tketici) (1978-1979=100)(DE)(Aylk) DE nceki yln ayn ayna gre yzde deiimlerin ortalamas Gstergenin Aklamas: Grafikte, 1983 yl ile 2002 ylnn ilk eyreini kapsayan dnemde ibanda bulunan hkmetlerin enflasyon ynnden performanslar karlatrlmaktadr. Enflasyon hesabnda vatandalar daha yakndan ilgilendiren TFE endeksi esas alnmtr. Bu gstergede yksek enflasyon olumsuz, dk enflasyon olumlu performans olarak deerlendirilmektedir. Tm dnem boyunca TFE endeksine gre hesaplanan yllk ortalama fiyat art %69dur. En yi Performans: En dk enflasyon oran %42 ile 45. zal hkmeti dneminde yaanmtr. Ardndan 57. Ecevit hkmeti dneminde ortalama en dk enflasyon oranlar salanmtr (Dervi ncesi dnemde %52 ve Dervi dneminde %61). Performans: En Kt Performans: 50. iller hkmeti dneminde %99 ile en yksek enflasyon oran gereklemitir. Bunu %86 ile 55. Ylmaz hkmeti takip etmektedir. Ortalamann altnda performans gsteren dier iki hkmet ise %76 ile 54. Erbakan ve %72 ile 46. zal hkmetleri
19
olmutur.
20
Fiyat stikrar: TFE'de Dalgalanma

%32,1 %31,3 %34,6 %8,9 %73,1 %20,3 %12,5 %27,9 %27,6 %20 %40 %60 %80 %100 %120 %140 %160
57 Ecevit (+Dervi)
57 Ecevit
55 Ylmaz
54 Erbakan
50 iller
49 Demirel
47 Akbulut
46 zal
45 zal
%0
22
Gsterge 3:
Ortalama Yllk TFE Orannda Dalgalanma
Veriler: Kayna: Veri Kayna: Yntemi: Hesaplama Yntemi
Fiyat Endeksi(Tketici) (1978-1979=100)(DE)(Aylk) DE nceki yln ayn ayna gre yzde deiimlerin ortalamalarnn dnem boyunca en dk ve en yksek deerleri
Gstergenin Aklamas:
Grafikte, fiyat istikrarnn bir lt olarak TFE art oranlarnda dalgalanma esas alnmtr. Dalgalanma, yani grafikteki bant geniliinin fazla olmas fiyatlarn istikrarsz olduunu gsterdii iin olumsuzdur. Bant geniliinin az olmas ise fiyat istikrarn gsterdiinden olumlu bir performans gstermektedir. Dnemsel deerlendirmede dalgalanma en yksek ve en dk oranlara gre hesaplandndan gstergeler incelenirken ksa dnemli hkmetlerin uzun dnemli hkmetlere gre avantajl olduklarn dikkate almak gerekir.
En yi Performans:
Dnem uzunluu gzard edildiinde fiyat istikrar ynnden en baarl hkmetin TFEde %9 dalgalanma ile 54. Erbakan hkmeti olduu grlmektedir. 47. Akbulut hkmeti %12 ile ikinci en olumlu dnemdir.
23
En Kt Performans:
Fiyat istikrarszl 50. iller hkmeti dneminde en yksek dzeyine kmtr (%73 dalgalanma). Bunu %35 dalgalanma ile 55. Ylmaz hkmeti ve srasyla 57. Ecevit hkmetinin Dervili ve Dervi ncesi dnemi izlemektedir (%32 ve %31).
24
Kur stikrar
Hkmetin belirledii dviz kuru politikalarnn uygulaycs Merkez Bankasdr. Merkez bankalarnn hedefi ou zaman fiyat istikrarn salamak iken lkemizde Merkez Bankasnn ana hedefi dviz kurlarnn istikrar olmutur. Dvizin TL karsnda reel deeri fiyat endekslerine yansmaz ve bu endekslerde izlenemez. D ticaret, turizm, lkeye yabanc sermaye girii gibi dvize bal olan ekonomik faaliyetler kurlardaki deiikliklerden ok etkilenirler. Kurlarn nominal olarak deimesi dvize bal ekonomik faaliyetleri ok etkilemez, bu faaliyetleri esas olarak dvizin reel deeri ya da Trkiyedeki satnalma gcndeki deiiklikler etkiler. Dvizin reel deerindeki deiiklik, dviz kuru deiiklii enflasyona blnmek suretiyle hesaplanr. Grafik 5te ABD Dolarnn 1984-2002 yllar arasnda Trkiyedeki reel deerinde deiiklikler gsterilmektedir. Hesaplamada 1984=100 olarak alnmtr.
Grafik 5: ABD Dolarnn Reel Deeri [1984-2002]
USD Kuru (Reel Deer)
120
100
80
60
40
20
0 1984-1 1985-1 1986-1 1987-1 1988-1 1989-1 1990-1 1991-1 1992-1 1993-1 1994-1 1995-1 1996-1 1997-1 1998-1 1999-1 2000-1 2001-1 2002-1
Kaynak: TC Merkez Bankas
Grafikte izlenecei zere 1984-2002 yllar arasnda dolarn reel deerinde nemli deiiklikler olmutur. lk yl deerini koruyan dolar daha sonra deer
25
kaybetmeye balam ve 1991 ylnda 1985 ylndaki deerinin yarsna kadar inmitir.10 1991 sonrasnda dolarn reel deeri genel olarak istikrarl bir seyir izlemi, 12 yl boyunca hemen hemen sabit kalmtr. Bu sre iinde sadece iki nemli kriz nedeniyle istikrar ciddi olarak bozulmu, dolarn deerinde olaan d artlar grlmtr. Bunlardan ilkinde 1994 ylnda dolar reel olarak %60 deer kazanm, ancak hemen ertesi yl kriz nceki deerine geri dnmtr. 2001 ylnda yaanan ikinci krizde ise dolar yaklak %50 orannda deer kazanm, kriz ncesi deerine 2002 ylnn ortalarnda geri dnmtr. Dviz kurlarnn istikrar asndan deerlendirildiinde iki kriz arasndaki dnem olan 1996-2000 yllarn kapsayan 5 yllk dnemin olduka istikrarl olduu ve dvize bal ekonomik faaliyetleri tevik eden bir ortam yaratt sonucuna varlmaktadr.
Bu deer kayplar nedeniyle d krediye bal olan, dviz cinsinden ve uzun sreli baz yatrmlar iin 1990 ylnda 1990/14657 sayl fiyat fark kararnamesi karlmtr. Bu durum dvizin reel deerindeki deiikliklerin etkisini gsteren bir rnektir.
10
26
Kur stikrar: USD Kuru/TFE'de Dalgalanma

%52 %30 %6 %6 %51 %12 %14 %7 %10 %0 %15 %30 %45 %60
-%26 -%8 57 Ecevit 55 Ylmaz 54 Erbakan 50 iller
57 Ecevit (+Dervi)
-%12
-%5
-%17
-%10 49 Demirel 47 Akbulut 46 zal 45 zal
-%14
-%9
-%12
-%30
-%15
28
Gsterge 4: USD Kuru/TFE Orannda Dalgalanma

Veriler: Fiyat Endeksi(Tketici) (1978-1979=100)(DE)(Aylk). (Dviz Kurlar ABD Dolar gsterge niteliindeki Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas dviz al kurlardr) Veri Kayna: Kayna: Yntemi: Hesaplama Yntemi DE, TCMB ABD Dolar kuru ve TFE rakamlarnda aylk deiimlerin birbirine oranlanmas suretiyle bulunan aylk dalgalanma oranlarnn dnem boyunca en dk ve en yksek deerleri. Kur ve endeks rakamlar aylk olarak alnm ve son aydaki kur deiimi endeks deiimine oranlanarak kurda meydana gelen reel deerlenme (ya da deer kayb) bulunmutur. Gstergenin Aklamas: Grafikte, kur istikrar ABD Dolar kuru ile TFE endeksinin karlatrlmas yoluyla gsterilmektedir. Bir hkmet dnemi iinde en dk ve en yksek deerler kurdaki dalgalanmay gstermekte ve kur istikrarnn bir gstergesi olmaktadr. En yi Performans: Kurun en istikrarl olduu dnem 54. Erbakan hkmeti dnemidir. Bu dnemde reel kurda dalgalanma %11 olarak gereklemitir. Bunu %16 ile 46. zal hkmeti ve %18 ile 55. Ylmaz hkmeti izlemektedir.
29
En Kt Performans:
Kriz durumlarnda kurlarda ok ciddi istikrarszlklar ortaya kmaktadr. 1983 ylndan bu yana kurlarn en istikrarsz olduu dnem 57. Ecevit hkmetinin 2001 yl ubat krizini izleyen Dervili dnemidir (%78 dalgalanma). stikrarszlkta ikinci sray %68 ile 50. iller hkmeti almaktadr.
30
Tablo 4: Enflasyon ve Kur Verileri TFE Art Oran 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 %31 %48 %46 %35 %39 %75 %70 %64 %66 %72 %67 %108 %99 %78 %82 %84 %59 %53 %30 %50 %44 %30 %32 %68 %69 %56 %58 %66 %63 %115 %96 %78 %80 %72 %52 %52 Art TEFE Art Oran USD Kuru 35 80 136 187 301 449 583 751 1.078 1.849 2.329 2.990 5.312 8.694 15.164 40.157 60.291 111.818 211.141 320.509 543.878
31
2001 2002
%53 %64
%65 %73
670.624 1.365.888
Kaynak: DE, TCMB
32
3. STHDAM
stihdam
stihdamdaki gelimeyi izlemek hem milli gelirin ne ynde gittiini anlamak asndan nemlidir hem de alabilecek yatakilerin ekonomik politikalardan nasl etkilendiini grmek iin gereklidir. stihdam verileri DE tarafndan izlenmekte ve retilmektedir. DE 1966 ylndan itibaren iktisaden faal nfus hakknda ayrntl veri derlemek iin Hanehalk gc Anketi uygulamasna balamtr. 1988 ylna kadar anketlerde kullanlan tanm ve kavramlar birbirleriyle rtmediinden bu anketlerle elde edilen verilerin karlatrlmas salkl sonular vermemitir. Bu nedenle DE 1988 ylnda anketin rneklem tasarm ve soru kadnda yaplan deiikliklerle yeni bir seriye balamtr. lki Ekim 1988 tarihinde uygulanan ve 1999 ylna kadar sren bu serideki anketler ylda iki kez Nisan ve Ekim aylarnda gerekletirilmitir. 2000 ylndan itibaren ise anket aylk olarak uygulanmaya balam ve lke dzeyinde igc tahminlerini ieren veriler er aylk dnemlerle yaynlanmtr. lke nfusu igc bakmndan temel gruba ayrlmaktadr; istihdam edilenler, isizler ve igcne dahil olmayanlar. gcne dahil olmayanlarn nemli bir ksmn kk yatakiler oluturur. statistiklerde 15 yan altnda olanlar kk yata olmalar nedeniyle igcne dahil edilmemektedir. stihdam edilenler ve isizler birlikte igcn oluturmaktadrlar. stihdam oran, yani lkedeki alan insan saysnn alabilecek yataki nfusa oran dikkatle izlenmesi gereken bir veridir. stihdam verileri yllk olarak Tablo 5te sunulmutur. Grafik 6da nfusun istihdama gre tasnif edilmi oranlar sunulmaktadr. Nfus iinde en byk blm alma anda olup igcne dahil olmayanlar oluturmaktadr. 2002 ylnda 66 milyonluk nfus iinde 15 ve yukar yata olup istihdam d kalanlar 23,5 milyon olarak tahmin edilmitir. 19 milyona ulaan kk yatakilerle birlikte nfusun %65i (43 milyon) istihdam dnda bulunmakta, dier bir deyile emek arz etmemektedir.
33
Grafik 6: stihdam Durumuna Gre Nfus [2002 Yl]

stihdama Gre Nfus (2002 Yl)
gc
stihdam D % 36 alanlar % 90,4
gc % 35
15 Yandan Kk % 29 sizler % 9,6
Kaynak: DE
sizlik
stihdam verileri iinde toplumu en ok ilgilendiren verilerden biri de isizlik orandr. gc iinde isiz nfusun pay isizlik orann vermektedir. arama giriiminde bulunmayanlar igcne dahil edilmediinden isiz olarak tanmlanmamaktadr.11 lkemizde igc iinde isiz olanlarn oran genel olarak yksek bir dzeydedir. 1988 sonras dnemde isizlik oranndaki gelimeler Grafik 7de sunulmaktadr. 1988-2002 yllar arasnda isizlik oran ortalama %8e denk gelmektedir. sizlik oran 1994-1997 yllar arasnda bir d eilimine girmi ve 1993 ylnn ikinci yarsnda %9dan 1996 ylnn ikinci yarsnda %6,2ye inmitir. 1997-2000 yllar arasnda inili-kl bir grafik izen ama genel olarak ykselen isizlik oran 2000 ylnn ilk eyreinde %8,3e ykselmitir. Yl iinde isizlik orannda tekrar d yaanm, yln 3. eyreinde %5,6 ile son yllarn en dk isizlik oranna ulalmtr. Bu tarihten sonra tekrar ykselme eilimine giren isizlik oran 2002 ylnn ilk eyreinde %11,8 ile bu defa son yllarn en yksek dzeyine ulamtr.
11
Hanehalk gc Anketi Kavramlar ve Yntemler, DE.
34
Grafik 7: sizlik Oran [1988-2002]

sizlik Oran
%12
11,8%
9,0% 8,3% %8
6,2% 5,6% %4
%0 1988S2 1989S2 1990S2 1991S2 1992S2 1993S2 1994S2 1995S2 1996S2 1997S2 1998S2 1999S2 2000Q2 2000Q4 2001Q2 2001Q4 2002Q2
Kaynak: DE
Verimlilik
stihdam ile yakndan ilikili bir dier husus da verimliliktir. Verimlilik, milli gelirin alan kii saysna blnmesiyle bulunmaktadr. Bylece ortalama olarak bir alann bir ylda yapt retim yani kii bana verimlilik ortaya kmaktadr. Verimlilikte yllk art oran verimlilik art olarak adlandrlmaktadr. 1985 ylna ilikin bir karlatrmada Trkiyede verimliliin ABDdeki verimliliin ancak %21i olduu ortaya kmaktadr.12 Trkiyede 1987-97 yllar arasndaki verimlilik art, spanyann 1964-90 ve Korenin 1965-80 dnemleriyle karlatrldnda nemli farklar ortaya kmaktadr: Trkiyede yllk verimlilik art %4n altnda kalrken bu oran spanyada %8in zerinde, Korede ise %16nn zerinde gereklemitir.13 stihdam ve verimlilik sorunlar, bymenin nndeki en nemli engeller arasndadr.
12 13
Ekonomi Politikas, Sf. 108.
Turkey, Economic Reforms, Living Standards and Social Welfare Study, World Bank, January 27, 2000, Sf. 7.
35
sizlik Oran
%9,4 %7,1 %6,9 %6,2 %8,1 %8,4 %7,5 %8,5
57 Ecevit (+Dervi)
57 Ecevit
55 Ylmaz
54 Erbakan
50 iller
49 Demirel
47 Akbulut
46 zal
45 zal YOK %6 %7 %8 %9 %10
%5
36
Gsterge 5: Ortalama sizlik Oranlar

Veriler: Veriler: DE, 1988-1999 yllar 6 aylk 2000-2002 yllar 3 aylk isizlik oran (isiz nfus/igc) verileri Kayna: Veri Kayna: Yntemi: Hesaplama Yntemi Gstergenin Aklamas: DE Dnem ii isizlik oranlarnn ortalama deeri Grafikte 1988-2002 yllar arasnda isizlik oranlarnn her bir hkmet dnemindeki ortalamalar gsterilmektedir. 45. hkmet dnemine ilikin veri bulunamadndan bu dnem deerlendirme d tutulmutur. sizlik oran mevcut igcnn ne kadar bir ksmnn isiz olduunu ifade eder. sizlik orannn dk olmas olumlu, yksek olmas ise olumsuz bir gstergedir. Grafikte gsterge olarak dorudan isizlik oran kullanldndan, her bir hkmet dneminin
kendinden nceki ve kendinden sonraki dnemlere gre performans karlatrlabilir. isizlik oran rnein azalm 47. 48.
hkmet
dneminde
hkmet dneminde ise artmtr. En yi Performans: ncelenen dnemde en dk isizlik oran ortalamas %6,2 ile 54. Erbakan hkmetine aittir. kinci en olumlu gsterge 55. Ylmaz hkmeti dneminde %6,9 ile gereklemitir. 3. srada %7,1 ile 57. hkmetin ilk dnemi gelmektedir. En Kt Performans: En yksek isizlik oran ortalamas 57. hkmetin
37
Dervili dneminde gereklemitir: %9,4. Bunu %8,5 ile 47. zal hkmeti dnemi izlemektedir.
38
Tablo 5: stihdam Verileri gc (Bin Kii) 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 17.755 18.223 19.030 18.921 19.147 18.195 19.404 20.181 20.707 20.246 21.393 21.236 21.547 22.077 siz Nfus (Bin Kii) 1.637 1.741 1.522 1.725 1.711 1.792 1.707 1.562 1.370 1.550 1.536 1.689 1.366 2.336 sizlik Oran %9,2 %9,6 %8,0 %9,1 %8,9 %9,8 %8,8 %7,7 %6,6 %7,7 %7,2 %8,0 %6,3 %10,6
Kaynak: DE
39
4. DI TCARET VE TURZM
Bu blmde demeler dengesinin en nemli kalemlerinden ikisi incelenmektedir. Bunlardan ilki ihracat ile ithalat arasndaki fark gsteren d ticaret dengesi, dieri ise turizm gelirleridir. thalat, ihracat ve turizm gelirleri demeler dengesinin cari ilemler blmnde yer alr. demeler dengesi bir bilano tablosu olduundan cari ilemler toplamnda ortaya kan aklar sermaye hareketleri ya da rezerv hareketleri ile karlanmaktadr. Bu da genel olarak d ticaret aklarnn lkenin rezervlerinde azalmaya ya da d borlarnda arta neden olmas anlamna gelmektedir.
D Ticaret Dengesi
D ticaret dengesi yurt dndan satn alnan mal ve hizmetlerin maliyeti ile yurt dna satlan mal ve hizmetlerden elde edilen gelirler arasndaki fark gstermektedir. Bu, zetle ihracat ile ithalat arasndaki fark olarak tanmlanabilir. thalat ile ihracat rakamlarnn toplam ise d ticaret hacmi olarak adlandrlmaktadr.
Grafik 8: D Ticaret A [1984-2002]
D Ticaret A (Aylk Milyon $)
6000
5000
4000
3000
2000
1000
0 1984-1 1985-1 1986-1 1987-1 1988-1 1989-1 1990-1 1991-1 1992-1 1993-1 1994-1 1995-1 1996-1 1997-1 1998-1 1999-1 2000-1 2001-1 2002-1
-1000
40
Grafik 8de aylk bazda d ticaret dengesi sunulmaktadr. Grafikte kullanlan ubuklar d ticaret an gstermekte olup ubuun st ksm aylk ithalat, alt ksm ise aylk ihracat rakamlarna denk gelmektedir. D ticaret hacminde genel olarak bir art olduu grafikte gzlenmektedir. Ancak, d ticaret dengesi srekli olarak ak vermektedir ve genel olarak bu ak giderek artma eilimindedir. Yllk bazda d ticaret rakamlar Tablo 5te verilmitir. 1984 ylnda d ticaret a 3 milyar $ dzeyinde iken 1995 ylnda 13 milyar $a km ve bu yldan itibaren 2001 ylna kadar hibir yl 10 milyar $n altna inmemitir. En yksek dzeyde d ticaret a ise 2000 ylnda 22 milyar $ olarak gereklemitir. Bu miktar ayn yln 31 milyar $lk ihracat gelirlerinin %71ine denk gelmektedir. An bu denli yksek oluu ithalattaki ar arttan kaynaklanmaktadr. 1999 ylnda 39 milyar $ olan ithalat miktar 15 milyar $ artarak 2000 ylnda 54 milyar $a frlamtr. 2001 ylnda ise ithalatta ciddi bir d yaanmtr. 39 milyar $lk ithalat miktar 1996 ylndan bu yana en dk rakamdr. Dier yandan ihracat miktar ise 35 milyar $ ile 2001 ylnda en yksek dzeyine ulamtr. Sonu olarak d ticaret a 4,5 milyar $a gerilemitir ki bu nceki yllarla karlatrldnda olumlu bir tablo olarak ortaya kmaktadr.
41
42
hracat/thalat Oran
%91 %66 %68 %74 %69 %62 %63 %81 %74 %60 %70 %80 %90 %100
57 Ecevit (+Dervi)
57 Ecevit
55 Ylmaz
54 Erbakan
50 iller
49 Demirel
47 Akbulut
46 zal
45 zal
%50
44
Gsterge 6: hracatn thalat Karlama Oran

Veriler: Kayna: Veri Kayna: Yntemi: Hesaplama Yntemi Gstergenin Aklamas: hracat (FOB) ve thalat (FOB) aylk milyon $ TCMB Dnem ii ihracat/ithalat oranlarnn ortalama deeri Gstergede hkmet dnemlerinde ihracatn ithalat karlama oranlar ortalamas esas alnmtr. hracat ile ithalat arasndaki fark d ticaret dengesini ifade etmektedir. D ticaret dengesinin aleyhte olmas olumsuz bir gsterge olarak deerlendirilmektedir. Bu nedenle en yksek ihracat/ithalat oran en iyi durumu yanstmaktadr. En yi Performans: hracatn ithalat karlama oran en yksek dzeyine 57. Ecevit hkmetinin Dervili dneminde ulamtr. %91 dzeyindeki bu oran bir miktar ihracatta art ve daha ok ithalatta d ile ortaya kmtr. Takip eden en yksek dier oranlar ise 46. zal hkmeti ve 54. Erbakan hkmeti dnemlerinde gereklemitir (srayla %81 ve %74). En Kt Performans: 49. Demirel hkmeti dneminde ihracat/ithalat oran en dk dzeyindedir: %62. 47. Akbulut hkmeti dnemi %63 ile buna ok yakn bir dzeydedir. Bu ikisinin ardndan 57. Ecevit hkmetinin ilk dneminde de nemli bir d ticaret a ortaya kmtr. Bu dnemde ihracatn ithalat karlama oran %66 olmutur.
45
46
Turizm Gelirleri
Turizm gelirleri demeler dengesinin nemli kalemlerinden biridir. lkemizin yksek turizm potansiyeli bulunmas ve turizm gelirlerinin 1980 sonrasnda ciddi bir art trendi iinde olmas nedeniyle turizmden elde edilen gelirler zerinde ayrca durmak gereklidir. Turizm, yolcu olarak tanmlanan kiiler tarafndan bir lkede kallar sresince o lkeden saladklar mal ve hizmetlerin kullanmn ve hediye olarak yanlarnda gtrdkleri mallar kapsar. Yolcularn uluslararas tanmas ise demeler dengesi iinde turizm kaleminde ziyade yolcu hizmetleri (dier tamaclk) kaleminde gsterilmektedir. Turizm iine girecek en genel mal ve hizmetler; yolcularn ziyaret ettikleri lkelerden kendileri ya da yaknlar iin aldklar hediyelik eyalarla birlikte ziyaret edilen lkeden bedel denerek salanan yemekler, elence, oda ve pansiyon kiralama ve ulatrma hizmetleri eklindedir.14 lkemizde turizm gelirleri mevsimlik dalgalanma gstermektedir. Yaz aylarnda turizm gelirleri k aylarndaki rakamlarn 5-6 katna ulamaktadr. Bu durum Grafik 9da ak bir ekilde gzlenmektedir.
14
Ekonomik Kavramlar ve Gstergeler-demeler Dengesi, Hazine, Sf. 48, 49.
47
Grafik 9: Turizm Gelirleri [1984-2002]

Turizm Gelirleri (Aylk Milyon $)
1500
1000
500
0 1984-1 1985-1 1986-1 1987-1 1988-1 1989-1 1990-1 1991-1 1992-1 1993-1 1994-1 1995-1 1996-1 1997-1 1998-1 1999-1 2000-1 2001-1 2002-1
1997 ylndan bu yana aylk turizm gelirleri genellikle 200 milyon $ ile 1,2 milyar $ arasnda geni bir bantta seyretmektedir. Turizmdeki canlanma daha ok yaz turizminde olduu iin bu bant genilii giderek artma eilimindedir. K aylarndaki turizm gelirleri 1990l yllarn banda 100 milyon $ seviyesinde iken 2000li yllarda ancak 200 milyon $ dzeyine km, buna karlk yaz aylarndaki turizm gelirleri son 10 yl iinde 400 milyon $ dzeyinden 1,2 milyar $ dzeyine ykselmitir. lkemiz giderek artan lde turizm oda olmaya balam ve 1980 ylndan bu yana turizm gelirleri hzl bir ekilde art gstermitir. 1984 ylnda sadece 550 milyon $ olan yllk turizm geliri 2001 ylnda 8 milyar $ amtr. Bu, 7 yl iinde 15 kat art olduunu gstermektedir. 1984 ylndan 2001 ylna kadar btn dnem boyunca iki yl hari turizm gelirlerinde istikrarl bir art grlmektedir. 1991 ve 1998 yllarnda nceki yllara gre bir gerileme yaanmsa da takip eden yllarda bu gerileme telafi edilmitir.
48
Turizm Gelirlerinde Art Oran

%6 %17 %9 %26 %15 %24 %15 %36 %46 %5 %10 %15 %20 %25 %30 %35 %40 %45 %50
57 Ecevit (+Dervi)
57 Ecevit
55 Ylmaz
54 Erbakan
50 iller
49 Demirel
47 Akbulut
46 zal
45 zal
%0
50
Gsterge 7: Turizm Gelirlerinde Art

Veriler: Kayna: Veri Kayna: Yntemi: Hesaplama Yntemi Turizm gelirleri, aylk milyon $ TCMB Aylk turizm gelirlerinde nceki yln ayn ayna gre deiim oranlarnn dnem ii ortalama deeri Gstergenin Aklamas: Bu gstergede hkmetlerin performanslar turizm gelirlerinde ortaya kan ortalama deiim ile llmektedir. Turizm gelirleri mevsimlik dalgalanmalar gsterdiinden hesaplamaya bir nceki yln ayn dnemine gre deiim esas alnmtr. Turizm gelirlerinde ortalama olarak btn dnemlerde art grlmektedir. En yi Performans: En yksek artlar %46 ile 45. zal hkmeti, %36 ile 46. zal hkmeti ve %26 ile 54. Erbakan hkmeti dnemlerinde gereklemitir. En Kt Performans: En dk artlarn yaand hkmet dnemleri ise srasyla %6 art oran ile 57. Ecevit hkmetinin Dervili dnemi ve %9 art oran ile 55. Ylmaz hkmeti dnemleridir. %15 art ortalamas yakalanan 50. iller hkmeti ve 47. Akbulut hkmeti dnemleri de grece turizm gelirlerinde dk art yaanan dnemler arasnda yer almaktadr.
51
52
Tablo 6: D Ticaret ve Turizm Verileri (Milyar $) hracat 1984 1985 1986 1987 1988 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 7,39 8,26 7,58 10,32 11,93 11,78 13,03 13,67 14,89 15,61 18,39 21,98 32,45 32,65 31,22 29,33 31,67 35,26 thalat 10,33 11,23 10,66 13,55 13,71 16,00 22,58 21,01 23,08 29,77 22,61 35,19 43,03 48,01 45,44 39,77 54,04 39,75 D Ticaret Dengesi -2,94 -2,98 -3,08 -3,23 -1,78 -4,22 -9,56 -7,34 -8,19 -14,16 -4,22 -13,21 -10,58 -15,36 -14,22 -10,44 -22,38 -4,49 Turizm Gelirleri 0,55 1,09 0,95 1,48 2,36 2,56 3,23 2,65 3,64 3,96 4,32 4,96 5,65 7,00 7,18 5,20 7,64 8,09
Kaynak: TCMB
53
5. BORLAR
ve d borlar uzun sredir lkemizin en nemli sorunlar arasndadr. Bu blmde borlar ksmen birbiriyle rten kategoride incelenmektedir: D borlar, kamu borlar ve i borlar. D borlar ile i borlar birbirinden tamamen farkldr. D borlar hem zel sektrn hem de kamu sektrnn lke dndaki kii ya da kurumlara olan borlarn iermektedir. D borlar dviz cinsindendir ve bu ekilde gsterilir. Oysa i borlar sadece kamunun yurt iinden borlanmasn kapsar ve TL cinsinden hesaplanr. ou zaman d borlarla i borlar toplanmakta ve ortaya tanmlanmas mmkn olmayan bir bor stoku rakam kmaktadr. Yukarda aklanan farkl nitelikleri nedeniyle d borlarla i borlarn st ste konmas anlaml deildir. Kamunun i ve d bor ykmllkleri birlikte kamu borlarn oluturmaktadr.
D Borlar
D borlarn milli gelire oran en nemli gstergelerden biridir. D borlar kamunun yannda zel sektrn d borlarn da iermekte, lkenin borcu olarak nitelendirilmektedir. D borlar bir btn olarak 1980lerden 2000 ylna kadar hemen hemen kesintisiz bir art gstermitir. Grafik 10da d borlarn izledii seyir sunulmaktadr.
54
Grafik 10: D Borlar [1984-2001]

D Borlar (Milyar $)
120
80
Kamu D Borcu zel Sektr D Borcu Toplam D Bor 40
0 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001
Kaynak: Hazine, TC Merkez Bankas
1980 ylnda 16 milyar $ olan d borlar 2001 ylnda 115 milyar $a ulamtr. Bu miktarn iinde zel sektrn d borlarndaki art ok daha hzl olmutur. 1980 ylnda 1 milyar $n altnda olan zel sektrn d borlar (toplamn 25te biri) 1994-2000 yllar arasnda kesintisiz ve olduka hzl bir art gstermi ve 2000 ylnda kamu d borlarna ok yakn bir dzeye gelmitir. 2001 ylnda krizin etkisiyle zel sektrn d borlarnda 11 milyar $lk bir azalma grlmektedir (55 milyar $dan 44 milyar $a). Oysa ayn kriz dneminde kamu d borlar 6 milyar $lk art gstererek 64 milyar $dan 70 milyar $a ykselmitir. D borlarn milli gelire oran d bor yknn gstergesidir. Dnya Bankas ve IMF snflandrmalarna gre toplam d borlarn GSMHya orannn %50nin zerine kmas durumunda bir lke ar borlu saylmaktadr.15 1984-2001 yllar arasnda Trkiyenin d bor yk Grafik 11de sunulmaktadr. Trkiyede d borlarn milli gelire oran 1999 ylnda %50yi amtr. Bu oran son ylda srasyla %55, %60 ve %78 olmutur. Bu durum d borlarn arln ak bir ekilde gstermektedir.
15
Tlay Evgin, Dnden Bugne D Borlarmz, Hazine Mstearl, Ankara, 2000, Sf. 14.
55
Grafik 11: D Bor Yk [1984-2001]

D Bor/GSMH
%75
%50
%25
%0 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001
Kaynak: Hazine, TC Merkez Bankas
1984 ylnda GSMHnn %35i dzeyinde olan d borlar 2001 ylnda GSMHnn %78ine ulamtr. D bor yknde zellikle 1998-2001 yllar arasnda ivme kazanan art dikkat ekmektedir. 2000 ylnda d bor yknn 5 puan artarak %55ten %60a kmasnn nedeni bu yl iinde gerekleen nemli miktarda d borlanmadr. Yl iinde d bor stoku 18 milyar $ art gstermitir. Bu artn 11 milyar $ kamu d borlarnda, kalan 8 milyar $i ise zel sektr d borlarnda olmutur. Oysa 2001 ylnda bor stokunda azalma olmasna ramen bor yknde ciddi bir art vardr. D borlar toplam olarak 2001 ylnda 5 milyar $ azalmtr. Buna karlk bor yknn %60tan %78e kmasnn nedeni GSMHnn byk bir d gstermesidir.
56
D Bor/GSMH Orannda Deime

%29 %13 %4 %1 %21 %4 -%15 -%4 %11 %0 %5 %10 %15 %20 %25 %30 %35
57 Ecevit (+Dervi) 57 Ecevit 55 Ylmaz 54 Erbakan 50 iller 49 Demirel 47 Akbulut 46 zal 45 zal -%5
-%20
-%15
-%10
58
Gsterge 8: D Bor Yknde Art

Veriler: Toplam d borlar, yllk, milyon $ GSMH, yllk, cari $ Kayna: Veri Kayna: Yntemi: Hesaplama Yntemi Hazine, TCMB D bor stoku rakamlarnn GSMHya orannda nceki dneme gre deiim oran Gstergenin Aklamas: Borcun stok olarak sonraki hkmetlere devrediliyor olmas nedeniyle dorudan bor yk ortalamalarnn performans gstergesi olarak kullanlmas sakncaldr. Gstergede d bor ykndeki deiim esas alnmaktadr. Bu ekilde hkmetlerin performanslarnda mevcut bor stoku nedeniyle ortaya kan yanltc etki giderilmi olmaktadr. D bor yk iki hkmet dnemi dnda srekli art gstermitir. Performans: En yi Performans: D bor yknn azald hkmet dnemleri, %15 orannda azalma ile 47. Akbulut hkmeti dnemi ve %4 azalma ile 46. zal hkmeti dnemidir. En az art ise 54. Erbakan hkmeti dneminde %4 orannda gereklemitir. En Kt Performans: D bor yknde en olumsuz gelime %29luk ortalama art ile 57. Ecevit hkmetinin Dervili dneminde yaanmtr. Bu olumsuz performans %21 orannda art ortalamas ile 50. iller hkmeti ve %13 orannda art ortalamas ile 57. Ecevit
59
hkmetinin ilk dnemi izlemektedir.
60
Tablo 7: D Borlar D Bor Stoku (Milyar $) Kamu 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 15 15 16 18 17 20 25 31 33 34 38 39 40 43 48 50 49 51 53 53 zel Sektr 1 1 2 1 4 6 7 9 8 7 11 11 16 25 17 23 31 34 44 48 Toplam 16 17 18 19 21 26 32 40 41 42 49 50 56 67 66 73 80 85 97 102 D Bor Yk (D Bor/GSMH) %23 %29 %28 %31 %35 %38 %43 %47 %45 %39 %32 %33 %35 %37 %50 %43 %43 %44 %47 %55
61
2000 2001
64 70
56 45
120 115
%60 %78
Kaynak: Hazine, DE
62
Kamu Borlar
Kamu borlarn i borlarla kamu sektrnn d borlar oluturmaktadr. Kamu borlar, kamu kesiminin aklarn finanse etme gereinden kaynaklanmaktadr. Kamunun toplam gelirleri ile giderleri arasndaki fark borlanma yoluyla karlanmakta ve kamu aklarnn srekli hale gelmesi nedeniyle de kamu borlar giderek artmaktadr. Kamu Kesimi Borlanma Gerei (KKBG) Milli Gelire oran olarak ifade edilmektedir. Grafik 12de 1984 sonras dnemde KKBG oranlar verilmitir.
Grafik 12: Kamu Kesimi Borlanma Gerei [1984-2001]
%16
KKBG
%16
%12 %12
%8
%5 %4
%0 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001
Kaynak: DPT
KKBG 1984 sonrasnda genel olarak art eilimi iindedir. 1985-86 yllarnda GSMHnn %4 dzeyinde iken 2001 ylnda %16s dzeyine ulamtr. KKBG orannda baz yllarda ksmi bir d olmutur. 1993 ylnda %12 olan KKBG orannn takip eden iki ylda azalarak %6ya dmesi vurgulanmas gereken bir gelimedir. Sonraki yllarda ise 1997 ve 2000 yllarnda KKBGnde ksmi bir azalma olmutur. Son ylda %12nin zerinde olan ve 2001 ylnda da GSMHnn %16sna ulaan KKBG orannn ok yksek olduu ve kamu borlarnda hzl bir arta neden olaca ortadadr.
63
Kamu borlarnn GSMHya orann ifade eden Kamu Bor Yk, Grafik 13de sunulmaktadr.
Grafik 13: Kamu Bor Yk [1984-2001]
Kamu Borlar / GSMH
%120
%80
%40
%0 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001
Kaynak: Hazine, TC Merkez Bankas.
Kamu bor yk 1984-2001 yllarn kapsayan dnemde drt yl (1989, 90, 91, 95 yllar) hari srekli art gstermitir. 1984 ylnda GSMHnn %44 kadar olan kamu borlar 16 yl sonra 2000 ylnda bir buuk katna yakn bir artla GSMHnn %61ine ulamtr. 2001 ylnda kamu bor yknde olaanst bir art grlmektedir. Kamu borlarnn GSMHya oran %116 olmutur. Bu oran 2000 ylna gre iki katna yakn (%90) bir art ifade etmektedir. Bir yl iinde bu derece yksek bir artn gereklemesi artcdr. 2001 ylnda ortaya kan art bir yandan GSMHnn dmesinden dier yandan da kamu borlarnn artnda kaynaklanmaktadr. Kamu bor yk kamu borlarnn GSMHya oran olarak ifade edildiinden GSMHdaki dler ayn oranda kamu bor ykn artrmaktadr. Kamu borlar iinde zellikle i borlarda 2001 ylnda byk boyutta artlar olmutur. nceki yllarda i borlar arasnda gsterilmeyen grev zarar borlar iin bu ylda verilen i borlanma senetleri ile Tasarruf Mevduat Sigorta Fonuna verilen i borlanma senetleri i borlarda olaanst artlara neden olmutur.
64
Kamu Borcu/GSMH Orannda Deime

%89 %14
57 Ecevit (+Dervi)
57 Ecevit
55 Ylmaz
%0
54 Erbakan %15 %7
%2
50 iller
49 Demirel
47 Akbulut %8 %8 %20 %40
-%18
46 zal
45 zal
-%20
%0
%60
%80
%100
66
Gsterge 9: Kamu Bor Yknde Art

Veriler: Kamu d borlar, yllk, milyon $ borlar, yllk, cari, TL GSMH, yllk, cari $ , yllk, cari, TL Veri Kayna: Kayna: Hesaplama Yntemi: Yntemi Gstergenin Aklamas: Hazine, TCMB, DE Kamu borlarnn (i bor stoku + kamu d bor stoku) GSMHya orannda nceki dneme gre deiim oran Grafikte her bir hkmet dneminde kamu bor yknde ortalama deiim performans gstergesi olarak alnmtr. Gstergenin iki veriye dayand (kamu bor stoku ve GSMH) ve dolaysyla performansn bu iki veri kaynandaki deiikliklerden ayn lde etkilendii dikkate alnmaldr. En yi Performans: Kamu bor yknde azalmann gerekletirildii tek dnem 47. Akbulut hkmeti dnemidir. Bu dnemde kamu bor stokunun milli gelire oran ortalama olarak ylda %18 azalmtr. kinci srada baarl dnem 55. Ylmaz hkmeti dnemidir. Bu dnemde kamu bor yk sabit kalmtr. Bu gstergeye gre 3. en baarl hkmet ise kamu bor yknde %2 art ile 54. Erbakan hkmeti dnemidir. En Kt Performans: Kamu bor yknn en hzl art gsterdii dnem 57. Ecevit hkmetinin Dervili dnemidir. Bu dnemde kamu borlarnn milli gelire oran yllk %89 art gstermitir. kinci en hzl art 50. iller hkmeti dneminde (%15), nc en hzl art ise yine 57. Ecevit hkmetinin ilk dneminde (%14) yaanmtr.
67
68
Tablo 8: Kamu Borlar Kamu D Borlar (Milyar $) 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 15 15 16 18 17 20 25 31 33 34 38 39 40 43 48 50 49 51 53 53 Borlar (Trilyon TL) 0,5 0,9 1,2 1,5 3,5 5,0 8,7 13,2 28,5 42,0 57,2 80,1 181,8 356,6 663,6 1.361,3 3.120,8 6.203,4 11.612,9 22.920,1 Kamu D Borcu %22 %27 %25 %29 %29 %30 %33 %37 %36 %32 %25 %26 %25 %24 %37 %29 %26 %27 %26 %29 Bor %10 %11 %11 %11 %16 %14 %17 %18 %22 %18 %14 %13 %16 %18 %17 %17 %21 %21 %22 %29 GSMHya Oran Toplam Kamu Borcu %32 %38 %36 %40 %44 %44 %50 %54 %58 %50 %39 %38 %41 %41 %54 %46 %47 %48 %47 %58
69
2000 2001
64 70
36.420,6 122.157,3
%32 %48
%29 %68
%61 %116
Kaynak: DE, TCMB, Hazine
70
Borlar
borlar devlet tahvilleri, hazine bonolar ve ksa vadeli avanstan (KVA) oluur. Devlet tahvilleri vadesi 1 yl ve daha uzun olan i borlanmalar kapsar. Hazine bonolar ise 1 yldan ksa vadeli borlanma senetleridir. KVA, Hazinenin Merkez Bankasndan dk faizle kulland snrl bir avans hesabdr. 1998 ylndan itibaren KVA hesabnn aylk bakiye devretmemesi benimsendiinden KVA hesabndan bir bor stoku olumamaktadr. Bu nedenle son yllarda i bor stoku sadece iki kalemden; devlet tahvilleri ve hazine bonolarndan olumaktadr. borlarla ilgili nemli bir ayrm nakit ve nakit d borlara ilikindir. Hazinenin ihaleye karak borland ve karlnda nakit elde ettii i borlar nakit borlanma olarak adlandrlmaktadr. Buna karlk, Hazine eitli ykmllkleri karlnda ya da baz kurulularn ihtiyalar iin bor senedi vermektedir. Tahvil ya da bono eklindeki bu senetler karlnda Hazineye herhangi bir nakit girii olmadndan bunlar nakit d i borlanma olarak tasnif edilmektedir. 1995 sonrasnda hzla byyen grnmeyen borlar esasen i borlarn bir parasn oluturmaktadr. Henz kada balanmayan grev zarar borlar rneinde olduu gibi bu tr borlar hesaplarda grlmediinden ve aklanan i bor tutar iinde gsterilmediinden grnmeyen borlar olarak adlandrlmaktadr. 2001 yl krizi sonrasnda grev zarar borlar iin byk miktarlarda devlet tahvili verilmesiyle grnmeyen borlarn nemli bir blm grnr hale gelmitir. borlarn tam olarak ve ak bir ekilde gsterilmesi effafln salanmas iin gerekli ve ncelikli hususlardan biridir. Bu almada yer verilen i borlanma verileri Hazine tarafndan yaynlanan verilerden alnmtr. Deerlendirmelerde bu verilerin Hazinenin tm borlarn gstermedii dikkate alnmaldr. 1984 2001 yllar arasnda i borlarn milli gelire oranlar Grafik 14te sunulmaktadr.
71
Grafik 14: Bor Yk [1984-2001]

Bor/GSMH
%75
%50
%25
%0 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001
Kaynak: Saytay, Hazine
2001 yln darda tutarsak son 16 ylda i bor yknn geliimi kabaca dneme ayrlabilir. 1984-1988 art dnemi, 1989-1991 azalma dnemi ve 19922000 ikinci art dnemi. 1984-1988 yllarn kapsayan ilk dnemde i bor yk ok hzl olmayan bir art eilimi iindedir. Dnem banda i bor yk %16 iken dnem sonunda %22ye ykselmitir. 1989-1991 yllarn kapsayan yllk dnemde ise i bor yk srekli azalmtr. Dnem sonunda i borlarn milli gelire oran %13e dmtr ki bu oran 1984 yl oranndan (%16) daha dk bir dzeydedir. 1992-2000 dnemi de ilk dneme benzer bir art izgisi izlemektedir. Hemen hemen her yl art gsteren i bor yk 9 yllk art izgisi sonucunda 2000 ylnda %29a ulamtr. 2001 ylnda i borlarda nceki yllarla karlatrlmas mmkn olmayan olaanst bir art yaanmtr. 36 katrilyon liradan 122 katrilyon liraya kan i borlar GSMHnn %68i dzeyindedir. Bu artn temel nedeni mali kesimin (kamu bankalarnn ve Tasarruf Mevduat Sigorta Fonuna devredilen bankalarn) aklarn karlamak iin Hazinenin ykl miktarlarda i borlanma senedi vermesidir.
72
Esasen bu i borlanma senetlerinin nemli bir ksm nceki yllarda olumu olan ve yksek faiz uygulamalaryla katlanan grev zararlarn karlk olarak verilmitir. Dier bir ifadeyle mevcut borlar kada dntrlm, grnmeyen bir ksm borlar grnr hale gelmitir.
73
Bor/GSMH Orannda Deime

%135 %17
57 Ecevit (+Dervi)
57 Ecevit
55 Ylmaz %20
%2
54 Erbakan
50 iller %31
%2
49 Demirel
47 Akbulut %25 %15 %20 %40 %60
-%19
46 zal
45 zal
-%20
%0
%80
%100
%120
%140
74
Gsterge 10: Bor Yknde Art

Veriler: borlar, yllk, cari, TL GSMH, yllk, cari, TL Kayna: Veri Kayna: Yntemi: Hesaplama Yntemi Hazine, DE bor stokunun GSMHya orannda nceki dneme gre deiim oran Gstergenin Aklamas: Bu gstergede her bir hkmetin i bor ykne yapt olumlu ya da olumsuz etki esas alnmaktadr. Bu ekilde mevcut bor stokunun yanltc etkisi giderilmektedir. Gstergenin iki veri kaynandan etkilendii (i bor stoku ve GSMH) ve dolaysyla performansn bu iki veri kaynandaki deiikliklerden ayn lde etkilendii dikkate alnmaldr. En yi Performans: 47. Akbulut hkmeti dnda btn hkmetlerin etkisi i bor ykn artrma ynndedir. 47. hkmet dneminde i bor yk %19 azalma eilimi gstermektedir. bor yknn en az art eilimi iinde olduu iki dnem ise 50. iller hkmeti ve 55. Ylmaz hkmeti dnemleridir (her iki dnemde de %2). Performans: En Kt Performans: bor yknn en hzl art eilimi 57. Ecevit hkmetinin Dervili dnemidir. Bu dnemde i bor yknde yllk %135 art olmutur. Takip eden en hzl artlar 49. Demirel hkmeti dneminde (%31)
75
ve 46. zal hkmeti dneminde (%25) yaanmtr.
76
Tablo 9: Borlar (Trilyon TL) Tahvil 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1997 1998 1999 2000 0,3 0,6 0,8 1,1 2,6 3,7 6,4 9,7 23,8 35,9 47,5 61,8 108,6 221,6 239,1 537,7 1.222,9 3.490,8 5.772,0 19.683,4 34.362,9 Bono 0,0 0,1 0,2 0,1 0,3 0,6 1,2 2,2 2,5 3,5 6,8 18,3 42,2 64,5 302,2 631,6 1.527,0 2.375,0 5.840,9 3.236,8 2.057,7 KVA 0,2 0,2 0,3 0,3 0,5 0,8 1,1 1,4 2,1 2,5 2,9 0,0 31,0 70,4 122,3 192,0 371,0 337,6 0 0 0 Toplam Bor 0,5 0,9 1,2 1,5 3,5 5,0 8,7 13,2 28,5 42,0 57,2 80,1 181,8 356,6 663,6 1.361,3 3.120,8 6.203,4 11.612,9 22.920,1 36.420,6
77
2001 2002*
102.127,9 97.403,9
20.029,3 32.971,6
0 0
122.157,3 130.375,5
Kaynak: Hazine * 2002 yl Austos ay itibariyle
78
6. FAZLER
Faiz Yk
Kamu borlar iin denen faizlerin miktar ve oran, izlenmesi gereken nemli bir gstergedir. Faiz demeleri bte giderleri iinde yer alr ve btede transfer gideri olarak snflandrlr.16 Faiz yk temel olarak iki unsura baldr: bor stoku ve faiz oranlar. Bor stokunun bykl ve yksek faiz oranlar nedeniyle lkemizde giderek arlaan bir faiz yk sorunu ortaya kmtr.
Grafik 15: Btede Faiz Yk [1984-2001]
Faiz demeleri / Bte

%60 %51
%40
%20
%0 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001
Kaynak: Hazine
16
Faizlerin bir ksmnn bte dnda tutulmas nedeniyle bte ve faiz verilerinin ciddi bir zaaf ierdii gz nnde tutulmaldr. Faiz giderlerinin tamam btede gsterilmemektedir. Bir ksm faiz demeleri, karlnda borlanma senedi verilmek suretiyle gerekletirilmekte, ancak gider olarak kaydedilmemektedir. Dolaysyla faiz demeleri grnenden daha byktr. Saytay, 2000 Yl Mali Raporu, Sf. 76.
79
Bte iinde faiz giderlerinin pay 1984 ylndan bu yana hzl bir art gstermitir. 1984-1988 yllar arasnda faiz yknde istikrarl bir art olmu ve dnem banda faizlerin bte iindeki pay %3 iken dnem sonunda bu oran % 23e ykselmitir. 1989-1992 dneminde ise faiz yknde ksmi bir azalma gereklemitir. 1993 ylndan 2001 ylna kadar iki yl (1997 ve 1999 yllar) hari btedeki faiz yk ciddi bir art trendi gstermektedir. 1997 ylnda bteden faize ayrlan payn nceki yla gre 9 puan azalmas (%38den %29a gerileme) gzden karlmamas gereken bir gelimedir. 1999 ylnda ise nceki yla gre 2 puanlk (%40tan %38e gerileme) ksmi bir iyileme yaanmtr.
Faiz Oranlar
Maastricht kriterlerine gre uzun vadeli faiz oran, Avrupa Topluluu yesi lkelerden enflasyon oran en dk lkenin enflasyon ortalamasnn %2sinden fazla olmamaldr. Buradan yola karak faiz oranlarnn %5in altnda olmas gerektiini syleyebiliriz. Bu faiz oranlar sadece i borlanmayla ilgilidir. Son 15 yllk uygulama dikkate alndnda aldmz krediler iin d borlanma anlamalarnda genellikle %7-9 civarnda bir faiz belirlendiini izliyoruz. Bu oran d bor stokundaki arta bal olarak hafif bir art eilimi gstermektedir. Dier yandan d borlarn gerekleen maliyeti belirlenen faiz orannn ok stndedir.17 borlanma faiz oranlar ise Maastricht kriterleri ile karlatrlamayacak dzeylerde seyretmektedir. Bunun en temel nedeni kukusuz yksek ve istikrarsz enflasyon oranlardr. Yksek enflasyonun ortaya kard ciddi bir sorun da reel olarak faizlerin iinde anaparann bir ksmnn deniyor olmasdr. rnein; 2000 ylnda 100 TL borlanldn ve 2001 ylnda geri dendiini, faiz orannn %80, enflasyonun %50 olduunu varsayalm. Bor, 2001 ylnda 100 TL olarak geri denmekte, bu bor iin bteden 80 TL faiz denmektedir. Gerekte 2000 ylndaki 100 TLnin deeri 2001 ylnda 150 TL olduundan salkl bir deerlendirme yapabilmek iin 2001 ylndaki demeleri 150 TL anapara ve 30 TL (80 TL-50 TL) faiz demesi olarak tasnif etmek gerekirdi. Bu tr bir hesaplama yaplmadndan sadece faiz demeleri deil, bte ve bor verileri de analizleri artan ciddi zaaflar iermektedir.
Faiz ve dier ek maliyetlerin dikkate alnmas sonucunda kamu d borlarnn uzun dnemde (19701995) ortalama maliyetinin %11 olduu grlmektedir. Saytay 2000 Yl Mali Raporu, Sf. 79.
17
80
Yksek enflasyon nedeniyle faiz oranlarnn dorudan analizi anlamn yitirmi, reel faiz oranlarn incelemek nem kazanmtr. borlarda yksek oranda reel faiz denmektedir. Grafik 16da 1995-2000 yllar arasnda denen faizlerin enflasyondan arndrlm oranlar gsterilmektedir. Reel faiz oran dalgal bir seyir izlemekte, zaman zaman %90 dzeyine ulamaktadr. ncelenen 6 ylda ortalama reel faiz %35 orannda gereklemitir. Yksek reel faizi douran nedenlerin banda kamu aklar nedeniyle Hazinenin byk miktarda finansman ihtiyac olmas gelmektedir.18
Grafik 16: Reel Faiz Oranlar [1995-2000]
100
Reel Faiz Oran

80
60
40
Ortalama: %35
20
0 1995
1996
1996
1997
1998
1999
2000
-20
Kaynak: Saytay, 2000 Yl Mali Raporu
Faiz D Fazla
Son yllarda faiz d fazla ekonomi politikalarnn nemli hedeflerinden biri olarak ne kmtr. Maliye politikasnn temel amac her yl belirli bir oranda faiz d bte fazlas vererek kamu bor stokunu srdrlebilir bir dzeye indirmek19 olarak ekillenmitir. 20
18 19 20
Saytay 2000 Yl Mali Raporu, Sf. 70. Saylarla Trkiye Ekonomisi, DPT, Austos 2002, Sf. 58.
Son yllarda bte a nemini yitirmi, buna karlk bte faiz d dengesi (primary surplus) nem kazanmtr... zellikle bte faiz d dengesinin fazla veya ak verdiine bakarak gelecee ilikin salam ngrlerde bulunulabilir. Ekonomi Politikas.
81
Saytay 2000 Yl Mali Raporunda faiz d fazlann lkemiz artlarnda anlaml bir gsterge olmad vurgulanmaktadr: Faiz d fazla verildii iddias yanltcdr. nk; Yksek reel faiz dendiinde ve faiz demeleri ar bir bykle ulatnda faiz d fazla anlamsz bir gsterge haline gelmektedir. Kayt d bte ilemleri sebebiyle, mevcut bte rakamlarna dayanlarak yaplan hesaplamalar yanl olmaktadr.21 Grafik 17de 1984-2001 yllar arasnda bteye oranla verilen faiz d fazla ile kamu bor yk karlatrlmaktadr.
Grafik 17: Faiz D Fazla ve Bor Yk [1984-2001]
%120
Faiz D Fazla ve Kamu Bor Yk

Faiz D Fazla / Bte Kamu Borlar / GSMH
%80
%40
%0 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001
-%40
Kaynak: Hazine
1994 ylndan itibaren her yl nemli oranlarda faiz d bte fazlas verilmitir. Bu oran 1994, 1995, 1998, 2000 ve 2001 yllarnda btenin %16s civarndadr. Oysa beklenenin aksine kamu bor yk azalmam 1993 ylnda milli gelirin %41i dzeyinde iken 2001 ylnda milli gelire oranla %116 dzeyine kmtr.
21
Saytay 2000 Yl Mali Raporu, Sf. 43.
82
Faiz d bte fazlas verilmesi kamu bor yknde azalma salamadna gre bu durumda faiz d bte dengesinin yanltc bir gsterge olduu aktr. Maliye politikalarnn belirlenmesinde faiz d fazla yerine daha salkl hedefler rnein bor yk gibi- esas alnmaldr.
83
Faiz/GSYH Orannda Deime

%38 %18 %14 %37 %45
57 Ecevit (+Dervi)
57 Ecevit
55 Ylmaz
54 Erbakan
50 iller
49 Demirel
-%4
47 Akbulut
-%9 %27 %20 %10 %20 %30 %40 %50
46 zal
45 zal
-%10
%0
84
Gsterge 11: Faiz Yknde Art

Veriler: Bteden denen faiz giderleri (yllk) Gayri Safi Yurt i Hasla (yllk) Kayna: Veri Kayna: Yntemi: Hesaplama Yntemi Hazine Dnem boyunca denen faizlerin Gayri Safi Yurt i Haslaya oranlar ortalamalarnda yllk deiim Gstergenin Aklamas: Gstergede her bir hkmet dneminde denen yllk faizlerin Gayri Safi Yurtii Haslaya (GSYH) oranlar ortalamalarnda deiim performans gstergesi olarak alnmtr. Gstergenin iki veriye dayand (faiz giderleri ve GSYH) ve dolaysyla performansn bu iki veri kaynandaki deiikliklerden ayn lde etkilendii dikkate alnmaldr. Bu gstergede her bir hkmetin faiz yknde yllk olarak yapt art ya da azal ynnde etki dikkate alnmakta ve bu ekilde biriken faiz yknn yanltc etkisi ortadan kalkmaktadr. En yi Performans: Faiz yknde en olumlu gelime 47. Akbulut hkmeti dneminde %8,7 orannda azalma eilimi ile gereklemitir. kinci en iyi performans faiz yknde %3,5 azalma eilimi ile 49. Demirel hkmeti dneminde grlmektedir. En Kt Performans: Faiz yknn en yksek art eilimi gsterdii dnem 50. iller hkmeti dnemidir: %45,3. Faiz yknde ikinci en yksek art oran ise 57. Ecevit
85
(+Dervi) hkmetinin ikinci dneminde %38 olarak gereklemitir.
86
Tablo 10: Faiz Giderleri Faiz Giderleri (Trilyon TL) 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 0,03 0,1 0,1 0,2 0,4 0,7 1,3 2,3 5,0 8,3 12,6 24,1 40,3 116,5 298,3 576,1 1.497,4 2.277,9 6.176,6 10.720,8 Bte Giderleri (Trilyon TL) 1,1 1,5 1,6 2,6 3,8 5,4 8,6 13,0 21,4 38,9 68,5 130,3 221,7 485,2 897,3 1.710,6 3.940,2 7.990,7 15.585,4 28.017,8 Faiz Giderleri/ Bte Giderleri %3 %5 %5 %8 %12 %13 %16 %17 %23 %21 %18 %18 %18 %24 %33 %34 %38 %29 %40 %38
87
2000 2001
20.439,9 41.064,6
46.602,6 80.379,0
%44 %51
88
HKMET BAZINDA GSTERGELER

Bu blmde her bir hkmetin btn gstergelerde elde ettii sonular bir arada gsterilmektedir. nceki blmlerde yer alan ayrntl gstergeler farkl bir kesitte zetlenmektedir. Deerlendirmelerde yer alan veriler ilgili blmlerdeki gstergelerden aynen alnmtr. Gstergelerle ilgili aklamalara bu blmde yer verilmediinden aklamalar ve ayrntlar iin ilgili blmlere bavurulmaldr. Her bir hkmetin performans gstergeleri tek bir sayfa iinde hkmetle ilgili temel bilgilerle birlikte verilmitir. Performans tablosunda ncelikle 1984-2002 yllar arasnda grev yapan ve deerlendirmeye alnan btn hkmetler iinde elde edilen en iyi ve en kt deerler gsterilmi, ardndan incelenen hkmetin elde ettii deer ve hkmetler arasnda sralamadaki yeri verilmitir. En olumlu performans gstermi olan hkmet sralamada 1. srada, en olumsuz performans gsteren hkmet 9. srada yer almaktadr.
89
45. Turgut zal Hkmeti
Greve Balama Tarihi: Grevden Ayrlma Tarihi: Grev Sresi:
13.12.1983 21.12.1987 1.469 gn
45. Hkmetin Performans

Gsterge Btn Hkmetler Bu Hkmetin Performans Sralamadaki En kt Milli Gelir Art Oran %7,0 En iyi -%8,2 Deer %7,0 Yeri* 1
Enflasyon
%99,0
%41,6
%41,6
Fiyat stikrar
%73,1
%8,9
%27,6
Kur stikrar
%78,3
%11,2
%22,3
sizlik
%9,4
%6,2
Veri yok
D Ticaret Dengesi
%91,2
%61,6
%73,7
Turizm Gelirlerinde Art
%46,4
%5,8
%46,4
D Bor Yknde Art
%29,0
-%15,3
%10,8
Kamu Bor Yknde Art
%89,1
-%17,9
%8,2
90
Bor Yknde Art
%134,7
-%19,1
%15,1
Faiz Yknde Art
%45,3
-%8,7
%20,0
*Sralamada, en iyi performans 1. en kt performans 9. srada yer almaktadr.
91
46. Turgut zal Hkmeti
21.12.1987 09.11.1989 689 gn

Gsterge Btn Hkmetler Bu Hkmetin Performans Sralamadaki En kt Milli Gelir Art Oran %7,0 En iyi -%8,2 Deer Yeri*
%1,3
Enflasyon
%99,0
%41,6
%72,4
Fiyat stikrar
%73,1
%8,9
%27,9
Kur stikrar
%78,3
%11,2
%16,1
sizlik
%9,4
%6,2
%8,5
D Ticaret Dengesi
%91,2
%61,6
%80,6
%46,4
%5,8
%35,6
D Bor Yknde Art
%29,0
-%15,3
-%4,0
Kamu Bor Yknde Art
%89,1
-%17,9
%7,5
Bor Yknde Art
%134,7
-%19,1
%24,9
92
Faiz Yknde Art
%45,3
-%8,7
%27,0
93
47. Yldrm Akbulut Hkmeti
09.11.1989 23.06.1991 591 gn

Enflasyon
%99,0
%41,6
%64,0
Fiyat stikrar
%73,1
%8,9
%12,5
Kur stikrar
%78,3
%11,2
%28,1
sizlik
%9,4
%6,2
%7,5
D Ticaret Dengesi
%91,2
%61,6
%63,5
%46,4
%5,8
%15,1
D Bor Yknde Art
%29,0
-%15,3
-%15,3
Kamu Bor Yknde Art Art
%89,1
-%17,9
-%17,9
Bor Yknde Art
%134,7
-%19,1
-%19,1
94
Faiz Yknde Art
%45,3
-%8,7
-%8,7
95
49. Sleyman Demirel Hkmeti
21.11.1991 25.06.1993 582 gn

Enflasyon
%99,0
%41,6
%69,3
Fiyat stikrar
%73,1
%8,9
%20,3
Kur stikrar
%78,3
%11,2
%21,2
sizlik
%9,4
%6,2
%8,4
D Ticaret Dengesi
%91,2
%61,6
%61,6
%46,4
%5,8
%24,4
D Bor Yknde Art
%29,0
-%15,3
%4,2
Kamu Bor Yknde Art
%89,1
-%17,9
%7,5
Bor Yknde Art
%134,7
-%19,1
%30,5
96
Faiz Yknde Art
%45,3
-%8,7
-%3,5
97
50. Tansu iller Hkmeti
25.06.1993 05.10.1995 832 gn

Enflasyon
%99,0
%41,6
%99,0
Fiyat stikrar
%73,1
%8,9
%73,1
Kur stikrar
%78,3
%11,2
%68,2
sizlik
%9,4
%6,2
%8,1
D Ticaret Dengesi
%91,2
%61,6
%69,4
%46,4
%5,8
%15,5
D Bor Yknde Art
%29,0
-%15,3
%21,0
Kamu Bor Yknde Art
%89,1
-%17,9
%15,2
Bor Yknde Art
%134,7
-%19,1
%2,0
98
Faiz Yknde Art
%45,3
-%8,7
%45,3
99
54. Necmettin Erbakan Hkmeti
28.06.1996 30.06.1997 367 gn

Enflasyon
%99,0
%41,6
%76,4
stikrar Fiyat stikrar
%73,1
%8,9
%8,9
Kur stikrar
%78,3
%11,2
%11,2
sizlik
%9,4
%6,2
%6,2
D Ticaret Dengesi
%91,2
%61,6
%74,4
%46,4
%5,8
%26,0
D Bor Yknde Art
%29,0
-%15,3
%1,2
Kamu Bor Yknde Art
%89,1
-%17,9
%1,9
Bor Yknde Art
%134,7
-%19,1
%20,2
100
Faiz Yknde Art
%45,3
-%8,7
%36,6
101
55. Mesut Ylmaz Hkmeti
30.06.1997 11.01.1999 560 gn

Enflasyon
%99,0
%41,6
%86,0
Fiyat stikrar
%73,1
%8,9
%34,6
Kur stikrar
%78,3
%11,2
%18,3
sizlik
%9,4
%6,2
%6,9
D Ticaret Dengesi
%91,2
%61,6
%68,4
%46,4
%5,8
%9,1
D Bor Yknde Art
%29,0
-%15,3
%4,3
Kamu Bor Yknde Art
%89,1
-%17,9
%0,0
Bor Yknde Art
%134,7
-%19,1
%2,1
102
Faiz Yknde Art
%45,3
-%8,7
%13,8
103
57. Blent Ecevit Hkmeti (ilk dnem)
28.05.1999 (13.03.2001)* 655 gn
57. Hkmetin (lk Dnem) Performans

Gsterge Btn Hkmetler Bu Hkmetin Performans Sralamadaki En kt Milli Gelir Art Oran %7,0 En iyi -%8,2 Deer %0,7 Yeri** 8
Enflasyon
%99,0
%41,6
%52,4
Fiyat stikrar
%73,1
%8,9
%31,3
Kur stikrar
%78,3
%11,2
%38,7
sizlik
%9,4
%6,2
%7,1
D Ticaret Dengesi
%91,2
%61,6
%65,8
%46,4
%5,8
%16,7
D Bor Yknde Art
%29,0
-%15,3
%13,4
Kamu Bor Yknde Art
%89,1
-%17,9
%14,1
Bor Yknde Art
%134,7
-%19,1
%17,0
104
Faiz Yknde Art
%45,3
-%8,7
%17,8
* Bu hkmetin sresi Girite aklanan gerekelerle iki dneme ayrlmtr. **Sralamada, en iyi performans 1. en kt performans 9. srada yer almaktadr.
105
57. Blent Ecevit Hkmeti (+K. Dervi)

Greve Balama Tarihi: Grevden Ayrlma Tarihi: Grev Sresi: (13.03.2001)* (09.09.2002) 505 gn
57. Hkmetin (+Dervi) Performans

Gsterge Btn Hkmetler Bu Hkmetin Performans Sralamadaki En kt Milli Gelir Art Oran %7,0 En iyi iyi -%8,2 Deer -%8,2 Yeri** 9
Enflasyon
%99,0
%41,6
%60,5
Fiyat stikrar
%73,1
%8,9
%32,1
Kur stikrar
%78,3
%11,2
%78,3
sizlik
%9,4
%6,2
%9,4
D Ticaret Dengesi
%91,2
%61,6
%91,2
Gelirlerinde Turizm Gelirlerinde Art
%46,4
%5,8
%5,8
D Bor Yknde Art
%29,0
-%15,3
%29,0
Kamu Bor Yknde Art
%89,1
-%17,9
%89,1
Bor Yknde Art
%134,7
-%19,1
%134,7
106
Faiz Yknde Art
%45,3
-%8,7
%38,0
* Bu hkmetin sresi Girite aklanan gerekelerle iki dneme ayrlmtr. **Sralamada, en iyi performans 1. en kt performans 9. srada yer almaktadr.
107
Kaynaklar
2000 Yl Mali Raporu, Saytay. Ekonomi Politikas, Mahfi Eilmez, Ercan Kumcu, Om Yaynevi, stanbul, 2002. Ekonomik Kavramlar ve Gstergeler Reel Ekonomi, Hazine Mstearl, Mays 1997, Ankara. Ekonomik Kavramlar ve Gstergeler Reel Ekonomi, Hazine Mstearl. Ekonomik Kavramlar ve Gstergeler demeler Dengesi, Hazine Mstearl. Hanehalk gc Anketi Kavramlar ve Yntemler, DE. Saylarla Trkiye Ekonomisi, DPT, 2002. Seilmi Gstergeler Inda Yakn Dnem Trkiye Ekonomisi Gerei, Ankara Ticaret Odas. Turkey, Economic Reforms, Living Standards and Social Welfare Study, World Bank, 2000. Tlay Evgin, Dnden Bugne D Borlarmz, Hazine Mstearl, Ankara, 2000.
108
109
Okuyucu Notlar
110

Hukumetlerin Performanslari 2002

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Hukumetlerin Performanslari 2002

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ANKARA TCARET ODASI

Ekim 2002 Ankara

Sinan AYGN Ankara Ticaret Odas Ynetim Kurulu Bakan

Yazma Adresi rumeli@atonet.org.tr

Gsterge 1: Ortalama Yllk Milli Gelir Art Oran---------------------------- 11

Gsterge 5: Ortalama sizlik Oranlar -------------------------------------------- 37

Gsterge 11: Faiz Yknde Art --------------------------------------------------- 85

Grafik 1: Gayri Safi Milli Hasla [1984-2001]

Kaynak: DE, DPT

Grafik 2: Kii Bana GSMH [1984-2001]

Kii Bana GSMH (Cari Fiyatlarla $)

Kaynak: DE, DPT

2.299 4.699 5.745 6.123 6.462 6.256 5.940 6.359 6.082

Saylarla Trkiye Ekonomisi, DPT, 2002, Sf. 1

malat Sanayiinde Kapasite Kullanm Oranlar

Milli Gelir Art Oran

Gsterge 1: Ortalama Yllk Milli Gelir Art Oran

hkmetinin Dervi ncesi dnemidir: %0,7.

Kaynak: DE, DPT

Grafik 4: TFEde Yllk Art [1984-2002]

Faiz blmnde bu husus bir rnek yardmyla aklanmaktadr.

TFE -Yllk Art

Gsterge 2: Ortalama Yllk TFE Art Oran

Fiyat stikrar: TFE'de Dalgalanma

Ortalama Yllk TFE Orannda Dalgalanma

Veriler: Kayna: Veri Kayna: Yntemi: Hesaplama Yntemi

Kaynak: TC Merkez Bankas

Kur stikrar: USD Kuru/TFE'de Dalgalanma

-%26 -%8 57 Ecevit 55 Ylmaz 54 Erbakan 50 iller

-%10 49 Demirel 47 Akbulut 46 zal 45 zal

Gsterge 4: USD Kuru/TFE Orannda Dalgalanma

Kaynak: DE, TCMB

Grafik 6: stihdam Durumuna Gre Nfus [2002 Yl]

stihdam D % 36 alanlar % 90,4

15 Yandan Kk % 29 sizler % 9,6

Hanehalk gc Anketi Kavramlar ve Yntemler, DE.

Grafik 7: sizlik Oran [1988-2002]

Ekonomi Politikas, Sf. 108.

45 zal YOK %6 %7 %8 %9 %10

Gsterge 5: Ortalama sizlik Oranlar

Kaynak: TC Merkez Bankas

Gsterge 6: hracatn thalat Karlama Oran

Ekonomik Kavramlar ve Gstergeler-demeler Dengesi, Hazine, Sf. 48, 49.

Grafik 9: Turizm Gelirleri [1984-2002]

Kaynak: TC Merkez Bankas

Turizm Gelirlerinde Art Oran

Gsterge 7: Turizm Gelirlerinde Art

Grafik 10: D Borlar [1984-2001]

Kamu D Borcu zel Sektr D Borcu Toplam D Bor 40

Kaynak: Hazine, TC Merkez Bankas

Grafik 11: D Bor Yk [1984-2001]

Kaynak: Hazine, TC Merkez Bankas

D Bor/GSMH Orannda Deime

Gsterge 8: D Bor Yknde Art

hkmetinin ilk dnemi izlemektedir.

Kaynak: Hazine, TC Merkez Bankas.

Kamu Borcu/GSMH Orannda Deime

47 Akbulut %8 %8 %20 %40

Gsterge 9: Kamu Bor Yknde Art

Kaynak: DE, TCMB, Hazine

Grafik 14: Bor Yk [1984-2001]

Kaynak: Saytay, Hazine

Bor/GSMH Orannda Deime

47 Akbulut %25 %15 %20 %40 %60