You are on page 1of 20

Manuscrito de Huarochir

Waruchiri iqap awpa machunkunap kawsaqan

Curso de Lengua General de Quechua: Runasimi yachana qillqa: http://es.scribd.com/doc/96730005/Curso-deQuechua-Clasico-Lengua-General-del-Peru

Pukyu (qallarina qillqaqa hina qillqaypi): Taylor, Gerald (1976) - Ritos y Tradiciones de Huarochir. (tukuy runaimipi qillqaqa kastillaman tikraqawanpa) Runasimi.de-pa llamkapuqan, qillqayta allinyaqan. Huk Waruchirimanta willaq qillqaqapa: Salomon, Frank & George L. Urioste (1991) - The Huarochir Manuscript: A testament of ancient and colonial Andean religion. (tukuy runaimipi qillqaqa kastillaman tikraqawanpa) "Chay imiri kaymi." Awan Waruchirimanta willay; kastillaman, inliman tikraqapa Waruchiri qillqaqamanta rakikuna: http://www.anthropology.wisc.edu/chaysimire/ (Frank Salomon, George L. Urioste) Traduccin de los captulos 1-6 al castellano por Jos Mara Arguedas http://www.geocities.com/Athens/Atrium/9449/diosesyh.htm Runaimipi Willakuykuna, Qillqaqakuna

Runasimi.de : http://www.runasimi.de/waruchir.htm

Yuyarina (ndice)

Qallariy imi (Introduccin) Huk iqin uma raki (Captulo 1): [Imanam awpa pacha wakakuna karqan, imanam atinakurqan, imanam chay pacha runakuna karqan] Ikay iqin uma raki (Captulo 2): [Imanam Quniraya Wiraqucha pachanpi qatirqan, imanam Qawillaqa wawanta wacharqan, imallapa tukurqan] Kimsa iqin uma raki (Captulo 3): [Imanam awpa pacha runakuna tukurqan mama quha pahyamuptin] Tawa iqin uma raki (Captulo 4): [Imanam inti pichqa punhaw chinkakurqan] Pichqa iqin uma raki (Captulo 5): [Imanam awpa pachapi Paryaqaqa Kunturqutu iqa urqupi pichqa runtu paqarimurqan, imallapa tukurqan] Suqta iqin uma raki (Captulo 6): [Imanam Paryaqaqa pichqa wamanmanta yurirqan, chaymanta runakuna tukurqan, imanam tukuy yunkap atipaqnina kapa, Paryaqaqa iqaman riyta qallarirqan, imallapa annintinpi tukurqan] Qanhis iqin uma raki (Captulo 7): Imanam chay Kuparakuna chay Chukisusu iqakta kanankamapa yupaychan Pusaq iqin uma raki (Captulo 8): Imanam Paryaqaqa wichaykurqan, imanam huk runa churinwan Paryaqaqap iminkama kutimurqan, chaymantari imanam atinakurqan Wallallu Qarwinchuwan Isqun iqin uma raki (Captulo 9): Imanam Paryaqaqa a tukuyta puchukapa payta muchachikuypaq unanchayta qallarirqan (Qallariylla)

hunka iqin uma raki (Captulo 10): Imanam hawpiamqa karqan, maypim tiyan, imanam muchachikurqan hunka hukniyuq iqin uma raki (Captulo 11): Imanam Chanku isqa takikta takirqanku, kayta rimaspaqa Tutaykiri Paryaqaqap churinpa kasqanwanmi willasun hunka ikayniyuq iqin uma raki (Captulo 12): Imanam kay Paryaqaqap churinkuna tukuy Yunkakunakta atiyta a qallarirqan hunka kimsayuq iqin uma raki (Captulo 13): Mama [iqa llaqtamanta] hunka tawayuq iqin uma raki (Captulo 14): [Quniraya Wiraquchap puchukaqanmanta] hunka pichqayuq iqin uma raki (Captulo 15): [Qunirayap Qarwinchumanta awpaq kaqanpa utaq qipan kaqan, chaymanta] hunka suqtayuq iqin uma raki (Captulo 16): [Paryaqaqa pichqa runtumanta yuriq wawqiyuqchu karqan, kayri Paryaqaqachu paykunap yayan, chay chaymanta] hunka qanhisniyuq iqin uma raki (Captulo 17): [Imanam Paryaqaqa a wawqinta Paryaqarqu utiyuqta Antip punkunpi saqimupa kutimurqan] hunka pusaqniyuq iqin uma raki (Captulo 18): [Inkap Paryaqaqakta yupaychaqanmanta waqsa tiyaqanmantapa] hunka isqunniyuq iqin uma raki (Captulo 19): [Maqawisa Paryaqaqap churinpa awqaman yanapasqanmanta] (Kimsa hunka hukniyuq iqin uma rakikama, ikay yapa - suplemento iqa rakiwanpas)

Qallariy imi (Introduccin)


Runa indio iqap machunkuna awpa pacha qillqakta yahanman karqa chayqa, hinantin kawsaqankunapa manam kanankamapa chinkaykuq hinachu kanman. Imanam Wiraquchappa sinchi kaqanpa kanankama rikurin, hinataqmi kanman. Chay hina kaptinpa, kanankama mana qillqaqa kaptinpa, kaypim hurani kay huk yayayuq Waruchiri iqap machunkunap kawsaqanta: Ima feniyuqh karqan, ima hinah kanankamapa kawsan, chay chaykunakta. Chayri sapa llaqtanpim qillqaqa kanqa, ima hina kawsaqanpa paqariqanmanta.

Huk iqin uma raki (Captulo 1)


[Imanam awpa pacha wakakuna karqan, imanam atinakurqan, imanam chay pacha runakuna karqan] Ancha awpa pachaqa huk waka(kuna) iqa Yanaamqa Tutaamqa utiyuq karqan. Kay wakakunaktaqa qipanpi huk wakataq Wallallu Qarwinchu utiyuq atirqan. a atipa kanan runakta ikayllata wahakunanpaq kamarqan. Hukta kikin mikurqan. Hukta mayqintapa kuyaqanta kawsachikurqan yayan maman. Chaymanta chay pachaqa waupapa pichqa punhawllapitaq kawsarimpuq karqan. Hinapa mikuyninri tarpuqanmanta pichqa punhawllapitaqi puqurqan. Kay llaqtakunari, tukuy hinantin llaqta yunkasapa karqan. Chayi ancha achka runakuna huntapa, ancha millayta kawsarqan hakranpaqpa qaqaktapa pataktapa hinakta aspipa allallapa. Chay hakrakuna kanankamapa tukuy

hinantin qaqakunapi uchuyllapa hatunpa rikurin. Hinapari chay pacha piqukunari ancha sumaqkama karqan uritupa qaqipa tukuy qillusapa pukasapa. Chaykuna qipanpi, a may pacham huk wakataq Paryaqaqa utiyuq rikurimurqan, chay pacha hinantin ruraqanwan Antiman qarquytukurqan. Chay atiqankunaktaqa kay qipanpim Paryaqaqap paqarimuqantawan rimaun. Chaymantam kanan huk wakataq Quniraya utiyuq karqan. Kaytam mana allichu yahanchik, Wallallumantapa Paryaqaqamantapa ichapa awpaqnin karqan o qipanpa. Ichaqa kay Qunirayap kaqanraqmi ahqa Wiraquchap kaqanman tinkun. Porque kaytam runakuna a muchapa: "Quniraya Wiraqucha, runakamaq pachakamaq, ima haykayuq qammi kanki. Qampam hakrayki, Qampaq runayki" ipa muchaq karqan. Ima hayka sasa ruranakta qallariypaqpa paytaraqmi machukuna kukanta pachaman wischupa "Kayta yuyachiway, amutachiway, Quniraya Wiraqucha" ipa, mana Wiraquchaktaqa rikupataq, ancha awpa rimaq muchaq karqanku. Yallin atawanraq qumpikamayuqri qumpinanpaq sasa kaptin muchaq qayaq karqan. Chayraykum kaytaraq awpaqninpi kawsaqanta qillqaun, chaysawam Paryaqaqakta.

Ikay iqin uma raki (Captulo 2)


Quniraya Wiraquchap kawsaqan [Imanam Quniraya Wiraqucha pachanpi qatirqan, imanam Qawillaqa wawanta wacharqan, imallapa tukurqan] Kay Quniraya Wiraqucha ancha awpa huk runa ancha wakcha tukupalla purirqan yaqullanpa kumanpa lliki llikisapa. Runakunapa wakin mana riqsiqninkunaqa "wakcha usasapa" ipa qayarqan. Kay runa kanan tukuy llaqtakunakta kamarqan. hakraktapa rimapalla pata-pataktapa allin pirqaqakta tukuchirqan. Rarqakta kanan lluqimunanmanta huk "pupuna" utiyuq kaaweralpa sisayninwan chuqapalla yahakuchirqan. Chaymantari ima haykaktapa rurapa purirqan, wakinnin llaqta wakakunaktapa yahaqanwan allquchapa. Chayi huk mitaqa huk warmi wakataq Qawillaqa utiyuq karqan. Kay Qawillaqa kanan wiay donsella karqan. Pana ancha sumaq kaptin, pi mayqan waka willkakunapa "puuaq" ipa munapayarqan. Chayi manataq huirqanchu. Chaymanta kanan qipanpi chay warmiqa chay hina mana pi qaritapa hankaykuchikupa, huk yura rukmap sikinpi awakurqan. Chayi chay Quniraya amawta kayninpi huk piqu tukupa chay yura rukmaman wichay rirqan. Chayi chaypi huk rukma hayaqa kaptin, chayman yumayninta hurapa urmachimurqan chay warmi qayllaman. Chayi chay warmiqa ancha kuikupa millpuykurqan. Chayi hinalla hihu tukurqan mana qarip hayaqan. Isqun killapi, imanam warmikunapa wahakun, hina wahamurqan, hina donsellataq. Chayi kikillantaq huk wata chika uunwan kawsachirqan, "Pip churinh kayqa?" ipa. Chayi a huk wataman huntaptinqa tawa haki a chay wamra puriptinqa , tukuy hinantin waka willkakunakta qayachirqan yayanta riqsikunqanpaq. Chayi kay imikta wakakuna uyaripa, ancha kuikupa tukuynin alli pachantakama pachallipa, "uqaktapa uqaktapa

munawanqa" ipa hamurqanku. Chayi kay tantanakuyri Anchiquhapi karqan. Maypim chay warmi tiyarqan, chayman hinapa a tukuynin hinantin wakakuna willkakuna tiyaykuptini, chay warmiqa ipa irqan: "Rikuy, qarikuna apukuna, riqsikuy kay wawakta! Mayqinniykichikmi yumawarqankichik, qamchu qamchu?" ipa sapanpi tapurqan. Chayi manataq pillapa "uqapmi" irqanchu. Chayi chay iqanchik Quniraya Wiraquchaqa manyallapi tiyakupa ancha wakchalla hina tiyakuptini, (Qawillaqa:) "Chay wakchap churinchu kanman" ipa paytaqa millapa mana tapurqanchu, chika sumaqkama qarikunaqa tiyaptin. Chayi mana pillapa "uqap churiymi" ipa iptini, chay wamrakta ipa irqan: "Riy, qam kikiyki yayaykikta riqsikuy!" ipa, irqan wakakunaktapa: "Churiyki kapaqa qam sawam lluqamuunki" ipa awpaqtaq willapa. Chayi chay wamraqa manyanmanta qallarimupa tawa hakilla puripa hasta chay huk manyan, yayan(pa) tiyaqanman hayaqankama mana pillamanpa lluqarqanchu. Chayi a hayapaqa tuyllapuni ancha kuikupa yayanpa hankanman lluqaykurqan. Chayi mamanqa chayta rikupa, ancha piakupa, "Atatay! Chay hina wakchap churintachum uqaqa wahayman" ipa chay wawallanta aparikupa quhaman chiqacharqan. Chayi chay Quniraya Wiraquchaqa, "Tuylla munawanqa" ipa, quri pachanta pachallipa, tukuy llaqta wakakunapa manchariptin, qatiytaa qallarirqan ipa: "Pana Qawillaqa, kayman qawaykumuway; ancha sumaqam kani" ipa, pachaktapa illarichipa ayarqan. Chayi chay Qawillaqa mana uyantapa payman tikrarichipa quhaman, "Hinalla chinkaaq chika millay runap qahqasapap churinta wahaqaymanta" ipa chiqacharqan, maypim kananpa chay Pachakamaq uku quhapi kananpa utillam ikay rumi runahina tiyakun, chayman. Chayi chay kanan tiyaqanpi hayapalla, rumi tukurqan. Chaymanta kay Quniraya Wiraquchaqa "Pana rikurimunqa, qawaykumuwanqa!" ipa qaparipa qayapayapa karullapi qatirqan. Chayi awpaq huk kunturwan tinkurqan. Chayi: "Wawqi, maypim chay warmiwan tinkunki" iptini, (kunturqa) "Qayllapim! ahqam tarinki" iptini, (Qunirayaqa) ipa irqan: "Wiaymi kawsanki tukuy hinantin sallqakunamanta. Wauptinqa wanakuktapa wikuaktapa ima hayka kaqtapa, qamllam mikunki. Chaymanta qamta pillapa wauchiunki chayqa, paypa waunqataqmi" ipa irqan. Chaymanta chaysawa aawan tinkurqan. Chayi: "Pana, maypim chay warmiwan tinkunki" ipa tapuptini, payqa ipa irqan: "Manaam tarinkichu, ancha karuktam rin" iptini, (Qunirayaqa:) "Qamqa chay willawaqaykimanta manam punhawpa purinkichu, tutallam; runapa hiqiptin, ancha millayta anapa purinki" ipa ancha millaypi akarqan. Chaysawam pumawan tinkurqan. Chaymi payqa: "Qayllaktaraqmi rin. Qaylla am sichpaykunki" iptinmi, paytaqa: "Qamqa ancha kuyaqam kanki. Llamaktapa huchayuqpa llamantaraqmi mikupunki. Qamta wauchipapa, hatun fiestapiraqmi umansawa hurapa takichiunki. Chaymanta watanpi qamta lluqichipari huk llamanta nakaparaqmi takichiunki" ipa irqan. Chaymantam ataq huk atuqwan tinkurqan. Chaymi chay atuqqa: "Ancha karukta am rin. Manaam tarinkichu" ipa iptinmi, "Qamtaqaq karupi purikuptiykitaqmi, runakunapa 'chaqay atuq aquylla' ipa ancha hiqiunki. Wauchipari yanqam qamtaqa qaraykiktapa uuchiunki" ipa irqan. Hinataqi huk wamanwan tinkurqan. Chayi chay wamanqa: "Qayllataraqmi rin; ahqam tarinki" iptini, (Qunirayaqa:) "Qamqa ancha kuiyuqmi kanki; mikupapa awpaqraqmi

qintikta almusakunki, chaymantari piqukunakta. Wauchipari qamta, wauchiq runam huk llamanwan waqachiunki; hinapari takipapa, umanpim huraunki chaypi sumapa tiyanqaykipaq" (ipa irqan). Chaysawam kay uritukunawan tinkurqan. Chayi chay urituqa: "Ancha karukta am rin. Manaam tarinkichu" iptini, (Qunirayaqa:) "Qamqa ancha qaparipam purinki. 'Mikuyniykikta uuchiaq' iptiykipa, chay qapariyniykikta uyaripam, ancha utqalla qarquunki. Chaymi ancha akaripa kawsanki, runapa hiqiptin" ipa irqan. Chaymantari pi mayqan alli willakuqwan tinkupaqa, alliktasapa kamaykupa irqan. Mana allikta willaqnintari millaypikama akapa rirqan. Chayi quha patapi hayapaqa, Pachakamaq iqman kutimurqan. Chayi chaypiqa Pachakamaqpaq ikay ipa churin machaqwaypa waqaychaqan tiyaqman hayamurqan. Chayi kay ikay ipapa mamanqa awpaqllantaq quha ukuman chay Qawillaqa iqakta visitaq yaykurqan, utinpa Urpaywachaq utiyuq. Kay illaptini, chay Quniraya Wiraquchaqa chay ipata yuyaqninta puuchirqan. Chayi huqin aantawan puuyta munaptini, chayqa huk urpay tukupa pawarirqan. Chaymanta mamanpa Urpaywachaq utiyuq karqan. Chayi chay pachaqa quhapi mana huk challwallapa karqanchu. Chay Urpaywachaq iqalla wasinpi huk uchuylla quhallapi uywakuq karqan. Chayta kay Qunirayaqa piapa: "Imapaqmi chay Qawillaqa iqa warmikta quha ukumanqa visitaq rin?" ipalla tukuyninta hatun quhaman wischuripurqan. Chaymantaraqi kananqa challwakunapa quhapi huntan. Chaymanta chay Quniraya Wiraqucha iqaqa mitikamurqan quhapata iqta. Chayi chay Urpaywachaq iqa warmiqa, wawankuna "Hinam yuquwan" ipa willaptini, ancha piapa qatimurqan. Chayi qayapayapa qatiptini, huipa uyarqan. Chayi "Usallaykikta usaqayki, Quni" ipa usarqan. Chayi a usapa, pay qayllapi huk hatun qaqakta wiarichirqan, "Chay Qunirayakta urmachiaq" ipa. Chayi payqa amawta kayninpi musyakupa, "Alla ismaykukumuaq, pana" ipalla kay llaqtakunaman ataq mitikamurqan. Chayi kay kitipi ancha unay purikurqan ancha achka llaqtakunakta runaktapa llullachipa. [Chay Quniraya Wiraquchap puchukaqanmanta kay qipanpim willaun.]

Kimsa iqin uma raki (Captulo 3)


[Imanam awpa pacha runakuna tukurqan mama quha pahyamuptin.] Kaypim ataq ancha awpa runakunap rimakuqanman ataq kutiun. Chay imiri kaymi. awpa pacha kay pacha puchukayta munarqan. Chayi mama quhap pahyamunanta yahapa, huk urqu llamaqa ancha allin qiwayuqpi, chay llamayuq samachiptintaq, mana mikupa ancha llakikuq hina karqan, "in-in" ipa waqapa. Chayi chay llamayuqqa ancha piapa sarap quruntayninwan chuqllu mikukuqanpi chuqarqan: "Mikuy, allqu! Chika qiwapim samachiyki" ipa. Chayi chay llamaqa runa hina rimarimupa ipa irqan: "Utiq, imaktam qam yuyankiman? Kananmi pichqa punhawmanta quha pahyamunqa. Chaymi pacha puchukanqa" ipa rimarirqan. Chayi chay runaqa ancha mancharipa, "Imanam kaun? Mayman ripam qipiun?" ipa iptini, "Haku Willkaqutu urquman! Chaypi qipiun. Pichqa punhawpaq mikuyniykikta apakuy!" ipa irqan. Chayi chaymantaqa chay urqu llamantapa winaynintapa kikin apapa, ancha utqapa rirqan.

Chayi a Willkaqutu urquman hayaptinqa, tukuy animalkunaa huntaqa pumapa atuqpa wanakupa kunturpa, ima hayka animalkunapa. Chayi chay runa hayaptin pachalla, quhaqa pahyamurqan. Chayi chaypi ancha kihkinakupa tiyarqan. Tukuy hinantin urqukunaktapa tukuy pampaptini, chay Willkaqutu urquqa alla puntallan mana yakup hayaqa karqan. Chayi atuqpaq hupantaqa yaku huqucharqan. Chayi chay yanamanpa tukurqan. Chayi pichqa punhawmantaqa ataq yakuqa uraykurqan chakirirqan. Chay chakiripa, quhaktapa hasta urayman anchurichirqan, runakunaktari tukuy hinantin runakta qulluchipa. Chaymanta chay runaqa ataq mirarimurqan. Chay kaqi kanankama runakuna tiyan. Kay imiktam kanan kristiyanukuna unanchanchik chay "tiempo del diluvio" iqaktah. Paykunaqa hina Willkaqutukta qipiqanta unanchakun.

Tawa iqin uma raki (Captulo 4)


[Imanam inti pichqa punhaw chinkakurqan.] Chaymantam huk imiktataq willaun punhaw wauqanta. awpa pacha inti waurqan. Chayi chay wauqanmanta pichqa punhaw tutayarqan. Chayi rumikunaqa paypura waqtanakurqan. Chaymanta kay mortero muhkakunari, chaymanta kay maraykunapa runakta mikuyta qallarirqan. Llama urqukunari hinataq runaktaa qatirirqan. Kaytam kanan uqanchik kristiyanukuna unanchanchik Jesu Kristu apunchikpaq wauqanpi tutayaqantah. Kaykunaqa riman ipa: "Unanchanchik ichah ari chay."

Pichqa iqin uma raki (Captulo 5)


[Imanam awpa pachapi Paryaqaqa Kunturqutu iqa urqupi pichqa runtu paqarimurqan, imallapa tukurqan.] Kaymantam ataq Paryaqaqap paqarimuqan qallarinqa. am ari kay awpaq tawa kapitulupi awpa pacha kawsaqankunakta willanchik. Ichaqa kay runakunap chay pacha paqarimuqankunaktam mana yahanchikchu, maymantah paqarimurqan. (Chaymanta kay runakuna chay pacha kawsaqkunaqa paypura awqanakupa atinakupallam kawsaq karqanku. Kurakanpaqpa sinchikunallakta qapaqkunallakta riqsikurqan. Kaykunaktam "Purun Runa" ipa inchik.) Kay pachapim chay Paryaqaqa iqa Kunturqutupi pichqa runtu yurimurqan. Kay yuriqantam huk runa wakchallataq Watyakuri utiyuq Paryaqaqap churin iqataq awpaqlla rikumurqan yahamurqan. Kay yahaqantari achka mistiryu ruraqantawanmi rimaun. Chay pacha kay Watyakuri iqa wakchalla mikupapa, watyakupalla kawsaptini, utiyachirqan "Watyakurim" ipa. Chay pacha huk runa Tamtaamqa utiyuq ancha qapaq hatun apu karqan. Wasinpa tukuy hinantin wasin "kasa", "kanchu" iqa rikchaqkuna piqukunap rikrawan qatapa karqan. Llamanpa qillu llama puka asul llama ima hayka rikchaqkama llamayuqi karqan. Chayi

kay runakta chika alli kawsaqanta rikupa, tukuy hinantin llaqtakunamanta hamupa yupaycharqan mancharqan. Chayi payri ancha yahaq tukupa pii yahaqanwan, ancha achka runakunakta llullapa kawsarqan. Chay pacha hina amawta tukuq dyus tukuq kapataq, chay runa Tamtaamqa utiyuq ancha millay unquyta tarirqan. Chayi ancha achka wata unquptini, "Ima hinam chika yahaq kamaq kapataq unqun?" ipa runakunapa chay pacha rimarqanku. Chayi chay runaqa "alliyaaq" ipa, imanam wiraquchakunapa amawtakunakta dukturkunakta qayachin, chay hina tukuy yahaqkunakta sabyukunakta qayachirqan. Chayi manataq pillapa yaharqanchu chay unquqanta. Chayi kay Watyakuriqa chay pacha uraquha iqmanta hamupa, may pacham Sinigillaman uraykumunchik chay urqukta, chaypi puumurqan. Chay urqum kanan Latawsaku utiyuq. Chaypi puuptini, huk atuqqa uramanta hamuqa hukri hanaqmanta hamuqataq, chayi chaypi paqtalla tinkupa: "Wawqi, ima hinallam hanaq willkapi?" ipa tapurqan. Chayi: "Alliqa allim, ichaqa huk apum Anchiquhapi willka, chika yahaq tukuq dyus tukuqmi, ancha unqun. Chaymi tukuy amawtakuna taripan pachakta 'imamantam chika unqun' ipa; chaymi manataq pillapa yahanchu unquqanta. Chaymi chay unquqanqa. Warminpa pinqayninmanmi kamchakuptin huk muru sara kallanamanta pahyamupa hayaykurqan. Chaytam ataq pallapa, huk runaman qarakurqan. Chay qaraqanmantam chay runa mikuqwan huchallikuqa tukun. Chaytam kanan pachaqa wahuqtaa yupan. Chaymantam kay huchamanta huk machaqway chay chika sumaq wasin sawa paykunata mikuq tiyan. Huk hampaturi ikay umayuq maraynin ukupi tiyantaq. Kay mikuqnintam kanan mana pillapa musyanchu" ipa willarqan chay atuq uramanta hamuqta. Chayi ataq paytari: "Wawqi, chayqa ura willkapi ima hinallam runakuna?" ipa tapurqan. Chayi payri hinataq willarqan: "Huk warmim hatun apu willkap churinmi ullumanta ahqa waun" ipa. (Kay imin kanan ancha achka chay warmi alliyaqankama. Chaytaqa qipanpiraqmi qillqaun. Kananri awpaqman kutiun.) Kay kaykunakta willanakuptini, chay Watyakuri iqa uyarqan. Chay chika hatun apu dyus tukupa unquq kay runa ikay churiyuq karqan. Chayi huk yuyaqninta huk ayllunwantaq ancha qapaqwan tinkichirqan. Chayi kay wakcha Watyakuri iqaqa, chay pacha unquptin, chay apuman hayarqan. Chayi hayapa, wasi qayllapi tapuykaharqan: "Manachu kay llaqtapi pillapa unqun?" ipa. Chayi chay qipan ipa churinqa, "Yayaymi unqun" ipa willarqan. Chayi: "uqawan kaun. Qamrayku yayaykikta alliyachiaq" ipa willarqan. Kay warmip utintam manam yahanchikchu; ichaqa kayta qipanpi hawpiamqaktaa utiyachirqan. Chayi chay warmiqa mana tuyllaqa huirqanchu. Chayi yayantaqa, "Yaya, kaypim huk wakcha 'yayaykikta alliyachiaq' imuwan" ipa willarqan. Chayi kay imikta uyaripa, chay sabyukuna tiyaqqa asikurqan, "uqakunapa alliyachiptiychu, chay wakcharaq alliyachinman!" ipa. Chayi chay apuqa alliyayninta ancha munapa, "Hamuchuntaq ima hina runallapa!" ipa qayachirqan. Chayi qayachiptin, kay Watyakuri iqaqa yaykupa ipa irqan: "Yaya, alliyayta munaptiykiqa, alliyachiqayki. Ichaqa churiykiktam quwanki" iptini, payqa ancha kuikupa, "allitaqmi!" ipa irqan. Chayi chay awpaq churinpa qusanqa kay imikta uyaripa, ancha piarqan: "Imapaqmi 'chay huk wakchawan tinkichiaq' ipa in uqa chika qapaqpaq kuadayta?" ipa. Kay runa piakuqpa Watyakuriwan awqanakuqantam kay sawa willaun. Kananqa chay wakcha Watyakuri iqap hampiqanman ataq kutiun. Chayi kay Watyakuriqa hampiyta qallarirqan, "Yaya, warmiykim wahuq" ipa. "Chay hina wahuq huchayuq kaptinmi, qamta unquchiunki. Qamta mikuqri kay chika qullanan wasiyki sawam ikay machaqway tiyan. Chaymantam hampaturi ikay umayuqtaq maray ukupi tiyan. Kaykunaktam kanan tukuyninta wauchiun, chaymi alliyanki. Chaymantam a alliyapam,

tukuy ima haykakta yallipa uqap yayayta muchanki. Qaya minchallam yurimunqa. Qamqa manam ari kamaq runachu kanki; kamaq runa kapaqa, manam ari unqunkimanchu" ipa iptini, ancha mancharirqan. Chayi a chay wasinta chika sumaqta "paskaaq" iptini, ancha llakikurqan. Warmini hinataq, "Yanqam kay wakcha 'aquylla' iwan. Manam wahuqchu kani" ipa qaparirqan. Chayi chay runa unquqqa alliyayninta ancha munapa wasinta pakachirqantaq. Chaymanta ikay machaqwayta surqurqan. Hinapa wauchirqan. Warmintari hinataq uti willarqan, imanam chay huk muru sara pahyamuqa pinqayninman hayaykurqan; hinapa ataq pallapa runakta qararqan, chaykunakta. Chayi chay warmipa qipanpiqa, "Ancha chiqanmi!" ipa tukuyta willarqan. Chaymanta ataq marayninta hatarichirqan. Chayi chay ukumantaqa huk hampatu ikay umayuq lluqimupa, chay Anchiquha wayquman pawarirqan. Chaypi kanankama tiyakun huk pukyupi. Chay pukyu kanan chaypi runakuna hayaptinqa, a ipa chinkachin a ipa lukutapa ruran. Kay tukuy iqanchikkunaktaa puchukaptini, chay unquq runaqa alliyarqan. a allipuptini, chay Watyakuri iqaqa punhawninpi huk mita Kunturqutuman rirqan. Chaypi chay Paryaqaqa iqa wakaqa pichqa runtu tiyakurqan. Chay qayllanpi kanan wayrapa pukurirqan. Chayi awpa pachaqa mana wayra rikurirqanchu. Chayman rinan kaptinqa punhawninpi, chay alliyaq runaqa ipa churinta qurqan. Chayi ikaynillan chay urqu kitikta puripa huchallikurqan. Kay huchallikuqantaa, chay huk awpaq maan uyaripa, "Ancha pinqayta ruraaq chay wakchakta" ipa yallinakuytaa qallarirqan. Chayi huk punhaw chay runaqa, "Wawqi, qamwan yallinakuun imawanpa. Qam wakcharaqchu chika qapaqpaq kuadayta warmiyankiman" ipa irqan. Chayi chay wakchaqa "Allitaqmi!" ipa, yayanman "Kay hinam iwan" ipa willakuq rirqan. Chayi payqa: "Allitaqmi. Imata iptinpa, tuyllam uqaman hamuwanki" ipa irqan. Kay yallinakuyi kay hina karqan. Huk punhawsi: "Upyaywan hinapa takiywan yallinakuun" ipa irqan. Chayi kay wakcha Watyakuri iqaqa yayanman willakuq rirqan. Chayi: "Riy chay huk urquman. Chaypim wanaku tukupa wauqa sirikunki. Chaymi tutallamantam uqakta rikuqri huk atuq aa warminwan hamunqa. Chaymi huk uchuylla purunkullapi awanta apamunqa. Hinapa tinyantapa apamunqataq. Chaytam kanan qamta wauqa wanakukta rikupam, chaykunaktapa pachapi hurapa, atuqri antaranta hurapataq mikuytaa qallariunki. Chaymi qamqa runa tukupa ancha nanaqta qaparipa pawarimunki. Chaymi paykunaqa chaynintapa mana yuyapa mitikaptinmi, chayta apapa yallinakuypaq rinki" ipa yayan Paryaqaqa willarqan. Chayi kay wakchaqa iqankama rurarqan. Chayi a yallinakupaqa awpaqninpi chay runa qapaq iqa takirqan. Chayi warmikunapa ahqa ikay pahak chika takipuptini, a pay puchukaptin, chay wakchaqa yaykurqan sapallan warmillanwan ikaynillan. Chayi punkunta yaykupataqi chay aapa wankarninta apamuqanwan takiptin, tukuy chay pachapa kuyurqan. Hinapa chaywanpa tukuyta yallirqan. Chayi ataq upyayta qallarirqan. Chayi, imanam kananpa qurpakuna hanaqmanta tiyamun, chay hina sapallan warmillanwan tiyamurqan. Chayi chay runakunaqa tukuy hinantin tiyaqkuna anqusamurqan mana samachipa. Chayi payqa tukuyta upyapapa mana llakipa tiyakurqan. Chayi ataq payri chay uchuylla purunkullapi awan apamuqanwan anqusaytaa qallarirqan, runakunapa "Chika uchuyllapichu chika runakta saksachinman!"

ipa asipayaptin. Chayi payqa manyanmanta anqusamupa, sapanpi tuylla-tuylla urmachirqan. Chayi qayantin ataq (runa qapaq iqaqa) huk yallinakuyta, (Watyakuri) atipaptin, munarqan. Kay yallinakuyi wallparikuy karqan ancha allin "kasa" iqanwan "kanchu" (puru) iqanwan. Chayi kay Watyakuri iqaqa ataq yayanman rirqan. Chayi huk rasu pachakta yayanqa qumurqan. Chaywani tukuy runakunaktapa awinta rupachipa atiparqan. Chaymanta ataq: "Pumakta aparipa yallinakuun" ipa irqan. Chayi kay runaqa pumankunakta aparipa yalliyta munarqan. Chayi chay wakchaqa, yayan willaptin, tutallamanta huk pukyumanta puka pumakta apamurqan. ((Chay puka pumawani kanan takiptin, imanam kanan huk arku silu iqpi lluqin, chay hina lluqiptin, takirqan.)) Chaymanta kanan ataq (chay qapaq iqaqa) wasi pirqakuywan yallinakuyta munarqan. Chayi chay runaqa ancha achka runayuq kapa, huk punhawlla hatun wasikta ahqa tukuchirqan. Chayi kay wakchaqa tiksillanta hurapa, tukuy punhaw warmillanwan purikurqan. Chay tuta kanan tukuy piqukuna chaymanta machaqwaykuna ima hayka pachapi kaqkuna pirqarqan. Chayi qayaqa a (chay runaqa) tukuqakta rikupa, ancha mancharirqan. Chaymanta qatananpipa hinataqi yallirqan. Uqantapa tukuy wanakukuna wikuakuna (runa qapaqpa wasinman) atamurqan. Chay runaptari llamanwan chaqnamuptini, usqullukta minkapa huk qaqallapi uyapa mancharichipa, tukuyta destruirqan urmachirqan. Chaywanpa hinataq yallirqan. Kay tukuyta yallinakupa qipanpiqa, kay wakcha iqaqa ipa irqan yayanpa iminkama: "Wawqi, am chika achka mita qampa imiykikta huipa yallinakunchik. Kunanqa uqap imiytapa huiwaytaq!" ipa iptini, "Allitaqmi!" ipa huirqan. Chayi ipa irqan: "Kananqa anqas kumayuq, chaymanta waranchikri yuraq utku kachun; hinalla takiun" ipa iptini, "Allitaqmi!" irqan. Chayi chay runaqa awpaqmantapa payraq awpaq takiq kapa takirqan. a takiptini, chay Watyakuri iqaqa hawamanta qaparipa kallparimuptini, chay runaqa mancharipa huk lluwichu tukupa mitikarqan. [Chay hina chay Anchiquha sawaman rirqan.] Chayi warminpa, "Qusallaywantaq wauaq" ipa qatirirqan. Chayi chay wakcha iqaqa ancha piapa: "Riy, utiq! Qammi chika watuykawarqankichik!" ipa, "Qamtaqa wauchiqaykim!" ipa qatirirqantaq. Chayi qatipa, warmintaqa Anchiquha anpi hapipa, "Kaypim hinantin runa hanaqmanta uramanta hamuq pinqayniykita rikupayaunki!" ipa uraysinqa umanmanta ayachirqan. Chayi tuylla pachanpitaq rumi tukurqan. Chay rumi kanankamapa imanam runap hankan hina hankayuq rakayuq tiyan. Chayta imanqanpaq ari kukakta chay sawa hurapun kanankamapa. Chaymanta chay lluwichu tukuq runaqa hinallataq chay urqukta siqapa chinkarqan. Chay lluwichu kanan awpa pachaqa runa mikuq karqan. Qipanpi kanana achka lluwichu kapa, "Ima hinam runakta mikuunchik?" ipa qachwakurqan. Chayi huk wawallanqa, "Ima hinam runa mikuwaun?" ipa pantarqan. Chayta uyaripa, lluwichukunaqa chiqirirqan. Chaymanta lluwichupa runap mikunan karqan. Kay iqanchikkunaktaa puchukaptini, Paryaqaqa iqaqa pichqa runtumanta pichqa waman pahyamurqan. Chay pichqa wamani a runaman tukupa puririrqan. Chay pacha ancha chaykunap ruraqankunakta uyaripa, imanam chay runapa Tamtaamqa utiyuq "Dyusmi kani" ipa muchachikurqan, chay chay huchankunamanta piapa tamya hataripa mama quhaman tukuy hinantin wasintawan llamantawan aparqan, mana hukllaktapa

qipichipa. Chaymanta chay pachataqi kay Llantapa urqumanta huk Pullaw utiyuq chay huk urqu Wichuqa iqawan hapinakurqan arku hina. Chay Pullaw iqa ancha hatun saha karqan. Chay sawa kuillupa kakipa ima hayka rikchaqkuna piqukunapa tiyakuq karqan. Chaykunaktawani tukuy hinantinta quhaman aparqan. Kaykunakta a puchukapa, ataq Paryaqaqa hanaq, kanan Paryaqaqa inchik, chayman wichaykurqan. Chay wichaykuqantam kanan qipan kapitulupi rimaun.

Suqta iqin uma raki (Captulo 6)


[Imanam Paryaqaqa pichqa wamanmanta yurirqan, chaymanta runakuna tukurqan, imanam tukuy yunkap atipaqnina kapa, Paryaqaqa iqaman riyta qallarirqan, imallapa annintinpi tukurqan.] a Paryaqaqa runaman tukupa, hatun a kapa, enemigonta maskayta a qallarirqan. Chayi chay enemigonpa utinri Wallallu Qarwinchu karqan. Runakta mikuq upyaq. Kaytam kay qipanpi huraun atinakuqantawan. am ari chay Wallallu Qarwinchup kawsaqantaqa runa mikuqantawanpa ima hayka ruraqantawanpa awpaq kapitulupi rimarqanchik. Kananmi rimaun Waruchiripi chay chay kitipi ruraqankunakta. Chay imiri kaymi. a Paryaqaqa hatun runa kapa, hanaq Paryaqaqa iqaman Wallallu Qarwinchup tiyaqanman rirqan. Chayi Waruchiri chay ura wayqupiqa huk llaqta Wawqi Usa utiyuq Yunkap llaqtan karqan. Chayi chay llaqtayuq runakunaqa chay pacha hatun fiestakta rurapa hatun upyayta upyarqanku. Chay hina upyakuptini Paryaqaqa iqaqa chay llaqtapi hayarqan. hayapa payqa runakunap manyallanmanta tiyaykurqan wakcha hinalla. Chay hina tiyaptini chay llaqtayuq runakunaqa mana hukllapa anqusarqanchu. Tukuy punhaw chay hina kaptini, huk warmiqa chay llaqtayuqtaq: "Aai! Ima hinam chay wakchallaktaqa mana anqusaykunchu?" ipa, huk hatun yuraq putuwan aswakta apamupa qurqan. Chayi payqa: "Paniy, ancha kuiyuqmi kanki kay aswakta qumuwapa. Kanan punhawmanta pichqantin punhawninpi imaktah kay llaqtapi rikunki. Chayrayku chay punhawqa amataq kay llaqtapi tiyankichu, karullamantaq anchurinki! Paqtah qamtawan wawaykiktawan pantapa wauchiykiman. Ancham kay runakuna uqakta piachiwan" ipa chay warmikta irqan. Chaymantari: "Kay runakunaktari amataq huk imillaktapa uyarichiychu! Uyarichiptiykiqa qamtawanmi wauchiykiman" ipa irqan. Chayi chay warmiqa wawankunawan turankunawan chay pichqa punhawmanta chay llaqtamanta anchurikurqan. Chayi chay llaqtayuq runakunaqa mana llakipa upyakurqanku. Chay pacha Paryaqaqa iqaqa Waruchiri hanaqnin urquman wichaykurqan. Chay urqum kanan Matawqutu utiyuq. Chay uraynin huk urqum Puypuwana utiyuq, maytam kaymanta ripa Waruchiriman uraykunchik. Chaykunam kay hina utiyuq. Chay urqupi kanan chay Paryaqaqaqa hatun tamyayta a qallarirqan. Chayi qillu runtu puka runtu hataripa, chay runakunakta tukuyninta mama quhaman aparqan, mana hukllaktapa perdonapa. Chay pacha chika yaku lluqlla puripa, chay Waruchiri hanaqninkuna wayqukunaktapa rurarqan. Chaymanta kanan a chaykunakta puchu kapa chay llaqtayuq wakiynin Yunkakunaktaqa mana rimapayapa, paykunari chayta rikupapa mana musyaptin yahaptini, chay chimpaiq Kuparap hakrankunaman ripurqan.

Chaypi kanan chay llaqtayuq Kupara runakuna ancha yakunmanta akaripa, pukyullamanta hakranmanpa puapa kawsarqan. Kay pukyum kanan San Lorenzo hanaqnin hatun urqumanta lluqirqan. Chay urqum kanan Sunaqaqa utiyuq. Chaypi kanan hatun quhalla karqan. Chaymanta uray puamupa ataq uchuylla quhakunaman huntachipa hakrankunakta parqukuq karqan. Chay pacha chay llaqtayuq huk warmi Chukisusu utiyuq karqan, ancha sumaq warmi. Chayi kay warmiqa sarankuna ancha chakiptin waqakupa parqukurqan yakun ancha pii kaptin. Chayi chay Paryaqaqaqa chayta rikupa, chay uchuylla quhanta yakullanwan chay quhap iminta kirpaykupurqan. Chayi chay warmiqa ataq ancha nanaqta waqakurqan, chay hinakta rikupa. Chayi chay Paryaqaqaqa: "Pani, imaktam chika waqanki?" ipa tapurqan. Chayi payqa: "Kay sarallaymi yakumanta chakipuwan, yaya", ipa irqan. Chayi Paryaqaqaqa: "Ama llakiychu! uqam yakuktaqa kay quhaykimanta ancha achka yakukta lluqichimuaq. Ichaqa qamwan awpaqraq puuun" ipa irqan. iptini, kanan payqa irqan: "awpaqraq kay yakukta lluqichimuy! hakray parquqa kaptinqa, allitaqmi puuun" ipa irqan. Chayi "Allitaqmi!" ipa, yakuktaqa ancha achkakta lluqichimurqan. Chayi chay warmipa ancha kuikupa, tukuy hakrankunakta parqukurqan. Chayi a parquyta puchu kaptin, "Puuun!" ipa irqan. Chayi: "Manam kananqa, qaya mincharaq puuun" iptini, Paryaqaqaqa ancha chay warmikta munapa, "puuymanraq" ipa, ima haykaktapa chay warmiman prometirqan: "Kay hakraykikta mayumanta yakuyuqtam rurapuqayki" ipa. Chayi chay warmiqa: "Chaytaraq awpaq ruray, chayraq puuun", ipa irqan. Chayi Paryaqaqaqa "Allitaqmi!" ipa. Kukuchalla utiyuq wayqumanta San Lorenzo hanaqnin uchuylla urqu. Chaykamaqa awpamantapa yunkakunap rarqani hamurqan, ancha uchuylla rarqalla. Chayta kanan Paryaqaqaqa atawanri hatunyachipa chay ura Kuparap hakrankama rarqakta hayachirqan. Chay rarqakta kanan pumakuna, atuqkuna, machaqwaykuna, ima hayka piqukuna picharqan, allicharqan. Kayta a allichaypaqmi, kay pumakuna, uturunkupa, ima haykapa: "Pim awpaq siqiun?" ipa kamachinakurqan. Chayi hukpa hukpa, "uqaraq, uqaraq" ipa irqanku. Chayi atuqtaq atiparqan: "uqam kuraka kani, uqaraq awpaaq", ipa. Chayi kay atuq awpamurqan. Hina awpamupa a hawpikta San Lorenzo hanaqnin urqukta siqimuptini, qunqayllapi huk yutuqa, "pisk, pisk" ipa, pawarimurqan. Chayi chay atuqqa, "wak!" ipa, muspapa uraman urmamurqan. Chayi chaymanta chaykunaqa ataq ancha piapa machaqwayta siqichimurqan. Chayi mana chay urmamuptinqa, atawan hanaqninta chay rarqa rinman karqan. Chayi kunanqa a uranta rin. Kay atuqpa urmamuqanmi kanankamapa utilla rikurin. Yakupa uraykumuntaq chay atuqpa urmaqanta. Kay tukuyta puchukapam ataq Paryaqaqaqa: "Puuun!" ipa irqan. Chayi ataq: "Haku hanaq qaqaman. Chaypiraq puuun", ipa irqan. Chay qaqam kanan Yanaqaqa utiyuq. Chaypi waki puurqan. a puupa, kanan chay warmiqa: "Haku ikayninchiktaq. Maytapa riun", iptini. Payqa, "haku" ipa, chay Kukuchalla iqa rarqap lluqimuqanman puarqan.

Chayi chaypi hayapaqa, chay warmi Chukisusu iqa utiyuqqa: "Kay rarqaypitaq tiyaaq", ipa. Chaypi rumi tukupa chirayarqa. Chayi chay Paryaqaqaqa chaymanta saqipa hanaqman wichaykurqan. Chaytaqa kay qipanpim willaun. Kay Kukuchalla iqa rarqap iminpim kanan rumi chirawaqa tiyan chay Chukisusu iqa warmi. Hinapam chay hanaqnin huk rarqapitaqmi chay pachapa Winkumpa utiyuqpim kanan ataq Quniraya chirawaqataq tiyan. Chaypim kanan Quniraya puchukarqan. Ichaqa ima hayka ruraqantaqa, kay wakin qipanpi kapitulukunapim willaun.

Qanhis iqin uma raki (Captulo 7).


Imanam chay Kuparakuna chay Chukisusu iqakta kanankamapa yupaychan. Kay Kuparakunam huk ayllu Kupara iqa ayllu utiyuq. Kaykunam kanan San Lorenzopi redusiqa kanankamapa kawsan. Kay ayllumantam kanan huk yumay Chawinchu utiyuq. Kay Chawinchu ayllum karqan chay Chukisusu iqa. Chaymi kaykunaqa awpa pacha, a may pacham rarqa pichana karqan mayo killapi kanankamapa, chay pacham tukuy hinantin runakuna chay Chukisusu iqa warmip tiyaqanman rirqanku awanwan tiqtinwan quwinwan llamanwan chaypi chay supay warmikta muchaypaq. Chaymi a chayta muchapari pichqa punhawi chay kiwarwan qinhapa runakunaktapa mana purichipa chaypi tiyapayarqan. Chayi a chayta puchukapa rarqa pichaynintawanpa tukuyta a puchukapa chaymanta takipa runakuna hamurqan huk warmikta "kaymi Chukisusu" ipa payta hina alli manchapa hawpipi puamurqanku. Chaymi a llaqtanpi chay warmi hayaptinri "kaymi Chukisusu" ipa wakin aswawan imawan hurapupa uyarqan. Chaypi tukuy hinantin tuta takipa upyapa runakuna ancha hatun fiestakta rurarqanku. Chaymantam awpa Don Sebastian apu [Ninawillka iqa Waruchiri kitip kurakanh] kawsaptinpa, Corpus Christipi hatun paskuwakunapipa huk warmi "Chukisusum kani" ipa hatun akillawan hatun putuwanpa aswakta manyanmanta qumuq karqan, "Kaymi mamanchikpaq awan" ipa. Chaymantari saraktapa kamchaqakta hatun matiwantaq qumuq karqan. a kay rarqakta pichayta puchukamupari, runakunakta anchapuni kumbidaq karqan sarakta purutukta ima haykaktapa qupa. Kay hina wiay quq kaptini, runakunapa "am Chukisusup rarqakta pichan. Haku rikumuun!" ipa Waruchirimantapa tukuy llaqtakunamantapa riq karqan. Chaytam kanan a rarqakta pichapaqa musyaqa hinataq ruran muchan. Runakunari ima hina rurakuptinpa, alkaldipa ima hayka runakunapa manam "Imaraykum chay hina ruranki?" ipa amachanmanchu kanankamapa. Porque yallinraqmi paywan takin upyan mahaqankama padrektari, "Rarqaktam pichamuni, padre. Takikuaq upyakuaq" ipam llullachin. Kaytaqa tukuy hinantin runakunam ruraytaqa ruran. Ichaqa wakinqa manaam ruranchu alli padreyuq kapa. Wakinri pakallapiqa hinataq kanankamapa kawsanku.

Pusaq iqin uma raki (Captulo 8).


Imanam Paryaqaqa wichaykurqan, imanam huk runa churinwan Paryaqaqap iminkama kutimurqan, chaymantari imanam atinakurqan Wallallu Qarwinchuwan. am ari Wallallu Qarwinchup kawsaqantaqa willarqanchik. Ichaqa kaypa tiyaqantam llaqtachakuqantam mana rimarqanchikchu. Chayi kayqa awpa pacha hanaq Paryaqaqa

iqpi tiyarqan. Chay tiyaqanpa utintam mana allichu yahanchik kananqa Mulluquha utiyuq a kaptin. Porque Paryaqaqam payta atipa chay Wallalluqa nina rupaptin chayta wauchiypaq quhaman a tukuchirqan. Chay Mulluquha iqanchik pachapi chay Wallallup tiyaqan karqan. Chay pacha kanan tukuy hinantin pacha yunkasapa karqan. Hatun machaqwaypa, kakipa, ima hayka animalkunapa huntaptini tiyarqan, imanam awpaq kapitulupi runa mikuqanta willanchik, chay hina. Chaymanta Paryaqaqaqa kay Wallallu Qarwinchukta atiypaq ripa Uqapatapi pichqantin riwikurqan. Chay hina riwikuptini chay pachapa ancha chirirqan. Runtupa urmamurqantaq paypaq pukllaqanpi. Chayi chay pacha huk runaqa waqakupa hamurqan, huk churinta apapa, chaymanta mulluntapa kukantapa tiqtinkunaktapa, "Wallallukta upyachimuaq" ipa apapa. Chayi chay Paryaqaqap hukninqa: "Churi, maymanmi hina waqakupa rinki?" ipa tapurqan. Chayi payqa: "Yaya, kay kuyaqay churillaytam kanan apani Wallallukta qaramuq" iptini, (Paryaqaqaqa:) "Churi, ama apankichu! Llaqtaykiman kutichikuy! Chaymantam chay mulluykitaqa kukaykitaqa tiqtiykitaqa uqakta quway! Chaymanta churiykitaqa kutichikuy!" ipa irqan. Chaymantari: "Pichqantin punhawpim kayman kutimunki, uqakta atinakuqta rikuypaq. Ancha yakuwan atipaptiyqa 'Yayanchikmi atipan' ipam iwanki. Hinapa anchataq ninawan atipawanqa, chayqa 'atipay tukuntaqmi' ipataq iwanki" iptini, chay runaqa mancharipa: "Yaya, manachu chayqa Wallallu Qarwinchu uqapaq piakunqa?" ipa irqan. iptinsi: "Piakuchunpa, manam imanaunkichu, yallinraqmi uqaqa runakta kamaaq Amiyuqta, Llatayuqta, warmiktari Aaiyuqta. Hukta qarikta hukta warmikta hinam kamaaq" ipa rimaptini, iminmanta samaynin huk humo (qusi) anqas hina lluqimurqan. Chayi chay runaqa chayta rikupa, mancharipa tukuy apamuqanta qurqan. Chayi chay pichqa runaqa chay mullukta "qap, qap" ichipa mikurqan tukuy hinantin quqantawan. Chaymanta chay runaqa kutimurqan churinta apakupa. Hinapa ataq pichqantin punhawmanta ataq chay Paryaqaqap iminkama kutirqan "rikumuaq" ipa. Chaymanta a Paryaqaqa pichqa punhaw iqanmanta chay Wallallu Qarwinchukta atiyta a qallarirqan. Chay imiri kay hinam. Paryaqaqa pichqa runa kapa pichqa pachamanta tamyayta a qallarirqan. Chay tamya kanan qillu puka tamya karqan. Chaymanta illapapari pichqa pachamantataq illaparqan. Chayi tutallamanta a urapachakama chay Wallallu Qarwinchuqa ancha hatun nina ahqa silu iqmanpa hayapa ruparqan mana wauchichikupa. Chayi chay yakukunaqa Paryaqaqap tamyaqankunaqa uraquha iqman tukuy hinantin yakukuna rirqan. Chayi chay hina manaraq yaykuptini huqinqa (Llaqsa Churapa utiyuq) uraiqmanta yakukta huk urqukta urmachipa harkamurqan. a harkaykumuptini, chay yakuqa quhaa tukumurqan. Kay quham kananqa Mulluquha utiyuq. Chay hina chay quhapi a yaku huntamuptini, chay hina rupaqtaqa ahqa pamparqan. Chayi chay Paryaqaqari chaymanta illapapayarqan mana samachipa. Hinalla chay Wallallu Qarwinchuqa Anti iqman mitikarqan. (Manam tuyllaqa mitikarqanchu. Kaytaqa qipanpiraqmi willaun.) Chayi huqinqa Paryaqaqap churin qatirqan. Chayi chay Antip yaykunanpi "paqtah kutimunman" ipa kanankamapa chaypi tiyan. Kaypaq utinmi Paryaqarqu. Chaymanta a atiptin, Manaamqa utiyuq warmi karqan, kay Wallallu Qarwinchuwan kaq supay. Kay warmi kanan Mama uraynin chay chaypi tiyarqan. Kayta atipaqi ataq payman hamurqan. Chayi chay Manaamqa iqaqa ninataq ruparqan. Chayi kay Tumna uranta yaykupa Paryaqaqaqa awqanakurqan. Chayi huk Paryaqaqap churinta Chukiwampu utiyuqta hakinpi uramanta chuqamurqan chayachimurqan. (Kay hanka hakiyuqmi kanqa.) Chayi hina kaptinpa, Paryaqaqataq atiparqan, quha iqman qarqupa. a kaykunakta atipapa, chay churin Chukiwampu utiyuq hanka hakin pakiqa tiyakuqman kutimurqan. Chayi chayqa: "Amataq kutiaqchu; qayllamanta chay warmi Manaamqakta waqaychaaq,

paqtah kutimunman" ipa iptini, "Allitaqmi!" ipa yayanqa tukuy mikunanpaq kamachipurqan. Chayi ipa irqan: "Kay ikay wayqukunamantam tukuy runakuna qamtaraq awpaq kukakta qumuunki, manaraq pillapa akupa. a qam akuptiykiraqmi, chaymanta runakunapa akukunqa kukanta mallkiqanmanta. Chaymantam llamaktari wiay urwa mana wahakuq kaqtaraqmi nakapuunki. Hinapa rinrin chillpiqakta kay kaykunaktaraqmi qamqa wiaypa mikunki," ipa kamachirqan. Chayi runakunaqa chay kamachiqan imikta yupaychapa chaykama, Saqiqayamanta, Chuntaymanta, Chichimamanta, Mamamanta, Wayuqallamanta, ukyakanhamanta tukuy kukayuqkuna awpaqnintaqa paymanraq apamuq karqan. Kanankamapa pakallapiqa hinataqi kawsanku.

Isqun iqin uma raki (Captulo 9).


Imanam Paryaqaqa a tukuyta puchukapa payta muchachikuypaq unanchayta qallarirqan. am ari tukuy hinantin atiqankunaktaqa puchukanchik. Ichaqa kay Wallallu Qarwinchup qipanpi Paryaqaqap sentensyaqankama kawsaqantam mana rimanchikchu. a atipa, Wallallu Qarwinchu Antiman a mitikuptin, chay Wallallukta: "Runa mikuqanmanta kunanqa allqukta mikuchun. Chaytari Wankakuna muchachun," ipa sentensyarqan. Chayi kanan Wankakunaqa payta muchapa allqukunawan muchaq karqan. Payri dyusnin allqukta mikuptin, allquktataq mikurqanku. Kanankamapa "Wanka allqu mikuq" ipa inchik. Chaymanta kanan, imanam awpaq kapitulupi qipanpipa, "Tukuy llaqtakunam yunkaapa karqan," ipa inchik, chay hinam kay tukuy hinantin llaqtakunapi Waruchiri prowinsyapi Chaqlla Mama prowinsyapipa tukuy hinantin llaqtakunapipa yunkaapa karqan. Kay yunkakunaktam tukuy hinantin yunkakunakta uraiqman anchurichirqan, "Churiykuna kay kitipi tiyanqa," ipa unanchapa. Kaykunakta atiqkunapa sapanpi Paryaqaqap churinkuna utiyuq sapam "hukmi churin" in. Wakinmi, "Mana. Paykama sahap ruruyninmanta yurimurqan," ipa rimanku. Kaykunap utinri kaymi: mayorninmanta huqpayku, hanharuna, Wariruma, Utkuchuku, Tutaykiri, wakinri Sasinmali. Chaymantam huk Paryaqaqap churini pachamanta paykama lluqimurqan. Kaypaq utinmi Pachachuyru utiyuq karqan. [...]

[...]

hunka ikayniyuq iqin uma raki (Captulo 12)


Imanam kay Paryaqaqap churinkuna tukuy Yunkakunakta atiyta a qallarirqan. am ari chay hunkanpi kapitulupi rimarqanchik, kay Paryaqaqap churinkunap atiqan imikta. Hinapa willarqanchiktaqmi ari, imanam tukuy hinantin llaqtakuna yunkasapa karqan, chaykunakta. Kananmi kay huqpayku, hanharuna, Wariruma, Utkuchuku, Tutaykiri, Sasinmali, Pachachuyru iqanchikkunakta rimaun, imanam paykuna puriq karqanku, chay chaykunakta. Kaykuna iqanchikkuna awpa pacha tukuynin

wawqiyuqsapa kapa, a atiypaq tukuynillantaq puriq karqan. Chayi kay huqpayku iqaqa tukuyninmanta mayornin kapa, huk wantupi ancha yupaychaqa puriq karqan. Chaymanta Tutaykiri tukuynintapa yallipa ancha sinchi karqan. Chay hina inchi kayninpi kay ikay mayu iqanchiktapa (Rimaq, Mala?) paytaq awpaq atirqan. Chay Unkatupi iqa Paryachap fronteranpi huk yana urqu chaypi huk quri tawnantapa huramupa, kay tawnakta "Kanan yunkakunakta akaq hina kayta pampachapam mana yupaychaq hinam kay kitita yunkakuna yallimunqa," ipa chaypi hurarqan. Chay huraqan urqum kanan Unkatupi Qapariqaya utiyuq. Chayi kay wakinnin wawqinkunaqa ripapa chay Tupiquhamanta wichaykupa, awpa anta rinchik chaymi Kiskitampu utiyuq hukmi Tumnacha utiyuq maymantam Limaq iqtapa rikunchik, chaymanta, "am Tutaykiriqa tukuyta atiyta a puchukan," iqta uyaripa kutimurqanku. Chayi Tutaykirita anchapuni mancharqanku, paykunapa ancha sinchi kaptin. Hinataqi chay Waruchiri iqtapa Ura Karanku iqman uraykurqanku. Chayta uraykupari, paytaq awpaq rirqan. Chayi chay Chukisusu iqanchikpaq huk aanqa chay hakranpi uyarqan, payta llullachipaq rakantapa uuntapa rikurichipa, "Yaya, alla samayraq. Kay aswallakta tiqtillakta upyaykuyraq!" ipa. Chay pacha payqa hinalla a qiparirqan. Chayi wakinnin wawqinkunapa chay hinakta rikupa hinallataq qiparirqan chay Ura Alluka Pachamarka iqakamalla atipa. i mana chay warmi llullachinman karqa chayqa, kanankamapa Ura Karankukama Chillkakama Waruchirip Qintippa hakran kanman karqan. Kaykunap sapanpi ruraqantaqa kay qipanpim qillqaun ima hayka ruraqantawan.

[...]

hunka tawayuq iqin uma raki (Captulo 14)


[Quniraya Wiraquchap puchukaqanmanta] awpaqnin kapitulupim ari unancharqanchik Qunirayap kaqanta, Paryaqaqamanta awpaqninchu u[taq] qipanchu karqan, chayta. Quniraya Wiraqucha iqanchikqa ancha awpamantataqi karqan. Paryaqaqapa ima hayka wakakunapa paytaqa atawantaqi yupaychaq karqan. Wakinninkunaqa "paryaqaqapa Qunirayap churini" ipam inku. Chaymantam kanan Quniraya Wiraquchap puchkaqanta rimaun. Quniraya ahqa wiraquchakuna rikumunqanpaq Qusqu iqman rirqan. Chayi chaypi Wayna Qhapaq Inkawan rimanakurqaniqa: "Haku, churi, Titiqaqaman, chaypi uqap kaqayta willaqayki!" ipa. Chaypi iqa irqan: "Inka, runaykikta kamachiy brujokunakta [paqukunakta] ima hayka yahaqkunaktapa ura tiksiman kanhanqanchikpaq!" iptini, Inkaqa tuylla kamachirqan. Chayi wakinnin runakuna: "uqam kunturpaq kamaqa kani," ipa irqanku. Wakini: "uqam wamanpa kamaqa kani," irqan. Wakinmi kanan: "uqam wayanay piqu pawaq kani," ipa irqan. Chayi chay iqanchikkunakta: "Riychik ura tiksiman; chaymantam uqap yayayta 'churiykim kahamuwan huk pananta apachiwanki' ipa willanki," ipa kunarqan. Chayi chay runa wayanaypaq kamaqa runaqa wakinnin kamaqakunawan [paqukunawan] pichqa punhawllapi kutimuypaq rirqanku. Chayi wayanaypaq kamaqa runataq awpaq hayarqan. Hina hayaptini kunaqanta willaptin, huk uchuylla takillapi: "Amam kaytaqa kiharinkichu! Kikin Wayna Qhapaq Apuraqmi kiharinqa," ipa kunamurqan. Chayi chay runaqa a apamupa ahqa Qusquman hayachipa: "Ma rikuykuaq, imah kayqa," ipa kiharirqan. Chayi chay ukupiqa huk seora ancha qullana umaq rikurirqan. Chukchanpa krespo quri hina chika qullanan pachayuq rikayninri ancha uchuylla karqan. Chay hinakta rikuptin, pachalla chay seoraqa chinkaripurqan. Chayi

ancha llakikupa Qusqupi Titiqaqa iqanpi hayarqan. Chayi: "Mana chay hina wayanaypa kamaqa kankiman chayqa, kanallanmi wauchichiykiman. Riy, kikillaykitaq kutiy!" ipa kaharqan. Chayi kutipa ataq apamurqan. Apamupa anpi mikuymanta upyaymanta wauptinpa rimaptin pachalla mesapa mantaqa karqan, puunanpaqri hinataq. Chayi pichqa punhawllapitaq hayachirqan. a hayachiptini, Qunirayaqa Inkawan ancha kuikupa haskirqan. Chayi manaraq kiharipataq Qunirayaqa ipa irqan: "Inka, kay pachakta siqiun. uqari kay huk pachakta yaykuaq. Qamri kay huk pachaktaraq panaywan yaykuy. Amaam qampa uqapa rikunakuunchu!" ipa pachakta siqipa rayarqan. Hinapa chay kofrektaqa kiharirqan. Kihariptin pachalla chayqan pachapa illarirqan. Chayi chay Inka Wayna Qhapaq iqaqa: "Manaam kaymanta kutiaqchu. Kayllapitaqmi kay utaywan quyaywan tiyaaq," ipa huk runakta aylluntataq: "Qam riy! uqap rantiy 'Wayna Qhapaqmi kani' ipa Qusquman kutiy!" ipa irqan. Chay pachallataqi chay seoranwan chinkatamurqan, Qunirayari hinallataq. Chaymanta chay Wayna Qhapaq iqanchik wauptin, hukpa hukpa 'uqaraq' inakupa apu kayninpaq taqwirirqan. Hinaptintaqi wiraquchakunapa Qasamarkapi rikurimurqan. Kanankamapa chika imillaktam yahanchik Quniraya Wiraquchap kaqanta. Wakinnin kay kitipi puripa ruraqankunaktaqa manaraqmi qillqakuyta puchukanchikchu. Chay chaykunaktaqa kay qipanpim ruraun.

hunka pichqayuq iqin uma raki (Captulo 15)


[Qunirayap Qarwinchumanta awpaq kaqanpa utaq qipan kaqan, chaymanta] Kaymantam ikaynin kapitulu rimaqanchikta Qunirayap Qarwinchumanta awpaq kaqantapa u[taq] qipan kaqantapa qillqaun. Quniraya Wiraquchaqa ancha awpaqmantataqi karqan. Manaraq, pay kaptinqa, mana kay pachapi imallapa karqanchu. Payraqi urqukunaktapa sahaktapa mayuktapa ima hayka animalkunaktapa kamarqan hakrakunaktapa runap kawanqanpaq. Chayraykutaqmi chay Quniraya Wiraquchakta "Paryaqaqap yayani" inku, "paytaqi Paryaqaqaktapa kamarqan," ipa. "Mana paypa churin kaptinqa, allquchamanh karqan" ipam tukuy runakunapa inku. Wakinnin llaqtakunaktaqa ancha amawta kayninpi allqucharqan ima haykaktapa rurapa. Kaykunaktaqa qipanpim huraun.

hunka suqtayuq iqin uma raki (Captulo 16)


[Paryaqaqa pichqa runtumanta yuriq wawqiyuqchu karqan, kayri Paryaqaqachu paykunap yayan, chay chaymanta.] Kaypim qillqaun: Paryaqaqa pichqa runtumanta yuriq wawqiyuqchu karqan, kayri Paryaqaqachu paykunap yayan, chay chayta. am ari pusaqnin kapitulupi unancharqanchik: Paryaqaqa pichqa runtumanta yurimupa wawaqiyuqkamachu karqan. Kayri wakinninkunaqa Paryaqaqap churinchu karqan, chaykunakta. Chaymantari paykunap sapanpi utintari qillqauntaqmi. Kay pichqa runtumanta yuriq Paryaqaqa iqanchikqa, imanam hunka tawayuqnin kapitulupipa rimarqanchik "Qunirayap churini" ipa, hinataqi paykunaqa wawqiyuqkama karqan. Kaykunap utinmi awpaqninmanta: Paryaqaqa, chaymantam Churapa, chaymantam Punchu, chaymantam Paryaqarqu. (Huqintam mana

yahanchikchu. Kaypim qiparin blankopi yahapa huranqanchikpaq.) ullka Illapa utiyuqi karqan. Chaymanta kay Paryaqarqu iqanchiki kanan Antiman yaykunapi, "Wallallu Qarwinchuh kutimunman," ipa kanankamapa tiyan. Chaytawanpa unancharqanchikmi ari: Kay Wallallu Qarwinchuri manataqi tuyllaqa mitikarqanchu. May pacham chay Mulluquha iqanchikta Churapa Paryaqaqap huqin yaykupa quhaman tukuchirqan, chay pacha chaymanta Wallalluqa piqu hina pawamurqan. Chayi huk urqu Kakiyuqa utiyuq urquman yaykurqan. Kay urqu ancha hatun qaqa. Kay qaqaman yaykupa Wallallu Qarwinchu pakakurqan. Chaymanta kanan Paryaqaqaqa illapayapa wakinnin pichqa wawqinkunawan ancha nanaqta illapapa ahqa qaqaktapa tuichipa ataq chaymanta mitikachirqan. Chayi chay Wallallu Qarwinchuqa huk hatun machaqway amaru utiyuqta, "Paryaqaqakta tapyanqa," ipa ikay umayuq amarukta lluqichimurqan. Chayi Paryaqaqaqa chayta rikupa huk quri tawnanwan ancha piapa hawpi waanpi tuksirqan. Chay pachallataqi chay amaruqa chirayarqan, rumimana tukurqan. Chay chirayaqa amaru kanankamapa hanaq Kakiyuqa utiyuq anpi utilla rikurin. Chay amarukta Qusqu runakuna, mayqin runakunapa yahaqninqa, hampipaq rumiwan takapa urmayninta apakun, "Mana unquyman hayaaq," ipa. Chaymanta chay Wallallu Qarwinchu a Kakiyuqa qaqmanta mitikupa huk wayqu Kakiyuqa Wayqi iqa wayquman yaykurqan. Chayi huk urqu Pumarawka utiyuqta chay Wallallu siqapa, "Kaymanta kay Paryaqaqakta qinhaaq mana kayta pasamunqanpaq," ipa huk uritu kaki iqakta rikrantapa chukirichipa ayachirqan. Chayi chaytapa Paryaqaqaqa huk rikranta yanqa pakiripa chay kakiktari rumimana chirayachipa yallirqantaq. a yalliptini Wallallu Qarwinchuqa manaa ima kallpallanpa kaptini Anti iqman mitikarqan. Chayi Paryaqaqaqa wakinnin wawqinkunawan tukuynin qatirqan. a Antiman yaykuptini, huk wawqintaqa Paryaqarqu utiyuqta chay Antip punkunpi saqimurqan, "Paqtah kutimunman," ipa. Chay Paryaqarqu kanan huk urqutaq ancha rasusapa tiyan. Kayta pih munan, chaytaqa manam yahanchikchu. Ichaqa am ari isqunnin kapitulupi rimarqanchik: "Allqukta kananqa mikuchun runa mikuqanrayku. Chaytari Wankakuna qarachun!" iqanta.

hunka qanhisniyuq iqin uma raki (Captulo 17)


[Imanam Paryaqaqa a wawqinta Paryaqarqu utiyuqta Antip punkunpi saqimupa kutimurqan.] Kananmi rimaun, a wawqinta Paryaqarqu utiyuqta saqimupa Antip punkunpi imanam ataq Paryaqaqa kutimurqan, chayta. Kay imiri kay hinam. am ari wakinnin imi rimaqantaqa muchachikuypaq qallariqantawanpa rimarqanchik. Ichaqaqa huk imiktataqmi qunqarqanchik. a atikuyta puchukamupa wakinnin wawqinkunawan kutimurqan kay Paryaqaqa iqanchik urquman. Chaypi huk urqutaq rasusapa mana lluqaypaq Wamayaku utiyuq urqu. Kay urquktam wakinnin runakunaqa "Chaymi Paryaqaqa" inku ipataqmi. Qipanpi wiraquchakuna rikurimuptinpa, kay Inkaqaya iqanchikmantapa chay urqu rasukta rikupa, "Chaymi Paryaqaqa!" ipa irqanku. Kikin Paryaqaqa iqaqa uraiq huk qaqapitaqi tiyan. Chaypitaqi wakinnin wawqinkunapa chay qaqa iqanchikman yaykupa: "Kaypim tiyaaq. Kaymantam muchawanki," lipa chay qaqapi llaqtachakurqan. Chaymantam iqanchik huk urqu Wamayaku utiyuq urqukta "rasusapa" ipa chay sawa a Antimanta kutimupa samamurqan. Chaymanta kanan tukuy Tawantinuyu runakunakta qayachirqan, manaraq Inkapa yurimuptin, ancha awpataq. Chay hina a runakuna tukuynin huunakumuptini, payta muchanqanpaq waqsata kamachirqan. Kayta uyaripa, a Inka rikurimupapa, paypa waqsa tiyarqan ancha yupaychaqa. Chay pacha, imanam

"huunakurqan" inchik Tawantinuyukta, chay pacha Wallallu Qarwinchuqa mana trayyunninta qunqapa huk animalta hugi utiyuqta chay kikin urqu tiyaqanpi rikurichirqan, "Kay Paryaqaqakta tapyanqa," ipa. Chayi chay hugi iqanchikqa tuylla rikuripa pachaman mitikamurqan. Chayi chay hugi kawsapaqa imaktapa Paryaqaqap kawsayninta qihunmantaqi karqan. Chayrayku Tawantinuyu runakunakta "Chay hugi iqakta hapimuy!" ipa kamachirqan. Hina kamachiptini, tukuy hinantin runakuna qatirirqan. Manataqi hapichikurqankuchu. Pana Paryaqaqaqa illaparqan tamyarqan, manataqi waurqanchu. Chayi ancha karupiraq huk runa kay Chiqamanta Qaqasiqa ayllu hapirqan. Chayi huk Qinti runaqa: "Wawqi, am hapinki. Ancha kuiyuqmi kanki. Qamqa chay hupallanta waytallipa riy. Kay aychantaqa uqa apaaq," iptini, "allin!" irqan ipataqi. Chay Qinti runaqa huk anta ripa, "uqam, yaya, hapimuni," ipa willarqan. Chayi ancha kuikupa yupaycharqan. Kay Qinti runap utinmi huqpayku utiyuq karqan. Chayi qipanpi a hupanta hayachiptinqa, huqpaykukta, "Qamqa chay llullawaqaykimanta 'Qintiwanka maqanakuy, anaykuq' iunkim churiykikuunaktapa!" ipa millaypi anyarqan. Chay pacha kay Qaqasiqa ayllumanta Warkancha Llichikanchamanta kikin Paryaqaqa, "Qammi chay hapiqaykimanta yaqamuqa kanki. Qamllaktam ima willawaqaykiktapa uyariqayki. Wakinnin runakunapa qamtaraqmi uqakta willaypaqpa uyarichiunki," ipa utintapa "amqakanqa amqaparya" ipa utiyachimurqan. Chaymanta paykunapa Yaqa karqan. Qunchakunari hinataq Yaqanpa utin kikin Paryaqaqap untinchaqan. Watui utiyuq karqan. Hinataqi tukuy llaqtankunapi Yaqakunaqa Paryaqaqap utinchaqan. Kay chikaktam qunqaqanchikta yuyarinchik Paryaqaqap kaqanta.

hunka pusaqniyuq iqin uma raki (Captulo 18)


[Inkap Paryaqaqakta yupaychaqanmanta waqsa tiyaqanmantapa] am ari Inkap Paryaqaqakta yupaychaqanta waqsa tiyaqantawanpa rimarqanchik. Pay Inkataqi kamachirqan: "Hanan Yawyu Rurin Yawyumanta kimsa hunka Paryaqaqakta pura killa sirwichun!" ipa. Chayi chaykama kimsa hunka runa sirwirqan hunka pichqayuq punhawmantakama qarapa mikuchipa. Chayi huk punhawqa huk llamanwan Yawriwanaka utiyuq llamawan mucharqanku. Chayi chay kimsa hunkamanta huqin Llakwa Kita Paryaqa utiyuq runaqa, may pacham chay kimsa hunka runakuna atinta unqunta llamapmanta rikurqan, chay pacha ipa irqan: "A ataq! Manam allichu pacha, wawqi. Qipanpiqa kay Paryaqaqa yayanchik purumanqataqmi," ipa rimarqan. Chayi chay wakinnin runakunaqa: "Manam. Qasim rimanki. Allim, imaktam qam yahanki?" ipa irqanku. Chayi hukninqa: "ay, Kita Paryaqa, imamantam qam unanchanki? Kay unqunpiqa ancha alliktam Paryaqaqa yayanchik riman," ipa iptini, payqa mana unqunta rikuypaqpa qayllaykurqanchu. Karullamanta qawapataqi ima amutarqan. Chayi rimapapa: "Kikin Paryaqaqam in, wawqi," ipa chaykunaktapa ayirqan. Chayi millaypikama chay Kita Paryaqakta irqan: "Llakwa anaq runa, imaktam chay yahan? Yayanchik Paryaqaqa Chinchayuyu iqa maykama runayuqmi tiyakun. Chaychu purumanman? Imaktam chayqan runaqa yahan?" ipa ancha piapakama irqanku. Kay iqanmanta ancha pii punhawmantataqi: "am wiraqucha Qasamarkapi rikurimun," iqta uyarirqanku. Chaymantam kay Chiqamantapa Tamalliwya Kaalliwya utiyuq Qaqasiqa ayllutaq chay Paryaqaqap yanan tiyaqa. Chay pacha Paryaqaqapi kimsa hunka saserdotekuna tiyapa kay Kaalliwya Tamalliwya utiyuq tukuyninmanta yuyaqnin karqan. Chayi wiraqucha chayman hayapa: "Kay wakap qullqin pachan maymi?" ipa tapurqan. Chayi paykunaqa manataq willakuyta munarqanchu. Hina kaptini, wiraquchaqa piaripa

uqakta tawqarichipa Kaalliwyakta rupachirqan. Chayi a patmanta uqa rupaptini, wayraqa pukurimurqan. Chayi ancha akariparaq chay runapa kawsarirqan. Chay pacharaqi chay pachankunakta iman haykantapa wiraquchaman qurqanku. Chay pacha tukuynin runakuna, "Ancha chiqantataqmi iwaqa kanchik chay Llakwa Kita Paryaqa, wawqi. Haku chiqiriuntaq! Manaam allichu pacha," ipa tukuynin llaqtankama chiqirimurqan. Chayi kay Chiqamanta rupaqa runapa a alliyapa huk Paryaqaqap churinta Maqawisa utiyuqta aparipa Qintip llaqtanpi Limka utiyuq llaqtapi hayamurqan. Kaykunaktam kay qipan kapitulupi rimaun.

hunka isqunniyuq iqin uma raki (Captulo 19)


[Maqawisa Paryaqaqap churinpa awqaman yanapasqanmanta] Kay Maqawisa Paryaqaqap churini, awpa Inka kaptin, awqaman yanapanqapaq apay tukurqan. Amaya iwaya utiyuq llaqtakuna manataq atichikurqanchu. Chayi Inkaqa mana atichikuptin, Paryaqaqakta churinta maarqan chay Amaya iwaya runakunakta atipaypaq. Chayi kay Maqawisa utiyuqta qurqan. Kayta apapa tuyllapuni atimurqan. Chaymanta Inkakunaqa atawanraq Paryaqaqakta yupaycharqan quriktapa ima hayka pachankunaktapa qupa. Watanpi chay kimsa hunka yanankunapaqpa sarakta kukakta ima haykaktapa llaqtankunamanta quchipa kawsarqan. Chay hina kaptini, aqa inchik hina, wiraquchakuna hayamupa tukuy iman kaqtapa tukuy qihupurqan. Wakinnin puchuqninkunakta qipanpi wauq don Sebastian tukuyta rupachichirqan. Chaymanta, imanam aqa inchik, chay hina chay Kaalliwyaqa Limka llaqtapi tiyapa chay Maqawisa iqakta hatallipa ancha yupaychapa achka wata tiyarqan. a achka watamantam kanan kay Chiqakuna chay hina alli kawsaqanta uyaripa, "Kayman chay Maqawisakta apamuchun!" ipa kaharqan don Juan Puyputakma wauq kuraka kapa. Chay pacha Kaalliwya machu rupaqa kayman suqta runa churiyuq chay churinkunawan hamurqanku. Chay pacha kaypi ini Llaqatampupi hayamupa ataq: "Yaya Maqawisa, allichu kay llaqtapi Chiqa runakta waqaychanki?" ipa huk llamawan willaptini, imanam Wayakancha iqa, maypim chay Llakwapa Kita Paryaqa iqa rikurqan, chay hinallataqi karqan. Chaytapa chay Kaalliwya Tamalliwya iqa a churinkunapa qulluptinraqi, kikinpa a wauypaq kapa, "Chay hinam hayamuptillay karqan," ipa rimarqan. Porque [waka] hayamupa, "Pachaqa ancha allinmi. Manaam imapa watiqay unquypa kanqachu," ipa irqan. Chay pachamantataqi kay Maqawisakta kay llaqtapi hatallirqanku pura killa iqapi tukuy Chiqakuna ayllunpi-ayllunpi sirwiqa. Uk tutallaqa tukuynin qari warmi huulla paqarikuq karqan. a paqariptinmi, kanan quwiwan imanwanpa sapa runamanta qukuq karqan: "Yanapaway! Kay llaqtakta qammi waqaychanki. Ima hayka unquykunaktapa qammi alliyachiwanki," ipa. Chaymantam kanan Limka iqanchik llaqtapiqa anchapuni sirwiqa tiyarqan. Yamlaka utiyuq hakrakta tukuy huk waranqa Qinti iqa kallpapurqan chay Maqawisa upyanqanpaq. Chayi chaypi kaq runakunari anchapunitaq qapaq tukurqan imanwanpa haykanwanpa. Chayta embidyapa kay Chiqakuna wauq don Juan Puyputakma Kaalliwya ayllun runan kaptin, "Kayman apamuchun! Imapaqmi runap llaqtanpi chay chika alli wakakta hatallin?" ipa kaharqan. Chay pachamantataqi kaypi tiyarqan. Chikallaktam kay Maqawisapta yahanchik.

[...]

You might also like