You are on page 1of 455

AKADEMIA E SHKENCAVE E SHQIPRIS INSTITUTI1KULTURS POPULLORE DEGA E ETNOLOGJIS

MITOLOGJIA SHQIPTARE

Titulli: Mitologjia ndr shqiptar Autori: Mark Tirta Redaktoi: Petrit Bezhani Reesent: Prof. Dr. Ali Muka Dr. Ndoc Papleka Ndihmuan n prgatitjen e librit pr botim etnologt: Gerda Dalipaj, Nebi Bardhoshi, Armanda Kodra (Hysa) Prktheu n anglisht shkurtesn: Gerda Dalipaj

Arti grafik: Bujar Karoshi ISBN 99927-938-9-9 Autori

Ql-iHmcriL'rrirnfl

"/Pt't/tu4/>'fAitA/i"

PERMBAJTJA
Dy fjal lexuesit t nderuar 7

KREU I PAR VSHTRIM I PRGJITHSHM


1. 2. 3. 4. Areali kulturore mitologjia Fillimet e besimit Riti e magjia Miti e religjioni. Teorit KREU I DYT HISTORI E MITOLOGJIS SHQIPTARE 1- Gjurm t hershme 2- Krkimet n shek.XIX-XX 3- Synime e probleme 35 40 45 11 18 21 27

KREU I TRET KULTE T NATYRS


123456Njeriu e natyra Mrize e burime Vendpushime t rrugve Pyje e drynj t veant Burime. Prrenj. Liqene Kulti i disa gjallesave t natyrs a- Dhiae e gr b- Kaprolli c- Shainonia 48 53 56 57 61 62 62 64 65

e- Ujku f- Bukla g- Bushi i knets Dielli.Hna.Yjet Rrufeja KREU I KATRT KULTII GURIT DHE I SHPELLAVE Cilsi shenjtrie Guri dhurim, guri mitik Kulti n rite magjike Guri n funksionejuridike Beja me gur Guri i rrufes Megalitt: menhir Shpella kulti KREU I PEST QENIE MITIKE. DEMON Zana. Bariu i shenjt Dragoi e Kuedra Figura mitike Heronjt mitik t kulturs Toponime mitike KREU I GJASHT GJARPRI N MITOLOGJI Probleme e synime Emrtime e kuptime Zotrues i toks e i nntoks Mbrojts shtpis e i familjes Fatsjells e me cilsi shruese Paraqitja n zbukurimoren popullore Emri i tij n toponime e antroponime Gjarpri n prozn e n poezin popullore

66 67 67 68 82

84 87 91 94 ...96 100 102 106

111 121 132 137 140

145 147 149 152 156 157 162 163

10- Veori t prgjithshme KREU I SHTAT KULTE T JETS FAMILJARE 123456789Veori t objektit Nna e vatrs Ora e shtpis, e njeriut Simbolet e Amsis Shtriga T trashguarit e emrave vetjak Emrat vetjak shqiptar Kujtimi i t parve, paraardhs Fjal mbyllse KREU I TET VDEKJA N RITE E BESIME 123456789T vdekurit dhe t gjallt Gjama e burrave Vajetegrave Simbolika e gjams dhe vajeve Shpirti i t vdekurit Shrbimi n at jet Respekt, hyjnizim e frik nga i vdekuri Kulti i varreve Njjtsi e ndrthurje ritesh

168

171 176 181 186 193 194 201 205 214

216 218 222 224 227 228 231 234 241

KREU I NNT KULTE T BUJQSIS E T BLEGTORIS


1234Prodhimi arkaik n rite e besime Kryeviti e festat e vitit Dukuri qiellore dhe prodhimi Kafsh e mjete t punimit t toks a. Kau b. Prmenda c. Plori
Vshtrim krahsuese -

,.

244 249 264 267 267 269 270


271

5-

KREU I DHJETE RITE KALENDARIKE 1234567Zjarret rituale n pjellori Buzmi Bimsia Bimt bujqsore, produktet e tyre Prshndetsi kmbmbar Ujrat pr bujqsi e blegtori Dordoleci KREU I NJMBDHJET KULTE N MJESHTRI E ZEJ 12345Rite n veprimtarit e njeriut Kulti i mjteve e veglave, mjeteve t jetess Rite e besime n prove trualli Flijime n themel e shtpia e re Sakrifica njerzore n ndrtime KREU I DYMBDHJET KULTI I NUMRAVE 123456789Histori e numrave Numra kult n lashtsi N arealin ballkanik, Lashtsi - Mesjet Treshi Shtata Nnta Dymbdhjeta Dyzeta Sqarime mbyllse 358 362 365 371 377 379 382 388 390 392 400 418 437 439 313 320 329 340 347 276 282 288 292 302 307 310

Mbyllje Shkurtesa anglisht Bibliografi Shkurtime emrtimesh Treguesi tematik Treguesi gjeografik 445 Treguesi ipersonave - 449

DY FJAL LEXUESITT NDERUAR


E ndjejm t nevojshme t sqarojm q n krye se n kt libr nuk trajtohen vetm mite, po n nj kndvshtrim t gjer, nj seri mbijetojash t religjionit pagan, t shfaqura n mite, n rite, n besime e kulte t ndryshme, pr aq e ashtu si na kan ardhur ndr Shqiptar n shekujt XIX - XX. Miti, riti e t besuarit me bindje, ashtu si dhe dogma a kodi, jan katr prbrs m t qensishm t religjionit, t pandar njri nga tjetri e n vshtrim t thelbit t dukuris s caktuar, plotsojn, prforcojn e sqarojn njri-tjetrin; e bjn t qndrueshm sistemin e t besuarit, n element a n dukuri t veanta, ose dhe m gjer. N shkrimet shkencore t dijetarve t ndryshm termi mitologji prdoret dendur n kuptimin e religjionit pagan n prgjithsi. Mitet jan rrfenja, histori, prfytyrime t mbinatyrshme, t sendeve e dukurive t caktuara. Nj religjion i caktuar mund t mos t'i ket t katr prbrsit kryesor. Kshtu, mund t mos ket dogm a kod n sistem normativ, klasifikues, detyrues. Besimet pagane (pra paganizmi, politeizmi, besimi n qenien e shum perndive, t qenieve t mbinatyrshme dhe t shum dukurive kultike t veanta), jan fe t popujve t lasht apo t fiseve primitive, por n popujt e sotm t Europs e t bots, kryesisht n vise fshatare m t veuara nga jeta urbane, ashtu si ka ndodhur dhe tek Shqiptart, kan arritur vetm copza t tyre, por jo sisteme trsisht t plota t ksaj natyre. Jan ruajtur m tepr rite e mite t veanta t asaj zanafille, mbijetesa nga ato t hershme, por edhe mbetza besimi q mund t'i quajm t mjegulluara e t ngatrruara. Kto rite, mite e besime t amsis pagane, n rrugn e rrjedhs s gjat t shekujve, kan ardhur deri n bashkkohsi duke evoluar e ndryshuar s teprmi nn trysnin e kushteve e rrethanave shoqrore e historike t veanta, t kryera n
koh t ndrvshme. Disa her mhiietoiat e hesimeve nanane rlnke n

MARKTIRTA suar e prshtatur me kohn m t re, jan sinkretizuar me dukuri t santa t feve monoteiste, me krishtrimin e islamizmin. Megjithat, 3 thelbin e shfaqjet e tyre, ruhen dukshm copza t zanafills s lasht. ganjher, dukuri krejt t veanta e t ndryshme nga t tjerat, jan ikrir n nj, si n emrtime dhe pjesrisht n funksione. N rite ato ruhen m afrzanafills s lasht, m t pandryshuara. drsa n rastet e folklorit tregimtar e poetik ato jan m t fenjzuara, m t prrallzuara. Kjo mitologji popullore, kto mbijetojat paganizmit, jan n njfar jptimi pasqyr e rrugs s veant t zhvillimit etnik t bashksive loqrore t caktuara, t popujve, n varganin e gjat t shekujve; ato isin shum pr veorit e etnokulturs n trsi t popujve t veant se dhe m gjer, marr n kuptimin e shtrirjeve t arealeve itropogjeografike n prmasa m t mdha. N kt monografi kemi synuart zbrthejm, me sa kemi mundur, qerthull dukurish t mitologjis popullore shqiptare nga ato q na n dukur m themelore, m kryesore, m t ruajtura, m t kapshme, tipike, pr etnokulturn e kombit ton. Por nga ana tjetr, duam t eksojm se mitologjia shqiptare sht nj det i gjer e, pra, nuk tojm aspak se i kemi prfshir t tra, qoft edhe shkarazi, ato q ;rbjn bazn e lmit n fjal, brenda kuadrit t etnokulturs shqiptare. ito q kemi trajtuar jan vetm nj pjes e nj trsie t madhe t isaj pasurie kulturore t Shqiptarve. do shtje t veant e kemi shqyrtuar duke u mbshtetur n nj aterial t gjer dshmues, mbledhur n krkime terreni, n arkiva e (literaturn e shkruar. Jemi prpjekur q interpretimet t'i bjm me as e me kujdes, duke u mbshtetur, n ann teorike e metodike, n itjet m t mira t shkencs s mitologjis n bot n koh t sotme. 3gjithat, doemos, ka vend pr kuvend, e ktu e ka fjaln lexuesi. do element, do dukuri e mitologjis popullore, sht gjurmuar shtrirje t prmasave ndrkrahinore e shpesh-her dhe mbar like, par n vshtrim diakronik e sinkronik; kshtu del m e plot 3ndia e veansit, origjina e do riti e miti, edhe pse mbijetoja t saj natyre diku ruhen m t qarta e m t plota e n vise t tjera m zbehta e her-her vetm n legjenda toponimike a n rrfenja t rrallzuara. N krkimet e ktij lmi t dijes ka dhe veansi krahinore r element e dukuri t caktuara, ka pra, si t thuash, "dialekte" e "t

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

folme", po brenda s njjts "gjuh", n kt rast "gjuha" e mitologjis s kombit ton. Ne vrejm se n mitologjin shqiptare, ashtu si ndodh dhe n lmenj t tjer t tradits popullore, n jo pak raste, dukuria krahinore qndron ndaj s prgjithshmes mbarkombtare si pjesa ndaj s trs. Paralele t t njjtve element t prafrt, i ndeshim edhe tek Arbresht e Italis e tek Arbrort e Greqis. Dukuri paralele, me brendi t prafrt, vrejm dhe n mitologjin e popujve t tjer t Ballkanit, t Europs, e m tej. Kto afri kan arsyet e veta historike me rrnj n lashtsin ballkanike, europiane, indoeuropiane, mesdhetare e m tej, po dhe n dhniet e marrjet kulturore n mes popujve n koh t ndryshme, ose dhe si shfaqje t t njjtave dukuri paralele, nga kushte t njjta e pavarsisht nga njri-tjetri, gjra q trajtohen m n hollsi n krer e syth t ndryshm t ksaj sprove monografike. N kt punim, jan br prpjekje pr t prfshir nj problematik sa m t gjer e pr t'u hapur rrug krkimeve t mtejshme. Kreu i par i ktij libri, "Vshtrim i prgjithshm", sqaron m n imtsi disa shtje t historis e t teorive t shkencs s mitologjis, t besimeve n trsi dhe t historis s krkimeve n kt fush nga kolost e etnologjis botrore. Dshiroj t'i bj t ditur lexuesit t nderuar, se kjo monografi me titull "Gjurmime n mitologji e besime popullore ndr Shqiptar...", sht shkruar, diskutuar e miratuar pjes-pjes gjat 7 viteve, duke filluar q nga viti 1969, sht mbaruar s shkruari trsisht dhe sht diskutuar, miratuar, prgatitur pr botim n fillim t vitit 1976; ka nj histori t gjat ejotkndshme. Aty nga fundi i vitit 1975 e fillimi i vitit 1976 m'u hoqn nga shypi tre shkrime t miat: "Kulte t bujqsis e t blegtoris n popullin ton', "Kulti i t parve e i t vdekurve ndr Shqiptar" (t dyja n Etn. Sh. 1976, prkatsisht numrat VII e VIII) dhe "Ku/fe t natyrsnpopullin ton" (n St. Histr. 1976,1), studime q prbnin trungun themelor t ksaj sprove shkencore. U hoqn nga shtypi e autori i tyre u sulmua rnd me motivin se n kto shkrime kishte ide e t dhna q binin n kundrshtim me idet e politikn zyrtare t kohs. Politikn zyrtare e patn si mbshtetje, po e vrteta sht krejt ndryshe: n tjetr gozhd rrihte ekii i atyre q u bn autort e nprkmbjes s veprs sime.

MARKTIRTA ar fat t keq mua nuk m takon nderi t kem qn disident i ideve e i )litiks s kohs: me an t shkrimeve t mia. N at koh m doli nri pr t shkruar pr "tre" vjet me pun n Malsin e Tirans prapa ajtit, gj q e kundrshtova katrciprisht. Kan qn Prof. Aleks jda e Prof. Eqrem abej q m shptuan q t mos m hidhnin n gremin t thell, prej nga nuk do t mundesha t dilja m. M von jnimet e hequra nga shtypi u lejuan t botohen, dhe u botuan, port )litizuarasteprmi. Gjat ktyre tre dhjetvjearve t odises s ktij punimi, disa ajtime t variantit t par t librit i kam ripar dhe prpunuar m gjer m thell duke u mbshtetur n materiale m t reja e n nj prvoj ofesionale m t arritur, ndrsa disa krer, a pjes krersh, jan futur 3 kt botim ashtu si kan qen shkruar n at koh, duke hequr Dlitizimet q, pr kohn e athershme, ishin t detyrueshme. Gjat jtyre viteve, pjes t ksaj monografie q trajtojn problemet kryesore n botuar si shkrime n revista e manuale, akte shkencore e kulturore 3 Shqipri e n institucione t ndryshme n vende t bots. Lidhur me 3to probleme jan mbajtur shum kumtesa n veprimtari shkencore Dmbtare e ndrkombtare, n Shqipri e jasht saj. Ka qen shum e vshtir t njjtsoheshin e t harmonizoheshin /tht e krert e variantit t vjetr me ato q u prpunuan m von, legjithat besojm se ia kemi dal n krye ksaj pune. Ndrkoh n unim, n prputhje me synimet m themelore t shestuara pr t'u gjidhur, jan br edhe plotsime sythsh n mnyr q trsia e roblematiks t dal n pah sa m e qart e sa m e plot.

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

11

KREU I PAR VSHTRIMIPRGJITHSHM


1. Areali kulturor e mitologjia Etnia shqiptare e paraardhsit e saj, Arbrit e Mesjets e m tej, me rrnj autoktone n t njjtattroje q nga koha e lasht, n rrjedh t shekujve, kan krijuar, ruajtur e riprtrir nj kultur gjenuine t tradits, t pasur e t larmishme, largvshtruese, mbartse t jets dhe t prparimit. Ky kompleks kulturor me fytyr etnike, ka pr autor e aktor popullin, tr shtresat sociale t tij, njerz q kan jetuar n koh t ndryshme, m t largta a m t afrme. Vrehen krijime e riprtritje n kt etnokultur n vazhdimsi t pafund, me trashgimi e risime t vazhdueshme nga brezi n brez. Mbshtetur n kt kultur, me t ciln sht shrbyer e mkuar n nevojat e vshtirsit e jets, ky popull ka mundurt mbijetoj e t zhvillohet me veansit e tij etnike n rrjedhat e kohve. Ndonse pa u ndjer, n mugtirn e shekujve, ajo ka qen gjallria, forca, arti, argtimi, energjit e puns, mendja e zemra e tij, me nj fjal e tr qenia e ktij populli; ka qen kshtjella e qndress. Kjo kultur sht ndrlidhse mes kohve e gjeneratave m t largta, nga m t hershmet e deri tek m t vonat, n shndrrime e n mbijetes t organizmit kombtar, q vjen i gjall e tr energji deri n dit t sotme. Pa kt etnokultur, si areal kulturor etnik, nuk mund t kuptohet fizionomia e kombit shqiptar; ajo ka qen ndr shekuj mjet e dshmi qndrese, mjet e dshmi zhvillimi, dshmi e forcs krijuese, e menuris s tij. Kjo kultur prbn n vetvete, bashk me bartsit e saj, nj qark kulturor, nj areal etnik q n shtrirje gjeografike prfshin t gjith trojet e banuara nga shqiptart e n shtrirje m t gjer nga paraardhsit e tyre; bashk

12

MARKTIRTA

me t komunikuarit n gjuhn shqipe, kjo paraqet fizionomin etnike, t mvetsishme t ktij populli, n ndryshim nga popujt e tjer. N etnokultur nuk ka nj gjendje t ngrirjes n vend, nuk ka akullzim, por ka nj zhvillim t brendshm, t vazhdueshm, t kushtzuar nga faktor historik, tradicional integrues, por n raste t veanta dhe dezintegrues. N ruajtje ose ndryshime ndikojn faktor t shumt material e shpirtror, q jan shprehje e prpjekjeve t mundimshme pr mbijetes, pr zhvillim, pr t ndryshuar gjendjet e pakndshme a fatkeqe t jets, pr t'u forcuar me an t lidhjeve sociale e shpirtrore. Ka jo pak raste ku, n disa an e aspekte t veanta, sidomos n bashksit fshatare disi t veuara nga jeta urbane, t vrehen element e dukuri q i sjellin copzat e parahistoris deri n kohn ton. Kt shrbim e kryen m s miri mitologjia: shfaqje t saj duken n mite, rite e besime, q i kan rrnjt n koh t lashta, duke pasqyruar shkall t ndryshme t mendsis s bashksis shoqrore parake.

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

13

N kultur ka dhe ndikim t ndrsjellta, marrje e dhnie me popujt e tjer me t cilt popullin ton e kan lidhur fatet historike si fqinjsia, pushtimet, popuj t ndryshm q prshkuan Ballkanin, apo q u nguln n Ballkan n periudha t caktuara historike. Kjo sht nj dukuri krejt e natyrshme. Pra, kemi dukuri kulturore t tradits t ngjashme ose edhe trsisht t njjta me t tjert, sidomos me popujt fqinj dhe kto shprehin pranin e kontakteve kulturore n rrjedh t historis. Ky popull n t kaluarn ka dhn e ka marr me t tjert n kulturn tradicionale t thjesht popullore, ose dhe n kulturn e kultivuar: nga shkolla, nga shteti, nga shkenca, nga arti i kultivuar, ashtu si ka ndodhur kudo n ndrlidhjet midis popujve. Por, nga ana tjetr, duhet dalluar kompleksi kulturor etnik n trsi nga elementt a dukurit e veanta t ndikimit nga jasht. Tr gjuht e Europs, me pak prjashtime, kan t njjtt tinguj me t cilt shrbehen; kan edhe element t ngjashm t leksikut dhe t strukturs gramatikore; gjithashtu kan edhe jo pak fjal t prbashkta n rrnj, si huazime, ose nga rrjedha t prbashkta parahistorike e indoeuropiane; por secila gjuh n fjal ka strukturn e saj krejt t veant q e dallon n themel nga t tjerat. Kshtu ndodh pak a shum n sfern e etnolokulturs s do populli, megjithse n kt t fundit vrehen m tepr ngjashmri ndr-etnike. Kjo vjen nga faktor e koh krejt t ndryshme e rrug shpjegimi tepr t mjegulluara, ndoshta sepse kto i kan rrnjt n parahistori, ashtu si ndodh edhe me mitologjin. Duhet theksuar se kta element a dukuri kulturore t prafrta, t njjta n popuj t ndryshm, nuk jan domosdoshmrisht ndikime t ndrsjellta; ato mund t jen mbar-njerzore, t lindura e t formsuara nga t njjtat kushte e shkall t caktuara t zhvillimit shoqror, pavarsisht nga lidhjet me rite e besime si: pr syrin e keq, pr kultin e ujrave, pr kultin e pyjeve e t majave t maleve. Mundet q rrnjt e ktyre ngjasimeve t humbasin n mugtirn e parahistoris s popujve indoeuropian, mesdhetar, euroaziatik e m tej. Nj rrym pulsore e veant q qarkullon n tr damart e kompleksit etnokultur sht mitologjia popullore: mite, rite e besime. Mitologjia shqiptare sht e pasur, e larmishme e domethnse pr rrugn e zhvillimit historiko-kulturor t ksaj etnie. Mitet, ritet e besimet, prgjithsisht t burimit pagan t mitologjis son, jan t sinkretizuara me element e me dukuri t feve monoteiste, sikundr ndodh edhe n popujt e tjer. Dukurit mitologjike i vrejm

14

MARKTIRTA

Dollap muri. Druri. Zbukurime me shum element mitik

n ndrtimin e trajtimin e baness, n mnyrn e t ushqyerit t tradits, n veshje e shtroje, n bujqsi e blegtori, n zeje e mjeshtri t ndryshme, n t kremte t motmotit, rite e besime n momentet m n shenj t jets s njeriut, pr male, shpella, ujra, drunj t veant shekullor, pr prodhime t ndryshme n dobi t njeriut; hyjni t paganizmit e heronj kulturor t lashtsis. Ato kan ardhur deri n ditt tona prmes figurave t mitologjis popullore, kultitt njerzve t jashtzakonshm, t ruajtura n rrfenja mitike. do shqiptar, pavarsisht nga botkuptimi i tij, e prcakton veten, me ndrgjegje, me prkatsi n njrn nga besimet monoteiste: i krishter ortodoks ose i krishter katolik, mysliman sunij ose i ndonj tarikati tjetr, ose i komunitetit bektashian. Por nga ana tjetr, n popullin ton jan ruajtur deri von mjaft rite, besime e mite t paganizmit, prgjithsisht t prbashkta pr t gjith Shqiptart, pavarsisht nga prkatsia fetare monoteiste. Nuk jan t pakta rastet kur festa, rite e mite q n ann e jashtme jan t lidhura me t kremte krishtere a islame, t jen n trsin e riteve, festa pagane, si sht, pr

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

15

shembull: rituali i Krshndellave, i Nevruzit, i Shn Gjergjit, i Shn Gjinit, disa rite t Bektashinjve n male, tradita e pelegrinazheve dhe e riteve n maja t maleve. N kto rite vrehet ndonj element i krishter ose islamik, por n prgjithsi vrejm dukuri t tilla t riteve e besimeve pagane, madje n nj denduri po kaq t madhe vrehen dhe n popuj t tjer t Ballkanit apo t Europs. Pr kt po sjellim mendimet e dy studiuesve. Njri nga mendjet e ndritura, nj ndr themeluesit e etnologjis religjioze, anglezi Xheims Frejzer (1854 -1941), thekson: "...fshatari i Perndimit, francez, gjerman ose anglez, civilizimi i tij sht nj far mbulese e holl, t ciln goditjet e rnda t jets e pastrojn leht, pr t dal para nesh palca e egrsis dhe e paganizmit'. Profesori i Universitetit t Sorbons (Paris) dhe t ikagos (SHBA), M.EIiade (1907-1986), nj ndr studiuesit m t shquar t shkencs s religjionit krahasues, v n dukje se: "Disa skenar mitikoritual, akoma t gjall e n veprim te fshatart e Europs Qendrore dhe t asaj Juglindore (pra t Ballkanit) n fillim t shek. XX, ruajn disa fragmente mitologjike dhe disa rituale q kan qen zhdukur n Greqin e lasht (kupto "n vendet urbane", shn. i M.Tirts) q para Homerit'. Dshmit e eksploruesve t ndryshm e vrtetojn m s miri pranin e riteve e besimeve t lashta n gjirin e bashksive fshatare n vise t ndryshme t ekumens. Mitologjia e mirfillt, e cila nga koht e lashta na sjell mesazhe t shumllojshme e disa her t mjegulluara dhe jo shum t lehta pr t'u deshifruar, jeton deri sot aty-ktu, si mbijetoj, n popuj t ndryshm t bots, po ashtu dhe n mesin e Shqiptarve. Madje nga disa studiues thuhet se kjo sht ruajtur n nj mas edhe m t gjer tek popujt e Ballkanit e doemos dhe n popullin ton. Ajo prbn nj gjymtyr t rndsishme t kompleksit kulturor etnik t Shqiptarve; prshkon t gjith damart e ksaj etnokulture sikundr gjaku organizmin e njeriut. Mitologjia sht nj nga treguesit e rndsishm t fizionomis etnike t ktij kombi, prsritje n t njjtin rreth gjeografik e etnik, vese i ngushtuar nga koha n koh nga trysnit e jashtme. Dihet se terminologjia, n disiplina shkencore, nuk paraqet thjesht emrtime gjrash e dukurish, por ajo ka m tepr natyr konceptuale e klasifikuese, brenda kontekstesh t caktuara. Disa her termat prdoren me kuptime m t gjra e n raste t tjera m t ngushta. Gjithsesi, sht e nevojshme q n kt punim monografik t sqarohen

16

MARKTIRTA

Karrig Mirdite. Me element kultik

Veshje gruaje e fshatrave t Gjakovs. Zbukurime me kuptime mitike

kuptimet n t cilat prdoren disa terma, disa kategori dhe po kshtu edhe brendia e disa dukurive. Etnologjia, si disiplin shkencore, merret me studimin e etnokulturs s mirfillt n trsi, me origjinn e proceset etnike n koh e kushte t ndryshme shoqrore-historike. Nj disiplin e veant shkencore e etnologjis s prgjithshme sht edhe etnologjia reiigjioze, q n manuale t ndryshme shkencore e universitare quhet dhe "Shkenca e religjionit", por q natyrisht nuk sht aspak teologji. Pak a shum, n t njjtin kuptim prdoret dhe termi "mitologjia" n manuale a studime monografike t ksaj natyre. Disa autor n studimet e tyre shkencore prdorin termin "mitologjia antike greke" ose "mitologjia romake", ndrkohe q t tjer prdorin emrtime: "religjioni i lasht grek", ose "religjioni romak" dhe si n njrin rast edhe n tjetrin, merren n shqyrtim besime, kulte-fetishe, rite dhe mite duke e dhn seciln me emrin prkats q, natyrisht jan t lidhura pandarsisht midis tyre e n ndriimin e s vrtets ato plotsojn njratietrn. Termi "mitologji" prdoret n kuptime t ndryshme, sipas

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

17

kontekstit: 1. trsi e miteve t nj vendi ose nj qerthull mitesh, dhn n nj libr antologjik; 2. shkenc q merret me studimin e miteve, t besimeve e t riteve prkatse, ose vetm si disiplin q studion nj kompleks mitesh e jo m tej. Shkenca e religjionit, ashtu si dhe mitologjia, merren me studimin e formave m t lashta t besimit, me mitet e ritet e tyre prkatse, e ndrkoh dhe me evoluimin e gjendjen e tyre m t fundit n popujt e ndryshm t bots. Kan mitologjin e tyre dhe religjionet monoteiste. N do rast t dhn duhet theksuar se do fe (besim, religjion) e lasht apo e von, religjion natyror a i kodifikuar, fe e paganizmit apo e Mesjets e m von, e politeizmit apo e monoteizmit, ka n themel katr prbrs kryesor: 1. Bindja n ekzistencn e forcave vepruese t mbinatyrshme, n qenie mitike, n demon e m tej n perndi q u atribuojn do gj q ndodh n bot; nj prjetim mendor e psikologjik i lidhjes s t natyrshmes me t mbinatyrshmen, me misteret, me mrekullit. 2. Ritet, praktikat rituale, t fardo kuptimi apo synimi qofshin ato, shprehin n mnyr t qart lidhjen e varsin, frikn e adhurimin, lutje, ndaj forcave t mbinatyrshme, t paprcaktuara e krejt t panjohura, ose ndaj atyre, "t njohura": animistike, hyjnore. Me kto praktika prjetohet e prforcohet mendsia e psikologjia e t besuarit, sipas kodeve e rregullave t prcaktuara n tradit apo n religjione t organizuara n mnyr t veant. N kto veprime rituale,
w , ~ * - _i u. * LL. Furka nga Kelmendi. Simbole te

drejtperdrejt apo terthorazi, ne

Sdryshmemitike

18

MARKTIRTA

rrug krejt konkrete apo n rrug simbolike, ose n nj prfytyrim animistikt prgjithsuar, shprehen krkesa apo lutje prt'u mbrojtur nga fatkeqsit, pr mbarsi e mirqenie n familje, pr shrim n raste smundjesh, pr arritje t dshiruara n ekonomi, shtes n njerz, mbarsi. N rite hyjn dhe pelegrinazhet, dhuratat, flijimet me motive besimi. 3. Mitet (nga gr. Mithos - "fjal, fjalim, bised") jan rrfenja tregimtare q paraqesin lidhjet e t natyrshmes me t mbinatyrshmen, me kultin e hyjnive, por edhe t heronjve t kulturs, me zanafilln e mbinatyrshme t sendeve e t dukurive t bots reale. Pr mitet ka mbi 500 prkufizime, br nga autor t ndryshm. Mitet kan nj natyr etiologjike t veant: tregojn fillesn e fsheht ose metamorfozn e shum dukurive dhe kan lidhje t ngusht me besimin n forcat e fshehta e t pakuptueshme, n demon e n hyjni. Esht e nevojshme t sqarohet se jo do tregim etiologjik sht mit; jan t till vetm ata q lidhen drejprdrejt ose trthorazi me nj dukuri t caktuar t religjionit. Mitet kan prmbatje etiologjike n thelb dhe n struktur t tyre, ndrsa prrallat kan etiologji t siprfaqshme, ornamentale. 4. Nj prbrs i veant sht kodi ose dogma e fes, e shprehur n rregulla e teori t veanta. Kt t fundit nuk e kan t gjith religjionet. Kta katr prbrs t paraqitur m sipr jan t lidhur midis tyre n mnyr t pandashme, plotsojn e sqarojn njri-tjetrin e, n vijim, aspekte t veanta t do dukurie e forme t religjionit, qoft t religjioneve t lashta politeiste, qoft t feve morale monoteiste.

2. Fillimetebesimit Ashtu si bashksit njerzore, edhe besimet, prmes nj evoluimi prej mijra vitesh, kan kaluar n shkall t ndryshme zhvillimi e ndryshimesh, si edhe religjionet e popujve t lasht, politeist. Mendimi mbizotrues i dijetarve mitolog sht se religjioni i mirfillt pr her t par shfaqet n jetn e shoqris n t njjtn koh me lindjen e prfytyrimeve animiste. Animizmi sht dukuria e shpirtitt padukshm, t ndar nga trupi, trsisht t veuar nga t perceptuarit e mass lndore. Teorin e animizmit si filles e shfaqjes s religjionit t vrtet

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

19

e ka prpunuar pr her t par dhe n rrug shkencore etnologu i shquar anglez E.Teilor (1832-1917). T tjer e kan mbshtetur dhe e kan uar m tej kt interpretim, me an t burimeve faktike t reja e t nj analize m gjithprfshirse. Gjithnj sht fjala pr besimin e lasht politeist e mbijetesat e tij t ardhura deri n kohn ton. Sipas tyre, foshnjha e njerzimit, ashtu si ndodh edhe tek fmijt e vegjl, nuk arrinte n prgjithsime animiste religjioze n arsyetimin e saj, gj q do t ndodh m von, n shkall m t larta t zhvillimit shoqror. Mendohet, sipas studiuesve t mirnjohur etnolog, se idet religjioze dshmohen sadopak te homosapiens, por nuk dshmohen thuajse aspak tek homohabilis dhe as tek homoerektus, pra aty-aty, rreth 300.000 vjet m par. Me dshmi m t shumta, t studiuara m thell e m gjer nga antropologt, pr areale t caktuara t bashksive njerzore, ato na bhen m t qarta vetm ktu e 50.000 vjet e ktej. Edhe para shfaqjes s ideve fetare t njmendta ka ekzistuar nj far kulti pr t panjohurn: n lidhje me objekte, gjallesa a dukuri natyrore; ky kult kishte si shkak frikn, habin e admirimin n drejtim t s panjohurs n natyr e n jetn e njerzve. Ksaj kohe i prkasin forcat e pakuptueshme e idet magjike n prgjithsi; e po kshtu fetishizmi, si cilsi t mbinatyrshme t objekteve t bots reale. N rrnj t tyre m t lashta, edhe totemizmi e disa prfytyrime magjike pr t vdekurit shpjegohen si t natyrs magjike parafetare. Jan prfytyrime t mjegulluara t foshnjris s njerzimit. Me zhvillimin e mvonshm t shoqris njerzore, kto forca t lashta magjike marrin veti animistike e bhen pjes prbrse e religjioneve t ndryshme, t lashta politeiste. Xh. G. Frejzer thekson s magjia ishte nj form e bindjes parafetare, me veti t mbinatyrshme e t pakuptueshme t sendeve e dukurive t natyrs e t gjallesave. Edhe totemizmi ishte, sipas tij, nj form e prfytyrimeve dhe e veprimeve magjike m t lashta. M von t gjitha kto forma, n shum raste, animizohen dhe bhen shoqruese t religjioneve t vjetra politeiste dhe t mbijetojave t tyre deri n koh t vona, fillimi i shek.XX. Mbrojts e zhvillues t ktyre teorive jan dijetar t shumt. I pari q e ka trajtuar magjin teorikisht e n mnyr t gjithanshme si dukuri me rrnj parareligjioze sht I. H. King. T tjer, si Xh. Lubbock, K. Beth, T Otto, G. VVerbernin, E. Durkheim, M. Mos, A. H. Krappe, E. De Martino, R. Pettazzoni, duke ln pa prmendur edhe shum t tjer, e kan shqyrtuar kt dukuri

20

MARKTIRTA

n kndvshtrime t ndryshme, duke e par at gjithnj me rrnj parafetare, por q ndrkoh sht edhe shoqruese, edhe e integruar n besimet e ndryshme politeiste e m tej. Dijetari anglez J. Lebok (Lubbock) (1834-1913) i ka ndar n 6 faza periudhat e zhvillimit t njerzimit n prkatsi me idet fetare. N fazn e par, m t lashtn, kan sunduar ide ku mungon besimi, ateizmi, pra munges e plot e ideve fetare. Kjo nuk ka t bj aspak me ateizmin e sotm, q n t vrtet sht kundrteizm. S dyti, fetishizmi; s treti, adhurimi i natyrs (kafshve, bimve, gurve); s katrti, shamanizmi; s pesti: antropomorfizmi (hyjnit t paraqitura n pamje njerzore) dhe s fundi: besimi n nj perndi t vetme e t gjithfuqishme, pra monoteizmi. Ka disa dijetar, etnolog t shquar si: W. Shmidt (1868-1954), E. A. Vestermarch (1861 -1939) dhe pasues t tyre, q duke u mbshtetur trthorazi n teorit teologjike t krishtera, theksojn se religjioni, madje vet monoteizmi sht aq i vjetr sa edhe shoqria njerzore. Sipas tyre, n fillim, kan ekzistuar si baz e shoqris besimi monoteist, sistemi patriarkor si organizim social e familja, e cila sht m e hershme dhe paraprirse n krahasim me fisin primitiv. Mohohet universaliteti i disa institucioneve shoqrore n shoqrit parake, si sht totemizmi, ekzogamia, e drejta e amsis etj. Ato japin shpjegime arsyetuese mbi shfaqjen e ktyre dukurive t siprprmendura, n rrethana shoqrore t caktuara. Shmidt, duke iu kundrvn me forc determinizmit evolucionist, formuloi parimet e veanta t metods s krkimeve n etnologji, natyrisht e inkuadruar n shkolln kulturore - historike gjermane. Ai e quajti kt "Shkolla kulturore-historike" n kuptimin e mendimit se n studimin e shoqris njerzore nuk mund t prdoren metoda t evolucionit natyror, por metoda historike, q lidhen me parime morale, q prputhen me fakte e t dhna t kulturs njerzore n shkall t ndryshme t zhvillimit t saj. Ky studiues e ndan kulturn e bashksive njerzore parake n tre shkall zhvillimi t ndryshme, sipas komplekseve kulturore gjeografike dhe t burimeve t jetess: 1. kultura parsore, pra me veansi tepr t lashta: disa tipe t bashksive njerzore si: popullsi mbledhse e ushqimitthjesht nga natyra, gjahtari e peshkim; 2. kultura dytsore, nj shkall m e zhvilluar se e para, e vlersuar si tip i veant jetese, si kompleks kulturor; 3. kulturatretsore, tipe kulturore mft t zhvilluara se e dyta, po krejt t veanta. N tr kto tipe kulturore

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

21

t fiseve primitive, qoft dhe n ato lashtsi m arkaike si jan Pigmejt n Afrik, krahas besimeve n magji e q kan nj religjion politeist mjaft arkaik, kan n besimet e tyre iden e zotit m t lart, i vetmi krijues e drejtues i bots dhe i njerzve. Kt teori t monoteizmit, si m parsor, t lindur bashk me njeriun, i cili ka nj Krijues t Lart, e mbshtet n t dhna misionarsh eksplorues. Shmidt, teorin e tij t paramonoteizmit e ka shqyrtuar n veprn e tij 12 vllimshe "Origjina e ides pr Zotin" (1926-1955), shoqruar me shum t dhna t eksplorimeve t kryera n bashksit e njerzve primitiv n an t ndryshme t bots, me referenca burimesh t shumta e t shumanshme. Edhe vet Shmidt ka kryer eksplorime n bashksi t ndryshme t njerzve parak. Studiues t ndryshm t historis s religjionit e ndrkoh dhe eksplorator t mirnjohur n bashksit parake, e kan hedh posht katrciprisht pranin e monoteizmit n fiset e egra; kt "monoteizm" e kan quajtur t mbshtetur n fakte t dhunuara, t keqinterpretuara. Etnolog t mirnjohur n bot si F. Grebner, P. Erenrah etj. theksojn se pr monoteizm, pr nj Zot t Vetm Suprem Krijues, n bashksit primitive as q duhet br fjal; n to vrehen vetm besime politeiste q nuk kan lidhje aspak me ide t perndis supreme si i vetmi krijues. Studiuesi m klasik i historis s religjionit, R. Pettazzoni, e ka quajtur teorin e pranis s monoteizmit n fiset e egra, "nj mit shkencor i shekullitXX".

3. Riti e magjia Mbijetojat e besimeve t lashta, me rrnj nga koht e paganizmit, q jan t shumta n popullin ton, jan ruajtur kryesisht n rite e nprmjet riteve, n skenar mitiko-ritual, praktikuar n dit t caktuara t vitit, n festa, n ngjarje t shnuara t jets s njeriut, sipas rastit, me qllime shrimi e parandalimi t smundjes, t s keqes, pr mbarsi n familje, n ekonomi e m tej. Si i vrejm nga shqyrtimi i brendsis s tyre, ato jan ruajtse e prforcuese t kodeve t t besuarit e prjetimit t tyre, t fshehtsive t pakuptueshme (mistereve), n ndjenja e n mendime t njetzve. N shqyrtimet e mposhtme n kt monografi ritet e skenarve mitiko-ritual do t zn nj vend t

22

MARKTIRTA

Kuti kafeje, Dibr. Ornamente simbolike t gjeometrizuara

gjer, ndaj edhe sqarimi paraprak i disa prej ktyre dukurive dhe praktikave me natyr religjioze u quajt i nevojshm pr t'i br gjra't edhe m t qarta. Rite, ceremoni, doke, zakone, tradita: t tra jan terma, emrtime a kategori q shnojn veprime, ide, sinteza e rregullla me natyr sociale, praktikuar n familje, n bashksit fshatare a urbane, n qytete ose n bashksit mbi baza pune, zejesh e mjeshtrish t caktuara. Esht krejt e natyrshme q do rit t emrtohet me termat prkats, t afrme me t, por jo do ceremoni, doke, zakon a tradit sht rit; ta zm, nj ceremoni tepr e gjer e dasms ose e vdekjes mund t ket vetm element t veant q hyjn n prmbajtjen e ritit, t tjerat jan thjesht doke, zakone, tradita e aspak rite. Kngt, vallet, lojrat, skenat humoristike, bisedat pyetje-prgjigje me natyr arsyetuese, n prgjithsi nuk jan rite, po veprime pr t'u argtuar, si pjes t ceremonive t dasms. Zakonet pr t lar fytyrn do mngjes ose pr t lar duart n do rast para ngrnies, nuk jan aspak rite, por vetm zakone me natyr higjenike. Jan rite vetm ato veprime, n thelbin e t cilave qndron besimin t mbinatyrshmen, n hyjnoren, ose t paktn, n rrnjt e tyre t origjins, kan lidhje me kuptimin e prmendur m sipr. Kan natyr riti veprime t tilla: N rrug brenda

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

23

fshatit t dhndrrit kalon nusja me krushqit e dy gra shkojn duke krcyer, duke vallzuar pas krushqve q ecin me nusen, e me krcim prishin gjurmt e kalit me synim q t mos mund t bjn magji dashakeqt. Pasi zbret nusja nga kali n oborr t shtpis, nj burr i fuqishm, kalors i zoti, i hypn kalit e i jep atij me trok (me shpejtsi) andej e ktej pr disa minuta; edhe kjo bhet kundr magjive q mund t jen br pr t dmtuar iftin q martohet. Ka ndodhur q n natn e par t fjetjes s dhndrrit me nusen, nga kontakti seksual nusja t ket pasur shum hemoragji e t jet smur, madje, sidomos kur nusja ishte n mosh tepr t re, edhe t ket vdekur, pra pr shkaqe veprimesh thjesht fiziologjike t rnduara. N raste t tjera, burri pr disa dit ose dhe dy a tre muaj, nuk ka br dot veprim seksual me nusen, ndoshta pr arsye emocionesh, pr shkak papjekurie seksuale ose nga difekte t tjera fiziologjike, thjesht t natyrshme; ka ngjar dhe kshtu, pas martess sht smur burri ose kan ndodhur fatkeqsi t ndryshme n familje, n jetn bashkshortore, ka sht krejt e natyrshme t ndodhin kto gjra t dhimbshme n raste t veanta. Ka ndodhur q gruaja pr vite t tra nuk ka lindur fmij, aq t krkuar n jetn patriarkore. T tra fatkeqsit e ktij lloji jan shpjeguar, sipas besimeve popullore, me magjit e bra nga dashakqinjt, nga njerz q jan t prirur t'ju sjellin brenga, smundje, dhimbje t tjerve. Kundr ktyre fatkeqsive veprohet me rite, magji mbrojtse e shruese, me magji t bardha m t cilat besohet se mund t bhen jo vepruese magjit dmtuese, magjit e zeza. Jan rite dasme pr mbarsi, pr pllenim n lindje fmijsh, veprimet q kryhen me kulain e nuses ku han nga pak t gjith prej tij; posa zbret nusja nga kali, marrin nj djal t vogl (5-8 vje) dhe e sjellin pr nn bark t kalit e mbi shpin t tij, pra n formim rrethi, tre her me radh; kjo quhet t kaprcyerit e kalit; ato q bhen posa zbret nusja nga kali: duke e ln n kmb pran ports s shtpis e sipr koks s saj ven disa ksula burrash, njra mbi tjetrn, mundsisht e para duhej t ishte e dhndrit. Me rite lidhen edhe veprimet q kryhen pasi e fusin nusen n vatr dhe e vendosin n karrige, i ven mbi gjunj djalin q ka krcyer kalin, mandej ai zbret nga gjunjt e i zbath opingat nuses e aty gjen nj monedh; zakonisht nj a dy lek. Rit sht dhe "t lshuarit e nuses m uj", pra: t uarit e nuses te burimi a te prroi: nusja, e shoqruar nga krushqit e dasmort shkon e mbushn ujt q e

24

MARKTIRTA

pin nga pak t gjith duke br urime. Para se t flen bashk ifti i posamartuar, t afrmit e dhndrrit bjn t rrokulliset nj djal n krevatin e tyre. N krevat t nuses s re ven nj arm ose mjete t tjera q mbajn burrat, po kurr gjra t grave. T tra kto rite e t tjera si kto bhen pr mbarsi n jetn e iftit t ri e sidomos me synim q nusja t lind fmij, veanrisht djem e jo vajza. Me an t ritit prforcohet ndjenja e besimit, lidhja shpirtrore me hyjnoren; riprtrihet kujtesa pr domosdoshmrin e zbatimit t kodit t besimit me nj fisnikri e prkushtim t veant. N rite, n skenar mitiko-ritual, shprehen simbolikisht e, si ide m t prgjithshme, krkesa ndaj hyjnores pr mbrojtje nga fatkeqsit, pr mbarsi, pr begati n ekonomi e mirqnie n jetn familjare. Pra me rite veprohet praktikioht e krkohet t prmbushen synime t caktuara, t thuash konkrete. Riti n jo pak raste, ashtu si na paraqitet n shek. XIX-XX, n prgjithsi e ka humbur funksionin e dukshm t zanafills e t kohve t hershme dhe praktikohet vetm si nj norm, si nj doke e trashguar ndr shekuj e q ruhet me arsyen se "kshtu na e kan ln t part". Po edhe n kto raste ekziston doemos nj ndjenj e dukshme, edhe pse e mjegulluar, mbarsi-prurse, mbrojtse, prt mnjanuar rrezikun nga e keqja. Ritet prgjithsisht kan natyr magjike. Ato jan veprime q bhen pr t plotsuar dshirat prmes rrugve jo t natyrshme: me mjete misterioze (t pakuptueshme), pasqyr e nj mendsieteprfminore, me an t prgjasimit (mimetik), me an t shoqrimit (asocizrai), me an t fjalve (lutje, urime, mallkime ose formula t ndryshme magjike pa kuptim), me an veprimesh friksuese ("me pre lungn"): bhen veprime magjike sikur gjoja po e prt at, pr ta br q nga frika ajo t zhduket e i smuri t shrohet. N popull magjistaret e magjistart quhen me emrat: magjistare, mgjic, mgjitare, shtrig e tjer, dhe vetm ato q bjn veprime pr t'u br keq njerzve. N Kosov, n Rrafsh t Dukagjinit, Lugu i Drinit, besohet se "Natn e kshndellave, kush i hyp shkopit kaluer e merr dh (dheun) prej bashtinet t huej, e e qet n t vetn e thot: "Ktu ngarko, ktu shkarko" e kjo dihet se bie bereqetin n arn e tij tue e trhequnngaaraetjetrit(M. Prelaj, Kosova...,f. 186).Kadheveprime rituale magjike t ksaj natyre, me t njjtat synime, po me struktur

MITOLOGJIA NDR SHQIPTARE

25

pak ndryshe. Kshtu, n viset Dibr, Mat, Mirdit, n ditt e Shn Gjergjit nj grua e zhveshur lakuriq shkon me nj kosh para duarsh, n mesnat n errsir e qndron n kufi t ars s saj dhe t asaj t fqinjit. Drejton grykn e koshit nga ana e ars s fqinjit e thot: "Ngarko! Ngarko! Ngarko!" e pastaj e kthen nga ara e saj e thot: "Shkarko! Shkarko! Shkarko!" me besimin se ara e saj do t thith dhe bereqetin e ars s fqinjit, kshtu do t bj drith shum pr familjen. Ajo nuk arsyeton se pr t prodhuar m shum duhet q toka t ket struktur t prshtatshme pr ato lloje bimsh q mbillen aty, duhet mandej puna e bujkut, plehu e ujitja aq sa e ka t nevojshme rritja e bimve. Ka dhe plaka q bjn veprime magjike me penj, me qime, me jashtqitje mini, maceje, qeni a njeriu, pr t'u br keq armiqve t shtpis, t lagjes a t fshatit t saj. Kan ekzistuar ndr Shqiptar gjithfar skenarsh magjiko-ritual keqbrs. Po sjellim dy gjedhe: "Njeni po pat inad kundra shoqit e ktij don me i marr shndetin, do t ket me doemos nj fije folkut t'anmikut t vet, qi do ta ven mbi nji vorr, ase nn kryet t ndo'i t dekunit. Me t shpejt njeri i atij folkut ka me u thith emeu zverdh n ftyr, si i dekuni, mandej ka me mbet ashtu e me lngue prgjithmon'. (Z. Harapi, Mnijt, Folklor I, Shkodr, "Sht.Z.P", 1940, f.79) "Pr t mbyllur fatin e nj goce ose t nj djali (q t mos gjejn burr a nuse), marrin nj p dhe matin nj gomar nga kryeja e ne bishti, pastaj dhe nga kurrizi, ij m ij; kt p e ven n nji hok (kuti), duke thn tri her: "Mbyll fatin e akcilit ose akcils!" (Prmendin emrin prkats). Kutin e mbajn t mbyllur, dhe ditn e Shn Gjergjit e hedhin ngrop t nevojtores". (I. Dalliu, Magjit..., "Dituria", 1928, nr.4,f. 149). N disa raste e, kta jo t pakt, magjit e magjistart keqbrs ekzistojn vetm n besimet popullore, n fantazi, po jo n t vrtet si veprime rituale-magjike. Kshtu, dikur, pr fatkeqsi t ndryshme q ndodhnin n fshat, si vdekje fmijsh, vdekje grash n lindje e sipr, natyrisht pr arsye kushtesh t nj niveli t ult n jetes, ose ngordhje t bagtive, ta zm: e kaut t lavrs, smundje e epidemi q preknin njerin e tjetrin a grupe t tjera njerzish, thuhej se kto fatkeqsi i kan shkaktuar mgjitoret ose shtrigat. Ndrsa shtrigat, ashtu si na paraqitn n besimet popullore, kan disa funksione trsisht t veanta n krahasim me magjistart. N jo pak raste i vrejm me funksione t

26

MARKTIRTA

prziera, funksione t njjta, pra ktu kemi nj fuzionim figurash t ndryshme t mitologjis popullore, si mbijetoja t nj kohe t lasht. N raste t ktij lloji, si m sipr, do fatkeqsi mundoheshin ta shpjegonin me veprime magjish, me syrin e keq. N disa raste mund t prcaktohen magjistricat, natyrisht n prfytyrimet popullore e jo n t vrtet. Ka raste q n fshat t ket nj a dy plaka t shkreta, pa burra e pa djem, t varfra e t mbyllura n punt e tyre, q nuk i bjn njeriut asnj t keqe, nuk bjn asnjfar lloji magjie. Edhe pse t tilla, krejt t pafajshme, pr do fatkeqsi q ndodhte n fshat, fajsonin si shkaktare t ashtuquajturat magji q qnkan br nga kto plaka. N raste t veanta, me t njjtat arsye, pr fatkeqsi n persona, kafsh a gjra t veanta fajsojn njerz t veant, burra a gra, q paskan syrin e keq e q me an t t shikuarit shplakuakan, smurkan qensa t veant, prandaj dhe ruheshin prej tyre ose bnin kundrmagji me synim q syri i keq i ktyre njerzve t caktuar t mos mundet t shplakoj fatkeqt. Kshtu, pr kt u varnin fmijve n trup hudhra, ose dhmb ujku, guacka deti a ndonj send tjetrq konsiderohej prishs i magjis. N disa raste prdorej bloza e thngjijt prt ruajturfmijt, kryesisht nga magjit, nga syri i keq, n disa raste t tjera atyre u nxihej n disa vende fytyra me thngjij. Grat apo burrat e veant, "t specializuar" si magjibrs, n magji shruese, nprishje magjish "t bra nga mgjicat''a shtrigat, e kta natyrisht ishin m t rrall, quheshin: dies a diese, distara distare, shefc, shtjesk e me emra t tjer, por kurr midis besimtarve nuk thuhej e as nuk besohej se edhe kta bnin veprime me natyr magjike t keqe. Kta njerz profesionist, distar, mtojn se me veprimet e tyre (q doemos jan magjike): me fjal e formula t fshehta q i pshprisin, me disa lngje e prgatitje t ndryshme, me prekje t trupit t t smurit, me nxirje t fytyrs s fatkeqit, me lvizje a veprime t ndryshme t tyre, shrojn njerzit; grat q nuk lindin fmij i bjn t lindin; kta a kto prishin magjit keqbrse dhe t shplakuarit nga syri i keq: Dikush ka lshuar grindje n nj familje e ata me veprimet e tyre rituale-magjike "prishin magjit" e, si rrjedhoj, grindja n familje pushon. Zakonisht, ritet q mund t'i kryej do njeri, si jan ato pr Dit Vere, pr Nevruz, prShn Gjergj, prShn Gjon, n pelegrinazhet n msle, n Nj Shtator, Kolendart e Nata e Buzmit, rite t lindjes, t

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

27

martess, t vdekjes, rite n smundje a n inicime, quhen thjesht rite, ndonse n brendin e tyre kan natyr magjike. Shpesh her edhe studjuesit i trajtojn si rite, duke prmendur tepr rrall fjaln magjike. Ndr mitolog ka mendime t ndryshme pr prcaktimet rit dhe magji. Disa thon se jo do rit sht magji. Kshtu ritet, lutje t animizuara q lidhen thjesht me shpirtra t shenjt e me shenjtor, sipas tyre, nuk jan magji. Disa studiues mendojn se nuk jan rite me natyr magjike ato q bhen pr mir. T tjer mendojn se ritet, lutjet q u prkasin feve monoteiste nuk kan t bjn aspak me dukuri magjie, se kto lidhen me perndin supreme t gjithpushtetshme, t gjithfuqishme, q sipas tyre, sht nj realitet i qart, i dukshm. Nse disa rite t monoteizmit n jetn familjare duket se prfshijn brenda edhe element magjik, kjo, sipas tyre, ndodh sepse ktu kemi nj sinkretizm n mes t riteve pagane q n prgjithsi kan dhe natyr magjike dhe riteve t fes monoteiste q nuk jan tjetr vese lutje prfalje mkatesh, lutje perndis supreme q t'u sjell mbarsi e mirqenie. N t vrtet, si e mendojm ne, problemi sht mjaft i ngatrruar, po t nisemi nga synimet q duan t arrijn besimtart me an t ktyre riteve e ktyre lutjeve. Disa specialist t mitologjis jan t mendimit se edhe pse magjia i ka rrnjt shum t lashta n periudha para religjoze, para animiste, ajojeton n shoqrim metr religjionet, qofshin ato pagane, qofshin dhe ato monoteiste; ata theksojn se n fet monoteiste ritet magjike jan m t pastruara nga element primitiv, m t fisnikruara e t lidhura me ide t jets shpirtrore e morale. Monoteizmi, magjit e egra e primitive si jan: sakrifica njerzore, shmtim, damkosje e deformim i trupit, rite torturuse t njerzve e tjer, i ka luftuar e i ka fshir me koh nga jeta e shoqris, pr ku ka mbizotruar ndikimi i tij.

4. Miti e religjioni. Teorit Besimet popullore shqiptare, ato me rrnj nga koht e hershme t paganizmit, na dshmohen m qart prmes riteve e miteve, prmes atyre praktikave q quhen n shkenc "skenar mitiko-ritual"; natyrisht n J gj e till ndodh dhe n popujt e tjer ku bhen krkime n kt

28

MARKTIRTA

vshtrim t kulturs shpirtrore. Fjala mit n koh t sotme prdoret n kuptime t ndryshme, fetare dhe profane. Ktu merret vetm n kuptimin e prbrsit t nj dukurie a t.nj elementi religjioz t caktuar, "rrfenj" n proz apo n poezi. Rrfenj mitike e marr jasht kontekstit t kulturs ku sht ruajtur pr shekuj t tr, jasht kompleksit t besimeve popullore q lidhen me t, sht si dika e vdekur, dika q nuk t thot asgj, fakt q le shkak pr lloj-lloj shpjegimesh e interpretimesh. Miti, n rrugn e tij t evoluimit ndr shekuj, ka psuar ndryshime, heqje e shtesa sipas mendsis e fantazis s treguesve; her-her sht anekdotizuar a prrallzuar; pra prt gjeturt vrtetn n thelbin mitik t nj rrfenje, duhet par ajo brenda kompleksit kulturort tradits n nj areal t caktuar, brenda trsis e t veantave t besimeve popullore t atij vendi. Shpeshher mitet rrfehen brenda kompleksit t praktiks s riteve t caktuara, prandaj dhe quhen nga studiuesit "skenar mitiko-ritual"; n disa raste kta "skenar mitiko-ritual" praktikohen, pas nj evoluimi t gjat, jo n rite, po n kng, n balada e prapa tyre vrehet riti e miti i dikurshm, q qndron n rrnj, n thelb t ktyre krijimeve artistike popullore. Element mitesh t mirfillt, si prbrs t dukturive t caktuara religjioze, vrehen dhe n prralla, n legjenda historike, n anekdoda, n historin e zanafills s disa toponimeve, natyrisht, ashtu si shpjegohen n popull. Rite e mite t shkrira bashk kemi n disa raste dhe n kngt rituale. Tregohet n malsit e Veriut (n Mirdit e tjer) nj rrfenj mitike e till: Dy fmijve, Gjoni e Mria (Maria), u vdes e ma e babai rimartohet. Njerka me t shoqin (bab i fmijve) krkojn t'i zhdukin, duke i tret n pyll. Pas prpjekjesh t mundimshme e mjaftt dhimbshme, prt'i shptuar zhdukjes (vdekjes) m n fund n rrethana misterioze kta kthehen n shpend: Qoku e Qyqja. Kta shpend, kur kndojn, sipas besimit popullor, krkojn njri-tjetrin. E ndrthurur me element t ksaj rrfenje mitike ekziston nj poezi popullore me funksione rituale. Kur njerzit, sidomos fmijt, dgjojn zrin "ku-ku" t qyqes pr her t par n pranver, thon me z t lart kt: "Ku-ku qyqja e re, / Q po kndon n Shn Ndre! / Pash mue! Pash ty! / Pash Gjonin tan vlla! / Pash Mrin tane motr!/Amanet ta kam Ishue. /Sa vjet kam me rmue"(]e\u)\. Besohet se aq her sa do t prsris qyqja "ku-ku!" me at rast, aq vjet do t jetoj ai q shqiptoi me t madhe kt formul rituale. Formulthnsi

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

29

e uron me forcn e shpirtit qyqen q t shoh Gjonin dhe Mrin, - njerz e q trthorazi do t thon q Qyqja e Qoku t kthehen prsri n njerz, si kan qen n nj koh. Pra n kt rit prmbajtja, natyrisht n element t tij t veant, del shum qart; ky sht nj skenar tipik mitiko-ritual. Kuptimi: Un po lutem pr ty (n baz t besimit n forcn magjike t fjals) q ti e vllai yt t ktheheni prsri n njerz e ti m trego vitet se sa do t jetoj, e ku dshira shkon m tej: q qyqja t kndoj sa m shum e ritthnsi t jetoj gjat, sa t jet e mundur m shum. Mendojm se problemi i jetgjatsis sht dhe problemi themelor i ktij riti e nj risim i tij sht t treguarit e dits s vdekjes. Natyrisht, problemi sht i diskutueshm. Shum sht shkruar, n hapsir prgjithsuese, przanafilln e miteve, pr kuptimin e tyre, evoluimin, sinkretizmin, shtegtimin e strukturn e tyre, n domethnien m t mirfillt. Nuk ka si mos t trheq vmendjen nj problem i till, pra teoria pr mitet, prderisa n monumentet e shkruara t lashtsis e n eposet e baladat popullore t Mesjets ka me shumic mite ose, s paku, dukuri a element t natyrs mitike. T prmendim ktu vedat indiane n sanskritisht, eposet e ndryshme: t Babilonis: "Epi i Gilgameshif, "Mahabharata" e Indianve, "lliada" e "Odiseja" e Grekve, "Avesta" a "Shah - nam' e Persve, vepra t lashtsis t shkrimtarve e t udhtarve, t historianve grek e latin, kinez, t tr t lashtsis a t Mesjets. Kemi mandej eposet mesjetare si "Nibelungt" i gjermanve "Kng gjestesh" (a "Knga e Rolandit") i Francezve, "Sidi" spanjoll, "Robin Hudi" skocez, "Kalevala" e Finlandezve, "Nartt" e Osetve t Kaukazit, "Bilinat" e Rusve, pr t mos prmendur dhe shum t tjer. Edhe popujt e Ballkanit kan eposet e tyre mesjetare, po t mbledhura nga eksploruesit n shek.XIX e fillimi i shek.XX, ndr ta dhe eposi heroik legjendar i Shqiptarve. Dukuri mitologjike e besime t lashta, qenie hyjnore, vrehen dhe n disa balada mesjetare, motrzimet tematike t t cilave jan t pranishme n popuj t ndryshm t bots, vean n Europ e n botn mesdhetare, prfshir ktu dhe popujt e Ballkanit e ndrta dhe Shqiptart. Besime interesante e me natyr teprt lasht ka n baladn e sakrifics njerzore n ndrtime, n at t kthimit t njeriut nga ajo jet te t afrmit e tij sa pr t kryer disa porosi, disa premtime, disa detyra q i mbetn t paprfunduara q n t gjall t tij, balada t forcs s mbinatyrshme t muziks, balada t rinjohjes e

30

MARKTIRTA

kshtudhemtej. N studimin e tr ksaj lnde t gjer mitologjike studiuesit jan ndal n mnyr t veant, pr t nxjerr rrnjt e burimin e saj, funksionin e saj social si pasuri e madhe kulturore e njerzimit. Nse studimet e thelluara e t gjithanshme pr kt lm krkimesh jan br n shek.XIX-XX, dijetart jan marr me interpretimin e miteve q n lashtsi, me thelbin e origjinn e tyre, pra se si jan formuar e se far dukurish t jets njerzore paraqesin mitet e ndryshme. Ndr shkollat m t vjetra e m t rndsishme t mitologve kan qen: evemerizmi, simbolizmi, shkolla filologjike e ajo natyrore. Evemeri ka jetuar n shek.IV para Kr. e pr t mitet e legjendat mitike kan qen, n prmbajtjen e tyre, shtrembrime t s vrtets historike. Hyjnit dhe heronjt mitik kan qen n fillim njerz q kan br vepra heroike a bma t tjera t mdha n dobi t njerzve, t prparimit, si ka qen, ta zem, Prometeu, i cili u rrmbeu zjarrin perndive dhe ua dha njerzve, q me an t zjarrit qytetrimi t ecte prpara. Brezat pasardhs n krijimtarin e tyre letrare i poetizuan kta njerz duke iu veshur gjra q nuk i kishin br n t vrtet. Kshtu nga brezi n brez n veprat poetike, n fantazin e njerzve kta u kthyen n heronj t mbinatyrshm, n perndi. Kt teori e kan prdorur me mjaft dobi Etrit e Kishs, teologt, pr t mbrojtur iden se politeizmi ka baz toksore, se sht fantazi e njerzve e se fillimi i fillimeve sht monoteizmi, "Perndia Supreme q ka krijuar gjithka mbi tok", se shtrembrimi i ksaj t fundit me fantazit e njerzve, ka krijuar m von besimin n shum perndi, n shum qenie hyjnore. Te koha e Grekve t vjetr e ka fillesn dhe teoria alegorike simboliste n interpretimin e miteve, por q pas nj evoluimi t gjat erdhi deri n shek.XIX e m von. Ndjeksit e ksaj teorie n mite, n heronj mitik, n hyjni t paganizmit, vrenin akte njerzore ose dukuri t natyrs t shprehura me alegori, me simbole. Kshtu Theageni e interpretoi luftn n mes hyjnive si nj rrfenj alegorike t ndeshjes n mes elementvet ndryshm t natyrs, t jets shoqrore. Okultizmi, me ritet e besimet e natyrs s fsheht, do gj e shpjegoi me ide simbolike. Brijanti (1774) n dukuri mitike vrente kudo simbole t Arks s Noes (n Prmbytjen e Bots). Tomas Tavlor (1794) i shpjegoi tr legjendat e mbledhura nga Pausania si alegori mistike. M s fundi Kroizer n Giermani dhe Ginjot n Franc n shek.XIX e zhvilluan kt

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

31

teori; e sistemuan n 10 vllime (1825-1851) duke e uar at deri n kufijt m ekstrem e q si rrjedhoj bhet objekt polemikash e kshtu me koh del nga skena. Teoria filologjike nisej nga kuptimi fillestar i emrave t hyjnive apo i heronjve mitik, i heronjve t kulturs. Kshtu, shpjegonin se fjala Athina (hyjni e Grekve) vjen nga Ahana e sanskritishtes. Ahana do t thot Agimi (n sanskrite), pra Athina e Grekve t Vjetr ishte perndi e Agimit. Kshtu interpretuan t tr hyjnit e qeniet mitike. Vet etimologt bn q shpejt kjo teori t dshtoj nga se 'thoshte njeri prorigjinn e nj emri t till, e kundrshtonte tjetri. Mandej krejtsisht t tjera atribute kishte nj hyjni a nj qenie mitike n t vrtet e t tjera nxirrte etimologjia, pavarsisht se n disa raste ato prkonin ose kishin lidhje mes tyre. Kjo nuk ndodhte kurrsesi gjithnj, mandej etimilogjit ishin shum t diskutueshme. Rrnjt e tyre humbisnin n mugtirn e mijvjearve. Teoria natyrore bri prpjekje t'i lidh mitet e vedave e t rigvedave, t epopes hinduse "Mahabharata" me dukurit qiellore, me kulte t atmosfers, me diellin, me hnn, me yjet. Kjo shkoll me Max Mullerin n krye krkoi se cilat forca natyrore, se cilat dukuri qiellore fshiheshin prapa ktyre legjendave mitike, prapa figurave hyjnore, hyjnive t lashtsis. Kjo gj e prforcoi kureshtjen pr t mbledhur prrallat, legjendat mitike, nj trashgimi t tr shpirtrore t popujve. Kjo pruri me vete studimin krahasues; u vun re ngjashmrit n mes Orientit aziatik e Oksidentit europian n kt lm t kulturs njerzore. Nj shekull e gjysm e ktej shum sht shkruar pr mitet: pr prmbajtjen mirfilltsore t tyre, pr domethnien, si u krijuan e pse; pse disa mite nga popujt krej t ndryshm, si origjin e si hapsir gjeografike, kan ngjashmri t uditshme mes tyre? Pr kto probleme ka pasur polemika t forta n mes dijetarve; ka pasur mendime krejt t ndryshme. Po, megjithat shum gjra jan sqaruar. Esht arritur si prfundim se mitet e mirfillta t shoqrive parake, arkaike, t mbyllura n brthamn e tyre, kan filles mjaft t lasht. Pr t'i sqaruar ato duhen marr jo t veuara, po brenda nj kompleksi t tr t ndrtimit shoqror t nj bashksie a popullate t caktuar. Mitet e marra pr shqyrtim jasht kontekstit social, jasht kompleksit t etnokulturs s cils i prkasin, jan si nj gj e vdekur. Nisur nga ky mendim teorik, prt'i sqaruar mitet, dijetart iu vun puns

32

MARKTIRTA

me eksplorime. Studiuesi A. Van Gennep thot se mitet a skenart mitiko-ritual nuk duhen studiuar nga paraqitja e jashtme, nga detajet e vogla prbrse t tyre, ose t motiveve t marra krejt t veuara, por sipas ndrtimit t tyre n seri, sipas funksionit t tyre social, sipas mekanizmit t forcimit dhe prmbajtjes s brendshme t tyre, pra sipas domethnies dhe prirjes psikologjike (A. V. Gennep. "Laformacion des legends"... f.306). "Nse e njjta rrfenj sht e shoqruar me nj pantonim q prfaqson personazhe dhe faza vazhduese t tems; nse aktort q prfaqsojn heronjt jan t veshur me cilsi shenjtrie ose nse ata jan magjistare, nse kafsht e vna n sken jan t nderuara ose t ardhura nga popullsia e nj krahine t caktuar; nse disa personazhe gjenden po kshtu n disa tregime t tjera ose n ceremoni ku shpjegohet formimi i njerzimit, riprtritja e bimsis, zanafillat e tribus; nse e tr kjo shfaqje nuk mund t bhet vetm se n nj moment solemn t dits, q nuk ka pr spektator vese disa meshkuj t rritur dhe t inicuar n mistere dhe q u jan nnshtruar n fillim disa riteve t pastrimit, q s fundi do t dnohen me vdekje, nse ata do t'ua tregonin grave, fmijve e t huajve, gjithsa kan par n kt rast, rrfenja n fjal nuk sht m nj prrall e thjesht: sht nj pjes thelbsore e sistemit t religjionit, nj dram e shenjt, nj mit" (A. V. Gennep, po aty, f. 306-307). Ky sht nj shembull tipik i nj skenari mitiko-ritual ku prmblidhen n nj struktur disa prbrs t rndsishm t nj religjioni t caktuar, sipas nj kodi t veant e q i prgjigjet nj sistemi kulturor t nj bashksie sociale me tipare t saj t dallueshme dukshm. Miti n thelbin e tij ka karakter shpjegues, informues pr dukuri t ndryshme t kulturave parake a arkaike n popullata a popuj me nj zhvillim m t ngadalt e m t mbyllur. "Miti ejep nj prgjigje", thekson A. H. Krappe, "vrtet t prkohshme, por n fund t fundit, u jep shpjegim problemeve t shtruara nga njeriu kureshtar e q do t njoh arsyen e gjrave, pra bhet fjal prnj dukuri t thjesht intelektuale t t gjykuarit", (A. H. Krappe, "Origines", f. 27-28). Ktu rrethanat e mundsive t sqarimit t s vrtets jan tepr t kufizuara nga kushtet sociale t veanta, pra dhe fundi ktu sht nj fantazi q fluturon jasht reales. Strukturat e kompleksit t miteve u prgjigjen strukturave t etnokulturs prkatse n trsi, strukturave t ndertimit social t hashksive njerzore t veanta.

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

33

Studiuesit, pr t'i sqaruar m mir probleme t ktij lloji, u hodhn n eksplorime n popullata e n popuj me kultura parake, arkaike, kjo jo gjithaq prt grumbulluar koleksione t reja mitesh e besimesh, se sa pr t vzhguar pr s afrmi se si jetojn, si funksionojn kto dukuri kulturore n jetn shoqrore. N kt vshtrim u bn shum kritika n drejtim t interpretimeve q i merrnin mitet t shkputura nga bashksia etnokulturore ku gjallonin. Nj ndr kritikt m t mirnjohur ka qen B. Malinovski, prfaqsues i funksionalizmit anglez, q ndrmori ekspedita me vite n Oqeani (n ishujt Trobriand t Melanezis) e n vende t tjera t bots ku jetonin popullata me kultur parake a arkaike. Ai vrejti n kto vzhgime t tij, se mitet kan pr funksion, jo t shpjegojn, t'i prgjigjen nj kurioziteti t tipit shkencor, filozofikose letrar, po prt arsyetuar, prt prforcuar, prt kodifikuar besimet dhe praktikat q prbjn energjit e forcat morale t organizimit social (Enciclopedia universalis, Paris, 1988, nr.12, "Mythes", f.880). I vum n dukje kto gjra pr t br sadopak t qart kuadrin e prgjithshm t historis s teorive t mitologjis, t nocioneve kryesore t saj, krahasimin indoeuropian, mesdhetare m tej, ku mund t prfshihet dhe mitologjia shqiptare me t veantat e piktakimet e saj ndretnike. Deshm t theksojm se studimi n kt fush t dijes duhet ndrmarr vetm n lidhje t ngusht me kompleksin kulturoi prkats e ku nj rndsi t veant kan eksplorimet n terren, atje te ka mbijetuar kjo mitologji. Kshtu mund t hidhet drit m e qart ne aspekte t veanta t saj, n rrnjt e brendin etnokulturore t dukurive t ndryshme, n krkimet e specialistve etnolog, n rastin konkret n tema t veanta t mitologjis shqiptare. T sqarohen sa m mire t vrtetat e domethnies m t mirfillt e t lidhjeve thelbsore ne mes s veants me t prgjithshmen krahinore, etnike, ndretnike. do popull ka fytyrn e vet krejt t dallueshme n etnokultur; kc dhe piktakimet e veanta n dukuri t caktuara t ksaj natyre me popujt e tjer. N themel t ktyre veorive ndrtohet dhe metodika krkimeve. Kjo sht e qart. Po nga ana tjetr duhen njohur dhe rrjedha m t rndsishme t mitologjis s popujve t tjer, t mitologjis* krahasuese, pr t mundur, sadopak, t zbulohen t vrtetat ne mitologjin shqiptare. Popujt kan dhn e kan marr midis tyre. Pra, si do t sqarohen kto t vrteta? Natyrisht, mbledhja me eksplorim*

34

MARKTIRTA

Tabaka prej druri pr ftohje t kafes s pjekur. Zbukurime gjeometrike nga motive mitike. Malsi e Deanit.

dhe botimi i materialit dshmues n kt fush sht me shum rndsi e kjo nuk krkon domosdo njohjen e studimeve krahasuese n mitologji. Edhe pse kjo sht pun shkencore e mirfillt, madje sht themel pr studime t mtejshme, n vetvete sht vetm prshkrim. Duhet nj prgatitje e thell, teorike pr t'i zbrthyer ato n thelbin e tyre. Mbledhja n terren e mitologjis shqiptare e t dshmuarit e saj n shkrime t ndryshme sht pun e shum njerzve, e shum brezave. Nga rrket e veanta sht br nj det dshmish, nj det mendimesh, q e kan shtyr prpara njra-tjetrn n kt fush t dijes s albanistiks.

MITOLOGJIA NDER SHQIPTARE

35

KREU I DYTE

HISTORI E MITOLOGJIS SHQIPTARE


1. Gjurm t hershme Dshmit burimore, shkrimet e krkimtarve n nj shtrirje m t gjer n kt lm t dijes u takojn shek.XIX-XX, por dhe n shekujt e Mesjets arbrore e m tej kemi t dhna t copzuara pr mite, rite e besime ndr Shqiptar, n trojet e tyre etnike e m tej n diaspor. Kto arritje n krkime do t duhej t ndaheshin n ato me natyr thjesht dshmuese, dokumentuese, prshkrime dukurish t ktij lloji dhe, s dyti, n ato me natyr sintezash, interpretimesh, n vshtrim krahasues n koh e n shtrirje hapsinore t ndryshme. N shek. XIX u shnuan arritje t nj shkalle t lart n studimet krahasuese t gjuhsis indoeuropiane e n kt vshtrim u ngjall shum interesi pr krkime t mitologjis krahasuese, n sinteza, n interpretime t ktyre dukurive me rrnj parahistorike, br nga dijetar t vatrave m t shquara shkencore e universitare t Europs, t Ameriks e m tej. Kjo frym krkimesh, ndonse n nj shkall m t vogl, u ndje dhe n Shqipri. Ktu, kryesisht nga t huajt e m pak nga Shqiptart, u mblodhn materiale t natyrs mitologjike, t besimeve pagane, po m tepr u dhan mendime krahasuese e interpretime. Mendime t ktij lloji u dhan m tepr n kuadrin e gjuhsis krahasuese ose si reflektim i kulturs antike greko-romake a t ndikimit sllav e bizantin n Mesjet. Duhet sqaruar se burimet materiale, objekte t zbuluara nga arkeologt n shkrime ose mbishkrime t ndryshme, sado t pakta, i kemi q nga koha ilire e parailire, nga periudha greke e romake e nga tr periudhat e Mesjets. Pr kto shtrirje kohore nuk ka munguar as

36

MARKTIRTA

paraqitja ikonografike e hyjnive t ndryshme, fytyra n gur a qeramik, qoft vendse po me emra grek a romak, qoft dhe me emra ilir, ose fare pa emrtime mbishkrimore. T dhna me interes jan br t niohura nga zbulimet arkeologjike, nga hulumtimet e ilirologve, arkeologve, balkanologve, nga gjuhtar t gjuhsis krahasuese indoeuropiane; emrat e tyre do t dalin n brendin e krerve t ndryshm t punimit. Po prmendim vetm pak gjra m domethnse nga mitologjia ilire, duke e marr at brenda nj kompleksi kulturor e n t njjtn shtrirje gjeografike, po natyrisht n dhnie e marrje tepr t shkrir bashk n mes kulturash etnikisht t ndryshme. N nj rrfenj mitike, shnuar nga disa autor t antikitetit, n variante t ndryshme, thuhet se Kadmi, i biri i nj mbreti fenikas, duke krkuar motrn e vet Europn, arriti s pari n Beoti ku themeloi qytetin Teba, pastaj shkoi e zuri vend ndr llir, ku, me t shoqen Harmonia lindi i biri: lliriosi. Duke u mbshjellur nga gjarpri, ai mori pamjen e atributet e tij. Pas vdekjes Kadmi e Harmonia u kthyen n gjarprinj e ashtu kaluan n jetn e prtejme". Sipas nj varianti tjetr, lliriosi gjarpr pati shum fmij, djem e vajza. Kta fmij krijuan fillesn e fiseve ilire, fise q mbajn emrat e tyre: emrtimet e fiseve n gjinin mashkullore u quajtn "bijt e llirit", ndrsa ato femnore: "bijat e llirit". Pati dhe personalitete historike prt cilat besohej se kishin lindur nga gjarpri. Ndr llir sht dshmuar gjersisht kulti i hyjnis kalors lufttar. Ndr ta prmendet hyjnia kalors i Japodve, Medaurus, paraqitur hipur mbi kal e me shtizn n dorn e majt. Ikonografia ilire me paraqitje t kalit a t hyjnive kalors sht e pasur. Pr t siguruar fitore n luft a fat, n veprime t.ndryshme flijonin kuaj. Po jan t njohura ndr ta dhe sakrifica njerzore: N Desareti, n an t Kors, afr lumit Eord (Devolli i sotm) llirt, pr t siguruar fitore n ndeshje me ushtrin pushtuese, si nathon Kurti Rufi, Flavi Ariani etj, thern aty: tre djem, tri vajza e tre desh t zinj. Kta ua kishin br fli perndive t tyre, sipas besimitt shenjt, prt'iu dhn guxim e siguri prfitore lufttarve t tyre, ("llirt dhe lliria tek autortantik',..., f. 156,235). Tradits ilire e parailire i prket tempulli i Dodons pran Janins me malin Tomaros., me Lisin e Shenjt e me tri plakat q tregonin permes gjetheve t lisit e zhurms s ens s bakrt, fatin e ardhm t njerzve. Ndoshta n tempullin e Dodons kemi nj przierje besimesh

MITOLOGJIA NDER SHQIPTAR

37

e ritesh pellazgo-greko-ilire. Njohim tek llirt disa emra hyjnish e dika dhe tiparet e tyre: hyjni t natyrs e t burimeve, me emra t interpretimit grek a romak ose t zanafills ilire: Diana, Ika, Vidasus, Thana, Silvani, Jupiteri i Partinve, Medaurus, Menzana, Diana e Kandavve, Bindi, Redoni, Andini, Sentona, Latra e kshtu me radh. Prgjithsisht kto jan hyjni t natyrs, t burimeve, t detit ose perndi t gjithfuqishme si simotrat e tyre antike greke e romake. Hyjni tepr domethnse sht Redoni hyjni ilire e detit, prej nga na sht ruajturemri i tij deri sot: Kepi i Redonit (Rodonit) n bregdet n Adriatik, n veri t Durrsit. N shkrime t ndryshme, po dhe n dshmi arkeologjike t shekujve t ndryshm t mesjets, jan ruajtur copza besimesh, ritesh, mitesh t paganizmit, diku n nj paraqitje m t qart e diku m t mjegulluar. Kto dukuri t religjionit pagan t Mesjets arbrore, sado q t thrmuara, si mendojm ne, jan nj ur e fort ndrlidhse n mes Lashtsis llire e Kohs s Re t t njjtit areal gjeografik e njerzor, n vshtrim t trashgimive n fush t mitologjis. Nuk mund t mohohen ktu as dhniet e marrjet me popujt e tjer n kultur, pr t njjtn koh. N varret e Arbrve t Mesjets s Hershme vrejm vendosjen e kufoms nga perndimi n lindje (n varr), vegla e amuleta, rrethimi i varrit me gur ashtu si ndodh dhe n praktik, i shoqruar me besime t caktuara q kan arritur deri n Koh t Re. N stolit arbrore (shek. VI-XI) vrejm shenja simbolike t kultit t diellit, t kultit t hns. Vatht e veshit te grat jan n form t gjysmhns, ashtu si ndodh dhe n dit t sotme n grat e Mirdits e t Matit etj. Edhe sot kulti i hns n besimet popullore lidhet shum me gruan e me fatin e saj n jet, n shendet, n shrim, n lindje fmijsh e tjer. N objekte t asaj kulture vrejm kalin n hedhje fluturim dhe mendojm se kjo ka t bj me hyjnin kalors t llirve; vrejm zogjt fatidik, kultin e dors e nj seri shenjash t tjera me domethnie besimesh pagane. Kulti i dors i pasqyruar, ndr t tjera, dhe n brjen e saj si zbukurim n gdhndje n gur: n dyer, n porta, n vatr, n pmendore. N nj dokument t vitit 1323 prmendet festa e Rushajve me ritet prkatse (Thallorzy, Jireek, Suffllai, "Acta et diplomata... Vindebonnae", 1913, v.l, f.156, nr.527), ka flitet pr at fest pranvere q ka ardh me shum ritederinditttona.

38

MARKTIRTA

Tek Histoha e Sknderbeut (viti 1510) e Barletit dokumentohet shum mir gjama e burrave ashtu si bhet deri n shek. XX; sht dshmuar shum her n shkrime t ndryshme si m 1466, pastaj nga P. Budi e F. Bardhi n shek. XVII e me radh. Mirat e Fatiet, t prmendura shum her te Barleti n veprat e tij, si mendojm ne, s'jan tjetr vese Ort e Zanat shqiptare. Sipas studimeve gjeologjike e sipas dshmive historike, liqeni i Shkodrs sht formuar para shum mijra vjetsh, ndrsa legjendat mitike t mbledhura n shek.XX tregojn se ai sht formuar tash von e formimin e tij e lidhin me plakn e Krozhs. Esht interesant se pr formimin e vonshm t ktij liqeni na flet dhe Barleti n "Rrethimi i Shkodrs" 1504 (Tiran, 1962, f.30-31). Aty ndr t tjera thuhet: "Po kshtu, me sa duket, vrtetohet edhe sa m kan rrfyer banort ma t mom t ktij vendi, t cilt m kan than se aty ku sot ndodhet liqeni dikur ka qen tok plot me burime t pashtershme, nga t cilt lindi ai liqen i mrekullueshm". Pra lindjen e ktij liqeni e tregonin si rrfenj mitike pleq 't Kohs s Barletit, gj q sht tepr domethnse pr t njohur kujtesn popullore pr kto rrfenja fantastike. Kjo legjend mitike na prmendet pra dhe n shek. XX, si mbijetoj e nj kohe tepr t lasht. Gj. Buzuku n parathnien e "Mesharit" (v.1555), paragr.ll, i porosit besimtart q t ven n ritet e krishtera n kisha e "t braktisin at t shtremnn" q, sipas nesh jan ritet pagane: t Kthimit t Diellit pr Ver, t Buzmit, t Vitit t Ri, t Dits s Zojs'(me 25 mars) t Shn Gjergjit (23 prill), t Shn Gjonit (24 qershor) e festa t ndryshme pagane t prodhimit. Kto rite pagane i praktikonin pr t shtuar bereqetin e mirqenien n familje. Gj. Buzuku i kthen t tra n qllime t riteve t krishtera e shton: "Dheju kurta banikt, Zotiyn (prajo aiipaganve: M: Tirta) ka meju shtue ndrju q t korrat tueja t zgjaten deri s vjelash dhe t vjelat deri n t mbjella". N popull thuhej deri tash von kjo shprehje, si sipr, pr qllimin e riteve pagane. Pjetr Budi n veprat e relacionet e tij na njofton pr gjamn e burrave, pr disa rite e besime pagane q praktikoheshin n popull. T njjtn gj bn F. Bardhi, e ndr t tjera na prmend Kuedrn e Arbnit n nj kuptim mjaft domethns pr mitologjin shqiptare. P. Bogdani n veprn e tij, duke folur pr bubulfimn prmend besimin popullor sipas t cilit me rrufe qet Shn llia kundr"kafshs s keqe",

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

39

pra kundr Kuedrs q sht gjarpri prbindsh e shkatrrues, besim q n disa variante e gjejm dhe sot n popull. Autori e kundrshton kt besim popullorduke e shpjeguarat si nj dukuri thjesht natyrore. A. Bogdani n nj kng popullore t veant (botuar n veprn e P. Bogdanit) na prmend Zann e Pashtrikut q kndon, q sht ruajtse e gjallesave, e mirsis, me ato tipare t natyrs q e ndeshim edhe sot n popull. Relacionet e t drguarve apostolik n trojet shqiptare, n shum raste flasin pr besime e rite pagane. Kshtu, M. Bici m 1610 na bn t ditur se banort e malsis t Mirdits (Fandi) vazhdonin t'i bnin festat me kalendarin e vjetr se ndryshe, sipas besimit t tyre pagan, do t'u paksoheshin prodhimet e bujqsis. Gr. Mazreku shkruan m 1650-1651: "Ai q kishte ethe ose at t toks shkonte e gjenin nj gur mbi varrin e ndonjrit, e onin nalt at rras, aq sa t mujte me kalue iprkulun nn at rras ai i smuti dhe (pun e madhe e zanatit djallzor) aishrohetnga ethetosepre'js toks, dhe kjogja dukete pabesueshme... Edhe kto i kam mallkue tue mos i pranue n rrfimin e kungimin e shenjt, edhe me ndihmn e Zotit e kan lan at rrug", (Relac.ll, 1965, f.445). T shumta jan praktikat e natyrs pagane n malsit shqiptare. Relatori Kerubini tregon m 1638: "... n fardo dit tjetr q u ndodhte ndonj rrezik, po n'at dit mbanin dhe mbajn fest, dhe thon: n kt dit m ka ndodh kjo e keqe etj; dhe kshtu shum dit t tjera tjavs i mbanin dhe i mbajn fest, si t martn, t'enjten etj. Festn pastaj e bejn n kt mnyr: burrat, disa bajn kusht q me bam at pun n t ciln kan psue rrezikun, sip.sh., mos me pre ose mos me lavrue tokn, por bajn pun t tjera; disa t tjer rrijn krejtpa pun; grat nuk tjerrin, nuk bajn plhur, ose nuk bjn ulisht, porbajnpun t tjera. Po t ket shprthye stuhia n ndonj vend n nj dit t enjte, t gjith pastaj bajn kusht q mos me punue n vnesht t'enjteve t secils'jav".Prsa uprket festave "ma shum i monin ato t vetat t kota, se sa ato t kishs" (Relacione 11, f. 1,11) N dshmi t ndryshme t ktyre shekujve (XVI-XVIII) jan shnuar shum konsiderata pr besimet e malsorve shqiptar, m shum rite e besime pagane e tregohet se jan shum t prcipt n kultin e krishter; thuhet se kan emrin t krishter, po aspak besimin (Kerubini).

40

MARKTIRTA

2. Krkimet n shek. XIX dhe XX N shek. XIX dhe gjysmn e par t shek. XX pr mitologjin e Shqiptarve kan shkruar shum autor, ndonse asnjri nuk e rroku kt tem n mnyr trsore dhe gjersisht n vshtrim gjeografik; asnjeri nuk prfshiu n kt objekt treva t gjera t banuara nga Shqiptart, as problematikat kryesore t ksaj fushe. Shkrimet pr mitologji e besime ishin krer, sythe a pasazhe t veanta n revista e gazeta t kohs. Kjo tem u rrah nprmjet prshkrimit t mnyrs s jetess, dokeve e zakoneve t popullit ton e sidomos prmes krijimtaris folklorike; aty u fol dhe pr prkatsin e Shqiptarve n fet e organizuara dhe marrdhniet mes grupeve nga konfesione t ndryshme, pasqyruar n shkrime t shtypit shqiptar dhe t huaj. N botimet folklorike t ksaj periudh gjejm material me rndsi pr mitologji e besime (veanrisht n kngt legjendare, n balada, kng rituale dhe element besimesh e mitesh n prralla). Autort q u muarn pak a shum me kt tem mund t'i ndajm n dy grupe t mdha: 1. t huaj; 2. Shqiptar. Ndr autort e huaj q botuan materiale e studime pr mitologji e besime ndr Shqiptar mund t prmendim A. Bou me "La Turquie de l'Europe", Paris, vol. II, 1840; J. G. Hanin me "Studime shqiptare" (Jen, 1854), "Prralla greke e shqiptare" (Leipcig, 1866), "Udhtim n viset e Drinit e t Vardarit"(\ 867) e vepra t tjera t tij; G. Majer, H. Pedersenin me "Teksteshqipeme fjalor"(1895), F. Nopn me vepra: "Shqipria, kultura shpirtrore", "Pikpamje fetare" (dorshkrime) e shkrime t tjera t tij t botuara, M. Durham: "Mbiorigjinn e disa fiseve dhe zakoneve n Ballkan"(Londr, 1928); M. Hasluck, "Nj kult imalit n Shqipri t Jugs"e disa element mitologjik n shkrime t tjera t saj; M. Lamberc: "Prralla shqiptare", (Vjen 1922), "Mitologjia e shqiptarve" - botuar n "Fjalori i mitologjis" (Shtutgart, 1970). F. Degrand "Souvenirs de la Haute Albanie ou Gegarie", Paris, 1901. N nj mas m t pakt, material me interes pr mitologji e besime ndr Shqiptar botuan dhe shum autor t tjer t huaj t shek. XIX e t fillimit t shek. XX, prfshir vepra e artikuj t tyre.

MITOLOGJIA NDR SHQIPTARE

41

Materiali i mbledhur dhe i botuar prej tyre ka n prgjithsi karakter prshkrues; na japin t dhna me rndsi pr element t ndryshm mitesh dhe besimesh n popullin ton; ajo ka sht m me interes, t till element n koh t tyre ishin akoma t gjall n trevn shqiptare , m von, ato i gjejm ose t zbehura shum, ose t zhdukura fare. Ktu qndron dhe vlera e puns s tyre si regjistrues e ruajts t materialit faktik. Kto materiale t tyre t botuara jan mbledhje t rastit e kan karakter fragmentar; u mblodhn n qendrbanime t kufizuara dhe, n vendet ku u mblodhn n mnyr t prcipt dhe krejt fragmentare, mitet e besimet n lidhje me kultet bujqsore e blegtorale n popullin ton; nuk ju ran n sy, ose i regjistruan vetm kalimthi disa figura shum t rndsishme t mitologjis popullore shqiptare si Dragoi, Kuedra, Nna e Vatrs, Vitorja, Ora, Zana, Nna e Diellit, Plaku i Kopshtit, Dordoleci pr t rn shi, rite e zakone n lidhje me buzmin, n lidhje me Zjarret rituale t vitit e kshtu me radh. Ka patur raste q popullin ton ta paraqisnin si nj popull fare pagan, duke e ulur prfaqsimin e krishterimit e t islamizmit nga Shqiptart deri n asgj, gj q historikisht nuk i prgjigjet s vrtets. Autort e huaj q shkruan pr mitologji e besime t popullit ton n shek.XIX dhe n fillim t shek.XX, problemin e tipareve unitare t popullit ton, doemos brenda larmis s shfaqjeve t ndryshme t ktyre dukurive, n burime t ndryshme t jets si bujqsi, blegtori, mjeshtri e zeje, t shfaqura kto n rite e figura t veanta mitologjike, nuk i shtruan thuajse fare. Ata nuk u nisn nga fakti se prt'u ruajtur kto lloje mitesh e ritesh pr shekuj t tr n form mbijetesash, duan nj baz t caktuar ekonomikoshoqrore tradicionale, n kuptimin e tyre prodhimtar, si burim jetese, brenda nj kompleksi kulturor etnik me tiparet e tij t mvetsishme. N raste t veanta disa autor u prpoqn t shpjegojn edhe origjinn e besimeve nga popuj t caktuar t lashtsis: llir, Trak, Grek, Romak, Gjerman, Sllav, e kshtu me radh. Por n shpjegimin e burimit etnik t tyre u nisn nga prirje t njanshme, q i vrenin dukurit e ktij lloji n mnyr krejtt thjeshtzuar, ta zem, nxorn zanafilln e dukurive t caktuara t besimeve pagane nga qytetrimet m t zhvilluara t lashtsis ose t burimit sllav, duke u nisur vetm nga origjina e fjals me t ciln emrtohet ky apo ai element, duke u nisur nga ngjashmri e ndryshime t rastit. Ata n prgjithsi nuk kishin parasysh ngjashmrit e rna n sy t disa dukurive t ktij lloji, evoluimin, dshmit arkeologjike; nuk i bnin

42

MARKTIRTA

analiz t gjithanshme objektit n shqyrtim, duke sjell argumente t ndryshme historike t mundshme, pra nuk e shqyrtonin fenomenin n t tr kompleksitetin e vetive e t shfaqjeve t tij, brenda nj etnokulture t caktuar. Nuk analizonin n masn e duhur kushtet historike e socialekonomike q prcaktuan ruajtjen e ktyre kulteve te Shqiptart. N prcaktimin e origjins etnike t miteve e riteve t ndryshme shpesh her u nisn nga kritere thjesht t gjuhsis historike (sipas fjalorve t etimologjis) dhe n kt mnyr i ndan elementt si an sasiore n origjina t ndryshme: ilire, greke, mesdhetare, kelte, slave, etj. Nj klasifikim i till i br nga kta autor sht shum arbitrar dhe n prcaktimin e treguesit etnokulturor nuk ju prgjigjet aspak kritereve rigoroze. Ktu duheshin marr n konsiderat tiparet e ndryshme t veanta q na shfaqen n brendi t miteve e besimeve t ndryshme, faktorin koh q ndan lashtsin nga shekulli XIX-XX, pamundsin pr t njohur n imtsi etnologjin e popujve t vjetr apo dhe t popujve t sotm, qoft dhe kur pr ta jan shkruar vllime t tra, por megjithat pr dukuri t veanta nuk ka shkruar askush e megjithat ato ekzistojn n kt apo at popull. Hahni, Nopa, Lamberci e Durhami, Koci n prcaktimin e origjins entike t fenomeneve t ndryshme jan m argumentues e m t prmbajtur, por edhe tek ata u paraqitn, ku m pak e ku m shum, zgjidhje t thjeshtzuara t ktij lloji, ndoshta dhe pr arsye t materialit t pakt q ata kishin n dor n ato koh. Megjithat ata bn n kt vshtrim nj pun t madhe prej pionieri, u hapn rrug krkimeve n kt fush t dijes, dhan disa mendime me pesh n ndriimin e dukurive t caktuara. Intelektualt e mdhenj shqiptar t Rilindjes Kombtare dhan kontribut t rndsishm n t dshmuarit e etnokulturs shqiptare e tfunksionevetsaj. N shkrimet e tyre dhan materiale me rndsi pr mitologjin e Shqiptarve. Ata u munduan t shpjegojn bazn unitare t popullitton, t shfaqur nprmjet mitesh e besimesh t lashta. Pashko Vasa na thot se populli shqiptar betohet pr qiell, pr dh, pr gur, pr uj, pr mal, pr fush, pr diell, pr hn dhe nuk betohet pr perndi e pr shenjtor. Ai tregon se kto forma betimi jan shprehja e atij besimi t lasht vends q t part tan kan ruajtur q nga lashtsia. Ai thekson se betimet publike Shqiptart i bjn mbi gur pavarsisht nse ai q bn betim sht katolik, ortodoks a mysliman.

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

43

J.Vreto, K.Kristoforidhi, N.Frashri, A.Z.ajupi, Shtjefn Gjeovi, na flasin pr kultin e Tomorrit si nj vend ku ruhen rite e besime vendse t Shqiptarve e q jan dshmi uniteti n traditat e lashta t ktij populli. Ata duan t tregojn me kt se populli yn, pavarsisht nga dallimet fetare t feve monoteiste t ndryshme q sjellin me vete dhe veime n tiparete kulturs stradits, n kompleksin kulturorttij, populli shqiptar shquan pr njjtshmri e pra sht e domosdoshme q t bashkohet e t luftoj pr pavarsi kombtare, pr prparim. Rilindasit ven theksin n lidhjet e marrdhniet e forta shoqrore e familjare midis elementve shqiptar nga besime t ndryshme. J.Vreto shkruan: "... meqense pas ndarjes fetare, Shqiptart ortodoks nuk lidhin krushqi me vllezrit tan Shqiptar muhamedan (ndonse martesat midis tyre n disa vende vazhduan prnj koh t gjat edhe pas ndarjes fetare u gjet nj mnyr tjetr afrimi, ajo e vllamris, dmth nj i krishter qeth fmijn e nj muhamedani, duke i prer atij disa fije floksh t koks". Pra n ant rituale e t besimeve t lashta vendse ruajtn njjtsin kombtare. "T gjith pothuaj aristokratt muhamedan shqiptar, q quhen turqisht bejler, kur martohen, drgojn, n kundrshtim me fen e tyre, pikrisht nj mik t krishter, q pajisei me leje t hyj edhe n harem pr t shoqruar nusen. Ky zakon duket si nj i njjt me zakonin e kumbars q prdorej para ndarjes fetare..." Autort arbresh t Italis (rilindas) si J.De Rada n botimet e tij letrare e folklorike, A. Argondica n artikujt e tij n "lli i Arbreshvet" e t tjer, na japin materiale me vler pr mitologji e besime t' Arbreshve. De Rada, duke u nisur nga qllime atdhetare, br kahasime n mes mitologjis shqiptare dhe asaj t lashtsis. Zgjidhjel prgjithsisht jan romantike e t pabazuara. N disa raste bher prpjekje pr t treguar bazn unitare t miteve e besimeve t trevs shqiptare (n Shqipri) me ato t Arbreshve t Italis. Folkloristt shqiptar t Rilindjes si Th. Mitko me "Bletn shqiptare" (1878), S. Dine me "Valt e detit" (1908), Z. Jubani (1871) me "Pmnbledhje kngsh popullore dhe rapsodi poemash shqiptare" dhe m pas ata t Pavarsis si B. Palaj, K. Kamsi, S.Th. Frashri, K Taipi, S. Kolea, R. Alikaj, N.Suma, Ll. Karafili (Bardhyli), M. Sirdani, I Dalliu, V.Xhaka, H. Bushati, K.Shtjefni, e t tjer, n botimet e tyre ne japin material me mjaft interes pr mitologji. K. Kamsi, na ka dhn

44

MARKTIRTA

disa artikuj t veant kushtuar riteve e zakoneve kalendarike si Dita e Vers, Shn Gjergji etj, po dhe pr mite e besime t lashta vendse n prgjithsi n popullin ton (si "Besime t popullit n Labri", Diturija, 1927-1928 etj.) Punime t shumta e me shum vler ka botuar I.Dalliu pr fshatra e qytet t Tirans. Gjat periudhs s Pavarsis nga autor t ndryshm u botua material me interes n disa t prkohshme si "Albania" e Faik Konics, "Kalendari Kombiar" i M. Frashrit, "Hylli i Drits", "Leka", "Diturija", "Shkolla kombtare", "Njeriu" "Drini", "Prpjekja shqiptare", "Normalisti", "Vatra Shqiptare", "Zani i Nalt", "Njeriu", "Cirka", Normalisti" etj. Gjeovi na jep nj material me vler pr mite e besime t popullit ton dhe, duke u nisur thjesht nga nj ndjenj atdhetarizmi, dukurit e ndryshme t mitologjis i shpjegon si t origjins trako-ilire, pa sjell argumentat e duhur n kt drejtim. Gjeovi mblodhi nj material tepr t gjer pr kultin e gurit, pr kulte t ndryshme t natyrs, pr rite t jets familjare, pr rite t festave t motmotit, pr rite e flijime n ndrtim dhe, pr m tepr, kto i gjurmoi n nj hapsir shum t gjer t trojeve shqiptare. B.Palaj krahas eposit legjendar e t s drejts doksore, mblodhi mjaft materiale pr rite, pr besime, pr figura t mitologjis popullore, ashtu si bri dhe kolegu i tij eksplorues - Gjeovi. Gjat kohs s rilindjes e sidomos gjat Pavarsis e deri m 1945, i vrejm t botuara n organe t ndryshme t shtypit, n botime t veant, shum mite, rite e besime t ndryshme t popullit ton, me burim nga terreni, nga jeta e banorve e kto m kan shrbyer shum si burime me vler n krkimet e mia. Por duhet shnuar se n disa raste kan qn t prziera dhe me element t marr nga letrsia greke e romake e; duke qn t tilla jemi shmangur prej tyre, duke i marr gjithnj burimet n mnyr kritike. Nj kontribut me rndsi n studimin e mitologjis shqiptare ka dhn profesor E.abej me punimet e tij n kt fush q n vitet '30 e deri n ditt e sotme (1976). Kontribut me shume rndsi sht studimi pr figurn mitologjike Zana, pr disa f igura t mitologjis popullore, si Vitorja, Gjigandt, Herri e tjer element e figura t mitologjis. Ka studiuar dhe eufemizmat ndr shqiptar. N fushn e mitologjis shqiptare kan dhn studime e materiale me vler dhe studiuesit M. Krasniqi, A. Ui, K. Halimi, Z. Sako, Q. Haxhihasani, Rr. Zojzi, e A. Gjergji, D. Statovci, S. Fetiu, U. Xhemaj e ttjer.

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

45

3. Synime dhe probleme Autori i ktij libri, gjat ekspeditave t tij t shumta n malsit shqiptare, ka mbledhur nj material t konsiderueshm n lidhje me temn n shqyrtim. Sadoq mitet, ritet, zakone e besime t ndryshme ruheshin n form mbijetojash, informatat e mbledhura pr to kan ndihmuar pr nj shqyrtim kritik t ans faktike, kan ndihmuar pr t gjykuar m thell pr prmbajtjen historike e shoqrore t ktij apo atij elementi mitologjik; sht dokumentuar n an tjetr dhe shtrirja territoriale e dukurive t ktij lloji, tiparet unitare dhe larmia n mitologji popullore shqiptare. Jan studiuar n terren dukurit brenda kompleksit t etnokulturs shqiptare. Jan shf rytzuar gjithashtu t dhnat e arkivit t Sektorit t Etnologjis (Instituti i Kulturs Popullore, Tiran) pr mitologji e besime n jetn e popullit ton e ku material t till ka me shumic e t mbledhur n mnyr sistematike nga bashkpuntor t ndryshm t degs s etnologjis. Esht konsultuar me kujdes literature e njohur q flet drejprdrejt a trhtorazi pr mitologji e besime n popullin ton, gj q ka dhn dor pr nj baz m t gjer e m t shndosh faktike; kto burime t shkruara paraqesin interes ngaq disa nga kto element n vitet pas Lufts s Dyt Botrore i gjejm n popull t zbehura shum. Puna n terren dhe konsultimi i literaturs s shkruar n kt fush ka dhn dor pr nj shqyrtim n mnyr t gjer t krishterizmit e islamizmit n kulturn popullore shqiptare, pr tiparet e ndryshme t ksaj dukurie e sinkretizmin e saj me mite e besime t burimit pagan. Sinkretizimi shpeshher peshon n an t riteve e t besimeve t burimit pagan. Natyrisht, fet monoteiste arritn t mnjanojn disa rite t egra magjike t paganizmit si sakrifica njerzore, disa magji q rndonin jetn e njerzve. Pra ndikuan n zhdukjen e riteve pagane, risimin e lehtsimin e tyre, duk u dhn tingullin moral dhe t fisnikruar. Ekzistojn mnyra t shumta t klasifikimit t materialit n tema e krer t ndryshm gjat shqyrtimit t mitologjis pr nj popull t veant. Por donjra prej ktyre ka t mirat dhe mangsit e saj. Mund t radhitej shqyrtimi sipas objektit ose prmbajtjes s vet miteve e besimeve, ather do t kishim: kulti i toks, i ujit, i zjarrit, i diellit, kulti i ksaj e asaj bime, kulti i ksaj a asaj kafshe, kulti i shtpis e i vatrs

46

MARKTIRTA

familjare; Kuedra e Dragoi, Zana, Ora, E Bukura e Dheut e kshtu me radh. Mund t bhej radhitja sipas dukurive a aspekteve t ndryshme t jets s njeriut me t cilat jan t lidhura e ather do t kishim: kulte t jets familjare, t bashksis fisnore, t bashksis fshatare, kulte bujqsore, kulte blegtorale, kulte t mjeshtrive t ndryshme. Mund t bhej radhitja dhe sipas vazhdimsis historike t lindjes s ktij apo t atij riti, miti a besimi, pra duke filluar si radh nga m t lashtat e duke ardhur te m t vonat. Ather n fillim do t shqyrtonim elemente t magjis, t totemizmit, t fetishizmit, rite tejet t lashta varrimi, vazhdim: animizmi etj. Mnyra e par sht m praktike, port pengon q dukuri t caktuara t jets shoqrore t'i shqyrtosh n mnyr t gjithanshme e me kt mnyr nuk prdor dot dshmi e argumente nga objekte t ndryshme; nga ana tjetr, n lidhje me nj objekt t caktuar mund te ket rite, mite e besime q, n origjin historike, lidhen me dukuri shoqrore nga m t ndryshmet. Pra lind pyetja: Pse t grupohen bashk dukuri q n zanafill s'kan lidhje me njra-tjetrn? Mnyra e dyt sht m e mira n shqyrtimin e fenomeneve e aspekteve q kan t bjn me jetn e veprimtarin e njeriut, por jo kudo mund t prdoret n rreshtimin e shtjeve n shqyrtim. Shpesh her t njjtat rite e besime u takojn sferave krejt t ndryshme t jets s njerzve. Mnyra e tret e rreshtimit sht e mir, por sht krejt e pamundshme, pr vet natyrn e burimeve, t evolucionit q ka ndodh n besime e praktika t tyre, sinketizime t ndryshme t tyre. N shqyrtimin ton t parashtruar, jan kombinuar bashk t tri mnyrat e mbarshtrimit t materialit e kjo n prkim me mundsit e analizs s elementve t ndryshm mitologjik. Kt mund ta gjesh qoft n radhitjen e krerve apo t sythve t ndryshm. Jan vn n fillim kulte t natyrs sepse n to n prgjithsi gjen element nga m t lashtt t mitologjis dhe besimeve sadoq, n dinamikn e tyre, i gjejm t pleksura dhe me element t natyrave t ndryshme, deri dhe krishter e islamik; u vun dhe sepse ato jan baz materiale mbi t cilat jan zhvilluar dhe ruajtur mitet dhe besimet nga m t lashtat e deri te m t vonshmet. U radhitn pastaj disa figura t mitologjis popullore q kan t bjn m shum me natyrn, po diku lidhen dhe me familjen, vazhdohet pastaj me dukuri q kan t bjn me kulte t familjes, me kulte t t vdekurve dhe kto n origjin t elementve t ndryshm kan t bjn me dukuri t kultit t gjinis s amsis, me rendin fisnor

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

e me ruajtje elementsh t veant gjat zhvillimi t historis s< shoqris s organizuar n konfederata fisesh e n shtete. U vun s < fundi me radh kultet bujqsore e blegtorale e pastaj dhe rite t caktuar; kalendarike q si fillesa jan zhvilluar m von n krahasim me t paral Ktu jan br prpjekje pr t'i qndruar m besnik t paraqiturit s; m t plot t nj skenari mitiko-ritual a t nj tjetri, n kuptimin e lidhje me aspekte t veanta t jets s njerzve e t mendsis e besimevi n trsi t tyre, i mbshtetur ky mbi nj baz materiale, jetsore prodhimtare, mbi nj mendsi t nj organizimi tradicional arkaik, $ nj shprehje e tij pr ekuilibr, n prforcim, n ligjsim t ktij sisten social arkaik. N shqyrtimin e materialit faktik sht prdorur metoda etnologjik m e prgjithshme: n shqyrtimin e do problemi jemi nisur nga faktc e dy shekujve t fundit (shek.XIX-XX) ku materiali sht shum i gjer dhe i gjithanshm, Brenda krkimeve t etnokulturs n kompleks, p t kaluar pastaj n koht m t hershme ku burimet jan shum t pakt e t copzuara. Materiali faktik sht dhn nprmjet analizave t shtjeve a dukurive t caktuara duke prdorur krahasimin diakronik sinkronik, shtrirje n koh e n hapsir, brenda etnokulturs shqiptar e n marrdhniet me kulturat e popujve fqinj e m tej. N kt monografi kemi synuar t paraqesim n nj rrafsh sa m t gjer disa nga problemet m madhore, m themelore e m 1 dukshme t mitologjis shqiptare, pr ta br t njohur at dhe vlerat saj si pjes e rndsishme e etnokulturs shqiptare, kaq e krkuar ng specialist t ndryshm t shkencave sociale, t disiplinave albanistiki po dhe nga publiku i gjer n prgjithsi, i interesuart njihet me kl trashgimi shpirtrore q na vijn si nj burim i nndheshm nga kor e lasht. Edhe pa e kuptuar, njeriu ka jetuar nn pushtetin e riteve, mite\ e besimeve, nn peshn e kultit t tyre, si nj pjes e kultit t jets,' qenies s tij sociale e etnike.

'"

mAJKJS. i i K ' l ' A

KREU I TRET

KULTETNATYRS
1. Njeriu e natyra Shqyrtimi i miteve, riteve e besimeve n lidhje me objekte, vende e dukuri t ndryshme t natyrs n popullin shqiptar sht nj nga aspektet m parsore n fushn e mitologjis. Pse? S pari, ktu kemi t bjm me objekte, materiale e dukuri konkrete t natyrs, t lidhura me jetn e njeriut; ato jan, si t thuash, si kushte, si rrethana, n gjirin e t cilave kan lindur, kan evoluar, jan ruajtur nga koha e lasht e deri n dit t sotme element t ndryshm, n form mbijetesash, t miteve e t besimeve. Jan t pranishme mite e besime n lidhje me fusha, male, gur, shpella e shkmbinj t caktuar, pyje e drunj t venant; ka mite e besime pr burime, lumenj, liqene e dete; jan t pranishme rite e besime pr vendpushime, mrize, troje t vjetra, varre e varreza; ktu hyjn besimet e mitet n lidhje me kafsht e egra; jan t ruajtura mite e besime pr hapsirn qiellore, yjet, diellin, hnn, pr rrufen, pr stuhit e fenomene t tjera t natyrs e pasojat e veprimit t tyre. S dyti, meqnse elementt e ndryshm t miteve e t besimeve kan ardhur deri n kta shekujt e fundit pas nj rruge t gjat mijravjeare, jan t ruajtura n form mbetjesh q i ndeshim n mnyr shum t ngatrruar me prbrs nga burime t ndryshme, madje n shum raste t mpleksuara me element krishter e islam. Baz pra pr t'i ndar, pr t'i zbrthyer, pr t prcaktuar brendin m mirfilltsore sht lidhja e tyre me natyrn, me vende, objekte e dukuri t natyrs, lidhja me nj baz materiale, me rrethana n t cilat kan lindur e jan formuar n nj koh t lasht e n nj sistem kompakt.

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

49

Natyrisht, prmbajtjen e tyre t origjins do ta gjejm n kushtet historike shoqrore t kohs s lasht, por ktu do t gjejm dhe shtresat e mvonshme, duke prfshir edhe krishtrimin e islamizmin. S treti, format e elementve m t lasht t besimeve kan t bjn me forcat shkatrruese e dobiprurse t dukurive t natyrs, pra si pasqyrim fantastik i raporteve midis njeriut dhe natyrs, mjedis i virgjr me pyje, male, fusha e lugina, kafsh t egra; burime pr ushqime dhe burimepasigurie. Mund t themi, deri n nj mas t caktuar, se kto rite e besime, jan shprehje e gjendjes s nnshtruar t njeriut ndaj forcave vepruese t verbra t natyrs; sht prpjekja me an ritesh e qndrimesh emocionale prt'i ndaluar kto "veprime" keqbrse, i pamundsis s tij pr ta vn kt hapsir e kto vlera t natyrs s virgjr n dobi t tij. N koh t hershme objektet e ktij pasqyrimi jan para s gjithash forcat e natyrs, t cilat gjat zhvillimit t mtejshm kalojn ndr popuj t ndryshm prmes lloj-lloj personifikimesh t veanta. Mitologjia krahasuese ka mundur ta ndjek kt proces primitiv t zhvillimit e t ndryshimeve n mendsin, n besimet e popujve. T shohim tani shkurtazi rrugn e evolucionit t dukurive t ktyre kulteve: Besimet e shoqris primitive lindn gjat ndeshjes s njeriut me natyrn dhe fenomentet q ngjanin n t. Ato jan pasqyrim i dobsis s njeriut n marrdhnie me mjedisin q e rrethonte, dobsi q vinte pr shkak t nivelit shum t ult t mundsis, t mjeteve pr t siguruar burimet e jetess si banes, ushqim, veshje, mjete prt'u mbrojtur nga egrsirat dhe veprimet dmprurse, t breshrit, t shtrngatave, t thatsirs, t mungess s burimeve natyrore. sht prpjekje e njeriut pr t kuptuar misteret, at q nuk kapej dot pr ta vn n shrbim t tij. N kto rrethana, lindn kultet pagane - kulti i natyrs. Disa vendeve, objekteve, kafshve e fenomeneve t veanta tronditse, ose ndryshimeve periodike m t qeta n natyr u visheshin cilsi t mbinatyrshme, t thurura me enigma. Mendohej se kto vende, objekte, kafsh e dukuri natyrore mund t'iu bjn njerzve mir ose keq, sipas dshirs e tekave t tyre. Q njeriu t ruhej e t prfitonte prej tyre, sipas besimit t njeriut t lashtsis, kto objekte, vende, dukuri e kafsh, veprime tronditse, si shtrngatat, trmetet, duheshin marr

50

MARKTIRTA

me t mir. Kshtu, kan lindur e ruajtur nderim i veant pr lutjet, ceremonit, flijimet, tabut kushtuar objekteve e vendeve t kultit. Gjat zhvillimit historik t shoqris njerzore, mbi bazn e atyre kulteve, - vendeve, objekteve e dukurive t caktuara t natyrs, - lindn perndi t veanta. N fillim lindn n imagjinatn e njeriut shum perndi t paganizmit. Me koh kto perndi erdhn duke u paksuar. Deri n kohn ton nuk erdhi sistemi i tr religjionit pagan, po copza t tij t thrrmuara, pjes t tij t shndrruara e t prshtatura me koh e me ide m t reja. Brenda kuadrit t ktyre feve t evoluara ose jasht kuadrit t tyre, n popuj t ndryshm u ruajtn n nj mas t dukshm n pamundsi pr t'i zhdukur ato e pr t'i zvendsuar me shenjtor e rite t monoteizmit ato objekte e vende t kultit me shum tipare karakteristike t trashguara q nga parahistoria. Shpesh her kto vende e objekte t kultit krishtrimi apo islamizmi, n pamundsi pr t'i zhdukur ato e pr t'l zvendsuar me shenjtor e rite t monoteizmit, i bn t tyre duke i risuar, lehtsuar e fisnikruar, duke ia prshtatur nj kohe m t re. Kto morn emra topik t feve monoteiste. Ktu do t flasim pr disa objekte e vende kulti, q jan si baz

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

51

pr ruajtjen e mbijetojave t lashta t besimeve n jetn e popullit ton. Jan marr n shqyrtim m tepr objekte, vende e fenomene q kan t bjn me vise malore e fushore t Shqipris ku mbijetojat pagane paraqiteshin m t theksuara, m t ruajtura, m t qarta. N atoviseqjanmarrnshtjellimktu, mesanaflasindshmit, n Mesjet, para dhe gjat sundimit Osman, administrata e pushtuesit ka qen e paqndrueshme; sht fjala gjithnj pr vende si malsit e Veriut e t Jugut. Por me koh kjo popullsi ka zbritur dhe n fusha, n ultsira. Besimi i strgjyshrve tan, llirve, ka qen paganizmi, ose si thuhet ndryshe, politeizmi, besimi n shum qen'ie mitike, demon e hyjni e n shum objekte. Ata kishin shum perndi, me atribute vendesh, objektesh e fenomenesh t natyrs, disat prbashkt e disa t veant pr do tribu e krahin. Ata besonin n fuqin hyjnore t diellit, se nga ai kishin shum t mira pr jetn e tyre, besonin n ujrat se atyre u shrbenin m tepr, besonin n kafsh t ndryshme, nga frika ose mirsia q kishin prej tyre; besonin n drunj, pyje e maja malesh e kodrash. Ata besonin n vendvarrimef e t parve a t afrmve t tyre e pr kto kishin kulte t posame. Ilirt kishin tempuj e altar ku u bnin flijime perndive, por duket se nuk kishin klerik t posam pr ceremonit e tyre. Ritet kryheshin nn drejtimin e t parit t bashksis farefisnore a krahinore. Perndit

52

MARKTIRTA

i kishin t shumta e me emra e funksione t ndryshme; perndi t maleve, t pyjeve, t ujrave, t rrufeve, t pjelloris, t bujqsis e t blegtoris, t zejeve e mjeshtrive. N kohn e kolonizimit grek e t pushtimit romak besimet e llirve psuan ndikimin e'kultit greko-romak. Ato psuan m von edhe ndikimin e kulteve t popujve t tjer q vrshuan n Ballkan. Megjithat, n disa vshtrime, n trsi ato e ruajtn mvehtsin e tyre, brenda t njjtit areal kulturor. Krishtrimi, me t'u prhapur n Ballkan dhe, sidomos kur u b fe zyrtare n shek.1' IV, luftoi me forc paganizmin dhe filloi ta zvendsoj at, me rite e praktika fetare t nj filozofie morale, njerzore t prparuar, kur mbizotron psikologjia e virtytit, e mirsis. Por krishtrimi, me gjith luftn q i bri kultit pagan t natyrs, nuk mundi ta zhduk at, q ishte vends, i asaj popullsie etnike, e cila banonte n kto an prej shekujsh. Prandaj krishtrimi n mjaft raste u detyrua t'i prshtatej vendit dhe kulteve pagane, t'u jap nj veshje krishtere, nj kuptim t ri moral e dituror. Kjo gj duket shum mir edhe n ritet e motmotit. N shekujt XV-XVI filloi t prhapej n Shqipri islamizmi, i cili luftoi paganizmin e krishtrimin. Megjithat, kulti pagan i natyrs vazhdoi t mbijetoj duke u ndrthurur me fet e mvonshme e duke u veshur me petkun e ktyre t fundit. Mbeturinat e kultit pagan t natyrs i gjejm ende t forta dhe n fund t shek. XIX, n fillim t shek. XX e m von, n disa vise fshatare t trojeve shqiptare. N Shqiptar u ruajt n mnyr t dukshme ndjenja e kultit t natyrs pr vet rrethanat historike t caktuara t jets se popullit ton, n bashksi fshatare t thuash t vetqeverisura n baz ligjesh dokesore, me banime mes malesh, mes pyjesh, n disa hapsira disi t mbyllura, larg rrugve t mdha e q lidhnin viset e ndryshme me qytetet. Disa vende publike q, u shrbenin n mnyr t veant banorve t malsive, si: prona t prbashkta t fshatit q mbaheshin krejtsisht t paprekshme; vendpushime(stacione) rrugore ku lodheshin udhtart, vende t bujtjes gjat rrugs, mrize e vendburime t veanta me ujra t freskta, nga shrbimi q bnin, ishin si vende t nderimit publik. Vendet e nderimit publik i gjejm me atributet e vendeve t kultit, vende pelegrinazhi, vende ritesh e ceremonish t karakterit pagan. N vendet e kultit pagan, n disa raste, jan vn e ngritur objekte e shenja t kultit krishter a islamik: kryqe, altar, kisha, tyrbe, teqe,

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

53

manastire etj. Kjo ka br q shum objekte e vende t kultit krishter a islam, malsori shqiptar t'i nderoj si objekte pagane, si vazhdim i tradits s riteve e besimeve pagane n at vend t caktuar. Kultet e natyrs jan ruajtur deri von n lidhje me ato vende, objekte e dukuri, me t cilat sht ndeshur m tepr njeriu n jetn e veprimtarin e tij t prditshme, me ato q ishin t lidhura me qnien e tij, me burimet ekonomike, me vshtirsit e mdha t tij n jetes, me veprimet e verbra t tyre, t papritura, shkatrruese. Besimet u ruajtn n lidhje me ato dukuri e objekte t dilnin m shum n dukje, q ishin m t pashpjegueshme, veprimet e t cilave sillnin fatkeqsi ose mbarsi n jetn e tij, si ishin rrufeja, trmetet, rrshqitja e shembja e toks, furtunat e mdha shkatrruese, t nxehtit e riprtritja e natyrs, t ftohtit dhe zhdukja e gjelbrimit n natyr. Ato nuk u ruajtn kudo n t njjtn mas, diku edhe u zhdukn fare. N kt grup t ndarjes son kemi futur objektet e kultit q kan origjin krejtsisht pagane, pavarsisht nga veshjet e mvonshme krishtere apo islame. Kto nnndarje nuk kan ndonj kufi t caktuar midis tyre, mpleksen me njra-tjetrn, kan shum tipare t prbashkta, Por, nga ana tjetr, sipas grupit t objekteve, kan dhe tipare t veanta q i dallojn, si na e tregon edhe materiali konkret, q do t sjellim m posht.

2. Mrizeeburime M i ruajturi sht kulti i mrizave dhe burimeve. Drunjt e ktyre vendeve nuk priten nga populli. Pleqt e maleve tona thon: "Ne qoft se n nj vend t caktuar, n hije t drunjve t mdhenj, tre vjet me radh mrizonin bagtia, ai bhej vend i paprekshm". Ata drunj nuk mund t'i priste askush, qoft edhe nj deg. Besohej se, po t priteshin drunj n mrize, dmtuesin do ta gjente patjetr nj fatkeqsi. Kt'e pson personi vet ose dikush tjetr nga familja e tij. Duhet theksuar se ky kult n do rast mbshtetet n disa mbijetesa rregullsish t ngurzuara t lashtsis. N shum raste mrizet e bagtive ndodhen pran burimeve, pra drunjve q bjn hije rreth burimit e quhen t paprekshm, quhen si vende ku pushojn Ort. Pra jan, si mund t themi, "lisa t shenjt',

54

MARKTIRTA

"vend i mir'. Mrizi i Vathit t Prlals (Lgjin - Orosh) ka qen nj vend ku kalonin zhegun (mrizonin) bagtit e fshatit Lgjin t Mirdits. Si gjith mrizet e tjer, edhe ky quhej vend i paprekshm nga sopata e druvarit, ashtu si nuk mund t priteshin drurt e nj vakufi. Tregojn se si n kt mriz, ashtu si n mrize t tjera, Ort e malit u "bnin t mira" njerzve, por "Ort iu bnin njerzve edhe t kqia", n qoft se ata (njerzit) bnin mkate, n qoft se u prishnin vendin e ndejtjes e t pushimit. Ort jan mbrojtse t njeriut e t pasuris s tij, si jan bagtit, pra jan qnie hyjnore t familjes. Por mrizi ndodhet prgjithsisht mes pyllit, mes natyrs s virgjr, pra edhe Ort kan marr tipare t Zanave, pra t hyjnive t maleve. N kto raste nuk jan as krejtsisht Or e as krejtsisht Zana. Nj nga ajo krahin shkoi e preu dushk pr bagtin e bri lnd ndrtimi n nj pjes t ktij mrizi. Akti i tij u quajt si nj mkat i madh nga banort e atij fshati. do fatkeqsi q personit n fjal i ndodhte n familje shpjegohej me prerjen q kishte br n at mriz. N Mrizet e Letit, mrizonin bagtit e fshatrave Letaj, Lgjin etj. Nj vends, para 80 vjetve (rreth viteve 1918 -1921), preu disa drunj n at mriz. Tregojn se pas ksaj atij ju paralizuan dy gishta t njrs dor. Vendsit besonin se ata dy gishta ju paralizuan, sepse "kishte br mkat", kishte prer dru n Mrizet e Letit. Ka pas raste kur, nj lis i zakonshm ishte rritur nn kujdesin e njerzve e m von sht quajtur"ipaprekshm", si "lis kupushonin Orf. I till sht lisi n Krue t Zi (Orosh). Pran nj burimi me emrin "Kroi iZi', q ndodhet n nj lugin midis malesh, para 150 vjetve, nuk kishte asnj lis t madh pr hije, prve disa shkurreve, asnjera m e gjat se nj boj (gjatsi) njeriu. N ato shkurre, pran burimit u veua nj fillak (dru i holl, i drejt) dhe u ruajt nga disa persona t vant, q t mos dmtohej. Shkurret prqark priteshin, ndrsa ai rrmitiej nga obant e plehrohej nga bagtit q qndronin aty e rritej shpejt. Kur u b dika i lart, aty filluan t mrizonin bagtit, t cilat e plehronin vazhdimisht. Pr rritjen e shpejt t tij, ndihmoi prve plehut lagshtira e burimit. Pas disa dhjetra vjetsh ai u b nj lis vigan. Kur Lisi u b shum i madh dhe, nga ana tjetr, hija e tij u b vend pushimi pr njerz e bagti, ai filloi t quhej Lisi ku pushojn Orf, "Lisi me Or', pra Or t njerzve e t bagtis s tyre (dika n mes Zans

MITOLOGJIA NDR SHQIPTARE

55

dhe Ors). Ky lis jeton deri n dit t sotme. Shum deg i jan thar nga koha, por nuk i sht prer asnjra. (Pyllin n afrsi t lisit t Kroit t Zi banort e krahins vazhdimisht e prisnin pr nevojat e tyre, vetm lisin n fjal nuk e pritnin. (Materiali faktik sht i mbledhur nga autori m 1971). Dy shembujt e siprm jan marr nga malsit e Mirdits. Shembuj t till ka shum edhe n malsit e Labris, n Alpe t Shqipris, n malsi t Matit etj. N Labri nuk prmendet emri "Ort" por emri "T Mirat e Malit". Emri ka ndryshuar sipas kohs e krahinave, por n origjin kemi t bjm me tiparet e asaj figure t prgjithshme mitologjike q njihet me emrin "Zana", ose "Ora", "Zra", ose m mir ndoshta ktu kemi t bjm me nj shkrirje bashk t Ors e t Zans: njra mbrojtse e natyrs e tjetra mbrojtse e njerzve e bagtive t tyre. Mrizet e gurrat pran tyre jan vende n natyr e i prkasin n brendin e tyre kultit t natyrs, ku njeriu nuk ka vn dor pr t'i rregulluar, por nga ana tjetr ato jan vende prehjeje e veprimi pr njerzit (barinjt) e pr bagtit e tyre. Ndoshta kjo sht dhe arsyeja e ktij sinkretizmi n mes Zans e Ors. Ora sht mbrojtse e njeriut, po qndron n natyr, atje ku njeriu sht i pranishm, ku vepron, ku gjen prehje e qetsi. Kulti i mrizave dhe i lisave pran burimeve, si del nga materialet faktike, sht ruajtur n nj mas t dukshme n zonat malore t Shqipris deri n mesin e shekullit XX. Duke u mbshtetur n kto t dhna, del se kulti i mrizave dhe i lisave pran burimeve sht pagan e s'ka asnj lidhje me krishtrimin apo islamizmin. Ky kult sht i lidhur me jetn n male t banorve t vendit ton, sht i lidhur me jetn blegtorale, pra sht i lidhur me disa kushte jetsore t caktuara. Mrizi ishte si nj banes e prkohshme. e bariut dhe e bagtive, nj vendpushim jetik pr shndet e mbarsi pr bagtit, nj banes natyrore mbrojtse nga rrezet prvluese t diellit t vers, si vend qetsie e shlodhjeje. Pylli del si ushqyes i bagtis, por edhe si mbrojts i saj. Ktu dulren krkuar dhe rrethanat shoqrore historike t ruajtjes s ktij kulti, para rreziqeve t papritura t fenomeneve t ndryshme t natyrs.

56

MARKTIRTA

3. Vendpushimet rrugve Fshatari yn i malsive n shekuj, gjat jets s tij, ka br rrug t gjata. Kto rrug q bnte m kmb, ishin shpeshher vende t papriturash, vende fatkeqsish ose edhe fatmirsish. N udhkryqe, n qafa malesh, pran urave t lumenjve mund ta vriste a ta grabiste hajduti, gjaksori, banditi. Duke kaluar lumenjt m kmb, mund t mbytej n uj; rrugs mund t ftohej e t smurej, mund t mbetesh n vend nga lodhja e ta hanin bishat. Vende t caktuara n rrug shrbenin si vendqndrime pushimi. Prve kushtesh e arsyesh t trashgimis nga lashtsia, mendojm se edhe kto jan shkak q t ruhej kulti i rrugve e i vendeve t pushimit. N rrug, shpeshher, kishte edhe vende t caktuara nderimi ose edhe kurbani. N kto vende e n pika pushimi t rrugs, n rrug kryqe, n qafa kalimi midis maleve, n ball t urave, mendohej se pushojn Ort... (N Labri thuhet pushojn "Xhindrit" ose "t mirat e malit"). N ato vende, kushdo q kalonte, linte nj gur ose dika tjetr (lesh, pe, leck, n ngjyr t kuqe ose n ngjyra t tjera). "Ne lm aty gur". Sipas mendimit popullor udha prcaktonte edhe kryerjen ose moskryerjen e detyrs s caktuar, pr t ciln ishte marr rruga nga personi a persona t ndryshm. Veanrisht t njohura jan rrugt e udhtimeve me bagti nga ultsirat (nga fshati) pr n bjeshk e anasjelltas. N kto udhtime t gjata me bagti, n vende t caktuara, dikur bnin edhe kurbane. Shpeshher, nga rituali i tyre, pika t veanta t rrugve e qafkalimeve, dukeshin si shenja tempujsh pagan, vende nderimi, vende ku shtegtart, me a pa kafsht e tyre, silleshin me kujdes, bnin aty dhe ndonj lloj dhurate a flijimi, qoft dhe simbolik. Pr t br q vers t bjer shi n kullotat verore, pr t'u larguar bagtive smundjet dhe pr mbarsi gjat shtegtimit t bagtis n male, n Sheshin e Mllezs (Lumi i Vlors), pik rrugore e kalimit pr n male, bnin kurbane. Mlleza ishte nj dru shekullor, "/' shenjt", "Mlleza e Mir', vend i paprekshm, ku pushonin udhtart dhe bagtia gjat kalimit n at rrug pr n bjeshk. N pranver, gjat udhtimit p'r n male barinjt me bagti, ndaleshin n Sheshin e Mllezs dhe bnin kurban nj, dy, tre e m shum bagti, natyrisht disa barinj sbashku. Mishin e therur e piqnin. Gjith kokat e bagtive i vendosnin n nj zgavr n Mllez dhe atje nuk i prekte m njeri. Mishin e kurbanit e hanin bashkarisht t gjith njerzit, q shoqronin

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

57

tufat e bagtive. Nj njeri nga ajo krahin, - tregohet nga populli, - hypi n Mllez, mori e hngri kokat e bagtive t bra kurban, "porn ast ai ra i vdekur n tok". Nga barinjt q besonin n forca t mbinatyrshme n at vend, kjo shpjegohej si nj dnim hyjnor pr mkatin tepr t rnd q kish br. Kurbane pr shi dhe pr t'u ndalur smundjet bagtive bnin edhe n Qaf t Drrass, n Qaf t Kudhsit, n Qaf t iks, n Shkalln e Lopsit, n Lmin e Lejkerve t Malit t Bogonics. (Sheshi i Mllezs, Qafa e Drrass, Qafa e Kudhsit Qafa e iks, Shkalla e Lopsit, Lmi i Lejkerit, jan pika rrugore t caktuara n malet e Labris). N shembullin e Sheshit t Mllezs kemi t bjm me nj ndrthurje t kultit t rrugve me kultin e vendqndrimit pr t pushuar me bagtit. N kto raste duket kryqzimi i kultit t pyllit me kulte blegtorale, probleme q do t trajtohen n Kreun IX. N rastet e prmendura m sipr e nga materiali i mbledhur pr kt problem, del se ritet e besimit ktu kan origjin thjesht pagane. Vihet re fakti se kulti i rrugve sht ruajtur i dukshm n malsit shqiptare, deri n gjysmn e par t shekullit t njzet. N kto kurbane n vende t caktuara pushimi del adhurimi i njeriut ndaj dukurive t pakuptueshme, t frikshme t natyrs; duket ai element vends q ka t bj me jetn n male, me blegtorin. Kurbani q i bhej Mllezs a nj druri tjetr t caktuar, ose thjesht "vendit t mir", n origjin ka t bj me kurbanin q i bhej hyjnis s pyllit, hyjnis s bimsis, po n raste t veanta dhe "malit t shenjt',. Ktu shkrihen bashk kulti i rrugve me kultin e maleve.

4. Pyje e drunj t veant N t kaluarn kishte pyje t veant me drunj shekullor, ku nuk pritesh as edhe nj dru, sepse nj gj e till konsiderohej mkat. Pr ato pyje ishin thurur lloje-lloje legjendash n lidhje me Ort, Zanat dhe qnie t tjera mitike q banonin n to. i till ishte Lugu i Errt n Bjeshkt e Oroshit (n Mirdit), Cernica n Malsin e Gjakovs, n Tropoj, e till ishte Astrevita (A. Keta, "Besime t kota, AE), n Gurakuq t Tirans. N lidhje me kto pyje t shenjta kemi t dhna arkivale me

58

MARKTIRTA

vler pr vise t ndryshme t malsis shqiptare. (Z. Dukagjini, "Doke..., f.7.AE) Interesant sht ky fakt: N t gjitha pyjet q konsideroheshin t shenjt ndalohej prerja e druve ose t marrurit me vete, qoft edhe drur t kalbur apo gur. Pr malin Astrevita ndryshon puna: as bagtia nuk lejohej t futej. Ndoshta kjo, ndr t tjera, ka pasur t bj edhe me ndonj bar helmues q rritet n at mal. Thon se n Malin (kullot) q u prmend banonin Xhindt (Me Xhindt ktu kuptohen Zanat), dhe bari u duhej Xhindve. Pra, pr kt mal t shenjt kishte ndalesa edhe m t rrepta. (Mali Astrevita gjendet prkundrejt Malit t Shngjergjit, Malsia e Tirans). Emrtimet "Ort", "Xhindrit", "t Mirat e malit" prdoren me kuptime t ndryshme n banor nga krahina t ndryshme; nga ana tjetr dhe t njjtt banor i prdorin me kuptime t ndryshrne n raste t ndryshme; ndoshta n kto emrtime jan sintetizuarfigura mitologjike me prmbajtje t ndryshme). Shpeshher kto pyje populli i ka quajtur vakufe, por arsyen prse nuk di ta shpjegoj. Kur pyet, t thon se sht vend "i rnd", se aty rrin "ort" apo "xhindrit", ose "t Mirat e Malit". N disa raste kto kan lidhje me rrnoja t vjetra objektesh t kultit t krishter a islam, dhe shenjtrin e tyre e lidhin me kto objekte, edhe pse objekt kulti t krishter a islam nuk ka aty. N disa raste takoheshin dhe disa lisa t veant - lisa shekullor q respektohesdhin si "t shenjt', pa qn as vend mrizesh, as vende pran burimeve e as n rrug q rriheshin shum nga njerzit. sht e kuptueshme se ktu kemi t bjm me kultin e vegjetacionit. Disa lisa, vidha, rrapa t vjetr a drunj t tjer adhurohen si objekte kulti vetvetiu. Ata bhen vendbanime t Orve a Xhindrve. Kjo nuk e prjashton mundsin q drunj t caktuart bhen objekte kulti mbi bazn e ndonj ngjarjeje q dikur u ka ndodhur njerzve n hijen e drurit n fjal, ndonj veprim "udibrs", me burim nga kushtet e vshtira t jets. i till ishte edhe lisi n Gryk - Macukull t Matit. T till lisa "t shenjt' t veuar, gjen dhe n Mirdit, Skrapar, Elbasan e me radh. Gj. N., nga fillimi shekullit XX, bri shtpin n nj truall t ri. N at truall ndodhej nj lis i mom shum i madh, me trung t trash e t zgavruar. Ishte lis i shenjt. Kt lis nuk mund ta prisnin, sepse nj veprim i till konsiderohej nj mkat i rnd. Gj. N. bri shtpin, lisi gjendej m'u n ball t ders s saj. Meqnse vet s'mund ta priste, thirri nj

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

59

Pjes ikonostasi. Prej druri. Leusa e Permetit. Bimsi e simbole me prfytyrime mitike.

tjetr pr ta prer. K. L. vjen e fillon t pres lisin me spat. Me t ngulur sopatat e para n trung t lisit i krceu rastsisht nj bloshk e i bie n njrin sy. Syri iu qorrua. Lisi mbeti pa prer. Thoshin se i prmenduri, nga mkati q bri duke prer lisin, qorroi njrin sy. Lisin nuk guxoi m ta priste njeri. Kur Preng Jaku me forcat e qeveris s Tirans dogji Mirditn m 1921, dogji edhe shtpin e Gj. N. e bashk rrie shtpin u dogj vetvetiu edhe lisi q gjendej n ball t saj. Kshtu mbaroi dhe historia e ktij lisi t shenjt. N disa raste t gjith drunjt shekullor, "t shenjt' pr vendsit, legjenda popullore i lidhte edhe me fen myslimane apo t krishtere, por nj gjykim i holl i problemit t shtyn shum m larg, n thellsi t shekujve. "Lisi i Bardh" n Qarishtat (Mirdit) quhej i "shenjt". Ndryshe

60

MARKTIRTA

nga lisat e tjer, ai i bnte gjethet afrsisht si t bardha - krem. Ndoshta sht kjo ngjyr e gjetheve, si dika e uditshme, q i ka dhn cilsi shnjtrie ktij lisi. Legjenda e mitizuarthoshte se atje jan gjetur eshtrat e Shn Aleksandrit t arks s shenjtit t kishs me t njjtin emr q ndodhej n Orosh. Pr disa t tjer aty jan gjetur eshtrat e Shn Gjonit, toponim shum i shpesht, n luginn e Shpatit Malor t Lgjinit (n Orosh), toponime me emrin e "Shngjone" si "Sheshi i Gjon", "Zhonz", "Kroni i Gjoit" (pra i Shn Gjonit). Me kt legjend e lidhin shenjtrin e ktij lisi "t paprekshm". Mendojm se ktu kemi t bjm me nj veshje krishtere t objekteve me zanafill pagane. Veshje t shenjtris krishtere a islame vrehen edhe n pyje "t shenjt", "t paprekshm" q ndodheshin n vise malore t ndryshme t vendit ton. Pema e shenjt e ksaj natyre sht paraqitur n shkrime m s miri n Koman t Puks nga disa autor eksplorues t fundit t shekullit XIX e fillim t shekullit XX. A. Dgrand e ka prshkruar nj pem t till t shenjt n pyll t Komanit. Mson nga vendsit (malsor) se n at vend ka nj pem t shenjt, Lisi i Art, me gjethe n ngjyr t arit. N popull besohet se n rrnjt e tij gjendet nj thesar, pra nj sasi ari q e thithin gjethet e prandaj e marrin kt ngjyr. "Kisha e Shngjonit... Jo larg andej m tregojn pemn e art, nj lis mjaft i bukur, gjethet e t cilit kan nj ngjyr shum t bukur, t verdh si limon, ndrsa gjith lisat e tjer q e rrethojn dhe e prekin jan paprjashtim me nj ngjyr t gjelbrt t fort..." "I mjeri ai q do t godiste pemn me nj vegl hekuri, doemos ai vet do t psonte goditje. Kush do t'i bnte keq pems nuk do t jetonte gjat. Nj rojtar e ruan nga brenda thesarin". (A. Dgrand."Kujtime...,", Shkodr2001,f. 149-150 dhe 155). Kt Pem arit e ka prshkruar edhe prifti Z. M. Harapi, si vend i shenjt: "Duel pra me at shoq n pyll, por kur kjen ktu, i vuni porosi shoqi: "Kqyr se n'mjedis t'ksaj pylls asht nji pem qi thirret "Pema Arit" e venia menden mir mos me e shpraz pushkn gabim, pse ksaj peme me ba me i ra plumja gand, vaj' halli pr ne t'dyve, pse roja q rrin nen dhee, nuk duron as me i ra n'hekur, as meja hjekun njigjeth, as me eprekun me dor... Ky vendijonashtibekue e asht i mom tash kush e di se sa mia vjetsh". (Z. M. Harapi. "Pushka e tradhtarif, Shkodr, 1914, f. 156-157). Edhe F. Nopa do t na e prshkruaj kt lis."... gjendet nj lis me fam n Koman dhe n rreth - "LisiiFlorinif, me gjethe t verdha

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

si ari. Shqiptart thon se gjethet e verdha vin nga nj kazan (me floi q sht futur nn t...," (F. Nopa. "Gjeologjia dhe gjeografia...," vll. 1929, f. 170. Material i prkthyer, Arkivi i Institutitt Gjeografis, Tiran Si e vrejm ktu, pr "Lisin e Art" n Koman, ka nj si besimesh me burim pagan e me rrjedh nga koh t lashta. Nga gjeth e verdha si limoni jan krijuar tr ato besime. Doemos kjo vjen n nj vazhdimsi shum e hershme e ktyre besimeve n maisi r drunj t shenjt. Dukuri t ksaj natyre duken dhe n popujt e tjer. paralele mjafton t kujtojm ktu "Degn e Art" t veprs "Dega art" t etnologut t madh anglez J.G.Frejzn.

5. Burime. Prrenj. Liqene

Disa liqene malor si Liqenet e Lurs, Liqeni i Mbasdejs, Liqe i Germanit, Liqeni i Qafshtams, Liqeni i Rikavecit, Kneta Karavastas etj., besohej nga populli se n to kishte qnie mbinatyrshme, si kuedra, Lubia (n Labri), xhindrit (n Mat) e N kta liqene, sipas besimeve popullore gjendet Kuedra q u b( keq njerzve. Kurtrimat drangoj vrasin kuedrn fatkeqsit marrin fun Ka nj shumsi legjendash q flasin pr rolin keqbrs t qnie' q jetojn n kta liqene. Ka t tilla q flasin pr formimin e liqeneve, pellgjeve e t gurrave. Liqeneve u bnin edhe kurbane. Ndoshta s kto besime kan marr formn e rrfenjave zbavitse, por ( njehersh dshmojn pr liqenet si vende kultesh fetare. Sipas besir popullor, Kuedra e Liqenit ndalon shiun t bjer, than bjeshk dmton bagtit etj. Pyjet rreth liqeneve malor trheqin shum rrufet. Bagtit i mrizonin pran liqeneve apo njerzit, n koh t ndryshme ka ndodh q t jen vrar nga rrufeja. Ndoshta kjo do t jet njra nga shkac q pr liqenet malor jan ruajtur kaq shum legjenda e besime. N mitologjin popullore shpeshher liqenettrajtohen si rrug i t lidhin me nj bot tjetrt panjohur. Kjo ndoshta ka t bj me fak q n ujin e liqenit pasqyrohet natyra e prmbysur. Kt gj e ka vn re dhe po kshtu e kan shpjeguar dhe mitolog t ndryshm Europs, t Azis e m tej (L.J. Shtemberg (1850-1927): "Pjervobytnc religija v svjetje etnografii.", Leningrad, 1936, f. 291 -297).

62

MARKTIRTA

Mendoj se qerthulli i miteve dhe i legjendave n lidhje me liqenet e ndryshm ndr Shqiptar ka t bj me ato element pagan vends t ruajtur pr mijra vjet, sepse edhe kta liqene jan mijravjear dhe mund t trashgoheshin n mnyr kaq t gjall vetm n popullsin q pr mijra vjet jetoi n afrsi t tyre. Si vende ku banojn qnie mitologjike q sjellin fatkeqsi quhen nga populli dhe disa lumenj apo pjes lumi. Thuhet se atje rri i Paudhi, Shejtani, ai q t thith e t mbyt n uj. N disa brigje thuhet se rrin Ort, Zanat a Xhindrit, t cilve nuk duhet t'ua prishsh qetsin. Ka edhe burimeq konsiderohen t "shenjta". Ujt e tyre prdoret si ila pr shrimin e disa smundjeve. (F. Nopa, vep. cit., f. 79). N malsi para vitit 1911 prmendej si burim i "shenjt' Kroi i Xhazit n Shkrel. Kur ushtrit e ShefqetTurgut Pashs e prishn kt Krua m 1911, n t gjith Shkrelin ky veprim u quajt si mkat i rnd. (Po aty, f. 73). Uji me cilsi shnjtrie sht ai i Kroit t Bardh n Kunor t Selits (n Mirdit) dhe i Kronit t Bardh n Vel t Malsis s Lezhs. Ujt sht i lidhur shum me jetn e njeriut, qoft pr t'i br mir atij, qoft pr t'i br keq. Mungesa e ujit sjell thatsir. Ujt e rrmbyeshm shkatrron bereqetin e mjedisin ku banon njeriu. Ujt e liqenit a t gurrs sht vend i mistereve, vend i ankthit. Njerzit shpeshher jan br viktima t mbytjes n lumenj e liqene. Ndr t tjera, edhe ktu duhet gjetur nj far baze shoqrore historike e ruajtjes skultittujrave.

6. Kulti i disa gjallesave t natyrs N mitologjin shqiptare ndeshim disa kafsh, shpend a insekte me atribute kulti, po ktu do t marrim n shqyrtim ndonjrn prej tyre, nga ato q jetojn n natyr. a. Dhia e egr Vet shkathtsia e saj, tiparet e saj interesante q e dallojn at nga kafsht e tjera, me sa duket, kan br q te kjo t ruhen atribute kulti. Kulti i Dhive t egra sht i ruajtur n Malsit e Shqipris s Veriut, po kshtu dhe n rreth t Tomorrit, n Malsit e Labris e

MITOLOGJIA NDER SHQIFIAKU

UJ

vende t tjera. Gjahtart shpeshher jo me qejf t madh i vrisnin dhit e e gra, vetm sepse nj tradit e lasht i mbante kto pr kafsh "t shenjta". Gjahtart para se t dilnin pr gjah n vendet ku kishte dhi t egra, kryenin nj seri ceremonish dhe laheshin, fakt q na e v n dukje edhe Nopa. (F.Nopa, vep. cit. f. 40). Kjo bhej pr t lehtuar n nj far mnyre mkatin q mund t bnin duke vrar dhi t egra. Zbukurimi m karakteristik n bisht t lahuts shqiptare sht kryet e dhis s egr me gjith brir, ose kok e sorkadhes, me shtrirje thuajse n t gjith Shqiprin e Veriut, n Kosov e n Shqiptar t Malitt Zi e t Maqedonis. Edhe n Malsi t Jugut, sidomos n Labri, kryet e dhis s egr gjendet aty-ktu i gdhendur n objekte t jets s prditshme t banorve t ktyre viseve, ose n mure. Kemi par kokn e dhis s egr t gdhendur n gur, n reliev, n qoshe t nj kulle, n Kosharisht t Dorzit n ermenik, n familjen Biaku. Doemos kjo me atribute kulti. Dhia e egr na del me atribute t hyjnis s pyllit. Kjo gj sht e dshmuar mir n disa variante t Ciklit t Kreshnikve ku flitet se Zanat forcn e tyre e kan te tri Dhit e Egra. N prmbajtje t tyre na dalin me tipare t hyjnive t pyllit e t gjahtaris; Zanat e marrin forcn nga tri dhi t egra t cilat e kan, sipas disa varianteve, nga nj pllumb n bark, ose sepse ato kan brir me tipare t veanta "t arta". N qoft se do t prisheshin ato dhi, athere, sipas ktij miti, Zanat nuk do t kishin m fuqi. Zanat i than nuses s Mujit: "Se na i kem sall tri dhi t'egra e, i kan brinat prej dukatit, t tan forcn pre 'atyne e kemi" (Q. Haxhihasani., "Epika legjendare", v.l. Tiran, 1966, f. 347-349). N besimet popullore ndeshen dhe disa raste kur dhia e but ose e egr quhet si kafsh e mallkuar. Duhet menduar se ky atribut mallkim e ka burimin te feja krishtere e cila sht munduar t zhduk n popull t gjith ata element t paganizmit e q binin n kundrshtim me parime e saj. Krishtrimi ka t zhvilluar kultin e deles e t qengjit, kult me burirr t lasht biblik nga fiset e lashtsis q banonin n brigjet lindore ti Detit Mesdhe. Megjithat kt kundrveprim, kulti i dhis s egr shte ruajtur n mitologjin popullore dhe kjo ka arsyet e veta: sht nj< element i lasht vends e q ka pas lidhje mijvjeare me natyrn < maleve e t pyjeve e me banor t ktyre trevave t viseve shqiptare

64

MARKTIRTA

ka lidhje me burimet ekonomike t popullit ton si gjahtari, blegtori, pasuri pyjore, nj jetes e lidhurshum ngusht me natyrn e virgjr, me jetn mes malesh e luginash shkmbore. b. Kaprolli sht nj kafsht e egr kulti e njohur si e till thuajse n t gjith viset malore t vendit ton e sidomos q nga Karaburuni, n gjith viset e Labris, n rrethet e Tomorrit, n Prmet, del pastaj n Alpet e Shqipris Veriore e deri n viset e Kosovs e t Maqedonis Perndimore, po kshtu edhe n viset shqiptare n Mal t Zi. Shum nga gjahtart kt kafsh, edhe kur u dilte prpara pushks, nuk e vrisnin se nj veprim t till e quanin mkat. Gjahtart nga fshati Dardh i Beratit (fshat afr majs s Tomorrit n an t Beratit), nuk i vrisnin n shum raste dhit e egra; nj plak mbi 80 vje tregon se vetm nj her n jetn e tij

Punim dmri n a

Kolon a KaDrolii

i -

kishte vrar nj dhi t egr dhe ishte penduar shum nga nj veprim i till. Tregon se shum her n jetn e tij i kan dal prpara sorkadhe dhe, asnjher nuk i ka vrar. N tregimet popullore thuhet se sorkadhja, kur vritet derdh lot si njeri. Ajo, para se t ngordh, kthehet me krye nga lind dielli e andej, sipas besimeve popullore, lutet. N lidhje me kto tipare t sorkadhes na flet dhe Kristoforidhi n veprn "Gjahu i Malsorve", ku shkruhet:"- Prite o Andre, se t doli prpara nj dre me nj pale brir t mdhenj! Taf! i ra Ndreut mbi ije edhe e prshkoi plumbi tej mban: Ndreu ra mbi gjunj dhe derdhi lot nga syt! Ah, se 'bra un (thot gjahtari), m mir t mos e kishnje vrar at Ndre: shih, si derdh lot nga syt e klan posi njeri!". (K. Kristoforidhi

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

65

- Gjahu i Malsorve, Tiran 1950, f. 20, shkruar nga autori m 1884, por sht botuar pas vdekjes s tij). N mitet popullore thuhet se sorkadhja dikur ka qen njeri e prandaj qan me lot e bn gjeste si t njeriut. N vetin e saj si kafsh q i drejtohet diellit me lutje, na del si nj atribut i saj q ka t bj me kultin e diellit. sht me interes t shnohet se edhe ndr llir kaprolli na del si kafsh kulti dhe q ka t bj me kultin e diellit. Kt atribut t tij e gjejm t theksuar n disa studime t ilirologve t ndryshm. N viset pran Tomorrit n disa raste thuhet se sorkadhja para se t ngordh kthehet e lutet nga Qabeja. sht e qart se ktu kemi t bjm me nj ndikim islamik, por duke u mbshtetur n nj zanafill m t lasht pagane vendse, pra, kthimi i koks nga lindja. c. Shqiponja sht e njohur ndr shqiptar si shpend kulti. N disa vise t vendit ton sht i pranishm besimi se kjo s'duhet vrar se nj veprim i till sht mkat. Mbi nderimin e veant q kan Shqiptart pr kt shpend rrmbyes, na flet dhe Durham n veprn e saj kushtuar zakoneve e origjins s fiseve t viseve t Ballkanit. (E. Durham, "Sometribal origins, lavs and customs of the Balkans" London, 1928, f. 140144). N disa raste, kur e vrasin Lahut. MalsiaeGjakovs. shqiponjn e cila shpesh her si Kulti i Shqiponjs shpend rrmbyes dmton pulat, trupin e saj e hapin n form fluturimi mbi nj dru n kopshtie e n ara, e kjo pr bereqet e mbarsi n prodhime t arave e t kopshtijeve.

66

MARKTIRTA

d. Bleta Nder Shqiptar n t kaluarn tregohej nj nderim i veant pr bletn. Ka mjaft legjenda q ajo, sipas besimit, popullor paska qen dikur njeri. Pr bletn nuk thon "ngordhi", por "vdiq", se ajo paska cilsi t njerzve dhe jo t insekteve. sht e ndaluar n mnyr t rrept q ajo t namet, se nj veprim t till e quanin gjynah dhe me pasoja t padshirueshme n bereqet. Kur i marrin mjaltin blets, lahen n mnyr t veant, duke u nisur nga besimi se po t mos lahen, blett nuk prodhojn m mjalt dhe se paska rrezik t "vdesin". Nopa mendon se ky adhurim i veant i blets ndr Shqiptar ka t bj me kultin e Mitrs me burim nga mitologjia e lasht persiane. Ndoshta m mir e m binds do t ishte q ky kult t shpjegohet, me tradita t hershme vendse. Tradita e rritjes s bletve sht e njohur ndr llir, ndr Arbr t Mesjets e prgjithsisht n Ballkanin e vjetr. Ilirt bnin ver prej mjaltit t bletve. e. Ujku N popullin ton ujku sht egrsir me atribute t mbinatyrshme, cilsi q ky qens i kishte dhe te llirt. Vet emri Ulqin - Ulkinion, qytet port n breg t Adriatikut n perdim t Shkodrs mendohet se ka origjin totemike; ka lidhje me nj fis me t njjtin emr. N legjendat mitike ujqrit jan nn mbrojtjen e Shn Martinit; ky i fundit i ushqen me disa kokrra t jeshilta n madhsin e nj kokr dllinje ose u cakton kafsht shtpiake q kan pr t ngrn. Ujku, sipas besimeve, shum her bie n bagti e nuk merr asnj se e ka gojn t mbyllur, "t drynueme"; "ia ka drynue iShmrtinf\ Prej andej e ka rrjedhn dhe shprehja: "Pse s'flet, a ta ka mbyll gojn i Shn Mrtini?", thn pr nj q nuk flet kur duhet ose kur i krkohet t flas. Si mbrojts e zotrues i ujqrve, her-her del i Shn Gjergji, ose Hazreti, Hezri, shejti. Lkura a dhmbi i ujkut prdoret si hajmeli pr fmijn, q mos t smuret e t mos dmtohet nga shtrigat a syri i keq. Dhmbin e ujkut ia varim n ball dhe kalit q t mos e zr syri i keq. Ujku sht i lidhur ngusht me kumbarn e ndrikulln. Po t'i shaj a t'i bjer dikush ndesh ndrikulls e kumbars, bie ujku ndr bagti si ndshkim pr mkatin e br. N kt kontekst ujku konsiderohet "qeni iShn Gjonit', pra i shenjtorit mbrojts t kumbaris.

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

67

N popull thuhet se ujku, kur bie ndr bagti, ha vetm pjesn e vet, gjn e haramit; ai merr vetm nj nga bagtit, ndrsa t tjerat vetm i dmton e i l n vend, n se jan t haramit; kur bie ujku ndr berre, ato m von do t ken mbarsi. Besohet n popull se ujku ka qen qen. Gruaja u lodh duke ruajtur gjn e gjall n mal e u ul t pushoj e tha: "Tashjam lodh es'kam 'ka t baj. Edhe n m'i marrt gja dhent, nukpo kam derf'. E dgjoi qeni kt fjal dhe kapi qengjin m t mir dhe e hngri. Qeni u b ujk e mbeti n mal. "Ujku nuk bn t keq po merr haramin e tufs". Pra deri athere nuk kishte ujqr, gruaja, me veprimet e saj t pamatura, u b shkak n krijimin e ujkut n bot. f. Bukla Kjo gjalles e shkatht dhe e bukur, bukla e quajtur dhe me emra t tjer eufemistik si, nuselala, nuseza, nusja etj, njihet ndr Shqiptar si nj qnie me cilsi t mbinatyrshme, fatsjellse. N traditn popullore ruhet pr t nj kult i veant, disa her me natyr totemike. Besohet se bukla dikur ka qen grua e n rrethana t mistershme u kthye n shtaz. Ajo ka cilsi q t pastroj shtpin nga minjt, po nga ana tjetr, pr t keqe t njerzve, ajo han gjinjt e bagtive, kur ato jan me qumsht. Besohet se ajo ka qejf t tjerr lesh me furk. Q mos t dmtoj bagtit, n nj dritare t shtpis ku ka bgti vendosin furk me nj shtllung lesh, po dhe buk e djath, me synim q kur t vij bukla atje, t merret me tjerrje e me t ngrn e t mos dmtoj bagtit. Si na del nga gjurmimet n terren, bukla n Malsi t Madhe, pra n Alpe t Shqipris Veriore dhe n Labri, pra n Jug, na shfaqet me tiparet e mbrojtses s shtpis, si gjalles totem. Sipas ktyre besimeve, do shtpi e ka bukln e vet. Ajo sht roje e shtpis dhe e mbara e saj. Kt gj e ka vrtetuar pr Labrin dhe studiuesi i mirnjohur Kol Kamsi dhe e ka shnuar n "Besime t popullit n Labri" m 1928, botuar n "Dituria" n Tiran. Pr Bukln totem n Malsi t Madhe kemi t dhna me interes t treguara nga Mark Vuji. g. Bushi i knets N popullsin e Myzeqes besohej se n kneta a n liqene, mes ujrave t mdha, jeton Bushi i Knets, nj dem i madh. Ai kndon

68

MARKTIRTA

"bun - bun" pr t treguar kohn e mir a t keqe, motin prt ardhmen. Nga ky besim ka dal thnia popullore: "Si deshi Bushi bri koha". Mbase kjo ka t bj me jehonn e largt t kafshve mbijetoja q dikur kan vazhduar t jetojn mes ujrave, pr shum koh q pas zhdukjes s llojit t tyre n prgjithsi. Nga kafsht fosile jan kthyer m von n kafsh mitike, n rrugn e nj evoluimi t gjat.

7.Dielli,Hna,Yjet Nga mbijetojat e kulteve t lashtsis sht ruajtur kulti i diellit. Mbeturinat e tij na shfaqen, qoft edhe n mnyr t zbeht, n shum fusha t jets e t veprimtaris s banorve t vendit ton: n kulte bujqsore e blegtorale, n kulte t mjeshtrive, n ritet kalendarike, n krijimtarin gojore t popullit, n artin popullor t aplikuar, n ciklin e jets familjare, n kultin e zjarrit e t vatrs, t ujit, t maleve e kshtu me radh. Nga autort ndryshm pr kt kult jan nxjerr n drit dshmi jo t pakta e jan dhn mendime t rndsishme. Pashko Vasa q m 1879 v n dukje se Shqiptart betoheshin pr diell, pr hn, pr qiell, pr dhe, n gur e pr element t tjer t natyrs e jo pr perndi e shenjtor t krishtrimit e t islamizmit. Ai kto betime i shpjegon si t

MITOLOGJIA NDR SHQIPTARE

69

Rrafsarrobash. Dru. Malsi e Deanit. Simbole t trupave qiellor me kuptim mitik.

lashtsis shqiptare e me burim vends. (Vaso Pasha Effendi, "E vrteta mbi Shqiprin dhe Shqiptart", Tiran, 1935, f. 42-43) F. Nopa q nga fillimi i ktij shekulli ka vn re se Shqiptart i faleshin diellit sipas besimit pagan dhe se nderimi i majave t maleve, i disa vendeve t larta n Shqipri ka t bj me kultin e diellit. (F. Nope, "Shqipria. Pikpamjet fetare", Arkivi i Institutitt Historis, f. 46). N zbukurimet e xhublets s Malsis s Madhe, n shtroje e gjra t tjera t qndisura n Malsi t Gjakovs, sht i pranishm motivi i diellit n form kryqi grep (svastika), dhe kjo duhet konsideruar si trashgimi e lasht e popullit ton. Sh. Gjeovi konstaton mbeturina t forta t besimit n diellin t shprehura n t falurit e diellit e n t dhna t tjera religjioze, duke i lidhur kto me kultin e diellit e element t tjer t mitologjis n llir e Trak. Mbi t gjitha sht me vler shqyrtimi q M. E. Durhami i bn kultit t diellit t shfaqur n tatuazh n Bosnj, n Hercegovin dhe dika

70

MARKTIRTA

n Shqiprin Veriore, duke u prpjekur t shpjegoj origjinn ilire e trake t ksaj dukurie. Nga t dhna t ndryshme na del se dielli, deri kto koht e vona ka qen objekt adhurimi; atij i faleshin n mngjes n t lindur, n disa raste dhe n perndim t tij. Dielli adhurohej si burim jetese, burim shndeti, burim pjellorie dhe si objekt mbrojts dobiprurs. Shum veprime me karakter bujqsor e blegtoral duhej t fillonin me t lindur t diellit e jo m par, madje veprime bujqsore e blegtorale q fillonin pr her t par n nj dit t caktuar t pranvers; ajo dit duhej t ishte me diell( e jo e vrenjtur) se kshtu sjell mbarsi e prodhimtari t bollshme. N Malsi t Gjakovs (Tropojs) kemi hetuar nj zakon t lasht sipas t cilit vajza duhej fejuar n mngjes n t rn t diellit e jo n mbrmje. Dielli i mngjesit, sipas besimit popullor, sht fat pr vajzn n lumturin e ardhshme bashkshortore, n trashgimi, n lindje t djemve. Nj element me shum rndsi pr kultin e diellit jan zjarret e vitit q bheshin n krahina t ndryshme t Shqipris n Ditn e Vers (fillimi i marsit), m 24 qershor, diku n korrik apo n gusht n maja malesh, kodrash dhe pran shtpive m 24 dhjetor. Kto zjarre rituale n shekullin XX kan karakter besimi por dhe argtimi, por dihet se n mitologjin indoeuropiane kto bheshin pr t ndihmuar diellin, pr t'i dhn fuqi atij, se edhe ai pastaj kishte pr t'u dhn prodhimtari t mbar e begati n jetn familjare. Pra, besohej dikur se t tilla zjarre rituale e fuqizonin diellin pr t prur m shpejt vern, bimsin n natyr e bollk n prodhimtari. N gunn shqiptare, n variantet e saj si veshje gruaje n trevn e Mirdits, Puk, Malsi e Lezhs, Mat e Kruj, ndeshim dendur simbole t diellit n form kryqi, n ngjashmri t svastiks, n rrath koncentrik, spirale dyfishe etj. N xhubletn e Malsis s Madhe, t Dukagjinit dhe t Malsis s Gjakovs (Nikaj - Mertur) ndeshim zbukurime me simbole t diellit, t hns, t gjarprit, nga m t ndryshmet. Meqnse kt petk e kemi me origjin t lasht ballkanase e mesdhetare, gj q na dshmohet edhe nga zbulimet arkeologjike t trevs ilire e m tej, mendojm se edhe zbukurimet me karakter mitologjik n t, pa mohuar shtresa t ndryshme e ndikime t mvonshme, si origjin duhet t'i krkojm te koha, te nj koh e lasht ballkanike.

MITOLOGJIA NDR SHQIPTARE

71

sht kuptimplot fakti q n ciklin e kreshnikve dielli e hna marrin pjes aktive n drejtimin e ngjarjeve. N kt cikl flitet pr Bjeshkt e Diellit, si vende ku veprojn kreshnikt. N "Martesn e Halilit" (Q. Haxhihasani. vep. cit. f. 75) Dielli e Hna bashk me Or e Zana e zogj t malit ndihmojn kreshnikun pr t realizuar synimet e tij. Po thot dielli: "A ndorja e eme!" Ka than hana: "A ndorja e eme!" Kan than ort: "A ndorja e jon!" Zotafletdhijanmal! a ka qitun e ka than? - Sa t baj drit ka ndoren dielli, T'errmen nat, ka ndoren hana, Armt e brezit ja rue Zana! Betimet, mallkimet, urimet e shumta pr diellin, q prdoreshin n jetn e prditshme si "Prat diell q shndrit token!", "Prat diell q vete lodhurl", "T thert rrezja e diellit!", "Mos pafsh diell me sy!",

Karrig Dukagjini. Dru. Simbole t hns dhe t diellit.

72

MARKTIRTA

Karrig. Punim druri. Malsit e Veriut. Simbole t diellit e t hns.

"Qofsh i bardh si drita e diellit!", "Prat fytyr t diellitl", "Prat sy dielll", "Pr at diell q vran e kthiell!" e kshtu me radh, konsideroheshin shum t forta e mendohej se bnin efekt pr mir a t keq n jetn e njerzve. N besimet popullore gjejm prfytyrimin e hns si grua dhe t diellit si burr e ku flitet dhe prfmijt e tyre. N nj kng legjendare nga Arbresht e Italis vajza takohet me Kuedrn n Malin e Kuedrs dhe i thot se "sht e bija e diellit dhe e hns" (se ka pr nn hnn dhe pr bab diellin). Kuedra donte ta haj, por kur mori vesh kt e prshndeti dhe e la t lir. (Q. Haxhihasani. "Kng popullore legjendare", f. 91). Megjithat tek ne ka dhe nj variant q e gjejm te popujt e tjer: N legjendn popullore tregohet se hna me diellin kan qen motr e vlla e n ndonj yariant tjetr: burr e grua. Hna dikur paska pasur drit t madhe porsi dielli. Kallzohet se ndr koh t vjetra hna u grind nj her me diellin e ky i ra me nj shplak aq t fort sa i plasi njrin sy e prandaj tani hna nuk e ka m dritn e gjall si dielli. Kt legjend e gjejm n gjith Labrin. ( K. Kamsi, "Besime t popullit n Labri", "Dituria", Tiran, 1928, Nr. 8, f. 309-310). N Smokthin besohej dikur, se kurzihej hna (kur ndodhte eklipsi i hns) e kishin zn shkmbinjt, lubia ose kauri. N Kurvelesh tregohej se at e zinte Kuedra, qent e trbuar ose lugati e nuk e lenin t lshonte

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

73

drit mbi tok. (K. Kamsi. Art. cit. "Dituria", 1928, f. 311). N Veri, n zbukurime t ndryshme, na paraqitet hna me rreze ashtu si edhe dielli; kjo t kujton legjendn n fjal. N popullin ton t znt e hns a t diellit mbahej si nj shenj shum e keqe. Deri nga fillimi i shekullit XX, kur zihej hna ose dielli, qisnin me pushk ose hidhnin prpjet ur zjarri, pr t friksuar Kuedrn a Lubin, pr ta brqtlargohen. N Smokthin ndr pleq e plaka tregohej se hna na qenka nj grua e shenjt. Prandaj ditn e hn nuk preknin pun me dor, ose po t punonin, besonin se n jet do t'u ndodhnin fatkeqsira dhe se natn u shfaqej hna si grua dhe u tregonte t gjitha t kqiat q do t'u onte atyre q nuk nderuan ditn e saj. N legjendn popullore me natyr mitike ndonjher dielli e hna paraqiten si vlla e motr e njkohsisht si burr e grua ashtu si edhe n popujt e tjer indoeuropian. N popullin ton me fazat e ndryshme t hns lidhej do veprimtari bujqsore, blegtorale dhe nga ato q kishin t bnin me zeje e mjeshtri t ndryshme. Kudo ndr Shqiptar, n malsi m tepr, kur n t marr t diellit del hna e re, fmijt dhe vajzat e rritura i drejtoheshin hns me lutje e

Kok krrabe e bariut. Dru. Labri. Simboiet diellit'e t gjarprit.

74

MARK TIRTA

formula t veanta magjike, pr fat mbarsi n jet. Ja njra nga kto formula magjike, me t ciln vajzat i drejtoheshin hns: "Hn e re, / vash e re! / Un n pun, ti n gjum, / Un shndet e ti grshet". (J. Nushi. Mitologji e besime n Myzeqe, "Etnografia Shqiptare", V. 1974, f. 336). Mendojm se hyjnizimi i hns n popullin ton n nj mas kaq t madhe ka t bj me ndonj hyjni t lasht ktonike vendse me atribute t bujqsis dhe t jets familjare. Po Hna na del edhe si e lidhur me Zann, me natyrn e virgjr, pra si hyjni e natyrs. sht ndrkoh edhe mbrojtse e grave. Kuptohet qart se kto mbeturina besimesh n hnn, n diellin e n element t tjer t natyrs ishin shprehje e atij kompleksi t besimeve pagane q lidhej me natyrn. Me interes sht kulti i diellit n lidhje me t vdekurit. Kur vdiste njeriu, kudo n Malsit shqiptare ai do t vendosej me fytyr nga lindja e diellit: n shtpi, n oborr, kur pushonin rrugs pr te varrezat dhe n varr; ky ishte nj rregull i prer dhe i lidhur me besime t lashta. Vlen t theksohet ktu se arkeologt tan n varret e Mesjets s Hershme t varrosurit i kan gjetur me fytyr nga lindja. (H. Spahiu. - Grmimet e vitit 1961 n varrezn e hershme Mesjetare t kalas s Dalmacies, "Studime historike" 3.1964, f. 77). Kt pozicion varrimi e gjem dhe n disa varre t lashta ilire, ashtu si dhe n popuj t tjer t Lashtsis. Deri n koh t vona sht ruajtur tradita q prjashta varrit t bhej nj rreth gursh t vegjl t bardh, p.sh., n Labri, n Mirdit, n Malsi t Madhe etj. Mendojm se kjo ka t bj me kultin e diellit. dhe kjo sht po ajo unaza apo rrethi i gjer me gur q gjendet n tumat ilire dhe q ka t bj me kultin e diellit. Pra edhe ktu ekziston lidhja logjike nga Lashtsia e deri n Kohn ton. Kt dukuri n varrime e ndeshim dhe n popuj t tjer t Europs. ndoshta kjo ka t bj me kultin e diellit, por mund t jet dhe nj kontaminim me kujtimin legjendar t t ardhurit t europianve nga Vendet e Lindjes, pra nga lindja e diellit. Ky kujtim i mjegulluar i prejardhjes, ky skenar mitiko-ritual i drejtimit nga vendi i imigrimit ndeshet dhe n popuj t Oqeanis e gjetiu. Pra sht nj kujtim i migrimeve t lashta nga Azia, migrime indoeuropiane e t tjera si kto. N kryqet e varreve n Malsi t Madhe, n Nikaj-Mertur, n gjith Dukagjinin (S. Anamali - Nj varrez e Mesjets s Hershme n

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

75

Bukl t Mirdits, "lliria", 1972, f. 213) dhe n disa vise t tjera malore t Shqipris jan t rndomta motivet e diellit e t hns t paraqitura bashkarisht n t njjtat vende. (N lidhje me motivet pagane: dielli, zogj, hna e t tjera, n kryqet e varrezave t Malsis s Madhe, t Dukagjinit e Nikaj-Merturit, material me rndsi m kan dhn gojarisht, A. Gjergji dhe K. Ulqini). Ekziston dhe mundsia e ndikimit islam, q doemos diku - diku sht e dukshme, por pr kultin e hns kemi dhe nj tradit t fort vendse. Ka t drejt E. Durham q kto motive t diellit e t hns n varre i lidh me besimet e lashta n kta trupaqiellor. N lidhje me kultin e diellit do te prmendim se ka ekzistuar ndr Shqiptar n malsit e Jugut e t Veriut, kulti i disa vendeve t larta ose maja malesh q adhuroheshin; njerzit u faleshin n mngjes me t lindur dielli. N shum raste kto ishin vende ku n data t caktuara t vitit zhvilloheshin ceremoni q kishin t bnin me diellin, po dhe me element t tjer t natyrs. Kshtu vendsit ngjiteshin n majn e malit Rumia (Rumia: mal n 1 perndim t liqenit t Shkodrs, n trevn e Malit t Zi), me nga nj gur n dor q e hidhnin n vendin e shejt n maj, ditn e Rushajave pa rn dielli dhe me t lindur i faleshin atij. Kshtu veprohej edhe n Gjallic t Lums n nj dit t caktuar t gushtit. Veprime t tilla rituale bnin n Maj t Pashtrikut banort e Malsis s Gjakovs e t Rafshit t Dukagjinit. T tilla rite bheshin edhe n maja t tjera malesh n Shqiph. (Majat m t njohura ku bheshin pelegriazhet e zhvilloheshin ceremoni kushtuar diellit n dit t caktuara t vitit, n disa vende Ditn e Vers, diku pr Shn Gjergj, diku m 20 korrik, diku n gusht a data t tjera t vitit, ishin kto: Mali i Kndravics n Labri, uka e Tomorrit n Berat, Sarisalltiku t Kruj, Gjallica e Lums, Rumia afr liqenit t Shkodrs, Pashtriku n Malsi t Gjakovs. Maja t nderimit pagan kemi shum n Shqipri. Maja e Shlbuemit afr Lezhs; n Alpe: Maja e Shklzenit, Maja e Hekurave, Maja e Koritnikut. T tilla ishin edhe Maja e Sukaj n Grud, Maja e Runs, maja e Dervishs n Macukull (Mat). N pelegrinazhe rituale n majat e maleve nuk mungonin asnjher: t falurit diellit, ndezje zjarresh t mdhenj (e kjo bhej m tepr pr Shn Gjergj dhe n Shn Mri t gushtit), kurbane, prve ceremonish e veprimesh t tjera. Duhet t shnojm ktu se kulti i diellit, duke qen nj fenomen

76

MARK TIRTA

PelegrintnMaline Shenjt t Tomorrit. 22gusht1996.

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

universal, na shfaqet n popuj t ndryshm t bots dhe mad nganjher dhe me t njjtat tipare si edhe n Shqiptar. Kshtu, p shembull, Persiant e vjetr (para 2000 e ca vjetsh) tempujt e ty kushtuar diellit, hns, ujit e toks, i kishin n maja t maleve dhe at bnin flijime kushtuar diellit. (Gerodot, Istorija, Leingrad, 1972, f. 54, 131). Edhe n Kin, deri n koh t vona (rreth shekullit XIX e deri r fillim t shekullit XX) jan ruajtur tempuj kushtuar diellit n vende ngritura e maja malesh. (L.J. Shenberg, vep. cit., f. 508-509). N lasht kulti i diellit ka qen i fort thuajse n t gjith vendet e Lindjes s Af si n Mesopotami, Asiri, Egjipt etj. (Po aty. f. 500-525). Mali Sinai r afrsi t Jeruzalemit, Hebroni, Ararat n Irak, e disa t tjer ishin r lashtsi vende kulturore e pelegrinazhi, pra maja malesh t shenjta, l njerzit luteshin si besimtar e bnin flijime; onin atje dhurata ndryshme. Q kto shfaqje t kultit t diellit tek ne kan origjin t lasht, k s'ka asnj dyshim. Mund t prmendim me kt rast ekzistencn ktij riti te Peont n majn e Malitt Pangjeut. (N. Svoronos, Journ international d'Archeologie Numismatique, dirig et publi par svoronos, Paris-Athenes, 1919, f. 78-79 dhe 127). Sipas nj autori anl (Eskilit), Orfeu ngjitej para agimit n majn e Pangjeut (Po aty. f. 1 78-79, dhe 127) pr t'iu falur diellit n dukjen e tij t par, sepse pr dielli ishte perndia m e adhuruar. Livi (T. Livi., "Urbe Condita", Libi XL, f. 21-22) na dshmon se n vitin 181 p.e.son n maj t Ma Hem (afr Peonve) kishte nj altar kushtuar diellit e nj kushtui Jupiterit, te t cilt bheshin flijime kushtuar diellit. Edhe Maja Shelbuemit, afr Lezhs, ku arkeologt tan (F. Prendi, K. Zheku, "Qyfc ilir i Lisit, origjina dhe sistemi i fortifikimit t tij". 1971, f. 156 dhe 166 kan gjetur shenja muresh t kohs s llirve, n kto koht e fundit r del si vend i kultit pagan e pikrisht i kultit t diellit nga llirt e deri r kohn ton, nj dukuri e prgjithshme e lashtsis Ballkanike. Duke ditur se n prgjithsi majat e kultit t diellit kan shrbyer t tilla q nga lashtsia, athere duhet menduar se ky kult mund t ruh vetm nga banort q jetuan pr shekuj t tr n afrsi t kty majave. Pr kultin e majve t diellit te llirt e Trakt kan shkruar auto t ndryshm antik. Edhe arkeologt kan gjetur materiale t ndryshm altar, rrenoja, tempuj, monedha, t cilat lidhen me kultin e majave

78

MARKTIRTA

I | I 1 I

Oxhak nga fshatrale Kors. Punimguri. Simbolet diellit e t gjarprit.

diellit te llirt. Nga Heroditi na dshmohet se n luginn e Vjoss (Herodot., vep. cit. I., IX-93, f. 444) mbaheshin n nj shpell nj tuf dhensh "t shenjta", kushtuar diellit. Kjo ndodh pikrisht n nj vend si sht Malsia e Labris, ku kulti i diellit me maja t larta sht shum i dukshm. N t mir t origjins ilire t kultit t majave t larta na flasin dhe disa dshmi arkeologjike. Arkeologt Z. Milter e V. Shmid kan zbuluar n Norik, n dy maja, dy tempuj ilir me altar flijimesh kushtuardiellit. Svoronos na paraqet disa dshmi pr Pangjeun si "mal i shenjt" kushtuar kultit t diellit (J. Svoronos, vep. cit., f. 78-79 dhe 126-127) n Peont. Kt e vrtetojn ndr t tjera koleksionet e monedhave (Po aty. T shihet tabela n fund t veprs s autorit) me motivet e diellit t gjetura n kt mal dhe Gdnend e altar kushtuar diellit. Dhe Taloci J druri. ermenik. Simboli i
dielht.

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

79

(Thallooczy, "Historiae motshme...", "Agimi", 1919, Nr. 4, f. 528) na thot se llirt e Trakt, tempujt e tyre kushtuar diellit, i kishin t rrumbullakt e t ndrtuar n vende t larta. T shumta jan motivet e diellit e t hns n ornamentikn popullore. Si element shum t qart t mbeturinave t kultit t diellit jan svastika, rratht koncetrik dhe motive t tjera t diellit n objektet e kulturs lndore, n zbukurimet e veshjeve popullore, n punime t ndryshme tekstili; n gdhendje n gur (n dyert e shtpive, n oxhaqet e vatrs, n kryqe e gur t varreve), n punime druri nga m t ndryshmet (djepa, hambar, furka, tryeza, arka, en ushqimi e vegla muzikore, karrige e tavane shtpish, n vez t ngjyera rituale, n tatuazh e kshtu me radh). N prgjithsi, mendojm se n paraqitjen artistike t ktyre motiveve kemi t bjm me veori vendse pr faktin se diellin e rrezatuar, rratht koncentrik, vijat e valzuara, paralele e t thyera, hnn, t gjitha kto t kombinuara, i gjejm si element shum t dukshm si tek ilirt, n Kulturn e Arbrit n Mesjetn e Hershme dhe tek Shqiptart e, aq m tepr n forma t thjeshta e arkaike. Lidhja e kultitthns me shum dukuri sociale ekonomike t tradits vendse e sqaron m s miri kt gj. sht e vrtet se motivet e hns n ornamentik, n nj mas t dukshme t tyre, jan rrjedhim i ndikimeve t islamizmit, por kjo natyrisht e mbshtetur n nj tradit t fort vendse. Kt e vrteton dhe fakti se t tilla motive t hns i gjejm me shumic n zona q ishin nn ndikimin krishtere ku nuk kan deprtuarshum elementte islamizmit. Edhe vendet ku jan gdhendur motivet e diellit, si oxhaku i vatrs familjare, gurt e ders s shtpis, djepi i fmijs, tryeza e buks, gurt e varreve, dshmojn pr karakterin religjioz, magjik, mbrojts q kishin dikur kto zbukurime. Motivet e ndryshme na e paraqesin diellin dhe n pozicione t ndryshme: n lindje, n zenit e n perndim; n rrug n vij eliptike e lineare. N legjendat e prfytyrimet e vjetra religjioze dielli e hna n shum raste paraqiten bashk me zbukurime veshjesh, n kryqe varresh, n tatuazh etj. N dshmit etnografike kto motive na paraqiten n forma nga m t thjeshtat e deri te m t ndrlikuarat, (forma floreale, zoomorfe dhe antropomorfe etj).

80

MARKTIRTA

Zhgun Mirdite. Zbukurime me simbole t natyrs mitike

Veshje e Malsis s Gjakovs (Tropoj) Zbukurime me simbole t natyrs mitike

Pr origjinn ilire t ktyre motiveve flet fakti se ato i gjejm n forma m t ndryshme n dshmit arkeologjike t Mesjets s Hershme, pastaj tek llirt e Protoilirt, n objekte q konsiderohen thjesht vendse. Me rndsi t veant paraqitet nj koleksion i tr monedhash nga Peonia (i shekujve V-IV para Kr.) q na i paraqet motivet e diellit q nga m t thjeshtat e deri tek m t ndrlikuarat. (Svoronos, vep. cit., f. 1 -37 dhe 19 tabela n fund t veprs). Natyrisht, duke qen i pranishm kulti i diellit, me prfytyrimet prkatse dhe n popujt e tjer t Ballkanit, t Europs, t Mesdheut e t Lindjes Aziatike, duhet t jemi t matur n zanafilln e tij n nj etni t veant. Material me vler n kt vshtrim japin edhe punimet e arkeologve e ilirologve t ndryshm, pr artin ilir e pr svastikn tek llirt. (A. Stipevic, "Svastika", (crux gammata) kod starih lliria, "Gjurm Alb.", Prishtin, 1970, nr. 1 -2, f 109-127). Kurse pr Mesjetn e Hershme ata i ven re n mnyr t veant kto dukuri n stolit prej metali t Kulturs s Komanit.

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

81

Nj element me rndsi pr kultin e diellit e t hns sht edhe tatuazhi, i cili na dshmohet pothuajse n t gjith Shqiprin. Midis motivesh t tjera, n t na paraqitet dhe dielli dhe hna. M. E. Durhami, q ka br krkime t posame n lidhje me kt n Bosnj, n Hercegovin e dika n Shqiprin Veriore, ka vn re se n tatuazh, n mnyr t rndomt na paraqiten dielli e hna bashk. (M.E. Durham, vep. cit. f. 101 -142). Autorja mendon se ktu kemi t bjm me kultin e lasht t diellit e hns ndr llirt e se tatuazhi s'ka t bj fare me Grekt, as me Romakt e as me Sllavt q erdhn m von n kto an. Ky mendim gjen mbshtetje te Herodoti, te Straboni, Ciceroni e Plutarku, t cilt na bjn t ditur se tatuazhi ishte nj zakon i Japodve e i gjith fiseve t tjera ilire e trake t cituar prej saj. Ballafaqimi i motiveve t ndryshme t diellit e t hns q na japin dshmit etnologjike, me ato q na jep arkeologjia dhe autor antik, na lejojn t mendojm se ktu kemi t bjm me nj vazhdimsi t simboliks s diellit e t hns q nga llirt, n Mesjet e deri n ditt tona dhe se kjo simbolik dikur sht prdorur n funksion magjik, mbrojts, fatsjells. Po nga ana tjetr kjo duhet par si nj tradit mbarballkanike e mesdhetare e nga kjo vrejm nj mjegullsi n rrnjt e lashta t ksaj dukurie. Mitolog t ndryshm t kohs son, duke u mbshtetur n dshmit e lashta, pohojn se n Greqi dhe n Romn klasike dielli e hna nuk kishin ndonj far kulti t dukshm n panteonin e tyre. Platoni pohon, q n kohn e tij, fqinjt e Grekve, barbart, e adhuronin diellin, ndrsa Grekt, thot ai dikur do ta kishin adhuruar, por, nga ana tjetr, shton se n koh t tij, n Greqi s'kishte ndonj kult, vese n ishullin Rodi, ku ndoshta ishte me origjin t huaj (Plato, Cratylua, p. 397, C. cituar: M.P Nilson, The Origin of Belif amog dhe grecke in the Divinity of the Heavenly Bodies. The Harvad Theological Revievv, 1940, f. 1). Mendojm se ktu sht fjala pr llirt e Trakt si adhurues t diellit. Maksimi prej Tiri na dshmon se fisi ilir i Peonve e kishte diellin perndin m t adhuruar dhe e paraqiste n formn e nj disku t vendosurmbi nj purtek. (Svoronoe, vep. cit., f. 18). Herodoti na sjell nj legjend maqedonase sipas s cils, Perdika (ilirian) i ardhur n Lebias, nga viset e lliris, e adhuronte diellin si perndi qendrore dhe kishte besim n fuqin fatprurse t tij. Ai i falej diellit d he e vizatonte n tok n form rrethi. (Herodoti, vep. cit. VIII -137, f.

82 413).

MARK TIRTA

Disa mitolog t kohs s sotme mendojn se Apolloni grek n disa cilsi t perndis s diellit dhe si emr ishte me origjin ilirotrake. Pranin e kultit t diellit n ishujt Liperi t Sielis dhe n Maj t Etns n antikitet. Bonfante e shpjegon si t origjins ilire. Dukurit e kultit t diellit, t hns, t yjeve, ashtu si dhe t dukurive t tjera mitologjike ndr Ballkanas dhe vazhdimsin e tyre ndr Shqiptart, nuk mund t'i marrim t shkputura e t veuara nga ndikimet reciproke me botn greke e romake dhe m von nga vala e dyndjeve t fiseve barbare q erdhn n Mesjetn e Hershme nga Veriu e nga Lindja e Ballkanit. N kultin e hns, mendojm se, pavarsisht nga shtesat e ndryshimet, fijet e lidhjes s kulteve ilire me ato shqiptare n prgjithsi jan t pashkputura, e sidomos kur sht fjala per diellin. Nga ana tjetr, duhet menduar me arsyetim, shfaqjet e ndryshme t kultit t diellit kan te thuash natyr universale.

8. Rrufeja N popullin ton kan ekzistuar n t kaluarn shum mite, rite e besime n lidhje me rrufen. Ajo, si mund t themi, na del si epiqendr e t gjitha miteve, riteve e besimeve q kan t bjn me dukurit atmosferike, sidomos me shiun, breshrin e furtunn q, natyrisht vin nga qielli. Ajo n popull quhej arm, nj mjet, nj shigjet me t ciln Dragoni gjuan Kuedrn e cila donte t'u bj keq njerzve duke sjell furtuna e duke u prishur n kt mnyr bereqetet e punn e tyre. Kjo shpeshher quhet edhe zjarr i qiellit q lshohet nga Dragoni, nga Zoti (nga Shn llia, nga Shn Gjergji) kundr Kuedrs, pr ta mbytur at e pr t shptuar njerzit nga rrnimet e saj. Kur gjuan rrufeja, njerzit nxjerrin zjarrjasht prta pajtuarat, nxjerrin dhe hekurajasht, kuptohet pr t'i ndihmuar Dragonit q t paqtoj furtunn. Kokrra e rrufes (nj sfer e rrumbullakt hekuri besohej se formohej gjat gjuajtjes s rrufes, sipas popullit kjo sht pushka e perndis). Shkenctart n baz t analizave kan arritur n prfundim se kjo sht mbetje meteoritesh. Ruhej dikur n jetn familjare si nj objekt kulti me rndsi. N Labri, n rrethet e Tomorrit, n Mirdit e n Malsi t tjera t Veriut thuhej se kush ka"kokrre rrufes' e "gurin e

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

rej^ me vete nuk e kap plumbi i armikut. Prandaj n koh tTurqisi kaakt e maleve i krkonin shum q t'i kishin me vete objekte t til pr t'iu ruajtur rrezikut n ndeshjet e tyre me Turqit, me armiqt ndryshm. N kultet e natyrs hyn edhe kulti i gurit, i shpellave, i shkmbenjvt i maleve, po kshtu, trsisht ose pjesrisht dhe disa figura 1 mitologjis, pjesrisht dhe kulti i gjarprit, po kto do t trajtohen n vazhdim n krer t veant. Kjo bhet pr arsye se t tilla dukuri zn nj hapsir t madhe n mitologjin shqiptare. Do t vrejm se dielli e hna jan trajtuar n kultet e natyrs, p n disa aspekte t tjera t veanta do t zn vend edhe tek kultet bujqsis e t blegtoris, n festat kalendarike. E njjta dukuri q ka t bj me kulte t natyrs, n raste t veant e ndeshim n rite e besime t prodhimit, t ekonomis, t mjeshtriv ose thjesht n jetn familjare. Pra kufij ndars t prer nuk ka n me t kulteve t natyrs, kulteve t jets familjare e atyre t prodhim bujqsor e blegtoral. Kan mes tyre lidhje t shumanshme.

84

MARKTIRTA

KREU I KATRT

KULTIIGURIT DHEISHPELLAVE
1. Cilsi shenjtrie Ndr Shqiptar, ashtu si dhe n popuj t tjer t Europs e t Bots, ka qen i pranishm nj kult i veant pr gurin, besimi n veori t mbinatyrshme t tij, i shfaqur n besime, n adhurimin e gurve t veant. Vreheshin rite e praktika t jets shpirtrore, ku guri ka qen pjes prbrse e tyre. Besimi e ritet n fjal na shfaqen n gur t veant, t madhsive t ndryshme, q jan t lvizshm, po ashtu dhe n gur q e kan bazn thell n tok a n masive shkmbore. Ksaj gjinie t kultit i prkasin, diku m pak e diku m shum, diku n prgjithsi e diku pjesrisht e m trthorazi, disa her n rrnj t dukuris, edhe disa shkmbenj t veant, disa maja malesh e disa qafa kalimi, disa shpella ku kryhen rite e taksen dhurata a flije. Gjithsesi, n nj mnyr a n nj tjetr, ato lidhen me kultin e gurit, me cilsit e tij magjike. Por, pr arsye zbrthimi te' imt t do elementi, do dukurie, n kt rast do t'i ndajm shfaqjet e ndryshme n shtje t veanta. Doemos, natyra shkmbore, me shum gur, me rreth tri t katrtat e trojeve t Shqiptarve t prbr nga vise malore e kodrinore, pra gurore e shkmbore, ka qen burim ushqyes i kultit t gurit e t shpellave. Ta zem, n nj vend ku nuk ka fare shpella, nuk mund t ket as kult t shpellave. N ato shoqri parake me organizim shoqror n fise parahistorike e q nuk i njohin fare metalet, nuk ka as kult t metaleve. Logjika ta thot se edhe me gurin kshtu do t ndodhte. Por, nga ana tjetr, duhet thn se kulti i gurit e i shpellave n forma t ndryshme, sht i pranishm n popuj t ndryshm t bots, edhe atje ku ka gur me pakic. Madje, atje ku gurt kan qen t rrall,

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

thuhet se kan pasur nj kult edhe m t fuqishm. Gjja m e pak< gjithmon bhet m me vler, m e mistershme. Kulti i gurit, i shpellave, i shkmbinjve, sht i lidhur me natyrn mistershme t ktyre objekteve, sht i lidhur dhe me rolin q ato kan luajtur n jetn e shoqris, si mjete, si vegla, si vende qndrimi banimi t njerzve parahistorik. Prforc tradite e besimi kan ardhi si t till deri n kohn ton, duke kryer disa funksione t caktuara n do koh, n jetn e qndrueshmrin e ekuilibrit social. Etnologt theksojn se burime t kultit t gurit jan fortsia e t qndrueshmria, ashprsia, rndesa, format e tij q ushqejn miste guri a shkmbi si pjes e toks a e nntoks, gj e kudogjendur; guri mjet pune, mbrojtjeje a sulmi. Ai ka n vetvete dika t mistershme ri vshtrim t psiks s njeriut primitiv e kjo e trashguar dhe n shoqril arkaike t vona, kudo n bot. Para se t hyjm n imtsira, sht e nevojshme t trheqii vmendjen n disa gjra: Jo do gur e n do rast n vetdijen besimet e njerzve ka cilsi magjike, veti shenjtrie, po ekzistc mundsia q n kushte t caktuara t'i marr kto atribute 1 mbinatyrshme, t s fshehts, t s pakuptueshmes. Ka gur shkmbinj me ngulsi t prjetshme, t paluajtshm, q kan sipa besimit t njerzve veti shenjtrie q nga koht parahistorike, p< mnyra e t besuarit, ritet e mitet kan ndryshuar e jan shndrru; nga koha n koh n prkim me kushtet e zhvillimit shoqror ndr shek e mijvjear. Po, megjithat, nj thelb lashtsie ka mbetur n to prme riteve, flijeve e legjendave mitike. Besimtart i drejtohen guritt shenjl prmes lutjeve, dhuratave e riteve t ndryshme, me bindjen se kshl do t ken mbrojtje, shrim, lindje fmijsh, mbarsi n jet, sips rasteve t veanta. Si na e thon mitologt, guri n sisteme t caktuai besimesh nuk sht i shenjt n vetvete, po ka dika t veant, n forc t fsheht, nj frym q e bn t till, nj forc t ardhur nuk e se prej nga, n mnyr t pakuptueshme, n rrug hyjnore. Kto q do t trajtojm m posht, u prkasin si rite e besime p < gurin, shkmbinjt e m tej, kohs nga shek. XIX e deri nga mes shek. XX, ndrsa m von jan ruajtur vetm n kujtesn e t moshuarv e ndr gra t malsive shqiptare, diku m pak e diku m shum. Dijete Shtjefn Gjeovi, eksplorues i shquar, n krkim t rrnjve e l dshmive t etnokulturs shqiptare ndr malsina, ka mbledhur mjs

86

MARKTIRTA

t dhna pr kultin e gurit n vise t ndryshme t ktij vendi dhe i ka pasqyruar n shkrimet e tij. Ai shkruan: "Guri trhjek rand n'atjet. Bindja (besimi n forcn e mistershme, hyjnore t gurit: M T.) e nderimi i Shqyptarve ndaj Gurit jan t prhapura npr t katr ant e Shqypnis, por sidomos ndr Malsi. - N do pleqni e gjygj kryet e vendit e xen guri: - "Ja merrma gurin, ja ma lsho!"- thon ndrpleqni! - "Pra, gojthanat e Shqyptarve ton, t ruejtuna me nji kaher t posatshme, na bajn dishmi se sa n mim t madh e bijn punn egurit"(Sh. Gjeov, "Hylli i Drits", 1924, nr.11, f.503). Forca magjike e gurit shfaqet trthorazi n format m t thjeshta e deri n m t ndrlikuarat, n vshtrime nga m t ndryshmet. Udhtari shqiptar, dikur, kur ndalej pr t pushuar pran kronit a gurrs n pyll, hidhte aty pran nj gur. Kjo shpjegohej me dshirn pr t lehtsuar lodhjen, pr t mos i br keq uji q do t pinte. Nganjher, n nj vend t caktuar, pran gurrs, grat hidhnin, me t njjtin funksion, penj, copa rrobash. Kjo sht shpjeguar nga mitologt si rit pr t dbuar shpirtrat keqbrs, po dhe nj si dhurat pr ujin, pr vendin e pushimit. Disa mbrojn mendimin se hedhja e ktij guri sht nj dhurat, nj flijim, me origjin m t lasht e q me koh ka ndryshuar dhe tani at akt e shpreh simbolikisht guri, q me forcn e vet misterioze mbron udhtarin nga do e keqe, plotson, materializon lutjen. E afrt me sa u prmend m sipr dhe, doemos mbarshqiptar, sht dhe t vnt e gurve mbi lisa, n at lartsi ku druri ndahet n disa krah (deg), n vendpushime t rrugs e n afrsi t krojeve. Nganjher varin n deg t lisave gur t vrimuar. Pr kt, n besimtar jepen disa shpjegime: prt lehtsuar lodhjen; q aty t pushoj ora e njeriut kalimtar. N nj rast tjetrthuhet se vihen n ato vende ku mund t'i gjejn Dragojt, si mjete ndihme n ndeshjen e tyre me Kuedrn; aty i marrin m me lehtsi e i prdorin pr t luftuar kundrshtaren e tyre, sidomos n raste furtunash. Thuhet dhe kjo: pasi vdes njeriu, pr40 dit shpirti i tij udhton n t gjitha vendet ku ka kaluar i prmenduri kur ka qen gjall, e pra shpirti pushon e lodhet n kta gur t vn mbi lisa nga i njjti njeri kur ka qen gjall. Gur t till t hedhur pran krojeve ose t vn n big t lisave askush nuk i ngacmon, mbshtetur n besimin se nj veprim i till sht mkat e me pasoja fatkeqsish pr at q i trazon a i luan nga vendi. Shtrohet problemi pr t veantat e pr t prbashktat mes popujve pr kultin e gurit. Kult t gurit n nj form a n nj tjetr, n nj

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

87

mas a n nj tjetr, jan dshmuar n t tr popujt q jan studiuar n vshtrim t besimeve t tyre. N kto veori mes popujve nj prerje me thik nuk ka. Disa her besimet e ritet me gurin prkojn mes popujve fqinj e jo fqinj. Kjo mund t ndodh: 1 Pr arsye t origjins s prbashkt; ta zm popujt e Ballkanit e t Europs i prun q nga Azia kto besime e prandaj ngjajn, pra nga strgjyshrit e tyre t prbashkt. 2.Nga dhnie e marrje me njeri-tjetrin nrite,besime e mite gjat shekujve. 3.sht i pranishm nj kult i gurit q s hershmi te Shqiptart, po prforcohet dhe nga prurje t jashtme. 4.Ndodh q t ngjajn kryesisht besimet me nj origjin krejt t ' pavarur nga njera-tjetra. Si arsye jan t njjtat rrug t zhvillimit historik e social, si rrjedhoj prodhojn t njjtat dukuri kultike.

2. Guridhurim, guri mitik Jan vrejtur n disa raste grumbuj gursh n qafa a n maja malesh, po dhe n vende t ndryshme pran rrugve e n pyll, n Jug dhe sidomos n Shqiprin e Eprme, dhe quhen murana. Disa nga kto murana u jan kushtuar njerzve q kan vdek n ato vende n rrug t dhunshme: t vrar nga pushka, t vrar nga rrufeja ose q kan rrshqitur n gremin e kan vdekur e tjere. Kush kalon n ato vende, hedh n muran nga nj gur "pr kushtim", pra pr t mir t t vdekurit e t atij vendi q ka marr cilsi shenjtrie. Kjo hedhje guri ka natyr rituale, shenjtrie, me kuptimin e prshpirtshm, q t bj mir, se kshtu dhe udhtari q hedh gurin ka pr t'u ndihmuar kur shlodhet e do t'u shptoj rreziqeve. Muranat n qafa e n maje malesh mendohet se kan nj tradit t lasht, parahistorike. Kur pelegrint ngjiteshin n maj t Tomorrit, hidhnin atje pran varrit t shenjt bektashi nga nj gur t vogl q e kishin marr q posht ose diku aty afr murans. Kjo praktikohej dikur dhe n maja malesh t tjera t kultit, si: n Kndrevic (Kurvelesh), Gjalic (Lum), n Pashtrik (Has) e tjer. Me koh hedhja e gurit n muran sht ln. Me mjaft interes n kt vshtrim sht t ngriturit e gurve nga tr pelegrint n maj t Rumies (Kraj-Mali i Zi) n vendin e Banierit.

88

MARKTIRTA

Dhe n kng thuhet: "O Rumia bjeshk e nalt, / T'i m'u bafsh ma e nalt!/T'i m'u bafsh m'e nalt seje". (H.Koliqi, "Rrnjt pagane...,", "Kraja", Kraj, 1997, f.18-19). Ktu duket qart se ky veprim ritual me gur bhet prta rritur malin m n lartsi, prt'i dhn atij forc. Dukuri t ktij lloji duken dhe n popuj t tjer t Europs e t Azis. Shpjegimet e ktij veprimi me rrnj parahistorike, t bra nga etnologt, kan qen nga m t ndryshmet, po n thelb sht thn se kjo bhej pr t rritur e forcuar malin. Ai ka t bj me kultin e maleve dhe me kultin e diellit. sht e kuptueshme, q motivi i lasht i ktij riti me gur sht harruar, por thelbi duket trthorazi edhe sot. Kta jan gur kushtues, q hidhen n vende t shenjta, n muranat prkatse, pr t pasur shndet, mbarsi n jetn familjare. Kshtu ndodh dhe me muranat e gurve n qafa malesh. Muranat n vendet ku kan gjetur vdekjen njerz t caktuar, t njohur dikur n krahin pr akte e cilsi krejt t veanta e tepr tinglluese, shum m hert a m von jan t nj lloji t veant, sadoq dhe kto ndryjn n vete nj lloj shenjtrie. Ato jan nj lloj prmendorje prt vdekurin e pr shpirtin e tij. Edhe n kto murana hidhen gur kushtues; kta m fort pr respekt ndaj t vdekurit. N disa raste vrehen gur t mdhenj t veuar, t ngulur n tok, si t mbir nga toka, ose si vazhdim vertikal i shkmbit; qnia e tyre sht e lidhur me besime e me legjenda mitike. T till gjenden n tr viset e trojeve shqiptare, sidomos n malsina ku dhe besimet me zanafill pagane jan ruajturdhe m tepr. Nganjher besimet n kta gur lidhen me format e paraqitjen e tyre t veant, nga q nganjher ndryshojn nga gurt e tjer t mjedisit ku gjenden, ndoshta pse jan sjell n kohn e akullnajave ktu e shum mijra vjet m par ose jan teprica meteoritsh t rn n tok. Format e veanta t shkmbit si njeri, si bagti, si gjurm e tjera, jan nga grryerja, pra lojra t natyrs. Mbi katundin Gradec, n lindje t Tomorrit ndodhet Shkmbii Stradomit ku dikur shkonin njerzit pr shndet, pr t pasur fmij. Aty linin dhurata, ashtu si na e kan treguar banort vends, po pr t flet dhe P.lkonomi, ("Historia eTomorrit", f. 24). Nj gojdhn tregon se del plaka n Tomorr lart me nj dhi e me nj kec. Aty u ftoh shum koha e ngrin t tre. Edhe sot duket shkmbi n formn e nj plake, t nj dhie e t nj keci. Pra aty ku "jan ngurosur", vendi u b i veant e me shenja t uditshme (si sipr, f.24).

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

89

Gur me forma njeriu ose me gjurma a me duar t tij ka n disa vende dhe ato jan konsideruar si udibrse. N kala t Dods (Lum) dy pal krushq u vran ndr veti. U vran dhe nuset. N at vend sht GuriiNuses, duket sikur sht nusja n kal, at form ka guri. Nusja fituese aty, sipas legjends mitike, sht gurzuar (F.Gjabri, "Driodri" (L.K.D.,) f.85). I till shndrrim sht dhe Gurii Qyqes, po n Kala t Dods (Bushtric). Njeriu i egr i hngri vllain dhe motra u b qyqe. Ajo sht prjetsuar n nj toponim e n nj legjend mitike (F.Gjadri, L.K.D., f.85). N Malsi t Puks (n mes Kryeziut e Fletit) sht Guri i Ndrikulls. N at vend kumbara deshi t "kap" ndrikulln e tij. Ajo zuri duart n nj rras t madhe e aty mbetn shejet e duarve. Guri e shptoi nga shkangullimi (Gj.K.N.M.T., 1940, f.24). Kemi n jo pak raste vende kulti me emrin Guri i Shenjt, ose t pagzuar me emra shejtorsh t krishter a islam, po dhe me emrin Gjurma e Shejtit. Kshtu, kemi Guri i Shenjt n Zogaj t Kabashit (Puk). GuriiShn Palitn Kabash, jo larg nga Kisha e Shn Palit po n at vend. N Bjeshk t Oroshit (Mirdit) ka Gjurma e Shejtit, Shkalla e Shejtit, Lujt e Shejtit. Kshtu mund t shpjegohen dhe varret e Sarisalltikut n Kruj etj. Legjendat mitike pr kto vende tregojn qart shenjtrin e dikurshme t tyre, pelegrinazhe dhe dhurata prkushtuese t bra dikur pr to. N kto vende dgjohen legjenda mitike me rrnj t lashta e bhen rite t natyrs magjike me rrnj pagane. Kta gur a vende t shenjta duhet t jen me zanafill shum t lasht, nga kulti pagan; me koh jan krishterizuar a islamizuar. Nga t dhnat q na japin G.Frejzer, M.EIiade, E-A. Isambert e tjer, n vise t ndryshme t Europs ka pasur gur a shkmbinj, po dhe shpella t kultit pagan e pran tyre jan vn kisha, diku altar ose kryqe duke i krishterizuar ato. Mendojm se kshtu ka ngjar n disa raste dhe n viset e Shqiptarve, ku n vende pran gurve t kultit pagan jan vn simbole t krishtera a t islamit. M s miri kt e tregojn kulti e pelegrinazhet n maja t disa maleve t caktuara, pr t cilat flitet n nj vend tjetr t veant. Pr krahasim, n mbshtetje t mendimit t zanafills pagane t disa gurve a shkmbinjve, lidhur me fet monoteiste, po sjellim disa element legjendash. Kisha e Rubikut, e dokumentuar s paku n shek.XII, sht ndrtuar n nj maj shkmbi, pra 800-vjeare, me piktura murale n absid, s paku t shek.XIII. N

90

MARK TIRTA

legjend thuhet se at kish n fillim donin ta ndrtonin n nj vend tjetr, m pran lumit Fandi. Kishin br gati materialet pr ndrtim: gur, glqere, trar e t tjera, prta ndrtuar n vendin ku ishte caktuar me urdhr kishtar. Natn, nj far force e shenjt i mbartte materialet prej aty e t nesrmen gjendeshin n maj t shkmbit. I ulnin prsri posht n vendin ku ishin duke u hapur themelet e kishs; prap t nesrmen i gjenin n maj t shkmbit. Kshtu ndodhi disa her. Njoftojn pr kt Papn e ai urdhron q kisha t bhet n maj t shkmbit, se ato i drgon atje nj shenjtor me forcn e tij hyjnore. Dhe kshtu u b kisha n maj t shkmbit. Nj legjend e ktij lloji tregohet dhe pr ndrtimin e kishs s Shn Palit n Kabash t Puks. Donin ta bnin kishn n breg t Drinit, po nj gj e padukshme i bartte e i onte materialet te Guri i Shenjt e aty u b kisha. Edhe pr ndrtimin e kishs s Shn Marens n Llng t Pogradecit ka nj gojdhn dhe besohet se kisha kishte filluart ndrtohej n vendin ku sot ndodhet kryqi i fshatit, po dika i mbartte dhe i onte materialet n vendin ku sht br kisha, pran shpells s Shn Marens, pra n nj vend kulti mt lasht (Gj.Gusho, "Mbiprk.ekv...,"\MQ). Rrfenjat ktij lloji kemi dgjuar dhe pr kisha, pr altar, pr xhami e teqe t ndryshme t trojeve shqiptare n vende t ndryshme. Thelbi i ktyre rrfenjave mitike mendojm se ka t bj me prirjen pr t'i vn objektet e kultit monoteist n vende t shenjta t nj kulti shum m t vjetr, se ato do t'i frekuentonin m me devocion banort e atyre vendeve t afrta, pavarsisht nga fakti se ata n fillim mund t ishin pagan a gjysmpagan. Ka disa gur t ngulur n tok a shkmbinj ku deri tash von jan zhvilluar rite pr shndet, pr t gjetur fat n martes, pr t lindur fmij a pr t'u jetuar fmijt. Ka qen nj gur i madh mbi nj bregore t lart pran Erzenit, n afrsi t Shijakut (Durrs) ku shkonin gjithnj grat e linin aty para e dhurata, bnin lutje magjike pr t lindur fmij, pr t'u jetuar fmijt a prt shruarfmij a gra t smura. Mbahej si gur me cilsi t shnjta. T ksaj natyre kan qen deri tani von GuriiGrave e GuriiBurraven Priskt Madhe (Tiran). Burrat kryenin ritedikur te Guri i Burrave dhe grat te Guri i Grave.

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR 3. Kulti n rite magjike

91

Gurt e kultit, t veuar n natyr, t ngulur n tok a si zgjatim vertikal i nj shkmbi, quhen: Guri i Shejt, Guri i Mir, po dhe Guri i Gjall ose dhe me emra t tjer. N Sellc t Sharrit (Malsi e Tetovs, n Maqedoni) kemi vrejtur Gurin e Gjall. Ai ndodhej jo larg nga varret e fshatit. Aty shkonin grat pr t gjetur shrim. onin aty fmijn "e ndrruem" dhe thonin: "Merrniketsikeni laan e biniatsikenimarrl". Po u shrua fmija, ka qen "i ndrruar"; po nuk u shrua, besohet se ka pasur smundje tjetr dhe i duhet gjetur derman tjetr. Mendohet se Ato t Malit, Fatmirata Zanat, natn i marrin fmijt e vegjl dhe luajn me to. Po, kur i kthejn te djepi a te shtresat e tyre natn, ndodh disa her q t'i ndrrojn. Pra, nuk u ojn nnave fmijt e tyre, po tjetr pr tjetr. Kta fmij bhen t smur e qajn shum. Grat pr kt bjn rite e lutje t caktuara q t'u kthehen fmijt. Rite t tilla e dhurata kushtimi bhen dhe pran Gurve t Shejt ose te Guri i Gjall. Kur nj gruaje nuk i jetojn fmijt, tri cuca t mdha shkojn te Guri i Gjall n Sellc, hipin mbi at gur e aty qepin kmishn e fmijs q do t lind, nga tri copa plhure; at ia veshin kur lind fmija, me besimin se kshtu ka prt jetuar. Edhe ndorta (gjalm me t cilin lidhin fmijn) bhet te ky Gur, po nga kto tri vajza. Besohet se forca e Gurit t Gjall do t ndikoj n shndetin e fmijs, q ai t jetoj. Pra, nga shpirti i Gurit kalon dika e fuqishme n shpirtin e fmijs. Ndoshta Guri i Gjall ndryn n vetvete forcn e shpirtit t t vdekurve e cila kalon te t gjallt; shpirti i t vdekurit i jep forc e energji fmijs pr t jetuar, pr t mos e marr vdekja. N fshatin Orash t Sharrit (Tetov) sht Guri i Gjall ku bnin rite t ndryshme. Kur shtatzns i kan vdekur fmijt e lindur m par, vjehrra e saj krkon plhur dy copa nga dy vajza t fejuara, dhe nj cop nga nj vajz e pafejuar. Trupi i kmishs, para dhe prapa, qepet nga plhura e dy vajzave t fejuara dhe mngt nga copa e plhurs: s vajzs s pafejuar. Kmishn e qepin vajzat mbi Gurin e Gjall. E qep nj vajz e fejuar. Ato pyesin: "'po ban aty?" Qepsja prgjigjet: "E qepi kt kmejsh, aj cull si t'i leje Aishes sa u kalbt ki Quri, arroftcoulliiAishes!"(E. Osmani, Rite..."Kult.pop.", 1999,f.210). N jo pak raste bhen rite t ndryshme pran ktyre gurve t shenjt Ditn e Vers a Ditn e Shn Gjergjit, prkatsisht tri t enjte

92

MARKTIRTA

para Shn Gjergjit, po dhe n raste t veanta, n ndonj dit feste tjetrt vitit, m s shumti n pranver ose n ver, ashtu si ndodh me ritet n shpella a pran gurrave. N afrsi t fshatit Kapaindoll (Malsi e Dervenit t Tetovs) n vendin e quajtur Maj-Zebel ndodhet Guri i Kapaindollit, q ndryshe quhet dhe Zanza e Malit. Aty bhen rite t ndryshme n koh t Dits s Shn Gjergjit a n ditt e afrme t tij. Po japim nj prej ktyre riteve: Shtatzna, s cils nuk i jetojn fmijt, kryen ktu veprime magjike tri t enjte para Shn Gjergjit. Duke qepur kmishn efoshnjs mbi kt Gur, prsrit fjalt: "T'rroj kicoullisiki Guril". Ajo, pasi e qep, e len t qndroj aty 24 or; kmishn e br pr fmijn q do t lind, pastaj e lag me ujin q gjendet aty afr. S fundi, e merr dhe e on n shtpi. Kur lind fmija, ia veshin kt kmish me besimin se kshtu fmija do t bhet i fort e ka pr t jetuar (E.Osmani, Shtatzania...t 6). Shnojm se, jo larg nga ky gur gjenden rrnojat e nj kishe. Ka mundsi q Guri i Kultit aty, me ato atribute, do t jet shum m i lasht nga koha kur ka qen br kisha. Dhe kisha do t jet br pikrisht pran ktij Guri t Shenjt t kohs s paganizmit, si ka ndodhur, si na e thon dijetar t ndryshm, dhe n vise t ndryshme t Europs n shekujt e Mesjets. N Kalisht t Gostivarit (Maqedoni) ka disa gur e shpella t shenjta. Aty ndodhet dhe Guri i Shn Gjergjit. N afrtin t Dits s Vers vajzat hipin mbi kt gur e thurin kurora me deg thane. Pastaj ato i sjellin n shtpi. Kur vajzat ulen mbi kt shkmb, thon fjalt: 'Tbohena t'forta si Guri! T'na shkoj vera mbar! T'na hec shndeti! T'rrojm sa Guri i Shn Gjergjit!", fjal q prsriten nga secila nga tri her, duke ndrruar tri her vendin dhe duke u ulur e ngritur. Afr Gurit t Shn Gjergjit ndodhet Guri i Vajzs. Thuhet se aty n nj koh t vjetr po kalonin motr e vlla. Vllai aty paska dashur t kap motrn. Motra ka thn: "OAIIah, banm ma mir gurl". Kshtu motr e vlla jan gurzuar. Sot shkmbi ka formn e dy njerzve, ndar nga njri tjetri me nj t ar. N disa raste besohet se gurt e veuar e me atribute kulti kan mbir nga toka apo kan ardhur aty nuk dihet se prej nga. Pra, sipas ktyre besimeve, n nj koh nuk kan qen aty e m von jan dukur. Ata kan n vetvete dika t veant. Nuk jan si gurt e tjer t zakonshm q gjenden n at vend, n ato afrsi. Ndoshta jan t ardhur me akullnajat dhjetra, qindra, mijra vite m par, ose jan pasoj e fenomeneve gjeologjike t strlashta, po mund t jen dhe mbeturina meteoritesh.

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

93

N jo pak raste, gur me element kulti, te t cilt zhvillohen ose nuk zhvillohen rite, jan objekte legjendash mitike t ndryshme. Ata kan dhe emra nga qnie t ndryshme mitike t panteonit shqiptar, si: Gurt e Dragojven Malsi t Deanit (Kosov), Gurte DragojveXe Ura e Vezirit pran Kuksit, Vrima e Dragojve n Shpirag (Berat), Guri i Dragonit n Mal t Zi t Preshev- Kumanovs, Rrasa e Zans n Kelmend, Shkambi i Zanave n breg t Drinit (Tropoj), Guri i Bolls (fshati Vor jo larg qytetit Vor, Tiran. Shih: "Kult.pop.", nr.1, 1991, f.219), Vrima e Kuedrs n Sirak (Berat). Lugu i Zrs (Vuno), Shpella eZrs (Paramithi, amri). Emra t till ka dhe plot t tjer. Ndoshta kta emra dhe legjendat mitike prkatse i takojn nj kohe t lasht, n t njjtat vende. Mbase kto vende kulti mund t ken lindur dhe n Mesjet, por gjithsesi sipas modelesh e kodesh t besimeve tepr t lashta. Edhe guralec t fardoshm prdoren n rite t ndryshme e atyre u jepen forca t mbinatyrshme. N malsit shqiptare, gruaja q nuk kishte qumsht gjiri pr t'i dhn fmijs, mbante n gji nj gur duke besuar se kshtu do t'i vinte qumshti. Ky quhej Guri i Gjirita Guri i Qumshtit (Guri i Tamlit). N fshatra t komuns s Tetovs sht vrejtur ky rit: Gruaja q nuk mbetet shpejt me barr, mban t varur n gjoks nj hajmeli e aty jan futur nnt gur t marrur nga nnt ura, nn t cilat kalon uj i rrjedhshm. Pasi kalon viti, gruaja do t'i hedh gurt n lumin e rrjedhshm duke besuar se kshtu do t ket fmij (E.Osmani, Rite..., "Kult.pop.", 1999, f.209). Kurgruasnukijetojn fmijt, tri t enjte para Shn Gjergjit shtatzna shkon pran tyrbes s Ali Babs (Tetov) n fshatin iflik. Aty merr nj gur dhe e mban t lidhur n bel deri kur t lind. Pastaj at gur e var n tojn e foshnjs (n djep). Pas tre muajsh ajo e kthen gurin n vendin ku e mori dhe thot tri her fjalt: "Me niet t'Allahit t m rrojn coulltl". Po kt veprim e bn dhe kur m par i kan lindur vetm vajza e, me kt rast, kur e kthen gurin n vendin e vet thot: "Me niet t'Allahitt m kthehen djemt!"U an t Krajs, kur nusja arrin n oborr t shtpis, marrin n tok nga ana e djatht e kmbs s kalit tre gur dhe, t mbshtjellur n nj shami, nusja i fut n gjoks, ku i mban pr nj koh t gjat. Kuptohet se dhe kta jan pr mbarsi n jetn e iftit e pr frytnim t nuses n t ardhmen. Forca magjike e gurve do t ndikoj n plotsimin e dshirave t nuses e t t afrmve t dhndrit. Po kshtu, n shum

94

MARKTIRTA

raste, n vise t ndryshme shqiptare nna, s cils nuk i rrojn fmijt, merr nj gur aq t rnd, sa t'i barazohet peshs s fmijs e, si ta ket vn n pesh e t vij n baraspesh me fmijn, beson se me kt veprim fmija do t'i jetoj. (Sh.Gjeovi"Bet'e Shqiptarvet", "Bota Shqiptare", 1943; f.63). Vrehet se, her-her, n fardolloj rreziku e dyshimi n fatkeqsi, banort e malsive krkojn ndihmn udibrse t gurit. N Baze e Pshkash t Kthells (Mirdit), kurbanort e atyshm duan t kalojn lumin e Matit dhe shohin se ky ka uj shum, si vren Gjeovi m 1903, marrin nj paprdhok dhe e vn n cep t krahut dhe kshtu e kalojn ujin n kmb, duke besuar se ai do t'ua lehtsoj mundimin dhe t'i ruaj nga rreziku i mbytjes. (Sh.Gjeov, e dhn e regjistruar m 1903. Shih"Kanun//Le/cDu/c."1989;f.495). Nj forc magjike t posame n besimet e tij populli u ka dhn gurve me vrim. Pr t pushuar dhimbja e koks, shihnin diellin prmes vrims s gurit. Hidhnin farn e ars prmes vrims s gurit q ajo t jepte n t ardhmen prodhimin e dshiruar. Prshkohej bagtia prmes vrims s ndonj shkmbi (ku hyhet n nj an e dilet n ann tjetr) n pranver q ajo t ket shndet, t mos dmtohet e q t jap prodhim t mbar at vit. Gurt me vrim, n disa raste i varin n port t baness ose dhe te blett, pr mbarsi, pjellori. Kjo e dshmuar n disa vende po m shum n Kolonj, si na e dshmon Dh. Qiriazi. "Kur e ndigjojn fmijt s pari kangn e qyqes, marrin nji gur, e ven mbi krye e thon: Qyqe, koka ime gurekokajote qull! Bajn kshtu qi t jen t fort si guri dhe t mos ndiejn dhimb kreje e trupi. Barijt marrin at dit tre gur pa folun e ia ven tundsit, pse besojn qi qet ma shum gjalp qumshti i rrahun, kurt ket ksi gursh", ("Bota shqiptare", 1943, f.54-55).

4. Guri nfunksione juridike N tr rastet e prmendura m lart, n rite, guri na shfaqet me funksione magjike shruese e t mbarsis, pavarsisht se gurt jan t fardoshm. Kur prdoren, ata marrin forc kultike, shenjtrie, misterioze e, sipas besimeve popullore, ndikojn n sjellje t mbarsis e t shndetit, n nj mnyr tepr domethnse, t uditshme. N malsit brenda trojeve shqiptare, nj gur i fardoshm, i madh

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

95

i vogl, sipas rastit, duke marr funksione juridike dokesore, merr drkoh dhe funksione kulti. Ai bhet i paprekshm jo vetm ligjrisht. -enimi i tij, sipas besimeve popullore, konsiderohet nj mkat i rnd e e rrjedhoj fatkeqsish t ndryshme pr at q prek pronn e tjetrit, t shmuar me nj gurt caktuar. Nj njeri gjen nj blet n nj zgavr lisi n pyll- Pr arsye q dihen, ai nuk e nxjerr n moment q ta fus n zgjoin e tij e ta oj n shtpi. Athere mbi lis ai v nj gur t fardoshm q t duket, dhe joshum larg vrims s zgavrs ku sht bleta. Me kaq sht prcaktuar pronsia jo vetm juridike, po dhe sipas besimit. Kush e sheh bletn dhe at gur mbi t, mendon: "Bleta e ka t zotin. Kush prek at blet apo gurin e vnaty, ndshkohet nga Zoti". Kshtu ndodh dhe kur nj gjahtar a njeri i rastsishm mbyll nj kafsh t egr n shpell a zgavr lisi. Mjafton nj gur i vn te vrima pr t prcaktuar pronsin. Kur njeri bn n pyll nj stiv drush pr diegie, ose lnd druri pr ndrtim, u v sipr nj gur dhe pronsia sht e prcaktuar. Materiali i prgatitur n pyll e me gur mbi t nuk preket, pr arsyet q tham m sipr. N kto raste guri ka kto atribute pr sa koh q kryen ato funksione; e pastaj bhet si do gur tjetr i pyllit. Me interes n kt vshtrim sht Gurii Gziqit (ndoshta m mir sht t thuhet Gurii t Gziqasit) n Bjeshk t Oroshit (Mirdit). Gziqi krkoi t rifitonte t drejtn e bjeshkimit n Malin e Shejt (Bjeshka e Oroshit), nj t drejt t harruar nga q nuk ishte prdorur pr shum koh, pra dhe kundrshtohej nga bashkpronar t tjer t Bjeshks. U mblodhn Burrat e Dheut pr ta zgjidhur kt pun, por nuk po mundeshin t'i jepnin rrug. Nji i gziqas q ndodhi aty e q, sipas besimeve popullore, "paska qen Drangue", u thot Burrave t Dheut: "Ta mbaj kt gur n shpin e ta oj drejt Bjeshks e deri ku ta oj t fitojm si Gziq pjes kullose n Bjeshk". At gur e mbajti n shpin nga Kisha e Shn Gjinit e deri n nj suk t vogl, Qaf-Suk, pak prtej Hurdhs s Lopve, burim q aty del e aty humbet. Aty e lshoi gurin n tok. Shkoi e piu pak uj dhe vdiq. Kshtu rifitoi Gziqi t drejtn e kullotjes n Bjeshk t Oroshit. Ai gur me funksione juridike ka qndruar aty i vn n kmb e i rrethuar nga 12 gurt dshmitar. sht gur i adhuruar prej t gjithve e pr m se nj shekull askush nuk I ngacmon. Kur u ndrtua rruga Reps-Orosh, m 1962, kaloi dhe rruga prmes Bjeshks e n Qaf-Sukn n fjal. Rruga e projektuar binte mes pr mes Qaf-Suks ku ishte Guri i Gziqit. Dreitues punimesh

'6

MARKTIRTA

n kt vend ndodhi nj i oroshas, Gjet Kaza. Ai nuk lejoi t hidhej guri, po e zhvendosi pak majtas rrugs duke e rregulluar n kmb e me 12 dshmitar rreth tij. Gjet Kaza kish thn n publik se do t bnte aty nj podium t lart e do ta vendoste at gur mbi t. Kjo n popull vrehej si nj gj e madhrishme. Podiumi nuk u b. N at vend sht dhe sot e njerzit sillen me nderim ndaj Gurit t Gziqit. Doemos nj dit ky gur do t zer vend n muze. M s miri pronn e prcakton Guri i Kufinit, nj gur i gjat, futur gjysma n tok e gjysma mbi tok: rreth e rreth, thell n tok i futen gjasht a 12 dshmitar, gur m t vegjl. Kufiri ka funksione juridike e funksione kulti. shta mkat t luash kufirin nga vendi ku sht ngulur e veprime t tilla keqbrsit i sjellin fatkeqsi dhe forcat e mbinatyrshme. N kanun thuhet: " Eshtnt e vorrit e guri i kufinit faqe kanunitjan baraz. Me luejt kufinitasht sime luejt me eshtnt e t dekunv'. (Sh. Gjeov. KLD, f.37). Pra guri i kufirit ka nj kult t veant dhe luajtja e tij sht mkat aq i madh sa t nxjerrsh nga varri eshtrat e t vdekurve. Nga eksplorimet e terrenit rreth nj shekull m par, Gjeovi vren se guri i kufirit ndr Shqiptar ka nj vlersim shenjtrie aq t madh, sa askush nuk e luan nga vendi, vese po t jet i shkalluar nga mndja. Thuhet n popull se ai q arrin t luaj e t shkul gurin e kufirit (tins se ndryshe s'kishin pr ta ln pa e zhbi me t egr e me t but), as n f ill t vdekjes nuk e len t zj vend, t rrij i qet, dhe nuk i del shpirti pa kallzuar se e ka luajtur gurin e kufirit dhe pa uar gjind (njerz) pr ta vn n at vend ku ka pas qen para se ta shkulte e t'i ndrronte vend dhe pr mbi t t merrej nj dor dh prej vendit t par dhe t'i derdhet te kryet. Vetm ather i vjen vdekja e pushojn mundimet e agonis (Sh.Gjeov, Guriikufinit, Hylli i Drits, 1936, nr.2, f.114). Doemos kjo ka te bj me shenjtrin e prons e q vetm guri i kufirit e prcakton dhe e mbron e pra n kt rast e n kto rrethana merr atribute shenjtrie.

5. Beja me gur T shfaqurit e gurit si shej besimi sht dhe t pdorurit e tij n betime, n lidhje bese, n b pr t fituar pafajsi, n vendime t bashksive fshatare t caktuara. N ligjin dokesor t malsivet tona thuhet: "Beja mb "gur" kah kanuja asht ndrma t randat e ma t

MITOLOGJIA NDR SHQIPTARE

97

mndershmet b qi njef Shqyptari i Malevet". (KLD, 1933, f.60). N doket e malsive, gurit si shenj besimi n b i jepet nj vler e jashtzakonshme, si nj kult betimi mjaft i hershm; pr nga forca vepruese hyjnore, ai del shum m i fort se ungjilli e kurani. Natyrisht, gjithnj sht fjala pr mendsit e vjetra t njerzve t malsive shqiptare. Ja si shprehet m 1974 i moshuari Gjet Lleshi, banues n Nenshejt t Oroshit (Mirdit) dhe njohs shum i mir i praktikave t kanunit: "Guri m'krah n betim mbahej be fort e fort. Thoshin se beja m'rren, me gur i randohet basit n krah n at jet sa gjysa e bots. Dy vet kapeshin (grindeshin) pr nji vend (pr pronsi t nj toke). Thoshin: "ai asht e emja e ai (tjetri) asht e emja". Njeni i thoshte tjetrit: "Merre me gurm'krah! Po e more me gurm'krah asht ejotja". Me gur m'krah tjetri t merr ene (edhe) arn nen shpit. Me gur m'krah t merr ene djalin. Ishte b ma e fort se beja me 24 burra. Mund t t merrte tjetri me gur n krah: tok, zabel, ujt e vads a at ku pinin gjaja e gjali. Kur donin t ndanin (ta veonin krejtsisht) ndonjenin nga shoqnia prshkak t poshtrsive si (q) kishte ba, banin lidhje, e betoheshin me gurin si (q) e kalonin npr duer. Thohej: E kan da filanin me gur npr duerpr mort e pr darzm". Beja me gur n krah a n dor ishte tepr "e rand", m "e rnd" se do mnyr tjetr e bes. M "e randa" ishte me gurin e rrufes. Para ksaj beje, me gur, do njeri trhiqej, nnshtrohej, bindej. Kishte frik t madhe prej saj. Guri dhe plis dheu prdoreshin si b pr t ndar e riprcaktuar kufijt e harruar n mes dy familjeve a fshatrave, sidomos pr pyje, zabele, kullota. Prt br kt rindarje prgjithsisht caktohej si gjyqtar nj plak q i ka ditur kufijt e vjetr e pr ta i kan folur pleq edhe m t vjetr q kan vdek prej kohsh. Mendohej se ky plak i dinte ata dhe se do t'i rivendoste me drejtsi. Para se plaku ricaktues i kufijve t fillonte t vepronte, i lshoheshin pengjet (shenja simbolike q tregojn se t interesuarit e t dy palve do t pajtohen me caktimin e kufijve nga plaku i shnuar). Plaku, i shoqruar nga prfaqsuesit e dy lagjeve, dy katundeve a dy dhenave, merrte nj gure nj plis dheu (a buc dheu ose nj dor dh) dhe i vinte n sup t krahut duke i mbajtur me dor. Para se t nisej u betohej dy grupeve kshtu: "Pr ket gur e Pesh e dh, me t cilat e ngarkova veten, pr shka kam ndie prej s & parsh, vendet e kufijve kan qen sikur do t'ju diftoj tash; e We sa ma merr mendja e shpirti, nuk do t'i randohem kurrnjans

98

MARKTIRTA

lagje!". Betimin e bn dhe kshtu: "Prketpesh, ktu e ktu ka qen kufini i hershm e ktu po e nguli edhe un, edhe e marrsha n at jet n qofsha tue rrejt!". Nse nga ndonjera pal shfaqen kundrshtime, ai shton: "Prktpesh, sim'urandoftnatjet, qektu asht sheji i vjetr i kufinit t hershm, si m ka pas kallzue gjyshi... kur ishem camrdhok (fmij 10-15 vje) shmrijak dhizsh me ta, e ai e ka marr n atjet se asht ktu, ende un po e marr mbas fjals s tij". Plaku u prin t tjerve me gure dh n krah. Nga vendi n vend ndalet plaku, e cakton me kmb kufirin e aty t tjert ngulin nj dru a shenj. Pasi mbarojn s vni t tr shenjat e kufijve, kthehen t ven kufijt nj nga nj me radh: n do vend nj gur t gjat, gjysma n tok e rreth tij posht n tok, dshmitart: 6 a 12 gur. N kufirin e par q ngulet n tok, plaku ndars hedh aty dhe gurin e dheun q kish n sup t krahut. T pranishmit, secili hidhte nga nj "dshmitar" deri sa t plotsohej numri 6 a 12. Edhe nj i huaj, jasht palve t interesuara, e q ndodhet aty rastsisht e hedh nj "dshmitar" aty. Gjat nguljes s kufirit gjithnj plaku e mban dorn mbi t, duke e sjell e drejtuar. Mbasi mbaron ngulja e kufirit, plaku thot: "Ai q e luejttketgur, ipeshoftrand m'at jet!". Kshtu vazhdon plaku me t tjert t ngul t tr kufijt n' vendet e caktuara m par. Sipas besimeve t popullit: "Plaku q mban gur e dh m krah - qjan sheji i randimit t shpirtit t tij, - n mos kallzoft drejt edhe me i kalue kuj pr rraz t ders s shtpis, nuke ndal gja, shpirti i tij ka me hek mir a keq matjet"(Sh.Gjeovi, "Guriikufinit", "Hylli iDrits", 1936, 2, f. 116-117). Veprimi i prshkruar m lart sht nj proes juridik brenda s drejts dokesore, po sht ndrkoh dhe nj proes ritual i mbshtetur n nj besim t caktuar. Plaku q sht caktuar si rivns i kufijve t harruar, beson plotsisht n rndimin e tij shpirtror, nse nuk vepron me shum kujdes e drejtsi. Po kshtu besojn dhe t interesuarit e ktij riprcaktimi t kufinjve. N themel t ktij besimi sht pesha e gurit dhe e dheut q mban mbi supe. Kulti i gurit dhe kulti i toks n shum raste kan prputhje, si dhe n rastin e prmendur. Pra, ata plotsojn a mbshtesin njeri-tjetrin. Guri e ka jetn n tok e n njfar kuptimi sht pjes e toks. Mandej, n jetn tjetr, toka dhe guri do t'i rndojn n shpirtin e tij. Nuk thuhet kot, sipas besimeve popullore, se at q ka br poshtrsira n kt jet, nuk e mban toka brenda. N

MITOLOGJIA NDR SHQIPTARE

99

fund t f undit, at q thyen betimih, nuk mban drejtsi n vnien e kufijve, e gjejn fatkeqsi n kt jet e n at jet e kjo gj ka qen e tiposur thell n mendsit e popullsis s maleve shqiptare. Si na e tregojn dshmit e mbledhura nga burime t ndryshme, ky besim n betimin n gur nuk ka qen omamental e i siprfaqshm, po i ngulurthell n vetdijen e malsorve shqiptar, e i lidhur me nj kult t fort t gurit. Beja me gur, duke prekur gurin e duke u betuar n t, sht prdor pr t'u shfajsuar ndaj nj akuze t br, por m interesante e me shum kuptim, t thuash si nj ritual fetar pagan, sht ai n kuvend t burrave, pr t'u qndruar besnik vendimeve t marra aty. Pasi bhej kuvendi i fshatit, i dheut a i krahins e pasi merreshin vendimet gojarisht, plaku drejtues i mbledhjes drgonte njrin nga m t rinjt t gjente aty afr nj gur t rrumbullakt, t madh sa grushti i dors, t bukur e t fort. E merrte gurin plaku dhe njerzit e kuvendit rreshtoheshin n kmb n gjysm rrethi. Betimi bhej me radh, duke filluar nga e djathta n t majt. Plaku ia jep gurin t parit dhe ky bn be, duke vn gurin n shuplakn e dors s majt e duke e prek at (gurin) me t djathtn, ndrkoh shqipton fjalt: "Prkt t mir t perndis e si e bafsha m ndihmoft, se as un e as kush i shtpis seme pr t'i dal beset katundit nuk kemil". Pasi betohen kshtu t gjith me radh, e merr gurin plaku e betohet edhe ai me t. Pastaj shqipton kto fjal: "Ai q e theft kt be, theft qafn si un q e lshoj ketgur!". Dhe e lshon gurin n tok n mjedis e ndr sy t t gjithve. T gjith prgjigjen: "Ashtu qoft!". Ky gur pastaj o ruhet me kujdes n hatulla t shtpis, ose futet n dh (Sh. Gjeovi, "Bota e shqiptarve", 1943, f. 64). Ta hedhin prjashta at gur, e quajn pr mkat t rnd. Pr t thon: "Ky gur nuk asht ma si do gur; mbi ta asht ba beja e do t ruhet si nj send i shuguruem". Pra, ky ka marr cilsit e nj sendi t shenjt. Vdes njeri dhe dikush ankohet e thot se i vdekuri, kur ishte gjall, i kishte marr hua dika dhe krkonte nga t afrmit e t vdekurit t'i kthehej borxhi. Athere ankuesi shkonte te varri i t vdekurit bashk me t afrmit e t vdekurit. Aty merrte n dor nj gur t varrit e betohej n t: "Qaqgja...un qajn kett vdekun en'iushpifsha, e bajsha m e gur e me dh q asht mbi t, e bajsha me gur e me dh gjithkah fe shkel kamba e tijpr t gjallt!". (Sh. Gjeov, "Beja mbigur t v orrit", "Bota shqiptare", Tiran, 1943, f.56). Athere t afrmit e t

100

MARKTIRTA

vdekurit paguajn menjher, pa br fare fjal. Prsri edhe ktu duket forca urdhruese e gurit n betim. Po ktu sht dika m ndryshe: sht guri i varrite dheu, q mishrojn shpirtin e t vdekurit. Varri e guri i varrit kan nj kult disi m t veant, me nj rndes hyjnore m t fuqishme n dhnien e drejtsis, n prcaktimin e s vrtets me ndihmn e nj force t mbinatyrshme, n nj trupzim t shpirtit t t vdekurit. N nj kuptim t veant, guri i varrit sht simbol, trupzim i shpirtit t t vdekurit. Beja me gur ka qen konsideruar, si e kemi thn dhe m par, tepr e rnd, madje nga disa sht par dhe jasht mundsive pr t'u br, qoft dhe me t drejt. Pr kt arsye, kishte disa njerz q e bnin "me tybe" ben n gur dhe e shpallnin botrisht q m par. Pra, n asnj rast, kur u krkohet, nuk bjn b me gur. Kjo bhej nga besimi se gjithsesi beja me gur ndjell fatkeqsi t mistershme n jetn familjare t betuesve edhe kur ata bjn betim n t drejt.

6. Guri i rrufes Ndr Shqiptar dshmohet shenjtria e disa gurve t rn nga qielli. SiRas besimeve popullore, ata vijn n tok prmes rrufes e quhen "gur t rejs", "gur t rrufes"edhe pse n t vrtet nuk kan lidhje me t. Etnolog e eksplorues t ndryshm na bjn t ditur pranin e gurve t shenjt, si mbetje meteorsh n popuj t ndryshm t bots. Nganjher vendet ku ndodhen kta gur meteor t jan br vende pelegrinazhi t shenjt pr shum njerz, vende e popuj t afrm. Nuk do t zgjatemi ktu, por po e sqarojm shtjen me dy raste. N lashtsi, n vendin e Frigve n Azi t Vogl ka qen Guri i Zi i Pesinonts, i shenjt, vend pelegrinazhesh pagane t popujve t atyfe anve. Ishte fytyrzimi i Nns s Madhe t Frigve, Kibela. Doemos, mbetje meteorsh q u bart e u pru n Rom n kohn e Lufts s Dyt Punike, si nj simbol i shenjt tepr domethns q do t shptonte njerzit e atij vendi. I till, mbetje meteori, pra i rn nga qielli, ka qen dhe Guri i Zi n Mek, Ka'aba. Dikur pelegrint aty faleshin si pagan e, m von, n kohn e islamit e derim sot, ai sht simbol i shenjtris s fes muhamedane, ku pelegrin nga e tr bota, sidomos nga

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

101

bashksia islame, e vizitojn at do vit dhe bjn lutjet prkatse pran tij. Meteort jan br, me sa duket, fytyrzime, simbole t Hyjneshs, Nns s Madhe, sepse ata i kan besuar t hedhur nga qielli, nga Hyu Uran (perndi e qiellit) me an t rrufes, por dhe i lidhur me Nnn e Madhe, hyjnesh ktonike (e toks), pra nj ndrlidhje e mistershme n mes hyjnive t qiellit e t toks. Guri i Zi i Meks sht quajtur "Qendr e Bots". Ai nuk sht vetm qendr e toks, por prmbi t, n qendr t qiellit gjendej "Porta e Qiellit". Ka'aba, duke rn nga qielli, nga kupa qiellore, ka kaluar prmes nj vrime. Ktu sht pra komunikimi vertikal i qiellit me tokn. Prej andej kalon aksis mundi, boshti cilindrik q mban kupn qiellore (M. Eliade, "Traits...", f.197).Ttillandrtime komunikuese t vshtrimit mitik jan t pranishm dhe n popuj t tjer, po ne po kthehemi te mbetjet e shenjta meteore ndr Shqiptar. M e rnd se beja me gur t zakonshm ka qen "beja me gur reje", "beja me gurrrufeje"ame "kokrrre/'e"qvjen ngaqielli. Besohet n popull se kur gjuan rrufeja, zakonisht mbi lisa, mbi pem, po t krkosh aty thell n tok, do t gjesh "gurin e rejs"c\ ka ardh nga qielli bashk me rrufen pr t gjuajtur t paudhin, t mallkuarin, Kuedrn e tjer, sipas rastit. Me kt "gur t rrufes"u sht dhn njerzve b pr t'u shfajsuar nga dyshimi pr ndonj gj t vjedhur a pasuri t dmtuar nga dikush. Quhej b shum e rnd e njerzit trembeshin nga b t tilla. Tmerroheshin nga kjo, si gj tepr rnduese, edhe pse n b thonin t vrtetn. Kam pasur rastin vet t shoh dy "gur reje", njerin sa grushti i njrs dor e tjetrin me madhsi sa nj vez pate. Ishin t rrumbullakt, ferroz, disi t nxir, si t djegur n zjarr, t rnd n pesh. Dy "gur rej' e betimin me ta i ka prshkruar dhe Gjeovi (KLD, 1989, f.158). Besohej se kush ka "gurin e rejs" n shtpi, do t ket mbarsi e prparim n njerz, n blegtori e n bujqsi. Besohej se kush e kishte at me vete n udhtim, nuk e zinte plumbi. Pr mbarsi e pr t'u mbrojtur nga e keqja e marrjes msysh, gurin e rrufes ia varin n trup bagtis, po dhe gruas me barr. Gurin e rrufes si e kemi vrejtur n Brataj (lumi i Vlors), ia varin n qaf nj bagtie t tufs, prgjithsisht cjapit a dashit t kmbors. Gruaja me barr var "Qurin e rejs", duke e mbajtur nn sqetull, pr t mos marr msysh," kundr shpirtrave t kqinj, pr t'i ecur barra mbara(kt t dhn e

102

MARKTIRTA

kam marr n Brataj). Me kaq rndsi e quanin "gurin e rejs" a "kokrrn e rejs", sa ta kishe at n shtpi ishte nj fat i madh. Edhe sht shitur e sht bler "guri irejs" prX pas mbarsi n shtpi. N Mirdit, aty nga fillimi i shek. XX, nj nga Merkurthi (Mirdit) ia ka shitur nj "kokrr reje" nj t shebasi. Ky i fundit e mbajti n shtpi sipas rregullave t njohura, po art prsri nuk po i prodhonin, bagtia edhe tani nuk po i shkonte mbar, po kshtu dhe n familje nuk pati "trmale" si duhet. U tregoi pr kt bashkfshatarve e ata i than: "Nuk ka sesi t kesh "gurin e res" n shtpi e toka mos t t prodhoj, po ai q ta ka shitur t ka rrejt, se ai n t vrtet nuk do tjet "guri i rejs". I shebasi shkoi e iu ankua shitsit e kshtu plasi nj grindje jo e vogl. Beja pr t'u shfajsuar nga ndonj vjedhje e ndodhur n krahin bhej kshtu: Merrej n dor'n e majt "guriirejs"e, duke e prekur me dorn e djatht, thuhej: "Prkt kokrr rejet, nuk ta kam vjedh as un, as kush i shpis sime e nuk e di se kush ta ka vjedh! N t rrejsha, reja m gjoft!" (KLD, 1989, f.158). Besime pr "gurin e rejs"a t "rrufes"ka dhe n popuj t tjer t Europs, t Azis e m tej. Besohet se vijn nga qielli bashk me rrufen q godet druj a vende t ndryshme. Po dijetart q i kan analizuar kimikisht e fizikisht kta "gur rrufeje" thon se ata n t vrtet nuk jan vese mbetje meteorsh q kan hyr n atmosfern e toks. Pra, dhe "gurt e rrufes", pr t cilt flitet dhe besohet n popullin ton, nuk jan gj tjetr vese gur me origjin t till, edhe kta t ardhur nga qielli, po jo t lidhur me rrufen, pra t pavarur nga kjo e fundit. Se si ndodh q kta gur t gjenden, sipas tregimeve popullore, n vendet ku gjuan rrufeja, kjo sht vshtir t shpjegohet: A sht kjo nj fantazi e treguesve, apo ka shkaqe manjetike t toks q e qartsojn. Ku gjuan rrufeja, po aty toka mundet t trheq dhe mbetjet meteorite.

"*. Megalitt: menhir Megalitt-menhir, ashtu si jan paraqitur n literaturn etnologjike, jan gur t gjat masiv, shpeshher t papunuarfare, q vihen n varret e t vdekurve e q jan trupzim, materializim i shpirtrave t t vdekurve. Dshmit m t vjetra t tyre jan t periudhs

MITOLOGJIA NDER SHQIPTAR


-

103

s bronzit e m par, po si tradit, n baz t nj kodi t caktuar, kan ardhur deri n shek.XX. T till gjenden n shum popuj t bots.

Megalit - menhir: Gur varresh t mome (Rogov - Has i Rrafshit, Gjakov)

Megalit menhir. Gur varresh t mome Breg-Krum(Has).

104

MARKTIRTA

Megalit menhir: Gur varresh t mom (Rogov Has i Rrafshit, Gjakov).

Megalitmenhir: Gurvarriimom (Rogov - Has i Rrafshit, Gjakov).

"Vorrete Krushve", (Orash, Malsi e Sharrit, Tetov). Megalit - menhir n varre t mome.

Pr varret e gurt e varreve n prgjithsi nuk do t ndalemi gjat. Ktu do t flasim pr disa gur varresh t vjetra q pr nga struktura e prmasat e tyre na duken t nj zanafille parahistorike. sht fjala pr gurt e disa varreve t vjetra n Kushe-Hot (Malsi e Madhe) n Zagor, n Dedaj t Shkrelit (Malsi e Madhe), n Orashe t Sharrit: Vorret e Krushe (Malsi eTetovs: Maqedoni). Me shum interes shkencor jan kto megalit - menhir, vrejtur n disa varreza t vjetra n fshatrat Rogov, Za (n mes Gurakocit e Klins n breg t Drinit t Bardh), n Zojz (n mes Pirrans e Mamushs n Has t Gjakovs) e m n brendsi: n Varret e Gogve n Marmull pran Bishtazhinit (Has i Gjakovs). Kto megalit vrehen prgjithsisht n tr at popullsi shqiptare q sipas gojdhnave mbahet e ardhur hert, n Mesjet, nga viset e Dalmacis, si ndodh n Malsin e Madhe e n Malsin e Gjakovs. Jan disa gur n form shtyllash t mdha, pra menhir, n disa raste fare pagdhendur, ose pak a shum t gdhendur, pra gur natyror, me lartsi nj metr, nj metr e gjysm e disa arrijn deri dy metra e gjysm e me gjersi rreth 0.5m e m shum. Doemos dhe s

106

MARKTIRTA

paku gjysm metri e kan n tok. Pra gjatsia arrin deri rreth 3m. Ndoshta aty do t jen varrosur njerz para dyqind, treqind vjetsh, ndoshta dhe m t hershm. Kta gur t mdhenj varresh i vrejm dhe n Ciklin e Kreshnikve, q na vjen n rrnj nga Mesjeta Midise e m tej. Kur varrosin Omerin i ven te koka nj gur gjigand: "Ather shpirti Omerit i ka dale //Edhe n'bjeshk vorrinja kan ba//Ee kan shkep nji gur prej malit // E e kan Ishue mbi vorr t djalit // Tri mij burra mos me mujt me e luejt". (Epika Legj., I, 1966. f. 245-246) Por kta nga forma m ngjajn me nj lloj nga megalitt (menhir) q gjenden me shumic n Angli, n vendet kelte, n Franc, n Gjermani, n Hindi, n veri t Afriks, n Bullgari e tjer. Edhe n ato vende kan vazhduart bhen megalit t ktij lloji deri n Mesjetn e Von e, diku-diku, deri n Koh t Re. Ato q kam vrejtur n vende t ndryshme t bots prmes literaturs shkencore e fotografive, m duket se nuk kan ndryshim pr nga forma, pr nga prmbajtja nga ata q pmenda, t vrtetuara n Shqiprin e Eprme. Edhe F.Nopa e E.Durham, po dhe udhprshkrues e eksplorator t tjer, i kan vn re kta gur masiv t varreve n Malsi t Madhe. Nopa diku shkruan se kta jan menhir, q5do t thot se jan megalit - menhir. Studimet e mtejshme do t'i qartsojn edhe m n thellsi gjrat. Ndoshta, kemi t bjm n kto raste me ndonj ndikim kelt, t ndodhur n lashtsin iliro-trake. Si e pam, kulti i gurit na shfaqet ndr Shqiptar n format m t ndryshme, si nj objekt i shpirtzuar, shpesh her i shenjtruardukshm. Besimet e praktikat rituale te guri a me gurin, n fund t shek.XX, n prgjithsi jan zbehur a zhdukur fare, po n kujtimet e njerzve ruhen m s miri, sidomos ndr gra t malsive. N kto t fundit kryhen dhe rite n gur e n shpella t shenjta, sadoq m rrall.

8. Shpella kulti
Shpellat me cilsi shenjtrie dhe gurt n veprime kulti, n rite, besime, n rrfenja mitike, kan disa veori t prbashkta: n t dy rastet kemi t bjm me veori t gurit, si: fortsia, ashprsia, qndrueshmria, format, e cilsi t tjera t tij t pakuptueshme. Edhe

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

107

Shpella e Grave. Prisk e Madhe. Tiran. Vend ku shkonin grat prt br rite t ndryshmeprsmundje, prshndet, prlindjefmijsh.

shpella sht, si t thuash, nj ndrtes prej guri. Besimtart kryejn rite edhe pran gurve masive a me gur t zakonshm, po dhe n shpella t kultit. Edhe rrfenja mitike ruhen n popull si pr gurt masiv, ashtu dhe pr shpellat. Po shpellat si objekte kulti kan prmbajtje e funksione rituale, besimi, mitesh shum m tepr se gurt a masivet e ktij lloji. Jan, si t thuash banesa e nj lloji t veant, t errta, t mistershme, banesa shpirtrash e qeniesh mitike. N prmbajtjen e tyre kultike jan shum m konkrete e me funksione shenjtrie t qndrueshme. N besimet popullore shpella sht nj banes me nj ndrtim t veant. N disa raste, shpella n rrfenja mitike sht rrug e kalimit n nj bot tjetr, ose rrug e kalimit n misteret e nntoks, n botn e qenieve mitike a n botn e t vdekurve. Shumica e maleve t Shqipris, prfshir ktu dhe lartsit kodrinore, jan masive glqerore. N kto male e shpate kodrinash ka rojaft shpella karstike. Po diku-diku ka edhe vende e shpella n masive shtufi. Disa prej tyre jan tepr t mdha n gjatsi e n thellsi t ^asiveve shkmbore, e, n ndonj rast, aq t thella e t gjata, sa kmba

108

MARKTIRTA

e njeriut t thjesht nuk ka mundur t'ua prek fundin. Ka dhe disa vende kulti q jan dika n mes shpells dhe shkmbit masiv. Jan disa vende t posame nn shkmbinj ose dhe t ara n mes masiveve shkmbore. Ato ishin vende ku n an t ndryshme kishte shkmb e pra aty kryheshin rite t ndryshme. N disa raste shrbejn si vende ritesh shkmbinjt q n t arat e tyre formojn "dyer" kalimi nga nj an e malit n tjetrn. Tregojn se n Malin ipin (Labri) kishte nj t till. I fusnin bagtin aty npr nj rreth guri, duke hyr n njern an, pr t dal n tjetrn, pr t'i shptuar nga smundje e dmtime t tjera gjat kohs s verimit n male, kur i nxirrnin bagtin n bjeshk n pranver. Pjesa m e madhe e shpellave pr besimet popullore n malsi, ishin vende ku banonin prbindsha, qenie t ndryshme mitike, si: Kuedrat, Ort, Zanat, shenjtor. N Stakaj t Nikaj-Merturit ishte nj shpell e madhe e n nj koh furtune shprtheu lyshtra (uj, gur e balt) e bri shum dme n fshat. N besimet e ritet e popullit si mbarim shpellash quhen dhe vrimat prej nga burojn disa gurra me uj t shumt. Gurra e Domgjonit (Fand), sipas besimeve popullore ka si fillim t saj nj liqen t madh, posht Munells e aty, n at liqen-shpell t nntoks, sht nj Kulshedr e madhe q e rrezikonte vendin. N Fang, pran Rubikut, posh Kulmes, ka nj gurr q disa her nxjerr uj shum t turbullt. N popull besohej se thell n tok, nn Kulme, n shpell ishte nj Kulshedrdhe ujt e turbullt ishte urina e Kulshedrs n koh menstruacionesh. Megjithse zakonisht uji i ksaj gurre ishte shum i mir prt'u prdorur, populli besonte se at e ka helmuar Kulshedra e pra aty deri von nuk merrej uj pr t pir. Kjo gj ka lidhje me misteret e shpellave me ujra nntoksor. Kulti i shpellave, natyrisht me rite pagane, n disa raste sht grshetuar edhe me rite t monoteizmit n baz t feve krishtere a jslame, po aty ndrkoh kryheshin dhe shum rite t natyrs pagane. Shpeshher uji i ktyre shpellave prdorej si "ila shrues" pr t smur. T tilla jan: Shpella e Balles, (Martanesh), Sh'pellae Shn Marens n Llng (Pogradec). Po paraqesim ktu posht rite e besime pr shpelln e Shn Gjergjit. N krye t katundit Besh t Bends, n rrz t prtej Dajtit, gjendet nj zgavr e madhe n shkmb me emrin Shpella e Shn

MITOLOGJIA NDER SHQIPTARE

109

Gjergjit. Populli i malsis sTirans e kishte kt vend t shenjt, ku vinte e falej n nj dit t caktuart vitit. Festa e dits s Shn Gjergjit bhej do vittek kjo shpell. Vinin katundar nga ato vise malore, thernin bagti e piqnin mishra n hell, bnin fest brenda n shpell me t ngrna e me t pira. Besohej nga populli se kjo shpell "shronte" t smurt. Pr kt arsye, n kt shpell ndiznin qirinj. Aty linin para, aty onin rrobat e t smurit, t cilat i linin 24 or e pastaj i merrnin e ia vishnin atij po at dit, me besim, se kshtu do t shrohej. N shpell jan gjetur monedha t kohve t ndryshme (dhuruar shpells), t cilat s'i prekte askush deri von. Besohej se ai q merrte ato para, bnte mkat e se nga nj akt i till do t'i ndodhte ndonj fatkeqsi. Shpeshher t smurve u jepnin t pinin uj nga t pikuarat e tavanit t shpells. Duart nuk i lanin me uj t shpells, sepse besonin se ishte uj "i shenjt" dhe se ishte mkat t bje nj gj t till. Ujt e shpellave e t shkrirjeve glqerore n to shpesh her jan prdorur n rite edhe pr t'u pir pr shrim, edhe pr t pasur grat qumsht gjiri prfmijn. Me kt uj lanin gjinjt prt pasurqumshtprfmijn. Shpella sht mjaft e gjer, e lart dhe e gjat n thellsi t malit. Nga t pikuarit e ujit jan formuar mjaft stalakmite e stalaktite, pr t cilat ende n popull ka shum legjenda mitike e besime. Rite e besime si pr Shpelln e Shn Gjergjit n Besh t Dajtit ka pasur edhe pr Shpelln e Shn Gjergjit n Shmil t ermeniks. Pelegrinazhi, i shoqruar me ceremoni pagane n Shpelln e Shmilit, nuk bhej n qershor, por n shtator, n nj dit t caktuar. Vlen t prmenden pr t tilla rite e besime shpellat e Bruit (Mat), Shpellat e Vels (Labri), Shpella e Shn Vlashit n Malin e Shn Ndojt n Kurbin, shpella e Sarisalltkut mbi Kruj. N kto shpella jan gjetur dhe gjurm t banimeve prehistorike. Ndoshta ktu kemi t bjm me kultin e baness s lasht po ndrkoh dhe vend i qenieve mitike, ku para dy mijvjearsh sht kthyer n vend kulti, pelegrinazhesh, flijimesh, lutjesh. Shpella kulti t ksaj natyre ka jo pak n malsit e Tetovs, t Gostivarit, t Kumanovs (Maqedoni) e q ne i kemi vzhguar n disa eksplorime n ato vise. N ato shpella kryheshin rite nga m t ndryshmet dhe, ashtu si ndodhte n vendet e prshkruara pr Shqiprin e Mesme e t Veriut, ritet e pelegrinazhet m s shumti bheshin Ditn e Vers, Pr Shn Gjergj.

110

MARKTIRTA

Ktu dham vetm disa gjra, po duhet yn n dukje se shpellat jan nj objekt shum interesant e me shum vler pr t'u studiuar dhe m tej n vshtrim t riteve, miteve e besimeve n trojet shqiptare. Ritet e besimet pr disa shpella n viset shqiptare t Maqedonis i ka prshkruarshum mir hulumtuesja Edibe S.Osmani n librin e saj "Rite e besime n viset e Tetovs dhe t Gostivarit...", f. 207-220, po disa prej tyre i ka vzhguar dhe autori n eksplorimet e tij n ato vise (Shnime eksp. Malsit e Tetovs, 1966).

MITOLOGJIA NDER SHQIPTAR

111

KREU I PEST QENIE MITIKE. DEMON


1. Zana. Bariu i shenjt Demonologjia shqiptare sht e pasur, e larmishme e domethnse. Prej saj po prmendim disa nga figurat m kryesore t besimeve popullore: Zana e Bariu i Shenjt - hyjni t natyrs; Kuedra (Kulshedra) - personifikimi i forcave shkatrruese n natyr e n jetn e njerzve, ndaluese e burimeve, shkaktuese e breshrit dhe e shtrngatave, dmtuese e prodhimeve, thithse e prvetsuese e prodhimeve t puns s njeriut n blegtori e n bujqsi; Dragoi (Dragoni) - hyjni mbrojtse e bashksis njerzore, e fisit, e krahins, e prodhimtaris s njerzve, e lindur pr t ndalur veprimet shkatrruese t Kuedrave; Ora - hyjni mbrojtse e njeriut, e fisit, e nj bashksie territoriale t caktuar; Vitorja (Breva, Toksi, Gjarpri i Shtpis, Bolla e Shtpis) - hyjni mbrojtse e Shtpis, e truallit t banimit. Po kshtu jan: Dhevshtruesi, Ksheta, Shtriga, Lugati, Vigani, Roskueme radh. Me sa kemi vrejtur me imtim t posam, duke u mbshtetur n njfar mnyre dhe n mendimet e gjuhtarve t mirnjohur, si: N. J okli, E .abej, I. Ajeti, M. Lamberci etj., emrtimetthemeloretfigurave 8 mitologjis shqiptare jan me origjin nga antikiteti greko-latin (por n uk prkojn n brendi), ose nga fjalformimi i brendshm i gjuhs shqipe. Vetm emrtimet e tyre dytsore e tretsore, si ndikime m t v na, i kemi dhe me origjin greko-bizantine, sllave, rumune, turkoarabe. N jetesn e fshatarit mes maleve, t lidhur pr shekuj me natyrn ^e e rrethon n vshtrim ekonomik e shpirtror, jan ruajtur relike t

112

MARKTIRTA

lashtsis indoeuropiane n rite, n besime, n mite. Kto nnshtresa i vrejm qart edhe n popujt e Ballkanit, n bashksit e tyre fshatare mesmalesh. Dukuri t shumta t kulteve t natyrs, ndr to dhe figura t besirneve popullore t s njjts prkatsi, ruajtur ndr Shqiptar deri n nj t kaluar t afrt, kan trhequr vmendjen e jo pak eksploruesve dhe studiuesve t etnokulturs shqiptare. Ato jan ruajtur me nj qndrueshmri t veant, si mbijetoja t nj panteoni t hershm t bashksive fshatare ndr male, ardhur t gjalla deri n shekullin XIX e n fillim t shekullit XX, aty-ktu edhe pas Lufts s Dyt Botrore, n mite, rite e besime, n monumente t krijimtaris popullore me rrnj n Mesjet e m tej. T dhna t rndsishme pr kto kulte e pr figurat prkatse t besimeve popullore t natyrs pagane kan zn vend, edhe pse m shum n nj vshtrim gjuhsor, prshkrues e fragmentar, n shkrimet e dijetarve A. Bou (Bue), J. G. Von Hahn (Fon Han), F. Nopcsa (Nopa), E Durham, M. Lambertz (Lamberc), Sh. Gjeov, B. Palaj, E. abej, pr t mos prmendur dhe t tjer. Prmbajta m e plot e m arkaike e ktyre kulteve sht ruajtur deri n dekadat e para shekullit XX, t thuash, n disa krahina me shtrirje mes malesh, me ekonomi natyrore e me nj komunikim t pakt e t vshtir me qndrat urbane. T tilla ishin Malsit e Shqipris s Eprme, sidomos brendsia e Alpeve, Malsit e Labris, po dikudiku dhe n krahina t tjera n qendra t banuara po mes malesh. N kt syth do t shqyrtojm vetm dy figura t besimeve popullore: kultin e Zans dhe at t Bariut t Shenjt, mbetje t thrrmuara t hyjnive t natyrs s virgjr, t para n rrafsh sinkronik e diakronik. Pr t dal t qarta rrnjt e tyre t lashta, ato do t'i vrejm n kontekstin e prgjithshm t kulteve t natyrs ndr Shqiptar, si mbijetoja t nj panteoni paraprirs, brenda arealit ballkanik, sidomos n Ballkanin Perndimor. Prapa figurs s Zans, me atributet e saj m qensore, vrejm nj hyjni t maleve, te natyrs s virgjr, mbrojtse t bimsis dhe t kafshve t egra, gjahtare hyjnore. sht lufttare me forca e mjete t mbinatyrshme n ndihm t kreshnikve ashtu si bn dhe Athinaja e Grekve n ndihm t heronjve t Lufts s Trojs, paraqitur te "///aafa" eHomerit.. Zana, figur qndrore e besimeve popullore, z nj vend t' veant

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR


n

113

eposin legjendar mesjetar t Shqiptarve, madje merrte pjes gjallrisht n veprimet e heronjve t ktij eposi. Vend qndror z edhe n disa balada mesjetare, n legjenda mitike: at e ndeshim dendur n gjini t ndryshme t krijimeve folklorike. Kjo figur na ka ardhur e plot, natyrisht dhe e sinkretizuar me qnie t tjera mitike, me dukuri t ndryshme t besimeve, n kulte t vendeve t shenjta, prmes ritesh t veanta. N besimet popullore Zana paraqitet n pamjen e nj gruaje t re a t nj vajze me bukuri t prkryer, simbol i bukuris, e veshur me rroba nusrie tradicionale vendse t krahins ku ruhen besimet pr t: n Malsi t Madhe me xhublet, n Malsin e Gjakovs me petka t s njjts krahin, n Mirdit me veshje t Mirdits, n Labri me kostumin tradicional lab; po kshtu n amri, n Dibr, n Malsi t Tetovs, n Rugov, n Shal t Bajgors, n Karadak t Shkupit e t Kumanovs e n krahina t tjera shqiptare. Besohej se banesat e Zanave ishin n mes nj pylli t shtrenjt, t dendur, ku kmba e njeriut nuk mund t kalonte, zakonisht n nj shpell. Shpella mund t ishte dhe n shpatin gremin t nj shkmbi ku njerzit nuk mund t shkonin. Ato e kalojn kohn me punt e tyre n maj t maleve, mbi shkmbinj, te gurrat e freskta, te mrizet e veta. Kshtu kemi: Shkambi i Rajs a Shkambi i Zanave (Nikaj-Mrtur), Shpella e Shkambitt Kuq (Kelmend), Rrasa e Zans (Kelmend), Mrizi i Zanave (Temal, Pult), Krshi i Zanave a Logu i Zanave (Isniq, Pej), Prroi i Zrs (Vuno, Himar), Shpella e Zrs (Paramithi, amri) etj. Sipas majs s malit a bjeshks ku qndronin, ato marrin dhe emrin e veant: Zana e Veleikut, Zana e Shklzenit, Zana e Vizitorit, Zana e Pashtrikut, Zana e Sharrit. Shpesh her han buk a flladiten n mrizet e veta, pran gurrave a drunjve shekullor, shihen n drit t hns duke u lar natn pran gurrave a n prrenjt e malit. Zanat kan fmij q i prkundin n djepa, lodrojn, kndojn, hedhin valle, u bien veglave muzikore, por asgj nuk flitet e nuk dihet pr jetn e tyre bashkshortore; diku-diku besohet se ato 'indin fmij pa kontakte me burra. Dallohen prtrimri e aftsi luftarake hyjnore. Thuhet: "AinjeriashttrimsiZana", "... luftarsiZana", "... / fort siZana", n kuptimin e aftsive t mbinatyrshme. Me sa duket, n kt vshtrim kan ngjashmri me Amazonat e lashtsis n Azin e v gl. Zakonisht gjenden n jetes a n punt e tyre tri Zana bashk e Se cila, prej tyre ka funksione t saj t veanta; por gjenden dhe dy ose

114

MAKKTIKTA

dhe nj e vetmuar. Forca e tyre mishrohet n dhin e egr a n tri dhi t egra, n sorkadhen, n pllumbin a n dosn e egr. Po ua mbyte atributet prkatse, sipas rastit, ato nuk kan m forc dhe mund t plcasin menjher. N vetvete Zanat kan forc "hyjnore" pr t shruar, pr t'i br njerzit t fuqishm, prt'i shptuar ata nga rreziku. Kreshniku n fmijri ishte nj djal i dobt nga shndeti e pa aspak forc. Pr nj t mir q u bri Zanave, duke pajtuar (qetsuar) fmijt e tyre n djepa n mes t pyllit mbi shkmb, ato i than se 'krkonte si shprblim. Dhe ai krkoi forc. Tri her i dhan nga nj gllnjk prej qumshtit t gjirit dhe ai u b i fuqishm sa t mbartte nj shkmb t madh para duarsh, sa t shkul nj lis t madh (sipas varianteve t ndryshme): "Njana shoqes Zanat ather i kan than: / "Taml gjiut Mujs pr me i dhan"/Taml gjiut i kan dhan me pi, /Me tri pika djalin ma kan ngi. / E i ka fal Zoti kaq fuqi, / Sa me lujt shkambin aty prbri, / "Kape gurin Zanat i kan than. /Njimi oksh e ma guri ish kan. /E ka kap gurin nji mi oksh/ Badihava peshue me duer e ka; / Der n'nye t'kams ve e nu'mujt ma. /Njana shoqes zanat ather i kan than: / Edhe do taml Mujs me ja dhane"/Eka marr tamlin Muji e eka pi/ E ka kap gurin me e peshue, / Deri n gju ai gurin e ka ue; / Eka ugj, prap n'tok e ka pushue / Kqyre Zana sa mir ka than: / Edhe pak gji Mujs me ja dhan; /1 ka dhan prap gji pr me pi, / Sa don Zoti t'i ka dhan fuqi. / Eka marr gurin me e peshue / Deri n shog gurin e ka ue. /Ekan pa zanat, e kan kqyr;/Njana tjetrs prap te i kan than: / Opet Mujit gji lypet me i dhan / Eka marr Muji gji me pi. / O! Se po i ep edhe Zoti fuqi! Kenka ba si me kan Drague, /N'cep t krahit e ka vnue;/Nji mi oksh guri i ka qindrue / Njana shoqes Zana ka i than: "Tjetr gji Mujit mos me i dhan / Pse tjetr gji Mujit pr me i dhan, / E batis dymjan anemone", (Kngpop. Legjendare,..., f. 108-109). ' N variante t tjera Zanat i japin Mujit t pij nga nj lng, q e nxjerrin nga nj lloj bari t pyllit, bar magjik q vetm Zanat e gjejn se ku sht e askush tjetr. Kshtu e bjn kreshnikun t ket fuqi. N raste t tjera, syt e kreshnikut t qorruar i lajn me nj lng q ato e nxjerrin nga lloje barrash t pyllit dhe syt i shrohen e sheh me ta m mir se m par. Ka mandej raste q pr t'i kthyer syt lufttarit t qorruar, ato ia lajn me uj t kroit a t gurrs s Zanave, q vetm ato

MITOJLOGJIA MDEK SHQIFTAKK

115

din se ku sht. N mnyr t mbinatyrshme, misterioze, zanat ndihmojn kreshnikt n luft, i shptojn ata nga rreziku duke u futur nj thik n xhep. N rrethana t caktuara Zanat paraqiten t egra e armike t njerzve pr vdekje, veanrisht kur u prishin qetsin a kur degradojn natyrn e virgjr. Ndonjher i bjn njerzit sakat e t mangt nga mendt; mundet dhe q t'i bjn t vdesin. Zana prish e djeg prodhimet e bujkut, kur ky i fundit ka hapurtok t re n pyll. Ajo djeg barin q kostart kan prer n livadhe mes pyjeve. Kur nj njeri pret drur n mrize, n vende t shenjt ose drunjt shekullor pran burimeve, ata psojn fatkeqsi, prerje dore a kmbe etj. Zanat mbrojn kshtu virgjrin e natyrs nga shfrytzimi prej njeriut, dukuri kjo tepr domethnse. N disa konflikte Zanat munden nga kreshniku e n raste t tjera bhen vllame me kreshnikun dhe e ndihmojn at. Mendojm se ktu paraqiten shkall t ndryshme t evolucionit t ksaj hyjneshe n prkim me periudha t ndryshme t zhvillimit shoqror. Malsort besimtar, aty ku sht ruajtur ky kult, nuk e kan me qejf ta zn me goj rast e pa rast emrin e Zans, duke e quajtur mkat nj gj t till. Pr t emruar Zann, ata prdorin eufemizma, si: Shtojzovallet: (Shtoji zot vallet!), Shojzorreshat (Shtoji zot rradht e tyrel). T Lumet, Nuset e Malit, Fatmirat, T Mirat, t Bardhat. Kjo ka t bj me mendsin sipas s cils emri i hyjnis nuk duhet t prmendet rast e pa rast, se sht mkat i rnd... Ndr male, ka kroje e gurra, ka pyje t dendura, q n besimet e malsorve quhen t rnda, t rrezikshme, pra njerezit kan frik t kalojn andej se shitohen (goditen misteriozisht) ngaZanat. Shenjtria e disa pyjeve ose drunjve shekullor n male, shpesh her pran burimeve, lidhet n zanafill t vjetr me faktor t ndryshm: pagan, t krishter ose islam, me vendvarrime t lashta a me heronj 'egjendar, po n njfar mnyre n disa raste ato lidhen me kultin e Zans, ashtu si ndodh dhe me kultin e disa majave t maleve me atribute shenjtrie. Fuqia e ktij kulti t maleve sht ruajtur dhe me Pelegrinazhin n male e me flijime kushtuar ktyre vendeve t shenjta. Kshtu deri tani kemi pasur pelegrinazhe e flijime bagtish n Maj t Tomorrit (Berat), n Maj t Kndrevics (Labri), N Gjallic t Lums (Kuks), N Pashtrik (Has), n Rumie (Kraj, Mal i Zi), n Malin e Shn " i s e n at t Bukanikut n Shpat t Elbasanit (Shqipri e Mesme).
e

116

MARKTIRTA

N kultin e ktyre maleve t shenjt vrejm nj sinkretizm, nj polisemi besimesh: aty dallojm dukuri t kultit t diellit, t kultit t maleve t larta n prgjithsi, kultin e zotit t rrufes, kultin e disa vendvarrimeve t lashta, shtresa m t vona t krishtera a islame (R. Pettazzoni... f.110-113; J. N. Svoronos, vepr e cituar, f. 19, 78-79, 126-127). P0' ktu z vend dhe kulti i Zans pr kto arsye (sipas besimeve popullore): 1. Zana qndron n malet dhe bjeshkt e larta 2. Festat e Majs s Malit n Tomorr, n Kendrevic, n Gjalic, n Pashtrik, bheshin, si zanafill, me 15 gusht, ditn e fests s Dians romake, e m von t Shn Mris s krishtrimit, shoqruar me pelegrinazhe e me flijime n vende t larta; 3. Flijimet, n disa raste, sipas legjendave mitike, ishin pikrisht atribute t Zans, si: Sorkadhja apo Dhia e Egr. Kt m qart e njohim n festn e Malit t Bukanikut e t atij t Shn llis (n Shpat t Elbasanit). Besohet se dikur ri festn prkatse t krahins aty flijohej nj sorkadhe a nj dhi e egr. 4. Prania e legjendave mitike pr Zanat n kto maja malesh t shenjta, e sqaron edhe m mire kt dukuri. N disa shpella kulti mes maleve shkojn n pelegrinazh e prt'u lutur: vajzat pr t pasur fat n martes, grat pr t lindur fmij ose pr t'u jetuar fmijt; n kto shpella ojn fmijt e smur pr t'i shruar. Aty (n shpell) ln para, bjn flijime ose ln simbole dhuratash a dhurata t ndryshme. Shpellat jo doemos lidhen me kultin e Zans. N disa raste mbajn emrin Shpella e Shn Gjergjit ose Shpella e Fatmirave (pra e Zanave). Q kto rite pelegrinsh kan t bjn n origjin t tyre t lasht me nj hyjni mbrojtse t femrave e t amsis, kjo sht e qart. Po 't jet kjo hyjni? Mendja t shkon se kjo sht hyjnesh e maleve, pra prapa saj fshihetZana. Edhe Shn Gjergji, n rastin e ktyre shpellave, ka zvendsuar emrin e nj hyjnie bari t maleve. Ktu t ojn disa element kultik, por problemi sht mjaft i komplikuar e nuk zgjidhet leht. N megalitt e Trakis Jugore (Bullgaria e Sotme), q u takojn me afrsi shek. XI-VII para Kr, jan zbuluar dshmi, q vrtetojn se ato jan prdorur, si vende kulti edhe n periudhn helenike e n at bizantine. N altart e lashtsis e ato n magalit n fjal vrehen objekte e piktura shkmbore q kan t bjn me kultin e Diellit. N tr ata altar mbi kodra n vende t hapura duket kulti i RHESUS-it, perndi e malit e bashk me t ai I kalorsit trak, ndrsa n kohn e krishtrimit duket kulti i Shn Gjergjit

MITOLOGJIA NDR SHQIPTARE

117

rne kisha t vogla t ndrtuara n vende t hapura (D. Triandaphillos, vepr e cituar, f. 151). Nj gj e till sht mjaft domethnse. Edhe ndr Shqipar kulti i Shn Gjergjit n maja kodrash e malesh sht tepr i dendur. sht vrejtur n troje kulti emri i ktij shenjtori ose dhe toponime me t njjtin emr, pra t ktij shenjtori t krishter. N rrnj Zana sht nj hyjnesh, pra q i takon bots femrore. po krahas ksaj, kemi n besimet popullore dhe nj hyjni t maleve dhe t pyjeve t bots mashkullore. Ky sht Njeriu i Mir a Njeriu i Shenjt, q e njohim dhe me emrat Shn Mrtiri, a Shn Martini. Hazreti apo Hazri (a Hezri), Njeriu Jeshil. sht nj njeri gjigand q rri n pyje. Paraqitet n besimet popullore n dy funksione: s pari, si zotrues i ujqrve, q i ushqen, i drejton, po dhe i dnon. U jep vet ushqim (disa kokrra t jeshilta), ose i urdhron ata t shkojn e t han bagti t caktuara t malsorve. Kur don, ua mbyll ujqrve gojn, e n raste t veanta dhe i dnon pr prapsit q bjn. N jo pak raste vrehet Shn Gjergji si mbrojts i ujqrve, si drejtues q u cakton ushqimin. Del dhe n funksionin e Bariutt Shenjt, q mbron bagtit e imta. N festa me natyr blegtorale, bhen disa rite me qllim q Shn Gjergji t ruaj bagtit nga ujqrit. N prag e pas Shn Gjergjit mbahen agjrime pr t ruajtur bagtin nga dmtimi prej ujqrve. Me sa duket, ky shenjtor ka prvetsuar atribute t nj hyjnie t lasht t natyrs, si ka ndodhur dhe n popuj t tjer t Europs, ku shfaqet me t njjtat atribute. Sipas besimeve popullore, n male jeton Njeriu i Mir (me kuptimin Njeriu i Shenjt). Jeta e tij sht e vetmuar. Quhet dhe Gjindi (nga lat? Gentius) a Gjindt, kur jan dy a m shum: Shejti, Hezri, Hazreti etj. Gjendet duke ruajtur bagtit, duke u br mir njerzve, vrehet dhe duke u lutur n maje t maleve, si, ta zm, n Majn e Dervishes n Macukull t Matit. Shpesh here rrfehet se Gjindt kan trup Gjigandi, jan t veshur me rroba t gjelbrta. Po t'u prishsh qetsin n vendet ku banojn, n shpella, atat shitojn (t dmtojn), ashtu si bjn dhe Zanat. Mnyrn e jetess s tyre e mbajn shum t fsheht. Shrojn n Jerzit me farra pylli ose me uj udibrs t marr nga nj burim, q v etm ata e din. Kur zhduken ata, zhduket dhe burimi. Kur dikush nuk 1 P'otson krkesat e ktij Njeriu t Mir ose kur e shqetson n vendin * tij t qndrimit, ai nevrikoset pr s teprmi. Paralele t ktij bariu t shenjt na ka sjell pr trevn serbe dhe V. ajkanoviq. Te Serbt

118

MARKTIRTA

mbrojts (patron t ujqrve jan : Shn Sava dhe Shn Teodori. TE Rumunt n kto funksione paraqitet Shn Pjetri (M. Eliade, "De Zalmoxis...",..., f. 29; V. ajkanoviq, "O vrhornom Bagom", ..., f. 39327). Mendojm se kemi t bjm me nj shtres t lasht paleoballkanike, t ruajtur si mbijetoj e mjegulluar n popuj t ndryshm. sht krejtsisht e qart se qeniet mitike tashm t paraqitura n kt trajtes jan mbijetoja t hyjnive t lashtsi dhe mendja menjher t shkon te popujt e lasht t Ballkanit, si mbarts t ktij panteoni. M i mundshm sht burimi iliro-trak, natyrisht dhe me ndikime grekoromake n lashtsi. Por vrtetimi konkret i prejardhjes, i popullatave q i kan pasurt tyre kto hyjni sht nj gj tepr e komplikuar. Nj periudh e gjat kohe, nga lashtsia iliro-trake e deri te Shqiptart e Kohs s Re, i ka mjegulluar gjrat. Dshmit iliro-trake i kemi fragmentare e jo t plota. Duhen marr parsysh ktu dhe ndryshimet etnike t Mesjets s Hershme dhe varfria e burimeve t vazhdimsis pr proceset etnosociale e t besimeve pagane deri n Koh t Re. Problemet i ngatrrron dhe nj literatur e tr tendencioze me prirje pr t'i shpjeguar dukurit etnohistorike t popujve t Ballkanit si t origjins s lasht greko-romake ose sllave, sikur popujt jogrek t ktij gadishulli nuk kan asgj t tyren. Ktu nuk sht fjala aspak t monojm ndikimet e natyrshme t qytetrimit grek e romak n kta popuj, por do gj me mas e me argumenta t paanshme. Vazhdimsia e dukurive religjioze t paganizmit nga lliro-Trakt deri n Shqiptart e Rumunt e sotm duhet par n kompleks, si pjes prbrse e dukurive t ndryshme etnike, si: gjuha, doke e zakone arkaike, veshjet me origjine t lasht vendse, e drejta popullore, t qart me ligje e gjm (britma) e burrave ndr vdekje etj. Disa shkenctar me pesh jan shprehur se Zana e shqiptarve e ka origjinn te llirt ose lliro-Trakt, po me ndonj ndikim ansor grek e romak. Po kshtu, duhet t vem n dukje se kulti i hyjnis-ujk ishte shum i prhapur te llirt, po ashtu dhe te Trakt. N lidhje t ngusht me kto besime kan ekzistuar te kta popuj t lashtsis disa toponime e disa etnonime. Kshtu, tek llirt: Faunus-Daunus (fis ilir), Likaon-Lukanius (fis ilir n Apulie t Italis). Candaviensis (fis ilir) Montagnes des andhaon, Candhaon, sipas.linguistve, do t thot mbyts i qenve, pra hyjni - ujk. Marsilatin dhe Robigos i llirve kan

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

119

pasur t njjtin funksion hyjni-ujk (n origjinn e lasht m t hershme): Ulcinium(Ulcinion n shqip do t thot ulk pra ujk, q vjen n lidhje me kultin totemik t hyjnis - ujk. (V. Borgeaud, pp. 115-126) Edhe kulti iniciatik i ujkut ka qen shum i njohur te Trakt: Daci-Daoi Pra, vet Dakt lufttar merrnin forc t mbinatyrshme me atribute shenjtrie t ujkut, ashtu si e ka sqaruar kt dukuri dijetari M. Eliade (M. Eliade, u DeZalmoxis...",... f. 13-17). Nuksht eguximshmet mendojmse kulti i strgjyshve, q na paraqitet n lidhje me ujqrit dhe besimet n lidhje me Bariun e Shenjt e q nganjher na del Shn Martini a Shn Gjergji, ndr Shqiptar, ashtu si dhe ndr Serb e ndr Rumun, ndr Bullgar, s'sht gj tjetr vese mbijetoj nga shtresime t lashtsis ballkanike. Gustav Meyer (Majer): "Fjalori etimologjik" shkruan se emri i hyjneshs ilire Thana, q dshmohet n katr mbishkrime kushtimi n Topusko (Bosnje), mund t jet emri i lasht i hyjneshs Zana t Shqiptarve. Duke shqyrtuar zanafilln e lasht t Zans shqiptare, Norbert Jokli mendon se kjo me shum mundsi rrjedh nga emri za (zani, zri) ose m mir nga.nj kontaminim i ksaj fjale me emrin Diana t Romakve, si brendi thelbsore: nj hyjneshe t llirve. Kt mendim e ka mbshttur dhe Eqerem abej, q ksaj figure i ka kushtuar n vshtrim gjuhsor nj shqyrtim t veant. Edhe dijetari Konstantin Jireek e ka mbshtetur prejardhjen ilire t Zans shqipare, pavarsisht nga dshmit e pakta q kish n dispozicion n at koh. Pr periudhn e lasht, n trojet e banuara prej llirve, nga Panonia e deri n Ambraki, n kto koht e vona kan dal n drit dshmi t konsiderueshme, q hedhin sadopak drit t re n njohjen e hyjnive t natyrs s virgjr, hyjnive t pyjeve, t maleve e t burimeve, t kafshve t egra, t hyjnive gjahtare e lufttare. Disa i kemi dhe me emra vends, si; Bindus, Thana, Vidasus, Ika, Latra; t tjera mendohet se jan hyjni vendse, po me interpretim romak ose grek: Artemida, Diana, Pani, Silvano etj. N disa vende, n stacionet e rrugs antike q' kalonte nga Veriu i llirve e deri ne Ambraki, ndeshim n disa dshmi tempujsh, altarsh, kushtuar hyjneshs Diana. N lindje t Elbasanit, n vendin krejt malor t fisit t Kandavve: dshmohet tempulli "Diana Candaviensis", pra Diana e Kandavve q do t thot hyjnesh e Kandavve, pavarsisht nga emri i saj. Kjo tregon se kemi t bjm nie nj hyjni epikore vendse. Nj faltore tjetr kushtuar ksaj hyjneshe

120

MARKTIRTA

e gjejm pran Splitit n Dalmaci; nj gur kushtuar ksaj hyjneshe n nj altar, e vrejm pran Podgorics e nj t till n Durrs. Kushtesn Dians ia ka br nj grua maqedonase, ka sht nj gj mjaft domethnse. Nj faltore tjetr kushtuar Dians e gjejm n Paramithi t amris, n nj stacion t rrugs s prmendur n Tabula Pauntegeriana. N Dalmaci jan zbuluar shum prmendore kushtuar Dians ose hyjnive t tjera t natyrs: kemi emrin dhe fytyrn e hyjnive prkatse, disa her t shoqruara me Dhit e Egra ose Drenushn, pra si atribut mbrojts i natyrs: ose kemi qenin, q e tregon Diann gjahtare. N disa raste na paraqiten tri Diana bashk; nj m e madhe e dy m t vogla, ashtu si na paraqiten dhe tri Zanat n mitologjin shqiptare. Ndonjher Diana del e shoqruar nga Silvani ose nga Vidasus. N disa prmendore paraqiten bashk Vidasus dhe Thana. Straboni na bn t ditur se pran lumitTimavus afr Splitit gjendej nj pyll i shenjt kushtuar hyjneshs Artemis. Vm n dukje se n qarkun e Splitit jan gjetur shum prmendore kushtuar Dians. sht shprehur nga disa dijetar mendimi se ktu kemi t bjm me nj hyjni aborigjene por t mbuluar me emrin e Dians. Silvani na paraqitet n disa raste me brir dhie mbi kok, ashtu si na paraqitet dhe hyjnia bari n gdhendjet e lahutave t malsorve shqiptar. Veshja e Dians n disa reliefe gjetur n Dalmaci sht llire e jo Romake. Kshtu, mbulesa e koks s saj dhe fustani, nj kmish e gjat' me pala, sipas: F. Nopa, M. Haberlandt; Rr. Zojzi; A. Gjergji etj, sht trashguar n veshjet popullore t malsive shqiptare. T tra kto flasin pr nj hyjni vendse ilire a iliro-trake, prej nga ka ardh dhe Zana shqiptare, natyrisht dhe me ndonj ndikim greko romak. Festa e 15 Gushtit n maj t disa maleve t shenjta t paganizmit, si: Tomorri, Kndrevica, Gjallica, Pashtriku etj, flasin pr nj ndikim t kultit t Dians romake. Me shum interes sht prania e Dians me emrin Zna-Zine te Rumunt, pra nj evolucion paralel i t njjtit emr nga lliro-Trakt te Shqiptart e Rumunt, jo vetm si emr, po duke ruajtur dhe atributet e prbashkta t ksaj hyjnie n kta dy popuj. M. Eliade thot se "Zine sht figur qndrore e folklorit rumun". Ai thekson se kjo figur mitike e Rumunve sht nj shembull i qart vazhdimsie dhe se Diana dakorumune nuk sht gj tjetr vese Artemis Bendis e trakve, dshmuar nga Herodoti. Eliade shton se megjithse kjo figure nuk sht shqyrtuar

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

121

akoma, nuk mund t dyshohet aspak se n emrin romak t Dians, t crios fshihet, e sinkretizuar ose jo, nj hyjnesh aborigjene, kulti i s cils ka mbijetuar ndr Rumunt deri n Koh t Sotme (M. Eliade, "De Zalmoxis...",..., f.73). sht me interes t shnohet se si Zana shqiptare, ashtu dhe simotra e saj rumune, merret me caktimin e fatit t jets e t vdekjes s njerzve dhe kjo mendojm se do t'i ket rrnjt te antikiteti iliro-trak, ashtu si vrehen dhe konkordanca n element t tjer etnokulturor me burim t lasht, si: tatuazhi, vajtimi, elementt pagan n monumentet mbivarrore e me radh. T kujtojm dhe nj tjetr hyjni me emr e me atribute t njjta ndr llir e n Trak. sht fjala pr Bindus-in e llirve (mashkull) dhe Bendis t Trakve (femr). A nuk sht e njjta gj, pavarsisht nga ndryshimi i gjinis? Bendis trak sht hyjnesh e gjahtaris, e natyrs, e lufts dhe e muziks. Shnojm ktu se Bendis trak sht nj hyjnesh me shum pesh n panteonin trak dhe ka rrezatuar dhe te Grekt. Vetm n qarkun e Atiks kishte 4 tempuj t ksaj hyjneshe e kjo sht shumdomethnse(L Beschi,"Bendis", ...,f. 104-106). Bindusillirve e Bendis i Trakve jan hyjni t natyrs, t burimeve e nuk mund t mos shohim ktu shfaqje lokale t s njjts hyjni aborigjene iliro-trake. N lidhje me kt jan dhe malet e shenjta e me altar pagan n lliri e n Traki si : Tomaros pran Janins, Haemus n Rodope, Pangjeo n Peoni e kshtu me radh, t lidhura ngusht me hyjnit e maleve q u prmendn e me t tjera. Edhe Tomorri n Shqipri sht prcaktuar prej dijetarve si mal i shenjt n antikitet e sot e ksaj dite sht mal kulti e pelegrinazhesh, ashtu si jan dhe disa male t tjera n trojet shqiptare. Pra, pavarsisht nga mbishtesat, nga sinkretizimet e mvonshme religjioze, n kto male kemi t bjm me rite, pelegrinazhe e flijime t origjins s lasht pagane, gjithnj si kulte t natyrs e t hyjnive prkatse t saj, dhe me kultin e diellit. Kto kulte e rite t lashta kan mundur t qndrojn n krahina malore, deri tash von disi t veuara nga jeta e komunikimi urban, me doke, zakone e jet ekzotike.

2. Dragoi dhe Kuedra Ktu po shqyrtojm dy prej figurave m domethnse t "^monologjis shqiptare: Kuedrn e Dragoin, t pandar e njherit

122

MARKTIRTA

armiq t prjetshm midis tyre. Pr t mos ndodhur keqkuptime, duhet ditur q n fillim se emrtimi Drako, Drakone, Dragon n gjuht e ndryshme t Europs ka prgjithsisht kuptimin e nj Kuedre, t nj gjarpri a reptili tjetr, prbindsh, ndrsa n shqip Dragoiesht hyjnia a heroi q lufton kundr Kuedrs, n ndihm t njerzve. Para se t fillojm zbrthimin e imtsishm, sht me dobi t trheqim vmendjen n disa gjra q duhen pasur parasysh. N shqyrtimin e ktyre dukurive sht e domosdoshme, por disa her dhe tejet e vshtir, t dallohet e qensishmja e m mirfilltsorja (origjinalja) nga ka sht e dors s dyt dhe nga ka jan shtesa, ndrthurje, ndikime t mvonshme. Kuedra, sidomos n prralla, paraqitet me nj numrt pafund atributesh: nj pjes e tyre jan me shum vler e t tjera t dors s dyt; po ka syresh, dhe jo pak, q nuk jan fare atribute t saj origjinale, por przierje, shtesa, ndikime nga figura t tjera t mitologjis, ose ndikime nga prralla t popujve fqinj e nga Orienti. Nga ana tjetr, ka atribute. t mirfillta e shum t rndsishme t Kuedrs, q sqarohen mjaft mir n besimet popullore, po q n prralla e n eposin legjendar t Shqiptarve nuk dalin fare. Pr t nxjerr si duhet n drit fizionomin e dukuris, atributet m t mirfillta t saj, t ardhura si formacione m t pastra nga koha e lasht, sht e domosdoshme q mitet e besimet popullore t'i shqyrtojm jo vetm sipas dshmive t krijimtaris artistike t popullit, q nga ana e tyre jan me mjaft vler, por edhe n terren, atje ku gjallojn faktikisht ato mite e besime, n trevat m tipike t ruajtjes s tyre, n shtresat m konservatore e n prfytyrime konkrete: n rite, n praktika magjike, n tabu, n amuleta. Prparsia e puns krkimore t etnologut dhe t folkloristit qndron n t dshmuarit e dukurive nga burimet m t pastra t maleve, nga mjediset m t virgjra, atje ku ato prjetohen n mnyr t sinkretizuar me dukuri t tjera shoqrore e natyrore. Natyrisht, prt gjeturt vrtetn bindse, duhet prqasja diakronike e sinkronike brenda viseve t ndryshme t truallit kombtar dhe, nga ana tjetr, marrjet e dhniet me popuj t tjer fqinj ose dhe m t largt. N prfytyrimet e popullit Kuedra paraqitet kudo n dy forma t mundshme. N formn e par (n shumicn drrmuese t rasteve), sht nj prbindsh, gjarpr a nj reptil tepr i strmadh po diku-diku

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

123

prfytyrohet me pamjen e nj ngjale, t nj breshke, t nj bretkose a t n j hardhuce. Banon n vende me uj: n shpella, ne kneta, n liqene nntoksore a mbitoksore, n det dhe komunikon me botn e jashtme nprmjet gurrave, nprmjet vrimave nga del ujt prej malit, nga shkmbi. Kuedr, nga rrshqanort, bhet ai gjarpr a boll, q nuk e ka par njeri a gj e gjall pr disa vjet: diku caktojn 3 vjet, diku 7,9,12; diku thon se nuk duhet ta shoh njeriu pr 50 a 100 vjet, q t shndrrohet n Kuedr. N shpell e ujmbajts nntoksor, Kuedra thith bereqetet e gjrat ushqyese t fshatit. Kshtu rritet e shndoshet tepr, sa lviz me vshtirsi; i grvishtet lkura prej gurve dhe shkmbinjve; besohet se nga kto grvishtje q e bjn t'i rrjedh gjak, disa gurra rrjedhin shpesh t skuqura "me gjak Kuedre". Ja nj gjedhe mjaft domethnse: "Disa her n vjet Gurra e Hajmelit qi del rranx Malit t Bardh, qet gjak pse aty asht ndrye mbrend Kulshedra qi varroj Lleshi i Zi, e ka danat e tija n krye. Kuer i dhem varra, shprthen gjak e prandej del uji i prziem me gjak; bishtin e ka n Munell. Ashtu n Mal t Vels, n Kryezez, asht nji gurr e madhe, pr disa dit rresht qet gjak. Atyashtkulshedra e varrueme". (N. Suma, Mitologjia..., f. 38) Kuedrat u ndalojn njerzve ujin e burimeve dhe t liqeneve, shkaktojn thatsir e kshtu dmtojn bereqetet e bagtit. Pr t'u lshuar ujin banorve t maleve a t fushave, duhet t'i taksnin nga nj njeri, pgjithsisht vajz, n raste t tjera bagti. Tregohet mandej se burra "me pun" (Dragoj) kan vajtur me guxim e trimri, kan mbytur Kuedrn, kan prapsuar flit dhe i kan liruar ujin popullit. Besohej se Kuedra e kishte kokn n maj t malit dhe bishtin n det, nliqen, a n ndonj lum aty afr: "Kryet e Kuedrs n maj t Munells e bishti n det", "Kryet e Kuedrs n maj t Vels e bishti n lum t Fandit". S dyti, Kuedr mund t jet dhe nj grua e vjetr dhe shtatmadhe. T qent Kuedr mbahet e fsheht. Kuedra, gjithnj femr, shkakton furtuna e breshr q prishin bereqetet, shembin vendin, shkaktojn Prmbytjev Kuedra grua lind e till, por n nj familje ku t part e saj n ga ana e nns kan shkelur kurorn brenda tre gjeneratave vertikale. Kjo ndoshta sht nj mbijetoj e mjegulluar e s drejts s amsis, 6 rnartess me grupe. Sipas besimeve popullore, Dragoi mund t jet m shum njeri,

124

MARKTIRTA . .

gjithnj i gjinis mashkullore, po dhe dash, ka, kndez, cinxami, po cjap jo, n asnj mnyr. Njerzit a gjallesat q lindin si Dragua kan forc t mbinatyrshme. Njeriu dragua lind me "kmish vesh"e me "flet a krah te sqetullaf'. N labri thuhet: "ndodh q kur lind nj foshnj mund t jet pshtjell n nj cip t holl si plhur. Besohet se kjo cip sht nj kmish. Dhe se ai q lind me kmish do t ket fat t mbar dhe lumturi. Kmishn ia heqin foshnjs pa folur dhe e marrin dhe e lajn. Pastaj ia japin nns s foshnjs; dhe kjo e ruan n fund t arks". (R. Alikaj, Zakone... pr lindjet, f.27). Pra del se ky fmij sht "me pun", e jo si t tjert. "Kmisha" n lindje sht cilsi e njeriut t mbinatyrshm. Dragoi sht i till pr t luftuar kundr Kuedrave q sjellin shkatrrim n jetn e njerzve, n bereqete. Dragojt, n ndeshje m Kuedrat, fluturojn nga nj mal n nj tjetr. Ku ka Dragua, ka mbarsi, prparon familja, fisi, fshati a krahina. Njerzit e prmendursi lufttar t dgjuar besohet se kan qen Dragoj. Nj nga veansit kryesore t dragoit sht trimria. Ai sh i lindur pr ndeshje t mdha. Besohet se, at q sht Dragua, as pushka nuk e z. N vlersimin e ktyre figurave duhet t marrim n konsiderat se ato gjat shekujve nuk kan mbetur statike, por kan qen n evolucion t vazhdueshm. Q prej shum shekujsh ato rrojn si mbijetoja t cungura t bots s lasht, vese tepr t shndrruara. Prgjithsisht, hyjnit e demont e paganizmit kan cilsi pbzitive, po dhe negative njherit. Nga t dyja figurat n fjal, duket sikur njra sht krejtsisht e mir dhe tjetra krejtsisht e keqe. N fakt, ktu ka edhe nj ndikim t feve monoteiste, pa e mbivlersuar kt. Por, nga ana tjetr, edhe te Kuedra gjejm her-her cilsi pozitive (n prralla, n rite a n besime), q dalin trthorazi. Sipas besimit popullor, n Alpet e Shqipris, ajo shtpi q ka nj antar t saj Dragua, ka mbarsi e prparim t madh n njerz e n ekonomi, por do t ket m shum nse n at shtpi do t kishte edhe nj grua Kuedr. Fshati q ka Kuedr, thuhet diku, ka mbarsi t madhe n bujqsi e n blegtori. Kuedra, grua, me frymn e saj i thith prodhimet ushqyese prej gjithkah dhe fshati prparon e pasurohet. Ndrsa fshatrat prej nga i thith ato, varfrohen e ekonomia nuk u ecn mbar. Fakti q dikur, sipas besimeve, i bnim flijime Kuedrs, tregon se s hershmi at e kan nderuar e hyjnizuar q t'u sillte t mira e t ndalohej nga do veprim i

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

125

saj dmprurs. sht nj kult q detyron flijime ndaj forcave shkatrruese t natyrs. Kuedra paraqitet dhe me pamjen e nj gjarpri gjigand; nga ana tjetr, heroi Dragua q ndeshet me kundrshtarin na paska n bark ni, dy, tre a shtat gjarprinj, nga e merr dhe forcn. Pra ajo sht gjarpr gjigand e ky marrka focrn nga gjarpri. Kt e shpjegojn vetm rrethanat e rrugs s gjat evolutive me przierje, copzime, dyzime. Pr nga veansit e saj, Kuedra paraqitet prgjithsisht si nj hyjni e toks e m fort e nntoks Qeta e saj kalon n shpella a n ujra nntoksore). Po, nga ana tjetr, ajo sht sjellse e shtrngatave, e breshrit, e prmbytjeve ose dhe e kundrta: shkaktare e thatsirs, duke i ndaluar qoft dhe ujrat q "bien nga qielli". Pra, del dhe me tipare t nj hyjnie qiellore. Edhe Dragoi, nj nga mjetet e fuqishme t lufts kundr Kuedrs ka rrufen q vjen nga lart, pra rrjedhimisht na del dhe si hyjni e qiellit, madje e vet furtunave, t cilat jan bashkshoqruese t domosdoshme t rrufeve. Por ai sht i lidhur shum me tokn, me bujqsin e veprimtarit shoqrore t njerzve, me bashksin shoqrore s cils i prket; sht i vn krejtsisht n shrbim t saj, n shrbim t veprimtaris prodhuese t popullsis ndejtore. Dallimi n mnyr t prer n vshtrim seksi mes ktyre dy figurave mendojm se shpreh dallime sociale parahistorike, por si prfaqsues organizimesh shoqrore t ndryshme, njeri m i vjetr e tjetri m i ri. Nj paralelizm t till e gjejm dhe n eposin serb e mendojm se nuk sht pa lidhje gjenetike me kt tonin. Kraleviq Marku mbyt Harapin me tri kok, ashtu si dhe heroi yn Dragua q mbyt Kuedrn me tri kok; ose Kraleviq Marku q mbyt Viln e liqenit. Me t drejt studiuesi amerikan i eposeve ballkanike, Albert Lord, vren se ktu kemi t bjm me nj hyjni t nj rendi m t ri, q asgjson nj hyjni t nj rendi m t vjetr; ai bn n kt rast nj paralelizm me dukuri simotra t Sumerve t lasht t Mesopotamis. Kuedra n ndeshjet e saj ka si mjete shkatrrimi shtrngatat, breshrin, prmbytjet, shembjet e toks, dridhjet e saj, q i shkakton me forcn e vett mbinatyrshme. Por n luftn me Dragojt, Kuedra ka edhe mjete q i prkasin thjesht gjinis s saj femrore: me qurnshtin e gjirit t saj ose me "ujin" (urinn) e saj i mbyt Dragojt, i helmon. Nga kto mjete t rrezikshme Dragojt ruhen shum. Kto mjete

126

MARKTIRTA

jan tepr domethnse n ann sociale kronologjike. Si hyjni e nntoks q sht, ato mjete i prkasin edhe frytshmris s toks (veti q, me sa duket, sht mnjanuar m von). T kujtojm se gruaja Kuedr, n prfytyrimet popullore, i ka gjinjt shum t mdhenj, q i varen deri posht: "si kacek gjize". Prt mos u penguar n veprimet e saj, ajo i hedh gjinjt mbi supe e ato i varen prapa, n kurriz. N disa variante legjendash mitike e prrallash tregohet se Kuedra me disa pika gjiri e ngin djalin, aq sa ai nuk ka nevoj t haj pr disa dit. Kur fle Kuedra n shpelln e saj a n mes t pyllit, shkaktohet tufan i fuqishm, sa t rrzoj shkmbinj apo drunj.shekullor t atij vendi; Kuedra grua n veprimet e saj fluturon sa n nj vend n nj tjetr, me flok t gjat e t shprishur. N koh furtunash ndaloheshin grat t dilnin jasht shtpis, (shtyr nga besimi) se ato u bheshin krah (ndihmse) Kuedrave dmprurse. T tra kto shfaqje jan mjete demoniake t veprimit, po njherit zbulojn dhe veansi t saj t ruajtura nga lashtsia, me simbolik gjinore shum domthnse. Vendi social historik i figurs s Kuedrs do t dal m i qart duke shqyrtuar mjetet me t cilat lufton Dragro/kundrsaj, prtambytur a pr ta br t padmshme. Mjetet e tij jan t ndryshme e, me sa duket, prfaqsojn dhe shtresime historike diakronike. Ai prdor drunjt e pyllit, gurt e mdhenj, gurt me vrim, sidomos gurt e mullirit; prdor topuzin, ushtn, shigjetn, koburen, pushkn, por mbi t gjitha fort domethnse jan rrufeja, parmenda (plori a zgjedha e saj), djepi i fmijs, mullari i kashts, furkza e kalit, nj mur shtpie i tr. N veprimet e tij Dragoi njeri fluturon nga nj mal n nj tjetr, shpesh mbi kalin e tij, ose dhe pa kal. Aty ku bie n tok, l gjurmt e kmbs s vet a t kalit t tij. Dragojt luftojn dhe t vetmuar, por dhe dy, tre, shtat a m shum bashk. Dragoi na paraqitet dhe si lufttar me kal apo pa kal; ai hidhet nga mali n mal, n nj lugin, n nj shkmb "npunt e tij". Ku bie, aty, mbi shkmb, l gjurmn e kmbs s tij a t kalit. N kt veansi, thua se nuk ka ngjashmri midis tij dhe shenjtorit islam t sektit bektashian, q tek ne quhet zakonisht Sarisalltk, ose dhe me ndonj emr tjetr? Kontaminime n mes dy figurave n fjal ka dhe kjo sht shtje pr t'u studiuar n mnyr t veant. Por nuk ka dyshim q Dragoi yn dhe Sarisalltku i legjendave mitike islame jan dy figura t ndryshme n origjin e n prmbajtje, edhe pse me ngjasime midis

MITOLOGJIA NDER SHQIPTAR

127

Prdorimi i rrufes si arm n duar t Dragoit tregon se ktu kemi . bjm me hyjni t qiellit, pra me nj kryehyjni, si ndodhte n kohn e l'asht dhe te Grekt, Trakt, Sllavt, Persiant etj. Edhe Zeusi, Jupiteri, peruni dhe hyjni t tjera, n ndeshjet e tyre prdorin rrufen, parmendn. prdorimi i parmends (plorit a zgjedhs s saj) t pavdyer (t panmur) si arm nga Dragoi sht tepr domethns si atribut i hyjnis s bujqsis. Kau ka nj rol t madh si dragua. Ai, sipas besimeve popullore, n asnj rast nuk fluturon po brlyket, grryen tokn me brir e me ta lufton. Edhe kjo flet pr atribute q i takojn bujqsis, ashtu si dhe prdorimi i gurit t mullirit ku bluhen drithrat. Parmendn bujku i maleve e linte t varur nn streh, jasht shtpis, me qllim q, sipas besimeve prkatse, Dragoi ta kishte t leht ta merrte prta prdorur n punt e tij. Pra, kto lloje armsh t Dragoit jan simbole krejt t qarta. N t vrtet, sht krejt e qart se veprimet e Dragoit prt ndaluar furtunat shkatrruese, breshrin, prmbytjet, shembjet q prishin prodhimet bujqsore, jan veprime mbrojtse. Po kshtu ndodh edhe me luftn e Dragoit kundr Kuedrs pr t mnjanuar thatsirn vdekjeprurse, pr t'u liruar njerzve uj t bollshm, kt mjet jetik pr bashksin shoqrore, pr prodhimtarin bujqsore e blegtorale. Fmija dragua prdor n luft djepin e tij e kjo, me sa mendojm, ka t bj me simbolin e monogamis, t atsis, pra t kohs s demokracis luftarake, t heronjve q luftojn me prbindshat. Djepi pasksh forc magjike t veant, n duart foshnjs Dragua, n luft me Kuedrn. Nj simbolik domethnse t veant ngrthen n vetvete akti i mbytjes (vrasjes) s Kuedrs. Heroi yn Dragua shkon n kal ose n kmb te shpella e Kuedrs pr ta vrar at, q t'u liroj njerzve u Jin q ajo ua ka ndaluar. Me armn e tij Dragfo/duhet ta godas patjetr n kokn kryesore e mandej n t dytn kok, n t tretn e deri sa t'ia Pres t tra kokt, se ndryshe ajo nuk mundet, nuk ngordh. Por nuk iu Qoditn t tra kokt, ajo bhet m e fort, m e tmerrshme e m drnprurse. Por, q t ngordh prfundimisht, at duhet ta hedhin d omosdo n nj liqen, n lum, n det, n nj pus, ku "prtre vjetkrejt vendin e ka qelbun". N kt rast, Dragoi, si dhe veprime t tjera t tij kur lufton me Kuedrn, na del si nj hero lufttar a kalors lufttar, si

128

MARKTIRTA

hero mitik q lufton prbindshat. Pasi vritet, Kuedrs nuk i bhen m flijime, vajza, djem a bagti. Ky akt simbolizon fundin e zakonit t flijimeve pr Kuedrn e nprmjet saj t forcave shkatrruese t natyrs e t jets shoqrore. Pra, kemi kalimin n nj rend t ri, n nj mendsi t re t psikologjis shoqrore e t riteve popullore. Tanim ajo mbetet vetm si nj kujtim i legjendave mitike, i besimeve popullore. Po reminishencat e flijimit prsri jan ruajtur n rite e tabu. Kur ka furtun a breshr, nxjerrin jasht nj fmij ose pelenat e nj fmije, ose vendosin aty nj surrat me lecka; ndokund hedhin jasht en e mjete t gatimit, diku hedhin dhe buk e ushqime t tjera. Natyrisht, n koh breshri a furtune, hedhin jasht edhe gjra q nuk mund t jen simbole flijimi, si vegla t ndryshme t bujqsis: shata, lopata, masha, kmesa, zjarr. Burrat shtien me pushk n drejtim t qiellit duke thn fjalt: "Largo! Largo! "Largo!"ose "Epja, Zot, Dragoit ton!". Pra, i ndihmojn Dragoit n luftn e tij. N disa vise malore, sidomos n Alpet e Shqipris s Eprme, kur bie trmet, besohet se po luftojn Dragojt me Kuedrat. Kur ndjejn dridhjet e vendit nga trmeti, duke iu drejtuar qiellit, thon lutjen: "O Zot, nepi Dragoit ton buk e bulshi, ven e raki, forc e fuqil". (Sh.Gjeovi, "Hylli i Drits", 1936, nr. 10, f.487) Ve t tjerash, edhe ky fakt e shpjegon qart natyrn e Dragoitsl hero kulture, prodhimi, prparimi. Dalin ktu tipare t tij si hyjni mbrojtse dhe t mbarsis s prodhimit agrar. sht interesant n ndjeshjen me Kuedrn edhe ky subjekt mitik: Djali a vajza shkojn n malin a shpelln e Kuedrs. Ajo don ta haj vajzn, ndrsa kjo i thot: "Jam bij e diellit dhe e hns". Menjher Kuedra shtanget, gurzohet, zhduket. Po kshtu ndodh dhe me djalin a vajzn me yll n ball e me hnz n kraharor, gj q tregon fitoren e hyjnis s qiellit mbi at t nntoks, po njkohsisht kohn e ndrprerjes s flijimeve. Fitojn simbolet e qiellit Edhe tabut e ndryshme pr Dragoin e Kuedrn kan kuptimet e tyre simbolike domethnse: nuk i duhet treguar njeriu pr akcilin se sht Dragua, se ai menjher vdes. Pr Dragoin e Kuedrn prdoren dendur eufemizma n vend t emrtimeve konkrete: "npunt e tij", "n punt e saj", "sht njeri me pun" (n kuptimin: "shte Dragua"). Thuhet se nuk duhet treguar q burri a gjallesa ka shkuart luftoj me Kuedrat, se sht mkat. Jepen kshilla q burrit a djalit nuk i duhet thn: "T'u thafshin kraht!", se ndoshta sht Dragua me

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

129

flet dhe e dmton e vdes. Ktu, tr forca demoniake, e mbinatyrshme, andron te fshehtsia, te e panjohura, te misteri si ndodh prgjithsisht me forcat e mbinatyrshme. Kemi t bjm kshtu me dy figura shum komplekse t mitologjis shqiptare, por dhe me disa tipare t prcaktuara qart. sht e kuptueshme, se ktu kemi rezultanten e nj evolucioni t gjat historik, por dhe me ruajtje atributesh t pandryshueshme, q nga koht e lashta. Vrejm se n disa raste roli i Dragoitl ka kaluar Shn llis ose Shn Gjergjit n luft me Kuedrn ose, ndryshe, n luft me shejtanin, q shkakton shtrngata, breshr e fatkeqsi t tjera. Ne eposin mesjetar shqiptar (t mbledhur n popull vetm kta dy shekujt e fundit), vrejm se ka jo pak raste t lufts s Dragoit me Kuedrn. M e qart n kt vshtrim sht ndeshja e Gjergj Elez Alis me Balozin e detit, q e mbyt pikrisht n at mnyr si mbyt Dragoi Kuedrn n besimet e popullit. Mendojm se me besimet n fjal pr Dragoin kan t bjn dhe disa toponime bashk me legjendat mitike mbi to, pr t ashtuquajturat "Gjurma e shejtit", "Gjurma e kalit t Skenderbegut", "Gjurma e kalit t Lek Dukagjinif'e kshtu me radh. Kt e vrtetojn n njfar mnyre edhe shpjegimet popullore ku thuhet se Skenderbeu ka qen Dragua dhe krcente nga mali n mal gjat luftimeve dhe se aty ku ka rn ka mbetur gjurma e kalit t tij. Figura historike t njohura t popullit shqiptar si: Sknderbeu, Bajram Curri, Isa Boletini, Ded Gjo luli, Mehmet Shpendi, Lleshi i Zi i Mirdits etj. besohej n popull se kan qen Dragoj t vrtet. Besimet n hyjnit e shtrngats e t kundrshtarve t tyre, me disa tipare t veanta, jan t njohura dhe n popuj t ndryshm t bots e doemos dhe n fqinjt tan t Ballkanit. Kshtu, te Serbt, rolin e Kuedrs son e luan Alla, q ka paraqitje gjysmnjeri e Qjysmkafsh. Ajo shkakton shtrngatat e prish prodhimet e arave. N Kroaci rolin e Kuedrave e luajn Vilat, q paraqiten dhe me tipare t Amazonavee si hyjni t natyrs s virgjr. N Bullgari, n Hercegovin, ne Serbi, me atributet e hyjnis ndaluese t shtrngats e t ndihms Pr njerzit paraqitet Zmaja. Besohej se trimat e mirnjohur e figurat e tisnikve legjendar si Kraleviq Marku etj., kan qen ZmajX vrtet. ^riajt kishin arm t tyre kryesore rrufet, ashtu si ndodh dhe me Ur agoin ton, por n mjetet e tjera simbolike t lufts s tij ai ndryshon.

130

MARKTIRTA

Te Rumunt, si shkaktare t furtunave e t breshrit paraqiten Lamiet, ndrsa rolin e Dragoit ktu e ka marr Shn llia, por doemos duk ruajtur atribute t paganizmit. Si hyjni e shtrngats ndr popujt fqinj, sidomos te Bullgart, po diku-diku edhe tek t tjert, njihet Shn' Germeni. Figura analoge t ktij lloji i ndeshim dhe n Greqi, si n ishullin me banor arvanitas Hidra pr Kuedrn, ndrsa rolin e Dragoit e kan prvetsuar disa shejtor si Shn llia e me radh. Kjo dukuri ka trhequr vmendjen e dijetarve t ndryshm. Jan shprehur mendime pr origjinn gjeo-etnike t hyjnis s shtrngats dhe kundrshtarit t saj t prjetshm. Studiuesi bullgar M.Amaudov e lidh kt dukuri me hyjni t Trakve t lasht. Nga disa autor sht shprehur mendimi se legjenda mitike q tregon Shn Gjergjin duke mbytur Kuedrn, e ka origjinn te kulti dhe mitet e KalorsitTrak, duke hedhur posht prejardhjen greke t ktij miti. N studimin e tij pr perndin m t lasht serbe, V.ajkanoviq disa hyjni t lashta t atij vendi, si: Svetovidi, Krajleviq Marku etj, i barazon pr nga prejardhja me Kalorsin Trak. M.Lamberci thekson se nuk ka gjetur te popujt fqinj nj ekuivalent q i prgjigjet n karakteristika Dragoit, sado q kan dhe emra e disa tipare t prbashkta. Ai nnvizon se Dragojt shqiptar kan ngjashmri t madhe me gjigandt e lashtsis greke, me ata lufttar t fort q u ngritn kundr qiellit. sht me interes t vrehet nj element paraleleje besimi n mes t Rumunve e Shqiptarve: Te Rumunt, gjarpri, t cilin pr shtat vjet nuk e ka par njeri, humbet bishtin dhe fillojn t'i dalin kmbt (putrat). Athere gjarpri krkon e pi qumshtin e par t nj lope. Pas ksaj, po nuk e pati par edhe pr shtat vjet t tjera njeriu, gjarpri bhet Vuivr (gjarpr prbindsh). Prsri, po nuk e pa njeri dhe shtat vjet t tjera, ai bhet Dragua (n kuptimin shqiptar: Kuedr). N veprimet e tij, ai lshon zjarr nga goja. Ktu kemi ngjashmri q e kan gjenezn doemos nga lashtsia, ndoshta te element kulturor t prbashkt iliro-trak. Ka dhe gjra q i dallojn besimet shqiptare nga ato rumune lidhur me kt metamorfoz, po thelbi, me sa mendojm ne, sht i prbashkt: "paupar nga njeriu", prshtat vjet dhe: "nxjerrzjarr nga goja"(C. Prut, "Imagerie...", f.69). Duke folur pr hyjnn shqiptare t shtrngats, breshrit, q njihet n Alpe dhe me emrin Verbd, Shurdh ose Rrmoria, F.Nopa mendon se mbase nuk sht e guximshme t vrehet ktu Zibelsurdusi i Trakis q, sipas ti}, ka mbetur npr shekuj t stuhishm

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR


n

131

vetmin e maleve t Shqipris. Disi afr me Nopn dhe n mnyr t pavarur prej tij, arrin po n ato prfundime dhe M. Eliade (De Zalmoxis... f.59-61), i cili sheh te Gebeleizis nj perndi trake t shtrngats, disa element prbrs, tek i cili kan mbijetuar deri n koh t re n emrin e Shn llis, q gjuan me rrufe. Edhe ndr Shqiptar Dragoin rrufehedhs kundr Kuedrs n disa raste e ka zvndsuar Shn Gjergji ose Shn llia. sht i arsyetuar mendimi i S. Zeeviqit, q thot se n tiparet e hyjnive serbe t shtrngats duhet t shihet nj sinkretizm i lashtsis ballkanike dhe element besimi t sjella me vete nga Sllavt e Jugut kur u vendosn n Ballkan. Popujt e lasht t ktij Gadishulli, ashtu si dhe ata t Mesjets, t ndodhur fqinj e me t njjtat fate historike, n rrjedh t shekujve kan dhn e kan marr midis tyre n vshtrim social-ekonomik e jo m pak dhe n fushn e etnokulturs. sht krejt e natyrshme q t ken dhn e marr n mnyr t domosdoshme dhe n fush t mitologjis e t riteve. Pra, do t kemi nj lloj sinkretizmi edhe n lm t demonologjis, natyrisht n element t veant t saj. Nga ana tjetr, nuk mund t mos gjejm nj lidhje gjenetike e vijueshmrie n mes Dragoite Kuedrs shqiptare dhe t Hyjnis Kalors t dshmuar ndr llir e ndr Trak: ruhen n figurat tona atribute mjaft arkaike e interesante, t veanta te hyjnit lufttare: "gjurmf'e shenjtorve a t kuajve t tyre t ruajtura n viset shqiptare, pavarsisht nga ndonj ndikim i von, si jehon e dukurive t posame t lashtsis n kt shtrirje gjeografike; legjendat mitike t lufts s trimit fisnik me prbindshin q del nga liqeni, nga shpella a nga deti. Ato raste jan t shumta e domethnse. Ato kan zn vend t rndsishm dhe n Eposin Mesjetar shqiptar, n balada q mendohet se i takojn Mesjets; gjithsesi jan paraturke. N romanin "Florimont", me tem shqiptare, shkruar n gjuhn e vjetr franceze n shek.XII (1188) flitet pr nj kalors fisnik shqiptar q bn dyluftim me Prbindshin e detit, i cili dilte do dit prej andej e krkonte pr ushqim n J njeri a nj dash, (A. Hilka, "Florimont",... 1965-1984), tamam si n n J variant t balads s Gjergj Elez Alis. N vth e n stoli t tjera Prej bronzi, n varrezn arbrore t Krujs t shekujve VII-VIII, ndeshet e punuar f igura e kalit me kmb t lakuara n pozicion pr t'u hedhur d he, si vren edhe H.Myrto, ktu kemi t bjm me nj prfytyrim t kalorsit q bntedhjefluturuese, ka lidhet me besimet prkatse.

132

MARKTIRTA

Mendojm se kto lidhen gjenetikisht me hyjnin kalors t Japodve, me hyjnin lufttare ilire t shoqruar nga gjarpri mbrojts, zbuluar nga N.Ceka n Selc t Poshtme (Pogradec); po kshtu dhe me motivin e pafts s zbuluar nga Basler n Gostilie (Liqeni i Shkodrs, Mali i Zi); ka dhe gjetje t ktij lloji n truallin ilir e trak, pa harruar t dhnat e autorve antik pr kt element.

3. Figura mitike Trsia e figurave t mitologjis popullore, mbijetoja pak a shum t ndryshuara t demonve, t qnieve mitike, t hyjnive, me rrjedh nga koha e lasht e paganizmit prmblidhen me emrin Demonologji ose Panteoni i nj a disa popujve. Demonologji quhet dhe shkenca q studjon figuratmitike. Mitologjia shqiptare sht mjaft e pasur dhe e larmishme: n rite, n mite e besime, aq m shum n qnie mitike me t veantat e saj autentike, po dhe me t prbashktat me popujt e tjer, po edhe e nj shtrati t prbashkt mbarnjerzore t kohs s lashtsis. T njjtat figura mitike n jo pak raste i ndeshim me emra t ndryshm, ndoshta dhe 7 deri n 10 emrtime pr t njjtn gj, natyrisht t shfaqura dika, si t thuash, n variante t ndryshme: kto, natyrisht, jan me burim eufemizmash a ndikime ngajasht. T marrim ndrtoZann: Mund ta gjejm me njrin nga kta emra: Zana, Gjindi, t Bardhat, Nuset e Malit, t Mirat, t Bekuemet, Shtojzovallet, Shtojzorreshtat, Perria, Vila, Ora. T Lumet Nat, Mirat, Fatmirat. Si shihet, n nj shumic rastesh jan emrtime eufemizma, pra pr t'i marr me t mir e pr t mos u prmendur emrin. Emrat e huajtur nga figura t tjera mitike, vetm n disa raste, prfaqsojn Zann e n raste t tjerajo. Prve disa qnieve mitike q jan m qndrore si Dragoi, Kuedra, Zana, Nna e Vatrs, Ora, Gjarpri mitik, kemi t ksaj natyre dhe mjaft qnie mitike interesante, disa prej t cilave po i paraqesim ktu: Gjigantt. N besime e rrfenja mitike thuhet se dikur n trojet shqiptare kan jetuar njerz me prmasa tepr t mdha, farktar, lufttar q prgjithsisht bjn keq, po donjher dhe mir. N disa

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

133

raste han mish njeriu t zier n kazana. Gjigandt nuk kan fare lidhje me banort e vendit as n origjin e as n mnyr jetese. Na shfaqen me emra t ndryshm, mitik e apelativa popujsh t ndryshm: xhudhi (judej), elin, roman, gog, vigan, katallaj, Dedalij, Judi. Sipas besimeve popullore, kan dhe varret e vendet e tyre. Farka e Xhodhive, Kalaja e Xhadhajve (Judejve), Cudhini. N malsit e Veriut i kujtojm me tmerr kto qnie prbindsha, keqbrs, po varret e tyre, si vende t shenjta nuk i trazon njeri. Arkeologt n ato varre shpesh her kan gjetur kultur ilire, romake e arbrore t Mesjets. Herri. Diku quhet Thopi, njeri xhuxh, diku sht ngacmues e diku mirbrs. Thopat e Herri jan njerz krejt t veant e tepr t vegjl. Syqeni. Nj si prbindsh, shtrigan, keqbrs, me sy t zgurdulluar si t qenit. sht i shmtuar. Ha mish njeriu. N Jug t Shqipris quhet dhe Syqenhjanjeri, pra sy qen q ha njerz. Kemi dhe femrn Syqenz edhe kjo e shmtuar, prbindsh, shtrig, me 4 sy: dy prpara e dy mbrapa. Trheq me joshje nuset e reja n shtpi t saj, aty i pjek e i ha. Ndrsa ndr Shqiptar kemi Syqeni e Syqenza, n popuj t tjer t Ballkanit kemi Kokqen e Kokqenza, pra krejt ndryshe nga kombi yn, edhe pse n shfaqje parale e me funksione t prafrta. Lugati. Besohetse njeriu q ka br shum mkate, shum krime, sa ishte gjall, ngrihet lugat; del nga varri e shtit sa n nj vend n nj vend tjetr, duke friksuar njerzit, duke br rrengje, duke br bagtit t smuren e t ngordhin. Kur ecn, duket n formn e nj flake t verdh. Nga ligsit q ka br nuk e mban toka mbrenda e shpirti i tij del e shtit e vazhdon ligsit. Dshmit e Mesjets (shek. XVII) na thon se kur besohej se akcili njeri sht ngritur lugat, shkonin e i hapnin varrin, nxirmin kufomn e tij e ia digjnin pr t mos e lejuar t bj m ligsi. Shpeshher, n rrfenjat popullore mitike, duke qen se kan ardhur deri te ne si mbijetoja t mjegulluara, prmendet Vampiri Pr Lugatin e anasjelltas. Vampiri. Quhet dhe Dhampiri. sht i biri i Lugatit. Besohet se njeriu q ngrihet lugat, shkon e fle me gruan e tij, ajo bhet me barr dhe lind Vampiri q di t vras lugatin q dmton bagtin. Kur bagtit dmtohen e besohet se kt gj e ka br lugati, shkojn e marrin Varnpirin q e njohin. Ai vjen e rri me or t tra pran vathit t bagtive d he vetm ai e sheh kur vjen Lugati. Shpraz pushkn kur sheh Lugatin e besohet se e vrau. N vathin e bagtive "duken" disa pika gjaku, ka

134

MARKTIRTA

e vrteton plotsisht kt vrasje. Ksheta. Quhet dhe Nusja Shapulic, Nusja e Bukur, Cuca e Liqenit, Nusja e Ujit, E bukura e Dheut, Zana e Ujit. Nuk sht e Bukura e Dheut me prejardhje nga Orienti, edhe pse me ndonj ndikim t saj. Ajo rri n uj e her-her del n breg e krihet, ngrohet n diell. sht shum e bukur. Prindrit porosisnin fmijt: "Mos u lani n hurdhat me vorbull nn ujvara se u kap e u mbyt Ksheta". Nj bari l n breg nj kmish t bukur, po me gryk t mbyllur. Kur del nga ujt Ksheta, e fut n krye ta vesh, po i mbetet kryet mbshtjell. Bariu e kap dhe e on n shtpi, pr nuse t tijn. Ajo bhet nuse, grua e bariut; sht shum puntore, po nuk flet. Lind nj fmij e bhet 7 vje. Nj dit i shoqi e njerzit e shtpis marrin fmijn e saj kinse po e therin q ta bjn t flas. Mbi t kan vn nj zorr mbushur me gjak q e presin. Ksheta brtet: "Mosni! Sikur t m kishit ln edhe tre muaj pa ngacmuar, do t flisja si do njeri tjetr". N ast vdes. T Lumet Nat. Emri sht eufemizm. Njerz, femra, paraqiten dhe me emra: Zanat, Ort, Fatet, Fatmirat. Pamja e tyre sht dika e mjegulluar. Natn, si besohet, marrin fmijt q flen pran nnave t tyre. Luajn me ta duke ia hedhur njra-tjetrs, n ndonj rast u bie nga dora e prplaset, duke u smur rnd. M von ua kthejn nnave t tyre, po shpeshher i ndrrojn: u ojn nnave t tyre tjetr prtjetr. Kur fmija smuret a vdes natn, besohet se e kan mbytur padashje T Lumet Nat. Kur fmija qan shum, besojn se sht i ndrruar, nuk sht i tyre e fmija i ndrruar qan pr t shkuar tek e ma. Ato marrin dhe kuajt natn e shtisin trokthi me ta e pastaj i kthejn t mbytur krejt n djers, disa her edhe t smur rnd. Kur kali gjendet n grazhd i djersitur e i smur, besohej se natn, "e paskan marr T Lumet Nate". Plaku i kopshtit. N kopshte e n ara ndr Shqiptar venin nj sajim njeriu; me kmb, trup, kok, duar, veshur me rroba (m tepr lecka). Vihej pr fat e mbarsi, pr prodhim t mbar, po dhe herher pr t trembur dmtuesit e prodhimit. T till ka pasur ndr fshatra n vise t ndryshme t Evrops e m tej. Edhe ndr shqiptar n krahina t ndryshme kemi vrejtur surretr t till. N t vrtet kemi t bjm ktu, n origjin t lasht, me hyjni t bujqsis q m von kan psuar shndrrime n brendi, po si form, jan ruajtur deri n shekullin XX-

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

135

Quhen dhe Plaka e Kopshtit, Nusja e Kopshtit, Surrati i Ars, Dordoleci e rne radh. Shpirti, hija. N besimet popullore mendohet se shpirti sht i ndar nga trupi, sht frym, hije. Kur vdes njeriu, ai del nga trupi. Nopa thot se n Malsit e Veriut shpirti sht nj njeri i vogl, sa gishti, q rr i n bark t njeriut, e kur ai vdes, Shpirti del nga goja. Pr 40 dit, pas vdekjes, Shpirti shtit n t gjith vendet ku ka kaluar njeriu sa ka qn gjall. Ulet e pushon mbi gurt e vn mbi lisa. Shpirti vjen natn pr festa n shtpi. Hyn nga atia. U merr er ushqimeve e knaqet. Natn e buzmit len gjith natn tryezn shtruar e me tr t mirat q t vin shpirtrat e t'i han. N raste t tjera, n festa hedhin ushqime pran zjarrit n vatr q t'u marrin er shpirtrat e t knaqen. Shpirtrat kshtu mbarsojn shtpin. Hija. Njeriu sht n vend a n gjum e hija e tij, sipas besimit udhton e u shfaqet njerzve, dika si fatazm. Edhe hija e t vdekurit cl shfaqet kshtu e u flet njerzve. Kjo shfaqje ndjell fatkeqsi, ose dhe t kundrtn, nj lajm gzimi. Shndreu. sht nj figur mitike. Prfytyrohet si burr, i veshur n hekur. Shfaqet, sipas besimeve, vetm n muajn e Shndreut; rri n keneta e moale. Nuk i bn njeriu ndonj t keqe. Kur shkon n shtpia, bn zhurm n der, por nukyn Brenda. Q Shndreu t mos i afrohet shtpis, qesin copra hekuri me zjarr; m s teprmi vn n vatr nj patkua. Kur ecn Shndreu bn zhunk, zhunk, zhunk. At e kan frik m tepr pleqt e plakat se besojn se i ha. M s teprmi kjofigur sht e njohur nTiran. (I. Dalliu, Besime... f.67) Judi. Esht qnie mitike n paraqitje shtaze e q e ndrron pamjen . !ga koha n koh: buall, gomar, pat, ujk e me rradh. Ishte armik i betuar i pijanecve. Sa her i ndeshte, lshohej kundrtyre: prleshej, kacafytej, i kafshonte, i lndonte n trup, po dhe i mbyste vdekur. Njeriu ["nund t shptonte nga Judi vetm nse strukej nn barkun e kalit, nga ' cili ai e humbiste fuqin. Laura. Qnie mitike. Besohet se rrin n prrenj, n kneta e

136

MARKTIRTA

moale. Ka pamjen e nj gruaje t keqe, por ka aftsin pr t'u shndrruar dhe n nj kafsh t vogl e t shmtuar. Ajo dilte natn n breg t lumit, t knets a t liqenit duke brtitur me z t jerr pastaj hidhej n uj. Nganjher ajo dilte dhe n rrug e qent e ndiqnin nga pas. Zrin e saj e dgjonin sidomos grat. Emri i saj sht me burim grek e latin e prej andej ka marr dika dhe n tipare. Plhurza. Nj dika e bardh, siplhur, hapurngatoka ederi lart n ajr, nj demon pa form, i del njeriut prpara dhe i z rrugn, e shtang n vend dhe e smur. Kto, zakonisht, sipas besimeve popullore, u shfaqen njerzve natn. Rrqepta. Qnie mitike, dika si shtaz, po paform, e mjegulluar, i mbyll gojn ujkut q t mos haj bagtin. Angu. Qnie mitike, pa form, e mjegulluar. U shfaqet njerzve natn n gjum. i shtrngon duke i vn n nj siklet t madh. Kur e mbrthen Angu, njeriu zbehet n fytyr, duke marr ngjyr jeshile. Kur e mbrthen Angu, njeriu nuk luan dot as dor e as kmb, vese kur i del gjumi. Kuptohet se ktu kemi t bjm me shrregullim t vajtjes s gjakut t tru, si e shpjegon mjeksia. Kurduam t mallkojm njenin i thon: "E xaft Angu". Edhe kur njeri duke shkuar rrugs e ngatrron at e del n shteg pa shteg, thon se "e ka xan Angu" (N. Suma, Mitologjia... f.63) Dhevshtruesi. Qnie mitike gjysm njeri e gjysm shtaz. Shfaqet n Malsit e Veriut, sidomos n Mirdit; ai n dit pranvere v veshin tek dheu e prgjon a vjen njeri pr s largu; n raste t tjera dgjon nse gjmon, shushurin ujt e nndheshm. Dhevshtruesi shkon gjithmon kaluar n vithe t Dhamsuts; ajo sht nj pel e pagoj q kalon npr male e dete duke mbartur Dhevshtruesin dhe kshtu shpton njerzit pikrisht kjo pel, nga fatkeqsi t ndryshme. Suta. Suta sht drenusha "e Dukatit t Vlors" q prfytyrohet n trajtn e nj lope; sht nj Zan shtatgjat, me veshje t vendit, si n Dukat e n Bregdet t Himars. Pr disa tipare Suta ngjaa me Dhamsutn e Mirdits.

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

13

4. Heronjt mitik t kulturs

Mund t thuhet se epiqendra e tr Kreshnikve jan Muji e Halil e familjen e tyre. Pra, duke shpjeguar kto figura, n nj far mnyre shpjegohen dhe Kreshnikt e tjer. N krijimin e figurave t kreshnikve doemos q kan gjetu pasqyrim tronditjet e konfliktet historike ndretnike gjat Mesjets, t periudhs paraturke. Por, n veorit e ktyre figurave vrejm dhe nj brum t qart mitologjik q u ka dhn nj veshje t mbinatyrshme Kjo bie n sy n element t ndryshm t ktij cikli. Fjala sht pi shkrirjen e tipareve t qnieve mitologjike n kto figura. Tiparet e tyre t mbinatyrshme dalin shpesh si element themelor e me shum kuptim, q bjn t sigurohet fitorja n ndeshje me armiqt. Kraleviq Marko njihet si figur historike q ka jetuar dhe vdekur n shek. XIV. N cikl paraqitet krejt ndryshe nga 'e paraqet historia. N epos ai ka marr tipare nga nj koh shum m e largt se shekulli kui ai jetoi. Albert Lord ndalet te motivi ku Kraleviq Marko ndeshet me Vil.n e ujit dhe e mbyt at, duke e ndar n dysh me shpat. Kt e shpjegon

Gjurm n shkmb. "Ln nga njerz t mbinatyrshm". Rad, Durrs

138

MARKTIRTA

si nj fitore t hyjnive m t reja, t nj rendi m t ri, mbi hyjnit prfaqsuese t nj rendi m t vjetr. Nj dukuri t till e kemi dhe n lidhjet Muji-Zan. Kraleviq Markos i del Arapi me tri kok q ze udh e shtigje, njlloj si Kuedra jon me tri kok. Kur kreshniku ia pret kokn Arapit, ato i dalin prsri e m t fuqishme, deri sa t mos ia ket prer t fundmen, si ndodh dhe me Kuedrn q ze ujrat. Mendojm se ktu kemi t bjm me nj baz t prbashkt mitologjike paleoballkanike, ballkanike prej nga u muar kjo lnd mitike. Kta paraqiten dhe si heronj t kulturs. Kreshnikt e kngve t lahuts kan shum veti t Dragonjve: kan forc t mbinatyrshme, luftojn me gur t mdhenj; kur ecin, dridhet toka, rrukullisen gur, bien gjethet nga lisat, duket sikur bubullin. M shum tipare na kujtojn figura t heronjve kulturor q i takojn kohs s lasht t demokracis luftarake. ifti vllezr sht shum domethns. N nj rasttregohet se, kur lahen rrobat e kreshnikut, skuqettr ujt nga gjaku. Kjo t kujton at q n popull njihet si "Gjaku i Dragoit", nj lloj dheu n ngjyr t kuqe t mbyllur, gati si n t zez. "Guri i Gjakut t Dragoit" quhet dhe nj lloj guri i kuq n t zi q n popull prdorej pr t "shruar" bagtit. Kjo i ka trhequr vmendjen n shekullin e kaluar dhe etnologut anglez Eduard Teilor, i cili shkruan se Shqiptart e shekullit XIX shihnin n lumenj nj lloj toke n ngjyr t kuqe, q e konsideronin gjak hyjnor, ashtu si shihnin edhe Grekt e vjetr gjakun e Adonisit n tallazet e lumit q prshkonte tej e tej Biblosin. N kt dukuri mendojm se ruhet nj relike e lasht e besimeve mesdhetare, si ruhet n trevn e ciklit edhe veshja me xhublet (veshje mesdhetare, paraindoeuropiane), ku jan ushqyer e zhvilluar dhe heronjt kulturor paragrek e grek, apo t Mesdheut Lindor. N besimet popullore Dragojt jan njerz me tri zemra, me shtat zemra, me gjarprinj n bark. Kt dukuri e ndeshim dhe te Kreshnikt, si: Muji, Musa Qesaxhia, Llush Kopelliqi etj. N figurat "Muji e Halili" duhet t vrejm, si v n dukje dhe abej, nj tip t "vllezrve Dioskur" me tipare t veanta t etnosit arbror. N ndeshjen e Gjergj Elez Alis me Bajlozin e detit disa studiues kan par luftn e Dragoit kundr Kuedrs. Brendia e ksaj ndeshjeje simbolizon, n t vrtet, luftrat e popullit shqiptar kundr shkelsve e robruesve t trojeve shqiptare, por brumi me t cilin sht gatuar kjo balad mendojm se sht shum i lasht. Dukurit e mbinatyrshme

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

139

n krijimin popullor jan t qarta: heroi yn vepron tamam si nj forc e mbinatyrshme. Kuedra ngordh vetm kur i pritet koka, por ajo duhet t mbytet dhe n uj, pmdryshe ngjallet prsri. Heroi yn e hedh trupin e Bajlozit n nj bunar, dhe thuhet "prtre vjetkrejt vendin e ka qelbun". N mitet popullore, kur tregohet pr vrasje t Kuedrs, thuhet se ajo u mbyt n det, n Drin, n liqen, n lumin Fand, n lumin Mat, n ndonj pus dhe shtohet gjithnj se "pr tre vjet krejt vendin e ka qelbun". Me element t lnds nga Cikli i kreshnikve prputhen dhe disa gojdhna me burim mitologjik t dgjuara n malsit shqiptare, m shum n Veri, por dhe n Jug. Jan tregime pr njerz gjigand, paraardhs t Shqiptarve t sotm q populli i quan Vigan; domethn se sht legjenda ku tregohet se Kreshnikt q banonin n shpell ishin qnie me prmasa Vigansh. Halili ishte sa nj plep i madh. Ai thot: "xhinja s'kish met as sa maja e thonit e jona". Me ta jetonte edhe nj Shkja me prmasa vigane. Aty mbanin edhe umin (plorin) e parmends q sht nj objekt simbolik. Kreshnikt e quajn shpelln "bot t tyr', ndrsa botn ku jetojn njerzit "dynja tjetr". Pr'koh bhetfjal? Shum larg n koh, prapa ksaj duhett shohim njmittlashtsis. N truallin ilir jan gjetur disa terrakota e objekte metalike apo fytyrime t gdhendura n prmendore prej guri t kalorsit lufttar. Ndr ta mund t prmendim hyjnin ilire kalors lufttar Medaurus. Ato flisnin pr hyjni t prfytyruara si kalors lufttar. Prta do t ket pasur dhe I n j kompleks dukurish mitike, q erdhn deri te ne me eposin ton, por mjaftt shndrruara, przierje figurash e hyjnish t lashtsis nga m t ndryshmet. "Herojt e puns e t kulturs", jan mishrim i dijes rudimente t fituar nga njerzit gjat prvojs s tyre, n luft pr t prftuar nga natyra, me an zbulimesh e shpikjesh, vlera n dobi t njerzimit. Prometeu u vodhi zjarrin perndive e ua dha njerzve, duke u sjellur a tyre prparim. Hyjnit a qnie mitike ju sjellin njerzve ujin q ju mungon, u nnsojn t punojn tokn, u msojn mjeshtri t ndryshme, u msojn d ne shkrim, u japin njerzve ligje e numra prt vn rregull. Trimi q u 'shon ujin njerzve, q bn t ec mbar bujqsia ka tipare t heroit t kulturs. Element t veant t heroit kulturor gjejm jo pak n prrallat e ^ifet tona. Elemente t herojt t kulturs, vrejm diku-diku n rrfenja

140

MARKTIRTA

mitike pr Sknderbeun, pr Lek Dukagjinin; dukuri t ktij llojj ndeshim dhe n bmat e Mujit e t Halilit tek Cikli i Kreshnikve, n veprimet e Dragoit shqiptar. N vende ku nuk ka uj e njerzit jan t etur, Sknderbeu me shpatn a me shkopin e tij an tokn e shprthen ujt. Lek Dukagjini e Sknderbeu, sipas besimit popullor, na paskan ln ligjet doksore pr t vn rregull e pr t bashkjetuar njerzit n harmoni. Zana e Gjarpri shrojn njerzit me barrat e tyre. Edhe n figurn e Qerosit ose n at t Nastradinit vrejm elemente t dijes, t zbulimeve me an t prvojs popullore, po q u atribuohen atyre, si njerz me forca misterioze, t mbinatyrshme.

5. Toponime mitike. Ne toponimin shqiptare vrehen jo pak emrtime q lidhen me rite, mite e besime popullore. S paku, n nj t kaluar t afrt a t largt, ato ishin vende a objekte kulti. N rrfenjat pr kto emrvende, edhe pse n dukje t jashtme, paraqiten subjekte t vona, n brendsi t tyre vrehen dukuri mitike t nj kohe t lasht. Zbrthimi i simboliks s tyre, n thelbin e tyre si origjin, sht i vshtir, po me interes t veant etnologjik, n sqarimin e shtresave m t hershme kulturore t besimeve popullore n format e tyre m t lashta. N mes tyre do t veojm pr shqyrtim ato rrfenja mitike q kan t bjn me veprime t mbinatyrshme e me dukuri t natyrs etiologjike, pra me besime e mendsi q na ojn n nj koh mjaft t hershme. Ndoshta m interesant jan ato q lidhen me kultin e disa personaliteteve historike si Gjergj Kastriot Sknderbeu, Lek Dukagjini, Gjorg Golemi, Moisi Golemi, Gjergj Araniti, Gjin Bue Shpata e kshtu me radh, lufttar e princr t mirnjohur shqiptar, kryesisht n shek. XV. Pjesa drrmuese e ktyre legjendave mitike lidhen me Sknderbeun, prijsin e lufttarin e madh t qndress antiosmane t Shqiptarve ne shek. XV. Legjenda popullore e paraqet Sknderbeun me tipare e me veprime krejtsisht mbinjerzore: ai "kishte fuqi t jashtzakonshme", kish lindur "Drague", "me fletn nn sqetull e me nj shenj shpate n trup", kish dal n drit t jets "me kmish'. Kur luftonte, sipas ktyre rrfenjave, me kalin e tij fluturonte nga nj vend n nj vend tjetr. Edhe kalin e

M I T O L O G J I A NDR S H Q I P 1 AKJi

i t i

l<jshte krejt t veant, t mbinatyrshm. Kur e rrethonin Turqit, hidhej ^ e t zotin lart n ajr e shkonte e binte n male, n vend t sigurt. Aty !oi binte, zakonisht mbi mal, mbi shkmb, mbi rras, po n at vend l<ari mbetur "Gjurmt e Kalit t Sknderbeut'. Kemi sot shum toponime me emrin "Gjurmt e Kalit t Skanderbeguf, ose "Guri i Skanderbeguf. T tilla kemi n Qaf-Lur, n Arni t Kuksit, n Lama t Qidhns (Dibr), n Mal t Bulqizs, n Pshtjesh t Mirdits, n Kruj, n Macukull (Mat), n Gryk t Selits (Mirdit), n Pishkash (Ubrazhd), n Koaxhik (Dibr), n Kostri Suharek (Kosov) etj. Sipas ktyre gojdhanave, Sknderbeu krcente n ajr nga nj mal n nj tjetr dhe pa kal e n rrasn ku : "ka rn" tregohen gjurmt e kmbvet zbathurat ktij kreshniku. Nganjher, sitregojn, bashk me gjurmn e Kalit t Sknderbeut a t kmbve t tij, gjenden dhe gjurmt e zagarit a zagarve t Sknderbeut. Pra ai n kto raste paska qn n gjueti. Kto "gjurm" nuk jan gj tjetr vese dukuri gjeologjike natyrore q ngjajn me shenjat e putrave t kmbve t njeriut, t qenit a t patkojve t kalit. N kto tregime mitike Sknderbeu del krijues gurrash e krojesh n vende thatsire e ku ushtria a njerzia po vuanin nga etja. N momente kritike, ky kreshnik i bie gurit a shkmbit t that me shpatn e tij, n ndonj rast vetm me shkopin a me ndonj thik t vogl xhepi (biak), dhe shprthen uji ku pijn njerzit, ushtria. Kto burime quhen "Kroi i Skanderbeguf a "Gurra e Sknderbeuf, po dhe me emra t tjer. Djali i Sknderbeut gremiset me kal nga Guri i Kuq e bie posht n Laskare (Lur) e n at vend shprthen gurra: "Ujt e Bardh" q nuk ekzistonte m par. "Ujt e Bardh (n Kruj) qnka, sipas besimeve popullore, gjiri i nj gruaje lufttare t Sknderbeut q e kan ndjekurTurqit dhe i krkuan t'u tregoj se ku sht prqndruar ushtria e Sknderbeut; ajo nuk tregoi; e pr kt e mbysin e hapet toka dhe e merr mbrenda. Ujt e Bardh (uj kurativ) sht qumshti q kishte pr t'i dhn fmijs. Sot "Ujt e Bardh" gufon si shatrivan mbi tok. sht uj i banjave kurative pr t smurt. N mendsin Ppullore fjalt e Sknderbeut, urime, bekime a mallkime t ^binatyrshme prmenden shum n rrfenjat popullore. Pr nj pun < m i r e .e bhet n Lufaj (n Mirdit) me grur, si taktik lufte, ? Sk nderbeu dha bekimin: "U baft gruni det n Lufaj!" dhe "me t vrtet fsntubahetgjithmon', thuhet n popull. Rrfehet se n Bulqiz (Dibr) )en shum ftoht se at vend e paska mallkuar Sknderbeu pr nj

142

MARKTIRTA

paudhsi q sht br aty. N kto mite Sknderbeu na del ndrtues esmesh, ndrtues urash prt kaluarushtria; ndrton mullinj me er, ngre shkmbinj t mdhenj para duarsh, t thuash nj pjes mali; banon' n shpella e ato i mbyll me rrasa t mdha. Shkmbinj t mdhenj i ka br t rrafsht pr t ngrn buk n ta ushtria e ata quhen "Sofra e Sknderbeut". N kto atribute Sknderbeu paraqitet Hero i Kulturs. Ka marr veti t ndonj hyjnie t lasht pagane. Atribute t ktij lloji gjenden dhe n prsonalitete historike shqiptare t mirnjohura, po pr to flitet m pak se pr Sknderbeun. Ku e kan zanafilln kto dukuri t mbinatyrshme, hyjnore q u atribuohen personaliteteve historike t mirnjohura t ktij populli, ose qoft dhe personave legjendar, t paidentifikuar t s njjts koh? Kjo e ka shpjegimin e vet dhe ja se si: S pari, q dukuri t tilla kan t bjn me mendsi mitike t nj kohe t lasht, kjo nuk len as pik dyshimi. Ktu kemi t bjm me forc e veprime vigansh, me gjeste t heronjve kulturor, me gjeste hyjnish t nj kohe t hershme t paganizmit. M von u jan veshur ktyre personaliteteve historike. S dyti, kto veprime ngjajn me veti t nj kalorsi hyjnor; jo vetm njeriu sht i mbinatyrshm, po edhe kali sht krejt i veant, ka aftsi t bj veprime nga m t uditshmet, prt nxjerr t zotin nga situata teprtvshtira. S treti, n besimet popullore thuhej se jo vetm i zoti (person historik) po dhe kali ishte dragua. Gjestet q bn Sknderbeu, Lek Dukagjini. Gjorg Golemi e t tjer si kta, n shumicn e tyre jan t njjt me veprime e forc Dragojsh (n kuptimin e ksaj figure sipas mitologjis shqiptare). Kemi dhe toponime me emra t Dragoit si "Gurt e Dragoit" te Ura e Vezirit n Kuks: shkmbinj t mdhenj masiv t shkputur nga mali e t prmbysur n zall t Drinit, ose "Gurt e Dragojve" n Cerralluk t Gjakovs. S katrti, n disa veprime ngjajn me kreshnikt e ciklit heroik legjendar t Mujit e t Halilit. Ngrnie n prmasa mbinjerzore. Kur ecte dridhej vendi e pylli. Sknderbeu i kish t tijat majat m t mirnjohura t maleve: atje bnte vrojtime e gjuante me zagar. T prert e armiqve Sknderbeu, Lek Dukagjini etj, i bnin ashtu si i bnin kreshnikt Mujo e Halili. Sknderbeu, dikur banonte n shpell dhe pasurit e floririn atje i kish grumbulluar; ato ia ruante nj gjarpr gjigand

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

143

Gjurm kmbe n tull. "Ln nga njerz t shenjt". Durrs

q bishtin e kish n lum t Sets (idhn) dhe kokn n der t shpells. S pesti, vrehen legjenda toponimesh t ktij lloji q lidhen m shenjtor t krishter e islamik (sidomos t sektit bektashij) me t njjtat atribute si edhe personat historik q u prmendn. Kshtu kemi toponimin dhe legjendn prkatse "Gjurma e Shejtit" n Bjeshk t Oroshit, Mirdit, n Baz (Mat), te rrnojat e Kishs s Shn llis n Guricaj t Durrsit. Besohet se at gjurm e ka ln shenjti kur ka kaluar andej. Edhe shenjtori Sari Salltik i Bektashinjve nga ka krcyer prt'u 'arguar nga Kruja ka ln gjurmt e tij dhe n vndet ku ka kaluar i ka mbetur gjurma ; jan gjurm t gdhndura n shkmb nga njeriu. N vndet e gjurms jan ngritur tyrbe e teqe. N disa vnde kemi ujra a kroje ku thuhet se i ka br t shprthejn s pari nj shenjtor i krishter se i Bektashinjve. Kshtu kemi "Lugjt e Shenjtit" n bjeshk t Oroshit (n Mirdit). Shenjti krishter paska kaluar aty e duke par se kishin etje n Jerzit, i ra shkmbit me shpat e shprtheu ujt dhe ku njerzit shuan e *ien. Ne disa vende t tjera tregohet se nj njeri i shenjt a nj dervish b ektashi paska br me an t nj shkopi t shprthej ujt ku njerzit 6 stshm t pinin. Kto jan veti tek herojt t kulturs.

144

MARKTIRTA

Nganjher vrejm se ka vende t ndryshme n shpjegimin e nj "gjurme"n shkmb a t nj gurre, q e paska br t shprthej, sipas disave nj njeri i shenjt i paprcaktuar, dikush thot se kjo sht dor nga nj shenjt krishter e te tjer e konsiderojn si nj veprt nj shenjtori bektashi. Pra si shihet, ktu kemi evolucion e shtresime t brendis s rrfenjs mitike. S gjashti, kto rrfenja e toponimet prkatse kan t bjn prgjithsisht me krahina malore a me prejardhje nga kto malsi, t nj jete disi t mbyllur n t kaluarn, ku jan ruajtur dhe mjaft dukuri t tjera arkaike e t lashta n kulturn materiale e at shoqrore, n mitologji e n besime pagane. Duke i marr t tra n kompleks, mund t zbrthejm dhe domethnien m t lasht t kryre rrfenjave mitike. Edhe n popujt fqinj t Ballkanit vrejm rrfenja toponimesh t ktij lloji, ta zm pr Krakniq Markon, pr Shn Savn, pr Shn Gjergjin, pr Shn llian, pr Shn Gjonin, pr Shn Nikollin e shenjtor t tjer. Kshtu kemi Dera e Gjonit (fjala "e shejt" n kto dukuri sllave nuk theksohet), Ujt e Savs, Brryli i Savs, Tryeza e Savs, Gjurma e Savs, Mali i Savs, Kodra e Savs, Gurra e Savs, Gryka e Savs e kshtu me rradh. Vrejm jo rall q Kraleviq Marko, Shn Sava, Shn llia etj., sipas besimeve popullore sllave, zemrohen, mallkojn, e mallkimi ngjet menjhr ashtu si ndodh n rrfenjat mitike shqiptare. Me t drejt, Veselin ajkanovi, duke analizuar besimet e mitet serbe lidhur me disa shnjtor, vren prapa tyre hyjni t lashtsis e dukuri kultesh t atyre kohve, kulte q kan psuar evolucion e jan krishterizuar m von. Dukuri t ktij lloji vrejn edhe autor t tjer si Mirea Eliade e Mihail Armandov n folklorin e n besimet e popujve t Ballkanit. Sipas tyre, n folklorin e sotm hyjni e kulte t lashtsis bjn nj jet krejtt transformuar, po megjithat ruajn dhe rrnj t origjins t tyre t lasht.

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

145

KREU I GJASHT

GJARPRI N MITOLOGJI
1. Probleme e synime Ktu po paraqesim n nj vshtrim t gjer disa aspekte t kultit t gjarprit ashtu si dshmohet n popullin ton. Bhen prpjekje pr t sqaruar paralelet e ktij kulti, pra dhe lidhjet gjenetike, me lashtsin ilire e me kultura t tjera t Antikitetit. Kulti i gjarprit, me atributet e tij t mbinatyrshme, religjoze sht ruajtur mir sidomos n bashksit fshatare t viseve malore dhe sht dshmuar prmes ritesh, mitesh e besimesh; gjurm t tij vrehen n disa zhanre t krijimtaris popullore. Por, natyrisht, nj shqyrtim i till paraqet dhe mjaft vshtirsi n t sqaruarit me imtsi t dukurive t ndryshme, q kan t bjn me ritet e besimet pr gjarprin, sepse ato kan evoluar shum, jan shndrruar e kan psuar ndrfutje nga dukuri t tjera religjoze simotra, por me zanafilla e me kuptime gjenetike t ndryshme. Ndr Shqiptar, ashtu si dhe n popuj t tjer indoeuropian, ka disa qenie pr t cilat sht besuar ndr shekuj se kan pasur atribute t mbinatyrshme, si: sorkadhja, dhia e egr, derri, nuselala, ujkueX\. Por m i veanti e m interesanti sht kulti i gjarprit, i ksaj gjallese z varranike, q mund t gjendet kudo: n mal e n fush, n shkmbinj, n gurra, n pellgje, n liqene e dete. E vrejm si gjalles t shenjt t toks e t nntoks, t shpellave e t ujrave, pra t lidhur me kultin e tQ ks e t ujrave. E ndeshim edhe si hyjni mbrojtse t jets, t "^irqenies e mbarsis n familje. Duhet t sqarojm q n fillim se gjarpri, ashtu si dhe do gjalles i6 tr, send material, apo dukuri shoqrore e natyrore n tok e n

146

MARKTIRTA

gjithsi, jo n do rast mund t jet n vetvete objekt i kultit religjioz. Ai mund t marr atribute t mbinatyrshme, pra religjoze, vetm n kushte dhe rrethana t caktuara e n shtresa shoqrore t veanta. Gjarpri, n kushte e mendsi t veanta besohet si gj e shenjt, e pacnueshme. Her sht nj kafsh e zakonshme, her, n raste e rrethana t caktuara, sht nj qenie, tek e cila mendsit popullore gjejn veti t mbinatyrshme. Mundsia e t qenit ose t mos qenit t dikaje objekt kulti nuk e prjashton aspak trashgimin e besimit n vetit e mbinatyrshme t gjallesave, sendeve a dukurive t caktuara. Kshtu, njerzit kan besuar n vetit e mbinatyrshme t nj gjallese, ta zm t gjarpritt shtpis, e kt e vazhdojn gjenerat pas gjenerate deri n kohn ton, natyrisht, duke ia nnshtruar ligjit t ndryshimeve e t evoluimit t prgjithshm t mendsive e t psiks s tyre, brenda kontekstit t kulturs tradicionale t bashksive shoqrore m arkaike. Kulti i gjarprit n popuj t ndryshm t lashtsis ka zn nj vend t veant e teprt ndjeshm. N ato kohra, e gjejm t pranishm sidomos n popujt sedentar t Mesdheut. Sumert e lasht t Mesopotamis dhe Egjiptiant e kohs s piramidave gjarprin e kishin gjalles t shenjt, me atributet e hyjnis s toks e t nntoks. Edhe Popujt Ballkanik t antikitetit, dikush m pak e dikush m shum, e kan pasur kultin e gjarprit. Akeleosi, duke ardhur rreth n Dezhanir, merr n fillim formn e nj demi, mandej at t nj gjarpri. Aty, si na thot A. Krappe, nuk sht fjala pr nj prfytyrim t thjesht poetik: n Greqi dhe n Azi t Vogl shum lumenj mbanin emrin e Ofisit ose t nj gjarpri prbindsh. Hidra greke, gjarpr i ujrave, duke pasur banesn e saj pran nj burimi, n kohn m parake ishte personifikim i vet ktij burimi. N Indi, gjarpri Naga sht gjithmon pran burimeve e lumenjve (si qenie e mbinatyrshme). N shum krahina t Francs, sipas prfytyrimeve fantastike, nj gjapr gjigand ruan gurra e burime. Lugina e Orontit (Greqi) besohet se sht vepr e nj gjarpri, i cili pasi mbaroi pun, u zhduk posht burimeve t lumit. N Arabi burimet mendohen si banesa t Xhindve, demon t shkrettirs, q m s shumti jan t paraqitur n form gjarpri. (A. H. Krappe, "Genese des mythes", Paris, 1938, f. 205 - 206). Studiuesit, ndr ta dua t prmend R. Ferri e A.Stipeviq, n saje t shqyrtimitt nj materiali mjaftt gjer, kan arritur n prfundimin se nj nga vatrat ku ky kult ka pasur n lashtsi nj prhapje e nje

MITOLOGJIA NDR SHQIPTARE

147

pesh t veant kan qen trojet e llirve. Pr m tepr, pr kt kult ka pasur vazhdimsi dhe n Arbrit e Mesjets e deri n Shqiptart e sotm. (R. Ferri, Prilog poznavanja iliriske mitologie, "Anali" god II, pubrovnik, 1953, f. 419 - 429; A. Stipeviq, "Simbolet e kultit te ilirt", prishtin, 1983, f. 48-60. T dhnat e mbledhura nga autori n terren nuk jan prmendurfare, n referenca, po vetm t dhnat e autorve t mparshm q kan shkruar pr dukuri t tilla). Esht me rndsi t shnojm se, s paku kujtimet pr kultin e gjarprit dhe elementt prbrs t tij, jan ruajtur pa prjashtim n vendbanime fshatare. Nga krkimet n terren nuk kemi ndeshur asnj rast ku n bisedat me t moshuarit (e kam fjaln pr moshn 60 vje e lart), n vitet 70 t shek. XX, t mos i kujtojn n mnyr t knaqshme besimet, ritet e praktikat magjike, q kan t bjn me kultin e gjarprit, n mnyr t veant t atij q n popull konsiderohej si qenie e shenjt, mbrojtse e familjes ose si qenie e mbinatyrshme e nntoks, e ujrave, e shpellave, e toks n prgjithsi.

2. Emrtimeekuptime

N popullin ton llojet e ndryshme t gjarprinjve njihen me nj emr m t prgjithsm gjarpr, por dhe me emra t veant, sipas species ose sipas prfytyrimeve t besimtarve: gjarpr, boll, brev, neprk bullar, bu, skrapth, grabov, itoksa tokse kshtu m tej. Kta emra, n disa raste prdoren dhe n emrtimin e ksaj gjallese si objekt kulti, tazem: gjarpr, boll, brev. Pordisa prej tyre, si: neprka skrapth nuk prmenden me atribute kulti. N emrtimin e gjarprit si gjalles kulti prdoren edhe disa emrtime me origjin nga ritet e besimet Popullore, emraeufemistik, krejt karakteristik, si: vitorja, itoksi, dheu bollshadra, pupadili, shlliga, dhetoksi, prdhesi, fiera, fierakuqi, rr shaja, prpisa, dushneza etj. Itoksi dhe dheu doemos vijn nga tebuja pr t mos ia zn ngoje emrin e vrtet gjarprit. ltoksi=a\ i toks, pra zotruesi i toks e, si rrjedhim, dhe i njerzve pr t cilt dikur ishte hyjni, q mund t'u bnte mir ose keq. Po kshtu dhe emri ^heu. Kur bagtin e pickonte gjarpri a neprka, thonin: "E ka zn uheu'. "/\/ pranver shpesh her gjan e gjall e ze dheU'. Gjarprin e shtpis n vise t ndryshme t Shqipris e ndeshim

148

MARKTIRTA

me emra t ndryshm. N Jug, si: n Rrz t Tepelens, n Brataj t Vlors, n Dardh t Beratit, n Myzeqe e quajn vitore. Nopa thot se edhe n Shqiprin e Mesme gjarpri i shtpis, krahas emrit boll, quhej dhe vitore e shtpis. (F. Nopa, "Shqipria, Pikpamja fetare"! f. 17-18. Arkivi n Institutin e Historis (Do t citohet AIH). N kt drejtim sht me interes t shnohet fakti q fjala vitore, si emr vetiak pr njerz t seksit femr, prdoret n vise t ndryshme t Shqipris, n Veri, n Shqipri t Mesme e n Jug. N Jug prdoret edhe me kuptim figurativ, pr t treguar gruan e shkatht e t bukur, q sht mbarsia e shtpis. Kt na e sqaron shum mir frazeologjia popullore dhe kngt popullore tradicionale, nj prej t cilave (nga Rrza e Prmetit) po e sjellim ktu posht: "/ hoqe kyet e brezit/Si trimi armt e mezit. / Emrin e keshe grua, / Porjeshe trim e fajkua /Vrje pqin ndr brez / Mbaje punn me ers / O viiorja nd mur, / Tek rrije lshoje nur, /Gjithjetn me nder, / T buron goja sheqer", ("Kng popullore lirike", Tiran, 1955, f. 242) Hahni thot se fjala Vitore n Elbasan prdoret pr gruan q lind shumfmij, pra pr nj grua t lumtur (J.G.Hahn, vep. ecit.J. 162; "Kng popullore lirike", Tiran, 1955, f. 326). Fjala vitore n popull prdoret prt treguar: rojen e shtpis, q besohet se sht nj gjarpr i shkurtr e i trash; nj grua q ka lindur shum fmij; fatit pr t cilat besohet se i vijn foshnjs te djepi natn e tret pr t'i caktuar fatin etj. (J. G. Hahn, vep. ecit. f. 162 dhe shnimi 80, f. 201). Hahni fjaln Vitore enxjerr me kuptimin plak e vogl (J. G. Hahn, vep. e cituar, 162; "Kng popullore lirike", Tiran, 1955, f. 326). abej ia nxjerr kuptimin nga vejtore = ajo q bn vek, ajo q end, plhur-endse (E. abej, disa figura t besimeve popullore shqiptare, "Gjurmime Albanologjike - Folklor dhe Etnologji", II, Prishtin, 1972, f. 13). Sidoqoft, si n njrin kuptim, si n tjetrin, kemi t bjm me nj plak q rri n vatr e t dy rastet na e afrojn me nnat e vatrs. Shpjegimi i abejt e afron m shum me Nnn e Vatrs pr faktin se ajo na del dhe si endse, pra q punon li ose lesh ashtu si Nnat e Vatrs. Rrjedhimisht, mendojm se kshtu kemi nj lidhje me kultin e s pars s gjinis, t shprehur n trajt gjarpri, por q ruan lidhje me prfytyrime antropomorfe. Te Shqiptart e Greqis, sipas H. Pedersenit, Vitoret jan Tri Fatit a t mirat, q mendohet se i vijn foshnjs te djepi natn e tret t lindjes e i caktojn fatin q do t ket n jet (E. abej, art-

MITOLOGJIA NDER SHQIPTARE

149

cit, f- 1 3 )- D n - Kamarda, duke iu referuar Arbreshve t Italis e m t e j ' shkruan: "Vitorja sht nj gjarpr i vogl, q zakonisht gjendet ppr shtpia dhe pr t ka nj besim t mbinatyrshm si ruajts i shtpis', (Dh. Kamarda, "Appendice al saggio di Grammatologia comparata sulla lingua albanese", Prati, 1866, f. 70). Kshtu pra, n disa kuptime Vitorja na afrohet me Nnn e Vatrs, ashtu si e gjejm n Myzeqe e n ndonj krahin tjetr. N Shqiprin e Mesme e n Veri n prgjithsi e gjejm me emrin Bolla e Shtpis. Edhe n Jug, n Kurvelesh e Himar, e quajn dhe Boll, Bolla e Shtpis.Edhe n Kuks e Mirdit prmendet m tepr me kt emr. N Nikaj-Mrtur, Dukagjin e Malsi t Madhe quhet prgjithsisht me emrin Itoksi a Toksi, por edhe thjesht Gjarpri i Shtpis. Quhet Toksise, sipas popullit, "sht e tija toka, sht i tij vendi ku rri". N krahinat e Alpeve t Shqipris quhet dhe me emrin Breva e Shtpis, erhr i nj lloji gjarpri, q besohet se duhet ta ket do shtpi e q sht roje e saj. N Shqiprin e Veriut, t Mesme e n Kosov quhet dhe Ora e Shtpis me kuptimin q si gjarpri, si Ora e Shtpis\an dy figura q kryejn n shum drejtime t njjtin funksion mbrojts pr familjen, n njerz e n pasuri, sadoq n tiparet e tyre kan dhe dallime t theksuara.

3. Zotrues i toks e i nntoks N besimet popullore gjarpri sht konsideruar n nj kuptim t veant, si nj forc zotruese e toks dhe e nntoks. Kjo gjalles interesante dhe e frikshme shfaqej papritur para njeriut duke u zvarritur Pr tok, duke dal nga nj shpell a e ar pran burimit, nga nj e ar e toks, nga zgavra a rrnjt e nj druri t moshuar, kshtu q dhe kulti i tij sht i lidhur me tokn e kultin e saj, me natyrn e ndryshimet e sa J sipas stinve, me trmetet e shkatrrimet q ndodhin n tok, po d he me prodhimtarin e t mirat e toks. Nga t dhnat e eksplorimeve t autorit dhe t materialit arkivor ^el se n vise t ndryshme t Shqipris, n Veri e n Jug, ruhet kujtimi 1 fabus (i ndalimit) lidhur me gjarprin: t mos shikohen gjarprinjt, t rnos preken gjarprinjt, t mos mbyten gjarprinjt (N Mirdit e n ^es

150

MARKTIRTA

disa krahina t tjera thon se, po t mbytsh nj gjarpr, t nesrrneri t dalin tre t till prpara e t zn rrugn. Thuhet edhe se, po t mbytsh nj gjarpr, nuk mund t flesh rehat natn, se t del n ndrr Diku e lidhin mbytjen e gjarprit me fatkeqsi n prodhimtari bujqsore n bagti, n njerz), t mos u prmendet emri gjarprinjve.T gjitha kto konsideroheshin mkate me pasoja t rnda. Megjithat, dihet se, n prgjithsi, njerzit, kur kan mundur, i kan mbytur gjarprinjt q ndeshnin n natyr. Ndalimi i mbytjes s gjarprit ruhet n shtresa shoqrore t caktuara n fshatra ose vetm n kujtesn e tyre. Besa me gjarprinjt sht nj aspekt i veant i ktij kulti. N Malsit e Veriut, sidomos n Malsi t Madhe, n Dukagjin e n NikajMrturetj., ekzistonte zakoni q, n pranver, t kryhej nj rit i lidhjes s bess me gjarprinjt. "Me ipa tre Toksa bashk n Dukagjin, nuk t lan pleqt me i mbyt, pse asht keq. N ma t parin gjarpn, q ndeshim n dit t pranvers, duhet me lidh bes tuj than kto fjal: "Toks, po lidhim bes ndr vedi, ti mos me m xan mue askurrnji rob shtpijet e un, kudo t ndeshi ty, mos me t mbyt". Sipas disa t dhnave, buit i jepet bes nj her n vit, kur ky rrshqanor fillon t duket n pranver. Fjalt q prdoren pr bes jan: "77 hajt n pun tande, se nuk kam pun me ty, e as ti mos pa pun me muef' Besohet se, duke thn kto fjal, njeriu pr nj vit sht i mbrojtur nga t kafshuarit e gjarprit. Duhet ditur se gjarprin nuk duhet ta ngacmosh n asnj rast e rrethan (fshatrat e Shkodrs, Dukagjini, Malsia e Madhe). N idhn t Dibrs, kurdikush sheh s pari gjarprin n pranver, i thot fjalt: "Shiko! Ti mos u trego shokve t tu e un nuk do t'u tregoj shokve t mi'. Pasi ke thn kto fjal, pr at vit nuk t del m gjarpri prpara (E dhn gojarisht nga Ramiz Gjini, lindur e rritur n idhn). N Kosov, sipas Marian Prels (Hylli i Drits, vj. 1933, f188) thuhej: "77 shko n pun tande e un po shkoj n pun teme; ti mos m nga mue, as robt e mij, as gjan e gjali temen; as un nuk do t t ngas ty as shokt tuej, kahdo q t'i keshf' Kostari, para se t shtjer kosn n livadh, do t'u flas Toksave kto fjal: "N kjosh Toks, n kt livadh, prapou sa t kosit barin pse kemi bes ndr vedi, mos me t mbyt un ty, as mos me mxan timue" (B. Palaj. MitologjiaVIII, "Hylli i Drits", 1944, f. 84). N kt rast kemi t bjm me gjarprin si personifikim, si zotrues e mbrojts i toks dhe i pjelloris s saj. Ruajtja e ktij kulti bashk me ritet prkatse ka t bj dhe me frikn

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR


n qa

151

t kafshuarit e gjarprit gjat puns. Por, natyrisht, kjo ka lidhje dhe me besimet popullore pr gjarprin si gjalles kulti e me atributet e hyjnis s toks e t pjelloris s saj. Edhe pse si e till, jep ose nuk jep prodhim, sipas dshirs s saj. r N disa raste ritet e besimet n lidhje me gjarprin kan t bjn m e mbarsi n shtpi, n jetn familjare e njherit n prodhimtarin bujqsore e blegtorale. Ndalimi i prekjes s gjarprinjve shpjegohet me arsyen se nj veprim i till shkakton dm n bagti e n bereqet. N lidhje me kt t fundit ka dhe shum eufemizma t lindura nga frika q kan besimtart pr t zn n goj emrin e gjarprit, prandaj dhe e kan quajtur toks, dheu, aiidheute kshtu me radh (E. abej, Disa eufemizma t shqipes, Bul. i Institutit t Shkencave nr. 1, v. III1949, f. 75-76. Kto figurojn dhe n shenimet e autorit nga ekspeditat n terren.) Malsort, kur mbjellin misrin, thon: "Ozoti iars, lshoja tokn fars" (E. abej, Po aty, f. 75-76.), ose "De/ /' zoti i ars, I Se erdh izotii fars" ose"... lshoja tzott t fars\". Pra, i luten gjarprit, q sht personifikim hyjnor i toks, fenomen q e ndeshim dhe n shum popuj t tjer t bots. Kemi, pra, nj lutje pr pjellorin e toks, demon i s cils ishte ai. Besohej se, pr mbarsi n njerz, n shtpi e n prodhimtari bujqsore e blegtorale, sht mir t kesh n shtpi t ashtuquajturat "brir" t gjarprit, lkurn a nj kok gjarpri. Kt besim e ndeshim n Myzeqe" (J. Nushi, Mitologjiebesime n Myzeqe, Etnografia shqiptare, V, Tiran 1974), n Tomorric e n krahina t tjera t vendit ton. Thuhet n besime se ai q ka me vete nj kok gjarpri t thar, nuk e ze plumbi e nuk do t ket vdekje t papritur. Ky besim sht i pranishm kudo n malsit shqiptare. Esht me rndsi t shnohet fakti q kudo ndr Shqiptar ritet Pr gjarprinjt bheshin n disa festa tradicionale t vitit, si: pr Ditn e Vers (14 mars), kur lidheshin gjarprinjt; pr Llazore, kur "dobsoheshin" (me an formulash magjike) gjarprinjt ose bheshin te t tjera pr ta; pr Shngjergj, kur bheshin rite magjike t ndryshme m e kok gjarpri, me lkur gjarpri ose kur shqiptoheshin formula t nclr yshme magjike drejtuargjarprinjve. N Prizren, shum element ' Uazoreve kan t bjn me rite magjike n lidhje me gjarprinjt, si ?je9ia e tyre etj. Zeeviq (S. Zeeviq, "Gllasnik Muzeja Kosova i "etohije", X, 1970, f. 137-138) mendon me t drejt se ritet n lidhje

152

MARKTIRTA

me gjarprinjt n kt rast kan origjin totemike, ashtu si i ndeshim dhe n popuj t tjer indoeuropian, ku gjarpri na del si kafsh kulti dhe me t tilla tipare t mbinatyrshme. Rite me gjarprin pr pjellori e mbarsi n festa t ndryshme t stins s pranvers gjejm n Kosov, n vise shqiptare n Maqedoni. Gjurm interesante t kultit t gjarprit gjejm n rrethet e Shkupit (M. S. Filipevic Kultzmije u okolini Skoplje, "Miscellanca", Beograd, 1937, f. 138-139.)' M 22 mars banort e ktyre rretheve e bjn gjarprin t rrshqas mbi rroba dhe, duke kryer kt rit, shpresojn t ken fmij. Pra, ktu kemi nj lidhje midis kultit t gjarprit dhe pjelloris s gruas, rit ky shum i lasht, shum interesant dhe me origjin t qart totemike. Gjarpri personifikon nj forc t pllenimit t gruas, ndoshta si shtatzanim hyjnor. Gjarpri n besimet popullore, n Veri dhe n Jug t Shqipris, na del edhe si mbrojts thesaresh t fshehura nn tok. N Veri ky shpeshher na paraqitet dhe me emrin e Ors, duke e quajtur Ora Roje e thesareve q, sipas besimit popullor, gjenden t fshehura n grmadha. Esht me interes t prmendim nj thnie t Hahnit sipas s cils "Toskt besojn se thesaret i ruajn gjarprinj me flet, t cilt nxjerrin zjarr nga goja", (G. J. Hahn, vep. e cit, 1854, f. 162). Mendojm se kjo thnie sht nj fosile e ardhur nga lashtsia e pr t kemi folur te figura e Kuedrs, meqense n kt form na paraqitet prbindshi n fjal, q e ndeshim n popuj t ndryshm t bots. Kuedra-gjarpr, sipas besimeve popullore, rri n shpella e n zgavrat e burimeve t shkmbinjve. Besohet se disa lloje gjarprinjsh kan te koka a n mes t dy kokve nj gur t muar; mendohet se ka gjarprinj me 7, me 9 a me 12 kok, cilsi kto t prbindshave q sjellin shkatrrime e mjerime t mdha. Edhe n kto raste gjarpri del me atribute t nj hyjnie t toks e t nntoks. Ai sht zotruesi i tyre, prandaj ruan dhe vlerat e fshehura n t.

4. Mbrojts i shtpis e i familjes Si u tha edhe m par, n rite e besime popullore gjarpri del kryesisht gjalles me atribute totemike. Si i till, ai sht i lidhur fort me shtpin e familjen, duke u paraqitur si mbrojts e mbarsiprurs i tyre-

MITOLOGJIA NDER SHQIPTARE

153

Sipas informatave t mbledhura n terren, del se si gjarpri i Mpis konsiderohej vetm nj lloj gjarpri. N Jug (Labri, Tomorric ; ve nde t tjera, thon se ai sht nj gjarpr i zi, me nj tuf qimesh fleshi) n kok. N disa raste gjarpri me qime mbi krye thuhet se sht a;arprme brir t art. Q gjarpri i shtpis sht me brir apo me lgSh, kt e thon dhe n Veri, n disa raste. N krahinat e Alpeve (prmbi Drin), thon se Gjarpri Shtpis sht Breva, por jo Grabovi. N Shqipri t Mesme dhe n disa krahina t Veriut ai quhet boll e shtpis, por nukjapinkuptimtqartprtadalluarngagjarprinjte tjer. Me sa duket, ktu bolla merr kuptimin e nj gjarpri n prgjithsi. N kuptimin shkencor e n mendsin popullore n prgjithsi, ndoshta dhe si emr i gjinis femrore, Bolla sht nj lloj gjarpri me prmasa t mdha q jeton n pyje t shtrenjta (t dendura) e pran ujrave. Ajo e mbyt gjahun duke e lidhur e duke e shtrnguar me trupin e saj. Mendojm se emri Bolla, n kuptimin e gjarprit kultik t shtpis, ka natyr krejtsisht simbolike (prmasa t mdha pr t'i dhn forc t mbinatyrshme). N besimet imagjinare t popullit, kjo gjalles kultike e shtpis, t ciln n t vrtet as e ka par njeri n kt madhsi e as q ekziston, prfytyrohet, ve prmasave t mdha, pra legjendare mitike, si krejt e veant, si qenie hyjnore, jo e zakonshme. Mendojm se ky dallim midis Gjarprit t Shtpis, q sht ora e shtpis, roja e shtpis, mbrojtsi i shtpis dhe gjarprinjve t tjer, q nuk mund t jen t till, vjen nga disa faktor: s pari, ndoshta jo do lloj gjarpri ka pasur t bj me kt kult q n lashtsi; s dyti, n kalim t shekujve, ky kult sht zbehur dhe, pr t justifikuar mbytjen e gjarprinjve jasht shtpis, duhej gjetur arsyeja. Kjo sht gjetur duke thn se ky nuk sht nga lloji i gjarprit t shtpis; s treti, mendojm se ktu qndron dhe rndsia kryesore - kemi nj dyzim t kultit t ktij zvarraniku n dy t kundrta: gjarpri si kafsh e shenjt dhe gjarpri q bhet Kuedr, pra personifikim i forcave negative t natyrs, por dhe ie jets shoqrore. Nga gjurmimet n terren vrejm se Bolla bhet e dhe Kuedr. Megjithat, kur i pyet pr kt, pleqt t thon se tjetr "j sht Bolla e Shtpis e tjetr lloj sht Bolla q bhet Kuedr. r aktikisht dihet se n vrimat e mureve t shtpis mund t rroj fardo J Qjarpri. Kt e kan vrtetuar persona t ndryshm, q kan par ^arPnnj n vrima t mureve t shtpive, t kasolleve a n afrsi t s tepive. Nga t gjitha ekspeditat e bra, n asnj rast nuk kam mundur

154

MARKTIRTA

t nxjerr qoft edhe vetm nj shembull ku t thuhet se nj gjarpr, rJ filan vend n shtpi a n afrsi t shtpis, nuk ishte i llojit t gjarprit q quhet Vitorja e Shtpis (Bolla e Shtpis, Itoksi i Shtpis, Breva e Shtpis). Pra, do lloj gjarpri q shihej ose, s paku, q besohej se banonte n vrima t mureve t shtpis, n ati t shtpis, n kasolle t bagtive, kudo n afrsi t shtpis, konsiderohej si roje, si mbrojts i shtpis dhe n asnj rast nuk mbytej, se nj veprim i till konsiderohei mkat i rnd. Thon se sht gjetur gjarpri kula n djep t fmijs e fmija n gjum, e njeri nuk e ka ngar gjarprin, se "a/ sht Ora e Shtpis dhe e fmijs". Si prfytyrohej n mnyrn mtipike Gjarpri (Bolla, Vitorja, Itoksi, Breva) iShtpisl Mendohej se do shtpi, pa prjashtim, ka gjarprin e vet. Pa gjarpr shtpia nuk mund t kish prparim as n njerz e as n pasuri. Mendohej se gjarpri zakonisht rrinte n nj vrim t muritt dhoms kryesore, t zjarrit (aty ku rrin grat). Se ku gjendet ky gjarpr (si parim besimi, si mister) e di vetm gruaja m plak e shtpis a gruaja q sht zonj shtpie, por jo m shum se dy gra. N t vrtet, nse n nj shtpi jeton nj gjarpr, bhen prpjekje pr ta mbajtur kt t fsheht, po pranin e tij aty e msojn tr njerzit e shtpis. E zonja e shtpis e ushqen zakonisht tri her n dit me qumsht, me thrrime buke e me ushqime t tjera, me 't'i ndodhet. Gjarpri del prej vrims s murit, ha ushqimet q i vihen prpara e pi uj, dhe hyn prsri n vendin e tij. Fshatari Ali ufja nga Kui i Kurveleshit, 74 vje, m 1971, m ka treguar: "N do shtpi t fshatit ka pasur dikurgjarpr pr mbarsi. Ishte nj lloj gjarpri me leshra n kurriz, me xhufk; rrinte n vrat e murit t shtpis. At e ushqenin me 't'u ndodhej. Mbaj mend kurjesh i vogl q nna e ushqente nj gjarpr t till. Ai dilte nga nj vr muri dhe aty i vinin ushqim: buk, djath, lngra etj. Hante e pastaj futej prsri n vr'. N shumicn e rasteve, sipas besimit popullor, asnjeri i shtpis nuk e dinte se ku rrinte Gjarprii Shtpisdhe as e shihnin ndonjher me sy, po qenia e tij n shtpi merrej me mend nga t tr njerzit e shtpis, pavarsisht nga fakti real q n shumicn drrmuese t shtpive t fshatit nuk kishte gjarprinj. Ai q e dinte dhe e kishte par, qoft edhe rastsisht, Vitoren e Shtpis s tij, nuk duhej t'i tregonte njeriu se nj veprim i till konsiderohej mkat dhe, si rrjedhim, Vitorja e Shtpis mund t ikte apo mund t bhej e paaft prt'i sjell mbarsi

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

155

htpis n njerz e pasuri. N Jug e n Veri tregojn raste kur ndonjri vrar ndonj gjarpr n shtpi dhe, si pasoj e ksaj, gjithnj sipas simit popullor, n at shtpi kan ndodhur prapsira, ka vdekur i zoti shtpis, u sht djegur shtpia, ka ngordhur kau i parmends, i hullis /j lrimitt toks) e t tjera fatkeqsi t ktij lloji. Besohej se pasuria dhe mbarsia n shtpi varej nga aftsia ndikuese e vitoresae bolls. Po t ndodhte vitorja e mir, me aftsi t mdha demonike, shtpia bnte prpara, toka prodhonte, shkonin mbar bagtit, shtoheshin meshkujt e shtpis, s'kishte vdekje n shtpi, as t natyrshme as t panatyrshme. Kur ndonj shtpi shquhej mbi t tjerat n mbarsi e prparim n njerz e pasuri, n fshat thuhej: "'vitore q ka ajo shtpi!", "U, 'boll (a 'or) q ka kjo shtpil". Kur ndonj shtpie i ndodhnin fatkeqsi n njerz e n kafsh e varfrohej nga ana ekonomike, thuhej se asaj shtpie i ishte ligshtuar Vitorja (a Bolla). Kshtu, pra, n kt rast kemi shpjegim t dukurive t jets familjare me shkaqe t mbinatyrshme e q kishin t bnin me gjendjen e gjarprit t shtpis e jo me kushtet e jets reale. Vitorjaa Bolla e Shtpis, thuhej se ishte e truallit, ishte e shtpis. Edhe kur shtpia braktisej, besohej se n muret e shembura t saj vazhdontet rrinte Vitorja, Gjarpri i Shtpis. Ai ishte ruajts, mbrojts i truallit dhe trualli pa gjarprin e vet nuk vlente pr banim. Besimi q edhe n muret e shembura ka gjarprt shtpis shpjegohet me faktin se n t tilla vende t braktisura shihen shpeshher gjarprinj q ngrohen n diell. Kjo ngaq rrnojat e shtpive jan "banesa" t qeta e t prshtatshme pr ta: aty mund t mbrohen nga t nxehtit e vers e t ftohtit e dimrit, po dhe nga armiqt e mundshm. Ktu gjejn m me lehtsi ushqim duke ngrn gjallesa t ndryshme t vogla q shkojn t strehohen aty. N disa raste besohej se, kur ndokush ndrtonte nj shtpi t re, 9jarpri / shtpis dilte nga shtpia e vjetr e hynte n shtpin e re. Ja n. shembull nga malsit e Tirans: "N Bend e Tomadhe t Tirans ten besim shenjtrie pr Bollat. Kto nuk i vrasin as nuk i mallkojn, Se e kanprkeq vrasjen e mallkimin e tyre. Prkundrazi, kurishohin, u flasin fjal ledhatuese... kur kan shitur shtpin e par e jan stl Prngulur n nj shtpi tjetr, po n kt lagje ku banon edhe sot aj0 fernilje, jan par "dy Bolla" t mdha q kan dal nga shtpia e Pare , dhe, mbasi kan kaluar npr kopshtet e familjes Zina, jan

156

MARKTIRTA

futur n at 0ku sht vendosur kjo familje. Plaka e shtpis, Malja, kuri k0t, u ka dal prpara dhe i ka ledhatuarme fjal. Dy bollatjan fiMnj brim muri brenda hajatit t shtpis s re. N Shngjergj ^esimi se bollatjan roje e shtpis e sjellin mbarsi n familje"(AiKeta, Besime t kota (Tiran), (Mbledh m 1966), f. 14-15. N ksrast me emrin bolla n popull quhej nj gjarpr n' prgjithsi.

5. Fatsje ?mecilsi shruest

N popullon nuk jan t pakt rastet kur gjarprit i veshin cilsi shruese q, argjithsi, jan t natyrs s praktikave magjike dhe mendojm sefikan lidhje me kultin e tij. Praktikatqike n lidhje me kt gjalles paraqiten n forma t ndryshme. Ne a kto sht "t thnt e fjalve" pr t "shruar" jg njerzit e srrtf Esht e n r praktika magjike e Kngs s Buit. N Malsi t P Madhe, po dh^vise t tjera t Alpeve, dikur e kishin n tradit q, kur zinte (kafshon%/(gjarpri) nj njeri ose kafsh, menjher krkonin e thrrisnin ndofflq dinte "Kangn e Buit'. Ai ia kndonte kngn te plaga "mezfti,se mos e dgjonte kush tjetratyafr". Sipas besimit popullor, t srfluk i bnin mjekim tjetr. Plaga niste e shjtej pa vones e njeriu shrofsadoi idht (helmues)tkishteqen Bui. Kushdinte Kngn e Buk duhej t'ia tregonte askujt. Pmdryshe, "Kanga" nuk kishte m forcs' shruar t tjer. Sipas treguesit, knga ishte e prbr nga fjal pa kiPri, pa lidhje, e kodra mbas bregut ("Folklor II". Ndr malettona, ngibn Karma, Shkodr, 1940, f. 258-259). N mals^Veriut besohet se ekziston nj bar pylli q t shron nga kafshimi iaf(gjarprit). Kt bar e kan gjeturte macja e nga kjo ka kaluarte qcipastaj te njeriu. Vendi i kafshuar lyhet me at bar, e pastaj i thuhenvfjalt". Me interestl besimi sipas t cilit koka e gjarprit, si hajmali, i mbron fmijt nga srrijet e nga syri i keq. Nganjher si hajmali bjn jo kokn, por lkurn, qiOri e lshon vet kure ndrron n pranver. N Myzeqe. n Tomorric entiina t tjera thuhet se kokn apo "bririn" (n disa raste

MITOLOGJIA NDR SHQIPTARE

157

dne lkurn) e gjarprit ua varin n qaf fmijve prt mos i ngrn syri i keq dhe trimave t pushks pr t mos u kapur nga plumbat e armikut(j. Nushi, art. i cit, f. 324; shih dhe Besime tpopullit t Tirans n "Diturija", 1928, nr. 4 f. 146). N Myzeqe dhe n Tiran e prdorin lkurn e gjarprit, gjakun e qiarprit e diku kokn, si hajmali kundr smundjes s toks (epilepsis) (j. Nushi, art. cit, f. 324. Material n lidhje me kokn, bririn, lkurn e gjarpritt prdorur si hajmali kemi mbledhur dhe n ekspeditat tona n vise t ndryshme). N Malsi t Tirans ekziston nj rit interesant, sipas t cilit me ann e gjarprit i jepet menuri fmijs. Riti sht ky: Marrin nj Kakzogz t vogl (gjarpr nga ata t padmshmit, bullar) dhe ia fusin fmijs n goj. E mban fmija pak n goj e pastaj ia nxjerrin dhe e hedhin mbi tok. Kakzogza, sipas besimit popullor, hyn n pun edhe prf u dhn mnuri gocave, n mnyr q t bhen zonja shtpie e nikoqire t mira. Pr kt qllimin e f undit e marrin kakzogzn dhe ia sjellin vajzs prqark brezit tri her (Besime tpopullitt Tirans, f. 148).

6. Paraqitje n zbukurimoren popullore Pr kultin e Gjarprit t Shtpis dhe t gjarprit n prgjithsi na flet qart dhe ornamentika popullore. Gjarprinj ose vija spirale t lakuara n form gjarpri (gjarpr i stilizuar) i gjejm t gdhendura n gur, n balt e veanrisht n objekte prej druri, n zonat malore ku sht e zhvilluar blegtoria. N xhubleta, n prparje t Tropojs, n qndisje t ndryshme vrejm figurn e gjarprit. Kshtu, gjarprin e gjejm t gdhendur n lahut n Ku, Hot e Triepsh t Malit t Zi, n Kelmend, n Kastrat, n Dukagjin, n Nikaj-Mrtur e n gjith Malsin e Gjakovs. N krahina t ndryshme gjarpr t gdhendur gjejm dhe n shkopij (krraba), n furka, n djepe e n objekte t tjera t jets familjare (Tab. I, fig. 1, 2, 3). Gjarprin e gjejm t qndisur n disa raste n xhubletn e gruas s Malsis s Madhe dhe n mbeturinat e xhublets te ruajtur n Nikaj-Mrtur e Mrtur t Gurit e deri n Iball t Puks. tdhe n krahina t tjera t Shqipris s Veriut e t Mesme e gjejm 9Jarprin t gdhendur n objekte t ndryshme t jets familjare. N Jug 6 gjejm n shkopij (krraba) t barinjve, n cyledyjare, n llulla e pipa ne Labri, n Skrapar, n Tomorric, n fshatra t Kors e gjetk (Tab.

158

MARKTIRTA

Dollap n mur me gjarprinj t stilizuar, diell e simbole e t tjera kultike. (Malsia e Deanit, Gjakov). Punimndru.

u
.

^,,'",^1^1 1^^

lk_

Lahut me gjarprinj e sorkadhe (Malsia e Gjakovs - Tropoj)

Dorez krrabe me gjarprinj. Punim druri. (Polis - Librazhd)

M I T O L O G J I A NDER SHQIFTAKH.

v->y

\\t fjg. 1,2, 3). Motive t tilla vrehen dhe n objekte t tjera t kulturs ateriale, si: n lug, n ibuk, n furka e kshtu me radh: n Malsit Veriut e t Jugut. Motivin e gjarprit t gdhendur n gur n portat e htpis e kemi ndeshur n Labri (Bolen, Vel, Trba etj.), n prmet (Leus), n Mirdit (Orosh, Prlat, Prosek, Lkund, Bardhaj, prshen etj.), n ermenik (Kosharisht etj.), n Malsi t Madhe, n Dukagjin e kshtu me radh. Edhe n Rrafsh t Dukagjinit, n Kosov, kemi vrejtur motive t tilla. N Dukagjin, Mirdit e n Mat gjejm n dyert e shtpive t gdhendur harkun spiral si simbol t gjarprit (Tab. III, foto 1,2,3,4). Gjarprinjt i gjejm dhe n muret e shtpive n Prmet. Zakonisht, dyert ose portat bheshin me hark e, midis zbukurimesh t tjera, gdhendeshin dhe dy gjarprinj n t dy ant e harkut (Pano Tase, "Legjend...", f. 141-142 - AE. 44/8). Duhet t shtojm ktu se, dhe n qndisje t tjera prve xhublets, ndeshim jo rrall gjarprinj ose spirale n form gjarprinjsh (Pr kt shih dhe M. E. Durham, "Some tribal origins laws and customs of the Balkans", London, 1928, f. 127). Gjarpri n shkop ose n djep sht prfytyruar dikur si nj shpirt mbrojts pr bartsin e tij. Esht me interes t shnohet se figura e gjarprit sht e pranishme dhe n prmendore mbivarrore(F. Mehmeti, Zakone, rite e besime vdekjeje n Ke/A77eno"'Etnografia shqiptare", Tiran, 1978, f. 352; Sh. Beslagiae, Stari malisorski nadgrobni spomenici u Vuksan LekJseu, "Glasnik Muzeja Kosova", X, Prishtin, 1970, f. 365-366; shih dhe fig. 4.), n kryqe prej druri ose prej guri, n Kelmend, n varret Vuksan Lekaj afr Tuzit (n Mal t Zi), n Nikaj-Mrtur, n Jubic t Shkodrs etj. Mendojm se edhe kto zbukurime n origjin kan pasur t bjn me kultin e gjarprit, me prfytyrimet mitike lidhur me t. Pra, fillimisht kto figura kan pasur karakter mbrojts, dobiprurs. Ashtu si n kt jet, edhe "n atjet' njerzit i ruan, sipas besimeve popullore, Bolla a Vitorja e tyre. N koh t vona, kto zbukurime kan ruajtur funksione thjesht artistike, duke e humbur kuptimin e tyre t vjetr ose duke e ruajtur at n mnyr t mjegulluar. N lidhje me kt, le t kujtojm shkopin e gdhendur n form Qjarpri, q e mbajti me vete pr 30 vjet me radh, etnologu i par shqiptar Shtjefn Gjeovi. Ai natyrisht e kishte punuar vet, i frymzuar nga sir nbolika e mitologjis popullore shqiptare (Shkopi i Shtjefn Gjeovil ru het n Muzeun Popullor t Shkodrs). Ky shkop sht si shkopijt 1716 Qjarpr, q mbanin malsort tan, deri n nj t kaluar t afrme

160

MARKTIRTA

Dorez e krrabs s bariut t Jugut (Labri). Simbole gjarprinjsh e dielli

ibukungafshatrate Kors. Simbolet e gjarprit.

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR '; : -' j - ..-;*; /jtM

161

.>*;v

*&k ><u-

Port shtpie me gjarprinj e simbole t tjera kultike. (Macukull - Mat)

Gjarpr n port banese (Pej - Gjakov)

Gjarpr n port banese (Orosh - Mirdit)

Gjarpr n port shtpie. (Vinjoll - Mat)

162

MARKTIRTA

N Dukagjin, n Malsi t Madhe, n Labri etj., gjarpri sht ndeshur dhe n tatuazhe t burrave t br n krah. Pr kt dukuri n Malsin e Madhe e n Dukagjin na jep t dhna me interes M. Durham (M. E. Durham, "Some tribal origins laws and customs of the Balkans", Londr, 1928, vep. cit., f. 127. Pr Labrin shih dhe Rr. Zojzi, Ditarii terrenit, 1952. AE, f. 375-377. Edhe autori i ktij punimi ka mbledh dshmi t ksaj natyre pr viset e prmendura.).

7. Emri i tij n toponime e antroponime Emri i ksaj gjallese t kultit sht i prhapur dukshm n toponimi e antroponimi h vise t ndryshme, po sidomos n Veriun e Shqipris ose, m sakt, n Alpe. Bjeshkt e Krasniqes n Malsi t Gjakovs emrtohen me emrin e ksaj gjallese, ndar sipas fshatrave e grupeve prkatse t popullsis. Kshtu kemi Gjarpni i Dragobis (parabjeshka e ktij fshati), Gjarpni i eremit, Gjarpni i Mulosmanajve, Gjarpni i Beshivanve. Kto jan katr bjeshk kufitare njra me tjetrn. N Melgush t Shkodrs, njra nga kodratdikur, n mesjet, quhej Kodrae Buzgjarpnit. M von, ngaq aty ishte ndrtuar nj kish, kjo mori emrin Kisha e Buzgjajrpnit. M von iu ndryshua emri n Kisha e Shn Gjergjit e Kodra e Shn Gjergjit. N Gash t Malsis s Gjakovs kemi fshatin Buaj {bu- nj emrtim i veant i nj lloj gjarpri). N Melgush t Shkodrs kemi nj lagje q quhej dikur Gjarpaj, si toponim, po dhe si etnonim pr banort e ksaj lagjeje. NTomorric kemi emrvendin Guri i Gjarprit. Emrtimet ksaj natyre kemi ndeshur dhe n Malsi t Madhe, n Mat e n vise t tjera. Fush-Bulli pran Elbasanit, sipas specialistve kompetent si H. Ceka, A. Buda, E. abej, fillimisht ka qen Fush-Bolla; kshtu ndoshta dhe Qafa e Bullit n Bulqiz. N Malsi t Madhe emri i gjarprit ndeshet dukshm si antroponim, si llagap m shum, po aty-ktu dhe si emr njeriu. N Malsi t Tirans, m duket se n Fravesh, ka nj lagje q mban emrin Gjarpaj. Ata e mbajn veten t ardhur nga Malsia e Madhe dhe thon se i pari i tyre, q ka ardh aty, ka qen quajtur Gjarp Pepa. Pr trevn e Dalmacis Jugore jan me interes t dhnat e RFerrit q thot se kulti i gjarprinjve, si toponime e antroponime, ishte mjaft i dukshm te llirt, gjat Mesjets e deri n Koh t Re.

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

163

Hert, n Mesjet, mali i gadishullit Peleshac quhej Mali i Gjarpnit (Monte Vipera) e m von merr emrin Maja e Shn Gjergjit. Kshtu ndodhi dhe me malin afr Splitit q quhej Monte Vipera (Maja e Gjarprit) e m von mori emrin Maja e Shn Gjergjit, ka sht br me qllim pr t zhdukur kultet pagane, duke i zvendsuar ata me emra e mitologji t krishter. Dihet nga tregimet e krishtera se Shn Gjergji vrau Kuedrn, q ishte simbol i paganizmit, e q bhet symbol i fitores s krishterimit mbi religjionet e lashta (R. Ferri, art. i cit, f. 420-422). N Dalmacin Jugore prmenden mjaft dshmi mesjetare dhe t kohs s re pr prfytyrimet pr gjarprin n gurgdhendje, n heraldik, pr emra familjesh t prmendura me emrin "Gjarpr" (R. Ferri, art. icit, f. 424-426). Studiuesit mendojn se ktu kemi t bjm me nj trashgimi t kulturs ilire, t nj treve, (lliris) q nuk u sht nnshtruar shum trmeteve historike, megjithse popullsia sht sllavizuar me koh.

8. Gjarpri n prozn e n poezin popuilore Kulti i ksaj gjallese ze nj vend t veant n krijimtarin artistike t popullit, veanrisht n kngt legjendare q na vijn nga shekujt e Mesjets, n balada, prralla e gojdhna t ndryshme mitike. Si ndodh dhe n popujt e tjer, gjarpri n kt tradit na paraqitet i dyzuar: nganjher si prbindsh, simbol i s keqes, po n t shumtn e rasteve si mbrojts i s mirs, si prkrahs e ndihms i njerzve n vshtirsi. N folklor gjejm gjarprin e frikshm, q papritur shndrrohet Or, n nj vajz t bukur q kryen funksionin e hyjnis mbrojtse t njerzve. Kur Kreshniku shpton nj gjarpr nga djegia n zjarrin e 'nds s pyllit, gjarpri kthehet n nj vajz t vogl q kishte qen Ora. Si shprblim pr t mirn q i bri, i jep Kreshnikut forc pr t prballuar kundrshtart e pr t vn n vend drejtsi e rregull (Q. Haxhihasani, "Kng popullore legjendare" (KPL), Tiran, 1955, f. 191,302-303; "Epika le 9jendare" (ELI, Tiran, 1966, f. 207). N Kngt e Kreshnikve, n disa raste gjarpri na del si shrues i P'agve t Mujit t plagosur: "Nand soj barnash pr nen gjuh m'i ka, Jri her n dit tarr varrt po m'ia lan". Ai paraqitet dhe kndues ke ngsh magjike: "Se kur dhimbt tepr po m lodhin, / Athere nis

164

MARKTIRTA

gjarpri me kndu, / Nji soj kangsh qi kurrkund s'i ndi, / Harroj dhimbat edhe bi n'kllapi (vep. cit., f. 191,302-303 dhe 207.)..." T kujtojm ktu gjarprin si simbol t mjeksis n monumentet e lashta dalmatine. N malsit e Shqipris s Eprme besohet se gjarprit i plqejn kngt, melodit me zumare, fyelli, por dhe vaji i fmijs. Kreshnikt trima e t fuqishm, q konsiderohen si dragoj, sipas poezis legjendare, ashtu si dhe n besimet popullore, kan nj, dy, tre e m shum gjarprinj n brendsi t gjoksit, prej nga e marrin forcn. Musa Qesexhia i Ciklit t Kreshnikve ishte Dragua e kish 3 gjarprinj n bark: "Fill te mreti Krali kenka shku: / - U, thot', e preva Musen Qesexhi. / Me e pa dit' ti, Musa se kush asht, / Para vetit Musen e kin'je vnue, /NjajMusa ish pa' ken' Drangue, /Kurrn'jati shoqin'bot's'i ka le, /Se tregjarpinjn'barkiki'pas, /N'ja e kish uet, dy ikish fjet 0 EL II, f. 279)". E njjta gj vrehet dhe n ndeshjen e Mujit me Zadranin. Zadrani i vrar ka tre gjarprinj n bark: nj zgjuar e dy fjetur. Pra, forca e mbinatyrshme e heronjve legjendar ruhej te gjarprinjt q kishin n bark. Vetm nj gjarpr sht zgjuar pr t'i dhn forc Kreshnikut, se, po t ishin t tre zgjuar, do t'i jepnin aq forc, sa t prishte nj bot t tr. Gjarpri ktu sht nj fuqi demoniake forcdhnse, pra m shum se nj Or mbrojtse. Kjo na sjell ndrmend legjendn pr Gjarprin e Zjarrt mbi Malin e Obliks, q na dshmohet aty afr vitit 1200 (M. Shufflay, "Serbt e shqiptart", Tiran, 1926, f. 145). N prrallat e legjendat popullore gjarpri na paraqitet dhe n t kundrtn, n pamjen e Kuedrs q u bn keq njerzve, q u pakson bereqetet. Ajo rri n shkmb. N ndonj rast tregohet sesi njeriu e mbyt Kuedrn, ka tregon fitoren e njeriut mbi forcat e verbra t natyrs. Shpeshher me fjalt prbindsh, stihi, izderha, hashdrha duhet kuptuar nj gjarpr q vepron n rolin e Kuedrs, q u bn keq njerzve. Por ky kuptim i Kuedrs ka origjin t lasht vendse. Por n prralla dhe legjenda figura e gjarprit ka hyr disa her dhe me nj kuptim tjetr, t ri, me at t shejtanit, me origjin nga besimet monoteiste, dukuri e vonshme. Rrfenjat e ndryshme se gjarpri sht per'sonifikimi i shejtanjt jan interpretime t krishtrimit, t prdorura me dy qllime: s pari; pr t shpjeguar me krijesa konkrete kundrvnsin ndaj perndis s krishter, shejtanin dhe, s dyti, prt zhdukur mbeturinat e atyre kulteve me origjin pagane, q ruheshin n popullin ton.

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

165

Por duhet thn se gjarpri n prralla e legjenda m s shumti paraqitet me tipare t nj hyjnie mbrojtse t njerzve ose si personifikim i plotfuqishmris e i pjelloris s toks. N kisha t ndryshme t Shqipris, n Jug e n Veri, q nga ato mesjetare e deri te ato t shekullit XX, ndeshim n pikturat murale apo n ikonat Shn Gjergjin n kal q mbyt, me hesht a me pushk, nj prbindsh gjarpr. Kjo figur sht simbol i fitores s krishterizmit mbi besimet e mparshme. Megjithat, n shum raste kultet vendase vetm se jan mbuluar me nj cip t krishter, ndrsa n brendi kan mbetur po ato, sigurisht duke u transformuar e ndryshuar n prshtatje me kushtet e reja historike, ashtu si ka ndodhur dhe n popuj t tjer t Ballkanit e t Europs n prgjithsi (Shih n lidhje me kt S. A. Tokarjev, "Religioznije vjerovanija vostocnosllavianskih narodov", Mosk, Leningrad 1957, f. 115-116; R, Ferri, art. cit., f. 422-423). Por, n traditat gojore t popullit, prgjithsisht jan ruajtur tiparet m t hershme e mirfilltsore t ktij kulti, t dyzuar n t dy t kundrtat q prmendm m lart. Me interes pr shqyrtimin ton sht dhe legjenda pr "djalin gjarpr". Kt legjend e gjejm n forma t ndryshme n disa vise t Shqipris, n malsit e Veriut, n Labri e tjer, por ne po e tregojm ashtu si na paraqitet n nj legjend n vargje e mbledhur n Breg t Mats e me origjin nga Malsia e Madhe. Nj grua, pas 9 vjet martese, lind nj fmij gjarpr. Kur rritet ky fmij i uditshm, krkon t martohet me t bijn e mbretit. Prindrit e tij detyrohen ta lypin kt vajz pr t birin, por mbreti nuk ua jep vese pasi t'i shtrojn m par me florinj nj rrug 7 sahat t gjat. Rruga bhet ashtu si porositet. Me fitimin e bastit bhet martesa. E ma e djalit uditet sesi e bija e mbretit tregohej e knaqur nga martesa me nj gjarpr. N t vrtet, ai s'ishte i till: natn, duke hequr lkurn, kthehej n nj djal t bukurt pashoq. E e ma i ze nj nat padashur cipn dhe ia djeg q t mos kthehej m n Qjarpr, por djali me djegien e cips vdes (Q. Haxhihasani, KPL, f. 991 03) . Si del nga kjo legjend (si kjo ka dhe t tjera),ktu kemi t eJm me nj nga format e paraqitjes s totemit: shndrrim nga gjarpr ne njeri e anasjelltas, element q i ndeshim dhe n dukurit totemike te Popujve t tjer, i ndeshim, si e kemi thn edhe m pare, po kshtu dne ndrllir. Shnojm ktu se variante apo motrzime t legjends s "djalit

166

MARKTIRTA

gjarpr" i gjejm dhe n Kosov (D. Shala, Martesa e gjarprit n letrsin popullore shqipe, "Dituria", Prishtin, 1971, f. 93-106.) e n krahina t tjera shqiptare, ka dshmon pr nj shtrirje t gjer t ksaj legjende mitike, dhn n tregime a n poezi popullore

9. Prqasje me llirt Pr kultin e gjarprit tek llirt kemi disa dshmi historike e arkeologjike, si edhe disa mendime t shprehura nga autor t ndryshm (Stipeviq, vep. ecit, f. 48-60; R. Ferri, art. icit. f. 419-428). Ky kult tek llirt ishte shum i prhapur se kishte t bnte me vatrn familjare, por dhe sepse gjarpri pr llirt ishte nj kafsh ktonike shum e rndsishme, e lidhur me kultin e t parve t familjes e me pjellorin e toks e t gruas. T prmendim ktu legjendn e Fenikasit Kadm dhe t gruas s tij Armonia, t cilt, pasi erdhn tek llirt, ku dhe vdiqn, vazhduan t jetojn pas vdekjes n form gjarprinjsh. Djali i tyre lliriosi, hero eponim i etnosit ilir, na del n trajtn e gjarprit e pra ktu lehtsisht mund t mendojm se kemi t bjm me ni totem m t prgjithshm t llirve, ashtu si na del nga kjo legjend (Ch. Picard, Aigle etserpent, "Starinar", N. 13-14,1963,f. 4-6). N rrfenja t dhna nga autor t Greqis Antike thuhet se lliri'ishte gjarpri e fiset e ndryshme ilire ishin bijt e bijat e tij. Le t sjellim ktu edhe nj legjend tjetr t afrt me t parn, t dhn nga Plutarku: Aleksandri i Madh (i cili kish lindur n Epir, pra n nj trev q i prket etnosit ilir) ishte i biri i Olimpias dhe i nj gjarpri (S. Lisicar, Legenda o Kadmu i veze Lihnida s Egejom i Jadranom, "Ziva antika", 1953, Nr. 3, f. 245-261). Duke u mbshtetur n fjalt e Plutarkut, mendojm se kemi t bjm me nj element totemik t trevs ilire. N arkeologji dshmit lidhur me kultin e gjarprit jan t shumta n gjith trevn e banuar nga llirt, ndonse ndonj studim prgjithsues pr objektet me figura gjarpri n to nuk sht br. N mendimet e shfaqura mbizotron mendimi se ato figura (t,gjarprinjve) kan t bjn me kultin e gjarprit si mbrojts i vatrs familjare, si mbrojts i njerzve, si simbol i pjelloris, si gjalles e kultit ktonik, pra si hyjni e nntoks. Po sjellim disa prej ktyre dshmive. Nj nga m interesantt sht nj gjarpr q paraqitet n nj brez n varrin monumental t

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

167

Selcs s Poshtme afr Pogradecit, t zbuluar nga arkeologu Neritan Ceka ("Shqipria arkeologjike", Tiran, 1971, f. 47 e shnimi prkats). Aty vrejm nj kalors ilir duke luftuar kundr armiqve. Pas shpins s tij ndodhet nj gjarpr. Ky na kujton Orn (engjllin mbrojts) n mitologjin shqiptare, q i rri gjithnj pas njeriut, bile ngandonjher i paraqitur dhe n pamjen e gjarprit, dhe e mbron at n rrethana t vshtira. Nj objekt i till me gjarpr sht gjetur dhe n nekropolin e Gostiljes pran Liqenit t Shkodrs, n Mal t Zi, nga arkeologu Basler D. Basler, Nekropolna velim ledinama u Gostitju, "Glasnik Zemaljskog uzeja, Arkeologija", n. 24-1969, f. 9, Tab. XXV.). N qytetin ilir Dimalum "sht zbuluar nga B. Dautaj nj kok gjarpri dhe ktu mendohet se emi t bjm me nj objekt kulti (B. Dautaj, La decouverte de la cit illyrienne de Dimale, "Studia Albanica", 1965, Nr. 2, f. 98, fig. c.). N kalan e Hollmit n Kolonj sht gjetur Armilla me kokn e gjarprit (S. Aliu, Nj qytez e re iliren Shqiprinjuglindore, "Konf. II e Studimeve Albanologjike",Tiran, 1969, vll. 2, f. 355, Tab. IV). N lokalitetin e Qesaratit sht gjeturtruporja e nj hyjneshe lokale t bollkut. Kjo mban n dorn e majt nj shport, rreth s cils sht mbshtjellur nj gjarpr (S. Anamali-H.Ceka, Disa skulptura t pabotuara t Muzeut Arekologjik-Etnografik t Tirans, BUSHT, SSHSH, 1959, n. 3, f. 83, ig. 11). Gjarprin e ndeshim dhe n monedhat e Labeatve, t zbuluara n inamak t Kuksit nga arkeologu B. Jubani (B. Jubani, Monnaies illyriennes a l'ethnikon de ABITAN dceuvertes a Kuks, " "Studia Albanica.", 1972,1,f. 69-75, Pl. 1,1-4: PLIII, IV). Atygjejmtgdhendur gjarprinj q prfytyrohen si qenie hyjnore mbrojtse n anijet ilire. Edhe ktu gjarpri na del si mbrojts i njerzve n udhtimetdetare. Me interes pr mitologjin ilire jan dhe figurat e gjarprit n monedhat e Bylysit, Apolonis, Dyrrahut, Olimpias dhe Amantias (H. Ceka, "Probleme t numizmatiks ilire", Tiran, 1967; kapituj, syth e tabela prkatse pr Bylisin, Apolonin,Durrahun, Olimpian dhe Amantian). Kto dshmi t lashtsis n trevn ilire pr kultin e gjarprit dhe krahasimi i tyre me dshmi etnologjike shqiptare t ktij lloji na shtyjn t mendojm se ktu kemi t bjm me nj lidhje vazhdimsie nga Mirt deri te Shqiptart. Por, nj zgjidhje rrnjsore t problemit e v shtirson shum fakti se kemi t bjm me nj periudh shum t 9jat, rreth 1500 - vjeare, q nga llirt e deri te dshmit etnologjike Sn qiptare, q u prkasin shekujve XIX e XX. E vshtirson problemin

168

MARKTIRTA

dhe fakti se kt kult e gjejm dhe te Grekt e Vjetr e te Romakt. Ai dshmohet arkeologjikisht n gjith Ballkanin: e gjejm dhe te Bullgart, Rumunt e Serbt e kohs s sotme(S. Kulisiq, "Iz stare srpske religije'\ Beograd, 1970, f. 12). Kt kult n forma t ndryshme e ndeshim edhe' te Sllavt e Lindjes(S. A. Tokarjov, "Religioznije vjerovanija vostocnoslavianskih narodov", M. 1957, f. 52,53,57), n Iranin e Vjetr dhe t Ri, te Gjermant dhe te Keltt. Pra, kemi t bjm me nj dukuri t karakterit indoeuropian. Por, n baz t t dhnave t mitologve t ndryshm, ky kult ka karakter shum m t gjer, sepse e gjejm n popuj, n kontinente e n ishuj t ndryshm t globit toksor. (D.E. Hajtun, Totemizm ego sushnost preishozhdme, Stalirabad, 1958, f. 52-118) Megjithat, duket se sht i drejt, prsa na japin faktet dhe dshmit e rastit ton, mendimi i autorve t ndryshm, q e konsiderojn kt kult paleoballkanik. Nj nga studiuesit e ktij fenomeni, Kulishiq, t dhnat etnologjike i ka krahasuar me t dhnat nga llirt. Kt fenomen ai e konsideron paleoballkanik dhe q ndeshet dendurte llirt(S. Kulisiq, vep. ecit.J. 137-139 dhe 156.),prejngaka ardhur deri n kohn ton. Duhet theksuar se pr ruajtjen e ktij kulti nga lashtsia e deri n shekujt e fundit kan ndihmuar si prforcues edhe huazimet reciproke, si ka ngjar dhe me shum dukuri t tjera. Ndoshta tipare t veanta t ktij kulti jan huajtur nga nj popull te fqinji. Kjo sht krejt e natyrshme dhe e shpjegueshme pr popujt e Ballkanit, q gjat rrjedhs s historis kan pasur kontakte t vazhdueshme.

10. Veori t prgjithshme 'prfundime nxjerrim nga studimi i kultit t gjarprit dhe i prhapjes s tij ndr Shqiptar? 1. Pr aq sa japin dshmit e mbledhura (duke marr pr baz gjith t dhnat faktike nga shek. XIX e fillimi i shek. XX dhe kryesisht t dhna nga fshatra e krahina t caktuara), kulti i gjarprit, n tiparet e tij kryesore, shtrihet gati n mnyr t barabart n t gjitha viset shqiptare dhe n ato jasht Shqipris t banuara nga Shqiptar. Ai ndeshet n gjith trevn e banuar nga llirt, veanrisht n viset perndimore t Ballkanit Perendimor.

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAKU 2. Ky kult totemik ruan disa tipare q i takojn rendit t gjinis, veanrisht duke u prfytyruar nganjher dhe si i afrt me plakat (qnia e gjarprit n shtpi duhet t dihet nga grat); n Veri emri i Bolls sht j rndomt dhe si emr gruaje ose si epitet q u ven femrave. Gjithashtu, me personifikimin e tij n Kuedr, ashtu si ndodh dhe pr gruan, ruan tipare q kan t bjn me pjellorin e gruas dhe ka lidhje me shum tipare t kultit t toks, t pjelloris, t totemizmit. Gjarpri, si dhe n popuj t tjer, sht nj hyjni e nntoks, e burimeve; sht dhe simbol i dukurive atmosferike, i forcave shkatrruese q bien shtrngatat, breshrin, thatsirat. Por duhet thn se ky kult, n tiparet e tij m thelbsore, ka kaluar n kult t fisit dhe kjo gjen shprehjen e vet n besimin se Bolla e Shtpis a Vitorja sht faktor i rndsishm n shtimin e mashkullis e t prodhimtaris bujqsore e blegtorale. Kjo gjen shprehjen e vet dhe n thnien se, po t mbytet Gjarpri i Shtpis, vdes i zoti i shtpis. Nj shprehje t till e gjen dhe n identifikimin e tij me Orn e me Dragoin, dy figura t tjera mitologjike, q jan mbrojtse t familjes patriarkore, t fisit dhe t vazhdimsis s tyre, t mbarsis n njerz dhe n pasuri. 3. N kultin e gjarprit t shtpis shohim lidhje t ngushta me kultin e vatrs, animizimin e vatrs. Pra, ai na del si shpirt i vatrs, shpirt i shtpis, qenia aty e t cilit sjell mbarsi. Kulti i gjarprit t shtpis dhe i gjarprit n prgjithsi kan nj lidhje t pandashme dhe, n kt kuptim, n t dy rastet, jan hyjni t saj; "Esht i tij trolli i shtpis", "Esht e tija toka" (q mbillet apo q sht kullos pr bagti). Ai sht roje e tyre. Pra, ktu kemi t bjm, ndr t tjera, dhe me tipare t demonit t Pjelloris s toks. Ai na paraqitet dhe si roje e thesareve t fshehura n tok, meq sht hyjni e toks. Gjarpri na shfaqet me dy tipare hyjnore krejt t ndryshme: 1. mbijetoj e nj qenie hyjnore t toks e t nntoks; 2. qenie hyjnore e vatrs, e familjes. Krejt ndryshe n nj kuptim tjetr, paraqitet si qenie demoniake keqbrse, me Ntotamorfoz, duke u kthyer n Kuedr, simbol i s keqes, i shkatrrimit, i zhdukjes s prparimit t njerzve. 4. Krahas me kultin e gjarpritt shtpis dhe, natyrisht, n lidhje t n 9usht me t e me funksionin e tij totemik e animistik, ruhet dhe kulti i 9JarPrit n prgjithsi dhe kjo shprehet n mbeturinat e tabus pr t'i Prmendur emrin, pr ta par, pr ta prekur (ose pr ta ngar) e aq m

170

MARKTIRTA

tepr pr ta mbytur. Kjo shprehet dhe n besimet totemike t kthimit t njeriut n gjarpr e anasjelltas, te prfytyrimet e tij n rolin mbrojts pr njeriun n rrethana t vshtira t jets, n rolin e tij shrues, si pengues smundjesh e fatkeqsish. 5. Paralelet e ktij kulti totemik t t parve i gjejm tek Arbrit e Mesjets, te llirt, n treva kulturore mesjetare t banuara n lashtsi prej ktyre, madje, me sa na japin dshmit historike e arkeologjike t ktyre trevave, me tipare t prafrta funksionale si ato q na japin burimet etnologjike t dy shekujve t fundit. Duke e par kt kult si dukuri indoeuropiane (nga tiparet e prafrta me t) dhe si dukuri universale, mendojm njherazi se ktu kemi t bjm me nj trashgimi nga koha e lasht n trevn e banorve ilir ose, m sakt, si nj fenomen paleoballkanik, q ka pasur nj prqndrim t fort n truallin ilir dhe q prej andej sht trashguar, n rrugn e gjat historike, deri te Shqiptart e sotm. Kulti i gjarprit duhet vshtruar si pjes prbrse e trashgimis etnokulturore t popullit ton, zhvilluar n harkun kohor nga llirt deri te Shqiptart e Kohs s Re, nj kompleks kulturor etnik me evolucion t brendshm, po dhe n marrdhnie me kulturat e popujve fqinj ose dhe n lidhje me ta pr shkak t fateve t njjta historike.

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

171

KREU I SHTAT

KULTE T JETS FAMILJARE


1. Veori t objektit Dukurit me karakter mitik e religjioz kan lindur, jan zhvilluar e jan ndryshuar n varsi nga kushte t caktuara historike t jets shoqrore, pra, n nj kuptim t caktuar, ato jan pasqyrim i raporteve t njeriut me natyrn dhe me shoqrin; n kt vshtrim familja sht nj bashksi m e qndrueshme sociale, ekonomike, n psik, n mendsi e besime. Familja sht qendra kryesore ku vrehen n jet rite, mite e besime, si shprehje e si mjet i ekuilibrit social. Prej familjes kto manifestime religjioze kalojn n bashksin fshatare, n dh e n krahin, n lidhjet ndrkrahinore e mbaretnike. Ky sht nj komunikim shpirtrore mendorq ruan e prforcon bashksin sociale, e bn at t qndrueshme. Natyrisht, ky thelb toksor i prfytyrimeve religjioze e mitike prfshin n vetvete gjurm t lashtsis, gjurm t stadeve t ndryshme t zhvillimit shoqror. Analiza e dukurive t ndryshme mitologjike, q kan ln gjurm ngurosura n doke, n rite e n besime t popullit, n zbukurime t bjekteve t ndryshme t kulturs teknike, n krijimtarin gojore etj, an rndsi nga pikpamja historike, pr t nxjerr n pah dukurit nitare mbarshqiptare e tiparet etnike t veanta t popullit ton drmjet popujve t tjer fqinj t periudhave t ndryshme historike: a, lkan, Europ, Mesdhe, e par kjo n kuadrin e mitologjis ^ahasuese indoeuropiane. Analiza e dukurive t tilla, n familje e n shoqri, ka gjithashtu er >dsi t posame pr t zbrthyer kuptimin historik e botkuptimor t lte ve, riteve e besimeve n lidhje me kultin e t parve e t vdekurve,

72

MARKTIRTA

pr t br t qart lidhjen e tyre me mbeturina t dokeve e zakoneve, traditave t vjetra t organizimit patriarkal t familjes shqiptare n disa vise fshatare t vendit ton. Vendi ku manifestohen m tepr mbeturina botkuptimesh e praktikash t vjetra, arkaike sht familja. Kjo ka arsyen e saj. Jeta familjare me elementt e saj prbrse sht shum e komplikuar. Ktu ekzistojn rrethanat pr t'u ruajtur m me forc zakone, rite e mnyra t organizimit tradicional t saj. N krahasim me zhvillimin e prgjithshm shoqror, kjo sht e prirurt ec m ngadal, t qndroj m e palvizshme. Tradita ktu trheq m me forc. Duhen zbrthyer bazat botkuptimore t tradits pr t kuptuar edhe brendin e riteve e t besimeve n jetn familjare e t bashksive. N familjen shqiptare t disa viseve fshatare, sidomos ndr male, n Veri e n Jug, jan ruajtur deri n koh t vona disa mite, rite, doke e zakone t karakterit patriarkal q kishin t bnin me kultin e t parve e t t vdekurve. N disa raste jan ruajtur mite e legjenda pa ndonj kuptim t posacm pr treguesit e tyre e n disa t tjera ruheshin t lidhura me rite e besime q prbnin aspekte botkuptimore t jets familjare. Disa rite e besime q n origjin ishin shprehje e kultit t t parve, kishin n vetvete, n gjendjen e tyre "etnografike", nj seri funksionesh t lidhura me pjellorin e toks, me mbarsi n prodhime bujqsore e blegtorale, n mirqnie, shtes e prparim n jetn familjare. Me nj fjal kryheshin rite drejtuar t parve a t vdekurve me qllim q nn ndikimin e tyre t siguronin prodhime t bollshme e t ruheshin nga fatkeqsit njerzit, bagtit n trsi. Termi "kulti i t parve", do t prdoret n kuptimin e gjer q i japin mitologt e ndryshm. Ktu duhen kuptuar dukuri t ktij lloji n jetn familjare. prsa i prket kultit t t vdekurve, dhe ky do t merret n lidhje t ngusht me kultin e t parve dhe vetm n kt drejtim do t zbrthehet, prandaj edhe u prfshin bashk n nj njsi. N kt punim do t analizohen dukuri t mitologjis shqiptare q kan t bjn me totemizmin e kultin e gjinis, me kultin e fisit e me kultin e t vdekurve, me nj fjal me kulte q lidhen me marrdheniet e me organizimin shoqror t gjinis e t fisit, dhe me mbeturina t ngurosura e t shndrruara n stade t mvonshme t zhvillimit shoqror. (Termi "gjini" do t prdoret me kuptimin e viis amsore,

M I T O L O G J I A INJJCK ^ n ^ x I " 1AJTVAL.

pdrsa termi "fis" me kuptimin e patriarkatit dhe t mbijetojave t tij n stade t mvonshme t zhvillimit shoqror, t vijimit nga ana e babs. prdoret ktu dhe termi vllezri, pr at grup social q rrjedh nga nj i par i prbashkt n vijn atrore, e cila prbhet nga shum familje). Dukurit mitologjike n gjendjen q i kemi sot kur analizojm thelbin, prmbajtjen dhe prejardhjen e tyre, prmbajn n vetvete gjurm t kohs e t rrethanave shoqrore kur kan lindur mbi bazn e veprimtaris reale konkrete t njerzve, gjurm t kohs dhe t rrethanave shoqrore kur ato jan t zhvilluara si mite, rite e besime n formn m t plot n prputhje me kushte t veanta, dhe n kt faz duhet t gjem prmbajtjen kryesore t tyre, dhe s fundi gjurm t kohve kur ato jan ndryshuar, duke kaluar n formn q mbijetojn. Gjat rrugs s saj historike nj dukuri mitike, veanrisht n kohn kur ajo jeton si mbeturin, ndrthuret me dukuri t tjera t ktij lloji, nganjher dy, tri a m shum dukuri t ktilla shkrihen n "nj", por si "njsh" ruan disa tipare t origjins s saj nga disa njsi t ndryshme mitologjike. Shpeshher ato ruajn formn e vjetr, por ndryshojn n prmbajtje; ka raste q ato t jen t shkrira n njsi t natyrs t prsonifikuara. N shqyrtimin e fakteve pr rite, besime, pr figura mitike, analiza jon do t prqndrohet m tepr n ato tipare t tyre q kan t bjn me objektin, pra me kulte t jets familjare te Shqiptart, duke mos ln n harres dhe tipare t tjera kur ato jan t kapshme pr shqyrtim, dhe q lidhen me probleme sociale t bashksis familjare.

Ritet, besimet, kultet e ndryshme, figurat mitike (hyjnit) kan karakter t dyfisht. Ato tregojn pafuqishmrin e njeriut ndaj forcave t natyrs, pr t'i sunduar e pr t'i shpjeguar ato, po nga ana tjetr jan dhe shprehje e raporteve shoqrore. Njeriu t panjohurn gjithnj e ka sn Pjeguar me ann e s njohurs. Njeriu primitiv nuk kishte si t'i shpjegote ndryshe natyrn dhe dukurit e pakuptueshme t saj, vese ^e ann e s njohurs e dihet se kjo njohje nuk arrinte m tej se toka e Qjinis a e fisit dhe marrdhniet me bashksin e njerzve ku ai jetonte 6 nie t cilt kishte t bnte pr s afrmi n jetn e tij t prditshme, ^-.. ,x kafsht, bimt e objektet e tjera t natyrs. Pra, njeriu primitiv

174

MARKTIRTA

marrdhniet n gjini a fis i hodhi n natyr n prfytyrimet e tij mistike. N lidhje me simbolizimin e dyfisht t fenomeneve t ndryshme t mitologjis, forca t natyrs dhe forca shoqrore, mitologt vrejn se, n fillim t historis objektet e ktij pasqyrimi jan para s gjithash forcat e natyrs, t cilat gjat zhvillimitt mtejshm kalojn ndr popuj t ndryshm prmes nj shumllojshmri personifikimesh t ndryshme. Mitologjia krahasuese ka mundurta ndjek kt proces primitiv s paku ndr popujt indoeuropian q kur u shfaq pr her t par n "Vedat" indiane dhe ta studjoj imtsisht zhvillimin e tij t mtejshm ndr Indut, Perst, Grekt, Romakt, Gjermant dhe, sa lejojn burimet, edhe ndr Keltt, Lituant e Sllavt. Por fill pas ksaj, krahas me forcat e natyrs, dalin dhe forcat shoqrore, forcat q ngrihen prball njeriut dhe q jan po aq t huaja dhe n fillim po aq t pashpjegueshme pr t, sa dhe forcat e natyrs, dhe tamam si kto t fundit, n dukje, e sundojn at me t njjtn domosdoshmri natyrore. Figurat mitike, t cilat pasqyronin n fillim vetm forcat misterioze t natyrs tani marrin edhe tiparet shoqrore dhe bhen prfaqsuese t forcave historike. Si els mjaft i sigurt n shpjegimin e fenomeneve t ndryshme mitologjike si prejardhja, thelbi dhe prmbajtja e tyre n prgjithsi, ka shrbyer studimi i mitologjis e i besimeve t popujve primitiv, ku t tilla dukuri na kan arritur t gjalla e jo n form mbeturinash. N kt drejtim, n vshtrim krahasimtar, jan studjuar popujt indigjen primitiv t Ameriks, t Australis, t ishujve t Paqsorit (popuj vendas t arqipelagve t Polinezis, Mikronezis e Melanezis), popuj t prapambetur t Azis, t Afriks e kshtu me radh. N analizn e br ktu, jan pasur parasysh rezultatet q ka arritur mitologjia krahasuese botrore, veanrisht pr popujt me origjin indoeuropiane. Elememtt mitologjik q do t paraqiten n kt parashtrim, si material faktik baz i prkasin gjendjes s tyre n shekullin XIX e fillimin e shekullit XX., pra t ruajtura n form mbeturinash, n form ritesh e besimesh t ngurosura, n form legjendash e tregimesh popullore. Kjo gjendje e materialit, natyrisht, e bn t vshtir edhe analizn. Por, nga ana tjetr, duhet t shnojm ktu: Se pari, materiali pr shqyrtim sht i bollshm dhe i mbledhur n mnyr t dokumentuar n krahina t ndryshme te Shqipris, aq sa

Dy duart shtrnguar. Shmri e Kurbinit. Simboli i prjetsis n bashkim. Punim guri.

n kuadrin e ktij punimi vetm nj pjes shum t vogl t tij mund ta japim pr ilustrim faktik. S dyti, ky material sht mbledhur kryesisht n vise malore t vendit ton, n krahina blegtorale e bujqsore, t cilat pr munges t rrugve t komunikacionit, kan qen disi t veuara nga qyteti deri pas Lufts s Dyt Botrore. N kto krahina jan ruajtur deri von n form mbeturinash disa tipare t marrdhnieve patriarkale, pra ktu sht ruajtur jo keq dhe mitologjia, ashtu si sht ruajtur dhe n vende t tjera t Ballkanit dhe t Europs n prgjithsi, kryesisht n viset fshatare ndr malsina. Faktet mitologjike n lidhje me kultin e gjins jan t pakta, t zbeta dhe shpeshher t veshura me tipare t stadeve t mvonshme t z hvillimit shoqror, sidomos me tipare t kultit t fisit. Ato jan ndryshuar e shndrruar shum, por gjithsesi, i ruajn disa tipare t kohs s gjinis. "l~e tilla jan disa figura mitologjike t seksit femror si Nna e Vatrs, ^'torja, Simbole t Amsis, Ora, Shtriga etj., tiparet e t cilave na

176

MARKTIRTA

bjn t mendojm se ktu kemi t bjm me gjurm t hyjnive t nj kohe shum t lasht. Sigurisht q t tilla figura kan marr edhe nj seri funksionesh t periudhave historike t mvonshme dhe madje n themel kan marr funksione t mbrojtsve t botkuptimit patriarkor, por ruajn diku m shum e diku m pak dhe tipare t rendit t gjinis. Ktu nuk nisemi aq shum nga seksi i figurs s dhn nprmjet emrit, sesa nga ana funksionet e saj, gjra kto q do t dalin gjat shqyrtimit.

2. Nna e Vatrs N Shqipri ruhen mbeturina t kultit t vatrs e kto kan t bjn nga nj an me kultin e zjarrit, prdorimi i t cilit i pruri aq shum shrbime njerzimit n zhvillimin e prparimin e tij dhe nga ana tjetr kulti i vatrs sht i lidhur dhe me kultin e s pars s gjinis, zotruese kryesore t vatrs familjare, n koh t lashta. Nj figur e till q ka t bj me vatrn quhet "Nna e Vatrs". Kjo sht nj figur e mbar truallit shqiptar, q nga Kosova e deri n amri; na paraqitet me emra t ndryshm, her n njjs e her n shums; ka raste q n t njjtn krahin t na paraqitet me emra t ndryshm. N vise t ndryshme emrtohet: "Nna e Vatrs", "E ma e Vatrs", "Shtriga e Vatrs", "Plaka e Vatrs" (Mati) "Shtriga", "Nna e Vatrs" (Malsi e Tirans), "Mmat e Vatrs", "Xhuxhet e Vatrs" (Myzeqe), "Shtriga" a "Shtrigat", " Nnat e Vatrs", " Nna e Vatrs" (Tomorric); "Mma e Vatrs" (n fshatra t Vlors). Pak a shum me t tilla emra i gjejm dhe n vise t tjera t Shqipris , n Jug e n Veri, n Kosov e amri, n Shqiptart e Maqedonis, n Malsit e Tetovs, n Malin e Zi t Kumanovs. Kjo figur na paraqitet m shum si nj plak e vogl, me sy t zgurdulluar e t skuqur, me leshra t mdha t thinjura, t lshuara deri posht, n shum raste duke tjerrur a endur li a lesh ose duke krehur flokt, duke shprishur li a lesh. Thuhej se vatra duhej pastruar n mbrmje se, po ta lsh pa pastruar, zemrohet "Nna e Vatrs". "Nna e Vatrs" a "Shtriga e Vatrs", n shumicn e rasteve na jepet me tipare pozitive dhe m rrall me tipare negative pr njerzit; at e dallojm qart nga "grat shtriga"l gjalla q, sipas prfytyrimeve

MITOLOGJIA NDER SHQIPTARE

177

popullore, dalin natn e shkojn sbashku prt ngrn njerz, prt ngrn shpretkat e fmijve e pr t pir gjakun e tyre. Nganjher "Nna e Vatrs" thirren dhe "T Mirat" ose "T Tretat e Vatrs"; pra ato barazohen me caktueset e fatit t fmijs natn e tret pas lindjes: kemi n kt rast nj shkrirje t dy figurave me origjina t ndryshme. "Nuk duhet t rrish n dark ke urt e zjarrit, se rrin ato, "t mirat" ose "t tretat e nats" thuhet n Myzeqe. (J. Nushi, "Mitologji...", f. 316). "Mmat e Vatrs", besohej se hanin buk e gjell si gjith njerzit, pra duheshin marr me t mir, duhesh br nj kula pa brum n vatrn e re, q do t piqesh pr her t par si dhurat pr "Mmat e Vatrs". (J. Nushi, "Mitologji...", f. 316). Si u prmend m lart, ato n nj shumic rastesh na dalin me cilsi vetm pozitive. Kshtu ndodh pr krahina t ndryshme t vendit ton, kshtu ndodh edhe pas disa t dhnave, pr shembull n Tomorric, ku tregonin se: "N Vatr t shtpis vin e rrin natn shtrigat e nuk shihen. Ato nuk i bjn asnjeriut t keqe, por ve t mira. Ato jan t veanta (t tjera: M. Tirta), e nuk jan si grat shtriga q dalin e bjn prapsira. Kur bien n mbrmje pr t fjetur, plakat e shtpis i thon nj vajze a nuses s re: "Fshije, bij, vatrn e mos e len kshtu se vjen e rri shtriga". Kto vijn natn e rrin atje e kujt keq nuk i bjn. Shtrigat e Vatrs quhen edhe "Nnat e Vatrs" ose "Nana e Votrs", "Nna e Vatrs". Prfytyrimi i ksaj figure n mnyr t ndryshme, n krahina t ndryshm edhe nga e njjta trev, kuptohet, ka t bj me faza t ndryshme t evolucionit t saj n stade t ndryshme t zhvillimit historik t shoqris. Ka edhe dy dshmi nga Malsia e Tirans: "Nana e Votrs", ose "Shtriga" i rrfehet plaks q rri shum von natn dhe tjerr li ose lesh. Forma e saj sht nj plak flok thinjt, afr vatrs; shum her kur ngrihet nusja n mngjes Prt prgatitur uj t ngroht, sheh n vatr nj plak q kreh flokt roe krhan liri ose tjerr; kujton se sht e vjehrra; i flet po ajo nuk Prgjigjet. N kt mnyr kuptohet se kjo qenka "Nana e Votrs" (Besime t popullit..., "Diturija", 1927,2, f. 68). Por "Nnn e Vatrs" e parafytyrojn dhe me tipare negative, ' na paraqitet n shembullin q po paraqitet ktu: "Nna e Vatrs", n J figur kjo e besimit popullor e q e prfytyrojn si nj plak shtrig je keqe, gjasme se kjo, posa gjindt e shtpis largohen dhe shkojn t er| , menjher vjen e ulet pran caranit t vatrs, duke i krehur flokt es ^j me nj krehr t madh, t hekurt, dhe, po t gjej ose t shoh
S

178

MARKTIRTA

ndonj kalama aty, ajo menjher e kap at dhe ia nxjerr syt me at krehrin e saj" (Xh. Kusi, "Bestytniepar', 1970, f. 136) "Nna e Vatrs" e gjem edhe n nj form shum t zhvilluar dhe t shkrir me figura mitike t tjera. Kshtu, sipas nj versioni t Beratit, ajo e ka ndejen n mal t Tomorrit dhe n shtpi t fshatarve vjen vetm natn pr t ngrn fmijt e fshatarve, pra kshtu ka marr tamm tiparet funksionale t nj gruaje shtrig n formn e nj qnieje mitologjike t pyllit, t malit. T vesh kokn n vatr sht gjynah se del "Nna e Vatrs" (Zonja e Vatrs). Mos krih kokn natn afr vatrs se t del "Nha e Vatrs". Nna e Vatrs sht "gjindje" dhe flet n mnyr t llahtarshme. Nn'e Vatrs kridhet te oxhaku kur t gjith pjestart e familjes bien posht (ulen prt fjetur), (F. Ndocaj, "Bestytni", Berat, 1963,f. 8, A. E). "Ndrsa nj grua po krihte (Inurte) lesh natn, i doli "Nna e Vatrs" sikur t ishte nj fqinj dhe e pyeti se 'po bnte. E ma e vatrs sht si nj shtrig me thonj t gjat, me sy t kuq, flokt i ka t bardh. Ajo donte t gnjente kt grua q posa t ikte ajo nga dhoma, t'i hante fmijt e saj. Prandaj i tha gruas: - Shko e merr kazanin e fqinjs q t lajm velenxn. Mirpo gruaja para se t dilte i dha pr t br nj pun, dhe si ia pa thonjt, e kuptoi se kjo ishte "Nna e Vatrs" e far donte t'i kurdiste duke e larguar nga shtpia. Fmijt po flinin dhe gruaja pr t'i shptuar, dolli gjoja t shkonte te fqinja dhe me t dal te porta, tha duke shikuarngaTomorri: - Po digjet mali i Tomorrit, me lak e me plak, me shtpi e me fmij! Nna e Vatrs; q thuhet se e ka shtpin n Tomorr dhe atje ka dhe fmijt e vet, i la fmijt dhe gruan dhe muar t dilte. Posa doli n port, zonja e shtpis tha: Bismilahi! - dhe athere nna e vatrs foli: - Ah 'ma le, pa do t t kisha mbytur ty dhe fmijn tnd bashk! dhe iku. (F. Ndocaj, "Bestytni", f. 8-9). Synimi pr t grn fmijt e shtpis (t gruas me burr t caktuar), nga "Nna e vatrs", si sht rasti i legjends s Beratite shembuj t tjer, ka mundsi t jet shprehje e mospajtimit midis stadesh t ndryshme t zhvillimit shoqror. "Nna e Vatrs", duke qen shprehje e veant e rendit t gjinis, fmijt nuk i ka me burr t caktuar e pra, n kundrshtim me normat e monogamis, ku fmijt &

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

179

kan t caktuar babn, ata don t'i zhduk si t paligjshm pr t e pr normat e sistemitt gjinis. Ka mundsi q ktu t jet grshetuar dhe nj fenomen tjetr q i takon atij stadi: fenomeni i kanibalizmit, dukurit e t cilit i gjejm dendur n mitologjin indoeuropiane, n at shqiptare. N krahinat malore t Shqipris, n Veri e n Jug, duke prfshir ktu edhe disa vende fushore, kur bnin gostira, hidhnin n zjarr e n an t zjarrit t vatrs dika nga ushqimi q e bnin pr t ngrn. N Vlor e krahina t tjera ku prdorej hallva, hidhnin hallv dhe thonin se kt "e hedhim pr shpirtraf, diku-diku thuhej se: "e hedhim pr shpirtrat e t parve tan', n vende t tjera thuhet se "e hedhin pr t tretat e nats", a pr Nnn e Vatrs". sht me interes t theksohet ktu, se prve tipareve t tjera dhe si punuese t lirit a t leshit, ashtu si del edhe "Nna e Vatrs", dalin dhe "T tretat e Nats", sado q ato jan t nj natyre tjetr. (T tilla figura mitike si personifikim i zjarrit e vatrs familjare n pamjen e nj plake gjendet dhe n popuj t ndryshm t bots; besohej se n do vatr rrin "Shpirti iZjarrit". Disa popuj e quajn zjarrin "Gruaja e Madhe", prandaj burrat e kan t ndalur t zhvishen lakuriq prpara zjarrit). Etnologt e ndryshm t tilla prfytyrime t ndryshme pr "Nnn e Zjarrif'e shpjegojn si nj mbeturin t kultit t nns t lindur q n kohn e sistemit t gjinis. Prfytyrimet e disa popujve pr "Nnn e Zjarrit", thon etnolog t ndryshm, s'jan gj tjetr vese oshtima t largta q kan lindur n epokn e paleolitit t von, n epokn e lindjes s kultit t amsis, kultit t personifikimit t vatrs t zjarit n pamje gruaje. Kjo lidhet dhe me faktin se n koh t lashta varrimet e t vdekurve bheshin pran vatrs a n prag t ders. Nga t tilla varrime - thekson Shternberg - e ka origjinn dhe kulti i vatrs dhe kulti i ders. (L. J. Shtemberg. Pjerv rel., M. 1936. f. 336). sht shprehur mendimi se figurinat n skulptur t grave t veshura t Epoks s Orinjakut, t 9jetura n shum stacione t Europs e t Azis, n nj afrsi t pandar nga vatra shtpiake, jan prfytyrime t "Nnave t Zjarrif'a "Hyjni t Zjarrif. Hestia e Greqis s lasht dhe Vesta e lasht Romake ishin Personifikime t flaks s zjarrit. N Romn e lasht do dit i hidhnin 2 Jarrit nj pjes nga ushqimi q hanin vet; n dit t caktuara t muajit ^nor i bnin dhe lutje zjarrit dhe i hidhnin lule duke prfytyruar si t

180

MARKTIRTA

pranishme aty hyjnit e vatrs e tfamiljes (N.Turchi, La relig..., Bolonja 1939, f. 12-13). Si rrjedhim i t gjitha ktyre q u than m lart, del se "Nna e Vatrs" si figur mitike sht mbeturin e zbeht e nj hyjnie shum t lasht t vatrs q e ka origjinn q nga koha e matriarkatit. Tiparet e saj si nj qnie e mir, q i duhet dhn ushqim, q i duhet pastruar vatra, q duhet t sillemi me respekt ndaj saj, jan m t lashta e m origjinale; ndrsa ato tipare q na e paraqesin si nj shtrig t keqe e t shmtuar, q ha fmijt e q bn prapsira, jan shtresa t nj kohe t mvonshme, jan si nj shprehje e fitores s fisit mbi gjinin, shprehje e ideve t rendit t fisit q poshtron rolin e gruas n bashksi. Shkrirja me figura t tjera si me fatet: "t mirat" a "t tretat e nats", duke qen edhe kto t fundit me nj origjin t afrt me "Nnn e Vatrs", me shtrigat dhe grat shtriga n prgjithsi, shkrirja me qnie t tjera mitike t malit si sht rasti i Beratit, ku thuhet se "Nna e Vatrs"jeton n Tomorr, jan shtresa edhe m t vona, kur hyjnit e vjetra t fisit fillojn e kalojn n qnie prrallore. Pra, kur t tilla figura zbehen shum, fillojn e marrin emrat e funksionet e njra-tjetrs, ku disa zhduken e ndonjra me tiparet e t tjerave vazhdon t jetoj edhe m tej, si sht rasti i "Nns s Vatrs"r\ Tomorr. N gjysmn e par t ktij shekulli, si figur mitike sht prdor nga nnat pr t trembur fmijt e tyre e pr t'i vn ata pr t fjetur, duke u thn: "Flij, mos bjz se t ha "Nna e Vatrs", "Mos qajse t dgjon Nna e Vatrs e t ha"\ "Mos lvizse t ha buba", por n koh m t hershme e sidomos n koh t lashta nuk ka pas aspak kt funksion. Ajo n kohn e gjinis e si mbeturin edhe n fis, sht respektuar tamam si nj hyjnesh e vatrs, q ka t bj me kultin e s pars s bashksis. N disa popuj, me fitoren e plot t rendit fisnor mbi at gjindor hyjneshn femr e gjejm t br hyjni burr, figur q jeton dhe n stade t mvonshme t shoqris, diferencuar n grupe shoqrore, ndrsa ndr Shqiptar kt nuk e kemi ndeshur. T ruajturit e mbeturinave t hynis s vatrs familjare sht e lidhur n nj far mase me mbeturina t ndryshme t marrdhnieve patriarkale n popullin ton. Kultin e t parve n lidhje me vatrn familjare e kemi ndeshur n respektimin e shpirtit t vatrs, t shpirtrave t t parve, t cilve u bheshin flijim ushqime n zjarr, ose ushqime q pr dit festash liheshin n vatr natn e mendohej sikur n to vinin e hanin

MITOLOGJIA NDER SHQIPTARE

181

shpirtrat e t parve. Kt e ndeshim dhe n kultin e Bolls s shtpis a t Vitores s shtpis (kulti i gjarprit) pr t cilin sht folur n kreun egjasht.

3. Ora e shtpis, e njeriut Dy qnie t mbinatyrshme, Ora e Zana n disa tipare ngjajn njra me tjetrn. N jo pak raste merret njra pr tjetrn. N mnyr t veant Zana, shpesh her, n gojn e treguesve emrohet me emrin e Ors. Kto dy figura kan dhe ant e tyre krejtsisht t veanta, madje themelore q i bjn t ndryshojn njra nga tjetra. Vihemi para disa pyetjeve: Pse ndodh q n tregime t caktuara nganjher nuk merr vesh nse sht fjala pr Ort apo pr Zanat, nga q n emrtim e n brendi jepen njra pr tjetrn? Mos kjo ka t bj me origjinn e tyre t prafrt, apo ktu kemi t bjm me nj sinkretizm t mvonshm? Mos kjo ka t bj me ato dukuri ku kto figura, n nj mnyr a n nj tjetr, ndihmojn njeriun? Athua kjo ka t bj me shprbrjen e tyre si hyjni? A ka t bj kjo me koh t von kur ato e kan humbur funksionin e dikurshm? Ktu kemi dy gjra rreth t cilave duhet gjykuar: 1. FakteteshekullitXIX-XX 2. Origjina e ksaj ngjashmrie. Pr kt t dytn kemi shum errsir. sht vshtir t ndriohet e vrteta. Gjithsesi, duke qen pr shum shekuj si mbijetoja, kan kaluar njra n tjetrn, nga q t dyja, edhe pse njra e familjes e tjetra e natyrs, kan t bjn m njeriun e me fatet e tij. (M. Tirta, Shtresime mit...,. F.SH.3,1987, f. 200). Ndryshimi themelor, sipas burimeve m t shumta e m t besueshme, sht n funksionin e Zans si mbrojtse e natyrs s vir gjr: male, pyje, burime, egrsirat malit, ndrsa Ora sht mbrojtse e njeriut, familjes, fisit, fshatit, t territoreve t bashksive fshatare rr ethinore, por edhe n prmasa krahinore. Funksioni themelor, mund t themi dhe m mirfilltsor, i Ors sht ^brojtja e njeriut, e bashksive njerzore. Sipas besimeve, do njeri ka Orn e tij mbrojtse, shoqruese t tij. sht pra ajo nj hyjni n shfbim t nieriut, por q lind dhe vdes me nieriun. Sipas fuqis s

182

MARKTIRTA

Ors s tij, njeriu sht i fort a i dobt, me fat e pa fat, i lumtur a i mjer. Ort prgjithsisht jan pa form e t padukshme, jan dika si ajr, mjegull, frym, qnie shpirtrore, por n poezit, prrallat popullore ato paraqiten dhe si gjarpr, si vajz' e vogl e bukur. Ktu si duket ka nj materializm figurativ t asaj q sht frymzim. Njerzit q kan fat n jet quhen orgjall, ordritun, oruet, orel, orfort, orgjat, ndrsa njerzit, t cilve u kan ndodhur fatkeqsi n jet ose q jetojn n mjerim t madh quheshin orlig (q u sht ligur ora), orprem, orlshuem, orzi, ordekun. Disa nga mallkimetq prdorim ndaj kundrshtarve, si mallkime t forta, q ngjisin, ishin: Ligtu Ora! Dektu Ora! Vraftu Ora! T lshoft Ora! T'upreft Ora! Gjoftu Ora! Gjoft Ora m'shtjelm! Gjoftu Ora gur! Por prdoren dhe urime t tilla: Pa Orn uet! Pa Orn gjall! (me kuptimin shum t gjall e vepruese). T ndift Ora!Thuhej se do fis, do vllazri, do krahin ka Orn e saj t veant dhe sipas forcs s Ors i ecnin dhe punt mir. Besohej se njerzit q ishin trima t mdhenj, njerz tepr t prmendur pr bma t lavdishme, jan me Or tepr t veant, me Or t fort, Or kreshnike. Ka rrfenja q tregojne se e tr Shqipria a Shqiptaria ka Orn e saj q e ndihmon. Nj njeriu a nj familjeje, fisi etj, pr nj far kohe i ecn puna mbar: n shtes e mirqie ne njerz, n pasuri, n harmoi, n bashksin prkatse e thuhej se e kishte Orn uet, e kishte Orn t fort; ndrsa pas nje kohe mund t'i ndodhnin fatkeqsi, vdekje, dmtim i pasuris, varfri, grindje e n kto rastet e fundit thuhej se sht n teposhte, i asht lig Ora, i ka dek Ora, e ka Ishue Ora. Thuhej se Ort jan t padukshme, rrin n streh t shtpis, n oborr, pran burimit t afrm t shtpis, n ndonj hije, nn peme pran shtpis. Tregohej se Ora e ndjek njeriun mbas ngado q t shkoj, prta mbrojtur at. Ai nuk e sheh Orn e tij mbrojtse, ndrsa ajo e shpton nga rreziqet. Vet besimtari mendon se n rrugtimet e veprimet e vshtira t tij e ruan Ora. Kur pran sht^pis mbi ati a mbi tavan, ose gjat udhtimit natn, dgjohet ndonj zhurm e pakuptueshme, njerzit mendonin se ishte Ora q po kujdesej pr ta dhe ata ose ai, menjher kolliteshin pr t treguar se "po e di qje Ora q po m mbron". Ora e vllaznis, e fisit, e fshatit, e Dheut a e krahins, rri n majn m t lart n pronsi t bashksis shoqrore prkatse dhe e mbron

MITOLOGJIA NDER SHQIPTARE at nga rreziqet a t papriturat. Kshtu, Ora e Nikajve rrinte n Maj t Kakis: ishte e remt nga fytyra dhe q kurr nuk dinte t qesh; ajo e Shals qdronte n Maj t Rrshellit, e gjat si vgjeni (arrnini, bredhi i bardh), e hieshme si drita, e idht si gjarpri, Ora e Merturit rrinte n Maj t llumit; Ora e Krasiqes rri n Maj t Shklzenit, ajo e Hasit n Maj t Pashtrikut e kshtu me rradh. Kur do t vdes ndonj njeri, thuhet se Ort njoftojn duke rrokullisur gur, copa nga shkmbi a zhuri q rrshqet nga lartsit. Nse rrshqiste ndonj gur i vogl thuhet se dot vdes ndonj njeri pa rndsi, nse rrshqitjet ishin gur t mdhenj e me zhurm t madhe thuhej se do t vdiste nj burr i rndsishm, nga krent e vendit. do njeri i Alpeve t Shqipris, thrriste me force kur kalonte maleve apo gjendej n pun t vshtira: "Ndihmo zot e Ora e fisit!". Kur njeri kalon n tokn e fisit a rrethins tjetr, jo t tij, prmedte n lutje, emrin e fisit t cilit i takonte rruga a mali nga po kalonte: "Ndihmo Zot e Ora e fisit t Nikaj!". "Ndihmo Zot e Ora e Shals!". Pra Orn e vlersonte pr nga forca n nj shkall me hyjnin mbrojtse m t lart. Vendasit e malsive krenoheshin me Orn e rrethins a t fisit t tyre, si m e fort e prmbi bashksit e tjera farefisnore. N rrfenjat mitike popullore flitet jo vetm pr Or fisi a krahine por dhe pr Or t t tr Shqipris, pra q ka n mbrojtje tr kombin. Ja nj e till e mbledhur nga Q. Haxhihasani n Kalimash t Kuksit: "Ali Pash Gucia a ken nis me shkue ke mreti n'Stamboll, me i fol mos me ja dhan Shqipnin Knjazit. N'Fush t'Kosovs ra me flet nan ni lis e e zu xhumi. Dikur hinglloi kali edhe u ou. Kur u ou pa ni couc. - Shkajeti? - Jam Ora e Shqipnis. - Ku je toj shkou? - N'Stamboll, ke mreti, mos me na shit venin kuj. - Jo, i tha Ora, mos shko atje, se t'pret Mreti, po ou thithm cicn temeL. Tash shko ke shpija jote se pr shtat faqe njeri s'ka kush pun toe Shqipnit. Pr ata na e morn Malazezt e sun e rrior kurrnja ma. (AF-IKR, Q Haxhihasani, vll. 82., f. 125). Ktu kemi dika mes Ors e Zans. Si mbrojtse del Ora, por si femr q mkon kreshnikun me qumsht gjiri na del Zana. Aktualizimi h'storik mendojm se nuk e ka larguar nga nj besim i hershm, si

184

MARKTIRTA

shprehje e unitetit mbarshqiptar. Do t jet krijuar sipas modelit mitik m t hershm. Mendojm se m shum kemi t bjm ktu me nj Or t aktualizuar, aktualizim mitik historik. Thuhet se jan dgjuar Zanat "tue bam gjam burrash e gjam grash". Pra kan t vdekurit e tyre misterioz, po dhe doket e tyre q afrojn me t njerzve. Diku thuhet se edhe Zanat vdesin. Pr shtat vjet varri i tyre sht i padukshm, m von duket si do varr tjetr. Nganjher "dgjohen" Zanat duke vajtuar dhe pr trimat e kreshnikt q vdesin e varrosen. Tr kto flasin pr nj afrim t Zans me jerzit, shkrirje n nj me vaansit e Ors, po dhe pr karakterin luftarak t saj, ndoshta dhe aktualizim historik. Q Ort rrin n maj t malit a t shkmbit, kjo gj i afron ato me Zanat. Po nga ana tjetr, vet Zanat kan Ort e tyre (secila Orn e vet q e ruan). Dhit e Zanave gjithashtu kan Ort e tyre q i ruajn, po njkohsisht dhive u pijn tamlin. Or kan gjith ato kafsh q besohet se jan Dragoj: nj ka i veant (jo do ka), nj gjel, nj zog ferrc, nj dash, nj pllumb, gjithnj kur besohet sejan Dragoj. Besohej se n do vend ku kalon a qndron njeriu, q i shrben ati drejtprdrejt si nj ur, mriz, kasoll, vend qndrimi, ka orn e vet e kur n ato vende shfaqej ndonj gjarpr, thuhej se sht Ora. Ja disa raste gjarpri-Or: "N dhjetuer 1925 ndolln do shina e duhina t mdhana sa u ba uj i madh. N'ata uj na u artn Ura e Shkurts n fund t Skajs n Dush e Ura e Sorrecit n Vrrethe t Kashnjetit. Si te njana si te tjetra u gjet nji gjarpn i coft,, e shkaku i ktyne rrnimeve kjen Kulshedrat, e gjarpijt q u gjetn coft kjen Roja e urave, t cillt tuj iu art urat n luftn me Kulshedrn, mbetn t coft. Prep n'at ras: e mbloj uji Urn e Bisakvet t Fandit, tri pllam sypri. Prmbi uj q ishte sypri Urs, u pa nji gjarpn drejt me krye prpjet, tuj u end her n djathtn, her n'e shmajtn. Kjo ishte Roja e Urs". (N.Suma, Mitologjia...,f.38). Pra, urat paskan Orn e tyre roje q u shfaqka n natyr t gjarprit. Ora e mirfillt e njeriut, e shtpis a e fisit, gjithnj na paraqitet vetm si mbrojtse pr ato q ka nn zotrim, pra sht nj ngjll mbrojts, gjithnj i padukshm, pa form. Fytyrzimet jan, me sa mendojm ne, vetm imagjinata poetike q lidhen dhe me besimet e prfytyrimet pr Zann e maleve. Por kemi disa raste kur Ora na paraqitet n mes Ors e Zans, pr m tepr n kto subjekte disa

MITOLOGJIA NDEK S H y i r
n er

IAKU

Zana na del me emrin e Ors e n t tjera raste me emrin e saj Zana. Rrfehet se kur nj njeri ka br nj veprim t keq e t shmtuar: nxihet Ora e tij. Ashtu si Moiret n mitologjin Greke, pra po ato, po t quajtura Parka nga Romakt, qndrojn n mes Orve e Zanave. Duke menduar se ato lidhen direkt me prcaktimin e fatit t t voglit n jet, t duket sikur jan Or, por nga ana tjetr ato na paraqiten si t jashtme, si t malit, bile dhe me emr t Zanave. Nganjher ato prcaktojn nj fat shum t keq pr t porsalindurin: q ka pr t vrar t atin e ka pr t'u martuar me t jmn. Motive t tilla, pra, nuk kan t bjn me natyrn e Ors. Pr m tepr veprime t tilla bhen nga qnie mbinatyrore t prjashtme, t maleve, kuptohet: me natyr Zane. Duket se n kt rastin e fundit, kemi t bjm me hyjni t lashta t fatit, pra nj treshe hyjnish, q si mbijetoja, pas shndrrimeve n shekuj, kan prfunduar n emra t Zanave a t Orve. Kto hyjni t fatit edhe pse me emra t njjt me Zanat e Ort, jan krejt t veanta n natyrn e tyre si prcaktuese e s ardhmes s njeriut q n lindje. Gjithsesi, n popullsi t malsive besohej se njeriut q n lindje i aktohej "i shkruhej" fati n jet, i mir a i keq, po dhe dita e vdekjes e nyra se si do t vdes, sipas "minutit" n t cilin lind. Shpesh thuhej se at ia caktonin: "Tre Ort, "Tri t Mirat!", "Tri t Bardhat". "Kur vdiste donjeri n mnyr tragjike, t panatyrshme, t afrmit e tij gushlloheshin nga dashamirt e miqsia me shprehjen: "Kshtu i ka .en shkruer q n dekik t lindjes", pra pohohet se q n lindje e ka pasur t prcaktuar mnyrn e minutin e vdekjes nga forca t mbiatyrshme. T japim nj burim nga Shqipria e Jugut: "Nj besim i rrnjosur shum thell n mendsin e shpirtin e banorve t Labris, krkon t vrij n dukje se askush nuk mund t vdesij po nuk i erdhi ~ra. Kur vjen kjo Or, sht shkruar nga krijonjsi. Fati i do njeriu ' esohet se shkruhet t tretn nat kur lindet nj njeri nga t Tri t Mirat. Kto t Tri t Mirat vijn natn e tret t lindjes s nj foshnje dhe isedojn rreth fatit q do t ket krijesa e porsalindur si dhe mbi fundin do t ket. Flet s pari e Madhje, pastaj e dyta e s fundi vendoset thot e treat dhe ky vendim iu shkrueka njerzve n ballt. Pleqt e tuar n mosh theksojn se po t vrehet kafka e ndonj t vdekuri, ' t shihet se n ballt ndodhen disa vija t holla dhe me nj ngjyr a k si t kaltrt t errt. Kto vija qnkan t shkruara q paskan br

186

MARKTIRTA

t Mirat, t cilat n disa vende quhen Engjj" (R. Alikaj, Zakone, Drini 1944, nr.7,f. 16-17). Pra, n besimet popullore, t tr viset shqiptare jan tri fatet, q natn e tret pas lindjes i caktojn t ardhmen e kohn e mnyrn e vdekjes foshnjs. N vise t ndryshme kto emrohen me emra t ndryshm ose eufemizma t ndryshm, po n brendi sht e njjta gj. Edhe pse diku quhen Or a Zana, n thelb jan qnie mitike krejt t veanta.

4. Simbolet e Amsis Ashtu si dhe n popuj t tjer t Europs, a t bots n prgjithsi, dhe ndr Shqiptar, ruhet kulti i pragut t ders s shtpis (ose si mund t themi ndryshe: kulti i ders s shtpis). Sipas besimeve popullore, thuhej s nn prag t ders rrin shpirtrat e t parve, ose se aty rrin Ort; n ndonj rast thuhet se aty rri gjarpri i shtpis. N Berat e krahina t tjera t Shqipris thuhet se aty rrin ngjjt mbrojts ose se aty rrin shpirtrat. N lidhje me pragun e ders, si rezultat i ktij kulti, kishte disa ndalime: n prag t ders t mos pije uj natn se shuplakesh nga shpirtrat (ort a ngjjt); n disa raste ndalohej t rrinte njeriu n prag t ders (Vzhgime t autorit n terren, po dhe: AE: F. Ndocaj, Bestytni, f. 4). Nganjher thuhej se pragu i ders duhej kaluar me t kaprcyer e jo me t shkelur n t. Nj nga shkaqet e ekzistecs s ktij kulti, si e shpjegojn etnolog t ndryshm sht fakti se n koh t lashta pragu i ders ishte vendi i varrimit t t parve t familjes, pra i varrimit t t vdekurve. (L. J. Shternberg. vep. cit., f. 336). Varrimin n vatre ndeshim dhe te llirt n Bosnje e Hercegovin. Natyrisht, nj arsye e fort e ruajtjes, ndoshta q ka t bj dhe me origjinn e ktij kulti (si faktor ndihmues e prforcues) sht fakti q dera sht pr njeriun si cak, si kufi ku fillon mbrojtja e tij n banes, nga armiqt, kafsht e egra, agjentt e ndryshm t natyrs q krcnojn jetn e njeriut; dera sht vendi ku ndahet apo takohet njeriu me natyrn, me mjedisin e jashtm. N kto arsye duhet gjetur dera, praku i ders, porta e oborrit, si vend magjish: pr ruajtje nga e keqja. Shqiptari, ashtu si edhe popuj t tjer indoeuropian, vinin hekura

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR


Gjinj grash t gdhendura n porta t shtpive

N Shpat t Elbasanit '-' * >


/J

N Dukagjin **7

, s **-

t*>

Vel, Labri (Vlor)

n der, m tepr patkonj kali. Ky kult na shfaqet n nj mas t dukshme n zbukurimet q bheshin n murin rreth ders s shtpis. Ato natyrisht n nj koh t 'asht kan pas karakter magjik mbrojts kundr s keqes, kundr shpirtrave t kqinj, prfatbardhsi n familje e mbarsi n prodhimtari e n prgjithsi n shtim pasurie. Kulti i pragut t ders na del m te Pr si nj kult i shoqris patriarkore dhe kjo shprehet, ndr t tjera, ^he n faktin se me kultin e ders sht i lidhur kulti i metaleve e kulti i

188

MARKTIRTA

forcs s burrit, n prgjithsi i shtess e fuqizimit t shtpis n meshkuj n disa figura burrash q bheshin n der e q i ndeshnin n Malsi t Madhe, Berat, n Vel t Labris etjer, pr mbarsi e fat n shtpi, (F. Ndocaj, Bestytni, f. 29-3. AE; shih dhe vzhgime direkte t autorit), n ekzistencn e dors s plakut t shtpis t br n der e kjo ka t bj me kultin e plakut si i par i shtpis, shenj kjo q simbolizon pozitn e tij zotruese n familjen patriarkore e q kishte t bnte me mbeturina t forta t ktij lloji. Por un nuk do t ndalem n analizn e ktyre q radhita m sipr, por n nj element tjetr, q e ka origjinn te kulti i nns si e par e gjinis. Pr disa gjurm t matriarkatit n disa zakone t popullit ton si n fenomenin e mrkoshit - lehonis s burrave, pr virgjrat, pr kthimin n gjini dhe disa shfaqje t avunkulatit ka br fjal etnologia A. Gjergji, n nj punim t saj t veant e n analizn e ktyre nuk do t ndalem (AGjergji, Gjurm t mater..., f. 284-289). N kt rast do t prqndrohem vetm n ato kulte, rite, besime, mite q kan t bjn me gjinjt - gjndrat e qumshtit t gruas. S'ka dyshim se kulti i gjinjve t gruas si burim i qumshtit t par me t cilin sht ushqyer dhe njeriu m primitiv, me t cilin ushqehet edhe njeriu modern n prgjithsi n disa muaj apo n vitin e par t jets s tij, ka arsyet e veta q t jetoj si mbeturin deri n kta shekujt e fundit, kjo, natyrisht n mjedise me mbeturina patriarkore. Gjat ekspeditave t mia n Dukagjin kam vrejtur se ne disa shtpi ishin skalitur n reliev t lart n gur, n qoshe dere sisa grash, me zgjatje horizontale t majave (thithkave); kto jan t dhna t informatorve q m than se t tilla kishte pasur n disa dyer shtpish t vjetra prej guri. Duke m dhn shpjegim, m than se ato bheshin me qllim zbukurimi t ders, por n disa raste t tjera m than dhe se ato bheshin pr mbarsi t shtpis n njers e n pasuri. T till gjinj t skalitur n gur anash dhe sipr dyerve t shtpis, ose edhe n tehet e mureve i kam ndeshur dhe n fshatra t Rrzs s Tomorrit (Roshnik e Dardh) dhe, sipas shpjegimit t informatorve, na dalin t br me t njjtat motive si edhe n Dukagjin. Kt fakt na e plotson dhe ndonj e dhn tjetr pr gjinjt n der n disa shtpi t qytetit t Beratit dhe n fshatra t Rrzs s Tomorrit, n Vel, Brataj, Bolen t Labris (Vzhgime t autorit, po pr Beratin, shih dhe F. Ndocaj,

l V J U l v j l ^ U M j r j * ^ . ._

gestytni, 1963, f. 29-30). N vise t ndryshme t Ballkanit gjejm figura njerzish t skalitura n dyer t shtpive, gjejm dhe trupore t veanta atropomorfe t bra prej guri a prej druri. N muzeun e fshatit n Bukuresht n porta kemi vrejtur fetishe antropomorfe. Mendoj se dhe n Shqiptar t tilla figura hyjnish, prej druri duhet t ken qen pararendse t skalitejeve n gur, si ndodh n Berat e Dukagjin e n ndonj vend tjetr. Kjo mnyr shpjegimi prputhet me faktin se skalitjet n gur, natyrisht, jan m t reja se sa prfytyrimet pr kto hyjni mbrojtse t shtpive, se sa tradita e t brit t ktyre figurave a figurinave n skalitje n gur, n dyer e porta. Mendoj se ktu kemi t bjm me mbeturinat e ngurtsuara e t ndryshuara n brendi t kultit t gjinjve t s pars s gjinis, ushqyeses s par t pasardhsve t saj. Etnolog t ndryshm t till skalitje kulti i shpjegojn si mbeturina t kultit t gjinis s amsis. Pr kultin e gjirit t gruas dhe kuptimin e tij me origjin t lasht kemi dhe mjaft t dhna t tjera etnografike pr popullin ton. Vet termi "gjini" n shqip ka t bj me lidhjet gjinore nga ana e nns. N t drejtn kanunore, kur themi se "jemi gjini bashk' kuptojm lidhjet gjinore nga ana e nns; kur thuhet se "jemi t nj gjakd', kuptohet afria gjinore nga ana e babes. N Veri t Shqipris thuhet pr lidhje t tilla gjinore dhe "lisi i tamlit dhe "lisi i gjakut", pr t treguar respektivisht lidhjet nga ana e nns ose ajo e babs (Sh. Gjeovi, "Kanuni i Lek Dukagjinit", 1933,f.71). Dihet se pr malsort tan deri n fillim t shek. XX nj nga betimet m t forta ka qen t betuarit n gjinjt e nns a "t lshuarit be n gjinjt e nns", si: "Prgjinjt e nnsf', "Pash gjinjt e nnsf', u Pasha (pafsha) gjinjt e nans!", "Pash (pafsh) gjinjt!" e t tjera si kto. Kto betime kan t bjn thjesht me kultin e gjinjve t nns, si simbolizuese t burimit t jets dhe vazhdimit t gjeneratave njerzore. sht me interes t prmendet nj fakt nga Drenica e Kosovs e q ka t bj me kultin e gjinjve t nns, t shkrir me kultin e toks. (A.E. I. Berhami, Ritet e vdekjes n Drenic..., f. 6). N kt informat thuhet se njerzve u ndalohej t rrihej toka me shkop, e n qoft se bhej nj veprim i till nga fmijt (t rriturit nuk e Nonin nj akt t till, por fmijt mund ta bnin nga padija), quhej nj ^kat i rnd. Kur fmijt shiheshin duke e rrahur tokn me shtag u thuhej: "Mos e rrih tokn se rreh gjint e nans s vdekun!". Kjo shprehje

190

MARKTIRTA

thuhej gjithnj n t tilla raste, pavarsisht nga fakti, se ata mund ta kishin nnn gjall apo vdekur. Pra, ktu del ideja, natyrisht e ngurtsuar se, si sht toka burimi i jets pr njeriun, ashtu sht dhe nna burimi i jets me gjirin e saj. Duke shprehurfjalt: "gjinin e nans s vdekun" ktu kuptohet se kemi t bjm me kultin e t vdekurve, por jo n vijn e babs, por n vijn e qumshtit, pra n vijn e nns. Po t gjurmohet n vend ky tabu (ndalim), mendoj se kemi t bjm ktu me nj besim shum t lasht e q ka t bj me kultin e gjinis, dhe, n lidhje t ngusht me t, me kultin e nns tok, q sht e shkrir bashk dhe me nnn njeri, lindse e njerzve. Nj fakt interesant dhe kuptimplot n lidhje me mbeturina t kultit t gjinjve t nns s par t disa gjeneratave sht nj rit vdekjeje, gjurmt e t cilit i gjejm, ndonse n praktika shum t rralla deri n fillim t shek. ton n Drenic t Kosovs dhe n fshatra t Alpeve t Shqipris Veriore. (F. Ndocaj. Sijetojn malsort..., f. 127. AE) Kur vdiste ndonj plak q kishte ln pasardhs t shumt, ose edhe t pakt, para se ta qisnin n varr, ose q para se ta nisnin pr varrim, i zbulonin gjinjt dhe shkonin dhe i puthnin me radh pasardhsit e saj; n fillim t bijt e saj, pastaj t niprit, strniprit, e kshtu me radh; masandaj fillonin e i puthnin gjinjt femrat: n fillim bijat, pastaj t mbesat e kshtu me radh, por n kt rit nuk merrnin pjes bijt e bijave. Pra mendojm se ky sht nj ritq simbolizon ruajtjen e kujtimit t vazhdimit t gjeneratave nga ana e nns. N forma t ndryshme e t degjeneruara kt rit e gjem dhe n vise t ndryshme t Shqipris s Jugut dhe t Veriut. N Myzeqe, kur nna martonte djalin, ditn e martess i jepte t pinte uj djalit me nj cep t kmishs dhe i thot: "Hallall qumshtin q t kam dhn!". T njjtin veprim bn edhe e ma e vajzs kur e nis at pr martes. (E dhn gojarisht nga Ll. Mitrushi). N Myzeqe njher moti, kur upa e martuar nuk e donte burim, i jepnin t pij qumsht gjiri nga dy gra me gji q t ishin nn e bij; po kshtu i jepnin dhe djalit q nuk e donte nusen. (J. Nushi, art. cit., f. 30).Me kt veprim ritual besohej se do t hynte dashuria midis tyre. N Mallakastr, (AE. M. Xhemali, Familja n Kurjan, f. 78) dhe n Has (E dhn gojarisht nga etnonologia A. Jonuzi) t Kuksit kur nusja ditn e martess hyn n der, te burri, vjehrra do ta puth tre her n ball e tre her n gjinj, kjo natyrisht pr mbarsi e trashgimi.

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

191

Pr kultin e gjinjve le t'i drejtohemi dhe legjends s murimit aq e njohurn Shqipri (Q. Haxhihasani, Kn. Pop. Legjendare, 1955,f. 310), Kosov e n prgjithsi n Ballkan. Gruaja e murosur porosit q "gjirin e djatht" t'ia len jasht dhe me t t ushqehej fmija i vogl i saj e kshtu kalaja ka pr t qndruar e i biri do ta gzoj, do t bhet trim e t luftoj n t e t fitoj, si kndohet n Shkodr e Mirdit, ose n nj variant t Malsis s Madhe, ku thuhet: "Amanet burr e kunetn, / po ja u la nji porosi: / pr mua gajle t mos kini, / vese cikn (gjinin) jasht ma lini; / ka 'i her n dit djalin ktu me pru / cikn djalit me m'ia dhan" / Asht punue Kalaja e a parua, / Sa fort djali kenka rrit, / cika nans kurr s'i ka shter. / Ajo cik askurr nuk shterr / Njashtu thon se a ken motit" (Q Haxhihasani, po aty.f. 12-13evijim). Sipas besimit popullor, gjiri i nns s murosur n kala, n ur a n objekt tjetr ndrtimi nuk shterr kurr. Ai sht si simbol force e qndrese t objektit. N kala t Shkodrs e n kala e ura t tjera, pr t cilat rrfehen t tilla legjenda t murimit, rrjedh uj n ndonj vend n mure nga depozitat e shirave. Ujt shkrin e merr me vete dhe gurt glqeror e bhet nj ik si i bardh - si ngjyr qumshti. Pr t till uj besohej dikur se ishte rrjedhje qumshti nga gjiri i gruas s murosur q n koht e vjetra. Kt uj shpeshher e merrnin dhe pr derman pr t lar gjinjt grat me fmij t vegjl e q nuk kishin qumsht t mjaftueshm pr fmijn, duke besuar se kjo larje do t'ju shtonte qumshtin. N ciklin e kreshnikve sht mjaft e njohur legjenda e veprimit magjik t gjirit t femrs pr t'u dhan forc kreshnikve e pr t'i br ata q t dalin fitimtar n do ndrmarrje t tyre. Ja disa shembuj: Mujo i Ciklit t Kreshnikve Mujo e Halili, tregon pr punn e tij kur ndodhej i mbyllur n shpell: "E shkreta loke a ken nji azgane grueje ^i ve deri njaty! Te s've ma, kur gatuente buk i varte gjinjt npr m agje si dy calik gjize e u epte vap njenit e vap tjetit prmbi sup e m bas shpinet". (Q. Haxhihasai, Kng popullore legjendare, f. 302). Kuptimplot pr kultin e gjinjve sht tregimi se si Zanat e bjn Mujon t fuqishm me g]i, me nga tre pika qumsht gjiri. Le t kujtojm ktu se Zanat n origjin kan disa tipare q na kujtojn rendin e gjinis, Jan pra nj motrzim i Amazonave q prfaqsojn kohen e kalimit n . 9a rendi i gjinis n rendin e fisit. Mujo duke pir taml gjinit nga Zanat,

192

MARKTIRTA

nga nj person shum i dobt e i paforc, bhet gjigand n forc, paSj merr tri her nga tre pika qumsht gjiri nga Zana. Shembuj pr t till kult e pra dhe pr mbeturina t ngurzuara n lidhje me kultin e gjinit jan t shumta, po do t mjaftohemi edhe me shembullin e fundit q ka t bj me figurn mitologjike aq t njohur n Shqiprin e Veriut, at t Mesme e n Jug deri n Tomorr. Kuedra pr t ciln sht folur n nj rast tjetr t veant n personifikimin e forcave t natyrs na ka transmetuar n vetvete dhe disa tipare t periudhs s kalimit nga sistemi i gjinis n at t fisit. Kjo figur na prfytyrohet n disa variante si nj grua plak me gjinjt shum t mdhenj sa i varen deri te kmbt, "kur sht n pun t saf, si e beson populli. Si rrjedhim i ktyre q tham n lidhje me gjinjt e gruas, na del se t gjitha variantet e ktij kulti, n nj form a n nj tjetr, kan lidhje gjenetike midis tyre. Duke u bazuar n analizn e t dhnave faktike mendojm se ktu kemi t bjm me mbeturina t kultit t nns s par t gjinis, pra kemi t bjm me mbeturina t ngurzuara t kultit t hyjnis mbrojtse t gjinis (q e ka origjinn te e para e gjinis), e konsideruar kjo si hyjni e mbarsis, pjelloris, hyjni e nns tok. sht me interes t shnohet se n Maliq (Frano Prendi, "La civilisation prehistorique de Maliq", "Studia Albanika", 1966,1, f. 260 dhe Tab. X a). t Kors, n Kamnik t Kolonjs (F. Prendi. S Aliu., "Vendbanimi neolitik n fshatin Kamnik t rrethit t Kolonjs", "lliria", 1971, f. 25 dheTab. IX, 2), n Cakran t Fierit, (Muzafer Korkuti, Zhaneta Andrea, Stacioniineolititt mesm n Cakran t Fierit, "lliria" III, Tiran, 1974, f. 74-75 dhef. 101. Tab. XXIII, 5. Figurina t tilla nga stacionete ndryshme neolitike n Cakran, Kamnik, Maliq e t tjera jan t ekspozuar n vitrinat prkatse n Muzeun Arkeologjik - t Tirans. Pr kt shih dhe n "Shqipria Arkeologjike, Tiran 1971, fig, 9, 19 e 29 dhe shnimet sqaruese pr to: 9, 19 e 20). e t tjer q jan gjetur nga arkeologt shqiptar Frano Prendi, Muzafer Korkuti, Zhaneta Andrea, gjat grmimeve, figurina prej balte t pjekur n form antropomorfe ku dalin n dukje sist dhe pjes t tjera t trupit, karakteristike pr femrn. N prgjithsi kto figurina i takojn Epoks s Neolitit e n disa raste dhe Epoks s Bakrit. Arkeologt i kan shpjeguar kto sj objekte kulti e q kan t bjn me gjinin amtare, me hyjnin grua si simbol i pjelloris, simbol i nns tok. N stacionet neolitike n trevn ilire q u takon tokave t

MITOLOGJIA NDEK s n y i r i
ugosllavis jan gjet disa figurina t tilla dhe jan analizuar n nj junim t veant nga D. Garashanin (D. Garasanin, - Religija i kult neolitiskog oveka n Centralnom Balkanu, n "Neolit Centralnog Balkan", Beograd, 1968, f. 241-263). Autorja kto figurina i lidh me kultin e gjinis amtare, me pllenimin. Pra dshmit e ktij kulti n lashtsi jan t shumta e n nj hapsir madhe gjeografike.

5. Shtriga Besohet se ka plaka q jan shtriga. U vishen cilsi t tilla plakave t pafajshme q u ka vdekur burri, q nuk kan djem, q jan t veuara si njerz, pa njeri, jo sepse n t vrtet ishin t tilla. Ato han mish e gjak njeriu, sidomos zemrn; m tepr ushqehen me zemra dhe me jak fmijsh. Shtrigat gjithnj jan plaka e n asnj rast nuk jan gra t reja dhe burra. Ato lindin me cilsi shtrige. Zakonisht ato dalin dhe e gjuajn gjahun e tyre natn. Nn prag t vatrs a t ports (ders) kan nj vorb me nj bar t zi. Ato lyejn trupin me t para se t bien t flen e para se t dalin n punt e tyre. Bien n shtrat pr t fjetur e u el shpirti nga trupi prmes gojs, del pa e hapur fare dern, por prmes rimave t tjera t shtpis, nga hatullat dhe nga atia. Ato mblidhen bashk n logun e shtrigave dhe vendosin se cilt "mij do t han. Dhe pastaj shkojn e marrin zemrn e secilit ngat hnuarit, e pjekin n zjarr dhe e han. N raste t veanta ato pijn he vetm gjakun e njerzve. Besohet se sipas rradhs ato han edhe fmijt e tyre. Pasi shtrigat i kan ngrn zemrn e pir gjakun, fmija t nesrmen del i vdekur. Kur shtriga l trupin n shtrat e del n punt e saj, nse ia kthen dikush trupin n kt koh: kmbt nga vendi i koks e kokn nga v endi i kmbve, shpirti i saj nuk e gjen dot gojn pr t hyr n vendir e % Shpirti sillet rreth trupit duke zhukatur si blet. Po e kthyen mbar ai hyn n vendin e tij nga goja e plaks. Po nuk e ktheu ndonj njei tr upin s mbari, plaka vdes. N t kaluarn shum plaka t shkreta t varfra e pa djem kuzonin pr shtriga, kur nuk kishin burr t shtpis pr t'i mbrojtu ganjher ato plaka t varfra e t vetmuara edhe i kan mbytur, nisi

194

MARKTIRTA

nga besimi se ato ishin shkaktare t vdekjes s fmijve t tyre, ose se sipas tyre ishin shkaktare t fatkeqsive, q ndodhnin n fshat a n krahin. N fillimin e shek. XX n Kastrat (Malsi e Madhe) e kan mbytur nj plak duke e pjekur midis dy zjarreve, e akuzuar se ishte shtrig e se kishte mbytur shum njerz n fshat. Edhe F. Barkata n romanin e tij "Lule" na e prshkruan nj sken t mbytjes s nj plake q banonte e vetmuar n godinn e nj mulliri rrnoj n Bulgr (pran Rubikut, Malsi e Lezhs, n krahin t Mirdits). Nj punim t gjr ka shkruar kto vitet e fundit A. Xhagolli pr Shtrign (A. Xhagolli, Shtriga..., f. 61 -70). Pr Shtrign ka shkruar dhe M. Krasniqi gjat e gjer n "Aspekte mitologjike, 1997).

6. T trashguarit e emrave vetiak Emri vetjak si an funksionale vlen pr t prcaktuar me fjal dallimin e nj njeriu nga njerzit e tjer t rrethit shoqror, pr identitetin e tij si person. Por n t prfshihen dhe vlera t tjera me karakter shoqror. Ai lidhet ndr koh edhe me besime e mite, rite t ndryshme. N vnjen e emrit nj fmije jo rrall luan rol prcaktues rastsia, mund t'i vihej nj emr tjetr. Por t mos harrojm se thrmija t rastsis prbjn at q quhet domosdoshmri. Kjo duket m mir kur i studjojm emrat vetjak n kompleks pr koh t caktuara, pr krahina e pr shtresa shoqrore t caktuara. N kt rast emrat, me sa thon faktet, mund t shprehin ide t ruajtjes me forc t tradits, ide q kan t bjn me interesa sociale t ndryshme, rrethana historike, mund t shprehin pikpamje politike, pikpamje fetare e mitike, ide liberale e t pruljes prpara kulturs s huaj dhe prmim pr at q sht thjesht shqiptare; shprehin formim idesh si mendime e prirje kulturore t njerzve. sht e ditur q donjeri, si rregull i prgjithshm, merr nj emr q kur lind dhe at e trashgon deri n varr. Pra pr vnien e emrit prgjegjsin e kan prindrit dhe t afrmit e familjes. Emri vetjak prvese si nj shenj dalluese midis njerzve, si identitet ka dhe karaktert theksuar edukativ n shoqri. (do prind zgjedh vet emrin' pr fmijn e tij dhe kt t drejt nuk ia cnon aspak njeri, por duhet t niset nga ide t reja shoqror-e n zgjedhjen e emrave vetjak, dhe

MITOLOGJIA NDER SHQIPTAKK konkretisht: 1. Duhet t synojm n prdorimin e emrave ilir e shqiptar, emra t bukur si prmbajtje n prshtatje me traditn e gjuhs sn qjpe, emra sa m t thjesht e popullor. 2. T mos kufizohet numuri i emrave n prdorim, por t zgjerohet; nuk do t ishte aspak praktike e nuk do t tingllonte mire q n nj lagje a n nj kolektiv t ket disa Arbena, disa Sokola, disa Mimoza. 3. Synimi duhet t jet q emrat t marrin prgjithsim kombtar e t mos ken karakter krahinor. 4. Duhen ndryshuar prirjet pr t prdorur emra t huaj; prdorimi i till i emrave duket n pamje t jashtme sikur shpreh kultur, por n t vrtet nj prirje e till shpreh mungse kulture. Kur ke emrin shqip Drita, pse t prdorsh emrin e huaj Luia q ka po t njjtin kuptim?! Forca e madhe konseravtore e tradits, si n shum fenomene t tjera shoqrore q kan t bjn me familjen edhe n prdorimin e emrave vetjak, n zgjedhjen e tyre, luan nj rol t madh. Zgjedhja e emrave vetjak prt'ua vn fmijve t porsalidur, nuk sht nj shtje thjesht personale, po merr karakter shoqror, prderisa njeriu jeton n shoqri. Zhvillimi shoqror e kulturor n vendin ton krkon q n zgjedhjen e emrave vetjak njeriu yn t udhhiqet nga pikpamje e ide t reja, me arsyetime t thelluara n lidhje me kt shtje. Problemet n lidhje me emrat vetjak jan t shumta, dhe ato mund t vshtrohen n pikpamje gjuhsore, historike, etnologjike, socialogjike e disiplina t tjera shoqrore, por ktu shqyrtimi do t kufizohet n nj problem t veant, si sht ai i trashgimis s emrave, pa u shpmdar n probleme t tjera, qoft dhe t vshtrimit etnologjik. N rrafsh etnologjik deri tani n pak raste nuk sht marr ndonj shqyrtim i veant n lidhje me emrat, ndrsa n rafsh gjuhsore historik ka disa kontribute t tilla. (A. Kostallari, Kontribution a l'histoire des recherches onomastiques dans le domaine de l'Albanais, n "St. Al. Tirana, 1965. Nr. 1. f. 49. Th Kacorri., "Nj regjistr osman - turk i vitit 1642-1643", Tiran, St. Hist, 1966. f. 165-173. Ll Mitrushi, "Kodiku i ManastirittShnKozmaitprkontratatte"E\n. Shq"Tiran, III, 1966, f j 185-187. E. Giordano, Fjalori i Arbreshve t Italis, Bari, 1963, f. 587-590 (Nomipropri dipersona), H. Boissen, Sprov e prkohshme Prnj klasifikim t emrave tprvem.Konl I. St. Al. Tiran, 1965, | 176-182. R Daka, Mbi disa veori t formimit t emrave n gjuhn sh iqipe, S F. III, 1968,3, f. 137-157, Y.Selimi, Dukuri t vnies s emrave

196

MARKTIRTA

vetjak", Etn.Shoq..16,Tiran, 1989, f.111-132).. N dit t sotme fmijve t porsalindur n prgjithsi u vihen emra t tradits s vjetr shqiptare, emra me origjin ilire, emra nga bimsia a objekte t ndryshme t natyrs, emra q tregojn cilsi t sendeve a fenomeneve e kshtu me radh. Sot pra n zgjedhjen e emrit pr fmijn e tij prindi n prgjithsi udhhiqet nga motive t reja, nga nj botkuptim e psikologji e re, e karakterit kombtar, nga bukuria e emrit si tingllim. N qoft se n lidhje me emrat vetjak n shumicn e rasteve tradita vshtrohet n mnyr kritike, n disa raste nuk ngjan pikrisht kshtu. Sipas dshmive q kemi n dor nga shekull XIX dhe gjysma e par e shekullit XX fenomeni i t vnit t emrave fmijve, t shtyr nga motive t caktuara me origjin besimesh, ka qen shum i rndomt. Pikrisht ky problem do t shqyrtohet ktu posht. Emrat vetjak q prdoreshin n t kaluarn mund t'i ndajm n dy kategori: E para, emra me karakter fetar: krishter; t ritit ortodoks, pra me origjin greko-bizantine e sllave; t ritit katolik; pra me origjin latine e neolatine; emra islamik - me origjin turke a arabe; E dyta, emra t tradits s lasht shqipe, emra q shpjegohen vetm nprmjet ligjeve fonetike e kuptimeve gjuhsore t shqipes. sht e qart se emrat me karakter krishter e islamik jan prhapur n Shqiptar q n Mesjet e m prpara (pr emrat islamik ky fenomen u takon shekujve XV deri XX), t ardhur n fillim nga ndikimet e pushtimeve t huaja. Kta emra kan hyr si kusht paraprak pr disa t drejta minimale ekonomike e shoqrore: Dshmit historike tregojn se Shqiptart pa marr emra islamik nuk merreshin n pun n shrbimet e garnizoneve turke, si ka ndodhur n malsi t Labris. N Mirdit pr t marr misr nga depot e Turqis sipas nj liste t caktuar, duhej ndrruar emri: kryefamiljari duhej t regjistrohej me nj emr islamik. Edhe sot gjejm n llagapet e mirditasve emra turkoarab si Elez, Ali, Xhafer, Sinan (sot prdoren si llagape) q jan vn mbi bazn e nj detyrimi ekonomik. Kt dukuri e takojm edhe n shum krahina t tjera t vendit ton n Veri e n Jug. N Nikaj-Mertur e Shpat t Elbasanit pr t'u shptuar keqtrajtimeve dhe diskriminimit fetar, prdornin emra t fes islame, pavarsisht nga fakti se ata n t vrtet nuk e kJshin ndrruar besimin. Pas Shpalljes s Pavarsis,

MITOLOGJIA NDER SHQIPTARE


n

197

disa fshatra t Shpatit t Elbasanit, q njiheshin si mysliman, e deklaruan veten t krishter. Nga rrethana t tilla shtrngimi t kohs s Turqis n Nikaj-Mertur e n krahina t tjera t Alpeve ish krijuar tradita q fmijs t'i vinin dy emra: nj t krishter si emrtim brenda familjes dhe nj mysliman pr komunikim n rrethin shoqror e shtetror. Grupi tjetr i emrave vetiak sht me origjin shqiptare q nga koha e paganizmit e pra kta jan emra t tradits t mirfillt, derivat t tyre, ose emra t rinj t formuar n prputhje me traditn kombtare. Edhe kta mud t'i ndajm n dy grupe: 1. Emra me origjin totemike. 2. Emra me origjin jototemike, emra t marr nga sende a fenomene t natyrs e t jets shoqrore, ose nga cilsi t ktyre sendeve e dukurive. Nga t dhnat e ekspeditave t bra n Kuks, n Malsi t Gjakovs (Tropoj), n Rrafsh t Dukagjinit (Kosov), Tetov, Kumanov, n Dukagjin, n Malsi t Madhe, Mat, Mirdit, Shkodr, Lezh, Tomorric, Berat, Labri dhe nga t dhnat arkivale dhe t literaturs s botuar n lidhje me kt problem pr vise t ndryshme shqiptare, na del se t trashguarit e emrave vetjak ka qen deri von n popullin ton nj doke q sht ruajtur me t gjitha tiparet dhe ant e tij m t qnsishme. Si rregull i prgjithshm n do krahin i kishin t njohur e t caktuar emrat q mund t'u viheshin fmijve t porsalindur. N radh t par si t till shrbenin emrat e gjyshrve, strgjyshrve a t t parve t fisit a t vllazris. M i preferuar pr djalin do t ishte emri i gjyshit. N qoft se vdes nj burr dhe gruaja e tij n kohn e ksaj vdekjeje ishte me barr, fmija q lindte merrte emrin e babs s tij t vdekur. Kur vdiste nj fmij, emrin e tij prindrit ia vinin fmijs q lindte pas tij, natyrisht n qoft se edhe i dyti ishte me t njjtin seks me t parin. N disa raste, sidomos kur prindrit ishin t rinj dhe kishin shpres t lindnin disa fmij, emrin q kish fmija i vdekur ja vn jo fmijs q lind mbas tij, por t tretit (pas fmijs s vdekur). Kur prindrit, t cilve u kishte vdekur nj fmij dhe, pr arsye moshe ose smundjesh nuk kishin shpres q t'u lindte fmij tjetr, dshironin me do kusht emrin e fmijs s vdekur ta merrte nj fmij i porsalindur n t afrm t tyre, sidomos nga ana e babs, por kjo lejohej edhe nga Qna e nns, mjafton q emri "mos t'u deltejasht gjakut e gjinis s tyr'. Prindrit e fmijs s vdekur nuk lejonin n asnj mnyr q emrin 6 fmijs s tyre (t t vdekurit) ta merrnin fmij jasht vllazris s

198

MARKTIRTA

tyre, e sidomos nj gj e till ishte e ndaluar dhe nga rregullat morale t vendit, pa pyet, pa marr lejen e prindrve t fmijs s vdekur. Le t kujtojm pr kt komedin "14 vje dhndrr" t A. Z. ajupit t botuar n vitin 1903, ku Tana shkon e uron gruan q porsa ka lindur. Kur gruaja lehon i thot se vajzs q posa ka lindur ia ka vn emrin Hn, Tana skandalizohet sepse fmija e saj (e Tans) q ka pas lindur e vdekur 20 vjet m par quhej Hn. Ky reagim ndodh nga besimi i saj, sipas t cilit bashk me emrin i ka shkuar fmija e saj e vdekur te nj grua tjetr, gj q pr nj prind me t tilla paragjykime nuk mund t miratohej dhe as t pranohej. (ajupi - Vepra, Tiran, 1957, f. 122-123). Duke e marr n lidhje me sa u tha m sipr, sht leht t kuptohet dhe nj fakt i vn re dhe i njohur shum mir n malsort shqiptar: ishte prirja q n disa raste t'u vinin fmijve t tyre t porsalindur emra personash shum t prmendur prtrimri, burrri, besnikri, menuri, emra njerzish n z, emra krersh e kapidansh t prmendur. Ata mendonin se bashk me emrin do t transmetoheshin te fmija i tyre dhe vetit e larta shoqrore t personit t prmendur me t njtin emr. (Duhet shnuar se prindi jo t gjith emrat e fmijve t lindur duhej t'i merrte nga paraardhsit e tij, kt e bnte pr nj e dy, ndrsa t tjert i zgjidhte duke u nisur nga motive t ndryshme, midis t tjerash dhe nga emra njerzish t prmendur. Ktu luan rol dhe mekanizmi i t shmngurit t prsritjes s t njjtit emr brenda vllazris a fisit). Le t shnojm ktu se trashgimia e emrave ruhej m tepr n vijn atrore e shum pak n vijn e nns. Kjo ka shpjegimet e veta: jeta me organizimin patriarkor i jepte rndsi vetm shtimit n meshkuj dhe trashgimis s tyre, ndrsa elementi femr konsiderohej si m me pak vler ose pa vler. Pra edhe n kt drejtim femra ishte nj qnie e nprkmbur si edhe n shum drejtime t tjera. sht dukuri e njohur n t gjitha krahinat malore e fushore t vendit ton trashgimi brez pas brezi i emrave t fisit nga gjyshi te nipi, te stmipi e kshtu me radh pa mbarim. Dhe kjo ka lidhje me besimin se me emrin transmetoheshin nga brezi n brez edhe tiparet e forca e paraardhsve t fisit apo njerzve t prmendur, kusht pa t cilin nuk mund t mendohej ekzistenca e fisit n t ardhmen. Kur e pyet nj prind se pse fmijs i ven emrin e gjyshit ose t nj paraardhsi tjetr t tij, ai thot se kt e bn pr t kujtuar e pr t mos harruar t parin e tij. Por nga ana tjetr sht dhe besimi se bashk

MITOLOGJIA NJJJiK S M y i r i A K i .

me emrin transmetohen dhe vetit e t parit t tyre, ose i nj njeriu t prmendur nga krahina e tyre (n qoft se nj emr i till i vihej fmijs). Mendimin e siprm e mbshtet edhe ky fakt: Mund t jet nj emr i bukur si shqiptim, si tingllim, si ngjyr natyrore a veti shoqrore q paraqet, por n qoft se kt emr e mban nj njeri i keq e i paburrri, at emr nuk ia vinin fmijs nga frika se trashgimtari i tyre mund t bhej i keq e i paburrri, si personi i rritur e i plakur q mban emrin n fjal. Natyrisht q trashgimia e emrit lidhet dhe me pikpamje t tjera t trashgimis n fis nga brezi n brez e kjo ka t bj, duke u shqyrtuar sipas besimeve popullore, n ruajtjen e veorive e t kompaktsis s fisit n vazhdimin e gjenerats. N lidhje me kt na f let shum qart nj dshmi e mbledhur nga Gjeovi n Malsit e Veriut e q thot: "Gjaku thith gjakun", sipas fisit. Po t merren dy fmij prej dy fisesh, t merret nj asht (kock) nga varret e t parve t njrit dhe nj asht nga varret e t parve t tjetrit; t'u shpohen t dy fmijve nga nj gisht q t'u dal pak gjak, do t shohim se ashti i do njrit nga varret, sipas besimit popullor, thith vetm gjakun e pasardhsit e jo t fmijs tjetr (jo pasardhs t tij). (Sh. Gjeov, "Kanuni i Lek Dukagjinit, Shkodr, 933, f. 122). Sado q kjo dshmi e s drejts kanunore sht dhn n form anekdote, si arsyetim midis Leks e Sknderbeut, prsri mendoj se ka vler dhe n lidhje me kultin e t parve t vdekur, e marrur kjo n unitet me bashksin fisnore, me trashgimin nga brezi n brez, gj q shprehet edhe n t vnit e t njjtve emra. Pr t shpjeguar rregullsin e t trashguarit t emrave n fis dhe emrave t njerzve t prmendur na ndihmon edhe besimi q ruhej deri von, n krahinat fshatare, m shum n ato malore t vendit ton, sipas t cilit shpirti i njeriut q vdiste kalonte te nj fmij q lindte n fisin e tij; ai shpirt, hije a frym, mund t kalonte edhe te dashi, te kau a n do kafsh tjetr. Prej kafshs mund t dilte prsri e t trashgohej n njerz t fisit, pra shpirti i t parit bnte nj udhtim n mnyr t Pambarim. Ata pleq a plaka besimtar, shpesh her tregonin se shpirti ' filanit q kishte vdekur, me siguri, sipas tyre, kishte hyr te filani me t llr| dur, se ky i fundit i ngjante shum t parit n paraqitjen e jashtme (n fytyr), n sjellje, n forc e burrri e kshtu me radh. N disa raste fhuhej se deri n shtat breza shpirti i t vdekurit do t hynte patjetr te n J pasardhs i posalindur edhe pa iu vn emri i t vdekurit. Kuptohet

200

MARKTIRTA

se ktu kemi t bjm me besime animistike "t transmetimit" t "shpirtit" n mnyr t "prjetshme" nga nj form n nj tjetr, nga nj trup n nj tjetr. Ky besim sht i lidhur ngusht me mbeturina t marrdhnieve patriarkore e farefisnore prderisa krkohet mbi bazn e besimeve t transmetohet doemos n t afrm n shtpi a n farefis. Si i till ky prfytyrim sht mbarts i shum mbijetojave me karakter fetar e patriarkor n jetn familjare e shoqrore; n vetvete sht nj botkuptim arkaik i mbartur q nga bashksia fisnore e hershme dhe, si pasoj ai prpunon ndrgjegjen e njerzve. "Transmetimi i shpirtit" t njeriut nga nj person n nj tjetr bashk me emrin sht i njohur n popuj t ndryshm t bots. Madje, sipas dshmive t ndryshme t etnokulturs, emri n popuj t ndryshm nuk merrej thjesht si emr, por merrej si pjesa m e rndsishme e njeriut, si thelbi i qnjes njerzore. "Gjith popujt Europian - thot Rhys, besonin deri von q emrijo vetm prbnte nj pjes t njeriut, por ishte pikrisht ajo pjes e cila quhet shpirt, frym e jets". (L.J. Shternberg, vep. cit., f. 109). Lenorman thot se: "n tgjitha besimet aziatike emri mistik vshtrohej si nj qnje reale dhe e "shenjt", e cila sundonte qnjen (ekzistencn) e personit dhe me nj forc t jashtzakonshme, si mbi natyrn, po ashtu edhe mbi botn e shpirtrave". ((L.J. Shternberg, vep. cit. f. 109). Ruajtja e emrit n shekuj konsiderohej kaq e rndsishme pr jet pas vdekjes, sa n Greqin e Vjetr, pr shembull, emrat e klerikve (pagan) gdhendeshin n pllaka metalike dhe hidheshin n fund t gjiut t Salamins, prt'i ruajtur ato nga ndonj zhdukje e mundshme. N Egjiptin e lasht i shkruanin emrat e mbretrve n pllaka t gjata t veanta, dhe atyre, si t ishin shpirtra t t vdekurve, u bnin flijime. Dhe n prgjithsi n Egjipt, "Lumturia e t vdekurve", prve s tjerash, "varej nga fakti q pr emrin e tij t ruhej kujtimi n tok midis pasardhsve dhe n varr. T fshihej emri i t vdekurit nga varri ishte nj krim i madh". Edhe krishtrimi e islamizmi emrit i epnin nj rndsi t madhe. Kshtu, fmija bhej antar i komunitetit prkats vetm kur merrte emrin e atij besimi; emri ishte kusht i par i prkatsis n nj besim t caktuar. Klerikt kur shuguroheshin si t till ndrronin emrin, duke ln t parin e duke marr emrin e ndonj "shenjtori" e kjo bhej n kuptimin

IVIIHJI^UVJJI/*

mishrimit me t e n veprat e tij. sht e qart se kt rregull krishtrimi e ka marr nga koht e lashta pagane ashtu si ka marr dhe shum element t tij, duke i prpunuar e duke u ndryshuar atyre Kuptimin, n prkim me ide mt reja, rrug prt'i prfshir m leht njerzit shpirtrisht n bashksin fetare prkatse.
e

7. Emrat vetjak shqiptar N drejtim t trashgimis t emrave do t shqyrtohen ktu n mnyr t veant ata me origjin t lasht shqiptare, parakrishtere e paraislame, qofshin kta me origjin totemike ose jo totemike. Trashgimia edhe n t till emra vetjak ndjek po at rregull ashtu si pr emrat e ktij lloji n prgjithsi, por megjithat kta ruajn edhe disa vlera t veanta. N Veri dhe n Jug t Shqipris jan t prhapur, sipas tradits, emra me origjin pagane, emra t vjetr. Kshtu, kemi emrin Zoga, Shega, Guri, Mali, Lule-Lulja, Rrapi, Ujku, (uku) Diella, Hna, Bui, (Bushi) (Bu quhet edhe nj lloj gjarpri) e kshtu me radh. Treva ku jan ruajtur me shumic emra t till me origjin pagane, pra parakrishtere e paraislame, jan Malsia e Gjakovs (Tropoja), Hasi, Dukagjini dhe Malsia e Madhe. N kto krahina emra t till t duket sikur konkurojn n sasi dhe me emrat krishter dhe islame. Duhet thn se dhe n krahina t tjera ndesh jo pak emra me rrnj t lasht vendse ose t marr nga emra objektesh t natyrs. Kta emra vetjak pr kto vise mund t'i ndajm n: a. Emra nga sende e fenomene t natyrs: Gur, Shkamb, Diell, Hn, Male, (Malja), Vetim, Bor, Bjeshk, drit; b. Emra kafshsh e shpendsh: Ujk, (Uk), Ka, Dash, Pul, Dre, Drenush, Zog, Vuk, Dashe, (Dashja), Gjel (Gjelosh), Shpend, Syk, (Sykja) Sokol, Bu, Gjarpr, Boll, Shytan, Dac, Peshk, Shqiponj; c. Emra bimsh: Lule, (Lula), Grosh, Sheg, Rrap, Moll, Lul (Lulash). d. Emra cilsish: Bardh (Bardhok), Bardha, Bardhi), Bute, Sose, Vokl (Vokla) Vokrr (Vokrri), Shkurt, Shkurt, Mirash, Keq-Keqe-Keqja, Mr-Mirja, Bardhoc, un, Kros, Bardh-Bardhosh; e. Emra t derivuar n 9a emra t tjer ose q nuk u dihet kuptimi se nga e kan zanafilln: ^arash, Kacol, Ajdush, Cen, Do, Pren e kshtu me radh. Pr nj koh t gjat emrat e vjetr vetjak populli i ka ruajtur me

202

MARKTIRTA

dashuri e fanatizm nga shprbrja prej emrave m t vonshm e me ndikim t huaj, emra q jan barts t ideve t kulturave t ndryshme e q jan futur n popullin ton m von. N popull ekzistonte pikpamja se emrat e tradits s lasht shqiptare, qe nuk jan as islam as krishter dhe as t huajtura nga t huajt n koh t vona, ishin me shum vler, kishin shum forc prt br q t jetoj fmija. Kur disa prindrve u lindnin, por nuk u jetonin fmijt (lindin, nj, dy, ose tre, katr dhe me radh u vdisnin) ata i vinin fmijs q lindte m von nj nga emrat me origjin pagane. Pr kt qllim prdoreshin shpesh her emrat Gur, Mal, Rrap, Diell, Hn, pr t br, sipas besimit popullor, q fmija t bhej i fort si guri e si mali, rrapi etj., prt'u br i till q ai t mposht fardo lloj smundjeje e fatkeqsie. N dy rastet e para kemi t bjm dhe me kultin e gurit, t shkmbit, t malit, q aq shum sht i prhapur n Shqiptar, si n Jug e n Veri. S'ka dyshim se vet cilsit e gurit, si fortsia, pesha, prdorimi praktik i tij nga njeriu, q n lashtsi e kan br at fetish, duke i dhn cilsi t mbinatyrshme. (N lidhje me kt nj rast mjaft interesant: deri n koh t vona, nga fundi i Mesjets jo vetm n popuj primitiv e gjysm primitiv, por edhe n vise t Europs ndeshim zakonin q flijimet t bheshin duke prdorur thika guri. Dhe kjo kuptohet pse: Ktu kemi t bjm me fetishizimin e gurit si vegl shum e lasht n duart e njeriut, si arm gjahu e vegl pune, si vegl e par e prdorur n flijime n lashtsi, vegl aq e lasht sa 'sht dhe tradita e flijimeve, sa 'sht dhe puna me vegla t bra nga njeriu e q e dallojn at nga bota shtazore. Emrat vetjak, Bu, Bush, (nj lloj gjarpri), Boll, Gjarpr, jan shum t preferuar, sidomos n viset e Veriut t Shqipris. Kta emra i gjem n shum raste edhe si emra vetjak, edhe si llagape. Kta emra, sht e ditur, kan t bjn me kultin e gjarprit pr t cilin kemi folur n nj vend tjetr e pra n nj far kuptimi kan origjin totemike. Shumt prdorurveanrisht n Malsi t Gjakovs, n Dukagjin, e n Malsi t Madhe jan emra Diell-a dhe Hn-a. N Malsi t Madhe kta emra jan thuajse m t prdorshm. Kta emra i gjem t praktikuar dhe n Myzeqe e vise t tjera t jugut t Shqipris. Ajo q ka rndsi sht fakti se i gjejme t prdorur n njerz t t dy besimeve dhe n mnyr t pakufizuar. Mund t mendohet se emri Hna , me kultin e saj, do t jet me origjin turko-arab; nuk prjashtohet mundsia

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR


e

203

nj ndikimi t till, por jemi t sigurt se kulti i Hns ka qen shum i fort e n shum drejtime te Shqiptart dhe , ky me sa na japin dshmit, sht me origjin t lasht n traditn arbrore shqiptare. Kt kult mund t themi se e gjejm madje m t prhapur n zonat q jshin nn ndikimin islam. Emri Hn si emr njeriu n Veri t Shqipris, s'ka dyshim se prdoret m tepr n popull t besimit krishter. N kompleksin e besimeve t popullit ton pr Diellin dhe Hnn dhe n lidhje me prdorimin e tyre n emra vetjak, mendojm se kemi t bjm edhe ktu, ndr t tjera, dhe me emra me origjin t lasht pagane. Edhe emri Ujk, Uk, Ujka, Uka, Vuk sht shum i prdorur si emr vetjak n Shqiprin Veriore. Rreth ujkut si nj kafsh rrmbyese ekzistojn nj tok besimesh e, duke mos u ndalur n radhitjen e tyre, po shnoj vet at q ujku n disa besime, na del n Shqiptar e Malazes nj kafsh totemike me origjin indoeuropiane. (Shih pr kt ndr t tjeradhe: S. Kulisiq, Iz stare srpske religije, Beograd, 1970, f. 20-27). Pra si emr vetjak fjala Ujk do t jet doemos e ndikuar n origjin nga elementi totemik i besimeve pr t, ashtu si ka ndodhur dhe n popuj t tjer t bots. Si emra vetjak n popullin ton prdoren edhe emrat e shum bimve, por ktu kjo dukuri, do t shqyrtohet vetm n mnyr t prgjithshme. N legjenda e besime t popullit ton shpesh her i gjejm njerzit t kthyer n drunj, n pem, veanrisht pas vdekjes. Duke u bazuar n rregullsin e mbeturinave totemike t dhn nga Morgani,Teilori, Frejzeri, Dyrkheim, Shtemberg, Madhardt, Hajtun, e mitolog t tjer, na del se n lashtsi dhe te njerzit primitiv t kohs son, ruhej i plot besimi i tyre n prejardhjen e fisit prkats nga nj kafsh, bim a objekt i caktuar i natyrs. N nj faz m t von, kur dukuria kthehet n mbijetoj, ruhet besimi se njerzit, n mundsi , kthehen n kafsh, bim a objekte t natyrs dhe anasjelltas. S fundi, n nj faz akoma m t vonshme, ku kjo mbeturin zbehet si besim, si ndodh n popujt e zhvilluar, athere ruhen vetm legjenda e besime, t thuash t prrallzuara pr kthimin e njerzve n kafsh, bim a bjekte t natyrs. Fazn e fundit t fenomenit e ndeshim dhe n rastin to n, si prsa u prket emrave q shqyrtuam m lart, ashtu dhe prsa u Prket bimve q do t'i shohim shkarazi m posht. N Macukull (Mat) n vendin te Lisi n Gryk kan qen deri tash v n tri dardha shekullore. Legjenda popullore thot se ato tri dardha

204

MARKTIRTA

kan qen tri gra q lanin rroba n nj burim aty afr e q u kthyen n dardha nga nj mkat q bn. Aty ku varroset Gjergj Elez Alia me t motrn (Gjergj Elez Alia / Ciklitt Kreshnikve) mbin nj bli (Q. Haxhihasani, vep. cit, f. 127); aty ku varroset Nik Peta me Marn (sipas veprs s Gavril Dars s Rj: "Knga e sprapsme e Bals") mbin nj qiparis dhe nj moll e art dhe ata edhe n varr do t dashurohen deri sa t thahet qiparisi dhe molla e art (Gavril Dara i Riu, "Knga e sprapsme e Bals", Tiran 1955, f. 134); Krushqit e Mujit dhe Halilit bhen gur dhe kuajt e tyre bhen drunj (Q Haxhihasani, "Kng popullore legjendare", 1955, f. 132-140). Te balada e Gjon Pretiks (Q. Haxhihasani. vep. cit, f. 63) thuhet: "Edhe u kapn gryka n'gryk ,/ Posi motra me vllan, / T dy plasn tue kja JKu ra Gjoni bini ftoni; /aty eli lule ftoni. / Ku ra Blega bini shega; / Aty ili lule shega". Pra t gjitha kto q u prmendn m lart kan t bjn n mnyr t trthort me kthimin e njerzve n drunj, pra me metamorfoza e ka gjas t jen mbeturinat e totemizmit. Trashgimi i emrave t bimve si emra vetjak q kan arritur n mnyr origjinale nga Koha e Lasht deri n KohtTona, nukjant ndikuar drejtprdrejt nga totemizmi, por n mnyr t trthort dhe kryesisht nprmjet kultit t t parve, nprmjet besimit t transformimit t shpirtit nga brezi n brez dhe kalimit t tij nga nj form n nj tjetr, nj metamorfoz, n mnyr t vazhdueshme e t pazhdukshme. N ruajtjen e ktyre emrave n trashgimi ka luajtur rol jo t vogl dhe adhurimi i kafshve, bimve, objekteve e dukurive t veanta q konsideroheshin si gjra "t shenjta". N ruajtjen e trashgimis s emrave nga brezi n brez natyrisht ka luajtur nj rol t madh besimi animistik, besimi n transmetimin e shpirtit bashk me emrin nga brezi n brez brenda fisit. N lidhje t ngusht me t parn, nj rol t madh n ruajtjen e emrave t trashguar ka luajtur adhurimi it parve t vdekur t familjes a t fisit dhe kompleksi i besimeve q ka t bj me kultin e t parve. Njeriu i paditur te t part "drejtohej pr ndihm"n ngushticat e jets (te t part e tij t vdekur) dhe shpresonte se me lutje dhe me flijime, br atyre, do t siguronte mbarsi n njerz, n prodhimtari n bujqsi e blegtori. Kur i ndodhnin fatkeqsi n jet, prsri dhe at e lidhte me mungesn e shrbimeve n lutje, ceremoni, flijime prt part

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

205

e tij t vdekur; pra pr fatkeqsit q i ndodhnin; thoshte se "po paguajm kusuret e t parve". Kto besime jan shprehje psikologjike e atyre kushteve shoqrore t nj ekuilibri n bashksit fshatare, me nj mnyr jetese t mbyllur. Ato e pengonin n prpjekjet e tij pr t ndryshuar realitetin shoqror, n prpjekjet e tij pr t ecur prpara drejtzhvillimit. Trashgimi i emrave n t afrm nga brezi n brez sht nj shprehje e veant e dukuris s animizmit, besimit n kalimin e shpirtit nga nj trup n tjetrin, nga nj brez n tjetrin, bashk me emrin e personit q e mban at. Kjo na del si nj form besimi shum e lasht. N emrat e vjetr t tradits shqiptare n mnyr t trthort ruhen dhe mbijetesat ejehons s largtt besimeve totemike, n lidhje me kafsh, shpend, bim dhe sende. Duke shqyrtuar problemin e t trashguarit t emrave vetiak, ne shohim, ndr t tjera, peshn e nj kompleksi besimesh q kan t bjn me kultin e t parve, pesh shpirtrore q e ka bazn n kushtet e vshtira historiko-shoqrore dhe veimin ndr male ku ka kaluar populli yn ndr shekuj, pr t ruajtur qnjen e tij si popull e pr t dal s fundi n arenn historike si komb i veant. Do t ishte e arsyeshme, dhe zhvillimi i sotm do ta krkonte q n zgjedhjen dhe prdorimin e emrave vetjak t merret pr baz ajo shtres emrash q ka trashguar kultura popullore shqiptare q nga lashtsia, ose q i ka prpunuar ajo gjat zhvillimit historik e deri n ditt tona, at q na jep gjuha e pastr shqipe, por jo trashgimi t thjesht fisnore, krahinore e fetare. Do t ishte e arsyeshme t'i jepej prparsi prirjes pr nj unifikim n shkall kombtare t do gjje pozitive q krijoi populli yn n shekuj e q vazhdon t krijoj dhe n kushtet e reja shoqrore t vendit, duke prfshir kshtu dhe emrat vetjak tradicional a t rinj q i prkasin fondit t art t kulturs shqiptare.

8. Kujtimi i t parvet, paraardhs Zakonisht ritet e besimet n lidhje me kujtimin e t parve, me varret e me t vdekurit, jan element q ruajn prmbajtje arkaike, Prmbajtje, n shum raste n mnyr t fosilizuar, q ka t bj me st ade t ndryshme t zhvillimit shoqror, duke filluar q nga lashtsia

206

MARKTIRTA
-

pr t sosur n koht m t reja. Kjo gj vrehet n popuj t ndryshm t Europs e t bots. Kjo mbijetoj e shfaqur n objektin n fjal ka t bj me mbeturinat patriarkore e fisnore n jetn e popullit, ka t bj me besime n lidhje me jetn prtej varrit. Besohej se, duke u shrbyer t vdekurve t par t familjes a t fisit, sigurohej mbarsi, prodhimtari mirqenie pr pasardhsit q jetojn. Ktu do t shqyrtojm disa besime e rite pr t par m konkretisht kujtimin e t parve t fisit a t familjes. Do t analizohen vetm disa dukuri nga m t qensishmet e q duken m interesante sado q objekti i materialit q kemi n dor do t lejonte nj shtrirje shum m t gjr. Kta t par t familjes a t fisit pr t cilt bhet fjal, ktu, nganjher na dalin n mnyr t prgjithsuar e t paprcaktuar, pra si t par n prgjithsi, e nganjher dalin t prcaktuar e si t par t familjes a t fisit me emra, si t vdekur disa koh m par, para nj a disa brezash. Shpeshher kujtimi i t parve me rite e me ceremoni sht grshetuar me element kristian e islam, por kto dy elementt e fundit na dalin m tepr si veshje e jashtme, ndrsa n brendi, n prgjithsi, kemi t bjm me tradita t lashta paraislame e parakrishtere, pra me nj tradit pagane. N Shqipri, n disa festa fetare t ritit krishter a islamik prkujtohen t par, ose si quhen thjesht festa t nj fisi, t nj bajraku, a t nj krahine t caktuar. Kta quheshin shenjtr pajtor t fisit, t bajrakuta t krahinsdhe festa e tyre kremtohej me miq e me t ftuar, me bija (q jan t martuara e n kt rast vijn tek prindrit e tyre). Si t till kemi edhe shenjtr pajtor t familjes. Ky nuk sht nj fenomen i veant pr Shqiptart, kt e ndeshim edhe n popuj t tjer t Ballkanit, ndr Sllavt e Lindjes dhe n prgjithsi ndr popuj t ndryshm t Europs si n Gjermani, n vendet skandinave, n Franc e kshtu me radh. Ktu, sipas etnologve t ndryshm, kemi t bjm me festn e t parve t lasht t fisit, festa q m von jan krishterizuar, pra kan ndryshuar emrat dhe veshjen e jashtme. T tilla jan festa e Shn Nikollit, e Shn Gjergjit, e Shn Gjonit eShenMitritetj. Hahni thot se n Shqipri t Jugut"/' gjith fisi lut nj shenjt q sht pajtori i tij; n kt rast bhet nj gosti ku marrin pjes miqt dhe krushqia. (J. Hahn, Vep. e cituar. f. 153). Nopa v n dukje nj gj e t till pr Shqiprin e Veriut. Prve fiseve kan pajtor dhe familje

MITOLOGJIA NDER SHQlFlAKJi

Der porte. Dru. Gurakuq, ermenik. Zbukurime me qiparisa, simbolet prjetsis e motive t tjera mitike.

t veanta dhe festa e pajtorit, qoft e fisit, qoft e familjes, kremtohej me miq t ftuar dhe t paftuar (F. Nopa, vep. e cituar, f.70-72). Nga ^aterialet arkivale dhe nga ato t mbledhura n terren, na del q t Ma kremtime t pajtorit t fisit i ndeshim n vise t ndryshme, n Veri dhe n Jug. N t tilla festa ndizeshin qirinj n kujtim t ktyre pajtorve, n _ shum raste liheshin natn e fests dyer e dritare hapur q t vijn e ' hyjn shpirtrat e t parve pr t ngrn e pr t pir, madje n disa ra ste, liheshin dhe nj a dy vende bosh n tryez, kur uleshin t hanin bu k n kto festa. Thuhej se "Vijn shpirtrat e rrin n vatr n kto ne " B t dhe ata na shohin e ne nuk i shohim". Nganjher, n mnyr q (

shpirtrat e t parve te ndjenin ern e mir t ngrnjeve n kto festa, hidheshin ushqime n zjarr. Edhe n festa t ndryshme thjesht t ritit kristian a islamik, prkujtoheshin t vdekurit n kt mnyr, p.sh. n Bajramin e Madh, n Bajramin e Vogl, Natn e Kadrit, pr Nevruz, n Krishtlindje, n Pashk e raste t tjera. Sipas nj dshmie t regjistruar n fshatin Romas t Tomorrics, mendonin se "n disa raste shpirtrat e t vdekurve ktheheshin n shtpin ku kan pas qndruar kur ishin gjall". Ky veprim, (i t lnit hapur dyer e dritare), bhej natn e Bajramit t Madh, t Bajramit t Vogl, Natn e Kadrit. Bektashinjt e bnin kt edhe n festn e 12 Ditve t Ujit e t kremten e Matemit. N kto dit festash bhej hallv dhe nj grua.e shtpis hidhte tri lug hallv at mbrmje n vatr pran oxhakut, mbasi thuhej se vijn shpirtrat e i marrin er e knaqen me t. Ata thoshin se "shpirtrat e t vdekurve vijn n vatr n t tilla net, po asnjeri nuk i sheh". N Shpat t Elbasanit kremtoheshin deri n koh t vona festa kushtuar njerzve "t mir" t fisit (t vdekur, nga m t prmendurit e fisit). (M.Begolli, Demonologjia, Shpat- Shelcan i Elbasanit; 1973, f.25. A.E.) Ndr t tjera me interes sht t prmendet festa e Shn Rrokut q kremtonte lagjja Zajs e Oroshit t Mirdits. do vit n vjesht kremtohej kjo bashkarisht n nj shtpi nga e tr lagjja. Pregatitjen dhe shpenzimet pr kt fest i bnte pr do vit nj shtpi e aty mblidheshin prfaqsuesit e gjith shtpive t lagjes pr kremtim (nga nj, dy a tre njerz pr shtpi). Radha e kremtimit (me shpenzime) nuk caktohej, por bhej sipas vendit q zinte do shtpi n vllezri (kjo sipas afrsis e largsis me barqe, me shtpin q quhej e par e vllezris). N kt nat t fests ndizej edhe qiri n kujtim t Shn Rrokut. Thuhej se po t mos bhej kjo fest kshtu e prbashkt, "na epej keq n bereqet e n gja t gjall". Le t kujtojm se n kremtimet e festave t pajtorve t fiseve, n malsit shqiptare bheshin shpenzime t mdha, thereshin disa bagti, duke prfshir ktu edhe lop e qe. Veprime t tilla ishin nj rndim pr ekonomin familjare. Nj fest q kremtohej n kujtim t t vdekurve nga t krishtert n Veri e n Jug, jan "T Shumat" (Dy Nntor). Ktu kemi t prziera element krishter dhe element tradicional vendse. N kt nat prkujtoheshin t vdekurit si n shtpi, ashtu dhe te varret. N shtp' bheshin gostira, ndizeshin qirinj n kujtim t t vdekurve; mendohej

MITOLOGJIA NDER SHQIPTARE

Fytyr e nj t pari t shtpis br n mur prapa shtpis. Punim guri. Vel - Labri

e 2 n Pn dJ i " ^ 6 P r t n g r n " K j 0 f e s t k r e m t o h e J d h o ndr e Veriut ZZM T V T ^ ' v e c a n e r i s h t kjo e fundit n malsit N,ka ufall ? J - M e r t u r - D u k agjin, Malsi e Madhe etj. N kt dit tG prodh i T f , ^ ^ 6 n g a 9 j i t h e " i e t e bereqeteve dhe t r beheZ V p e HH l en9et 0v a ,re e F a ' j e t b e h e S h i n n e s h t e P j - P " shum raste eSh n edhe a r"? ! . - Thuhej se kt apo at gj "po e falim pr 3 n S i l i S f ^ ^ "Pt^tbabs", yysNt-yyshes", apopr t e CaktUar n g a a j 0 f a m i e kish v me pare ose shume koh m par. T , ' J <* dekur pak koh "'e olVJT

vamf ! h a ^ t dhiPtS- h 3 tjera H h ! f p ' f

' f a ' j e U b 9 h e s h i n l v P s v e e t e v a r t e r v e ndr m i 9 Vd9kUrVe q k e t 0 ? 9J' e r a t s h k o J n e n mnyr P S h p i r t t t p a r v e tetvre !!i - < S h i h P er kt ndrt
S

Si0r k t

1939 nr 6 A a M )

*^

* " ^ ^

' " ' " H y l l i ' D n t S '" '

210

MARKTIRTA

N disa raste n Malsi t Veriut bheshin ndrrime ushqimesh ndr varre ditn e "T Shumave": n vend q t'ua jepnin lypsave a t varfrve ose t'i linin n varr i ndrronin njri me tjetrin duke kujtuar q nj gj e till shkonte pr shpirt t t parve. N Btosh t Nikaj-Merturit ndeshim n nj variant flijimi akoma m t mirfillt, arkaik e q ka t bj drejtprdrejt me bashksin fisnore. Ditn e T Shumave (Shuemve) ojn t gjith ushqime, (ndr to mish e raki), te varret; kto ushqime i bashkojn dhe ulen e i han t gjith bashkarisht pr shpirt t t parve, pra ngrnie pran varreve. Kremtimet e festave t t parve t fisit a t familjes, po ashtu dhe ushqimet n varre ditn e "T Shumave" ose ndonj dit tjetr t vitit e kan ndryshuar krejt kuptimin e vjetr, ashtu si kan ndryshuar n shum drejtime dhe si praktika kulti. Kuptimi i lasht i ktyre riteve me ushqime ka qn t f lijuarit pr t vdekurit, f lijime pr t'u ushqyer ata n "botn tjetr" dhe duke u ushqyer ata n "at bot", me fuqin e tyre si t par t fisit do t ndihmojn dhe pasardhsit e fisit n mbarsi, n familje, n prodhimtari bujqsore e blegtorale. Jo m kot t tilla festa kan marr kuptime e funksione t karakterit bujqsor e blegtoral... Pr kuptimin dhe praktikn m arkaike t ktij fenomeni sht nj fakt shum interesant i mbledhur nga Z. Dukagjini, sipas t cilit nj malsor prej Puke, i quajtur Nik uni, kishte dgjuar prej babagjyshit, se qysh motit kishin pasur zakon t'i bnin kurban Shn Nikollit e ta digjnin mishin e berrit krejtsisht mbi altar t kishs s Shn Gjonit. (Z. Dukagjini, "Doke e zakone, besime e bestytni", 1962, f. 79, AE, Tiran). Le t kujtojm ktu se darka e gostit e prbashkta t fisit n ditn e pajtorit t fisit deri von kan qen t praktikuara shum n vise t ndryshme t Jugosllavis, trev ilire e kohs s lasht. N festat e pajtorve t fiseve a prT shuma, (Dita e t shuerave) nj element me shum interes sht t ndezurit qirinj n vatr q i kushtoheshin pajtorit t familjes ose thjesht t vdekurve t par t fisit a t familjes. N disa raste ndizen tre qirinj, nj nga t cilt i kushtohej nj t pari t largt t familjes, emri i t cilit nuk mbahej mend, dhe emrohej me nj emr krejt t prgjithsuar (emri i llagapit ose nj emrtjetr). Thon: "Kt qiriia kushtojm Roskut, nj tparitton t largt". Rosku n t vrtet, sht fati i shtpis. Pra, ai i kushtohet t parit t largt t shtpis a fatit me qllim q ai t bjer fat e mbarsi n shtpi. N Mirdit n disa raste' (kjo ndodhte pr T Shuma m

MITOLOGJIA NDER SHQIPTARE

211

tepr) ndiznin tre, katr, shtat deri n 13 qirinj t vegjl afr nj qiriu t madh. Qiriu i madh i kushtohej shenjtit pajtor t fisit, nj tjetr Shn Mitrit - mbrojtsit t bagtive nga ujqrit dhe qirinjt e tjer u kushtoheshin t parve t tjer t familjes burra (meshkuj) e n ndonj rast t rrall ishin femra. N t vdekurit e seksit femror kishte raste q i kushtohej ndonj qiri ndonj plake t vdekur - e par e tyre q kishte qen e prmendur, m tepr kur ajo kishte rritur jetim ose kishte qen si zot shtpie. Kshtu i kushtoheshin qirinj t ndezur Dils s Llesh Gjet Vocit n Shebe (Miridit), q kish qen plak n z; kur ajo kish qen e re i ishin vrar t gjith burrat e shtpsi, ndr ta dhe i shoqi; ajo nuk kishte pasurfmij t saj, por kishte qndruar aty e kish rriturfmijt e t kunetrve, kishte br vet dhe kulln trekatshe. Kur vdiq ajo, fmijt e kunetrve q ajo i rriti, filluan t'i ndiznin qirinj pr shpirt. Kjo tradit u vazhdua pr tre breza me radh deri von n vitin 1967 kur u lan t tilla rite krejtsisht. T tilla praktika e prfytyrime n lidhje me t part e fisit jan ruajtur si mbeturina deri n gjysmn e par t shekullit t kaluar; ato kan qen mbajtur dhe nga fakti se tradita e lasht vendse ka qen grshetuar me besimet krishtere e islame. N gjysmn e dyt t shek.XX t tilla prfytyrime u zbehn e praktikisht u lan, por megjithat mbeturinat e besimeve n lidhje me kultin e t vdekurve akoma nuk jan mnjanuar krejtsisht nga jeta e popullit; kto akoma manifestohen n mosha t vjetra e n element t veant t shoqris son. Me psikologjin e krijuar nga mbeturinat e besimit n lidhje me kultin e t parve ka t bj n ditt e sotme dhe kmbngulja pr t'i vn shum her dhe shtpit e reja n truallin e shtpive t t parve, duke u mbshtetur n arsyetimin se aty kan pasur trojet e t parve, se aty shtpia e tyre ka pasur mbarsi n shekuj, se aty ka arritur t bhet shtpia deri n 60 veta. Pra, sipas tyre, t tilla troje t vjetra jan t provuara e, rrjedhimisht jan me fat pr njerz dhe pr pasuri. Kshtu, n disa raste, nga t tilla mendime pengohet sistemi i ri rregullues i fshatrave q me kaq forc sht i krkuar n kohn ton. Kshtu, natyrisht kemi t bjm dhe me psikologjin e trashguar nga e kaluara Pr pronn e vllazris e veimin n natyr, por sidoqoft dhe ^beturinat e psikologjis dhe besimeve n lidhje me kultin e t parve 'uajn rolin e tyre t veant n kt drejtim. Kjo gj del m e qart n traditn q ka t bj me vendin e varrimit

212

MARKTIRTA

t t vdekurve, t antarve t vllazris a t fisit, element q do ta shqyrtojm m posht n vend tjetr. Varret n Veri dhe n Jug n prgjithsi, i gjejm t grumbulluara bashk sipas vllezris dhe sipas fisit. Vendi i varreve, sipas tradits s vjetr, nuk lviz. T gjith t afrmit e nj shtpie, t nj vllazrie a t nj fisi duhej t varroseshin n nj vend afr e afr. Tradita e varreve n nj vend t prbashkt pr gjith vllezrin a fisin ka qen kaq e fort, saq sht ligjruar dhe n t drejtn zakonore t malsive shqiptare t Veriut, ashtu si na e jep edhe Shtjefn Gjeovi: "N varre t njij vllaznije a t njij fisi s'hin i vdekuni a i vrami i vllaznis a i fisit tjetr. Po e bani kush kt pun pa leje t vllaznis a t fisit, t t cilit jan vorret, Kanuni i ven detyr me nxjerr t vdekunin prej vorrit t huej". (Sh.Gjeov, vep. e cit. f.22). N Mirdit pr t tre bajrakt e fisit, deri nga fundi i shek. XIX sht ruajtur tradita, natyrisht jo n trsi, por pjesrisht, q t vdekurit t mbaheshin e t varroseshin n pllaj t Malit t Shenjt afr Kishs s Shn Gjinit. Pra i binin t vdekurit pr t'i varrosur ktu nga Spai, nga Kushnini dhe vet Oroshi, t cilit i prkiste Mali n fjal. Vinin fiset me t vdekurit e tyre q nga Qafa e Malit q kufizon Pukn me Kuksin e deri nga Mnela q kufizon Pukn me Shkodrh. Pr t ardhur e pr t'i varrosur t vdekurit aty bnin deri dy dit rrug n kmb. Si tradit kishte qen q nj nat fisi me t vdekurin ta kalonin n Qaf t Qirit, prej nga ka marr dhe emrin ky vend, sepse ata ndiznin aty qirinj te kryet e t vdekurve. Pak m posht nn kt Qaf ishte nj fush q nuk e kapte shum era, e prandaj, si e shpjegojn, aty ishte br tradit q t qndronin me t vdekurin natn para se t shkonin e ta varrosnin. Varrimin e t vdekurve n nj vend kaq t largt vendsit e shpjegojn me arsyen se n fshatrat e tjera nuk ka pasur kisha e prandaj ishte br tradit t vinin e t'i varrosnin ata.n Mal t Shenjt. Nj arsyetim i till nuk u qndron fakteve. S paku q nga shek.XVII, me sa na njoftojn relatort apostolik, ka pasur disa kisha shum afr me ato fshatra prej nga sillnin t vdekurit pr t'i varrosur n Mal t Shejte, madje ato kisha kan qn dhe me varre, po me sa duket, popullsia, q ishte e ardhur n ato vende nga afrsit e Malit t Shejt, vazhdonte t'i sillte t vdekurit pr t'i varrosur aty te varret e m t parve t fisit; popullsia q nuk ishte e ardhur prej andej, i varroste t vdekurit n kishat afr fshatrave prkatse. Pra, ktu kemi t bjm me kultin e varreve

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

213

t t parve afr t cilve duheshin varrosur dhe pasardhsit, sado t largt t ishin me banim e sado q nj veprim i till paraqiste vshtirsi. Kjo tradit e ruajtur deri von n lidhje me varrimin e t vdekurve n Mal t Shejt mendoj se sht nj argument jo pa rndsi prt prcaktuar trevn m t vjetrt Mirdits s mirfillt, prej nga u prhapn mandej Mirditasit n vise t tjera. Sqarojm ktu se kjo tradit e mbartjes s t vdekurve nga larg e pr t'i varrosur n Mal t Shejt sht ndrprer q n shek.XIX e fillimin e shek. XX. Paralelet e ktij fenomeni i gjejm edhe n popuj t tjer t bots. Te Turqit e vjetr t Azis s Mesme, te Kirgizt, te Kazakt, gjejm traditn sipas t cils, t vdekurit varroseshin te varret e t parve t tyre m t lasht, qoft duke udhtuar dhe me qindra e qindra kilometra. Madje n dimr, kurqafat e maleve bheshin t pakalueshme nga bora e akulli, ather t vdekurin e mbshtillnin n nj lkur bagtie dhe e varrnin mbi nj lis t fort, e aty e linin derisa shkrinte bora dhe, me t'u ngrohur koha n pranver, e onin dhe e varrosnin te varret e t parve t tyre t largt. (S.A.Abramzon, Kirgizi, Leningrad, 1971, f. 325-327). Pr nevoja t sistemimit t fshatrave shpeshher lind domosdoshmria e lvizjes dhe e sistemimit t varrevet t fshatit. N t tilia raste jo rrall krkohet nga vendsit q varret t mos lvizin nga vendet e tyre t mparshme; duan pra t ruajn vendin e varrezave t vjetra t t parve t tyre, si t tilla. N Romas t Tomorrics (n vitet 70, xhek. XX) pr arsye t sistemimit t fshatit ishte vendosur q varret t bashkoheshin e t sistemoheshin n nj vend t caktuar, po fshatart ngurronin ta bnin nj gj t till; aty, megjithse vendimi ishte marr para tre vjetsh, akoma deri von asnj varr nga t mparshmit nuk ishte transferuar pr n vendin e ri t varreve; as nga t vdekurit rishtaz, asnj nuk ishte varrosur n vendin e caktuar pr varret. Ata thoshin se po t bhej nj transferim i till i varrezave, u vdisnin njerz t tjer n shtpi dhe krahas ksaj i gjenin fatkeqsi t ndryshme n familje. Ka raste q pleqt q jan shpmgulur nga fshati n qytet te fmijt tyre, para se t vdisnin, e kan ln me fjal q t varroseshin n nnalsi te varret e t parve t tyre, sado q fshatrat malore prej nga jan larguar mund t ndodhen shum larg, n nj largsi t till si sht ta zem Malsia e Madhe, Puka, Tropoja, Dibra meTirann. Esht me interes t shnohet fakti se n malsit shqiptare n ^eri e n Jug respektohen jo vetm n prgjithsi varret e t parve t

214

MARKTIRTA

tyre t drejtprdrejt, historia e t cilve njihet pak a shum nga populli, por dhe varre t vjetra, historin e t cilve nuk e njohin fare (Kur nuk din se 'njerz jan varrosur n ato varre). N Martanesh ka disa varre t vjetra q quhen "Vorret e Kaurrv', e megjithse banort e ksaj krahine ka shekuj q kan qen nn ndikimin islamik, ato varre nuk i ka ngar kush. Po ashtu ndodh dhe me "Varret e Kaurit" n Dardh t Beratit (afr majs s Tomorrit). Vende t krishtersh a pagansh t ksaj natyre gjen n Has t Gurit, n Malsi t Gjakovs (Tropoj) dhe mendohet si vend i paprekshm, pavarsisht se t kujt jan varret e se t 'kohe jan. Kemi takuar disa raste q t respektoheshin si vende t shenjta dhe varre t Mesjets s Hershme Shqiptare dhe varre iiire. (Shih dhe: M.Tirta, Mbeturina fetare n jetn e popullit", Studime historike, 1973, Nr.1, f. 96-99). Nj plak i prmendur i nj fisi nga fshati Kullaxhi i Mirdits, q kish vdekur nga fillimi i ktij shekulli, kishte ln me fjal q ta varrosnin (dhe porosia ishte mbaruar) jo n varret e fisit t tij, pran kishs s fshatit, por te varret e vjetra n Bukl (te disa varre q prej arkeologve jan t prcaktuara si t shek.VI-VIII pas Krishtit, pra t Kulturs s Mesjets s Hershme), vend n t cilin me t vrtet kishte shenja t nj kishe t vjetr, historin e s cils nuk e dinte njeri, por varre t kohs son nuk kishte, me prjashtim t varreve t dy fmijve q kishin vdekur sapo kishin lindur, pra q ishin t pa pagzuar e, sipas besimit krishter, nuk duhej t hynin n dh n "varret e bekuara" nga kisha, por jasht tyre si pagan. Kjo gj mendoj se ka t bj me kultin e varreve t vjetra dhe rrjedhimisht me kultin e t parve m t vjetr, me kultin e t parve mitik.
.

9. Fjal mbyllse Nga sa del prej shqyrtimit t dukurive mitologjike, kultit t vatrs, qenieve mitike t shtpis a vatrs, "kujtimit i t parve", n popullin ton deri n fillim t ktij shekulli jan trashguar n kt drejtim nj seri ritesh, besimesh, zakonesh q ruajn karakter arkaik. Kto besime e praktika shfaqen n kremtimin e festave t t parve t fisit a te pajtorve t fisit, si nj krishterizim ose si nj islamizim i nj tradite rrr t lasht. Nj fenomen i till sht i lidhur me mbeturinat e organizimit

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

215

fisnor historik-shoqrort ngadalt, n kushtet e nj ekonomie m tepr t karakterit natyror dhe t veuar n malsit e vendit ton, larg jets urbane, larg nj komunikimi social mbisundues n mes malsive e jets urbane. Ritet, praktikat, besimet n lidhje me kujtimin e t parve dhe me varrimet, sipas asaj tradite t vjetr, jan nj shprehje e psikologjis s kultit pr t kaluarn, pr t part, pr t vdekurit, qofshin kta t afrm osejo. Nga analiza e br pr disa dukuri mitologjike q kan t bjn me doke t kultit t t parve, dalin disa tipare t prgjithshme t tij, tipare q do t'i parashtrojm shkurtazi: U shqyrtuan fenomenet mitologjike si "nna e vatrs", "gjarpri i shtpis", "kujtimi i t parve", "varret dhe t vdekurit" dhe nga ky shqyrtim' na del se n prgjithsi ato jan t prhapura me t njjtat tipare n gjith Shqiprin dhe n vise jasht Shqipris, t banuara nga Shqiptart. N kto figura, n kto dukuri nuk mund t mohojm se ka dhe veori dalluese krahinore, por, me sa na japin materialet e me sa jemi n gjendje t'i shqyrtojm, kto dallime krahinore jan t siprfaqshme, dallime emrtimesh ose elementsh t dors s dyt. Shpeshher, kto jan shtesa t vonshme t karakterit ortodoks, katolik, islamik. Pra ajo q sht thelbsore e m e vjetr sht m unike n t gjith popullin shqiptar, natyrisht, t malsive se atje jan ruajtur m tepr mbijetojat e ktyre miteve, riteve e besimeve q kan t bjn me kultin e t parve. Pra kto flasin n t mir t nj uniteti etnik t lasht t popullit ton dhe problemi nuk qndron ashtu si e paraqesin disa studiues t huaj tendencioz q pohojn se ndr Shqiptart vrehet nj konglomerat kulturash q nuk prputhen njra me tjetrn. Rrnjt e ksaj kulture mbarshqiptare jan shum t njjtsuara. Kto doke, rite e besime q i takojn objektit n fjal, kan jetuar deri n gjysmn e par t shek. XX, e diku-diku, dhe n ditt e sotme, ashtu si vrehen dhe n popuj t tjer t Ballkanit e t Europs, kryesisht n popullsin e viseve malore. Ato jan t lidhura n prgjithsi me jetn familjare dhe t grshetuara me mbeturina t tjera t jets Patriarkore, me mbeturinat e fisit, t kanuneve q kan ekzistuar e kan v epruar n t kaluarn n vendin ton, jan t mpleksura me normat e besimeve t ndryshme q kan qen t pranishme, ndrto dhe shum r| te e besime pagane.

216

MARKTIRTA

KREU I TET VDEKJA N RITE E BESIME


1. T vdekurit dhetgjallt Mitet, ritet e lesimet pr vdekjen, pr t vdekurit, pr paraardhsit, pr varret, zn nj vend t veant e tepr domethns n jetn shpirtrore t popullit ton. Kto dukuri po i shqyrtojm, duke i par n kontekstin e historis etnike t ktij kombi, si veansi t psiks s tij etnike kombtare, si prbrs i rndsishm i etnokulturs shqiptare. N vshtrim t jashtm t duket sikur vdekja zn nj vend tepr t skajshm n jetn shpirtrore t shoqris, po n t vrtet nuk sht kshtu. Ritet e besimet q kan t bjn me kultin e t vdekurve jan ruajtur me shumic e me nj prmbajtje simbolike tepr interesante, me disa skenar ritual tepr arkaik, kryesisht nga bashksit fshatare, veanrisht n krahinat malore, n Veri e n Jug t trojeve shqiptare. Kto rite e besime jan t lidhura jo vetm me praktikat ceremoniale t vdekjes, por edhe me kulte t bujqsis e t blegtoris, me festat kalendarike, me punt e njerzve e me fatkeqsit ose me fatbardhsit e tyre n jet. Trashgimit kulturore e shpirtrore t lna nga parardhsit, nga gjyshrit, strgjyshr e thjesht bashkkombas jan prvetsuar nga pasardhsit e jan msime praktike t jets s tyre n kuadrin e kodeve t tradits s vjetr. Kjo vazhdimsi sht pasqyruar, n nj mnyr a n nj tjetr, edhe n prfytyrimet e mbinatyrshm t njerzve, n doke e simbole rituale. Jo m kot dijetart e ndriturt njerzimit kan shpreh mendimin se t gjallt, n kuptim t trashgimis e t vazhdimsis, drejtohen nga t vdekurit. N kt kuadr duhet vshtruar edhe kulti i t vdekurve, ritet e besimet, pr t vdekurin, "pr jetn n botn tjetr", pr varret, pr shpirtrat e t

MITOLOGJIA NDER SHQIPTARE

217

parve, pr t ruajturit nga vdekja, pr doket q "i kan ln t part". Dukurit n fjal jan tepr komplekse; jan ndrthur e shkrir bashk ide e doke, besime nga m t ndryshmet. N disa drejtime ato kan karakter t theksuar moral; n to shprehen ndijesi shpirtrore t popullit t thjesht; riprtrihen e riforcohen kodet morale; hidhrim pr humbjen e njeriut t afrm a dashamir t tyre; n rite vdekja del si humbje pr bashksin shoqrore, prfshatin e krahinn ejo vetm prfamiljen; ato kryejn funksionin e nj akti solemn ku prforcohet qndrueshmria e unitetit shpirtror t bashksis fshatare; riprtrihet miqsia e dashuria n mes njerzve t atij vendi; ndihma e lidhja shoqrore ktu bhet m fisnike. Vdekja sht rast pr t shprehur dhembshuri njerzore, lidhje shpirtrore dhe gadishmri e ndihm q mund t'i jepet tjetrit n fatkeqsi. Nga ana tjetr n kto raste riprtrihen e prforcohen ritet e besimet e vjetra t bashksis fshatare, krahinore e mbar etnike; ato rite e doke n vdekje jan kujtes e ngulitje e traditave t vjetra n gjeneratat m t reja, si nj vazhdimsi brezash. Kulti i toks sht i qart m s miri n vdekjet rituale, t praktikuara sidomos n fmij shndetligj n koh t s kremtes s Shn Gjergjit, po, me raste, dhe n dit t tjera t vitit. Me kto rite mendohej se fmija bhej i fort e u qndronte smundjeve. Pra, duke u varrosur kish marr forc nga toka. Dshmi t tilla kemi nga Alpet e Shqipris, sidomos nga Malsia e Madhe, po dhe nga Kosova na i dshmon M. Prelaj. M s miri kto rite e prshkruan studiuesi F. Luli: "Kshtu, ndr fshatrat e shumta dhe t shprndara t Malsorve t Malsis s Madhe dhe t Rranzave t saj ka jetuar dhe sht praktikuar nj lloj zakoni a yshtje e till q kur fmija i vogl kishte shndet t dobt dhe vazhdonte si shndetlig pr mjaft koh, ather, ky fmij merrej nga nj grua e vjetr, q ushtronte kt veprim dhe praktik magjike primitive me efekt "shrues", duke e kallur n dh, por, natyrisht me kok jasht. Lihej aty, dhe kshtu pr nj far kohe, shoqruar prej ksaj plake, me ca fjal e formula t panjohura nga t tjert, gjithnj si tabu, me t fshehtat e tyre. Pas ktyre veprimeve e ma e merrte foshnjn, mblidhte t gjitha Tobat e trupit t saj bashk dhe me pajisje t tjera t prdorura t djepit, ' bashkonte dhe i ngarkonte n djep, duke shkuar larg-larg dhe duke ^aluar tri rrjedha ujore. I lante mir e mire kto rroba dhe kthehej n s htpi, duke mos folur me asnj njeri q mund t ndeshte rrugs". Thon sen praktika t tilla i bnte Dika e Zef Ujks n Hot t Ri t Shkodrs.

218

MARKTIRTA

Kemi ktu nj kompleks ritesh interesante "t vdekjes e t ringjalljes". T kujtojm ktu ritet e vdekjes e t ringjalljes s natyrs n popuj t ndryshm e n popullin ton, dukuri q kan kaluar dhe n jetn e fatin e njerzve e q kan lidhje me kultin e toks e t jets s prtejme. Tema tepr e gjer, po duhet t vm n dukje se n kt trajtes do t shqyrtohen vetm disa rite e besime nga m interesantt n vdekje, pr vdekjen e kultin e t vdekurve, pr varret simbolet prkatse t tyre. Preken ktu vetm disa dukuri m arkaike, kuptimi i lasht i t cilave n disa raste ka humbur, ose del vetm n mnyr t trthort. Nganjher ana artistike e rrfenjave pr vdekjen e vajtimet n vargje jan t shkrira bashk me rite e besime t mbinatyrshme, aq sa nuk sht leht t veohen simbolet fetare nga t shprehurit me mjete artistike t veanta, si vokacione poetike. Edhe elementtmoral dhe ata t besimeve shpesh her jan t shkrira bashk. Mbase nuk e teprojm po t themi se n rite e besime pr shkakun e vdekjes, pr t vdekurit, pr t cilt u fol n kulte t jets familiare, pr kultin e t parve t afrm a t gjeneratave t kaluara, shpesh her krejt mitik, ruhen forma e brendi tepr arkaike, t lasht pr kto prfytyrime, m tepr se n do rast tjetr t jets shoqrore. Ato jan ruajtur m statike evolucioni i tyre ka qen m i ngadalshm n jetn e disa shtresave shoqrore me nj jet m t mbyllur mes malesh po edhe n vendet fush e ato urbane. Jo m kot disa dijetar t huaj kan thn pr gjamtart (britmert) shqiptar se "ata jan Homerikt e fundit n Ballkan". Me t vrtet s paku nga prshkrimi i jashtm malsort shqiptar bnin gjam prt vdekurin ashtu si bnin heronjt e lliads s Homerit ktu e tremij vjet m par. T kuptohemi, kto doke t vjetra jan ruajtur brenda zhvillimit bashkkohor t malsorve shqiptar, natyrisht duke ruajtur edhe disa veanri t jets patriakore.

2. Gjama e burrave Vajtimi i burrave, dukuri me zanafill tepr t lasht, bie me vete deri n kohn ton element t veant t prehistoris, n prfytyrinne e n simbolikn e saj t veant pr vdekjen e rikrijimin n jetn nierzore. N tr popujt e Ballkanit sht ruajtur vetm te Shqiptart e

M I T O L O G J I A NDER SHQIPTARE

219

te Malazezt, diku-diku deri mbas Lufts s Dyt Botrore. Ndoshta vendi m klasik ku sht ruajtur gjama n vdekje sht Dukagjini, Mirdita, Malsia e Madhe, Rugova, disa vise t Kosovs e n prgjithsi viset shqiptare n Mal t zi. T qarit e burrave me ligje sht dshmuar edhe n Labri e n Arbrort e Peloponezit n Greqi. Por ajo sht dshmuar n t kaluarn t thuash n pjesn m t madhe t Shqipris s Eprme duke prfshir dhe viset e Kosovs. Ky rit mortor i burrave quhet me emra t ndryshm: gjama, brima (britma) n vdekje, thirrja e vajit, t qart me bot, "ligjet" e burrave n vdekje. Pr Labrin nga eksploruesi R. Alikaj theksohet: "Kur del kufoma pr t'u varrosur, grat prgjithsisht qajn dhe ulurijn, si n astin e vdekjes. Edhe burrat mund t qajn, por pa z. Kur i vdekuri ka qen me rndsi dhe hihdrimi q ka shkaktuar me vdekjen ka arritur kulmin, ather mund t qajn edhe kta me z t lart. T vdekurit qahen dhe vajtohen me ligje". Meligje qajn grat prgjithsisht. Por, edhe burrat mund t'i qajn e t'i vajtojn me "ligje". "Ligje quhen vargjet q u ngrihen t vdekurve, vepra q kreu dhe historia ejets q kaloi, e ajo e vdekjes q e korri dhe e drgoi n t shumtt". (R. Alika, Zakone..., f. 16). Pra burrat e labris kan br ligje (gjm), por n nj mnyr m t lehtsuar nga e kan pasur viset e Shqipris s Eprme. Gjama n grup e n bashkari e prmbushin procesin n disa faza vazhduese, t njkohshme. E bjn bashk 5 deri n 15 vet nga nj fis (me kuptimin m t gjr t fjals, qoft ky dhe konvencional), nga nj fshat a nj krahin. Grupi i gjams bashkari mund t shkoj ndonjher deri n 70-80 vet, po edhe m tepr. do grup ka nj kryegjamtar q e drejton gjamn, q sht m i afti n interpretimin e ktij riti e m autoritari. Gjama bashkri ose dhe vetjake (ku bn gjam vetm nj njeri i veuar) mund t bhet n tre raste: a. duke ardhur grupi nga shtpit e tyre pr n vdekje; b. pasi jan ^bledhur t gjith q m par te shtpia e t vdekurit; c. te varret, n kohn para varrimit nga q disa nga vende t largta mund t arrijn ^e vones, ndoshta vetm n kohn e varrimit. Grupi a i vetmuari e fillon gjamn 100 deri 500 metr larg t vdekurit 9 sht vendosur n nj vend t caktuar, vend i hapur e pr t'u par

220

MARKTIRTA

nga larg. Gjama e nj grupi zhvillohet n katrfaza: a. Heqin zhgunat e gjrat e rnda, varin kokn kthyer dika prpara, vendosin duart mbi ijet e brrylat hapur anash; jep shenj kryegjamtari e fillon lvizja duke u prdredhur do njeri her majtas e her djathtas, duke u prkulur mbi shal e duke u ngritur, duke rrahur prtok her njrn kmb e her tjetrn e kshtu shprthejn n britm t gjith prnjher "Hou!", n harmoni. Prnjhersh t gjith, ngrejn kokn lart. Prnjher, si vazhdim, nj dor e vn te goja e njrn te veshi dhe kshtu lshojn ofshamn e dyt: "Hoou", more!" dhe thrrasin emrin e t vdekurit me fuqi e duke e zgjatur zrin. Vazhdojn me ofsham: "hou! Hoi! Ho! Hoi!". Pastaj shprthejn me thirrje:"l mjeri un pr ty o vlla"! (kur sht i vllaznis, nse sht vetm i fshatit a krahins "o shoq", nse sht i largt:"o mik)". N disa raste thirrma "Ho! Ho! Ho!", altemohet me "eh! eh! eh!, disa her duke e zgjatur "e-n" nga fundi. Ktu prfundon faza e par. b. T gjith lshohen me hap t rnd e epik drejt kufoms pr rreth 50-1 OOm. e ndalojn t gjith prnjher si t'ishin nj trup i vetm. Pamja sht krejt tjetr: kryet lart, krahruarzbuluar, me duar n ije, me kmb gjysm t hapura. Si t ngrir presin pak e me shenj t kryeparit, lshojn thirrjen "Hou!" ose "ho!"; i heqin duart nga mesi, i bjn grusht dhe me forc i ojn lart.Kshtu lart i mbajn deri sa t prfundojn ofshamn "i mjeri un prty!". N vazhdim, prnjher i ulin me fuqi grushtat dhe i prplasin t tr mbi kraharorin e zbuluar. Kjo zgjat deri sa grupi t mbaroj ofshamn: "ho! ho! ho!" e kshtu me radh. c. Me shenj t kryeparit sulmojn me vrap edhe 50-100 hapa drejt t vdekurit. Jan thirrjet e fazs s dyt, por t shoqruara me lvizje t reja. Kur lshojn thirrjen e prsritur "Ho! Ho! Ho!", heqin duart nga mesi dhe i ojn anash te fytyra; ngulin thonjt n tamtha e n faqe e nisin t grricin fytyrn deri sa t rrjedh gjak. Gjaku rrjedh n fytyr e prej andej npr gishta e kshtu nga koha n koh hedhin pika gjaku n drejtim t t vdekurit. d. Faza e katrt nis me qndrimin n heshtje e me shenj t kreut lshohen me vrap duke u ndalur pemjher prpara t vdekurit. Pas

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

221

ofshams s zakonshme ulen n gjunj n radh e duke vazhduar thirrjen e fundit ulen pr tok, mbshtesin ballin pr dh e me duar prkdhelin dheun, sikur duan t shprehin dashuri pr t, sikur po duan ta marrin me t mir. Qndrojn kshtu deri sa nj i shtpis a i ngarkuar me kt pun, t shkoj e t'i ngrej, duke u thn "Mjaft m!", "Djali'a vllau") yn nuk /ca qen i veant". "U a shprblefshim me t miraf' e tjer. Gjama e nj grupi zgjat 20 minuta deri n nj or. Pa mbaruar nj grup nuk e fillon gjamn nj tjetr. Kur gjama bhet pasi njerzit (gjamtart) jan mbledh te shtpia e t vdekurit, fiset e krahinzat kan rradh t caktuara, sipas rndsis, largsis e afris me t vdekurin : i parafundit sht fisi i gjakut t t vdekurit dhe i fundit sht fisi i nns. Udhtar e misionar t huaj t shek. XV-XVII q i vrejtn kto rite t vajtimit n vdekje ndr burra sidomos, po dhe ndr gra, i vlersojn ato si t natyrs pagane e t uditshme: Udhtari Mihail Apostoli ka par nj ceremoni vdekjeje m 1467 n viset e Shkodrs dhe thot se qanin me kuje, burrat me britma t forta me grupe n kmb, ndrsa grat po s bashku t ulura. Ai thot se brtisnin si Kretatsit e lashtsis n martesat e heronjve dhe n festat e perndive. Le t kujtojm gjamn e br nga Lek Dukagjini kurvdiq Sknderbeu (m 1468), prshkruar nga disa autor t asaj kohe: ai rrihte gjoksin e shkulte flokt si bn Akili kur iu vra Patrokli n Luftn e Trojs tre mij vjet m par. Misionari Rodini thot m 1637 se burrat shqiptar qajn e brtasin pa mas mbi t vdekurit e tyre: "brtasin me t madhe m shum se nj gjysm ore; brtasin bashkarisht me t madhe nga 'kan brtitur Izraelitt n vendin e Hananit ku kan varrosur Patriakun Jakov (1800 vjet para Kr. : M. T.). Gjamn e burrave e vajin e grave na e ka prshkruar me hollsi r. Bardhi n shkrimet e tij. Thot (viti 1641) se kta shqiptar i quajn me gjith zemr njerzit e gjakut t vet n astin e vdekjes: "T gjith shkyhen rrobash; burrat grvishin fytyrn me thonj deri sa t shprthej rrjedh gjaku, dhe presin mjekrrn e nuk rruhen n shenj trishtimi t madh; dhe grat shkurtojn flokt e rrahin gjokset, kshtu q disa her me vshtirsi lejojn t bhen funksionet (shrbimet fetare) nga britmat e prlotshme". P. Budi n "Rituali roman" (1621) kto vajtime e britma t natyrs pagane i quan: "m t shmtuarat mbi kt dhe; kn gjam e vajtime e t grvishunit e t ramit me grusht q bhetjo vet. mbi t vdekurit e n kish t Tnzot..., por edheprmbi disa

222

MARKTIRTA

q gjinden n fije t morts e tue dekun", thekson ai. Vaji e gjma t bra me tronditje t mdha, kan qen praktikuaredhe n lashtsin ilire, dshmuar mir te Dardant, po kshtu edhe n Trak, n Grek e n Romak. Ato jan t origjins paleoballkanike, mesdhetare e t popujve t Lindjes s Afrme. Le t kujtojm rreth 4000 vjet m pare' Gilgameshin, mbret i Urukut, te Sumert indoeuropian t Mesopotanis, se si e vajton me gjam e britme Enkidujin, mikun e tij t trimrive, se si shkul flokt e shkyen rrobat: "Porsi luani shqirret e thrret vaj: / flokt i shkul, i hedh, teshat i shkyen./petkun e zis e vesh, t pluhrosur. /Porsa e para rreze vesn treti, / prap Gilgameshi zhgrehet n'vaj e gjam. /Gjasht net e dit e qan Enkidujin, /deri n agim t shtat e l mbi dhe, /T shtatn dit ai mikun e varros-/ pastaj braktis qytetin e Urukut" (Epii Gilgameshit, Tiran, 1980 f. 79.) Vrehet pra ketu nj ngjashmri e madhe n gjm e vaje, mes asaj kohe sumere teprt lasht e Shqiptarve, n kto rite tronditse t vdekjes. Si e kan vrejtur dijetart e mdhenj, t entologjis religjioze (ndr ta E. De Martino, M Eliade) n ritet e vdekjes n popuj t ndryshm, mes tyre edhe n popuj t Ballkanit, vrehen jo pak dukuri kozmogonike: ide e prfytyrime t krijimit fillestar, t t asgjsuarit pr t'u rikrijuar (pr t'u ringjallur) n botn e prtejme e n pasardhs me an t kalimitt shpirtit nga gjenerata n gjenerat, asgjsim e rianimizim i vazhdueshm. Kto ide n forma simbolike e t gurzuara i vrejm edhe n veorit e gjams s Shqiptarve q u paraqit m par, po edhe n disa vajtime grash, shoqruar me veprime tepr arkaike e t uditshme. Po kta element jan t cunguar e teprt diskutueshm n prmbajtjen e tyre mirfilltsore.

3. Vajet e grave N gjm e vaje, sidomos n vdekje t prdjegme (vdekje djemsh t ri e t vetm vdekje n rrethana tragjike, burra tepr t dgjuar pr fisnikrin e tyre), n veprimet e grave e t burrave q britshin e vajtonin, ka dukuri t nj epizmi t rnd, trondits, asgjsues. Her-her kto shoqrohen me mallkime pr asgjsimin e materieve e forcave themelore q mbajn gjall jetn: "E Deiqi, i qofsha true, / T'dahet katrash, t'kjajme muel/N'fund e n'maje le t Ikundeti/T'kjajmbi ty-o

MITOLOGJIA NDER SHQIPTARE


sa

223

ku t'mundet!? Helm u baft, po, uji i Cemit,/1 raft pika ta tan s/enditl /Kurr mos pat as drit, as dielll/Gjithher ndejt tuj ndjehun fill! / Edhe dita i kjoft e zez! /Zjarr n votr mos ju ndezt, /N'mal e p'vrri e kudo kjoft!.. ./Drita e diellit fut e zez! / Rrezja e qiellitgur le t'qes! / Toka qitt bolla e gjarpij! / Era fryft zjarr edhe thni!/ Bora n'bjeshk ezez u ngriftL. ."('Kng popullore lirike", 1955, f. 251). Edhe m t qart nm t till dalin n kngt e eposit legjendar shqiptar, q na vijn nga Mesjeta Paraturke. N vajtime e n gjm ato jan m tronditse e asgjesuese: "N'vaje bjeshktpo m'i nam:/Juve bjeshk, bjeshk mos u thashin! / Kurr kumon ndr ju ma mos rashin! /Kurr oben ndrjush mos dalshin!/As kurrbaicat ndrju ma mos rangofshin!/As kurroban ndrju mos knofshin!/As zogjt e malit ndrju mos kaloshin! / Po ju thain Bjeshkt e Thata!". (Q. Haxhimihali, K.P.L. 1955, f.233). Pra, krkohet q do gj t kthehet n shkrettir, duke besuar se nmt ngjisin, se ato mund t shfarosin gjithka e mund t shkaktojn fatkeqsi t prbindshme, pr aq sa shpreh mallkimi e m tej. Kemi vn re, po kt na e prforcojn edhe dshmi t ndryshme, se, kur vdes dikush, natyrisht n malsit shqiptare, n disa raste, sidomos grat, qajn e ulrijn, grisin rrobat, gjakosin faqet me thonjt e gishtave, trheqin flokt sa i shkulin e n veprime t tilla e siper, u bie t fikt. Ato bjn n disa raste disa lvizje t uditshme me nje objekt t t vdekurit n dor sa nuk ke si i shpjegon ndryshe vese si mbijetoja t skenarve ritual t kohve t lasht t paganizmit. Ka raste q n vajtime, kur ka vdekur ndonj djal i ri a fmij, t mallkojn perndin p nuk di se 'bn, q bn gabime t prbindshme, duke marr jet njerzish. Kshtu, n nj vajtim n Arbnort e Greqis, mbledh nga studiuesi V. Lapis, thuhet pr perndin: "Jah, re zot, se u kutiase, T'ikn mend, u zbaraliase! Jah, re zot, menden e bore, djal ish re, pse e more? Cila e mir nga ti oum? Ti na ndoqe, nuk t duom! Pse nd pleq, pse s'vure dor, T'iku mend, u bre qorr!

224

MARKTIRTA

Kto vargje vajtimi jan shprehje e nj paganizmi t kulluar q shfaqet n raste vdekjesh. Besimet m arkaike e m t pastra pr vdekjen i gjen te plakat malsore q kurr nuk kan dal nga krahina e tyre mes malesh; edhe te burrat e moshuar jan ruajtur kto deri n mesin e shekullit XX dikudiku edhe m von. Natyrisht, ka edhe sinkretizm me fet monotoiste.

4. Simbolika e gjams dhe vajeve Nga biseda informative me plaka e njerz t moshuar sht vrtetuar se n traditat popullore ka qen i pranishm besimi se njeriu q vdes, "ndrron jet", po han, pin, dgjon, sheh e flet si dhe n kt jet. i vdekuri dgjon gjamn (britmn) e burrave dhe vajtimin e grave. Kur vajtuesit e gjamtart e nxjerrin zrin mir, i vdekuri gzohet, madje "ven edhe buzn n gaz". Besohej se kur i vdekuri sht i vrar nga arma, ndjendhmbjeefytyrainxihetngasikleti. Pokshtu, kurnshtpi ka ln disa dshira jetike pa plotsuar, (kur ka ln fmij t vegjl e nuk ka kush t'i ushqej e t'i rris, kur ka ln djalin pa martuar, kur ka ln borxhe pa paguar e kshtu me radh), i vdekuri i shtrir duket i piklluareivrerosur. Gjama e burrave e vajtimi i grave kan n zanafill t tyre natyr rituale, lidhen me prfytyrime t caktuara t mbinatyrshme, edhe pse n evolucionin e tyre kan psuar ndryshime t thella, kan marr formn e ceremonialeve dokesore, aktuale, artistike, n prkushtim t t vdekurit. Ato jan t lidhura me mbijetojat e besimeve t nj bote pagane. Gjamtari a gjamtart, para se t fillonin britmn, do t thrrisnin me z t lart emrin e t vdekurit, tamam sikur t ishte gjall e po e thrrisnin at pr s largu pr t ardh n ndonj kuvend. Kt thirrje t emrit t t vdekurit dikush e ka shpjeguar me arsyen se gjamtart n fillim nuk duan t besojn se ka vdekur. N t vrtet, me sa e mendojm ne, sipas t dhnave krahasuese t terrenit e nga burime t tjera, kta e thrrasin me besimin e plot se i vdekuri i dgjon dhe i vjen mir (q po "i bajn gjam"), q po e nderojn. Besohej se njeriut n agoni nuk i del shpirti n qoft se nuk i ka pran t tr t afrmit e tij, miqt e dashamirt, q i ka kujtuar para se

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

225

t vdes. Prandaj ai q e mban n krah n minutat e fundit, kur sht duke hequr shpirt, i thot me t madhe (atij q po vdes): "sht ktu" filani, filani... e prmnd emrat e njerzve t ndryshm edhe pse n at moment nuk ndodhen aty. I thot: 'T gjith jan ktu e kan ardhur prty". Besohet se njeriu n agoni apo i porsavdekur kto i dgjon dhe ndjen lhtsi n trup t tij, "kalon n atjet' i qet, disi i knaqur se kan ardh t gjith pr t'i dhn lamtumirn e fundit, pr ta nderuar, "prt'ufalurmet". Q i vdekuri "dgjon", "ndjen", knaqet e hidhrohet", e tregojn edhe fjalt e vajtimeve, t marra n krahasim me tregimet e plakave pr gjendjen shpirtrore t t vdekurit. N nj vajtim t nj gruaje n Kainar t Mirdits m' 1944, pr nj burr t prmendur n krahin si pleqnar, trim e distar, vrar n prit, i thuhet: "A t ka kap fortmrzial?" /"A m'je mrzit e fort ngushtue!? / Sa do von sika shkue, /ato varr tej (ty) pa t'i ndrrue!?. i thuhet n vajtim se i kan ardh t gjith pr ta par, i kan ardh djemt dhe jan fort t mrzitur pr babn e vdekur, se djalin e tij "Zefin do ta martojm" /"nuk do t'krcejm as nuk do t'knojm", pra se jan n zi pr t zotin e shtpis q ka vdekur. (Botuar n "Fryma", Shkodr, 1944,4 prill, viti I, f. 170-172). N vajtime t ndryshme i thuhet t vdekurit se "kur t shkosh n at jet" ke pr t takuar kt e at e se duhet t'u bj t fala, duhet t'u tregoj, ta zem, se kan martuar djalin, se jan mir n familje, se i ka marr malli pr njeriun e tyre t vdekur kaq koh m par, se akcilit i sht djeg shtpia ose se e ka gjet kjo e ajo fatkeqsi. Shpesh her n vajtim i thuhet t vdekurit, se, "kur t shkoj: n at bot", "t'i takoj t gjith t afrmit" e "T'i marr gryk" nj nga nj e mandej t takoj gjith t njohurit pa harruar asnj, q t mos t'u thot fjal t hidhura se i helmon, t'u oj t falat e njerzve t tyre t dashur t "bots s ktejshme", t'i njoftoj ata pr gjra q, ata, "n botn e t vdekurve" duan t din nga bota e t gjallve. Pr gruan e maleve shqiptare kto nuk jan thjesht vokacione poetike, Po dhe mendsi t qarta "pr botn e andejme", besime t qarta se i v deuri i dgjon kto porosi t dhna dhe se do t'i prmbush ato. Gruaja e Gruds m 1918 n vajtim i thot t bijs s vdekur: "Kur t shkosh n'at Mn tjetr, /Ke me ndesh do burra t'vjetr, /Bab e vllezr e kushrinj, / Wi merr ngryk'o nji kash nji! /M'u kallxo si shkojm na jetn..". Porosi t tilla pr t vdekurin e tyre koh m par epnin n vajtimet

226

MARKTIRTA

mortore grat n Malsi t Tetovs, n Dibr, n rrethinat e Kosovs e kshtu me radh, ashtu si dhe n Labri. Sipas studiuesitt mimjohur V. Lapis, q i ka gjurmuar ritet e vdekjes me imtsi ndr Arvanit (Arbror) t Greqis, na bie shum shembuj t grave fshatare q n vajtim apin porosi pr t afrmit e tyre q kan ndrruar jet koh m par. Vejushat vajtojn dhe gjat vitit e pr vite t tra pr burrin dhe krkojn prej tij mendime, porosi, kur ndodhen n vshtirsi t mdha n zgjidhjen e problemeve t vshtira t jets familjare. Nj grua vejushe shkon te varri e i krkon nj mendim burrit pr martesn e vajzs s vogl e q ky (i vdekuri) t'ia thot mendimin, t'i jap porosi n ndrr, se si t bj: "Madhn vajz e martova (Vajzn e madhe e martova), /Jeshpa ti, se luver shkova! (Qesh pa ty se helm pata)!/i dhash tri krie lop, (I dhash tri kok lop), /Kam koma 4 cop (kam akoma dhe katr t tjera). /At e vogln e dua shum (At t vogln e dua shum), /Bm ormi, thoma nd gjum. (Mjep porosi, thuam nd gjum)". N vajtime, n mnyr t veant n malsit e veriut shqiptar, ku doket e lashta jan ruajtur n mnyrn m t qart, i thuhet t vdekurit me emra t prcaktuar se kush ka ardh "pr t t pare" e se "shum sht helmuar pr ty". Aty zihen n goj djem, bija, miq, dashamir, persona n z. Doemos kto thuhen me mendimin se i vdekuri do ta ndjej veten mir nga ky nder q i bhet, se do t gzohet. N ceremonin mortore tradicionale n malsit e Veriut prej kohsh kemi vrejtur se n mes vajtimeve e kujeve, ku qajn me dnes, grricin fytyrn, ku dikujt i bie t fikt nga emocionet, del papritur (n vajtim), nj sken optimizmi; thuhet: "mbas sodi: marshim nuse, bafshim dasma, lefshim djelml". Prej kohsh kam vrar mendjen se 'kuptim ka ktu kjo sken. Shpjegimet e ndryshme pr mua kan qen t paqarta. Me sa duket, edhe kjo, n zanafill, i drejtohet t vdekurit pr ta qetsuar, pr t'i krijuar knaqsi. N ato vise t nj jete t mbyllur patriakore, gzimi e lumturia m e madhe e nnave dhe e etrve ka qen: t martojn djemt, t bjn dasma e nuset e djemve t lindin djem si ndjenj sublime e prtritjes s gjenerats. Pra t vdekurin duan ta prcjellin n at jet t knaqur me kto ndrra q i ka pas n thelb t zemrs gjith jetn. N mendsin popullore vdekja shoqrohet me nj rianimizim, me nj ringjallje t shpirtitt t vdekurit n pasardhs, pra n riprtritje t jets, n vazhdimin e gjenerats. Vdekja bie me

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR vete lindje, si besohej n popull.

22

5. Shpirti i t vdekurit Prgjithsisht besohet se shpirti sht n formn e ers a t frym e del nga goja e njeriut n astin kur "ndrron jet". F. Nopa ka vrejtu n fillim t shek. XX dhe se shpirti n disa vise malsore prfytyrohej < nj njeri i vockl q qndronte n trup t njeriut. Thuhet se shpirti pr nj koh rri prmbi trupin e t vdekurit, por edhe lviz sa n nj vend n nj tjetr, po asnj nuk mund ta shoh. Tre ditt e para zakonisht rri pran t vdekurit, por nga nj her dhe lviz; shkon n shtpi ku e kishi vendosurt vdekurin e qndron aty. N at vend njerzit vendosin nj en me uj, n mnyr q shpirti i t vdekurit t pij e t flladitet. Shpirl sipas prfytyrimeve t t moshuarve, gjat 40 ditve t para pas vdekje s njeriut, shtit n t gjith vendet ku ka kaluar gjat jets s tij. N lisa, n vendpushime me burime, pran rrugs, udhtart ven gur thon se ata i ven aty q t vijn e t pushojn mbi t shpirtrat e 1 vdekurve. Pr kta gur ka dhe shpjegime t tjera: i vn aty "pY ln lodhjen", ose "q ti t'i marr leht Dragoi, kur sht n luft n kuedrn". Ndoshta sht nj kryqzim motivesh. Sipas prfytyrimev t vjetra, nga koha n koh shpirtrat e t vdekurve ktheheshin n sht[ hynin brenda nga dritaret a nga atia, sidomos n festa e n dit shnuara familjare. Ndjenin ern e ushqimeve e knaqeshin. N di festash gatuanin ushqime me arom t fort q t'u merrnin er shpirtr e t knaqeshin. N kto net i linin dritaret el, madje hidhnin edl n zjarr pjes nga ushqimi, pr t knaqur shpirtrat me er ushqimes Kemi ktu nj animizm tepr t veant. Q shpirtrat merren me rnir, doemos ky sht kulti e respekti, po edhe pr t prur mbare n shtpi, n jetn familiare e n burimet ekonomike. N t kundrte besohet se ata, (shpirtrat) edhe mund t sjellin fatkeqsi n njerz e Pasuri, prandaj, detyrimisht duhet t mirren me t mir. Pra, jeta e 9jallve qenka n dor t t vdekurve paraardhs t familjes e t "fis N festa t ndryshme t vitit, qofshin t natyrs pagane, t krishteri 'slam, kujtohen t vdekurit n shtpi e n varre.

228

MARKTIRTA 6. Shrbimi n at jet

Jan me interes t veant disa lidhje t uditshme n mes jets dhe vdekjes, toks q e mban brenda dhe t vdekurit. T gjitha kto, sipas burimeve popullore, t ojn n njllojshmri n mes ksaj jete dhe "jets sprtejm". N Mirdit, n Dukagjin a n ndonj vend tjetr deri n mes t shek. XX sht ruajtur praktika pr burra t prmendur t'i vn t vdekurit (burra) n karrige, vesh e ngjesh rnd, kmb mbi kmb, t ngjeshur me arm, me takme personale si ato t duhanit, sahati n varg, ndonj vegl pune q e ka pasur pr qejf, kavall e fyell, n qoft se i ka rn gjat jets s tij, kumbon e bagtive nse ka qen oban i prmenduir. N varr deri von i kan shtruar t vdekurit kasht thekri a gruri ose nga e misrit e fier ashtu si ndodhte edhe n jet. N Malsi t Tetovs, n disa vende t vdekurit q vajtohej i venin mbi trup e pran tij kmes, kos, vegla t tjera pune q i ka prdorur gjat jets. Ka qen zakon deri n Luftn e Dyt Botrore e diku-diku dhe m von q, n Myzeqe, n Kelmend, n Malsi t Gjakovs, n Malsi t Tetovs, mbi trupin e t vdekurit t vinin lule, llokume, karamele, vez, stolira, vegla pune dhe kto pastaj t'i varrosnin bashk me t. Vegla q i kishte pas shum pr qejf i vdekuri sa ishte gjall si nj kavall, nj fyell, nj kuti duhani, nj varg sahati e tjer, i fusnin n arkivol (pra n varr) bashk me t vdekurin. Ndonjrit q ka pasur shum qejf duhanin n t gjall t tij, i fusnin n varr nj pal duhan e vegla t ndezjes s duhanit. N Pojan t Fierit n 1963 (sipas shkrimit t Ll. Mitrushit pr vdekjen n Myzeqe) nj grua i vuri n dorn e djatht krushks s vdekur dy moll pr t birin q i kish "ndrruarjet''koh m par. Kur vdes njeriu, po dhe n varr, e vn at me fytyr nga lind dielli (fytyra nga perndimi dhe kmbt nga lindja). Pra, me fytyr q sheh n lindje. N Alpet e Shqipris, po dhe te Shqiptart e Maqedonis, sheh varre t br rreth e rreth me rrasa (anash, te kmbt e te kryet sipr) e disa rrasa gjigande t ngritura lart te kmbt e te kryet. A nuk t kujtojn t tr kto praktika varrimin te Arbrit e Mesjets s Hershme?!. Ka jo pak raste q mbi varre t vn en me uj, moll, biskota, sidomos n varret e fmijve n vitin e par pas vdekjes. Besohet se pi n at uj kur i vjen etja, lag gojn me moll e kur jan t moshuar pin duhan. A nuk t kujton kjo Mujin e Ciklit t Kreshnikve q, kur i hapin varrin

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

229

Mujit prta nxjerr prej andej, e gjejn at (Mujin) kmbkryq n varr duke pir duhan?! T kemi parasysh se ky Epos Legjendar shqiptar, sipas disa studiusve m eminent, u takon shek. XII - XIV, i ushqyer e i mbrujtur nga nj mitologji e vjetr ilire e paleoballkanike. Jan t shumta ritet e praktikat funerale q flasin drejtprsdrejti ose trthorazi pr nj jet tjetr t njeriut "n at bot', t ngjashme me jetn e prditshme t njeriut sa sht gjall. N Eposin Mesjetar e n balada vrehen njerz q kan vdekur, t ngjallen prsri, t kalojn sa n at jet n kt jet. Disa her njerz t caktuar kthehen nga ajo jet vetm sa pr t kryer nj detyr e t kthehen prsri n "atjet", n varr, si duket te "Knga e Dhoqins" (balad). Muji ose Halili, pasi kan vdekur, shkojn Shqeht e i shqetsojn n varr, atje n Bjeshk e ata njoftojn me an t qyqes a me mjete t tjera magjike te t afrmit e tyre q t vijn e t largojn prej andej Shqeht e ata t rrin t qet n varr. Me sa na japin dshmit e ndryshme, n mbar truallin e Shqiptarve, ka qen tabu t prmendurit e emrit t t vdekurit, si ndalohej t merrej npr goj emri i perndis rast e pa rast. Kjo arsyetohej me besimin se nj veprim i till i bnte keq t vdekurit e nga ana tjetr, kjo sillte fatkeqsi dhe pr t gjallt q shqetsonin t vdekurit. Kt e ka shqyrtuar mir M. Krasniqi n punimin e tij "Antroponiomet e Kosovs n dritn e shkenc etnologjike", duke u ndalur kryesisht n trojet shqiptare verilindore. Edhe llirt, si na njofton Straboni n veprn e tij "Gjeografia", e kishin t ndaluar t prmendnin emrin e t vdekurit, duke e konsideruar nj veprim t till mkat t rnd, fatkeqsiprurs. N doket shqiptare njihet dhe rasti q, kur grave nuk u jetonin fmijt, ua ndrronin emrin ose ua mbanin t fsheht prta ruajtur nga vdekja. Ka raste q vajzs i vini emrin e nns dhe djalit emrin e babs, duke ua ndrruar emrin, q fmija i rrezikuar nga smundja, t jetonte, t'i shptonte vdekjes. N raste t tjera, n familje, t cilave u kishin vdekur shum fmij, t krishtert u vinin emra mysliman e anasjelltas. Rite me interes pr t sqaruar prfytyrimet e vjetra n lidhje me "jetn e prtejme" jan ato t raporteve n mes toks dhe t vdekurit. Shum rite bhen pr t marr tokn me t mir, q ta pranoj me fisnikri t vdekurin n gjirin e saj. Gjamtart, n Malsit e Veriut, n n J moment t caktuar, aty afr t vdekurit, f rkonin tokn me duar dhe v 'nin faqen mbi t pr ta marr me t mir, q ajo ta pranonte t vdekurin 6 me t t sillej me mblsi. Sipas tradits s vjetr, q diku vazhdon

230

MARKTIRTA

t prsritet edhe sot, gjith t pranishmit n varrim, gjat mbulimit t varrit, hidhnin nga tre grushta me dh mbi t vdekurin dhe thonin: "T ardht dheu ilehtl". Edhe kjo pr t njjtin qllim. Edhe ata q vijn ta ngushllojn midis fjalve t tjera thon edhe: "I qoft dheu i leht!". T gjitha kto e t tjera bhen me qllim q toka ta pranoj brenda e aty t ket qetsi. N malsit shqiptare besohej se njeriun e keq toka nuk e prt mir dhe varri i merr flak. Njeriun q ka br mkate t rnda gjat jets, toka nuk e duron brenda. Ai bhet lugat e bredh sa andej ktej, u bn keq njerzve, dmton bagtit. Ka ndodh (dshmi edhe t shek XX) deri aty sa t hapin varrin, t nxjerrin t vdekurin dhe ta djegin trupin e tij, duke besuar se "sht uarlugaf. Pr kto akte t nxjerrjes e t djegies s kufoms kemi dshmi t relatorve apostolik t shek. XVII. N besime popullore thuhet se njeriu i mir n varr ndjehet i lehtsuar, e kalon "jetn pas vdekjes"n qetsi, toka e merr me t mir; ndrsa njeriun me mkate toka e shtrrigon e ai vuan t keqt e skterrs. Kulti i toks q sht shum i dukshm n popullin shqiptar, sht jo pak i lidhur me kultin e t vdekurve. B shum t rnda quheshin : "Pr kt tok!", "Pr kt dhe!". Ndalohej t rrihej toka me shkop. Pra duhej marr toka me t mir, q edhe ajo t merrte me t mir t vdekurin n gjirin e saj. Burri q vdes dhe ka ln borxh pa paguar, sipas besimeve popullore, vuan t zit e skterrs derisa t afrmit e tij ta paguajn at. Sipas prfytyrimeve t lashta, ai q ishte vrar nga dikush, vuante shum n "at bot" prderisa t afrmit e tij nuk ia kishin marr hakun. Nopa mendon se ktu kemi t bjm me nj hyjni t hakmarrjes, q sht njkohsisht hyjni e vdekjes, e cila e mbron at, ashtu si e kan pas dhe Latint e Vjetr perndin e tyre t hakmarrjes Genus. Nj element qetsues pr t vdekurin sht ujt q derdhet mbi varr. Besohet se i vdekuri, pasi jan larguar njerzit q e kan varrosur, bn t ngrihet dhe takon sipr n drrasat e varrit: kshtu e kupton se ka vdekur dhe prandaj ulet prsri. N disa raste, n koh t shkuar, pasi largoheshin njerzit q merrnin pjes n varrim, rrinin te varri nj, dy e tre vet pr t'i br pak shoqri t vdekurit at mbrmje. Zakonisht, n kt rast merrej nj en me uj, sipr varrit bhej nj vij e gjat mb' varr nga kmbt e deri te kryet e aty hidhej uj pr t qetsuar t vdekurin q n kt koh kalon nj gjendje tepr tp sikletosur. Besohej se ujt e flladit dhe e qetson. Edhe t nesrmen ose pas tri ditsh, shkojn 2-

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

231

gra ose fmij te varri dhe e sprkatin me uj q "ta qetsojn e t ndjehet m mk n varr", "ta ndjej veten m t lehtsuar". N disa raste, fmijve u linin mbi varr edhe en me uj. N origjin t lasht t ritit mendojm se mbase kjo ka t bj me besimin se i vdekuri ka etje eduhettashuaj. Kudo, n trojet shqiptare, me sa na japin burimet q kemi n dor, ka qen doke q t vdekurit t'i fusnin nj monedh metalike n varr, duke ia vn n dor, n goj ose n nj an t trupit. Prgjithsisht shpjegohej se kjo i duhej "pr t paguar vendin e varrit", "pr t paguar tokn q ajo ta mbaj brend". Kuptohet q kjo ka t bj me kultin e toks, pra "me vendin e baness s re n at jetn e prjetshme". Monedha ishte nj dhurat simbolike pr tokn. Monedha t ktij lloji jan gjetur nga arkeologt edhe n varret e Arbrve t Mesjets e n ato t llirve t Lashtsis.

7. Respekt, hyjnizim e frik nga i vdekuri Disa rite t vdekjes, si zanafill e tyre, mund t interpretohen n mnyra t ndryshme: frik nga i vdekuri, frik nga vdekja e nga vazhdimi i fatkeqsis, prkushtime pr t vdekurin e respekt ndaj tij. Gjithsesi, ketu kemi t bjm me hyjnizimin e t vdekurit, i jepen atij artibute t mbinatyrshme: fuqia pr t br mir ose pr t br keq n njerzit e gjall t afrm t tij, pr t'iu prur mbarsi ose fatkeqsi, ngritje ose rnie n jetn familiare e ekonomike. N kto besime t vdekurit kan forc vepruese t mbinatyrshme mbi t gjallt, n fatin e tyre n jet. Prgjithsisht n vise t ndryshme t trojeve shqiptare ndeshim t tilla rite: Kur e marrim t vdekurin nga shtpia pr ta uar te varri, n vendin ku ishte n mes shtpis tre her e ulnin e tre her e ngrenin me arsyen prt mos u marr me vete mbarsin, fatin e shtpis. Dikudiku n vendin ku ish vn n truall t shtpis ngulin nj a tre gozhda, Pr t gozhduar vdekjen q t mos t mund t marr edhe t tjer mbas % N vendin ku ish vendos i vdekuri vn nj en me miell e me ^isr (ose me tre kallinj misri) e i ln aty derisa t kthehen njerzit nga v arrimi e pastaj e lshojn miellin n hambar t buks dhe misrin aty ku 6 Tiorn: n hambar a n koek t misrit: n disa vende ua falin njerzve

232

MARKTIRTA

t varfr. Edhe kjo bhet pr t mos t'u marr fatin me vete i vdekuri a vdekja. N disa vende, sidomos n Myzeqe, me sa na bjn t ditur Ll. Mitrushi e J. Nushi, kur del i vdekuri nga dera, nj grua shkon e i v kraht me radh: nj her hambarit t buks, nj her koekut t misrit e nj her kotecit t bylmetit, q i vdekuri mos t'u marr fatin me vete. T vdekurit i presin thojt, duke besuar se, me q ai ka punuar gjat jets me duar, pra dhe me thonj, do t'i ken mbetur copra nga dheu e nga bereqett e i duhen pastruar q t mos e marr fatin e mbarsin e shtpis n varr. Me t njjtin qllim, n malsi t Pejs bjn sikur ia lajn duart me drith q e hedhin nga lart posht si uj e pastaj e mbledhin dhe e fusin te drithi ku i morn kto kokrra bereqeti. Kur i vdekuri sht i dyti q "ndrron jet", n at shtpi brenda nj viti ose brenda tre vjetsh, besohet se do t trheq me vete "n at jet" dhe nj t tret, prgjithsisht t zotin e shtpis. Pr t ndaluar kt vdekje n vendin ku ish vendos i vdekuri, diku theret nj dash e diku nj gjel (n Mirdit, n Mat, n Malsin eTetovs); i theruri lihet aty derisa t kthehen njerzit nga varrimi, pastaj pastrohet vendi e i theruri ose futet n dh diku, ose u falet njerzve t varfr. N disa raste vrehet se t vdekurit n shtpi, aty ku vajtohet, i vn pran ndr t tjera dhe nj en me misr e me kallinj misri, ose me miell dhe kur e nisin t vdekurin pr n varr, ia hedhin nga prapa me kuptim q po ia japin pjesn q i takon dhe tjetr pjes t mos krkoj, pra t mos sjell fatkeqsi n familje. Dikur, kur kalonte i vdekuri pran shtpis, mbyllnin dritaret, derdhnin tr ujrat e enve, t shtyr nga besimi se mos i vdekuri u sjell fatkeqsi. N Zadrim, si vren Y. Selimi, kur t vdekurin e drgonin pr n varr, vendsit nuk dshironin q t kalonin me t npr arat e tyre ose pran bagtive, shtyr nga besimi se nj gj e till dmton prodhimin n ara a n blegtori. Disa raste t tjera si, t ngrnt e nj kulai ritual, t hallvs rituale n vdekje, grur t zier e tjer, konsiderohen "ndjes"pr t vdekurin. N disa vende si n Nikaj-Mertur, n Puk, n Kelmend, dikur kan shtruar edhe buk te varri pr t ngrn tr pjesmarrsit. N NikajMertur shtronin buk te varret dhe n festat p, u kushtoheshin t vdekurve, pra si "ndjes" pr ta, q atyre t'u bhej mir n at jetRroba e sende t tjera t t vdekurit ua falnin t varfrve. N disa raste lihen ushqime mbi varr, ose gjra t tjera q shkojn dhe i marrin t

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

233

varfrit. Kto ndjesa kan n vetvete dy lidhje, nj n besimin me nevojat q ka i vdekuri "njetn e prtejm', po nga ana tjetr, ato jan dhurata e flijime kushtuar t vdekurit, gjithnj pra "n t mir tjets s tij t prtejshme", q dhe ai t ndihmoj pasardhsit e tij t gjall. Pra dhe nga frika. N raste festash n varre falnin rroba e ushqime t varfrve. Darkat e drekat prkujtuese si ndjes pr t vdekurit jan shpjeguar nga dijetart si gosti ku, sipas besimeve, marrin pjes dhe t vdekurit, si t pranishm. Ato shtohen enkas prt vdekurit. Si duhen shpjeguar ritet pr t'u ruajtur nga i vdekuri, nga fatkeqsi q mund t ndodhin n familje m von? T'i shpjegosh t tra kto vetm si frik nga kufoma, na duket se ky sht nj shpjegim i njanshm. N popullin shqiptar ka qen besimi se nj fatkeqsi e madhe bie me vete edhe fatkeqsi t tjera t s njjts prmas. Po kshtu, kur ndodhte nj fatbardhsi, ta zm lindjes s nj djali, pr familjen patriakore, veanrisht fmija i par, ishte nj gzim i jashtzakonshm dhe q kishte prt prur mbarsi t tjera n shtpi. Kshtu sht dhe me vdekjen: fatkeqsi e dshprim q bie me vete prapsira e helme t tjera t ktij lloji. E vrtet sht se frika lidhet me t vdekurin, po n zanafill mendojm se m shum lidhet me vdekjen si dukuri prapsiprurese. Prandaj dhe praktikohen rite t ndryshme pr t penguar prapsin q ka ardh n shtpi e n fshat. Gjithsesi, ekziston frika nga veprimet keqbrse t t vdekurit. N ritet kushtuese q bhen prt vdekurin.n prmbushjen e disa kushteve e porosive ndaj tij, n nj an, me t vrtet shprehet respekt e dashuri pr t, pra veprime tepr njerzore, po nga ana tjetr, e kjo sht dhe m themelore, i vdekuri a t vdekurit, paraardhsit, jan ngritur n prmasa t mbinatyrshme. Pra t vdekurit m afr ose n koht e shkuara si paraardhs t familjes, vshtrohen n besime e rite popullore si qnie me forc hyjnore, pr t sjell mbarsi ose pr t sjell prapsi. Prandaj edhe n raste t ndryshme, n festa e gzime familjare, prkujtohen t vdekurit, u bhen atyre kushtime, rite t ndryshme q kan t bjn me ta, pr t'i respektuar, po edhe pr t'i marr me t Nr, q dhe ata, t vdekurit, t'i japin shtpis mbarsi, prparim e ^irqnie, "shtes shtpis". Pse n popuj t ndryshm hyjnit e qiellit ^erren me t mir, kryhen pr to rite e flijime t ndryshme? Kjo nuk ka n evoj pr shpjegime. Pra bhen pr t trhequr t mira nga fuqia e tyre hyinore.

234

MARKTIRTA

8. Kulti i varreve Sipas kohs dhe hapsirs, varret e varrezat mund t'i ndajm n kto grupe: a). Varre t panjohura. Kto mund t jen varre krishtere, myslimane, varre t huajsh t bra nga ushtrit e ndryshme kalimtare, varre t Mesjets s Hershme apo varre t kohs ilire. M shum kto t fundit jan varre q dalin rastsisht nga punime t ndryshme. T zbuluarit rastsisht i dallon kto nga ato llire apo Mesjetare. Kur ndrtonin shtpit, shikonin m par q t mos ndrtoheshin themelet n ndonj vend ku dikur mund t ken qen varre. N qoft se n ndonj vend ku ndrtoheshin shtpi t reja ndodhnin fatkeqsi familjare, banort thonin: "Trualli s'sht i mir: o do t ket qen ndonjher vend varresh ose vend vakufpo q nuk dihef. Sado q n respektimin e varreve nj rol t madh luam kulti i t vdekurit, n nj far mase ktu duhet t shohim dhe ndjenjn e respektit pr varret, nj kod etik t veant t etnopsikologjis s Shqiptarve, gj kjo q sht shenj kulture, n kuptimin q ato s'duhen dhunuar, por duhen ruajtur se aty jan varrosur njerz: "po t jesh i zoti" - thot populli - "kapu me t gjallt ejo me t vdekurit'; t hakmerresh me t vdekurit sht mkat, gjithsesi ata duhen respektuar. N kushtet e vshtira t jets s dikurshme t fshatarit ton, fatkeqsit ishin nj gj e natyrshme dhe e zakonshme: vdekje, fatkeqsi nga bora, akulli, rrufet, shembjet, furtunat, smundje prej kushteve t kqija jetsore. Shkaqet e fatkeqsive ia vishnin shum her truallit "t keq" t shtpis. Kur ndonjri bnte shtpi, n qoft se rastsisht i delnin shenjat e nj varri n themele apo n afrsi t shtpis, shtpin e linte pa e br n at vend sikur t kishte br pjesn m t madhe t puns. Mendohej se ai truall nuk ecn mbar. Thuhej se lagjes Lugu i Ivanajve (Ku-Labri) fati nuk u ecte mbar kurr, se shtpit i kishin n vende varrezash, varresh q nuk diheshin, kur qe ngritur lagjja aty. Njri po ndrtonte nj shtpi t re me mur. Merrte gur diku, jo shum larg nga vendi i truallitt shtpis. Nj dit, ndrsa nxirrte gur, i doln rastsisht shenjat e nj varri t rrethuar me rrasa. Rrasat e varrit nuk i mori, por'

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

235

sidoqoft, ato lvizn nga formacioni i fillimit. Ndrtuesi i shtpis u si merakos. Nj nat pa n ndrrt vdekurin q i thoshte: "Pse m'i luajte nurt e varrit?" Megjithse shtpin e kishte n mbarim e sipr, t nesrmen vendosi ta braktis, duke besuar se ajo shtpi s'bnte pr banim se trualli sht vn n vend varresh. Ky sht besimi e praktika m e prgjithsishme n vise fshatare. Por kemi pasur raste kur gjat eksplorimeve t msojm pr t kundrtn: Kan dal varre t panjohura n afrsi t shtpis s re n ndrtim e sipr e megjithat shtpia sht br e njerzit kan banuar n t. Nj gj e till e kam msuar pr shtpin e pasardhsve t prkol Bungs n Blinisht (Miridt). b). T afrta me varret e panjohura jan Varret llire dhe t Mesjets s Hershme. Ato dallohen mir se jan varreza t mdha, kodrvarre, apo varre t rrethuara me rrasa e q populli i ka emrtuar me emra t ndryshm, si: "Varret e Xhodhive" (Judenjve), "Varret e Turqve", "Varret e Shqehve". N disa raste gjendeshin jo vetm varreza t paprekura, pordhe pylli rreth varreve ndodhej i paprekur nga populli i krahins. T tilla varre jan prcaktuar se 'periudhe i prkasin, prandaj i futm n nj grup m vete, ndrsa populli i nderonte prej shekujsh si varre t vjetra, pa e ditur prejardhjen e t varrosurve aty, ose t treguar vetm n rrug mitike, prrallore. N viset e Matit kodrvarre t Kohs llire ka me shumic e ato respektoheshin nga populli, madje n disa raste dhe m tepr se varret e kohs son. Po sjellim ktu ndonj shembull. N katundin Rrembull ekziston nj kodrvarr ilir, t cilin banort e atij vendi e respektojn si vend t shenjt. Ka rreth e rrotull kodrvarrit lisa t mom e q nuk i kishin prer deri tani von, se nj gj t till e quanin mkat. Kt kodrvarre prdornin edhe si vend "t shenjt", ku "shronin" njerz apo bagti. (Dua t shnoj se prve materialit t mbledhur n terren, pr Matin t dhna faktike me rndsi m ka dhn gojarisht dhe i ndjeri Dilaver Kurti q sht marr prej shum vitesh me arkeologji e etnologji n kt krahin). Por jo kudo e n do rast jan respektuar me kaq fanatizm varret I 'ashta, kulti i tyre sht ruajtur diku m shum e diku m pak; n n donj vend ky kult sht zhdukur fare. Suka e Lepurit afr qytetit t Burrelit (Mat) sht kodrvarr ilir i Prdo Prdorur dhe n shek.IV pas Kr. si vend varrimi. Banort e krahins, jo

236

MARKTIRTA

vetm q nuk e kishin dhunuar kt, por e quanin pr gjynah t rrinin mbi t, sepse e konsideronin si "vendt mir", "vendt shenjt'. Dihet se varret e lashtsis, pr vet kohn kur jan varrosur t vdekurit, i takojn besimit pagan. Mendojm se kto do t jen pika t vazhdimsis s tradicionit pagan, pr popullsin e krahinave prkatse. Kt e tregon edhe fakti q n disa raste zhvillohen ceremoni pagane si sht rasti i zhveshjes lakuriq pr shrim e pllenim t grave, pirja e ujit q ka qndruar nj nat atje te varri etj. Kto dy raste jan pr t "shruar" t smurt ose bagtin, pr "t lindur" fmij etj. C). Varr kristiane e myslimane t Kohs s Sotme. Pavarsisht nga besimi, ato respektoheshin si vende "t shenjt", si "objekte t shenjt" dhe q s'mund t dhunoheshin: as varret, as objektet pran varreve, as bimt pran tyre.. N kto attribute kulti, padyshim nj rol t rndsishm ka luajturtradita e lasht pagane. Shnojm ktu se n varre, n disa krahina, deri n vitet '60 t shek. XX, kan ln dhe ushqime apo rroba t t vdekurit dhe sot shpjegohet nga populli se ato gjera liheshin atje q t'i merrnin t varfrit e lypsit dhe nj veprim i till nuk quhej mkat. Ka mundsi q ato sende dikur vendoseshin n varre q t'i shrbenin t vdekurit sipas

Varrmonumental. Shmri, Kurbin

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

237

prfytyrimit pagan, duke menduar qe ato gjra do t'i marr i vdekuri dhe jo ndonj njeri i gjall, por me koh ky kuptim ka ndryshuar. Ktu hyjn edhe varret e njerzve "t shenjt", - kryesisht mysliman, . tyrbet, po dhe t krishter. N shum raste disa tyrbe i gjejm t vendosura n maj t kodrave a t maleve ose dhe n vende t tjera t dukshme. Historia e ktyre varreve sht mbuluar nga mjegulla legjendare, por populli gjithnj i lidh ato varre me klerik. Shpeshher kto varre qen pika pelegrinazhi pr Shn Mri t gushtit a data t tjera t caktuara t vitit, ku zhvilloheshin deri tani von ceremoni t natyrs pagane. Pra n origjin kto varre konsiderohen nga populli si mysliman, ndrsa ceremonit e tradicioni na dalin shum t lashta. Mendohet, q dervisht jan varrosur me qllim n vende "t shenjta", por n vende t shenjta t tradicionit t lasht. Duhet ditur se si tempuj, faltore, kan qen n lashtsi majat e maleve a vende t caktuara n natyr e jo ndrtime si t kohs antike e ktej. Ktu duket n mnyr t qart se si jan grshetuar objekte t kultit pagan t natyrs me vendvarrimet e n prgjithsi me kultin e t vdekurve n mnyr t veant. Riti ka kaluar nga nderimi kultik i majave t larta e q kan lidhje me kultin e diellit, n kult t t vdekurve, natyrisht, duke u ruajtur elemente nga t dy burimet. N ndrveprimin e ktyre feve vrehet se si botkuptimi pagan me mite e besime prkatse sht sinkretizuar me religjionet e organizuara. Kemi vn re se n shtpit e vjetra, ndrtuar nga fillimi i shek. XX ose dhe m par, ka disa zbukurime me kuptime simbolike virtytesh e t karakterit kultik, gdhendur n gur a n dru, n porta t shtpive a n vatrat familjare. T njjtat zbukurime, si motive, i vrejm edhe n prmendoret mbi varre ose t varreve t vjetra. Dukuri t ktij lloji jan dshmuar t thuash n tr viset e Alpeve t Shqipris Veriore, n ermenik, n Malsit e Matit, n Labri (veanrisht n Vlor, Bolen, Trba etj.), ndr Shqiptar t Malit t Zi, n rrethin t Prizrenit e n Shushic (Kosov). Me domethnie kultike jan: gjarpri, bredhi, qiparizi, zogu, knduesi, dielli, hna, yjet objekte me funksione magjike. p se ndodh kshtu e njjta gj si n shtpi, po ashtu edhe n varre? Ekziston mundsia q kto t jen nj mbartje motivesh me qllime ^bukurimi, thjesht si art. Doemos ajo an sht e pranishme si nj frashgimi motivesh nga brezi n brez, nga nj vend n nj tjetr. Tradita

Varre me rrasa, si n Mesjet. Selc, Kelmend.

sht nj forc e madhe q bn t prsriten t njjtat gjra pr shum shekuj, sidomos n shoqrit e mbyllura patriakore. N der a n vatr t shtpis, si dhe n varre ndeshen motive q tregojn thjesht virtyte e mjeshtri t njerzve, t cilve u prkasin: nj dor a dy duar shtrnguar q paraqesin identitetin e t zotit, po edhe bes e burrri; arm e gjerdane fisheksh si simbole t trimris; kal, kmbor e eki, q paraqesin zanate t t vdekurit e t ndrtuesit t shtpis; shqiponja me dy krer si symbol atdhetarizmi; mjete t shrbimit t kafes, t pijeve e t ushqimit, si simbole t mikpritjes e kshtu me radh. Prve disa motiveve q kan shpjegim shum t qart religjioz, ka t tjera q krkojn nj interpretim q shkon m tej. Qiparizi e bredhi drunj gjithmon t gjelbr, dimr e ver jan simbole t prjetsis, t pavdekshmris. Pra, ata nuk jan thjesht pr zbukurim, por kan atribute kulti, mbijetojat e t cilit n besimet popullore kan arritur deri n kohn ton. Ktu sht fjala m tepr pr nj lloj bredhi q quhet tis (n gjuhn e malsorve) dhe, po ashtu, pr qiparizin, me tr atributet e veta me origjin nga Orienti e nga koht antike greko-romake, ndoshta dhe m par.

M I T O L O G J I A NDR SHQIPTAR

239

M me hollsi ktu do t sqarohet motivi i gjarprit n varre. Disa jnterpretues e kan quajturthjesht nj gjalles kulti, q ruan varrin nga keqbrsit. Ky interpretim sht i von, tepr i thjeshtzuar, i laiqizuar. T shikojm se figurn e gjarprit e ndeshim n porta t shtpive, n vatr t familjes, n zbukurime t ndryshme n dru, n metal, n qeramik, brenda shtpis, n vegla t puns, n shkopin e udhtarit e n krrabn obanit, n rrethin e kumbons (t dashit e t cjapit t kmbors), n xhublet e n veshje t tjera t malsorve, n karrign e nuses e at t mikpritjes n shtpin e Dukagjinasit e t Mirditasit. N prgjithsi, gjarpri (ose bolla, toksi, viktoria, breva) quhet or e shtpis e ora e njeriut, pra sht nj hyjnimbrojtse n do vend e n do koh pran njeriut. Doemos q figurn e gjarprit m shum e gjejm n shtpi, kur ajo e ka shoqruar njeriun kudo n jetn e n punt e tij. Ora si hyjni mbrojtse na shfaqet tepr e paform, por kur i japin pamje t prceptueshme, at e paraqesin me figurn e gjarprit e aty-ktu dhe me pamjen e nj vajze t vogl e t bukur. Nganjher gjarpri-or kthehet aty pr aty n "nj vajz t vogl e t bukursi drita". Pra, ktu ka tiparet e ngjullit, shpirtit mbrojts t tipit t nagualizmit. N t vrtet n popull thuhet "E ruan ora e tij, "Gjarpri asht roje e shtpis", "Kazanat me alltan t fshehur n tok i ruen ora", ose "I ruen ngjulli i rojes", i ruen nji gjarpr i madh, njiboll", por kjo roje sht mbrojts, ashtu si dhe gjarpri i shtpis n besimet popullore, gj q na del shum qart. N kuptimin e zanafills motivi i gjarprit n varr nuk sht aspak vetm nj roje e thjesht q ruan varrin nga keqbrsit. Ky interpretim sht nj shpjegim i ri i atyre shtresave t mitologjis q tashm jan t harruara. Pr t jan t huaja veansit e kultit t gjarprit si hyjni mbrojtse e familjes ndr Shqiptar. Ve ksaj, duhet t kujtojm se gjarpri n besimet popullore shqiptare, n t njjtat treva sht dhe gjalles hyjnore e toks dhe e nntoks, pr kt quhet edhe i toks, pra q sht i zoti i toks, disponuesi dhe mbrojtsi, q e trajton at si t doj. N malsit e veriut t Shqipris ka qen doke t lidhej bes m itoksat e toksat n pranver. Malsort e Shqipris Veriore, n tradit, kur mbillnin rnisrin, thonin: "O i zoti i ars, lshojatokn fars". Pra, i luteshin gjarprit, ksaj gjallese hyjnore, q konsideroh< *j si zoti i toks dhe i nntoks, q t'ua lshonte tokn pr ta mbjell e pr t marr prodhime prej saj. tdhe ktu nuk sht thjesht ruajts, po qenie hyjnore, mbrojtse e toks. Si rrjedhoj, ndoshta edhe kto atributet e fundit kan ndihmuar

240

MARKTIRTA

Qiparis br n port. ermenik, Librazhd

n prcaktimin e veansive t gjarprit si hyjni mbrojtse e varrit, e t vdekurit n banesn e re t "jets s prtejme". Gjithsesi, duke u mbshtetur n besimet popullore t vrejtura n terren, sht m se e arsyeshme t theksohet se gjarpri mbrojts i baness s t gjallve ka vazhdimsi te gjarpri mbrojts i baness s t vdekurit. Kto mund t thuhen edhe pr motive t tjera t natyrs religjioze q i prmendm: n shtpi e n varr ku sht e njjta gj me natyr kulti. Pr besimet pagane i vdekuri vazhdon t "jetoj" n at jet. Pra, dhe atje ka hyjnin mbrojtse t baness, q sht gjarpri i varrit, motiv i br po n ket mendsi n arkivol e n prmendore mbivarrore ndr Shqiptar, P edhe n paraardhsit e tyre, Arbrit,e Mesjets a llirt e Lashtsis, t para kto n kuadrin e religjionit^paleoballkanik e mesdhetar n prgjithsi.

MITOLOGJIA NDER SHQIPTAKIi

10. Njjtsi e ndrthurje ritesh Ritet me brendi t mbinatyrshme e besimet n popullin shqiptar jan t shumta, t llojeve e domethnieve simbolike nga m t ndryshmet; sidomos n krahinat malore e me nj jet tradicionale m t mbyllur; ato dshmohen edhe n koh t re n forma e skenar ritual m arkaik. Kto rite e besime t vdekjes e "tjets s prtejme" nuk dshmohen si dika e mbyllur, port themi t lidhur me tr "degt e jets s njeriut", me fatet e tij q nga lindja e gjithnj, me burimet ekonomike e me familje. Figura a shpirti mitik i t vdekurve jan "hyjnit" themelore t familjes shqiptare. Pr to kryejn rite t shumta gjat vitit e n caqe t caktuara t jets e prej tyre krkohet ndihm e mbarsi. Nse disa rite jan n kundrvendje njra me tjetrn si simbolik mirfilltsore, kjo vjen ngaq jan ndrthur shtresime kulturore t kohve t ndryshme e ndrto dhe nj sinkretizrn i dukshm me fet monoteiste, me krishtrizmin e islamizmin. Gjithsesi, ktu kemi t bjm me rite e besime paleoballkanike, por t ruajtura n nj mnyr t veant te Shqiptart. N kto dukuri t bie n sy se kemi t bjm n themel me nj njjtsi mbarshqiptare, shfaqje t njjta n vise m t largta midis tyre, pavarsisht nga disa element t ndryshm krahinor, ka sht krejt e natyrshme pr kushtet historike t veanta t ktij populli. N mnyr m arkaike gjamn e burrave e dshmojn t gjall n malsit e Shqipris Veriore, n Shqiptart e Malit t zi e n disa vise t Kosovs, por n format m rudimentare e vrejm n Jug: n Labri, n amri e n Arbrort e Peloponezit n Greqi, t larguar nga trojet shqiptare q n shek. XIV-XV e m par. Po kshtu ndodh prelement t ndryshm t varrimit, pr prfytyrime pr shpirtin e pr botn e prtejme, t ngjashm me jetn e ktejme. N element t ndryshm t ktij lloji ka ngjashmri me rite e besime t popujve t tjer t Ballkanit, t Europs. Kjo e ka shpjegimin marrjeve e dhnieve kulturore me popuj t tjer, me t cilt Shqiptart kan pasur kontakte. Po nga ana tjetr ktu vrehen, trthorazi, dhe shtresime t lashta, t prbashkta indoeuropiane e mesdhetare, me burim t prbashkt ashtu si kah edhe origjinn popujt indoeuropian n 9a t njjtat vatra t Lindjes.

242

MARKTIRTA

Nuk mund t jen rastsi prkimet me shum element ritesh e besimesh n mes atyre t varreve te Shqiptart dhe atyre t gjetjeve arkeologjike n Arbrit e Mesjets e n llir t lasht, prato q mund t kahasohen. Ktu doemos kemi t bjm me vazhdimsi kulturore. Ktu kemi t njjta, natyrisht si mbijetoja te Shqiptart (n krahasim si Arbre llir): Orientimi i varrit lindje perndim (me kok nga perndirni po q prfytyrohet se sheh nga lindja), rrethim me rrasa guri e prmendore mbivarrore, motive t diellit e t gjarprit t skalitur n gur t varrit, po kshtu dhe kndezi, monedha n goj a n dor; jan futur n varr objekte q i ka prdorur njeriu n jet, varrosje njerzish, n raste t veanta n maj malesh e n vende t ngritura (konsideruart shenjta sipas mendsis pagane). N disa raste te Shqiptart, kur onin uj pr t derdh mbi varr ose ushqime kushtuse q ua shpmdanin t varfrve, enn prej qeramike e thyenin mbi varr, dukuri q e ndeshim dhe te llirt. Drurin e prjetsis mbi varr, si motiv apo si pem konkrete e ndeshim te Shqiptart, ndrsa si motiv edhe te llirt. N disa fshatra t Librazhdit e t Elbasanit, (Shqipri e Mesme-Lindore) e kan pas zakon q mbi varrt mbillnin nj hardhi; n t njjtn krahin (Librazhd - ermenik), si na ka kumtuar arkeologu I. Gjipali, jan gjetur n varre t kulturs ilire drur hardhie t gurzuar. Duam t shnojm se edhe n baladat mesjetare shqiptare thuhet se mbiu a mbolln nj bli, nj qipariz, nj moll t art, nj ftua, bim q simbolizojn prjetsin e t vdekurve, metamorfozn e tyre. Ka dhe element t tjer q mund t ktheheshin si t prafrta, sado q dika trthorazi. Po t kishte vetm pak element t njjt ndr Shqiptar, ndr Arbr e ndr llir, mund t thuhet se ndoshta sht prkim rastsor, por nj mas kaq e madhe elementsh t ktij lloji mendojm se flet qart n vazhdimsi. Ktu kemi t bjm me t njjtat hapsira gjeografike. Q vazhdimsia t jet m bindse vrtetohet ngaq ngjashmrit jan nga koh t ndryshme po pr t njjtat troje q i prkasin t njjts vazhdimsi etnike, m tepr sesa huajtje nga popujt e tjer, ka n raste t veanta sht e pranishme si mundsi. Popujt, doemos, kan marr e kan dhn n etnokultur, pra kan shum gjra t prbashkta q nga lashtsia. Mandej kto vazhdimsi t mirnjohura, t'i quajm, trashgime duhet mbshtetur edhe n t dhna historike e gjuhsore. Edhe n lmenj t tjer entologjik kemi vazhdimsi, si n veshjen me xhublet t Veriut

MITOLOGJIA NDER SHQIPTAR

243

shqiptar, veshjen me struk, me zhgun, me dalmatika, me tirq, me Habane, me fustanell, q sipas specialistve t mirnjohur si F. Nopsca, Rr. Zojzi e A. Gjergji, Shqiptart i kan trashguar nga llirt. Terrakota me Diann ilire gjendet e veshur me xhublet, ashtu si dhe Demetra. Ngjashmri e vijimsi jan vrejtur dhe midis parmends shqiptare e asaj ilire. Edhe n mitologji, pr disa dukuri kemi ngjashmri midis llirve dhe Shqiptarve, si: kulti i hyjnis s pyjeve-Zans (Zars), bariu hyjnor, kalorsi hyjnor, hyjni t toks, t shtngats, t qiellit, gjarpri pr t cilat kemi folur n nj vend t posam. Eposi mesjetar shqiptar e baladat mesjetare t ktij populli jan dshmi e fort e nj kulture komplekse me veansi autoktone t lashta vendse, por edhe n dhnie e marrje me popujt e tjer. N t sht shkrir nj mas e gjer e mitologjis s lasht paleoballkanike, me epiqendrt saj Ballkanin Perndimor. N kultin e t vdekurit, n ritet e besimet pr t e pr varret, ruhen m gjat e n format e tyre m arkaike n disa element t tyre m themelor. Edhe dokumentimi diakronik e sinkronik krahasues sht m i mundshm n disa aspekte, ndonse dhe me gjra t diskutueshme. Kto rite e besime pr vdekjen, pr t vdekurit, p varrimet, jan nj pasqyr e gjall, marr n nj kuptim t veant, e veansive etnopsikologjike s Shqiptarve, e trashgimeve t tyre, prur nga thellsit e shekujve, pasqyr e historis s tij etnike e kulturore. Kto tipare t ndjeshmris s tij, t mendsis, t prfytyrimeve t tij pr kt bot e "pr botn tjetr", jan formuar e zhvilluar n rrjedh t shekujve. Ato jan pasqyr e qndrueshmris s tij si etni e veant, n ndeshje me forca t fuqishme shprbrse. Kto kan ndihmuar me forc formimin e ndrgjegjjes kombtare e t progresit si komb, si nj nga popujt m t vjetr t Ballkanit e me nj vitalitet etnik e kulturor t veant.

244

MARKTIRTA

KREU NNT

KULTE T BUJQSIS DHE BLEGTORIS


1. Prodhimi arkaik n rite e besime Bujqsia dhe blegtoria kan qen burime ekonomike kryesore pr fshatarsin shqiptare. Ato u trashguan n shekuj, por meqense patn zhvillim shum t ngadalshm, edhe mnyra e sigurimit t t ardhurave prej tyre ishte tepr arkaike. Kushtet historike t vshtira n t cilat jetoi e u zhvillua populli yn, ndeshje pr shekuj e mijvjear me pushtues t shumt e t ndryshm, q u dyndn kundrtij koh pas kohe, luftra e prpjekje pr t ruajtur nga shprbrja bashksin kompakte etnike, si popull i veant i ksaj treve, prcaktuan dhe tiparet vetjake t zhvillimit t tij. Edhe kushtet gjeografike (ku rreth tri t katrtat e vendit jan vise malore), s bashku me mungesn e komunikacionit, kan qen penges pr nj zhvillim m t shpejt t bujqsis e t blegtoris ndr Shqiptar. Kto rrethana historiko-shoqrore e gjeografike, natyrisht, pasqyrohen n forma t ndryshme t ndrgjegjes shoqrore, pra dhe n rite e besime, n mite. Kjo gjendje e jetess n rrethanat e nj prodhimtarie bujqsore dhe blegtorale, prgjithsisht arkaike, kushtzoi dhe ruajtjen deri von t disa besimeve, miteve e riteve magjike. Fshatari shqiptar, n rrjedhn 8 shekujve, u ndesh me forca t verbra t natyrs q dmtonin rnde ekonomin e tij, si: thatsira, stuhit, breshri, rrufet vrshimet e lumenjve. insektet dmtuese t kulturave bujqsore, bishat e egra q i sillnin drne n gjn e gjall. Ktu duhen prmendur edhe smundjet e epidemit 8

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

245

ndryshme t njerzve, t kafshve e t kulturave bujqsore. I pafuqishm pr t shmangur t tilla fatkeqsi natyrore me mjete reale, fshatari gjente shfrim n besime e rite magjike; ai u falej forcave t natyrs, i hyjnizonte, u bnte edhe flijime. Kshtu forcat e natyrs personifikoheshin e prfytyroheshin si qenie hyjnore. Ai u lutet atyre q t'i jepnin bereqet, ta shptonin nga dmet, t'i jepnin mbarsi n bujqsi e blegtori. Lindja dhe evoluimi i kulteve bujqsore e blegtorale duhet vshtruar n lidhje edhe me format farefisnore dhe marrdhniet e tjera t trashguara n shekuj, t rrnjosura n mendsit popullore t do krahine. N kt mes ka luajtur rol edhe organizimi familjar patriarkor. Pra kultet e ceremonit bujqsore ishin nj far shprehjeje e botkuptimit popullor krahinor, po dhe mbaretnik, si nj justifikim teorik pr mnyrn e jetess dhe t organizimit shoqror t brendshm t bashksis fshatare, si kod mendsie pr ekuilibr social t qndrueshm, edhe pse n forma arkaike. Nj faktor me rndsi pr ruajtjen e t tilla riteve dokesore e veprimeve magjike ka qen edhe forca e tradits. Nganjher t tilla rite e veprime magjike jan ruajtur n form dokesh e traditash, n form praktikash t ngurosura, kuptimi fillestar i t cilave shpeshher ka ndryshuar ose sht zbehur shum, po ruhej i fort vetm besimi se "ato sjellin mbarsi", "t ardhura t mira". Besohej se nprmjet riteve t tilla sigurohej mbarsi n prodhimtarin bujqsore e blegtorale e bashk me to dhe mbarsi e mirqenie n familje. Kto rite e praktika n shum raste kan kaluar n lojra argtuese pr fmijt e pr t rriturit, dukuri q do t shqyrtohen konkretisht m posht. Rite e praktika me karakter kulti bujqsor e blegtoral, ndeshim deri n fillim t shek. XX n vise t ndryshme t Ballkanit, ku ato shquajn m tepr se n vende t tjera, po i ndeshim diku m pak e diku m shum, dhe n treva bujqsore e blegtorale t shteteve t ndryshme t Europs si n Franc, Gjermani, Angli, n vendet skandinave, Spanj, 'tali e kshtu me radh. N popuj t ndryshm, krahas religjionit zyrtar, ka ekzistuar dhe n J religjion i bashksis fshatare, q ishte shprehje e nj botkuptimi * caktuar t mbrojtjes s interesave t bashksis. Kshtu, ritet, ceremonit, besimetq justifikonin kt mnyr organizimi shoqror * brendshm, mund t shihen si nj far shprehjeje e qndress s Ppullit kundr shtypjes, kundr shprbrjes nga t huajt. Shqyrtimi i

246

MARKTIRTA

ktyre zakoneve, riteve e besimeve me karakter bujqsor e blegtoral, na shpie n gjurmt e bashksis s dikurshme fshatare t popullit shqiptar, me prona t prbashkta, me interesa t prbashkta, e organizuar mbi baz farefisnore a territoriale (ose t dyja t grshetuara bashk), ashtu si e gjejm te Grekt, te Romakt, te Gjermant e vjetr, te Serbt, te Bullgart e te popuj t tjer t Europs. Pra burimi historik i ktyre riteve e besimeve bujqsore e blegtorale sht i kushtzuar nga caqet e interesave t bashksis fshatare, nga shkalla e ult e zhvillimit t forcave prodhuese, t puns dhe t kufizimit prkats t marrdhnieve t njerzve brenda caqeve t procesit material t prodhimit, t jets, pra karakteri i kufizuar i t gjith marrdhnieve t tyre me njri-tjetrin dhe me natyrn. Ky kufizim real pasqyrohet idealisht n religjionet e lashta q hyjnizojn natyrn dhe besimet popullore. Pra, ktu gjejm justifikimin historik t pranis s miteve e besimeve n popull n kushte e rrethana t caktuara historike e q vazhduan deri pas Lufts s Dyt Botrore. Dijetar t ndryshm kan vn re se besimet popullore me karakter bujqsor e blegtoral n popuj t ndryshm t Europs, veanrisht n Ballkan, qndronin krahas me fet zyrtare, madje,n shum raste, t parat jan korrigjuar nga ritet e besimet e kulteve bujqsore e blegtorale. N qoft se ritet krishtere kan si piksynim themelor prgatitjen pr "lumturin n botn e prtejvarrif, kultet bujqsore e blegtorale t fshatarsis e drejtonin gjithnj vmendjen te synimi n sigurimin e t mirave materiale pr kt jet; kryheshin lutje, rite t ndryshme magjike pr pjellori e prodhimtari t mbar n bujqsi e n blegtori, pr mbarsi, shndet e gzim n jetn familjare e shoqrore. Edhe n raste kur rite e besime pagane u inkuadruan n krishterizm a islamizm, e ruajtn prirjen e animit nga ana prodhimtare, nga sigurimi i mirqenies familjare. Problemi, si shihet, sht shum i gjer dhe del jasht kufijve t ktij shqyrtimi. Gjersia e objektit prcaktohet nga gjersia e jets dhe veprimtaris bujqsore e blegtorale t fshatarsis, me gjith labirinthet e saj, t njohura e t panjohura. N kt rast do t prqndrohemi n disa shtje prt cilat ka material m tepr, q mendojm se jan m t rndsishme e m t dukshme, q kan m tepr lidhje organike midis tyre. Kushtet bujqsore e blegtorale u prfshin bashk n t njjtin

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

247

punim dhe bashkarisht do t trajtohen dhe n do syth, meqense vet dshmit, ritet e veprimet magjike, q lidhen me to, jan t ngjizura e t grshetuara n mnyr t pandashme me njra-tjetrn. Bujqsia e blegtoria pr fshatarin ton kan qen burime ekonomike t pandara, prandaj edhe ritet e ceremonit me karakter kulti jan prgjithsisht t prbashkta e t njjta pr t dyja. Ndarja, qoft edhe pr efekt studimi, n rastin ton, do t ishte krejt e panatyrshme. Element t ndryshm t kulteve bujqsore na shfaqen t lidhura n mnyr gjenetike dhe paralele me kulte t natyrs si kulti i toks, i bimsis, kulti i ujrave, i diellit e i hns, kulte t malev e t gurve. Veanrisht ngusht lidhen me kultin e t vdekurve dhe kulte t ndryshme t jets familjare; bile ngadonjher i njti rit a veprim magjik prmend shtes e bereqet n bujqsi, shtes e mbarsi n bagti e njkohsisht dhe shtes e mbarsi n familje. Ritet e veprimet magjike q kan t bjn me kulte bujqsore e blegtorale jan: koha e fillimit t mjeljes s bagtive, fillimi i mbjelljeve, ngjitja e bagtive n bjeshk, shirja e korrja e prodhimit t ri, qethja e bagtive, mbledhja e bereqeteve n vjesht e mbjellja e t lashtave, koha e znies apo e lnies s lir t kullotave. Pra, ditt apo nett e ktyre riteve e ceremonive jan "dit me shej", "dit t shnuara", "net t shnuara". T tilla rite a veprime me karakter kulti nuk u dihej kuptimi i tyre i zanafills. N kta dy shekujt e fundit ato kishin prfunduar n doke q zbatoheshin me arsyen se kshtu "na i kan ln t part tan". Mbetej e gjall vetm ideja se ato sillnin mbarsi n bujqsi e n blegtori, mirqenie ekonomike, mbarsi e lumturi n jetn familjare. Festat n shumicn e rasteve na dalin me emrtime t krishterimit apo t islamizmit. Festa t tilla i ndeshim edhe n popuj t tjer t Europs dhe madje, njsoj si te ne, me mbishtres krishtere a islame. Si na pohojn dhe dijetar t ndryshm, q jan marr me studimin e prmbajtjes dhe t prejardhjes s ktyre festave, ato jan shum m t 'ashta se sa hyrja n jetn e paraardhsve tan t feve monoteiste, krishterimi e islamizmi. Natyrisht q, me kto kulte e festa, jan pleksur dhe elemente krishtere a islamike, por n prmbajtjen e tyre kryesore, i takojn origjins s lasht vendse, ndrsa kto t fundit jan m tepr nj veshje e jashtme. Lidhur me kt, E.abej, duke shqyrtuar kto emrtime t reja t kulteve a hyjnive t ndryshme vendse thot:

248

MARK TIRTA

"Nukjan t rralla ato raste kurpas emrit krishter ose edhe islamik t nj figure fshihet mbeturina e nj bote pagane, t ciln vetm syri i dijetarit arrin ta zbuloj n qensin e saj t vrtet. Kjo q vihet re n gjendjen e sotme, ka qen kshtu dhe n koht e para. Prandaj etnologu a folkloristi do her q ndesh n ndonj figur me emr grek, latin, sllav, etj. te popujt e tjer t ktij Gadishulli, duhet t hetoj, a vrtet emri me gjith figur ka deprtuar te kta, apo mos sht quajtur me nj emr t ri nj figur e mome e vendit, pa mohuar ndrkaq q emri i ri mund t ket sjell dhe ndonj ndryshim n tiparet e figursprkatse". (E. abej, Disafigura..., f. 7). Ndonj shqyrtim i posam pr kultet bujqsore e blegtorale t Shqiptarve nuk sht br deri m sot, por pr kt problem n mnyr t trthort kan folur disa autor s i ; , (E.abej, "Zakone e doke...," "Disa eufem...." f. 72-84), (K. Kamsi, Besime t popullit, f.7-17. Nj kontribut me rndsi n lidhje me kto kulte sht studimi i etnologut Rr.Zojzi, pr kalendarin primitiv te Shqiptart (Rr. Zojzi, "Gjurmt e nj kalendari...", f.85-112). Edhe autor t huaj si Hahn (G. Hahn, Alb.St., kreu III) Nopa (F. Nopa, Shqipria, AE, Dorshkrim.), Durham (E Durham, "Some tribal...", 1928, krert III, VII, VIII), Lamberci (M. Lamberc, "Mitologie...", 1970, f.458-510) etj. n veprat e tyre kan botuar pr kt problem disa materiale t rndsihme, t mbledhura n vise t ndryshme t Shqipris n shek. XIX a n fillim t shek. XX. Zakonet e ritet q kan t bjn me synimet pr prodhimtari t mbar n bujqsi e blegtori na dalin t qarta m s miri gjat shqyrtimit t disa fenomeneve t veanta n lidhje me kryevitin a "Motmotin e Ri", me Krshndellat, me kultin e diellit, t hns, t toks dhe zjarreve t vitit; me buzmin e bimsin, kashtn, lmin e drithrave t ndryshme, me pemtarin e rrushin, me mbjelljet e marrjen e prodhimeve n bujqsi e blegtori. Ktu ojn pesh edhe ritet pr prshndetsin kmbmbar, pr dordolecin, ujrat e reshjet, pr flijimet n lidhje me fenomene t ndryshme t natyrs, pr pjellori e prodhimtari t mbar, me praktika t ndryshme magjike, me kulte t kafshve, t veglave t punsetprodhimit.

M I T O L O G J I A NDR SHQIPTAR

249

2. Kryeviti e festat e vitit Zakonet e ritet e motmotit shfaqen n lidhje t drejtprdrejt me t kremte t caktuara tradicionale t vitit, me Kryevitin ose, si thuhet ndryshe, "Ditn e Motmotit t Ri". Zakone e rite t shumta lidhen me veprime t caktuara t prodhimtaris bujqsore e blegtorale si sht fillimi i mbjelljes, i korrjes; brja "kmb" e prodhimitt ri t vitit, nxjerrja e bagtive n male, ulja e tyre n fshat, n lugina e fusha (vrri). "Edhe kalendari primitiv pra, - thot Rr.Zojzi, - asht kalendari i fenomeneve periodike t natyrs, i festave t saj, kalendari ipuns s popullit dhe i prodhimit t puns s tij. (Rr.Zojzi, art.cit. f. 87). Se sa besnik i rrinin kalendarit t tradits s lasht, se sa e fetishizonin kt n lidhje me prodhimtarin bujqsore e blegtorale, na e tregon fakti prt cilin shkruan m 1610 Marin Bici pr Dukagjinasit (n kt rast sht fjala pr banor t krahins s Mirdits), t cilt ndrrimin e kalendarit nga Gregori i 13-t e konsideronin prurs t fatkeqsive. Kalendari gregorian u vendos m 1582 duke reformuar kalendarin julian me nj korrigjim prej 10 ditsh q u shtuan n do shekull nga nj dit deri sa arritn 13 dit ndryshime. N disa vende u ruajt sistemi i kalendarit julian deri von, sepse kalendarin e ri e shihnin me shum dyshim pr prodhime: "Atyre u dukej se nga ajo u ishin shkaktuarshum dme, dhe sidomos zvoglimi i t ardhurave, q qysh nga ajo koh, pak her qen t bollshme dhe pothuaj kishin vendos midis tyre t kthenin n zakonin e vjetr". (Relacione mbi gjendjen e Shqipris Veriore e t Mesme n shek.XVII, vll.1., Tiran, 1965, f.161). Zakonin e matjes s kohs sipas kalendarit julian e vrejm n popullin ton deri n shek. XX, duke prfshir ktu edhe krahinat q ishin nn ndikimin e katolicizmit q drejtohej nga Roma ku u b dhe ndryshimi i kalendarit. Pra shkonin Paralelisht kalendari i vjetr-si kalendar popullor i puns dhe i prodhimit, i festave tradicionale dhe nga ana tjetr ai gregorian n rolin e kalendarit kishtar dhe pas shpalljes s Pavarsis (1912) dhe si kalendar zyrtar. a. Kthimi i diellit pr ver (n fund t dhjetorit). Me kt duhen kuptuar rite t ndryshme t popullit ton q zhvilloheshin q nga data 22 dhjetor e deri m nj janar, n disa raste deri m 6 janar. 22 dhjetori ^ h e j me emrin dita e kthimit t diellit pr ver: m 23-24 kullonat:

250

MARKTIRTA

n disa krahina kto bheshin dhe pr vit t ri ose dhe m 6 janar; nata e buzmit n disa krahina bhej me intervale: 24 dhjetor, 31 dhjetor, 6 janar. T gjitha kto rite, n prgjithsi, kan lidhje me kultin e diellit me kthimin e tij pr ver; me kt rast zhvilloheshin rite t ndryshme pjellorie. Por data me rite m t shumta ishte 24 - 25 dhjetori - Nata e Buzmit. Kjo njihej m tepr me emrin "krshndellat", por edhe me emra t tjer). Ritet e besimet e lashta t ksaj feste burojn nga dshirat pr pjellori e prodhimtari t mbar gjat vitit t ardhshm n bujqsi, blegtori, mirqnie n familje. Kjo ishte festa m e pasur me rite t karakterit bujqsor e blegtoral n t gjitha festat e vitit. Thon se ktu fillon t zgjatet dita "sa krcen gjeli nga trau n tra" (pothuajse n t gjith Shqiprin) ose "sa nj kokrgrur", apo "aq sa krcen drerin mal". Ritet e ksaj feste jan t karakterit pagan, shum t lashta, pra parakrishtere, sado q s jashtmi na paraqitet si nj fest krishtere. Hahni na thot se klerikt, n koh t tij dhe m par, i kan luftuar me forc ritet pagane q zhvilloheshin n popullin ton n lidhje me kt fest por pa sukses. (J.G.Hahn, vep. cit. f.161.). Ritet e ksaj feste shoqroheshin me zjarre kolektive n baz shtpie, farefisnie a lagjeje e kjo, sipas kuptimit t vjetr, pr t'i dhn forc diellit. Ritet q kishin t bnin me kultin e bimsis, q shprehnin dshirn pr shtim prodhimi n bujqsi e blegtori, shoqroheshin me flijime zjarrit, bagti a shpend, me ndriime pishash natn, me provim fati, me krcitje prcje n zjarr pr fat apo me monedh "pr fat" n buk rituale, buk e ushqime t tjera rituale, me prshndetsin e par kmbmbar, me kolendra e kolendar, me veprime t ndryshme magjike n bagti, n ara, n vresht e pemishte. Kjo fest, sadoq me tipare t ndryshme, na dshmohet edhe n popuj t tjer t Ballkanit e t Europs. Kt e ndeshim edhe n popuj t Kaukazit, tek Indust n Indi, te Mitra: perndi e diellit n Iranin e lasht. M 25 dhjetor, n Indin e Lasht kremtohet festa e perndis q lind, q do t vdes e do ringjallej. Kur n qiell dukej nj yll i caktuar, maj nj kodre bhej zjarr kolektiv dhe, duke ngritur lart mbi nj shkop nj objekt n form t svastiks, kndohej nga vedat hymni kushtuar Agnit, perndi e zjarrit dhe e diellit te Indust n Indi, (L. Shternberg. Pjervobytnaja religija v svjetje etnografii. Leningrad, 1936, f. 375.). Edhe n Greqin e lasht m 25 dhjetor bhej

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

251

fest e madhe pr nder t Dionizit dhe t nns s tij, sado q Dionizi "dit-lindjen" e kishte m 6 janar. Ditt m t rndsishme t festave t lindjeve t disa perndive t popujve t lasht t Mesdheut Lindor kan qen 25 dhjetor a 6 janari. Mitra- perndesha e Iranit t lasht, lindur nga gjiri i "toks nn", kishte festn e dits s lindjes m 25 dhjetor, po kshtu edhe perndesha siriano-fenikase e bimsis Adomis dhe perndia e bimsis q vdes do vit n vjesht dhe ringjallej n pranver -Tammus (perndi babilonase). M 6 janar kremtohej dita e lindjes s perndis s Egjiptit t lasht Osiris (personifikimi i hyjnis q vdes e ringjallet) dhe perndis greke t vreshtaris e bujqsis Dionis (L.J.Shternberg, vep. cituar, f. 375-379). U morn kto shembuj nga India e lasht, dhe vende t afrta t saj, nga lindja e Mesdheut q kan t bjn me t si origjin, sepse n sanskritisht kemi dshmin e par t shkruar pr kt t kremte, dshmi t shkruar n nj gjuh indoeuropiane dhe pr popuj indoeuropian, vend q sht m afr djepit t prbashkt t strlasht t popujve indoeuropin dhe i miteve e i besimeve m t lashta t tyre, pra dhe djepi i paraardhsve t strlasht t popullit shqiptar. Pra festa krishtere e Krshndellave mori nga mitologjia e popujve t lasht t ktij pellgu jo vetm prmbajtjen e saj, por edhe datn e kremtimit, koh q kishte t bnte me kthesn diellore dhe rite magjike ku hyjnizohej dielli, n lidhje kjo me pjellorin e prodhimtarin bujqsore e blegtorale. N fillim Krshndellat festoheshin n 6 janar e m von u kthyen pr m 24-25 dhjetor, por s'u b gjithkund kshtu. Kisha armene edhe n shek.XX i festonte ato me 6 janar, ashtu si dhe disa kisha sllave. do e kremte e vitit ka ditn e natn e festimit e t riteve. Kjo kishte lidhje me nevojat praktike t fiseve nomade t vendeve t nxehta q udhtonin dhe ushqenin bagtit gjithnj natn. Pra t ngrnt e veprimtaria ekonomike fillonte n mbrmje. Nata e fests rne origjin prej andej u mor edhe nga krishtrimi e islamizmi ose dhe n rrug t tjera dhe u prhap n t gjith popujt e Europs.) si Buzmi a Krcuri i 24 dhjetorit, buka rituale, kashta e buka rituale ndr ara. Doemos, nata e dita e kremtimit sht e pranishme dhe n festat me n atyr krejt pagane b. Viti i Ri (Nj janar) - i njohur dhe me emrin "Motmoti i Ri" a "Moti

252

MARKTIRTA

i Ri", sado q njihej nga populli yn prej shum shekujsh, ritualin e ka ruajtur t thjesht. Ka rite pr fat e pjeiiori, buk rituale, t shkuarit pr "ujt e ri", (si n Prmet etj...) por kjo m tepr, me sa duket, ka trhequr rite me karakter pjellorie q i takojn fests s kthess diellore, si jan Krcuri i Nats s Vitit t Ri n disa vende, buka rituale, kolendart, kolendrat, gjelbrimet, vizitori prshndets kmbmbar, t dalt e burrave pr gjah e nj varg ritesh t tjera t karakterit magjik pr pjellori. c. Dita e Ujit t Bekuar (6 janar). Si t kremte e ka edhe krishterimi, por s'ka dyshim q origjinn kjo fest e ka q nga popujt e lasht, shum shekuj para Krishtit. Ritet e ksaj feste, qoft parakrishtere, qoft krishtere, kan t bjn me kultin e ujrave e me rite magjike t ujit pr pjellori e mbarsi. Aty-ktu n kt t kremte ruhen rite q kan t bjn me ato t 24-25 dhjetorit. N do t kremte ndr Shqiptar, si edhe n popuj t tjer t Europs kemi "Natn e Fests" dhe "Ditn e Fests", E para bie nj mbrmje para fests dhe pikrisht n at koh fillon festa. Kjo tradit gjendet n kalendart e Mesopotamis dhe t Hebrejve t lasht dhe ka t bj me rregullin sipas t cilit dita 24 orshe fillonte n mbrmje, me t pernduar t dieliit. Kalimi i riteve t kthess diellore nga 24 dhjetori n 6 janar, pra ditn e "Ujit t Bekuar"ka t bj me raportin midis kalendarit t ri e atij t vjetr, gjra q n ritet popullore e kultet bujqsore kan marr

Mlata pr buk rituale. Dru. Kor, Gjirokastr

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

253

veori krahinore. N fakt, nga 24 dhjetori deri m 6 janar, jan 13 dit, shifrq prputhet tamm me ndryshimin midis kalendaritt ri dhe atij t vjetrit (shnojm ktu se disa vise kan qen nn ndikimin ortodoks). N Ballkan te Sllavt Krshndellat i kremtonin me 6 janar. Megjithat kremtimi i kultit t ujit, si rit krishter n sllavt ordodok, me nj sr ritesh parakrishtere t ktij lloji, ka qen i veant n baz t kalendarit t vjetr e q n kalendarin e ri ndr ortodoks binte m 19 janar. Kjo pr popullin ton ishte dit pastrimi me an t ujit, q me kt rast, ai merrte tipare t mbinatyrshme, qoft ritet pagane po dhe n elementt krishter t ngjizur me to. Ujt, buka rituale e djathi ishin elemente kryesore n kto rite. N Mirdit e vise t tjera t Veriut t Shqipris kt dit gatuhej nj buk e vogl riti. N mes t saj bhej nj brim n form rrethi e npr kt brim nga nj qyp, xhezve kafeje a en tjetr me gryk t ngusht, pinin uj gjith njerzit e shtpis. Menjher pas ksaj thyhej buka n fjal dhe gogla e djalit q i hanin nga pak gjith njerzit e shtpis. d. Dita e Vers (nj marsi). N nj shumic fshatrash t viseve t ndryshme t vendit ton Dita e Vers konsiderohej si Kryeviti, pra si Viti i Ri. Sipas kujtimeve t t vjetrve, thuhej se nj marsi ishte tamam Viti i Ri, Motmoti i Ri. N veri njihet edhe me emrin Nata e Mojit me kuptimin e Vitit t Ri. Karakteristik e riteve t ksaj dit jan kurbani, buka rituale, zjarret e lagjes a t fshatit n kopshte, ara e n kodra, lidhja a qepja e t ligave, gjelbrimi, "ujt e ri" qe mbushej pa folur, vizitori si prshndets i par kmbmbar e nj sr ritesh t tjera q kishin t bnin me fat, pjellori e prodhimtari t mbar n bujqsi. Ritet, n prgjithsi, kishin lidhje me riprtritjen e ringjalljen e natyrs n pranver. Si e kremte kjo zgjaste 3 dit. Kje e kremte n origjin ka lidhje me Vitin e Ri t romakve t 'asht q fillonte me nj mars. (N.Turchi, La religione diRoma antica, Bolonj, 1939, f.12-13). Jan me interes t veant n pikpamje krahasimi afrit dhe piktakimet n terminologji dne praktika rituale n ^es ksaj feste t lasht shqiptare me at romake. Nnkuptohet se ktu kemi t bjm me rite e besime q populli yn i trashgoi q nga 'ashtsia dhe jo nga huajtja mekanike, pa mohuar disa ndikime romake. ^doshta ktu kemi t bjm me nj shkrirje festash t prafrta t s n Jjts dat q u prgjithsuan me koh n vitin e ri romak, shum

254

MARKTIRTA

koh pas shfuqizimit t tij zyrtar, po q jetoi, u prforcua, u prgjithsua dhe me tpr n popuj t ndryshm gjat Antikitetit t Von dhe n Mesjet. Esht me interes t dihet se edhe Egjitpiantt e lasht m 1 mars, sipas kalendarit Julian, kishin nj fest t rndsishme q kishte t bnte me vrshimin pranveror t Nilit. Kjo e fundit nuk do t jet pa lidhje me at romake. Ndoshta duhet vrejtur ktu nj fest e popujve Mesdhetar. Rite t Dits s Vers kan kaluar edhe n festa t tjera krishtere, a islame, n disa raste kan kaluar edhe n festn e Nevruzit, q bie KDditmvon. Dita e Ringjalljes s Natyrs (25 mars). Ndr shqiptart katolik njihej me emrin "Dita e Zojs", "Vangjelizmoi", ndr ata q ishin ortodoks, ndrsa n t njjtn dat binte dhe "Nevruzi", pr ata q ishin ndjeks t islamizmit. Kjo fest bie n afrsi t kthess pranverore t diellit, kur dita e nata bhen njsoj (ekuinoksi i pranvers). Me kt fest, si duket ka lidhje dhe 19 marsi - nj fest e vjetr q kishte t bnte me grat e me vajzat. M 19 mars bhej tatuimi i vajzave n Shqiprin Veriore e n Mal t Zi, sipas t dhnave q na jep M.Durham. Kjo e kremte ka shum gjra t ngjashme me Ditn e Vers, me ringjalljen pranverore t natyrs e t jets n prgjithsi. N kt dit kemi t grshetuara rite e besime krishtere a islamike me rite e besime t lashta q kan t bjn me pjellorin. Me Ditn e Riprtritjes (25 mars) kan lidhje dhe Pashkt Kristiane e ato Ebraike. N origjin ktu kemi t bjm me mitet mbi vdekjen dhe ringjalljen e perndive t pjelloris e t bujqsis te popujt e lasht t Mesdheut dhe t Lindjes s Afrme, kemi t bjm me kultin e perndis "nna e madhe", aq shum t prhapur n kta popuj bujqsor. Kshtu, Atisi, perndi e bimsis dhe e bujqsis n Azin e Vogl (te Frigt), n lashtsi, sipas mitologjis, vdiste dhe ringjallej m 25 mars. M 25 mars festohej ringjallja e tij. Ritin e vdekjes dhe t ringjalljes s perndive e gjejm dhe te Grekt e vjetr n lidhje me Dionizin dhe me ndonj perndi tjetrt pjelloris, e gjejm edhe tek Romakt. Vet Dita e Prtritjes n origjinn e saj m t lasht ka t bj me flijime t# karakterit totemik, ose jo totemik pr pjellori t toks. Kto rite te riprtritjes s natyrs m 25 Mars i gjejm dhe te Egjyptiant, te Sumert, n Mesapotamin e lasht dhe te Kulti i Mitrs n Persi. Ndr Shqiptar n kt t kremte ndeshim kto rite e zakone-

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

255

Gatime rituale, Kor

vizitorin e par prshndets kmbmbar, ndalime n prerjen e druve a do gjje nga bimsia e njom; "as toka nuk preket" se sht "me barr". Kt dit ndalohej t hyhej me sopat n pyll: "drunjt falen". Kryhen rite t ndryshme q kan t bjn me yshtje, przihen (dbohen) n veprim ritual gjarprinjt nga fmijt duke tinglluar kambana, zile, teneqe, duke frshllyer npr ara e kopshte, po dhe duke knduar kng yshtjeje kundr gjarprinjve. Ja nj e till: "Ikni, ikni, gjarprinj, / Se erdhi Vangjelizmoi, / Pa u vret, pa u pret, /E u hedh n prrua, / T'u han qen e langua." Festa e ringjalljes s natyrs ka qen dikur n popullin ton dit Praktikash t shumta magjike n vise t Veriut dhe t Jugut t trojeve shqiptare. Ka qen dhe dit e mbjelljes rituale t farrave n kopshte.
di

e. Llazoret. Esht nj e kremte pranverore q bie zakonisht nj t el aty nga gjysma e par e prillit; quhet edhe e Diela e Luleve (Ndr Ppuj t tjer "E Diela e Dafinave". Ritet e saj n prgjithsi jan pagane 6 sirrtotra me ato t Dits s Ringjalles s Natyrs, por n t jan t jtrshetuara dhe rite krishtere, q, me sa duket, kan hyr m von aty as hk me emrin. Me kt emr (llazore) quhen dhe vajzat q shkonin

256

MARKTIRTA

at t kremte nga lmi n lm e nga shtpia n shtpi prshndetse t para kmbmbar duke uruar me kng e duke mbledhurdhurata si miell, gjalp, misr, grur, vez. Kto i ndanin midis tyre, ose me to organizonin edhe nj gosti t prbashkt. Kjo e kremte njihej n gjith popullin ton, por me rite pranverore m t pasura paraqitej n Jug t Shqipris dhe tek Arbresht e Italis. N kt fest, me rite e kng vajtohet vdekja e Shn Llazarit, ku kemi t ndrthurur bashk elementt t krishter e pagan. Llazoret gjat vizitave t tyre npr shtpia kndonin kng urimi ku krkohej shtimi n bereqet, n bagti, pasuri e mirqenie. N Bishan t Vlors, Llazoret kndonin midis t tjerash: "Shkoi ela nprne:/ As na 'jep nj koqe ve/ A t rruashin tre pend qe\/ Sa lesh n tre desh, /Aq bereqet te kesh!/ Sa lule n TomorrJ Aq dhen e dhi n oborrl/Sa lule n qershi,/Aq trima n shtpi!". N disa raste n kt dit organizoheshin dhe lodra me maska. Ritet me gjarprinj dhe prznia e tyre jan pjes e riteve t ksaj t kremteje. Karakteri bujqsor i ktyre riteve, ve t tjerave, duket dhe n faktin se Llazoret bjn nj kukull dhe at e marrin me vete n vizitat e tyre n lmenj e shtpia. Kjo kukull, her-her dhe me emrin e Shn Llazarit, me sa duket, sht nj mbeturin e ngurosur e nj hyjnie t lasht q vdes e ringjallet, duke simbolizuar n vetvete riprtritjen e natyrs n pranver; pra ka t bj me gjurm t kulteve t lashta bujqsore t llojitdioniziak. f. Shn Gjergji (23 prill). Esht e kremte me rite t thuash se t tra pagane. Sipas kalendarit julian bie m 23 prill, ndrsa sipas kalendarit gregorian m 6 maj. N popull, nga prdorimi njherazi i dy kalendarve, jan shkaktuar ngatrresa aq sa njohin dy Shn Gjergja, nj m 23 prill (sipas kalendarit t ri) dhe nj m 6 maj dhe thon "ndrmjet dy Shn Gjergjave". Dhe ritet i caktojn shpeshher si te domosdoshme prt'u kryer n periudhn "midis dyShn Gjergjav', ose n periudhn afrtyre). Emri Gjergj rrjedh nga greqishtja e vjetr q do t thot bujk. Pra n origjin kjo fest ka pasur t bj me kultin e pjelloris e t prodhimtaris bujqsore. M von Shn Gjergji thjeshte si shenjtor ndr popuj t ndryshm e n prgjithsi n mitologJine krishtere na shfaqet si simbol i fes krishtere kundr paganizmit.

MITOLOGJIA NDER SHQIPTARE

257

Kjo fest njihej, thuajse n t gjitha krahinat e vendit ton, n Jug e n Veri n Shqiptart e Malit t Zi, t Kosovs, t Maqedonis, n amri. Shqiptart e kremtonin kudo me t njjtat rite dhe vet emrin ruan krishter, ndrsa n brendsi ka t bj me rite t karakterit pagan. Me tepr kjo njihet si fest e blegtoris dhe ritet e zakonet i prkasin pikrisht asaj (blegtoris), por ka dhe disa rite shum domethnse t karakterit bujqsor. N kt dit bhet gjelbrimi i shtpis, i kasolles s bagtive. Pr t pasur qumsht, forc e mbarsi n blegtori, bagtive u jepej krip e przier me bar Shn Gjergji, me shpendr ose me barra t tjera. Kt dit u falnin t varfrve qumsht e prodhime t tij, falnin dhe bagti: ta zm, n Dardh t Tomorrit falnin nj n do dyzet kok bagti. Edhe n ara kryheshin rite q kan t bjn me prodhimin. Pr Shen Gjergj bheshin rite me gjarprinj, ndizeshin zjarre rituale n kodra; delnin n ndonj mal pr pelegrinazh (n ndonj rrnoj a vend t shenjt); luanin me shtregulla sidomos n rrethete Shkodrs, Kors, Prmetit, Malsi eTetovs, Mali i zi i Kumanovs; ven kryqe, deg t njoma me gjeth a t zbardhme (deg q u sht hequr lkura) n ara e n vende t kullots, kjo pr mbarsi prodhimi a pr afirmim pronsie. Lidhur me kt E. abej shkruan: "Nj e kremte pranverore sht, mbas mendimit^ tim, edhe dita e Shn Gjergjit m 23 t kalendarit t vjetr, e cila ka hyr n t gjitha besimet e Shqipris dhe q kremtohej prej t gjithve pa prjashtim. (E.abej. "Zakonet dhe doket e Shqiptarve", "Drita", 1936, nr.49; f. 4, n prmbledhje"). Shn Gjergji n disa vise t Shqipris quhet dhe si Kryevit, pra si Vit i Ri, si n Lum, Has, Macukull e n ndonj vend tjetr. N kt fest, pa dal drita, mbushnin "ujin e ri" q prdorej pr t pir, pr t sprkatur njerz e do gj t shtpis, duke prfshir ktu edhe vathin, kasollen e t gjitha kafsht. N ndonj krahin ritet e fests s Shn Gjergjit kryhen dhe nn emrin e festave t Shn Markut, t Shn Kryqit. Nj maji bie n dat t afrt me Shn Gjergjin. Nnkuptohet se n 0r igjin ndr Shqiptart dhe vet Shn Gjergji ka zvendsuar ndonj n VJni vendse t lashtsis. Ka ndodhur ktu nj krishtrizim n disa e| ement siprfaqsor. Ndrsa kjo fest pr jetn e fshatarit shqiptar ka karakter jo vetm r| tual, por edhe praktik prodhimtar, ku prej ksaj dite e deri n Shn Mitr punt bujqsore e blegtorale kan nj natyr tjetr nga ajo e dimrit.

258

MARKTIRTA

Prandaj kjo fest, nga ana praktike, kur fillon gjysma e vitit q i takon vers, ka po at prmbajtje q ka dhe n popuj t tjer t Europs si n Franc, n Bullgari, n Greqi e n vende t tjera. g. Shn Gjergji, nga e gjith prmbajtja e tij, n rite, ka lidhje me ringjalljen e natyrs dhe t jets e n kt kuptim ka shum pika t ngjashme me Ditn e Vers po dhe me Ringjalljen e Natyrs (21,25 mars). N t dyja kto festa kemi mnyr t njllojt n ngjyerjen e vezve prfmijt, gjelbrimin, prdorimin e arrave e frytave t tjera n t ngrn, pastrimin me "ujin e ri" t mbar e kshtu me radh. (V.Xhaka, Disa zakone n festa kalendarike popullore n Devoll, BUSHT, SSHSH, 1959, 3, f.269-271). Pr kto, t dhna me vler jep dhe Rr.Zojzi n art.cit, f.92-95. T dhna t ktij lloji ka mbledhur dhe autori (M.Tirta) n vise t ndryshme t Shqipris, prfshir ktu dhe viset shqiptare n Kosov e Maqedoni. Edhe n Arkivin e Etnologjis n prgjigjet e pyetsorit "Mitologji e besime ndr shqiptar" ka t dhna me vler pr kt tem. Gj. Rushajt (mak). Sipas gjuhtarve emri i ksaj feste ka rrjedhje greko-latine, rozalia. Ka qen kremtuar n Perandorin Romake si E diela e Trandafilave - "Domenica Rozaurum" dhe m von hyri dhe n krishterim. Ktu jan t pleksura bashk rite krishtere e pagane. Festohej pr tri dit dhe n kto dit nuk duhej kryer asnj pun bujqsore, madje as mulliri, n kto dit, nuk duhej t bluante sepse, sipas besimit popullor, "nxirrte gjak". Sipas Mikloshiit, n popujt e Ballkanit kjo n fillim hyri si fest krishtere dhe me koh mori karakter pagan, duke u zvendsuar nga nj fest vendse q binte n nj koh me t. Ritet pagane t fests vendse zun vendin kryesor n raport me elementt krishter. Ky mendim i tij sht pranuar nga dijetar t shumt, midis t tjerve dhe nga E. abej. Karakteristik pr kt fest ishte organizimi i nj gostie t shoqruar me disa rite. Gostia bhej nga nj grup vajzash e grash t cilat mblidhnin n popull miell, gjalp, vaj, e gjra t tjera. Me kto bnin lakror, bukval, ndonj mblsir. Aty hanin t gjitha bashk dhe secila ruante nga nj cop pr ta uar n shtpi t vet. Kto quheshin RusicaSipas dshmive kto grupe vajzash e grash m shum organizoheshin

MITOLOGJIA NDER SHQIPTARE

259

Varrosje e nns s diellit. Punim balte. Devoll, Kor.

n Jug t Shqipris. (Shih pr kt ve t tjerash dhe: Visaret e Kombit, Vll. XIII, Tiran, 1944, f.144-146.) N lidhje me Rusicat sht me interes t paraqitet riti i varrosjes s "Nns s Diellit" n Devoll t Kors. Kt dit mblidheshin n nj vend gra e vajza t fshatit dhe bnin kremtime bashkarisht me ngrnie, me pet, kula, fasule e mblsira. Pas dreke bnin nj kukull prej balte q e quanin "Nna e Diellit", e vendosnin n nj tjegull e shkonin dhe e varrosnin jasht fshatit, n heshtje e me tr seriozitetin e duhur t ceremonis s vdekjes. Pas varrimit ndaheshin n vend, midis Pjesmarrsve, kule t prgatitur posarisht; nga kta kule e kishin Pr mir t merrnin t gjitha shtpit dhe t'u jepnin nga pak bagtive, "Pr t pasur bulmet". N disa raste ndahej dhe grur i zier. Me sa duket, sipas ritualit, ktu n origjin kemi t bjm me flijimin e nj hyjnie t bujqsis e blegtoris, ringjallja si forc e pjelloris s toks, e gjs s gjall. Ndoshta dikur ka qen nj flijim q toka t kishte pjellori. Pra do t ishte flijim pr t'u ringjallur n prodhimin e ^rdhshm.

260

MARKTIRTA

Ka nj far mundsie q e nj gjinie me ritualin e "Nns s Diellit" t jet n origjin dhe zakoni i praktikuar deri von n fshatra t ndryshme n Rrz t Tomorrit, n Mirdit e mbase dhe n krahina t tjera, sipas t cilit nga mesi i majit familjet me bagti shum, e thernin nj berr (kjo duhej t zbatohej patjetr) dhe, sipas tyre, kjo bhej mbi bazn e nj zakoni t vjetr, pr t br q toka t kishte bereqet, q bagtia t mos dmtoheshin gjat vers dhe.pr t pasur qumsht t bollshm gjat kohs s verimit n bjeshk. Nj ceremoni e till, varrimi ritual, bhej edhe n popuj t Ballkanit dhe kjo ka t bj, sipas mendimit m t prgjithshm t dijetarve, me gjurmt e nj hyjnie t bujqsis, nj vdekje prt kaluarforca n bimsi t arave, pemve, hardhive, si ringjallje n prodhime t vitit. h. Shn Gjini-Shn Gjoni (24 qershor). Kjo fest prodhimi ka t bj me kohn e Solsticit t Vers. Rituali i ksaj s kremteje kishte karakter bujqsor e blegtoral. Rr. Zojzi n studimin e tij pr kalendarin primitiv n popullin ton e mban si trsisht bujqsore, po rituali na e jep t dyfisht. N Dukagjin dhe n Mirdit e krahina t tjera fqinj, kjo quhej dhe "Festa e Malit", "Festa e Blegtoris", (Rr. Zojzi, art. cit., f.104), "Festa e Bjeshks" dhe festohej kryesisht n stanet e bjeshks (n vendet malore si Mirdita etj.) por, megjithat, jan shum m t dukshme tiparet bujqsore t saj, sidomos n viset kodrinore e fushore, n ultrsira. Ditn e Shn Gjinit bheshin zjarre ku digjej kashta dhe i hidhej hiri toks, pra djegie pr ringjallje. Me kasht dikur bheshin zjarre fisnore e t bashksis fshatare ku kaprcenin mbi ta, fmij po dhe te moshuar. N disa krahina, sidomos n rrethet e Shkodrs, ne Zadrim, silleshin n ajr shtllunga byku t ndezura, duke vrapuar npr ara e npr kodra. Hirin e kashts s djegur n zjarret e ktij rasti e lshonin prsri n ar, pr mbarsi. Duke e krahasuar me t njjtat dukuri e fenomene t popujve t tjer, mendojm se n origjin kemi t bjm me djegjen e riprtritjen e hyjnis s prodhimit, t hyjnis s personifikuar n kashtn e grurit. Ditn e Shn Gjinit bhej qethja e bagtive, gj q sipas tradits kryhej n mnyr kolektive nga barinjt. Pas qethjes lanin duart e grshrt me uj. Kllira q delte prej kndej u lshohej bagtive mbi shpin; Edhe kjo, me sa duket, ka t bj me demonin e leshit t bagtive, ofi

MITOLOGJIA ]>OE.. c x i V " *

des e ringjallet prsri n mnyr magjike n trup t bagtive q qithen Kjo e kremte lidhej dhe me veprime magjike e praktika popullore, po kto veprime, natyrisht, nuk paraqiten njlloj n t gjitha krahinat, prandaj dhe e kremtja ka marr tipare t ndryshme bujqsore e blegtorale, sipas vendit e klims. N qershor, n disa vise si jan ultrsirat e nxehta, mbaron korrja e grurit e atje quhej "Fest e Korrjes" apo dhe "Fest e Shirjes", po n disa krahina malore korrja bhet shum m von. Ditn e Shn Gjinit n bjeshk fillonte kositja e barit nlivadhe. Shenjtori krishter, emrin e t cilit mban kjo e kremte, me sa duket, ka zvendsuar emrin e ndonj hyjnie vendse t bujqsis dhe t pjelloris, q i prkiste lashtsis, ashtu si ka ndodhur dhe n popuj t tjer europian. k. "Festa e malit". Festa e Malit nuk duhet ngatrruar me festn e " vjelave e t vreshtaris q bien n data t prafrta me t parn. Bie e 15 gusht ose n data t tjera t muajit qershor, korrik-gusht. I vihet mri "Festa e Malit", megjithse n krahina t ndryshme nuk kishte t jjtin emr. Diku kishte emrin e malit si: "Festa e Gjalics", "Festa e uns", "Festa e Tomorrit", "Festa e Sarisalltikut", Festa e Shr\ Mris, e kshtu me radh. Si karakteristik kryesore kishte pelegrinazhin n male, n vende q populli i quante "t shenjta"e ku ishin grmadhat e ndonj kishe, xhamie, a t ndonj "varri", "t shenjt" t bektashinjve. Atje ndizeshin zjarre, i faleshin diellit, bheshin kurbane e rite t tjera, q ndonse kishin veshje islamike e krishtere, n rmbajtjen e tyre kryesore ishin parakrishtere. Ato n fillim t shek.XX ishin ruajtur n forma t fosilizuara dhe me prodhimtarin e pjellorin lidhen vetm n mnyr t trthort. Kto festa m tepr zhvilloheshin me 15 gusht apo afr ksaj date, ra lidheshin me Shn Mrin. N Ballkan, t tilla pelegrinazhe e festa male e n vende t ngritura pran altaresh pagane jan zhvilluar edhe tek llirt, Grekt e Trakasit e lasht. Edhe Romakt e kishin nj fest t till t pelegrinazhit n mes t gushtit. N krahinn e Laciumit popullsia delte n kodra pr t kremtuar Festn e Dians, hyjni e bimsis dhe e legtoris, e gjuetis. Kjo fest te Romakt, n kuadrin e krishterimit, ori emrin "Festa e Shn Mris". Pra n nj far mase edhe te ne, kjo est e Shn Mris duhet t ket zvendsuar festn e nj hyjni

262

MARKTIRTA

vendse t maleve. Pra ndrroi emri, por u ruajt tradita e lasht. Doemos, ktu ka nj ndikim romak, n dat, po ansor n elementt e tjer. Nga shkenca e mitologjis msojm se n popujt gjahtar e blegtor, sidomos n periudhn e lasht t gjahtaris, hyjnit e kan vendin n maj t maleve, n vende t larta dhe m von, me zhvillimin e bujqsis, me uljen e fiseve nga malet n fusha, ku filluan t merren me bujqsi, edhe hyjnit e maleve filluan t zbresin npr fusha e t marrin karakter bujqsor, duke humbur karakterin blegtoral e gjahtar q kishin m par. Edhe "Nna e Madhe" e t gjith perndive q ishte aq shum e njohur n popujt Mesdhetar - Kibela, n fillim vendodhjen e saj (n periudhn e gjahtaris) e kishte maj malesh, n vende t larta dhe na del me tipare t hyjnis s gjahtaris, t blegtoris. Ajo me zhvillimin e bujqsis n prfytyrimet e popujve fillon e zbret n fusha dhe merrtipare t hyjnis s bujqsis.'t pjlloris. Pra, si rrjerdhim edhe kto festa me sa duket kan t bjn, krahas riteve kushtuar kultit t diellit, dhe me hyjni t gjahtaris dhe blegtoris. I. Nj Shtatori. Prhert par Hahni (J.G.Hahn, vep.cit. f. 154) bn t ditur se n Rrz t Tepelens nj shtatori njihej si Kryeviti - si Viti i Ri. Sipas tij, do ngjarje q ndodhte kt dit, e mir apo e keqe, konsiderohej nga vendsit si paralajmrim pr gjith vitin. N kt dit zinin brumin e ri me lngun e rrushit t papjekur dhe kt brum e prdornin gjat gjith vitit. Edhe Kol Kamsi (K. Kamsi, "Besime t popullit n Labri..., f. 309) thot se n Kurvelesh nj shtatori konsiderohej si dit e Vititt Ri. N kt dit grat "mbrthenin ujkun" duke ngulur gozhd n skaje t shtpis. Kshtu p.sh. n Kurvelesh gjelbronin shtpin, ent e bulmetit dhe vathin e bagtive e njherazi thonin kto fjal: "Sa hyn ujku nga vrima e gjilprs, aq dhe e keqja t hyj ktu brenda". (K.Kamsi, po aty, f.309). N Kurvelesh ruhej dhe zakoni i prshndetsit kmbmbar pr sjellje fati n shtpi. (K. Kamsi, po aty, f. 309). Nj kujtim i vjetr pr Nj Shtatorin si dit e Vitit t Ri> ruhet ndr pleq dhe n Shelcan t Shpatit t Elbasanit. (AE. Mitologji e besim-Rite e besime t Motmotit, Elbasan, 1974 Inv. 66/96,f. 2). N Shelcan fillimin e vitit (m nj shtator) e lidhin me punt bujqsore Q kryenin n vjesht, me t lashtat q do t jepnin prodhim n t ardhmenKshtu, prta Nj Shtatori quhej si fillimi i vitit bujqsor.

MITOLOGJIA NDER SHQIPTARE

263

Autort e cituar m sipr e kan mbledhur materialin n tri krahina ndryshme, n periudha t ndryshme, e, pavarsisht nga njh-tjetri, ata e kan regjistruar ashtu si thuhej n popull. Pra n nj vrejtje q Zojzi i bn Hanit n lidhje me nj shtatorin, me sa duket, nuk ka t drejt. Nuk duhet mohuar aspak fakti q ktu kemi nj sr ritesh t kultit t vreshtaris e q, ndoshta, s'kan t bjn me ndikim bizantin. Rr. Zojzi, ktu Nj Shtatorin e quan si fillim t nj pjese t vitit e jo si fillim t vitit e n kt pikpamje mundohet t korrigjoj Hahnin. Esht fakt q n traditat e popullit ton jan ruajtur mbeturina kalendarsh, t paktn prsa i prket fillimit t vitit, dhe asnjri prej tyre nuk mund t thuhet se sht thjesht me burim shqiptar, dhe q nuk e kan popujt indoeuropian, por pr asnjrin prej tyre nuk mund t thuhet se sht nj kopjim mekanik i ktij apo atij kalendari, t paktn prsa u prket riteve e dokeve q kryheshin n kto raste. Jo n pak raste n t njjtn krahin ruhen deri katr data t caktuara si fillim viti dhe n to kryenin rite t "Motmotit t Ri", ta zem m nj janar, m nj mars, m 23 prill dhe m nj shtator, si ndodh n Kurvelesh. N kto raste kemi t bjm e mbeturina ndikimesh t ndryshme t popujve me t cilt kemi pasur 'dhje gjat periudhave t ndryshme historike. Por ktu jan grshetuar he rite e zakone q kan pasur t bjn me jetn dhe ekonomin e et popullit, duke prfshir ktu dhe prshtatjen e kushteve klimatike, jeografike, burimeve ekonomike e faktorve t ndryshm shoqror historik. Nj Shtatori sht si vit i ri n kalendarin e vjetr Bizantin, Enciklopedia italiane. Treccani, Milano, 1930, vll.VIII, f.404), kalendar e ka origjinn q nga Babilonasit dhe Ebrejt e vjetr. (Enciclopedia liana, po aty, f.396). Kuptohet leht q mbeturinat e ktij kalendari t n huajtur dhe n popullin ton ashtu si u morn nga Rust L.J.Shternbrg, vep. e cit, f. 371. Ky fenomen sht i shpjeguardhe n Bolshaja sovjeskaja enciklopedija", M. 1954, vll. 19, f.405); Grekt e opuj t tjer kishin lidhje me Bizantin n Mesjet. Ndikimet e ktij alendari patn kaluar dhe te Arbresht e Italis. (Enciklopedia taliana, po aty, f. 404). II. Shn Mitri (26 tetor). Kjo e kremte e karakterit blegtoral sht ajtur n mnyr shum t zbeht. Paraqet dhe ndonj tipart karakterit "aktik n lidhje me bujqsin. Shn Mitri na del si hyjni mbrojtse e

264

MARKTIRTA

bagtis dhe e ujqrve, n shum raste si oban i ujqve. Ky "shenjtor" do t jet si emr zvendsues i ndonj hyjnie t blegtoris, t egrsirave e gjahtaris. Ktu na del me emr krishter, por mban tiparet e nje hyjnie t lasht vendse. Na del dhe me emrat: Shn Gjergji, Shn Martini, Hazreti a Hazri, q ushqen, po dhe ndshkon ujqrit. Shn Mitrit i ndizej qiri i veant-n festn e tij, q t mbroj bagtin nga ujku e dmtime t tjera. m. Shn Nikolli (kjo fest bie n nntor a m 6 t dhjetorit). Ka qen nj nga t kremtet m t prhapura n popullin ton; festohej me miq t shumt; preferoheshin flijime kafshsh t trasha: lop e qe ("edhe kaun e lavrs e therte fshatari pr kt fest"). N kt rast frliku (mishi i pjekur) ishte gjithnj i pranishm si shenj me shum rndsi pr kt kremtim. Ky "shenjtor" del si hyjni mbrojtse e ujrave. Ai besohej se gjendej n do va lumi e nga kjo n popull ruhej shprehja: "Si i Shnkolli pr gjith va". Sipas besimeve popullore ai lshonte shirat, sillte furtunat me shtrngat, ndalonte rnien e shirave etj. Ka dika t ngjashme me Poseidonin, hyjnin e Grekrve t Vjetr, ashtu si ndodh dhe n popuj t tjer europian, sipas t dhnave t mitologve t ndryshm. Ka mundsi q nn kt emr krishter ne kemi t bjm me nj hyjni t lasht vendse t ujrave e burimeve, duke mos mohuar dhe mundsin q kjo hyjni vendse t ket marr dika dhe nga popujt fqinj si nga Grekt, Romakt e t tjer popuj mesdhetar. Thuhet se sht hyni zevndsuese e Poseidonit Neptunit n Mesjet, pra nj krishterizim feste e emrtimi. Ndr Shqiptar n brigjet e shum lumenjve gjendet toponimi "Vau i Shn Nikolli a Vau Shnkoll".

3. Dukuri qiellore dhe prodhimi Dielli, hna, yjet, n mite, rite e besime t popullitton n plot raste na dalin t lidhura me pjellorin n bujqsi e blegtori. (Ktu do t kufizohemi vetm n ato mite, rite e besime q kan t bjn drejtprdrejti me pjellorin e mbarsin n bujqsi e blegtori, ndrsa pr an t tjera t riteve, miteve e besimeve q kan t bjn me trupat qiellor, me zjarret e vitit do t flitet a sht folur n raste t tjera, n

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

endet prkatse. Me nj fjal, ata vshtroheshin si faktor c "siguronin" ose ishin edhe "shkaktar" pr t ndodhur e kundrta. Pr sipa besimeve t lashta, duhej sjell me lutje e me respekt ndaj tyre, s pdryshe psoje fatkeqsi. Nprmjet ktyre besimeve shprehej n forc vartsia e dikurshme e njeriut nga fuqit e verbra t natyrs. Burimet ekonomike t popullit ton shpeshher jan pasqyruar dl n emrtimet e yjve e t grupeve yjore e n lidhje me to ka edhe mi q prpiqen t shpjegojn shkakun (natyrisht fantastik) t krijimit ktyre emrtimeve. Kshtu, kemi "Kashtn e Kumbars", emrti karakteristik. I vodhi njri kashtn kumbars; bri kshtu mkat t rnd Kashta u ngrit n qiell. Ndr shqiptar pra njihet emri karakterisi bujqsor. Grupi yjor Dorazi n prfytyrimin popullor paraqiste: qet bujkun dhe parmendn q "jan gremisur kur po lronin nj t kremtcKa grup yjor q emrtohet n popull "Lmi". Pr grupin yjor t quajt Shejezet (Shenjzat) besohej se pr arsye t nj mkati sht prmbys shtrunga me gjith dhen e kjo pasqyrohet n qiell n kt grup yjc Kemi ndr t tjera emrtimin me karakter blegtoral: "Ylli i obanit". N grup tjetr yjor quhet: "Dy Hajdutt e t dy Qet q kan vjedhur" kshtu me radh. Pra n brendin e ktyre miteve n lidhje me emrtin t tilla si "Dorazi", "Shenjzat", "Lmi", "Parmenda", "Kashta Kumbars" etj. na dalin n dukje veprime t njerzve n lidhje n bujqsin e blegtorin, por shum m tepr n lidhje me bujqsin Kjo flet pr tradita t lashta bujqsore t Shqiptarve, po krahas n ato blegtorale. Jan ruajtur rite e besime n diellin deri n shekullin XX prsa prket marrdhnieve bujqsore e blegtorale. Fillimi i punve n pranver, sipas mendimit popullor, ishte mir zinte fill n dit me diell, e kjo pr mbarsi e prodhim t mir. Para i t fillonte punn, bujku kthehej nga dielli dhe i falej atij. Kur zinte qet i Pari, ai do t fillonte nga lindja e diellit (vija e par nga perndimi r 'indje); kur linte punn n mbrmje, e linte parmendn n drejtim Perndimit (se atje kishte humbur dielli). N mngjez hert e kthen n 9a perndimi n lindje. Kjo ndeshej n shum vise t Shqipris r ^eri e n Jug. (AE. Mitologji, Vlor, 1974, f.40 dhe t dhna t autorit ^ujku gjithnj do t fillonte punn pasi binte dielli se "kjo do t'i jep bereqet". Kur njerzit ishin n pun n ara, ose me bagti, me t lindur die

266

MARKTIRTA

lenin menjher punn e kthenin fytyrn drejt tij dhe i drejtoheshin rrie lutje. (AHIH, F. Nopa, vep.e cit., f.77). "Fakti q n Shqipri, thot Nopa, nuk mjelin bagtit prpara se t lind dielli, ka lidhje mbase me kultin e dikurshm t diellit, por mund t shpjegohet dhe me kt q njerzit kan frik se mos dmtohej lopa ose dhia nga fantazmat po t milet duke qen errt. Diellit n kt rast i vishej fuqia t'i tremb fantazmat. (AE, F. Nopa, po aty, f.77). Ka ekzistuar ndr Shqiptar, n Malsi t Madhe e krahina t tjera t Veriut, nj zakon i till q farn, para se ta mbillnin, ta kalonin nprmjet nj vrime t nj guri t vrimuar, vrim nprt ciln m par sht par dielli. Kjo me sa duket, bhej me qllim q ai t'i jepte forc mbirse e prodhuese fars q i hidhej ars n mbjellje. (AE, Z. Dukagjini, Doke t ndryshme, besime dhe bestytni, 1973, f.133). N besimet popullore t Shqiptarve, n kohn e kaluar, hns i visheshin shum cilsi t mbinatyrshme e shum aftsi prt ndikuar prt mir a prt keq n prodhimtarin bujqsore e blegtorale. N fillimin e veprimeve t ndryshme t karakterit bujqsor a blegtoral respektoheshin caqet e fazave t ndryshme t hns. N Veri e n Jug gjejm zakonin e respektuar me forc t madhe, sipas t cilit do prodhim i ri, blegtoral a bujqsor, duhej "t fillonte me hn t re, me hn n rritje". Kjo bhej, me besim q n kt mnyr hna t ndikonte n shtimin e bereqetit. N Mirdit e vise t tjera t Veriut, derrin e prisnin (e thernin) me hn t re, duke menduar se kshtu mishi do t shtohej, do t kishte gratn ushqim. "Triditprparase tprtrihejhna, popullinMuzeqe as nukpunonte, as nuk mbillte e as nuk korrte n ar. (J. Nushi, art. cit, f.336) Kur hna ishte n mbarim t saj, besohej se edhe pr plehun nuk zinte hna-humbur. (J. Nushi, art.cit., f.336). "Dmin mbrejehnplot pr her t par, kur hna sht 15 ditshe q t punoj n ar plot krahun". (Shih pr kt dhe J.Nushi, po aty, f.336). Me an t hns populli yn parashikonte dhe kohn e ardhshme (e mir a e keqe), parashikonte dhe bereqetin. N t gjitha kto raste ka rndsi fakti q veprimet bujqsore e blegtorale lidheshin me kultin e hns, saq dhe n punt bujqsore m t pa rndsi, s pari, drejtoheshin te hna pr t par "sht apo s'sht hna e mir p& kt pun". (Shih pr kt ve hetimeve t autorit n terren dhe 0Haxhihasani, Ekspedita folkloristike e Kolonjs, "Buletin i Institutit te Shkencave", 1950,f.201).

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

267

N kt rast kemi t bjm me kultin e hns, me kultin e toks e t pjelloris s saj e nprmjet ksaj me kulte bujqsore.

4. Kafsh e mjete t bujqsis

a. Kau. N veprimtarin bujqsore tradicionale t popullit ton nj vend shum t rndsishm n punimin e toks ka zn kau, n fushat bregdetare dhe bualli. Thuajse n t kaluarn sht prdorur si kafsh parmende vetm kau, n zonat fushore, dikurdhe kali e lopa, por kto shum rrall, pasi vendin qendror e ka zn gjithnj kau. Pra ka qen e zhvilluar kudo bujqsia me parmend. N shirjen e grurit a t t lashtave t tjera n prgjithsi jan prdorur kuajt, dhe n disa raste edhe qet. Nga roli i madh q ka luajtur kau n ekonomin bujqsore, n popullin ton sht ruajtur prt nj nderim i veant. I jan veshur atij disa cilsi t mbinatyrshme, jan trashguar nga lashtsia nj sr ritesh e besimesh q kan t bjn posarisht me t. Kau i hullis pi fshatarin shqiptar ishte nj kafsh q dallohej nga t tjerat; ndaj tij dc njeri sillej me respekt, e merrnin me t mir. Sipas besimeve popullore ishte mkat i madh t mallkohej kau, qoft dhe kur ai egrsohej gjat puns. N ditt e disa festave qet e lavrs ushqeheshin n mnyr t veant, zakonisht me misr apo me grur, por dhe me ushqime rituale q hanin njerzit e shtpis gjat atyre ditve. N disa raste n ktc festa nuk i ushqenin me misr dosido, por me misr t zgjedhur pi far. Kshtu veprohej n Mirdit, n Malsi t Madhe e n ndonj krahin tjetr natn e buzmit, duke u dhn qeve t han kallinj misr nga t fars s varur n tavan pr t'u thar. Kur blihej nj ka, pr t pasur mbarsi shtpia, ai duhej t hynt brenda shtpis me kmbn e djatht, dhe q ai t kishte forc ni Pun, duhej t kaprcente mbi pirusti (kamaz) ose mbi ndonj heku tjetr; kjo e fundit kishte lidhje me kultin e metaleve. (Ve t tjerash ni lidhje me kto dukuri t dhna me interes na ka kumtuar gojarisht kolegi S.Shkurti). Kau i lavrs, kur plakej, ose kur zvendsohej nga ndonjf tjetr m i mir, ose pr raste t ngutshme festive, therej prt ngrn Pr n kujtimet e t vjetrve ruhej besimi sipas t cilit ishte mkat ^adh t therej kau i lavrs pr t'u ngrn. N Labri, sidomos n an<

268

MARKTIRTA

t Kardhiqit e t Zhulatit kaun q plakej e linin n pyll. Kur ngordhte, at e varrosnin me nderime. N vise t ndryshme t vjetrit thon se dikur kau, sipas t thnave m t hershme, kur ngordhte, varrosej si njeri dhe nuk lejohej q ndokush ta ripte pr t'i marr lkurn. Kshtu ishte n Mirdit n Labri, Mat e krahina t tjera t Veriut si dhe n disa krahina t Jugut. (AE, P. Tase legjend...f. 145). Esht me interes t vihet n dukje se kaun e hullis, kur e themin pr ta ngrn, gj q e bnin m tepr si nj flijim n ato t kremte fetare q ruanin disa tipare t t kremteve me karakter fisnor, kremtime q lidheshin dhe me kultin e pjelloris; e shpjegonin kt me synim shtimin e bereqetit, ndalimin e breshrit e t furtunave q prishnin bereqetin, n pranver, ver, vjesht. Pra ishte flijim pr mbarsi. Kaut t lavrs n shum raste n malsit shqiptare, e m rrall edhe n fushat bregdetare, i viheshin n besimet popullore cilsi t mbinatyrshme. N Shqiprin e Veriut, n at t Mesme e ndonjher edhe n Jug thuhej se kau i lavrs "sht me or". Atij i visheshin cilsit e Dragoit si mbrojts i fisit, i krahins, i bashksis fshatare. Tregojn n Kelmend, n fillim t shek. XX, se nj "ka me or" kishte humbur pr disa dit". N ato dit, thon informuesit, kishte pasur nj furtun t madhe e kishte shprthyer liqeni i Rikavecit. Besohej se ai ka gjat atyre ditve kishte shkuar t luftonte me Kuedrat, t cilat donin t prmbytnin e t shfarosnin vendin. Kur ishte kthyer mbas furtuns, menjher kishte ngordhur". Kaun n rolin e Dragoit, n besimet popullore, e gjejm n t gjitha krahinat e Shqipris. Besohej n popull q ky apo ai ka q kish qen "me or", kur e kishin therrur, kishte pasur dy ose tri zemra, ose se kishte pasur nj kryq n zemr. Pra ktu na del si nj "kafsh e shenjt". Ky fakt tregon se nn ndikimin e krishterimit, duke i vn kryqit n zemr, besimi pagan sht "krishterizuar". N disa raste t tjera thuhej se i sht gjeur "nj asht n zemr", se kau "me or", q ishte Dragua gjmonte n gjum natn. Nga t gjmuarit e kuptonin se ishte Drague. T gjitha kto besime q kishin t bnin me kaun e lavrs, nuk tregojn gj tjetr vese hyjnizimin e tij pr vet rolin e madh q ka luajtur n shekuj n ekonomin bujqsore t popullit ton, n punimin e toks.

MITOLOGJIA NDER SHQIPTARE

269

Rrashta kau pr mbarsi e bereqet. Vendosur mbi mur t oborrit t baness. Malsia e Deanit, Gjakov.

b. Parmenda. Krahas kafshve t bujqsis kan luajtur nj rol t madh n prodhimtarin bujqsore dhe veglat e punimit t toks dhe ndr to n mnyr t veant dallohej parmenda. Pr parmendn, q kur pritej ai dru n pyll dhe deri sa t zhdukej si objekt nga kalbja ekzistonte n popull nj nderim i posam. N lidhje me t kishte dhe rite e besime t karakterit magjik, q i vishnin asaj cilsi t mbinatyrshme. Parmenda pr bujkun nuk ishte nj objekt dosido, por nj objekt ndaj t cilit duheshin zbatuar disa rregulla t caktuara, se ndryshe dmtohej bereqeti e nuk kishte fat shtpia n pasuri e mirqenie. Parmenda n asnj mnyr nuk duhej mallkuar (nmur) se nj veprim i till ishte nj mkat i madh e me pasoja t rnda n bereqete e n njerz. Nj prmend e nmur bashk me pjest e saj prbrse nuk vlente m pr pun, as pr t kryer rite t caktuara t karakteri familjare shoqror. Edhe Dragoi, si besohej, n luftn e tij me Kuedrat si arm prdorte parmendn a zgjedhn, por vetm n ato r aste kur ajo ishte e panmur. Kur mirrej n krah parmenda pr ta uar n ar, ose pr t'u larguar n Qa ara, bujku duhej ta drejtonte at gjithmon me vig (shtiz) nga

270

MARKTIRTA

prpara dhe me dorzn nga prapa, pra "pr s mbari" e kurr n nj mnyr tjetr, pasi thyerja e nj rregulli t till konsiderohej mkat Parmenda n ar duhej t qndronte gjithnj me vig nga lindja e diellit n mngjes dhe n t kundrtn n mbrmje. Parmenda duhej ln n oborr t shtpis natn se n kt mnyr, sipas besimit popullor mbronte shtpin nga Kuedrat e nga Shtrigat q mund ta dmtonin.' N disa raste t tjera, pr krahina t caktuara shqiptare thuhej se duhej ln n streh t shtpis. Ajo, sipas besimit popullor, kur kishte furtun e breshr, nuk duhej ln n ar, por duhej nxjerr menjher prej saj. Parmenda prdorej n popullin ton dhe si objekt flijimesh. Pr Shn Gjergj, n Tomorric, n fshatra t ndryshme t Labris e krahina t tjera shqiptare, mbi parmend therej flija e caktuar e s kremtes, nj gjel, nj qengj a ndonj bagti tjetr. Kur prishej ajo cop lkur q ishte pjes e zgjedhs s parmends e q lidhte hekurat me vigun (shtizn), at nuk e hidhnin, por e goposnin n ar. (S. Shkurti. T dhna, kumtuargojarisht). Ajo q ka nj rndsi pr parmendn sht fakti q u prmend edhe m par shkarazi: besimi pr prdorimin e saj si arm lufte nga Dragojt, t cilt personifikojn hyjnit mbrojtse t fisit, t bashksis fshatare. Parmenda apo zgjedha, si arm e Dragojve, nuk sht nj objekt i thjesht dhe i rastit, porsht nj simbol me nj kuptim t madh pr mbrojtjen e interesave bujqsore t bashksis, sht nj simbol q flet shum pr kultet buqjsore, gjra kto q n hollsi analizohen n nj rast t veant. c. Plori. Krahas me parmendn, si pjes prbrse e saj, si nj objekt kulti i veant, na del dhe plori. Ai na del n lidhje me rolin e madh q luan n bujqsi; me sa duket, n disa raste, kemi t bjm dhe me kultin e metaleve, si nj simbol i cilsive t tyre dhe rolit t tyre n zhvillimin tekni, ekonomiko-shoqror t njerzimit. Gjat muajit t dhjetorit, kur sipas besimeve popullore, aktivizoheshin shum shpirtrat e kqinj, pr t'u mbrojtur prej tyre, vihej n vatr, pran zjarrit, plori dhe me kt mendohej se asgj e keqe nuk mund t hynte n shtpi natn pr t'u br dm njerzve. N ndonj rast mbi plorin pran vatrs derdhej dhe gjaku i flijs s Nats s Buzmit ose i ndonj t kremteje tejtr. Me ann e plorit, sipas besimit popullor, pohej n kurriz Kuledra

MITOLOGJIA NDER SHQIPTARE

271

(a Shtriga grua) dhe bhej n kt mnyr e paaft pr t vepruar me a[o cilsi t mbinatyrshme q asaj i atribuonin besimet popullore. N fshatra t Peshkopis (H.Qatipi, T dhna nga ditari i tij i puns n terren,) si p.sh, n Muhurr etj, dhe n krahina t tjera t vendit ton, pitn e Shn Gjergjit bujku merrte plorin dhe e vinte te dera e kasolles s gjs s gjall ende pa dal drita me besim se kshtu qet nuk kishte pr t'i zn zekthi gjat puns. T ruajturit e riteve e besimeve n lidhje me qet e lavrs, n lidhje me parmendn e pjest e saj si plori e tjer, rite e besime q hymnizonin kto, jan dshmi e fort e atyre traditave t lashta bujqsore t trashguara n mnyr t pandrprer n gjith popullin ton, jan simbol i atij roli t madh q kan luajtur kau, parmenda e plori n zhvillimin historik-shoqror t popullit ton, si mjete pune pr jetes przhvillim. Ato jan njkohsisht dhe pasqyr e nj mendsie t ruajtu nga kushte historike t vshtira t jets e q pasqyrojn ndrkohe gjendjen e njeriut n luft me forcat shkatrruese t natyrs dhe t jets shoqrore.

5.Vshtrim krahasues. Duke i hedhur nj vshtrim t prgjithshm objektit q u muar n < yrtim, shohim se ky ze nj vend shum t gjer e m kryesorin n < radhn e miteve, riteve e besimeve popullore q u ruajtn pr shekL me radh n popullin ton. Kultet bujqsore e blegtorale, duke qen ti sinkretizuara me rite, mite e besime krishtere e islamike, jetuan n shekL t lidhura me veprimtari t ndryshme prodhuese t popullit ton. Kto kulte na shfaqen m shum gjat disa t kremteve t vitit q < kan m tepr karakter bujqsor e blegtoral, n ritet e praktikat e tyr n popull si n Kthimin e Dimrit pr Ver, Vitin e Ri, Ditn e Ujit t Bekuar, Ditn e Vers, Ditn e Llazoreve, Vangjelizmoit, Shn Gjergji Rushajvet, pr Shn Gjin, n Festn e Malit, n Shn Mitr, Shn Nikoll 6 kshtu me radh. Ato shfaqeshin n veprimtari t ndryshm Prodhuese, si n t mbjella a t korrura, duke besuar n t brt kmb Pr prodhimin e ri, n nxjerrje t bagtive n male e n ulje t tyre n v rri, pra prgjithsisht n veprimtari me rndsi t prodhimtaris bujqsore e blegtorale si n t qethura, n hapje tokash t reja, n

272

MARKTIRTA

ndrtime vijash t ujit etj. Ato shfaqeshin n raste dukurish dmtuese a shkatrruese t natyrs, si n raste furtunash e breshri q dmtonin bujqsin, n raste vrshimesh t lumenjve, n raste thatsire t madhe (si sht rasti me ritet e doket pr t rn shi), n veprimet rituale, m dordolecin etj. Ritet e besimet me karakter bujqsor e blegtoral na shfaqeshin dhe n doke t ndryshme t jets familjare si n raste shtatznie, lindjeje, n martesa, vdekje, n raste fatkeqsish t ndryshme, n raste gzimesh t veanta t jets familjare. Kultet bujqsore e blegtorale na dalin t lidhura ngusht me kulte t natyrs, si me kultin e diellit e t hns, t yjeve e t toks, kultin e maleve, ujrave, fushave, bimsis n prgjithsi, na dalin t lidhura ngusht me kultin e t parve e t t vdekurve. N element t ndryshm t ktyre kulteve shohim ngjashmri t mdha me kultet e ndryshme bujqsore t Popujve Mesdhetar. Ktu gjejm gjurm t forta n kultet e vdekjes dhe ringjalljes s hyjnis s bujqsis n pranver, n rite t ndryshme t ksaj stine; n lidhje me kultin e bimsis s vn n shrbim t prodhimtaris bujqsore e blegtorale, n ritet me "nnn e diellif'e kshtu me radh. N kto rite bujqsore e blegtorale gjejm lidhje gjenetike me popujt e tjer indoeuropian si n buzmin e ritet e lidhura me t (p.sh n prdorimin e lisit pr buzm, zakon ky i prbashkt indoeuropian, sadoq n popullin ton paraqitet me tipare t veanta) si dhe n nj seri t kremtesh me karakter bujqsor, midis t cilave po prmendim "Kthimin e Diellit pr Ver", Shn Gjergj e Shn Mitr, Shn Gjin; t prbashkt me popujt e tjer indoeuropian kemi flijimin e derrit pr Krshndella. Ka pasur disa festa e rite q prkojn n disa tipare, n origjin, me paralelet e tyre greko-romake si Krshndellat me Buzmin, Dit e Vers si Kryeviti, Rushajt n maj, Festn e Malit me 15 gusht. M shum, ritet e kalendarit vjetor t bujqsis n prmbajtjen e tyre na ofrojn me popujt e tjer t Ballkanit, me popujt q shtrihen n trevn e vjetr trako-ilire, po ashtu edhe me Grekt. Shum unike na dalin ritet me Buzmin, me Kashtn e Lmit pr Krshndella, me Dionizin trako-grek; t prafrta kemi ritet q kan t bjn me kultet e> vreshtaris, ritin e varrojes s "nns s diellit", t prbashkt me fqinjt tan ballkanas, kjo si gjurm t flijimit t nj hyjnie bujqsore, rite bujqsore pr t rn shi, si riti me dordolecisn q ruan gjurmt e nj hyjnie me karakter bujqsor.

MITOLOGJIA NDER SHQIPTARE

27:

Nj element q flet shum pr autoktonin e popullit ton jan kulte e maleve, t liqeneve e lumenjve t gjeografis shqiptare, gj q tregor se rrnjt e miteve e t besimeve t tilla jan t po ksaj treve, U banorve t lasht e t rinj t ktij vendi. Ritet pr vreshtarin n popullin ton kan pasur nj rndsi tc' madhe pr faktin se Gadishulli Ballkanik ishte vendi m klasik prodhimit t rrushit n lashtsi ashtu si n tr brigjet e Mesdheut. Kjc sht e lidhur me tradita t vjetra q, deri n nj far shkalle, u kufizuar gjat sundimit osman, kur vreshtat u pren n mas nga administratc shtetror, veprim q kishte pr qllim t ndalonte tek banort vendaj prdorimin e vers e t rakis n pirje. Bariu hyjnor, q ka nj kult t veant tek ne, gjen shfaqjet e tij dhe n popuj t ndryshm t Ballkanit; ky ka disa ngjashmri me Panir hyjnin bari me brir e kmb cjapi, por ka edhe veorit e tij q gjejm tek Shqiptart. Ktu m tepr na del si bari hyjnor Shn Mitri c Shn Gjergji q sht mbrojts i ujqrve dhe bagtis njherazi Ndryshe nga popujt e tjer ballkanas q si bari "i shenjt" besohej Shr Sava e Shn Gjergji, q kan dhe dit kremtimi krejt t ndryshme, te\ ne n Shqipri ktij (Shn Mitrit) i ndizej dhe qiriu n t kremte mc karakter fisnor, pra kishte nj nderim t veant. Vizitorin kmbmbar e ndeshim si nje veori kryesore te popujve ballkanas q, sipas disa studiuesve, m duket se me t drejt, shihe si nje element i lasht ballkanik, q e lidhin n origjine me gjurmt ndonj hynie trako-ilire a greke. Ritet, zakonet e besimet e karakterit bujqsor e blegtoral na dalir m unike n tr trevat e banuara nga Shqiptart si Kosov, Arbreshe t Italis etj, me nj prputhje m t madhe me popujt q banojn nc ann perndimore t Gadishullit Ballkanik, sidomos me trevr jugosllave, n at hapsir ku n Jugosllavi sht i shtrir prdorimi fjals shqipe "vatr". (I. Ajeti, Prhistorin emarrdhnieve thershmt 9Juhsore shqiptaro-sllave, "Kuvendi i Par i Studimeve llire", vll.l Tiran, 1974, f. 129-130). sht nj element mitologjik thjesht shqiptar, q nuk e ndeshim tel Popujt e tjer, prdorimi i parmends, zgjedhs a plorit nga hyjnic Prfaqsuese i fisit (Dragoit) n luft me forcat e tij kundrshtare n natyr e n jetn shoqrore. Kjo na duket se sht nj element bujqso ^itologjik me shum rndsi n traditat e lashta bujqsore t populli

274

MARKTIRTA

ton. Po kt dukuri e ndeshim te Popujt Mesdhetar t lashtsisparmenda sht arma kryesore e kryehyjnis greke t lasht e asa'j romake. Nj element me origjin nga lindja, greko-bizantine sht kremtimi i Vitit t Ri m nj shtator, pavarsisht nga fakti q n rite jan futur aty shum element me karakter origjinal shqiptar-ballkanik. T gjitha kto rite, zakone, mite e besime t karakterit bujqsore blegtoral jan dshmi e disa traditave t lashta kulturore t popullit ton, element t formuar n kt trev ku jemi sot q n thellsi t shekujv e mijvjearve, duke dhn e marr me popujt fqinj, duke i ndryshuar e prpunuar n rrugn e zhvillimit shoqror historik t popullit ton. Ashtu si u ruajtn veorit gjuhsore n shekuj, ashtu u ruajtn dhe element t ndryshm kulturor, u ruajtn rite, mite, doke e besime t karakterit bujqsor, Ashtu si gjuha shqipe mori e dha me Grekt, Romakt e popujt e tjer fqinj, po kshtu dhe n mitologji e besime gjejm marrdhnie q shprehin lidhje t natyrshme. Mendojm se kta element mitesh e besimesh t lidhjes me popujt fqinj jan dshmi e fort pr trevn e njjt t popullit shqiptar me trevn e paraardhsve t tij t lasht. Ktu mund t prdorim po ato argumenta q prdor gjuhsia pr huazimet greke e romake n shqipe. Kto rite e besime t karakterit bujqsor n popullin ton n prgjithsi na dalin unike, pa mohuar ktu edhe element t veant me karakter lokal. Ky uniet i prgjithshm n kt drejtim sht nj dshmi q flet me forc pr unitetin etnik t popullit ton. Kemi dhe shum mite e rite blegtorale ka tregon pr tradita t lashta n blegtori, si nj vend mjaft i prshtatshm pr rritje t kafshve shtpiake. Mendojm se nprmjet ktyre miteve, riteve, zakoneve e besimeve me karakter bujqsor e blegtoral na transmetohen shum njoftime nga jeta e historis shumshekullore e popullit ton, gjra q nuk i gjejm n burime t tjera dokumentare. Ktu na transmetohet tradita e lasht vendse e kultivimit t thekrs, grurit, elbit, rrushit, arrs e disa bimve t tjera. Kto kulte n bujqsi e blegtori gjenden t lidhura bashk, ne shumicn e rasteve thuajse n mnyr t pazgjidhshme e kjo ka te bj me faktin se populli yn n shekuj sht marr me bujqsi e blegtorl pa i ndar ato njra nga tjetra. Pra ato rite e zakone t grshetuara bashk n dy deg t ekonomis fshatare, jan pasqyrim i ^\e

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

275

qrshetimi n mnyr t pandashme i ktyre dy degve n veprimtarin prodhuese t popullit ton. N ruajtjen e ktyre kulteve duhet t shohim dhe nj lidhje t bashksis fshatare shqiptare me shekujt e kaluar, lidhje q kushtzohej nga interesat e tyre t prbashkta, e q n kto kushte pasqyroheshin, si mendsi, si psihe interesat e tyre, t mbrojtjes e shtimit t prodhimit, n kushtet e nj varsie nga fenomentet e natyrs, n kushtet e nj niveli primitiv teknik t prodhimit. Kto bashksi fshatare me lidhje farefisnore e territoriale kishin dhe interesa krejt t prbashkta q shpreheshin dhe me pronn toksore pjesrisht t prbashkt, nga pushtues e nga rreziqe t forcave shkatrruese t natyrs. N nj far mase n vlersimin e hns mund t dallojm disa tipare t nj hyjnie t pjelloris n bujqsi e blegtori.

276

MARKTIRTA

KREU I DHJET

RITE KALENDARIKE
1. Zjarret rituale n pjellori Zjarret e vitit, pr mbarsi e pjellori n bujqsi e blegtori, jan shum t njohura ndr Shqiptart. Dihet nga mitologjia krahasuese se zjarret e vitit kan t bjn me kultin e diellit dhe t zjarrit, n lidhje me besimin n forcn e tij fuqidhnse e pastruese ("purifikuese") e prej ktej dhe mbarsi e prodhim. N jetn e njerzve kto dy objekte kan funksione nga m t ndryshimet, po kshtu shqyrtimi do t prqndrohet vetm n ato raste ku kto zjarre lidhen drejtprdrejti me bujqsin a me blegtorin. T tilla zjarre si rite pr pjellori, pr shtes prodhimi, pr mbarsi n familje, i gjejm drejtprdrejt a trthorazi pothuajse n t gjitha rastet, po ktu do t kufizohemi vetm n lidhje me rite q kan t bjn me djegien e kashts dhe me tymosjen e bagtive, me rite t caktuara n festa Zjarret e vitit ose kujtimet mbi kto zjarre i gjejm n mnyr shum t afrt n vise t ndryshme t Shqipris, n Jug e n Veri, por dihet se kto n pak vende jan ruajtur n ritualin e tyre t plot. N shumicn e rasteve ato jan kthyer n lojra fmijsh, organizuar me nxitjen e plakave q besojn n fat prurje t ktyre riteve. Si prbrs kryesor n ndezjen e zjarreve n bashkari, n baze shtpie a n baz lagjeje: pr Kolendra, Krshndella, Viti i Ri, a Ujte Bekuar, Ditn e Vers, Ditn e Nevruzit (Dita e Zojs, e Vangjelizmoit)pr Shn Gjergj, Shn Gjin a n ndonj fest tjetr, jan dllinja (prcja) dhe kashta (prej gruri, misri a thekre), pr Dit Vere dhe lecka, sukuj-

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

27"

mbeturina t ndryshme drursh, gjethesh a plehrishtash. Djegia e loshts n kto zjarre nuk sht gj e rastit; n kohn kur kto rite ishir m t plota, ajo ka pasur nj kuptim t nj rndsie t veant n ritet e besimet popullore. Pr kt na flet edhe mitologjia krahasuese pi popujt e ndryshm t bots. Sipas dshmive q kemi n dor, m tepi zjarre ku digjej dhe kasht ndizeshin Ditn e Vers, pr Shn Gjerg dhe pr Shn Gjin ose festa t tjera q kan zvendsuar kto t parat Djegie t kashts, vrejm m tepr n Menkulas, Bilisht, Bulgarec Polen t Kors, n Terpan e Dardh t Beratit, n erm te Pogradecit, n Shepert Zagoris, n Potom t Skraparit, Shelcan t Elbasanit, Zadrim^Fush e Shkodrs. M tepr zjarret e Dits se Vers ndizeshin n kopsht, n oborr, n ar, por ndodhte q t ndizeshir dhe n kodra. Ka rndsi fakti q kto zjarre duhej t ndizeshir medoemos n tokn e Bashksis fshatare. Si dihet, kopshti, n natyrn e tij, ruan shum forma t bujqsis m arkaike, pra ruheshir m tepr edhe rite e zakone n lidhje me mbledhjet e bereqetit e prodhimet e kopshtit. Pikrisht n kopsht gjejm m tepr dhe zakonir e ndezjes s zjarrit ritual, pr Dit Vere, pr Shn Gjergj e Shn Gjin Diku t tilla zjarre ndizen dhe n festa t tjera q bien n afrsi me t parat, por me sa duket, jan t nj origjine me t parat. (Zjarret e 19 e 28 qershorit n Myzeqe e vende t tjera. Zjarret me byk gruri, por ne ndonj vend edhe me kasht misri, jan ruajtur deri von n vende fushore t vendit ton, pr Shn Gjin. Kshtu ato i ndeshim n Barbullush, Zadrim, e n prgjithsi, n Fushn e Shkodrs, ne Myzeqe, n Sopik t Sarands e vende t tjera. N popull thuhet qart se "Zjarret e Shn Gjinit jan zjarre me byk". Prmbajtjen e ktyre zjarreve (flakadajve) t Shn Gjinit e ka vn shum mir n dukje Rr. Zojzi kur thot: "N mbramje mbas darkt mblidhet mbar fshati n lam t grunit dhe aty ndezin zjermore tt mdhaja me byk, si thohet, ndezet pr me ia kthye toks pjesn t vet. N kto zjermore, mundohen me ia kalue naltsin e flaks njan tjetrit. Mandej nisin t shkaprcehen: burra dhe gra, pleq dhe plaka Prshkohen nprflak. Me gaz, me kang dhe krcime kalojn nat e fests s t korrunave, derindrort e vona t mngjesit. Me urim Q /' drejtohen njani-tjetrit, shprndahen. N ditn e nesrme, secii ^errpak nga hini dhe ia qet ars me ia kthye toks bereqetin, pse pt n uk u ba ashtu, n vjetin e ardhshm toka nukprodhon. "Shngjinat

278

MARKTIRTA

(ose flakadajt) te populliyn festohen n fund t qershorit, si n kohn e t korrunave, dhe.jo prej barinjve por prej bujqve, jo me ran, p0r me byk (dhe n kurrnji ras me land t tjera), dhe kjo i ven n lidhje direkte me t korrunat, njifest bujqsore". (Rr. Zojzi, art. i cit., f. 104) sht e ditur q kto zjarre n origjin kishin pr qllim t'i jepniri fuqi diellit e pastaj dhe dielli t'i jepte forc prodhimit t ri bujqsor. N prgjithsi, kto zjarre kishin t bnin me riprtritjen e natyrs, t bimsis n kt stin. Djegia e kashts, zjarret n kopshte, hedhja e hirit n vazhdim, kan nj kuptim simbolik t veant, t lasht, kuptim q n popull ka humbur me koh. Ktu digjet ajo pjes e kashts (bykut) q prbn shpirtin e drithit, demonin e drithit, t bimve bujqsore. Po t hidhemi n kuptimin q ksaj i jepej n lashtsi kemi t bjm me djegien e hyjnis s drithit me qllim q ajo t ringjallej e t riprtrihej me an t hirit t saj. Pra kjo bhej me qllim q forca e hyjnis s ringjallur t kaloj nprmjet hirit n bimsin e re, q ta fuqizoj at prt dhn pordhime t mira vitin e ardhshm. Nj veprim mjaft interesant, n lidhje me sa u tha m par, sht dhe ndezja e kashts s br deng e sjellja e saj n ajr n form rrethi. Kt zakon t qart e kemi gjetur n Mat e q bhej Ditn e Vers. Ky rit quhet "Dalinat e Vers". Prt br kt merrej kasht misri, gruri a thekre; n munges q ktyre t fundit mund t merrej dhe fier ose dushk, apo kasht duhani. Bhej lidhja e saj n form dengu, lidhej me kurpr, dengut i lihej nj bisht kurpri i gjat pr ta mbajtur kurt sillej rreth koks. Kto shtllunga kashte ndizeshin n t dy ant n nj maj kodre dhe aty silleshin rreth koks duke vrapuar e duke thirur "Dalinat e pranvers, marrshi ethet e versY'. N kodrat m t dukshme t katundit delnin bashk gjith familja, gjith fisi apo gjith lagjia. Aty ndiznin dalinat dhe hynin n gar se kush do t'i bj ndezjet m t mira. Natyrisht q rite, ose mbeturina ritesh t tilla, kan ekzistuar n krahina t ndryshme t vendit ton, po ktu do t flitet sipas materialeve m t plota e m t besueshme q kemi n dor. N prag t Dits s Vers nj sjellje e till e shtllungs s ndezur bhej edhe n Shepert Zagoris, (S. Shkurti, "Kulti i zjarrit n Zagori"., AE). Shtllunga e ndezur e kashts ktu vihej mbi nj shkop e sillej n ajr. N Zadrim, n Barbullush e fshatra t tjera rreth Shkodrs, n Koman t^Puks, sjellja e kashts shtllung e ndezur n ajr, lidhur

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR


me

nj litar ose mbi nj shkop bhej ditn e Shn Gjinit. (Pr kt ve lconstatimeve t tjera t autorit shih dhe n AE: "Kulti i zjarrit r Barbullush", Doke t ndryshme, besime e bestytni, mat, cit.f., 62). Kuptohet se n kt rit kemi t bjm me formimin e rrots s zjarrt diellore, dukuri q e ndeshim edhe n popuj t tjer t Europ por n mnyra e variante t ndryshme. Ky veprim n fund t shek.XIX n shek.XX gjendej si nj loj pr argtimin e fmijve dhe t t rinjvi por n lashtsi natyrisht q ka pasur kuptimin e formimit t diellit 1 zjarrt n lvizje dhe q bhej si nj veprim magjik pr t'i dhn a fuqi. Pra ktu kemi t bjm drejtprdrejti me kultin e diellit e lidhjen tjj me pjellorin n bujqsi, nprmjet demonit t drithit, kashts q r thelb simbolizon hyjnin e drithit e lidhjen e saj prt'u kthyer, si t thuas n diell, pr t'i ngjar atij e pr t marr prej andej forcn q t'ia jap prodhimit t ri bujqsor. Kuptohet se t tilla prfytyrime t lashta e kar rrnjn, shkakun te prulja e njeriut ndaj natyrs, ndaj kushte\ metereologjike t mira a t kqia, si shi, breshr, t ftoht, furtun ngrohtsi e madhe etj., t cilt n radh t par ushtronin ndikim m prodhimtarin bujqsore. Pra, kto synime q bujku n nj koh t lash nuk mund t'i arrinte me mjete reale, mundohej t'i prmbushte me veprin fantastike, prej nga lindn dhe prfytyrime t tilla, besime n eksiztend e ktyre forcave t mbinatyrshme, keqbrse a mirbrj (gjallridhnse). Nj rit i veant pr t ruajtur bagtit nga smundjet e mundshn ose "prt'ishruar"ato nga smundje t tilla sht t tymosurit e tyr Zakonisht tymosja bhej n pranver, para se t dilnin pr verim, n zjarr t prodhuar me mjete primitive. Pr kt qllim n shum ras prdorej zjarri i ndezur me gur shkreps e eshk, ose n disa krahii dhe me zjarr t prodhuar nga frkimi i dy drunjve, pra me "zjarrt gjalh Tymosja e bagtive n pranver me tym zjarri t prodhuar nga frkin dy drunjve prej lajthie e kemi ndeshur n Helshan t Kuksit. E kisr zakon q n tavan t shtpis afr zjarrit (oxhakut) t venin shkop lajthie. Shkopinj t thar n kt mnyr prtre vjet me radh, merresr viheshin n frkim nga dy burra t rinj e t fuqishm. N vendir frkimit vinin pak myshk t thar, i cili nga frkimi merrte zjarr. Me ke hdezje bnin nj zjarrt madh si n Helshan dhe n Has ("Kulti i zjarr Golaj-Has, 1972., AE). Ngaflakaeshkaktuarprejfrkimittdydrunj bhej nj zjarr i madh me shkarpa, me lecka e me kasht; nrpr tyn

280

MARKTIRTA

e ktij zjarri kalonin bagtit. N disa raste merrnin dhe thngjij nga ky zjarr, i hidhnin n uj, i shtypnin aty, pastaj me kt uj me thngjij t shtypur sprkatnin bagtit. Riti i tymosjes s bagtive n pranver a n rast smundje sht vrejtur dhe n Trnov, Trebisht e disa fshatra t tjera t Dibrs. AE. H. Sadiku. Riti iprdorimit "t zjarrit t keq"r\ Dibr, 1973. Pr kt shih dhe "Ku.- Pop.", 1981,1, f. 191 -193). Veglat e prodhimit t zjarrit ktu ruheshin q nga gjysh-strgjyshrit e djal pas djali pr kt qllim. Ndezja bhej me nj teknik t ndryshme e shum m t zhvilluar nga ajo e Helshanit. Ktu druri frkohej n mes dy t tjerve t fiksuar n tok dhe lart sillej n nj kanal a vend t ngusht ku kalonin bagtit dhe bhej tymosja. Disa fshatra t Dibrs shkonin n Ternov, ku ishte vendi m origjinal e m tradicional i prodhimit t zjarrit me frkim dhe merrnin aty nj ur zjarri e me t ndiznin dy zjarre paralele n nj kanal, "gryk t ngusht", aty kalonin bagtit pr pun magjie, pr t'i mbrojtur nga t aluarit e smundje t tjera. (AE, H. Sadiku, mat.cit. f.2-3) Ky zjarr pr tymosje, "zjarri i keq", n fshatratndryshmetDibrs (sishnonH.Sadiku), kishte jo vetm mnyra t ndryshme ndezjeje, po edhe funksione t ndryshme dhe lloje ritesh m t thjeshta a m t komplikuara. N kto zjarre, n disa raste, ndiznin sukuj t lesht e lecka prtymosje, madje interpretuesit e ktij riti belbzonin dhe disa formula magjike gjat tymosjes. "Zjarri i keq" (zjarri me frkim drunjsh) ishte i njohur dhe n katundin Ostren i Vogl. Riti dhe kulti aty kishte nj veshje origjinale dhe n t prdorur, dhe pr mbrojtje, por edhe pr kufizim t smundejve"... sht dgjuar prej t vjetrve se kur u binte smundja bagtive t imta ose njerzve, ata ndiznin zjarrin duke frkuar dy drunj lajthie me njri-tjetrin, duke i vendosur sikur vem ne krbukn. Duke i frkuar t dy drunjt e that me njritjetrin, nxeheshin shum dhe ndiznin disa thngjij t that q vendoseshin q m par n vendin e frkimit, pastaj me to ndiznin nj cop eshk me t cilen bnin zjarr. Mandej merrnin dy via meshkuj q t ishin pjell e s njjts lop, u prgatitnin veglat e takmet sipas trupit dhe i mbrehnin n zgjedh si mbrehen qet e lavrs. Me kta dy via t mbrehur n zgjedh e me parmend t vogl, por t kompletuar me te gjitha mjetet, prshkonin kufirin midisfshatrave. Pastaj ndiznin dy zjarre dhe i kalonin me radh midis tyre si gjn e gjall, ashtu edhe njerzitKjo bhej pr t'u mbrojtur nga smundjet, ose pr t'u shruar n qoft se kishin t tilla. (H. Sadiku, mat. cit. f.3-4). Si shihet, ktu kemi t

MITOLOGJIA

LVUCH

anv

A~-~

bjm me nj veprim ritual bujqsor q kryhej me arjen e toks me qe Q parmend, me besim se forca e mbinatyrshme e ktij veprimi magjik (jo t kalonte n bagti e njerz e kshtu pr t'i shruar ata nga smundjet, ose prt'i parandaluarato, natyrisht kjo duke u shoqruar dne me zjarrin ritual, zjarrin me frkim drursh. N fushn e Kors (Bulgarec, Vashtmi) nga fillimi shek. t XX sht prdorur "zjarri i egr", i prodhuar duke frkuar dy drunj. Ashtu si e kujtojn pleqt vends; kjo bhej n koh vere. Me t till zjarr u digjnin kmbt bagtive t smura a tymoseshin me t. (Gjergji, Prgjigje e pyetsorit mbi kultin e zjarrit. Bulgarec, 1972 sipas ditarit t puns n terren., AE). Traditn e dikurshme t prodhimit t zjarrit me frkim pr t tymosur bagtit n pranver, "kundr smundjeve", e ka hetuar dhe Q.Haxhihasani (Q. Haxhihasani, Ekspedita folkloristike e Kolonjs, "Buletin pr shkencat shoqrore", 1956, nr. 1, f. 200.) n Kolonj, n fshatrat Gostivisht, Vodic e Lubonj. Ktu zjarri me frkim prodhohej sipas vendeve n dy mnyra, edhe sipas asaj mnyr t prdorur n Helshan, edhe ashtu si prodhohej tradicionalisht n Trnov t Dibrs. Ritin e ndezjes s zjarrit me frkim pr t tymosur bagtit, "pr t'i ruajtur" ato nga smundjet, apo "pr t'i shruar" prej tyre e gjejm dhe n popuj t tjer t Europs e n Ballkan deri n gjysmn e par t shek.XX. Ktu kemi t bjm me kultin e "zjarrit t gjall", zjarrit t prodhuar me mjete primitive, zjarr t cilit i jepen fuqi t mbinatyrshme, si nj objekt "i shenjt" me fuqi t madhe shruese, ose pr t'u mbrotjur nga e keqja. Pra n origjin mendohej se fuqia demoniake e ktij zjarri do t kalonte te bagtit pr t'i forcuar ato, pr t'i br t pamposhtura nga fardo e keqe, nga fardo smundje. Nnkuptohet se me zhvillimin shoqror, n shekuj, ky rit ka humbur prmbajtjen dhe ka mbetur vetm si nj element magjik "shrues", purifikues, forcdhns kundr smundjeve. Si u pa, kemi t bjm me kulte m shum blegtorale, Por dhe bujqsore, si sht rasti i qeve me parmend q kalojn mes ^jarreve. Gjithashtu duhet vn n dukje ktu se kto lidhen edhe me kultinejetsfamiljare.

282

MARKTIRTA

2. Buzmi Buzmi sht nj dru (ose disa drunj) riti q vihet pr t'u djegur n zjarrin e vatrs natn e nj t kremteje, q bie pas kthimit t diellit pr ver, diku natn e Krshndellave, m 24 dhjetor, diku pr kolendra natn e Vitit t Ri a n ndonj rast tjetr, q ka lidhje, n origjin, m kultin e diellit). Me buzmin kryheshin nj sr ritesh t karakterit magjik q kishin pr qllim, duke u mbshtetur n besimet e lashta popullore' pjellorin, d.m.th. shtimin e prodhimit n bimt e arave, n perime, pem e vreshta, shtim e mbarsi prodhimi n gjn e gjall. N shekujt e von sht ruajtur n form zakonesh e ritesh q synojn pjellorin, por n origjin (ku kemi dhe shpjegimin e tij m t plot) kemi t bjm me hyjnin e bimsis; ky demon, apo hyjni, n nj dit t caktuar vdiste dhe ringjallej i prtrir. Nprmjet ktyre riteve synohej q fuqia e hyjnive t kalonte n bimt e bujqsis a n blegtori, t'u jepte atyre forc q t shtoheshin, t ishin t shndetshm, t kishin mbarsi. Mbeturinat e riteve t buzmit i gjejm deri n gjysmn e par t shek. XX n krahina t ndryshme, si n Veri e n Jug t Shqipris, gjithashtu n Kosov, n Arbresht e Greqis e t Italis. Pra mund t thuhet se ky sht nj fenomen i dukshm i mbar truallit shqiptar, i mbar viseve t banuara nga Shqiptart. Ritet m t pasura n lidhje me buzmin ndeshen n Shqiprin e Veriut si Mirdit, Puk, Dukagjin, Malsi t Madhe, Shkodr e Lezh, po kshtu dhe n Kosov, n Dibr e me radh. N Veri t Shqipris, n prgjithsi, quhet me emrin "Buzmi". N Veri, n kto treva, jasht kuptimit t ktij druri ritual, buzm quhet guri i vatrs pran zjarrit; carani i zjarrit, buzmi i zjarrit, carajt e zjarrit- buzmet e zjarrit, ndrsa n Jug ka kuptimin e nj trungu, t nj druri pak a shum t trash, t nj shkopi (gjithnj jasht kuptimit t drurit ritual) I Krshndellave", por n ndonj vend dhe, "Trungu i Krshndellave"; n Jug quhet m tepr "Krcuri i Vitit t Ri", a "Krcuri i Kondrave", quhet dhe "Kopaja e Vitit t Ri". Fjaln "buzm" n kuptimin e ktij druri ritual, ose dhe jasht ktij kuptimi, E.abej e shpjegon si nj fjal autoktone t shqipes, t trashguar nga rrnja e nj fjale t lasht indoeuropiane. (E. abej, Studime rreth etimologjise segjuhs shqipe, I, BUSHT, SSHSH, 1960, nr. 4, f. 81 -82). Pr fjaln "krcuri: ka mendime se kjo sht me burim

M I T O L O G J I A NDR SHQIPTAR
nga

28

slllavishtja e vjetr, por E. abej e dijetar t tjer e shpjegojn i fjal t lasht t vet shqipes e q prej kndej pastaj ka shtegtuar nde njuh t tjera t Ballkanit. (E.abej, art. cit., "Studime Filologjike", 196

f.6D

Buzmi a buzmet, n vise t ndryshme t Shqipris ishin drur madhsish t ndryshme, llojesh t ndryshme; mund t ishin nj ose dis drunj (kur ishin m shum mund t quheshin dhe buzmef), prandaj p paraqesim variante t ndryshme pr kt dukuri pr treva t ndryshme duke prfshir ktu dhe ritet prkatse. Nopa na thot se n Malsin e Madhe fusnin n dhom nj deg hardhie dhe disa drunj (krcunj). Mbi njrin dru vendosnin buk dh djath, mbi nj tjetr nj got raki dhe vshtronin se n 'an lshont lng dega e hardhis q nxehej nga zjarri i vatrs. Po rrodhi n ann gots s rakis, ather do t thoshte se vreshti dhe fiqt do t jepni prodhim, po rrodhi lngu n ann e kundrt, q ishte an e t zonjs s shtpis, tregon bagti t mbar dhe shum bulmet. (F.Nopa, ver. cit.,f.66,AE). N Dukagjin "Buzmi Bujar" na del si nj shtag-dru arre i lmuar i drejt bashk me nj deg hardhie; vihen n zjarr t kryqzuara dh thuhej: "Po vjen buzmibujarme bulqi(bujqsi) e shtrri(dhiz e qingja)' Njerzit e shtpis e mbulonin buzmin bujar me prush, i lshonin sipe krande t thata pr t marr zjarr mir; n zjarr vinin m von dhe nj dru t trash pr t ndihmuar fuqizimin e zjarrit dhe q t digjet sa m mir buzmi. Vihet ana e trash e buzmit pr mbarsi n bujqsi, pemta e vreshtari) dhe ana e ngusht pr mbarsi n blegtori sipa shkumzimit q bn buzmi n njrn a n tjetrn an. Plaku i shtpis merrte thrrime buke e raki e i hidhte n ann e trash t buzmit q binte nga shpia (ana e vatrs) dhe ca djath e hedh n ann e holl. (E Palaj, Buzmi i Krshndellave n Shal e n do male t tjera t Dukagjinit, "Kalendari i vjets" 1920 - Vepra Pijore", 26, Shkodr, 192C f.90-94). Edhe Nopathot se buzmi pr Dukagjinin ishte nj dru arre shoqruar me nj deg hardhie. N zjarr hidhnin degn e arrs q isht buzmi e mbi t hidhnin djath. Ai shton se hirin e drurit t buzmit dikur < kan hedhur n ara q ato t jepnin shum drith. (F.Nopa, vep. Cit f-68). N dshmit e shkruara n kt drejtim pr Veriun thuhet se d< s htpi e prgatiste q me koh nj trung pr Krshndella e q > Prgjithsisht quhej "buzm", portheksohet se n shumicn e vendev

284

MARKTIRTA

qisnin n zjarr "nj hardhi dhe nj trike arre q prbnin buzmin e vrtet". Coprat e ktyre t fundit i ruanin pa djegur e t nesrmen bashk me hirin e tyre i qisnin n bashtin n kopsht. Kjo gj na jepet edhe pr Dukagjinin. N qoft se nuk kishte deg arre a shrmend hardhie, merrnin deg nga pem t tjera, mjaft q t merrej n ar a prozhm t vet. N Dukagjin i zoti i shtpis bashk me nj djal dilte e merrte gemin e arrs e t hardhis e bashk me disa krande t tjera i qiste n vatr e aty thoshte: "Mbramja e mir burra!" T tjert i prgjigjeshin "Mirseerdhe buzmi bujar!" (diku thoshin: - Buzmi buzmar!"). T gjith prsrisnin bashkarisht: "Po vjen buzmibujar, me gjethe e me bar, me edha e me shtjerra e mbas tyre na vjen vera!" (Diku thonin: "Po v'jen buzmibu'jar me bulqi e me shtrri!"). Pasi i zoti i shtpis t vinte ata gema n zjarr, merrte nj ik djath, gjalp, buk, disa kokra grosh t ziera dhe i vinte n skajet e tyre. Njerzit e shtpis hidhnin mbi t krande e ashkla prt'u ndezur mir zjarri dhe m sipr akoma vihej edhe nj trung i madh pr t fuqizuar zjarrin. (B. Palaj, Nata e buzmit, Regjistruar m 1924, f. 27-32, AE). N Nikaj-Mertur si buzm shrbenin tre shkopinj arre q nxirreshin at dit n mngjes e viheshin te dera e shtpis: dy afrsisht nga nj metr t gjat dhe nj dika m i shkurtr. N mbrmje ata i fusnin brenda nj burr dhe nj djal i vogl i cili, kur hynte brenda, gjat prshndetjes, thoshte: "Po vimemallemegja, me dushkemebar...". Shkopinjt e vn kryq n zjarr "i ushqenin" i zoti dhe e zonja e shtpis me do lloj ushqimi; nga sasia e shkumzimit parashikohej bereqet n ann e buzmit q ishte nga i zoti i shtpis dhe bulmet n ann e buzmit q ishte nga e zonja e shtpis. T nsermen copat e buzmit t ndezura i shkrepnin te lmi duke thn: "gac e karric e kokrr e koshiq!"(AE. Kulti i zjarrit, Nikaj-Mertur, 1972). Rr. Zojzi, duke folur pr buzmin n Malst e Veriut, thot se ai ishte nj trung qarri q vihej n zjarr at nat (m 24 dhjetor). Z. Dukagjini thot se ky trung i gjat q vihej natn e buzmrt mbi zjarr, shpohej n t dy ant me tyriel, ku i bhej nga nj vrim pr t hedhur n t ushqim. N Gryk-Orosh buzmi prbhej nga dy shkopinj arre, afrsisht nga nj metr t gjat, t njom, t prer po at dit, q viheshin kryq mbi zjarr e me t cilt veprohej pothuajse si n Nikaj-Mertur. N Mashtrkore-Orosh, buzmi ishte nj shkop arre rreth nj metr i gjat, I njom, i nxjerr po at dit. N Kushnen buzmi ishte nj dru qarri rreth

M I T O L O G J I A NDER SHQIPTARE

285

nj metr, i gjat dhe i trash sa kmba e njeriut; i bheshin n t dy ant nga nj vrim pr t hedhur ushqime gjat ngrnies. (AE Kulti i zjarrit, Kushnen, 1972). N t tri rastet e fundit buzmin brenda e fusnin nj djal e nj vajz duke thn se po vinin me dhen, me dhi, me dhiz, me qingja, me grur, me misr e me gjith t mirat. N Iball t Puks buzmi prbhej nga tri deg: dy prej bungu e nj prej qarri. N FushArz buzmi prbhej nga pipa (deg t holla) t marra nj nga do pem e nj nga hardhia (Kulti i zjarrit, Fush-Arz, 1972, AE); n zjarr me ta vihej dhe nj trung i madh i ruajtur posarisht. N Myzeqe, n disa fshatra, natn e vitit t ri prdornin si drur riti dy shkopinj thane me t cilt plaku i shtpis shpupuriste zjarrin e hidhte aty me radh prce pr fat pr t gjith njerzit e shtpis. (K.Vide. Zakonet e Myzeqes pr Vitin e Ri, "Java", Tiran, 1938,44, f. 9). N Fier Krcuri i Krshndellave ishte nj trung i madh lisi ose shkoze. (Rituali i zjarrit, Fier 1973, f. 6, AE). Esht me interes t shnohet ktu se ky trung n Fier, n Paftal t Beratit (Visaret e Kombit, vll.XMI, Tiran, 1944, f.137) e krahina t tjera t Jugut digjej nga pak natn e Krshndellave, fikej e ndizej prsri natn e Vitit t Ri, fikej srishmi dhe digjej prfundimisht m 6 janar. Besohej se kjo ishte mir pr bereqet, shtes n bagti e mbarsi n familje. Pr kt t kremte prdorej dhe n erm t Mokrs (Pogradec) nj trung prt'u djegur. {Kulti i zjarrit, erm, 1972, AE). N Gusmar t Tepelens si t till shrbenin dy "kopae"; "Buzmi i Koftarve" dhe "buzmi i Vititt Ri" (Kulti izjarrit, Gusmar, 1972, AE). N Sheper m 24 dhjetor vinin n zjarr nj trung me shenj q ishte prgatitur pr kt t kremte q shum koh m par. (Kulti i zjarrit, Sheper, 1972, AE). N Leshic t Prmetit vihej n zjarr krcuri i posam i Vitit t Ri dhe kur digjej, e shkrepnin plaku e plaka, duke shqiptuar "kecra e shqerra, dhen e dhi, /nuse e djem plot n shtpiY', (Mitologji, Leshic e Prmetit, 1974, AE), formula kto t prafrta me t Mirdits ku me kt rast, gjat shkrepjes ose gjat djegjes s dllinjs n zjarr thuhej: "Dhiz e kingja, lop e via", duke e prsritur kt disa her. N Himar "krcuri" vihej n zjarr natn e Vitit t Ri. (AE. Fisi i Himars, 1933, f.23). N Piqeras t Sarands Krcuri i Krshndellave ishte nj trung i madh ulliri. (AE. Kulti izjarrit, Piqeras, 1972). N Rrz t Tepelens, sipas Hahnit, natn, me 24 duke u gdhir 25 dhjetor, t gjith njerzit e shtpis e kalonin natn rreth zjarrit ku

286

MARKTIRTA

fusnin tri brisqe (deg, shkopinj) qershie t cilat, pasi digjeshin pak , nxirmin prsri dhe i ruanin. Bisqet e qershis hidheshin n zjarr edh'e me nj janar - ditn e Vitit t Ri, dhe m 6 janar - Ditn e Ujit t Bekuar" Pastaj copat e shkopinjve bashk me hirin e tyre, q kishin mbledhur n kto tri net, shprndaheshin nprvreshta. (J. G. Hahn, vep. cit f 154). Edhe Kosova n lidhje me buzmin kishte thuajse t njjtat rite me ata t viseve t ndryshme t Shqipris s Veriut. Buzmi ktu na paraqitej mtepr me shkopinj. (M. Prelaj, Kosova ndr doke e bestytni t veta..., Hylli i Drits, Nr.3,1933). N Ku t Malit t Zi, me qllim q t shtohej bagtia, mbi buzm qndronte nj vajz e vogl e shtpis. Po kshtu veprohej dhe te Vasojeviqt me qllim fryti n arra, pem e njerz, n vath e shtrung. Vasojeviqt, t cilt shkrepnin copat e buzmit e thonin kur delnin shkndia: "Kaq drith ndr ara, kaq blet n zgjua, kaq fat e prparim n shtpi, kaq koka mashkulli", pra afrsisht ashtu si bhej n Shqiprin e Veriut. (S. Kulisic, vep. e cit., f.37-38) dhe n disa vise t Jugut. Kut e Vasoviqt e Malit t Zi kan qen Shqiptar deri n shek. XVII - XVIII e mandej, m von jan sllavizuar. Vetm Fundnat e Koajt e Kuit flasin shqip edhe tani. Pra jo pa kuptim i morm ata shembuj nga ato vende. Nga dshmit e paraqitura pr buzmin na del si vijon: Ky fenomen sht i dshmuar n gjith trevn shqiptare dhe n prgjithsi i lidhur me periudhn e kthimitt diellit pr ver. N prgjithsi ritet n lidhje me buzmin dhe buzmi vet n fshatrat e krahinat q kan qen nn ndikimin muhamedan jan zhdukur, duke u kuptuar kto, me sa duket, si rite t Krishtlindjeve. N rastet kur jan ruajtur jan mbartur n nj dat tjetr aty afr si sht Viti i Ri, por n mnyr shum t zbeht ose po aty, po me emra t tjer. N nj mas m t plot ritet e buzmit n muhamedan jan praktikuar n Lur e n disa vise t tjera t Dibrs. Ritet n lidhje me t kan t bjn me dshirn pr shtim t frytit t drithrave, pem e rrush, n blegtori si dhe pr mbarsi n njerz. Si buzm prdoret nj trung (natyrisht i that, ose deg t njoma)Esht e njohur nga studimi i mitologjis krahasuese se tamam origjinale jan drunjt e njom e jo trungjet e prera para nj viti a para disa muajsh. Si buzm n disa raste na del qarri a lisi, si ndodh dhe n disa popuj t tjer indoeuropian dhe Frejzeri kt e shpjegon me faktin se qarri

M I T O L O G J I A NDR SHQIPTAR

287

a lisi) sht vendndejtje e hyjnis s rrufeve n mitologjin indoeuropiane, pra sht druri i posam kulti. (James QFrazer, llramo d'oro, volumi I, Torino 1950, f. 275-280.) N Shqiprin e Veriut n shum raste si buzm shrben arra dhe kjo sht e kuptueshme, prfaktin se n besimet popullore hija e arrs sht m shum se do pem a dru tjetr, vendndejtje shpirtrash, hijesh, figurash t ndryshme mitike, pra pr Shqiptart n origjin duhet t ket qen nj dru kulti i posam. N kt drejtim sht domethns fakti se arra sht bim e prhapur p gjith viset shqiptare. N rolin e buzmit na del dhe hardhia, ulliri e bim t tjera frutore e kto n vetvete prfaqsojn demonin e bims prkatse, nj demon q flijohet, pr t'u riprtrir i fort vitin e ardhshm, prt'i dhn forc prodhimit, bims q prfaqson (rrushit, ullirit, molls, mnit e kshtu me radh). Meriton t vihet n dukje se n shumicn e rasteve buzmi prbhej nga nj a disa drunj t caktuar frutor, fakt q flet pr tradita t lasht pemtarie e vreshtarie, gj q konfirmohet dhe nga dshmi t ndryshme t karakterit historik. sht me interes t shnohet fakti q, edhe pse buzmi mund t bhej nga nj, dy, tre e m shum deg drunjsh frutor, prapseprap n pjesn m t madhe t rasteve ishte i shoqruar nga trungu i lisit (i qarrit). Kjo shpjegohet me arsyet e nj tradit t lasht indoeuropiane. Buzmin e shoqronte edhe dllinja (prcja) e kjo mendojm se ka lidhje me natyrn e saj t gjelbr dhe me cilsin pr t br zhurm gjat djegies; pra prfaqsonte n vetvete dy tipare t veanta t demonit t vegjetacionit: ngjyrn e zrin q jepnin forc. Buzmi ushqehej e kjo n origjin konsiderohej si flijim i hyjnis s vegjetacionit. I jepej buzmit nga t gjitha ushqimet me qllim q dhe ai t'u jepte njerzve prodhime nga t gjitha llojet; edhe djath i jepnin buzmit sadoq vet at nat nuk han t till ushqim. Djathin ia jepnin q ai t jap bulmetin. Le t kujtojm se n Malsi t Madhe n mbrmjen e buzmit thernin nj dash, e ndanin prushin e zjarrit n dysh dhe e linin gjakun t derdhej n vatr, aty midis zjarrit. Pastaj e mblidhnin gjakun e przier me hi, me dru e me buk dhe e prdornin si ila pr njerz e pr bagti. Nj pjes t mishit t dashurit t pjekur e hanin vet e nj pjes ua ndanin t vobektve. (F.Nopa, mat. cit., f. 66). N Sheper, natn e buzmit fusnin n zjarr nj bri dashi., (Kulti i zjarrit - Sheper, 1972, AE). Ktu pra n origjin kemi t bjm me flijime t mirfillta hyjnis s vegjetacionit q prfaqsohej n buzmin (a krcurin).

288

MARKTIRTA

Riti magjik i t^hkrepurit t urve t ndezura t buzmit te koshari i drithit, ndr bagti e n ara, ka t bj me besimet n lidhje me forcn e zjarrit pr prodhimtari, pr pjellori, forc q e fiton demoni j vegjetacionit gjat flijimit t tij n zjarr, pra gjat kontaktit me zjarrin. Kemi par se copat e buzmit pas djegies i ven n koshar t drithit, a n vath t bagtive, diku i hedhin n skaje t arave ose i kryqzojn n lm. Edhe hedhja e hirit t buzmit ndr ara kishte t njjtin funksion: q hiri i hyjnis s flijuar t ringjallej bashk me bimt e arave me nj forc t re. Buzmi, pr deri sa ka qen nj shfaqje e veant e kultit t bimsis, kuptohet nuk ka qen i veant pr Shqiptart. Buzmin dhe ritet n lidhje me t i ndeshim n forma t ndryshme n popuj te Sllavt e Jugut, te Grekt, te Romakt, i ndeshim n popuj t ndryshm t Europs si n Itali, Spanj, Angli, Gjermani e n vendet skandinave. Esht me interes t shnohet se buzmi e ritet e tij n Bosnje, Mal t Zi, Kosov (S. Kulisic, vep. cit., f. 30-48) jan shum t prafrta me ato t dhna q kemi vrejtur n Shqipri e kjo ka rndsi prfaktin se ktu kemi t bjm me trevn ilire, prej nga mendohet se u trashguan shum elemente kulturore n pasardhsit e tyre t s njjts trev. Vihet re se n popujt me tradit vetm blegtorale ritet me buzmin kan karakter vetm blegtoral, ndrsa n Shqiptar ritet me buzmin kan karakter bujqsor e blegtoral; madje n shum raste karakter m tepr bujqsor, gj q dshmon pr nj tradit t lasht bujqsore n popullin ton. Ana e trash e buzmit gjithnj konsiderohej si e bujqsis, ana e holl pr blegtorin (ktu: edhe t ushqyerit, edhe lngu q parashihte prodhimin e ardhshm).

3. Bimsia
.

N popullin ton ritet q kishin t bnin me kultin e bimsis n drejtim t pjelloris ishin t shumta e kishin t bnin me do fest e akt t rndsishm bujqsor e blegtoral t ciklit vjetor. N vise t ndryshme t Shqipris, n Veri e n Jug, ishte zakoni q pr Dit Vere t vihej ndonj gjelbrim, gjmb i njom, n shtpi e n kasolle t bagtive, kjo si shenj mbarsie e pjellorie. N shumicn e rasteve vinin deg thane, sepse ato lulzojn q n dimr. N krahina

MITOLOGJIA NDER SHQIPTARE

289

ku ka ullinj si n Berat, Bregdetin jugor e tjer vinin deg ulliri. N disa raste shkulej dhe bari e hidhej n vatr a n zjarr. N Labri, Ditn e Vers, do nn merrte nj fmij dhe e onte n nj vend ku kishte bar. Aty fmija vinte kmbn e djatht dhe e ma me nj thik e priste dheun rreth kmbs. At cop dh n plis, me bar e onte djali n shtpi pa folur, e vinte afr zjarrit q t vyshkej bari. Pas pak gruaja merrte nj pal grshr dhe e priste barin. Derisa t mbaronte s preri prsriste shum her kto fjal: "Si del prej rrnjs s vjetr bari i njom dhe nuk i humb kurr fara, ashtu dhe njerzia dhe malli ishtpis son u shtoft e mos u shoft kurr!". N vendin ku merrnin plisin hidhnin miell ose thrrime buke e i mbulonin me copn e dheut t prer. (K.Kamsi. Besime t popullit n Labri, f.304). N prgjithsi, ky rit i prshkruar, n Dibr, n Malsit e Tetovs e t Kumanovs, n vise t tjera, me dheun me bar, bhej ditn e Shn Gjergjit. Ktu kemi t bjm me flijimin q ka lidhje me kultin e toks. N Lum e krahina t tjera t Veriut, bnin rrath shelgjesh e i venin mbi kok; n Jug n t kremten e Shn Gjergjit bnin kurora me gjelbrime t ndryshme prt'i vn n kok, e kjo, kuptohet, prforc e shndet. Kulti i bimsis pr pjellori e mbarsi zinte nj vend shum t rndsishm n festn e Shn Gjergjit. Kudo n Shqipri ishte zakon q kt dit pa gdhir mir t kputnin barra e deg bimsh t caktuara e t'i vinin n der t shtpis, n dritare, n kasolle t bagtive diku dhe n koshar t misrit; edhe n mti t bulmetit lidhnin domosdc disa nga kto barra. Diku me nj deg arre a t nj bime tjet sprkatnin me "uj t ri pa fol" shtpin, njerzit e shtpis, bagtince kasollen. N prgjithsi n vise t ndryshme si Kuks, Mirdit, Mat Labri, Dardh e Tomorrit, Kor e Prmet etj., nn mjelcn e qumshti n shtrung vinin bart njom e shpendr. Le t kujtojm se shpendrc me t njjtat f unksione pr Shn Gjergj prdorej dhe n popuj t tjer t( Ballkanit (p.sh te Bullgart). N shum raste shpendra dhe bari i Shi Gjergjit ishin dy bimt e gjelbrimitt ksaj dite, barishte kulti. Kt dit n shum krahina u jepnin krip bagtive dhe bashk< me kripn u shtinin dhe barra t ndryshme; n Veri t Shqipris mi tepr shpendr, ose bar Shn Gjergji a lule Shn Llezhdri, ndrsa n < Jug nj kompleks barrash t ndryshme, q i shkulnin t njom dhe thanin at dit n zjarr a n furr. N shum krahina t vendit ton kt dit vihej n der t vathit nj deg e njom q t kalonte mbi t bagtic

zw

MARKTIRTA

Flet Mngorje. Labri. Zbukurime me zanafill mitike. Punim leshi.

kjo bhej prforc e mbarsi n gj t gjall. N Dardh t Beratit, pr t kaluar mbi t bagtit dit e Shn Gjergjit, vinin nj ferr t gjelbruar e q t kishte rrnj n t dy ant, dhe kjo, pr qllime pr t cilin u fol m sipr.

N t gjith Shqiprin dhe n Kosov (T.P. Vukanoviq, Prezici antopomorfnih idola u srpskom i arbanaskom folkloru n "Vranjski glasnik", VII, Shkup, 1973, f. 165-174) gjendej n ara e sidomos n kopshte, nj shenj' e vn mbi nj dru, q n vise t ndryshme quhet me emra t ndryshme": "plaku i kopshtit", "dordoleci i kopshtit", "sut kopshti", "surrat kopshti", "plaka e kopshtit", "nuse kopshti" e kshtu me radh. Kt shenj n shum raste e kemi gjetur me nj kafk kali, gomari a t ndonj kafshe tjetr sipr, ose dhe t ndonj shpendi t mbytur sipr, e kemi gjetur dhe t veshur si njeri, me shum lecka.

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR Funksioni i tij kryesor m i vjetr, sipas besimeve popullore, isr per t ndalur marrjen msysh, pra dmtimin e kopshtit nga syri i ke duke besuar se nga syri i keq kopshtit i binin smundje e perimet n delnin t mbara, dmtoheshin nga krimbi, flutura e insekte t tjera. Du br krahasim me prdorimin e ktij objekti nga popujt primitiv, i del se n fillim ky ka qen nj dru a nj shkop i njom, i marr nga p^ e i vendosur aty me kuptimin e demonit t bimsis. Ky me koh, i besimet popullore, si rit, sht zoomorfizuar, prandaj e kar zoomorfizuar dhe si objekt duke i vn sipr kafka kafshsh e shpenc t ngordhur. M von n besimet popullore sht antropomorfizuar df pra si objekt i kan dhn formn e njeriut. N popuj primitiv kur I objekt nuk e kryente detyrn e bimt nuk shkonin mbar, "e plagosnir i ngulnin gozhda, ose edhe e thyenin a e digjnin dhe e zvendson me nj tjetr. N Kuks (Kulti i zjarrit, Gjinaj e Bicaj, 1972, AE) dhe dis vise t tjera t vendit ton, kur bimt e kopshtit nuk shkonin mbar digjnin "plakun e kopshtit". Kjo sht tepr domethnse n rrafj krahasues. Funksioni q i kan dhn ktij "plaku t kopshtit"6he t "aravi si mbrojts i bimsis nga egrsirat e shpendt, duke menduar se mund t'i friksoj ato, sht nj gj shum e von, prandaj shpjegim M. Kosvenit. (M. O. Kosovn, Oerek istoriti pjervobytnoj kultur Moskva, 1955, f.65) sipas t cilit "plaku i kopshtit" sht nj shpikje njeriut primitiv pr t ruajtur bimt nga egrsirat dmtuese, nuk i qndrc s vrtets. Edhe t zbardhmet e potket, shkopinj a deg bimsh q vihen n livadhe a djerrina pr t treguar se.aty nuk duhej t fuste njeri bagtin se ajo cop tok e ka t zotin q do ta shfrytzoj, n origjin ka t bj me degn q prfaqson demonin e bimsis. Me koh kjo ka marr funksione krejt t tjera, funksionet e t treguarit t pronsis mbi tokr Kt na e sqaron m s miri "krandja e Shngjergjit", q e prdc Uima dhe disa vise t Kosovs (si Kaaniku etj) n mnyr t detyrueshme si shenj pronsie, dhe ja si veprohej konkretisht: Ditn Shn Gjergjit q me nat, n mnyr t detyrueshme nj burr i shtpis (kjo ndodhte n do shtpi) dilte n pyll aty afr e priste disa deg t hjoma me gjethe (zakonisht deg lisi), jo m t shkurtra se nj met' dhe i ngulte nga nj n do pjes t toks s tij: n do ar, n kopsh h do livadh, n do djerrin, n do magje dhe nj n oborr t shtpis

292

MARKTIRTA

Kjo ishte shenj e pronsis mbi do pjes t toks. N qoft se n nj vend, t zem, n nj ar a n nj kopsht nuk ngulej Krandja e Shn Gjergjit, ajo zihej tok pa zot e pra mund ta shfrytzonte kushdo q i vinte pr mbar, pavarsisht nga fakti se at tok e kishte trashguar prej shekujsh akcili si pron t tijn, pavarsisht nga fakti se kopshti a ara mund t ishin t mbjellura. Edhe oborri i shtpis nuk ishte yti n qoft se at dit nuk ngulej n t Krandja e Shn Gjergjit, edhe kopshtin apo arn e mbjellur nuk e kishe tnden, po nuk ngule n t Kranden e Shn Gjergjit. Esht e qart se diku kan qen ngul dhe n disa raste vazhdonin t nguleshin deg druri t tilla t gjelbruara, t njoma, plot gjethe n funksionin e demonit t bimsis pr pjellori e mbarsi n bimt e arave e t kopshteve dhe n ent e bulmetit. Krishterimi duke mos mundur ta zhdukte kt zakon t lasht pagan, e ka krishterizuar, duke kthyer degt e njoma t bimsis n kryqe. Dihet se kryqet q viheshin n ara, n kopshte, n kasolle t bagtive, Ditn e Shn Gjergjit, ruanin deri n koh t vona, sipas besimeve popullore, funksionin e objekteve q sillnin pjellori e mbarsi n bimt e arave, kopshteve, n gj t gjall dhe mbarsi n fmilje; ato viheshin n vatr, n hambar t buks, n ati a n vende t tjera t shtpis, po prt njjtin qllim.

4- Bimt bujqsore, produktet e tyre N ritet pr pjellori n bujqsi nj vend t rndsishm zinin kashta e thekrs, e grurit, e m rrall e misrit bashk me produktet prkatse t ktyre bimve. Aty prfaqsoheshin faza t ndryshme t ciklit t bims s buks si: bima e grurit a e misrit t porsambir, kashta me kallinj, kallinj t veant t pazhveshur, kokrrat e drithit t shir, drithi I zier, drithi n buk rituale t fests s caktuar, ushqime t bra nga ky drith, si pite, byrek, qumshtuar a ushqime t tjera me karakter ritual, far gruri, misri, e kshtu me radh. Ktu ndeshim veprime t ndryshme t karakterit bujqsor si mbjellje rituale, brje lmi, ruajtje t drithit t zgjedhur si nj far hajmalie q do t shrbente n t ardhmen pr pjellori n bujqsi, zvendsim t ksaj "hajmalie" t vjetr me t ren nga viti n vit.

MITOLOGJIA NDER SHQIPTARE

29:

Kur flitet pr kuptimin e prdorimit ritual t tyre, ktu nuk sht fjalc as pr kashtn e drithit, as pr kallinjt e as pr bukn e produkte te tjera ushqimore n prgjithsi, por pr dorzn e kashts (t thekrs t grurit, t elbit, a t misrit) t zgjedhur posarisht pr kt qllim, p kallinjt, apo nj sasi t caktuar drithi, pr buk a ushqim ritual t caktuai dhe vetm ktyre t fundit u visheshin, sipas besimeve popullore, cils t veanta, aftsi prt ndikuar n pjellori. a. Dorza e kashts dhe lmi. Esht fjala pr at kasht q prdorej n rite t ndryshme, n vise t ndryshme t Shqipris, natr e buzmit. Kjo zgjidhej me koh pr kt qllim dhe ruhej me kujdes. N vise t Europs, duke prfshir ktu edhe Bosnjn, Maiin e Zi, Kosovr e n prgjithsi popujt e Ballkanit, si e till shrbente dorza e fundit e korrjes s grurit, ose n ndonj rast dhe dorza e par e fillimit t korrjes s grurit t ri. N disa vise t Shqipris, sipas disa t dhnave t S Shkurtit (S. Shkurti, Korrja e drithrave, "Etnografia shqiptare", 1976 VII, f.65.) dorza e par ose dorza e fundit e grurit t ri, ruhej n shtp n nj vend t veant gjat gjith vitit dhe, n disa krahina, prdore n ritet bujqsore t Krshndellave. Por n shumicn e fshatrave shqiptare, pr t cilt sht mbledhur material i ktij lloji, zakoni i ruajtjes s dorzs s par nuk njihej. Me sa duket, kjo gj sht ln me koh pr arsye t zvendsimit t kulturave bujqsore. Ka qen tradit mbjellja e melit, e thekrs, e elbit apo e grurit, por m von kur kto u zvendsuan me misrin, vazhdoi prsri n shum raste t prdorej n ritet e Krshndellave, kasht thekre a gruri e huajtur nga vise q vazhdonin prsri t'i mbillnin kto kultura t tradits s lasht vendse. N disa vise shqiptare, n Veri e n Jug, deri von ruhej zakoni pr t ln n ar dika pa korrur e kjo kishte t bnte me besime se do t kishte mbarsi n prodhimtarin bujqsore n vitin pasues. Diku kjo pjes e ars korrej m von e diku nuk korrej fare e thuhej se e linin pr ta ngrn gjith "malukatt e toks" (shpend e kafsh t egra, insekte e tjer). Ndoshta ktu kemi t bjm me dorzn e fundit, ose nrie dika t afrt me t, por me siguri kjo pjes e ln n ar pa korrur kishte t bnte me demonin e drithit, fuqia e t cilit duhej t ndihmonte Pjellorin e ardhshme t toks. N demonin e drithit kan t bjn dhe ata kallinj gruri bashk me kashtn q zgjidheshin gjat korrjes dhe thureshin grshet e vareshin

MARKTIRTA

n an t vatrs (e q jan qujtur "gjeli igrurit), ku qndronin deri n korrjen e grurit t ri. Me korrjen e grurit t ri kta hiqeshin e zvendsoheshin prsri nga nj grshet prej gruritt ri t porsakorrur. N disa raste ky grshet vendosej, jo n vatr, po n hambart miellit. N fshatrat ku mbillej kryesisht misr, gjat korrjes s tij zgjidheshin 23 apo 5 kallinj shum t mir e vareshin bashk me kashtn mbules t tyre n nj an t vatrs ku qndronin gjat gjith vitit. Nj deri dy kallinj t till futeshin dhe n hambar dhe ruheshin aty gjat gjith vitit. Korrja e re i zvendsonte ata me t tjer. Kt e kemi vrejtur n Zadrim, n fshatra t Krujs, n Myzeqe e kshtu me radh. N disa raste si n Mirdit, Berat (Dardh), Myzeqe si t till zgjidhnin kallinj misri q kishin kokrra me ngjyra t ndryshme (t bardha, t kuqe, e t zeza). Por aq m mir, ishte t gjendeshin kallinj pllojc. (kalli me klysh - nj kalli misri rreth t cilit ishin rritur dhe nj, dy, tre e m shum kallinj t tjer t vegjl ngjitur me trupin e tij), se kta, sipas besimit popullor, kishin forc t madhe pjellorie n bujqsi. Kallinj t till pllojc vareshin n vatr dhe n hambar t buks ku liheshin gjat gjith vitit dhe, n qoft se nuk gjendeshin kallinj t tjer pllojc pr t'i zvendsuar n korrjen e re, liheshin aty t varur dhe gjat vitit tjetr apo dhe pr vite me radh. Me kultin e bimve bujqsore e t kashts ka t bj dhe zakoni sipas t cilit prashitsi i misrit, me t filluar punn n ar, fuste tri bim misri n brez dhe i mbante aty me besim se n kt mnyr nuk do t kishte dhmbje mesi gjat prashitjes. Me t njjtn mnyr e t njjtin besim vepronte dhe korrsi i grurit, duke mbajtur n brez tre kallinj gruri. Sipas besimeve popullore m t hershme, kto do t'i jepnin forc trupit n pun, pasi forca e hyjnis do t kalonte te trupi i tyre. Si na dshmojn faktet e shkruara nga fundi i shek. XIX dhe n fillim t shek. XX, materialet arkivale dhe ato t mbledhura n terren n Veri t Shqipris e n Kosov, n krahinat q ishin nn ndikimin krishter, natn e 24 dhjetorit hidhej n vatr kasht thekre, elbi apo gruri, e m rrall kasht misri; kjo e fundit n munges t njrs nga llojet e para. Thuhej se at nat me t pernduar dielli (n Kosov) shprndahej kasht gruri a thekre rreth vatrs.(AE, M. Prela: Kosova ndr doke H.D., 1933, nr.4, f.186). N prgjithsi ndr Shqiptart kjo kasht vihej e kryqzuar nn tryez n mbrmje kur hanin dark. Mbas darke, kjo kasht hiqej prej

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

295

E
i

aty dhe vihej n nj qoshe t dhoms ku e linin deri t nesrmen bashk me tryezn e buks t shtruar e t mbushur me t tra ushqimet rituale t darks. T nesrmen me kt kasht "bnin lmin"n arn m t mir t buks, q natyrisht ndodhej jo larg shtpis. N shumicn e rasteve ndeshim zakonin q lmi bhej n vendin ku zbardhej misri, aty ku bhej lmi i misrit n vjesht, pra n at ar pran shtpis ku zakonisht ishte lmi kryesor i grumbullimit t misrit t zhveshur n ar. "Lmi: bhej n ar pa zbardhur drita, pak mbas mesnate (e dits s 25 dhjetorit). Zakonisht pr t br lmin shkonte nj burr e nj grua, ose nj burr e nj a m shum fmij. Para se t shkonin, laheshin mir q t mos "prdhosnin lamin", se prndryshe nuk do t'i "kushtonte t brit". Me vete n lm merrnin nga t gjitha ushqimet e darks dhe nj buk t pathyer fare ("buk rrokull') bashk me nj "kokl djath", dhe kt t pathyer. "Lmi" q bhej me kasht ishte nj figur n form rrethi, me diametr 3-4 metra e me nj kryq n mes. N ndonj vend bhej dhe n formn e katrorit me brinj 3-4 metra. N Nenshejt t Mirdits hidhnin mbi kt lm prpjet coprat e buzmit duke thn: "Kaq u baft lami i drithit!". Diku, duke shqiptuar kto fjal, hidhej prpjet kasht nga ajo q prdorej pr brjen e lmit. N Mirdit, n disa fshatra, djali rukullisej n ar te lmi duke thn: "Kaq u bft trangulli, kungulli, kollomoqi, speci!"etj.. N lm hidhnin ushqime, hanin e pinin aty (pran lmit) prej ushqimeve t ndryshme e sidomos ver, buk e djath. Ja disa dshmi n lidhje me zakonin e "t britlm": N Dukagjin thuhej: "merr kashtn e grurit pr me dal me ba lamin. Nj grua e konakut ndej 'rrinte gadi me i dhan Sokolit me vedi strajcn dhe buk kollomoqit t'xeet brend qi, mas zakonit, gjithkush delte me ba lamin, do ta kishte me vedi prmeja da te lami fmijve t katundit, q kurr nuk mungojshin me ndjek at q merrte rrugn me dal me ba lamin. Sokoli s'vonoi me u gjet te vendi i shenjuem: ishte nji tok buket qi u shtrihej mu n shpat t malit. Aty mbi strajcn e buks e t bulmetit, shkatrroi bykun e me t baninj shej kryqi m'u n'at ar e bani lamin tuj e rreshtue bykun n'dy anzat e kryqit. Pra kemi nj rreth me nj kryq brenda - symbol i diellit. Mbasi mbaroi lamin kthej te strajca pr me da bukn e djathin npr fmi qi u gjindshin pran tuj pritun". (B. Palaj, Buzmi i Kshndellave n'Shal..., f.95). "Nnadje, n t' zbardhun t drits u uan e ban lamin n ar katr qoshesh me

296

MARKTIRTA

kasht gruni e nj kryq mjedis. Morn tepsin me pite, bukn pa thye aspak, gogln e djathit, ibrikun e rakis e i vun n mjedis lami. U uln e hangrn sa mujtn. (Gjon Karma: N malet tona, Folklor, Shkodr, 1940,f.73.) Esht e kuptueshme se ushqimi te lmi, n origjin sht nj flijim pr tokn e buks pr t br q ajo t ket forc pr t prodhuar vitin e ardhshm. Zakoni i mbajtjes s kashts nn tryez, e cila qndronte n vatr natn e 24 dhjetorit, duke e krahasuar me nj fenomen t till n popujt e tjer t Europs e t Ballkanit n veanti, ka t bj me nj lloj lmi ritual n vatr q, kuptohet, bhej me qllim q demoni i drithit, q prfaqsohej n kt kasht, t'u jap forc e mbarsi bereqeteve, prodhimeve n prgjithsi n kt familje. Nj variant lmi ritual sht edhe drithi q n disa krahina hidhej n vatr natn e s kremtes. N Myzeqe m plaku i shtpis ngrihej me nat mngjezin e Vitit t Ri e hidhte n vatr prpjet grur e misr duke thn: "Mirseerdhe Viti i Ri, qofshi me shndet, me ksmet, me bereqet, me para n qeset!" (K.Vide, art. cit., f.9). N rite t ndryshme t festave t vitit lmi kishte nj rndsi t posame. Kt na e prforcojn dhe rite e besime n lidhje me lmin e grurit a strumbullarin e tij pr t cilt tregohej nj nderim i veant. Kudo n Shqipri, sipas dshmive, lmi i grurit duhej mbajtur i pastr, nuk mallkohej n asnj rast se besohej se nj veprim i till sillte fatkeqsi. Strumbullarj i lmit nuk digjej se konsiderohej si mkat q ndshkohej me dme n bereqete ose n kafsht e punimit t toks, si q, buaj e kuaj. N Shngjin t Tirans dhe n vise t tjera t Shqipris, besohej se po t digjej strumbullari i lmit, "digjej bereqeti". (Tiran, AE, 799/ 82, f. 21). N prgjithsi n Shqipri ndalohej t bheshin shtpi n vendet e lmenjve, strumbullarit t lmit do t'i vihej nj kuror prvashesh (barishtesh) me besim q vitin e ardhshm t kish lmi shtes drithi sikurse shtrohej prvashja n tok. (J.Nushi, pr Myzeqen, shih: art. cit., f. 315). N Kosov, kur pendtart a bujqit shkonin prt mbjell grurin e vjeshts, m s pari themin nj gjel mbi strumbullarin. Ky veprim shprehte besimin q gruri t bhej i kuq. (S.Kulisic, vep.cit., f.88-89). N Myzeqe shpeshher strumbullari shkulej e vihej n tavan t shtpis pr t mos u dmtuar. Ndodhte q strumbullari i vjetr, kur zvendsohej nga i riu, lihej t kalbej pran lmit, por as nuk e digjnin e as nuk e prdornin pr ndonj nevoj tjetr. Lmi, n shumicn e rasteve,

MITOLOGJIA NDER SHQIPTARE


-

297

n besimet popullore konsiderohej si vend ndejtje shpirtrash e frymsh, hijesh t ndryshme, prandaj dhe ndalohej t ndenjurit natn n lm. (AE. T dhna t shumta pr besimet n lidhje me lmin ka n koleksionin e materialeve "Korrja eshirja edrithrave.") N popullin ton ritet n lidhje me lmin n kohn e shirjes s bereqetit (grurit n ver, apo misrit n vjesht) jan nga m t ndryshmet: q nga prgatitja e buks pr ritualin, flijimet (gjel apo bagti), respektimi i lmit si nj vend i mir, deri te djegia e kashts s grurit pran lmit (si kemi folur edhe m par n lidhje me festn n koh t korrjes: 24 qershor). Kto rite kan rrnj t lashta. N lidhje me kt na flasin edhe dokumentet e ndryshme historike, si sht nj e vitit 1520 q thot: "Kur spahillart mblodhn ispene nga t martuarit u jepej nga nj pul dhe nga nj pogae. Kt e dhnkan dhe n koh t lmit. Meqense nj gj e till sht tradit prej kohve t lashta, u regjistrua t mbetet kshtu, d.m.th. le t japin nga nj pul e nga nj pogae ather kur mblidhet ispena e kurtatohet lmi". (Burime t zgjedhura prhistorin e Shqipris, III, Tiran, 1962, f.42). Kjo dshmi fletshum pr dhuratat rituale n koh korrje e shirje t grurit. Nga t gjitha kto q u prmendn m lart besohej se lmi si vendndejtja e demonit t drithit krkonte t respektoheshin rite t tilla e kjo do t ndikonte n nj prodhimtari t mir t drithrave n vitin pasardhs. Ai "ruante" n vetvete forcn e pjelloris jo vetm n bimt e buks, por edhe n lindjen e grave. Pr kt arsye, grat shtatzna, prt lindurleht e me sukses, shkonin e silleshin rreth strumbullarit t lmit e kryenin aty edhe ndonj rit me fjal. b. Rrushi e pemt. Rite t veanta, n vise t ndryshme t Shqipris Veriore e Jugore, kryheshin n lidhje me hardhin. N Mirdit, prpara ose mbas darke, m 24 dhjetor nj burr bashk me nj fmij merrte me vete ver e raki e nga pak prej t gjith ushqimeve rituale t asaj nate e shkonte te nj hardhi q bnte rrush t mir e me shumic. Pran hardhis vinte n tok ushqimet e pijet dhe krasiste tre shrmenda. Merrte fmijn para duarsh, duke ia vn duart nn sqetull dhe e ngrinte tri her lart te t prerat e hardhis duke shqiptuar t tri hert me radh: "Kaq u baft veshi i rrushit!". Fuste n goj nga t gjitha ushqimet nga pak, duke mos harruar n kt rast as vern e rakin; i prtypte ushqimet n goj

298

MARKTIRTA

e pastaj lshonte nga pak ushqim prej gojs n tri t prerat e hardhis. Pra "ushqente hardhin'. Ktu duhet kuptuar si nj flijim i ushqimeve pr hardhin. S fundi burri me fmijn, pasi hanin prej t gjitha ushqimeve q kishin marr me vete (n mnyr t detyrueshme duhej t hanin nga t gjitha, qoft edhe sa pr shenj), ktheheshin n shtpi. Nj pjes e kashts s grurit nga ajo e mbrmjes prdorej pr t lidhur pemt n nj koh me brjen e lmit. Pr kt qllim nj burr i shtpis merrte nj spat. Pas tij shkonte nj djal i vogl q mbante n duar kashtn e grurit, e cila do t prdorej pr t lidhur degn e pems. Kur i afrohej pems, matej ta priste me spat duke i thn: "A do t bajsh a tpreva\T ose "Ban se t preva!". Djali i vogl prgjigjej n emr t pems duke thn "M fal se t ndjeva!". N disa vise thuhej: "Mos mpre edhe kt her se sivjetnuk t la pa gja";diku; "Mos m pre se do t baj me thes". Burri, pas ksaj prgjigje, linte "prerjen", merrte pak kasht nga krahu i fmijs dhe lidhte me t pemn. (Shih pr kt ve t tjerash, dhe Nata e buzmit, mat.cit. f.31-32. Buzmi i krshndellave n Shal.. .f.95). Kshtu veprohej me disa lloje pemsh. N Kosov (SE. M. Prelaj, "Kosova n doke e bestytni t veta", f.186) shkojn me kmes e me sakic n vresht e me shishe t rakis e i thon: "Vnesht, qitsepo tpres!"me shpres e besim t plot se me t vrtet nga ky krcnim ka pr t prodhuar. N fshatra t Myzeqes, n mngjes ditn e Vitit t Ri plaku i shtpis merrte kulain e posam ritual t ksaj feste e shkonte dhe e thyente m katrsh mbi nj hardhi q bnte rrush t bardh. (K.Vide, art. cit. f. 154.) J. Hahni na thot se ditn e "Ujit t Bekuaf (6 janar) n Rrz t Tepelens sprkatnin vreshtin me uj t bekuar dhe n 4 qoshet e vreshtit hidhnin katr krcinj dhe derdhnin pak ver. Pastaj rrokullisnin nj buk t rrumbullakt prej ders s vreshtit e deri n mes dhe thrrisnin gjith korbat e shpezt q dmtonin rrushin, me kto fjal: "Mblidhuni o sorra e korba t hani e t pini e nakar mos na kinil". Ai shton se, mbas kuptimit shqiptar "kjo sht nj thirrje shum serioze". (Visaret e Kombit, vllimi XIII, Tiran, 1944, f.188). N Kosov t Prmetit dhe n Paftal t Beratit riti te hardhia bhej n kt mnyr: Bnin byrek me trahana e kula me vez dhe ditn e Vitit t Ri n mngjes shkonin n vresht, i bnin t rrokulliseshin iliminjt nprmes hardhive, po ashtu rrukullisnin kulain, pastaj prisnin tri deg hardhie, i merrnin e thurnin me to nj kuror, duke i vn dhe nj llastar

MITOLOGJIA NDER SHQIPTARE

299

ulliri prpjet. Vendit ku pritej dega e hardhis, i hidhnin ver e vinin pak byrek me trahana. Kurorn e hardhis, q e ruanin jasht shtpis, e hidhnin ditn e "Ujit t Bekuar" n krua a n ndonj rrke. N Leshic t Prmetit ditn e "Ujit t Bekuar" lidhnin me kasht thekre t gjitha pemt dhe i njomnin me "uj t bekuar"q t lidhnin shum kokrra. Me kt rast mkonin vreshtat duke prer tri deg hardhi (nj n fund, nj n krye e nj n mes t vreshtit), t cilat i lidhnin me kasht dhe i hidhnin n pellgun e gurrs s bekuar q t lidhnin shum rrush. (AE, Legjend, Prmet.f. 133-134). N gjith krahinn e Prmetit prve lidhjes me kasht t pemve, "ushqeheshin", me petulla e me grur edhe strumbullari i lmit e hambart q t mbusheshin me t shira e me bereqet. (Q. Haxhihasani, Krkime dhe vzhgime folklorike n rrethin e Prmetit, BUSHT, SSHSH 1959,8, f. 135). N Tiran bnin nj krasitje rituale t hardhis n tri deg n funti t hns s janarit. Majat e ktyre degve i lyenin me sheqer, me besim se kshtu rrushi bhej i mbl si sheqeri. {Magjit dhe praktikat e tjera, "Diturija", 1928, 4, f. 156). N Kurian t Fierit, Ditn e Nevruzit (25 mars), n do pem ngjitej nga nj cop brumi prej mielli misri. Kjo bhej "pr t'usiguruar"njomsi pemve (AE, Mitologji e besime, Kurian i Fierit, 1973; Inv. 646/82, f. 15). N Bishan t Vlors po at dit i lidhnin pemt me kasht gruri, thekre ose dhe me bar (AE - IKP, Mitologji e besime n Bishan t Vlors, f. 16 - Inv. 808/ 92) dhe i lyenin me gjakun e kurbanit, q therej posarisht pr kt t kremte. N materiale t ndryshme kto rite pr pemtdhe rrushin na dalin thuajse t njjta n vise t ndryshme t Shqipris, po diku n trajta m arkaike e diku n trajta m t zhvilluara e m t zbeta; diku si ndikim i krishterizmit a islamizmit ato kan ndryshuar dhe datat e t kremteve kur bhen kto rite. Ritet pr rrushin dhe pr pemt jan n origjin flijme q u bheshin me qllim "prt dhn" forc n pjellori e prodhim. Po pr t njjtin qllim ishin dhe ritet e tjera magjike, si ishte t krcnuarit me spat pr t prer pemn, "prt detyruarat q t premtonte prodhime pr vitin e ardhshm". Kashta me t ciln lidheshin pemt e hardhit e vreshtit prfaqsonte demonin e drithit q do t'u jepte forc pjellorie. c. Buka rituale, drithrat, ushqimet e f rutat. Buka, si nj element shum i rndsishm i t ushqyerit tradicional t popullit ton, si nj

300

MARKTIRTA

prodhim baz i bujqsis pr jetesn e njerzve, ka zn vend t dukshm n rite t ndryshme t jets familjare e shoqrore, sidomos n ato me karakter t theksuar bujqsor. Bashk me bukn n kto rite na dalin dhe drithrat si: gruri, misri, thekra, elbi etj, si dhe ushqime e fruta t ndryshme. Ktu nuk sht fjala pr buk, ushqime, drithra a fruta n prgjithsi, por pr objekte rituale t bra posarisht e n mnyr t domosdoshme pr rite t caktuara. Si zakon i prgjithshm shqiptar ishte t prdorurit e buks apo kulait t posam q ndahej prt'u ngrn kur lindej fmija, apo kur i vihej emri. I till ishte "kulaia buka e nuses" n martes; po kshtu bhej dhe buk e posame riti n vdekje ose grur a misr i zier q e hanin t pranishmit n varrim. Nnkuptohet, n t gjitha kto raste buka rituale apo drithrat ritual kishin t bnin drejtprdrejti a trhtorazi me kultin e demonit t drithit q jepte fat, mbarsi e pjellori. Pra ishte ai element, t cilit n besimet popullore i vishej nj forc e veant, aftsi pr t br mir, pr t ndalur fatkeqsit e pr t sjell fatbardhsi n jetn e njerzve. N Rrz t Tepelens, sipas Hahnit, 24 dhjetori quhej Dita e Kolendrave, t cilat i gatuanin pr kt dit (kolendra-kule ritual q gatuheshin enkas pr kt fest). Kolendra e par ishte e qeve dhe e varnin n mur t vatrs pr t'i sjell mbarsi shtpis. Fshatari, kur fillonte lrimin e arave n pranver, e thyente kt kolendr (kula) ke balli i qeve dhe ua jepte pr ta ngrn. (J. G. Hahn, vep. cit. f. 154) N Prmet (AE. Legjend, Prmet, f.136) e n vise t tjera t Shqipris, pr Krshndella bnin kolendra (kula t rrumbullakt) me nga nj vrim n mes e t zbukuruar prsipr. Pr shtpin, bujqsin e gjn e gjall bnin nj kolendr t posame, duke bashkuar tre kolendra bashk n trajtn e nj trekndshi, q e varnin n mur, brenda n vatr dhe Ditn e Vers e shtypnin n tavan dhe ia jepnin gjs s gjall ta hanin t przier me xbuk (bim me nj kokr n rrnj sa nj patate). T tilla kolendra, si n Prmet e Rrz t Tepelens, bheshin n prgjithsi n Jug. Nga kto u shprndaheshin njerzve t shtpis, sidomos fmijve, por dhe farefisit e fqinjve (i dhuronin njri-tjetrit aq kolendra sa njerz kishte n shtpi). Kolendra u jepeshin dhe kolendarve q vinin pr vizit a pr t uruar e pr kt do t flasim n nj vend tjetr. N Myzeqe, natn e Vitit t Ri, pasi binin njerzit pr t fjetur, e zonja e shtpis gatuante nj kula me gjalp, t cilit i fuste Brenda

MITOLOGJIA NDER SHQIPTAR

301

edhe nj monedh. Kulai piqej n prushin e vatrs q shpupurishej me shkopin e thans dhe mbulohej po me prush. Pasi e nxirrte kulain e pjekur nga prushi, e zonja e shtpis e vinte n nj tepsi q kishte brenda nj dor misr a grur. Sipr tij vinte nj shuk gjalpi, nj thel djathi dhe nj qese para. Pastaj i mbulonte t gjitha me nj tepsi a kanistr mu n mes t shtpis. T nesrmen, pasi kryheshin disa rite paraprake, kulai ndahej n aq pjes sa ishin njerzit e familjes dhe, pr at q do t'i binte n copn e tij monedha, thuhej se ishte m me fat nga pjestart e tjer t familjes. (K. Vide, art. cit., f. 136). N fshatra t ndryshme t Labris, diku dhe n Kosov, a n vise t tjera shqiptare, ditn e par t mbjelljes s t lashtave kryhej nj rit i till (S.Shkurti, dhn gojarisht, sipas shnimeve t ekspeditave t tij): Zonja e shtpis at dit q n mngjes hert gatuante nj kula t cilin e fuste n trastn e fars q drgohej n ar pr mbjellje. Kur fillonte brazda e par, nxirrnin kulain, e thyenin mbi bririn e njrit ka n katr pjes. Dy nga copat ua jepnin qeve pr t'i ngrn, nj pjes e hante bujku dhe pjesn e katrt e hidhnin n brazdn q hapte s pari parmenda e q aty mbulohej me dh nga brazda e dyt e parmends. N vise t ndryshme t Shqipris, diku bhej byrek, diku lakruar, diku buk, diku ndonj lloj ushqimi tjetr (me brumra), por do her futej dhe nj monedh pr fat, si bhej dhe n rastin e prmendur pr Myzeqen. Kjo bhej pr Krshndella, pr Vitin e Ri a pr "Ujt e Bekuar". N Mirdit a vise t tjera t Veriut si buk rituale kryesore shrbente "peta". Ajo bhej duke shtruar n fillim n formn e tepsis nj shtres brumi. Pastaj hidheshin perime t grira e qull nga thelpinj arrash. N fund vihej nj shtres tjetr brumi prsipr. Bhej ngjitja e dy shtresave t brumit duke i dhn asaj formn e buks. Piqej n furr a n erep. Pas pjekjes vihej n qeth ku lyhej nga t dy ant me gjalp e lng nga thelpinj arrash; ishte pra nj lakror brenda t cilit futeshin lloje t ndryshme perimesh: presh, qep, grosh, kungull dhe qull i br nga thelpinj arrash. Nga jasht peta lyhej me lng nga thelpinj arrash e me gjalp. N festat me rite t karakterit bujqsor si Krshndellat, Viti i Ri, Dita e Vers, Shn Gjergji, etj., zienin drithra t ndryshme si grur, misr, thekr, elb, t cilt i hanin njerzit e shtpis dhe, n shum raste u qiteshin dhe vizitorve t ndryshm, sidomos fmijve. Kudo n vise t ndryshme t Shqipris, n Veri e n Jug, dikui

302

MARKTIRTA

ishte zakon t ruheshin q n vjesht fruta t ndryshme posarisht pr festat me karakter bujqsor, si fiq, moll, ftonj, gshtenja e n mnyr t veant arrat, q i gjejm kudo n Shqipri. N Mirdit e vise t tjera t Veriut pr Krshndella bheshin q n vjesht dy-tri buk t posame fiku (bukfike-bukfikja). Frutat e ruajtura diku nxireshin, pr t'i ngrn pr Krshndella, diku pr Vitin e Ri, diku pr Ditn e Vers, Shn Gjergj e ndonj fest tjetr, ose ndaheshin e nxirreshin pr ngrnje n disa nga festat e caktuara t krahins. N disa fshatra t Labris kremtohej dita e "Ujit t Bekuar" e, n kt rast vinin n zjarr nj en dheu me misr, grur, grosh e shum her me bath. Kt e quanin gurgoxh. (K. Kamsi, Besime tpopullitn Labri, f. 35 - 36) Buka rituale, ushqimet e ndryshme e frutat prfaqsojn n origjin demonin e llojit t tyre, forca e t cilit nprmjet ktyre riteve besohej se do t kalonte n prodhimin e ardhshm bujqsort bims prkatse.

5. Prshndetsi kmbmbar Ka qen zakon n popullin ton q n mngjes hert t dits s fests, pr Krshndella, Vitin e Ri, ose edhe n raste t tjera t festave me rite t shumta t karakterit bujqsor e blegtoral, pr urime t pritej i pari nj person i caktuar. Ky prshndets konsiderohej si me kmb t mbar pr fat e prodhimtari gjat vitit n vazhdim. Prshndetsi zakonisht duhej t ishte me nn e me bab e me fatbardhsi n jetn e tij familjare dhe jo jetim e fatkeq. Zakonisht ky ishte fmij, por mund t ishte edhe i rritur. N shumicn e rasteve duhej t ishte djal, po mund t ishte edhe vajz. Ndr Shqiptar ky element ritual na paraqitet n forma t ndryshme e n koh t ndryshme, ashtu si ndodh dhe n popuj t tjer t Ballkanit. Nnkuptohet, ktu kemi t bjm me mbijetesat e ngurzuara t nj fenomeni q n koh t vjetra ka pasur kuptime e funksione t caktuara rituale, t lidhura direkt me besime e botkuptime t caktuara t atyre kohrave, e, q, m von, n rrjedh t shekujve ka evoluar, sht copzuar, sht zbehur, por megjithat ka ruajtur dika nga origjina e tij, si prurs i fatit, i pjelloris, i prodhimit n blegtori, n bujqsi e n njerz. N rolin e prshndetsit kmbmbar na dalin dhe grupe fmijsn

MITOLOGJIA NDER SHQIPTARE

303

q shkojn pr t uruar, si jan kolendart Ditn e Kolendrave a pr Vit t Ri, grupet e fmijve pr Krshndella, pr Vitin e Ri, pr Ditn e Vers, pr Shn Gjergj a n ndonj rast tjetr. Kishte raste q n rolin e prshndetsit ishte nj kafsh e caktuar, q futej n shtpi kt dit a nat dhe ndonjher na paraqitej dhe si flij e fests. Dhe prursit e buzmit ose dhe vet buzmi na paraqiteshin si prshndets, si prurs t mbarsis q vinte "me dherf', "me dhf', "me dhiz e me qingja", "me djath e me gjalp', "me grur e me misr dhe me gjth t mirat."

Nga vzhgimet n terren, nga literatura e mareriale t konsultuara, na del se n prgjithsi, n ditt e festave me rite t karakterit prodhimtar pritej t vinte i pari n shtpi nj fmij pr t uruar. Ai, n shum raste, ishte i porositur q m par. Hahni thot se n Rrz t Tepelens pr Vitin e Ri e kishin pr shenj t mir t'u vinte nj njeri fatbardh i pari pr urime.(J. G. Hahn, vep. Cit, f.154). N Dukagjin ditn e 25 dhjetorit, q me nat merrnin nj djal t ri, fatbardh dhe e fusnin n shtpi i cili, mbasi bnte urimet e rastit, e qerasnin me ushqime e pije q ishin prdor Natn e Buzmit. (Buzmi i Krshndellave n Shal, f. 94) K. Kamsi na thot se n Labri pr Vitin e Ri prisnin "t'u bnte kmb"\ pari e t uronte nj njeri q t kishte qen fatbardh vitin e kaluar me qllim q edhe asaj familjeje t'i ecte fati mbar gjat vitit. Shum familje kt njeri me fat e caktonin nj nat prpara dhe e ftonin q t'u shkonte i pari t nesrmen n mgjes hert pr urime. N mngjes kur shkonte, ai merrte pak bar t njom dhe kur vinte kmbn e djatht n prag t ders, e hidhte barin n nj skaj t vatrs e thoshte: "Si mbin bari, ashtu u shtoft njerzia e bagtia n kt der!". Disa fami n vend q t thrrisnin ndonj njeri pr t'u br kmb, merrnin nj dash, a nj dele me qengj dhe e onin hert n shtpi dhe besonin se 'shte m mir t'u hynte brenda kmba e berrit, q sht ferishte si nj e ngjll dhe pafaj. (K. Kamsi, Besime ..., f. 304 - 305). N Prmet shum familje pasi linin natn jasht nj en me misr, ef usnin brenda n mngjesin e Vititt Ri, e me kt rast uronin: "Zotie sh >toftsaujt!", "VitiiRipastbereqet!"Natr\eVititt Rilinindhenj n e J ri t shtpis jasht e q hert n mngjes vinte n shtpi e bnte

304

MARKTIRTA

kmb bashk me nj pik, t zgjedhur pr urim e q me kt t binte fat t bardh e pjellori n bujqsi e blegtori. N qoft se at vit nuk do t'u shkonte mbar, Vitin e Ri t ardhshm e ndrronin prshndetsin kmbmbar, duke e zvendsuar me nj tjetr. (AE. Mitologji... Prmet, 1964). Prshndetsi kmbmbar n vise t ndryshme t Shqipris pritej n shtpi dhe Ditn e Vers, Ditn e Shn Gjergjit, n ndonj fshat t Labris dhe m Nj Shtator. (K. Kamsi, Besime t popullit..., f. 309). N Bishan t Vlors prshndetsi kmbmbar i Dit s Vers sillte lule e bar t njom e i hidhte n vatr duke uruar: "U shtofshin bagtit, bereqeti, pulat e mos past kurr n to smundje!". (AE IKP, Mitologji e besime, Bishan,f.19) pra pak a shum kshtu veprohej pr Dit t Vers dhe n Shelcan t Elbasanit, (AE. Mitologji e besime, Elbasan) n Menkulas, (AE. Mitologji e besime n Menkulas t Kors, n Lum t Kuksit, (Rr. Zojzi, art. cit., f. 106 - 107), Dragoshtun t Librazhdit etj (AE. Mitologji e besime, Librazhd, 1964). N disa raste n rolin e prshndetsit kmbmbar viheshin dhe fmij a njerzt rriturt shtpis, t cilt, mbasi dilnin q me nat e mblidhnin lule, gjeth e bar, vinin n shtpi, hidhnin n vatr njomishtet dhe uronin pr bereqet, shtes t bagtis, mbarsi e shndet n njerz. Me interes pr origjinn e ktij fenomeni sht dukuria e prshndetsit kmbmbar t prfaqsuar nga kafsh t caktuara. N Ditn e Vers n Leshic (AE, mat. cit., f. 2) t Prmetit merrnin nj qengj femr, i varnin nj verojk n qaf dhe e fusnin n shtpi q t bnte kmb i pari tamam ashtu si bhej pr Vitin e Ri n Labri. Edhe kafsht e flijuara pr t tilla festa si Viti i Ri, Dita e Vers e t tjera, n nj far kuptimi, na paraqiten n rolin e vizitorit t par, si sht, ta zm, dashi q flijohej n vatr natn e buzmit n Malsi t Madhe, ose, si mbeturin e ktij flijimi, t futurit n prush t vatrs t brirve t dashit n Prmet e n krahina t tjera. NDevoll t Kors n rolin e vizitorit t par dilte arasha (jo faktikisht), e cila n rite duhej t hante e para bukn rituale e pastaj t hanin t tjert n t. (V.Xhaka, art.cit.,f. 268). N disa fshatra t Mirdits Natn e Buzmit e zonja e shtpis dilte n der e thrriste: "O lepur, o lepur, hajde e ha buk me ne sonte, pof mos brej pemt e mos na ha laknat n kopshtl. (AE. Kulti i zjarrit, Kushnen i Mirdits.) Nj gj e till kt nat praktikohej edhe n Kosov

MITOLOGJIA NDER SHQIPTARE

305

ku, krahas egrsirave, thirrej edhe lepuri pr dark, (S. Kulisic, vep. Cit., f.91 -92) e ktu duket qart natyra demonike e tij. N Menkulas t Kors m 25 dhjetor flijonin nj gjel. Kshtu q a del dhe ky si kafsh fatsjellse. T kujtojm se gjeli ka lidhje me n kultin e diellit; sado zbeht e simbolizon at. Me rolin e prshndetsit kmbmbar duhet t ket lidhje n origjin dhe derri i flijuar pr Krshndella apo pr Vit t Ri. N popuj t ndryshm t Europs dihet se derri, n ritet e 24 - 25 dhjetorit, del n rolin e nj kafshe totemike. N Mirdit e n vise t tjera t Shqipris s Veriut, q ishin nn ndikimin e kultit krishter perndimor, thernin patjetr nj derr t caktuar posarisht pr kt fest. Disa "shenja" t ktij derri i hanin gjith fisi n "darkn e thiut! "N kt gosti t prbashkt fisnore hahej koka e derrit, mushkrit dhe gjaku i pjekur n tepsi n furr (gjaku natyrisht i przier dhe me miell). Pra ktu na dalin mbeturinat e nj flijimi t lasht me karakter totetmik. Derri n kto krahina na del n kt rast edhe n rolin e prshndetsit kmbmbar dhe flijimit me karakter fisnor, ashtu si na del arusha n popujt e Siberis, pr t cilt na flet XH. Frejzeri.

Zakoni i vizitoritt par njeri apo kafsh, gjendej n gjith popujt e Ballkanit. Ai kishte shum tipare t prbashkta dhe mendohet se ka nj origjin t lasht vendse. Disa etnolog prpapjen e ktij fenomeni me disa tipare t caktuara n Europn Lindore e shohin si nj ndikim ballkanas. V ajkanonoviq n kt vizitor prshndets kmbmbar sheh obanin e hyjnueshm dhe e krahason me Atisin, Dionisin dhe Hermesin q na paraqiteshin n lashtsi n rolin e bariut hyjnor apo hyjnis bari. (V.Cajkanovic, O srpskom vrhovnom bogu, Beograd, 1841, f. 157-167). S.Kulishiq kt e quan n origjin hyjni bari dhe e lidh me hyjnin ilire t quajtur, sipas interpretimit romak: Silvani ilir. (S. Kulisiae, vep. cit, f. 133-135) Nga vet prmbajtja dhe format n t cilat na paraqitet n doket shqiptare, duhet menduar se ktu kemi t bjm me nj hyjni bari q vjen Prt sjell fatbardhsi e pjellori n gj t gjall, n bujqsi e n njerz. Jan t gjitha bazat pr t menduar se ktu kemi t bjm me nj hyjni t 'asht ballkanase, ndoshta me Silvanin ilir, ndoshta me Panin, q na

306

MARKTIRTA

paraqitet si bari hyjnor, me kmb, me bisht e me brir dhie. Sipas dshmive t autorve t lashtsis, Pani n lliri, sidomos n Epir, ka pasur nj kult t zhvilluar. N lahutat e Veriut t Shqipris n disa raste gjejra t gdhendur nj fytyr njeriu me brir dashi a cjapi e mendojm se ktu kemi t bjm me nj hyjni bari t ngjashm me Panin. Flijimi i kafshs prshndetse kmbmbar ka t bj n origjin me besimin se forca demoniake do t kalonte n njerz, n gj t gjall e n bujqsi, pr t'u dhn forc atyre, pr t pasur prodhim m t mir vitin e ardhshm. Ktu pra kjo hyjni-bari ka marr disa tipare t hyjnis bujqsore. N rolin e prshndetsit kmbmbar na dalin dhe Kolendart, q jan grupe fmijsh, t cilt n mngjesin e 24 Dhjetorit ose pr Vitin e Ri shkonin shtpi m shtpi prt prshndetur. Aty qeraseshin me kolendra, me arra, fiq, gshtenja dhe n shum raste dhe me misr a grur t zier. Ata edhe cicronin si zogj gjat vizitave. M shum grupet e kolendarve pr Vitin e Ri jan t njohur n Shkodr e viset rreth saj dhe n Jug t Shqipris, thuajse n do krahin q nga Myzeqeja, Pogradeci e posht. Ktafmij dilnin edhe m 24 dhjetor pr t mbledhur dhuratat q u jepeshin me rastin e fests dhe t gjith ishin t pajisur me trasta. N Kor e Prmet mbanin me vete jo trasta, por biga, me qen se ktu qeraseshin kryesisht me kolendra, kula me brima n mes e q vendoseshin n biga, prmes vrimave t tyre. N rolin e vizitorve kmbmbar na dalin dhe fmijt q shkonin npr shtpia pr t uruar e pr t'u qerasur me arra, moll, fiq, me grur e misr t zier Din e Vers, pr Vangjelizmo, Shn Gjergj e n festa t tjera t pranvers. Kolendart ose grupet e fmijve q shkonin pr t uruar, me kt rast kndonin dhe kngn e rastit t urimit e ku krkohej dhe t qerasurit nga zonja e shtpis. Esht me interes t shnohet se n grupin e vizitorve pr llazore njri quhej plak dhe ishte i veshur me lkur dhije ose delje. Ai mbante mjekr e mustaqe, zile e shkop n dor, duke na dal tamam n rolin e bariut hyjnor me karakteristika t kafshs. (A. Fico, Krkime folklorike n krahinn & Zagoris, "BUSHT", 1961,2, f. 137). Kolendart dhe Llazoret n origjin ndryshojn nga prshndets' kmbmbar por, gjat evolucionit kan pruar kto fenomente ne shekuj, kan marr e dhn, si t themi, jan afruar me njri-tjetrin. N*

MITOLOGJIA NDER SHQIPTARE

30

shkenc n prgjithsi sht pranuar mendimi se kolendar prfaqsojn shpirtrat e t vdekurve ose shpirtrat e t parve, pr te par t personifikuar q vinin pr t dhn plleshmri, begati. Me kt rast si shprblim vinin t mirrnin a t detyronin flijn. Disa mendojn se Kolendart, n rolin e shpirtrave t t vdekurve, na dalin si nj gje sekondare dhe e mvonshme, ndrsa n origjinn e tyre m fillestare ato jan vn n rolin e shpirtrave t natyrs, shpirtra q personif ikojn fenomene t ndryshme t natyrs e q m von, nn ndikimin e shoqrive t fshehta, kto dy kategori shpirtrash dikur edhe u bashkuan varsish nga format fisnore t viseve prodhimtare. Por ato shpeshher zhvilloher edhe ndamas.

7. Ujrat pr bujqsi e blegtori Duke qen se prodhimi bujqsor dhe ai blegtoral gjat nj viti sht varur n rrjedh t shekujve n nj mas shum t madhe nga sasia e ujrave t lumenjve e t burimeve, nga sasia e reshjeve vjetore veanrisht n ver, jan ruajtur deri n koh t vona rite kulti n lidhje me ujrat. N kultin e tyre sht krkuar prodhim e mbarsi n bujqsi e blegtori. Nj thatsir e madhe zhdukte bereqetet, nxirrte pa prodhirr vreshtat e pemt. Nj breshr, nj shi i rrmbyer etj., sillnin shkatrrime e prmbytje, shkaktonin dme aq t mdha sa edhe thatsira. Ktc forca shkatrruese t natyrs u paraqitn n besimet e mitologjise popullore si prbindsha, t cilve u duhej lutur, u duhej br flijime e duhej sjell me respekt ndaj tyre, q ato t mos dmtonin punn e njeriut Kto rite ishin nj prulje e njeriut ndaj forcave shkatrruese t natyrs si dhe nj pajtim me kushtet e rnda t jets shoqrore. Ndalimin e ujrave ndr male ia vishnin prbindshit Kuedr. Pc at quanin shkaktare dhe t furtunave shkatrruese. T tilla kushte te jets shoqrore e materiale t bujqve e blegtorve bnin q t ruher deri von rite n lidhje me ujrat e reshjet. N ritet e festave t karakteri bujqsor n disa raste hynin n mnyr t dukshme dhe ujrat e burimeve Nganjher ktyre ujrave u bheshin dhe flijime t posame. Ujt q mbushej n burime a n lum "pa fol", n mngjesini v 'tit t Ri, t dits s "Ujit t Bekuar" t Dits s Vers apo pr Shr

308

MARKTIRTA

Gjergj, i jepej nj fuqi speciale. Me t prgjithsisht sprkatnin shtpin, bagtin e arat. Kjo n shumicn e rasteve bhej duke lagur n en nj deg arre e me t pastaj sprkatnin do gj n shtpi, n kasolle t bagtive, her-her dhe n kopshte e ara. N raste t jashtzakonshme, ta zm, kur ngordhte bagtia, n Rrz t Tepelens merrnin ujt "pa folur" nga tre burime t ndryshme, i przienin dhe sprkatnin bagtit me t q t largohej smundja. (G. Hahn, vep. cit.,f.157). N Labri, n mngjesin e 6 Janarit pa zbardh mir dita, djem, gra dhe vajza, merrnin pak nga gjella rituale q quhej gurrgoxh dhe shkonin me t n krua. Dikush merrte me vete edhe pak gjalp n nj lug, nj cop djath e nj dor lesh dhensh (jo dhish), pr t dshmuar se gjalpi e djathi ishin t dhenve e jo t dhive, pasi bisedonin se kto t fundit nuk ishin bagti t bekuara. N krua lyenin lfytin e gurrs me gjalp, hidhnin n uj pak gurrgoxh e lesh duke thn kto fjal: "Si buron ujt e kroit, kshtu buroft e u shtoft njerzia, bagtia e pasuria e shtpis! "N Vranisht lyenin edhe nj cop buk me gjalp, e vinin mbi uj e thonin: "si shquhet gjalpt nga ujt, ashtu u shqoft me pasuriedhe shtpiajon nga t fy'eraf/"Dikush vinte n kamare t kroit buk, djath e gurrgoxh, duke besuar se me kt bulmet bekonin ujt. (K. Kamsi, Besime t popullit...,i. 305-306). Duket qart se t gjitha kto ushqime rituale jan me origjin flijimi pr demonin e ujit e pr t br q forca e tij t'u sillte atyre prodhim t mir n arat e buks dhe n blegtori. Ka qen zakon n Labri, n Mirdit e krahina t tjera t Veriut e t Jugut q kur mbante thatsir e madhe n pranver a n ver, t therej ndonj bagti kushtuar shiut, pr t br q t binte shi. Mishin, natyrisht, e hante familja. N ndonj.rast tjetr kur binte shi i shumt, pas nj thatsire t madhe dhe ujiste mir e mir tokn, therej nj berr kushtuar ktij shiu i cili do t binte bereqet. Kurbane pr shi dhe pr t'u larguar smundjet bagtive, n Labri bnin n Qaf t Drrass, n Kudhs, n Qaf t iks. N Grykn e Shkalls n Tepelen bnin do vit kurbane m 14 korrik pr t rn shi. (A E. Mitologji e besime n Dhemblan, Tepelen, inv. 655/61) N Nevruz n disa katunde t Kurveleshit i drejtonin kt lutje hyjnis pr bim e bagti: "O perndi, nepna shi n vrrij T bhet misri dhe shelegume bril". (K. Kamsi, art.cit., f. 308). N Paplekaj t Nikaj-Merturjt bnin do pranver kurbane n an

M I T O L O G J I A NDER SHQIPTARE

30

t vijs s Sers, kanal ky q prdorej pr ujitjen e tokave t buks. N pranver mblidhej, nj pr shtpi, gjith fisi Paplekaj pr t pastruar pr t rregulluar e pr t vn ujin n vijn e Sers. (Sera-prrua ki merrej ujt e vijs n fjal). Vija kalonte n shpin t nj shkmbi e shpeshher prishej, po dhe n ver ujt e saj paksohej nga vapa, madje ndodhte q edhe t thahej gati krejtsisht n korrik e gusht. Ditn e rregullimit t ksaj vije merrnin nj berr dhe e thernin te ama e vijs, e bnin q t ecte n t gjaku e ujt t przier s bashku. Mishin e zienir te vija dhe aty e hanin bashkarisht rregulluesit e vijs, si faretis. Faktet t bjn t mendosh se ky flijim n vijn e Sers ishte n origjin flijimi pr demonin e ujrave e t toks, pr ta marr me t mir, q ujt t mos u prishte vijn e t mos u paksohej. Ktu pra kem t bjm, me sa duket, me gjurmt e nj hyjnie t ujrave, q me koh k marr funksione bujqsore. Furtunat e mdha, shirat me rrmbim, rrufet e breshri shpeshherc shkaktonin dme t mdha n bujqsi, n blegtori, pra n prgjiths n ekonomin fshatare. Kur ndodhnin t tilla fenomene atmosferike pr t'i ndaluar, besohej n popull se duheshin br disa veprime c prdor mjete t karakterit magjik. N krahina t ndryshme shqiptare n Veri e n Jug, nxirmin jasht n oborr kamaz (pirusti), kaci (lopat< zjarri), ndonj ur zjarri a nj lopat me prush. Mund t nxirrnin jasht< n shi a n breshr ndonj kmes, spat a vegl tjetr t hekurt t< ekonomis bujqsore. N Mirdit, kur hidhnin t ktilla objekte n shi n breshr, thoshnin disa her me radh: Targo! Largo!", me kuptimii q t largohej e t pushonte furtuna e breshri. Ktu pra kemi t bjm< me nj praktik magjike drejtuar hyjnis s shtmgats. N Tomorric< nxirrnin jasht nj fmij n koh breshri, q t hante tre kokrra bresh dhe me kt veprim besonin se do t pushonte breshri e furtuna. N < disa krahina t tjera pr kt qllim, nxirmin jasht nj leck dhe e varnii n nj gardh a n nj pem. Kuptimi i t tilla veprimeve t karakter magjik, pr t ndalur breshrin e furtunn n prgjithsi, n besime popullore, n rrjedh t shekujve ka humbur. Megjithat nga vet veprimet q kryhen, del i qart kuptimi i tyre lasht. N origjin, me kto veprime ata i drejtoheshin hyjnis s < breshrit e t furtuns; ata krkonin pr ndihm forcn demonike t zjarrit, t objekteve t zjarrit (si kamaz, kaci, mashna e shkulloja' krkonin fuqin demonike t metaleve e t veglave m t prkryera t

310

MARKTIRTA

puns. Ka mundsi q fmija q dilte jasht prt ngrn kokrra breshri, apo surrati q vihej n koh breshri, n origjin t simbolizojn flijime njerzore hyjnis s breshrit e t furtuns.

7. Dordoleci. Nj dukuri mjaft interesante jan ritet q kryheshin n koh t thatsirs s vers pr t br q t binte shi. Zakonisht t tilla rite bheshin n muajt qershor e korrik por ndonjher dhe n muajt e pranvers, kur kishte thatsir t madhe. N Mirdit, n Borov t Prmetit e n ndonj vend tjetr na dshmohet q dikur n koh thatsire, me shpres se do t bnin t binte shi e hidhnin ujt prjet q t binte n tok n form shiu. Ky ishte nj element magjik i llojit imitativ. N t tilla rite kndoheshin dhe kngt rituale prkatse. Ktu mungonte vetm fmija i zhveshur e i mbshtjell me gjethe e thupra q kryente rolin e Dordolecit, por n origjin, me sa duket, ishte nj me ritet q kryheshin me Dordolecin. N Mat, fmijt, duke tundur degt e pemve, thrrisnin me z t lart: "O Zot bjerna shi, // T na baj kallij t ri, // Ta ojm n mulli// Ta bluajm, ta ojm n shtpi, // Ta gatuajm e ta ham me zemr t miri". (R. Sokoli, Kngt rituale ... SF. 1964,4, f. 181). Edhe n Lum fmijt kndonin t tilla vargje: "Shi, shi, bereqet: //Ma shum motse sivjet;//T'bahen arat bereqetr (Po aty, Si sipr f. 181). Rite pr shiun ka pasur edhe n Kosov. N Gjakov fmijt, kur hidhnin ujt prpjet kndonin: "Fale ozotbereqetl;//Sa motsa sivjetl; //Elb e grur e kallamoqi; // U baft sheka dymbdhjet grosh" (Po aty, f.181). * N prgjithsi n vise t ndryshme t Shqipris, n Veri e n Jug, por m tepr n Jug, kryheshin rite me Dordolecin pr t br q t binte shi. Kto rite i kryenin fmijt e fshatit. Ata merrnin nj nga moshatart e tyre, tet a dhjet vje (n Borov nj vajz, ndrsa n shumicn e dshmive na del nj djal i vogl) dhe pasi e zhvishnin lakuriq, e mbshtillnin me gjethe t ndryshme, me kulpra etj., duke i ln vetm syt q t'i dukeshin. Emrin e tij e mbanin t fsheht. At e shtisnin nga shtpia n shtpi, nga lmi n lm. Kur shkonin npr

MITOLOGJIA NDER SHQIPTARE

lumenj, i hidhnin uj Dordolecit dhe ai, duke krcyer shkundej frr-fe e n kt mnyr sprktaste tokn. Grupi i fmijve kndonte dhe kr me karakter magjik pr t br q t binte shi. Kur shkonin fmijt i Dordolecin npr shtpia, e zonja e shtpis me kt rast derdhte i shtamb uj mbi Dordolecin. Fmijt q e shoqronin kndonin kn magjike t rastit, ndrsa Dordoleci shkundej duke sprktatur tokn, bnte edhe n lm. Pastaj qeraseshin prej saj, m shpesh me i lug gjalp, me buk e me pak miell, por mund t'u jepnin edhe fru arra, moll e, n dik-diku dhe ndonj dor misr a grur. N Kolonj kndohej kshtu: Rona rona peperonaj/ Na bjer n arat tona !,// Nj kalli nj kill drith,// Pr mi kulmit t shtpis (Q. Haxhihasani, Ekspedit folklorike e Kolonjs..., f. 201). Pak i shum i kndonin Dordolecit n Bishan t Vlors: Dordolec n dordolec,//Dordolec me shpndra,//(Dordoleci n Bishan t Vlon Mallakastr e ndonj krahin tjetr mbshtillej me shpendra. Ja soi ja nesr mbrmai/, T na bjer shi me shtmba.// Sot ja nest bjer shi// T na bhet misri // Misri dhe gruri // Q ta haj kaur (F.Rrapaj, mat. Cit.f.13) Nj variant i riteve me Dordolec ishte "Dudulja", q praktikohej Devoll t Kors. Dudulja ishte nj dru q e bnin n form njeriu dh mbshtillnin me rroba t vjetra, pra nj far kukulle, t ciln e shtisi fmijt npr fshat, duke qndruar prpara do shtpie ku i hidhi asaj uj dhe fmijve shoqrues u jepej ndonj pare. N kt r; kndohej nga fmijt nj knge ku krkohej t bhej bereqeti i shumic q t hante tr populli (V. Xhaka, art.cit. f. 156). N fshal e Tirans i kndonin Dordolecit kshtu: "O Dordolec i rij/ T ap kokr ve! // M jep m shum shi. (AE. Rite e besime t motmc Tiran, lnv.844,127,128.) Si shihet, n kngt rituale prt rn shi, fmijt i drejtohesl diku perndis, "zotit" drejtprsdrejti, diku Rons, Dordolecit, a Dudules, me lutje q t sillnin shi pr t'u br bereqeti, misri, gn thekra e kshtu me radh, duke prmendur n disa raste dhe mbar n bagti. Ktu pra, n origjin, kemi t bjm me forcn vepruese fjals drejtuar demonit, q, sipas besimeve popullore, kishte n d( drejtimin e fenomeneve q kan t bjn me shiun. Vet kto kn rituale jan t lidhura me flijimet a dhuratat kushtuar demonit (hyjnh q"sjell"shiun.

312

MARKTIRTA

N prgjithsi n t gjitha rastet, n krahina t ndryshme, fmijt mbasi mbaronin ritin magjik, mblidheshin n nj vend dhe ndanin dhuratat q u ishin dhn npr shtpi t ndryshme. M tepr nga kto dhurata merrte fmija q kishte qen Dordolec. S fundi, n nj shtpi mblidheshin gjith fmijt bashk dhe aty bnin qull me miellin e dhuruar dhe e hanin me buk (edhe ajo e dhuruar). Fenomeni i riteve magjike prt rn shi n koh thatsire sht i njohur dhe n popuj t tjer t Ballkanit si tek Jugosllavt. (Zecevic, Elementi nase mitologije u narodnim obredima iz igru, Zenica, 1973, f. 125 -144). N veprn e tij "Dega e art" J. Frejzer na ka dhn me nj analiz t imt shtrirjen e ktij fenomeni n popuj t ndryshm t Europs e n popuj t tjer jasht Europs. Sidoqoft, ky sht nj rit i popujve me tradita bujqsore. (J. G. Frazer, vep. cit., volumi 1, f. 123 -149). Nga materiali i paraqitur pr Dordolecin mund t nxjerrim disa rrjedhime: Ritet magjike me Dordolecin jan n prgjthsi imitative; imitojn rninen e shiut e ujitjen e toks e rrjedhimisht jan shum t lashta. Vepron ktu forca magjike e fjalve lutse, dshiruese, po kshtu dhe simboli i hyjnis s bimsis me zanafill prehistorike. Kan karakter thjesht bujqsor dhe jan t lidhura drejtprsdrejti me prodhimin e grurit e t misrit (pra me bimt e buks) e jo me blegtorin, duke prjashtuar ktu ndonj rast t veant. Dordoleci vet na paraqet n origjin, me sa duket, nj hyjni q kishte t bnte me ujrat, pra q kishte fuqi t sillte shi pr t ujitur bimt e buks. Por, ve ksaj na paraqitet dhe i lidhur, a disi i shkrir me hyjnin e vegjetacionit. Kt e shpjegojn me faktin se Dordoleci vishej me gjethe e bim t gjelbra. Megjithat ai kryesisht kryente funksione q kishin t bnin me hyjnin e bujqsis, t ujrave. Dhuratat q i jepeshin grupit t fmijve, me sa duket, ishin kushtime pr hyjnin n fjal q paraqitej me Dordolecin. Kjo duket ve t tjerash edhe n faktin se nga dhuratat m shum duhej t merrte fmija q vihej n rolin e Dordolecit. N origjin ritet me Dordolecin kishin karakter farefisnor a t bashksis fshatare pr faktin se ato kryheshin bashkarisht nga fmijt e fshatit. Si rregull ata shkonin n do shtpi e n do lm t fshatit pa dallim, gj q flet pr nj origjin prehistorike kur si baz ishte prona e prbashkt mbi tokn e mbi prodhimet, gj q na on te bashksia e nj kohe shum t hershme.

MITOLOGJIA NDER SHQIPTARE

31:

KREU I NJMBDHJET

KULTE N MJESHTRI E ZEJE


1. Ritet n veprimtarit e njeriut.

Ndr Shqiptar, deri nga fillimi i shekullit XX, diku-diku, deri pas Lufts s Dyt Botrore, po dhe m von, n bashksit fshatare, pc aty-ktu, dhe n grupe qytetare q merreshin me zejtari t nj natyre arkaike, ku jetohej e punohej sipas traditave e kodeve t vjetra t puns t mjeshtrive, t zejeve, veprimtaria prodhuese e njeriut, n sigurimir e mjeteve t jetess, ishte plot t papritura, fatkeqsi e dshtime. Nckto kushte, ishin ruajtur nga koh shum t hershme, mendsi, besimce rite sipas t cilave, nuk mjaftonte vetm aftsia profesionale e teknike e mjeshtrit, e zejtarit, forca fizike, cilsia e mjeteve e veglave t puns vlerat e natyra e materialit mbi t cilin punohej, q prfundimi, t diltc ashtu si dshirohej. Pr t shkuar mbar puna duheshin kryer doemosd disa rite, disa kushte mistike e rregulla t caktuara t lidhura me forca t mbinatyrshme. Kishte n kto veprime disa tabu, disa kode mistike qcduheshin respektuar patjetr. Ritet e tabut bheshin n fillim t puns n mjeshtri, gjat puns ose dhe n fund, sipas rastit e natyrs scpuns. Kuptohet, ritet e ndryshme pr mjeshtri t caktuara, diki bheshin me shum rreptsi e t plota, t zgjatura, me element nga m t ndryshmit, diku bheshin m t lehtsuara, m shkurt, po n rastc t veanta nuk praktikoheshin fare. sht e ditur, n koh m t hershme jan br m shum rite e jan zbatuar m shum rregulla e tabu rituale M von kto kan filluar t thjeshtzohen ose dhe t lihen fare. Veprimtarit ekonomike t njeriut, ato t mbrojtjes nga smundjet

314

MARKTIRTA

fatkeqsit dhe shrimet me mjete praktike, po dhe me mjete magjike, jan nga m t ndryshmet. Termat mjeshtri e zeje, n nj kuptim t veant shprehin specialitete, profesione q i zotrojn vetm njerz t veant e jo kushdo. Ta zm, farktaria ishte specialitet me t ciln njerz t veant mbanin me t familjen, pra kishin dhe mjete speciale pr ta zotruar kt mjeshtri n punimin e veglave e t mjeteve t puns prej metali; kishte t tjer q farkn e kishin si mjeshtri t ekonomis ndihmse n shtpi. Po natyrisht, kta jan shum t pakt n fshatra, n krahina; n qytete ka dhe m shum, sipas krkesave t popullit banues n bashksin prkatse, n qytet e n fshatra. Ka mjeshtri a zeje t tjera, si veprimtari t njeriut, q jan shum masive si sht punimi i toks, pemtaria, vreshtaria, brje e kanaleve ujitse. Po dhe n kt mas t gjr njerzish disa t paktn jan me t vrtet specialist t prkyer, ndrsa t tjert si puntor t thjesht. Ndrfshatra, t tra grat dhe vajzat, dikush m pak e dikush m shum, deri tash von, bnin veshje, pundore, qndisje, endje me vegj pr t plotsuar nevojat e familjes me veshje e shtroje, po ashtu qndisje e thurje me zbukurime, krahas atyre q bheshin t gatshme n qytet. Po ndr to dalloheshin disa q kto mjeshtri i zotronin n mnyr t prsosur e ishin artiste t vrteta, ishin mjeshtre veshjesh e qndistare t cilsive e stileve krejt t veanta. Kto t fundit bnin t tilla gjra pr nevojat e familjes, gjithashtu dhe t porositura nga t tjer n fshat, n krahin e m tej. Kishte mjek popullor, q zotronin mjeshtrin e shrimit me barna e mjete mjekimi me dobi, ndrkoh praktikonin dhe mjete magjike n shrim ose n parandalim t smundjeve. Po mjete shrimi praktike e bashk me to dhe veprime magjike i ushtronin shum njerz n fshatra, n malsi. Pra termi mjeshtri e zeje duhet marr n nj kuptim t gjr t tij e n nj prmbajtje relative ku hynin dhe besime e rite magjike t ndryshme si prbrs t puns, t specialitetit t caktuar. Nuk mund t ndodh ndryshe pr deri sa kemi t bjm me etnokultur t nj natyre mjaft arkaike. Ktu nuk kemi pr qllim t zbrthejm n imtsi dukurit e ndryshme t besimeve e riteve q jan pjes e veprimtaris prodhuese t njeriut n zeje, mjeshtri, specialitete t ndryshme n etnokultur, pra t nj natyre arkaike, praktike, t nj tradite me rrnj n koh t hershme; synojm t japim nj kuadr t prgjithshm, t qart, konkret pr rite e besime t ksaj natyre e q i kan rrnjt n mjeshtri

MITOLOGJIA NDER SHQIPTARE

315

e zeje t tradits, q lidhen shumllojshmrisht me to. Aty e kan bazn pr t'u zbrthyer: thelbi, simbolika e tyre, lidhja e s natyrshmes me t mbinatyrshmen, me forcat e mistershme. Duhet sqaruar se disa rite e besime t ksaj natyre, q kan t bjn me veprimtarit e njeriut jan dhn, n nj vshtrim krejt tjetr, te "Kulte bujqsore e belgtorale" po dhe "Rite e festa kalendarike"; pr to ktu nuk do t bhet fjal. Ritet e besimet n lidhje me veprimtarit krijuese-prodhuese t njeriut mund t ndahen, sipas objekteve e qllimeve t caktuara, n shrbim t jetess s bashksis njerzore si familje, si vllazri, si mhall, fshat, krahinz a krahin. Brenda ktij vshtrimi kemi: 1. Burime t t ushqyerit e prgatitja e tij; 2 Veshjet e shtrojet; 3. Banesa; 4. Rite prt'u mbrojtur nga smundjet e fatkeqsit e rite shrimi. Kemi mandej ndrtime t veprave t mdha sociale e t prmasave m t gjra si: ura, kshtjella, kisha, manastire, qytete. Sipas prmasave t veprimtaris s njeriut e veprave t tij, praktikohen dhe ritet, flijimet e yshtjet e ndryshme magjike. Ritet pr t shkuar mbar mjeshtrit a veprimtarit e ndryshme bhen n disa mnyra, sipas rastit; duke vepruar hern e par "pa folur", duke e br kt veprim ritual si fillim natn, duke e br veprimin ritual edhe natn, po dhe i zhveshur lakuriq, n fillim a gjat puns, duke shqiptuar formula magjike, duke br lutje n fillim a n fund t veprimit, duke br flijime. Ka n kt vshtrim dhe rite me t prekur, me t krcnuar, me t pshtyr, e me radh. Natyr besimi kan n origjin dhe figurat, grricjet, formula simbolike, shkrime q bhen mbi objekte guri a druri, n metale, n qeramik. Ato bhen pr ta br t fort objektin, pr mbarsi n njerz t familjes, pr t'u ruajtur nga fatkeqsit. Po kto fytyra me natyr riti e besimi kan kaluar shpesh hr n gjra zbukurimi, pra thjesht pr hijeshi, duke e krahasuar shkalln nga brezi n brez, nga mjeshtri n mjeshtr. Po ka dhe jo pak raste, kur kto figura t skalitura, n porta t shtpis, n orendi prej druri, n vatr t zjarrit, n prmendoret mbivarrore, t ruajn natyrn e tyre t shenjt; kshtu kemi gjarprin n port a n oxhak t vatrs familjare, n gur t varreve, n orendi shtpiake a n vegla pune, si trapazan, dollap muri, ifteli e lahut, cyle dujare, n shkop mbajts n ecje, n krrabn e obanit. N t gjitha kto raste ka karakter mbrojts pr njerzit q i zotrojn ato mjedise e objekte a v egla. Duke u zbehur karakteri religjioz i ksaj figure, thuhet se kjo

316

MARKTIRTA

gdhendet n gur a n kto vende e objekte t caktuara pr fat e mbarsi, po n brendi, n besime zbulohet leht karakteri besim i zbehur, pra si kujtimi i strgjyshve, si vazhdim i pakputur i gjeneratave t njerzve, nj simbol i forcs s vazhdimsis. 'lidhje ka kjo me ndrtimin? Ndrtimi do shpirtzuar q t qndroj shtpia, t siguroj mbarsi, n vazhdimsin pasardhse. Me t njjtat funksione kulti n dyer e porta t shtpive t vjetra n malsit shqiptare, ndeshim dhe kndezin, qiparisin (pema e prjetsise), zog, gjinj gruaje, svastika, simbole e shkrime fetare, me zanafilla t ndryshme, sipas rastit. Dikur, pr t br q vajza t msoj t qep, t bj pun dore, t qndis mir e shpejt, i fusnin n gji nj hardhuc t gjall. Kur t'i djersiteshin duart vajzs duke qndisur a duke qepur, do t'i frkonte pr shpin t hardhucs (Sh. Gjeov, Buzmi Bujar, 1900, f.46) po ky rit magjik sht dshmuar dhe n vise t ndryshme t malsive shqiptare. Rit me mistere, lidhur me kultin e zvarranikve. Kur nj ift qesh, mzetr, ishte shnuar t hynte nn zgjedh t parmends pr t parn her, ather i zoti i shtpis duhej t shkonte nj nat m par lakuriq me nj gur n dor, t hynte n stall vetm, ta vente iftin n zgjedh, dhe t vinte disa her rrotull me ta. Besohej se kjo do t'i mbronte qet nga syri i keq dhe do t'u forconte zverkun (F. Nopa "Pikpamje fetare...", f. 39). Misteri prmbushet ktu me faktorin nat, faktorin lakuriq, faktorin gur, me ngarie (lrim) ritual n stall. Jan mistere pr mbarsi e prodhim t dshiruar me qet e rinj. sht me interes t vrehet se shum veprime, pun, thjesht praktike, me natyr prfitimi dobiprurs bhen pafolur, me goj mbyllur. Kur gruaja e shtpis bnte petulla n tigan, mbi zjarr, nj ngrnie fisnike e kohs s kaluar, sidomos kur ngjyheshin me mjalt, e mbante gojn mbyllur; fmijt pr ta br t flas lshoheshin t'i merrnin petulla pr t'i ngrn; ajo kurr nuk e hapte gojn po u bnte krcnim me an t nj kopaeje q mbante pran. Bjeshtarja n bjeshk mbante gojn mbyllur kur hidhte rranin fermetues n qumsht pr ta kthyer at n djath. Mbyllur e mbante gojn, duke e przier qumshtin deri sa t bhej fermentimi. Dukuri t ktij lloji dshmoheshin n Malsit e Veriut, po diku dbe n ato t Jugut. Edhe gruaja e shtpis kur ushtonte (stagjiononte) vorbat, gjat puns nuk fliste, e mbante gojn mbyllur, me besimin se kshtu ena do t bhej me e qndrueshme, m jetgjat n prdorim. Duhet vrejtur

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

317

me kujdes nj kundrti; gruaja gjat veprimit qndron me goj t mbyllur, pdrsa fmijt, duke krcyer shqiptojn me z t lart nj formul rituale t natyrs magjike, si na e dshmon A. Onuzi n librin e saj": "Vlo korec e mos u derdhl, // Vlo e mos u derdh!//Pa me u mbush plotprher! // Vlo e mos u derdh!". (A. Onuzi, Poeria..., f. 81). Q kjo sht n zanafill nj poezi rituale, nuk ka as far dyshimi. Gojn mbyll e mban vetm ajo q vepron, ndrsa jan t tjert q ndikojn n stagjionim me deklamime t natyrs magjike rituale. Formulat rituale n shum raste kan shoqruar fillimin e mbarimin e do veprimi t do pune t rndsishme. Bujku kur fillonte lavrn me qet, kthente fytyrn nga dielli, hiqte ksuln nga koka e shqiptonte me ton luts: "O Zot na ndihmo!", "Na e ban mbar, o Zot!". Fillonte lavrn me fjalt drejtuar qeve : "Hajt bir!" "Zoti na e baft mbar!" "Hajt bir!"" Zoti na dhnt bereqet!". Kur e mbaronte lavrn, thrriste prsri me ton luts: "O Zot, n dor tande qofshim!". "O Zot, na e shprble mundin e krahve!" "O Zot, qofshim n dorn tande!". Goja mbyllur gjat veprimit sht nj veprim magjik ashtu si dhe formulat magjike lutse n raste t tjera. Shpjegimi i mbylljes s gojs n veprime t veanta ose dhe formulat ritaule magjike, sht i ndryshm sipas vendeve e njerzve. Kuptohet, kodet mistike, n form kan mbetur po ato, ndrsa n shpjegime kan ndryshuar. Pseja e tyre shpesh her shpjegohet me arsye tepr naive, t stisura n koh m t vona. Ka evoluar shum mendimi njerzor e n kto rrethana kan humbur dhe shpjegimet e kryehershme t lashtsis. Ktu e ka burimin dhe kjo e dhn pr arsyen se pse mbahet goja e mbyllur: "Ai q pret (n lindje) viin, kingjin, a edhin, sa t jet tuj pjell gjaja t'i ndrroj vend pjells, Si foli: si vii, si dhi e si kingji do t marrin ves me brit hir e pa hir e pa pas u" (Buzmi Bujar 1928, f. 104). shte krejt e kuptueshme se shpjegimi i pses n nj koh t hershme nuk sh br aspak kshtu. N nj koh t vjetr pr kt gojmbyllje ka pas mistere forcash t mbinatyrshme. N traditn popullore shum veprime t rndsishme jan si nj filles n dit t prcaktuara t vitit, t muajit e t javs, kjo Pr mbarsi e fat. N ann mistike kto kan peshn e vet sociale e rituale magjike. Shum veprime t mdha t njerzve, si filles, bheshin n prag t festave me zanafill pagane, edhe pse n sinkretizm me ato islame a krishtere. Vrehen veprime t prcaktuara * njerzve pr Dit Vere, pr Novruz, pr Shn Gjergj, n Solsticin e

318

MARKTIRTA

Vers e n at t Dimrit e me radh. N Shn Gjergj bheshin marrveshje ekonomike vjetore mes palve t ndryshme: merreshin njerz rrogtar pr 12 muaj, merreshin vendime vjetore e beslidhje n' fshat, krahinz a krahin. N veprimtarit bujqsore, blegtorale, t ushqimit, si filles bheshin n nj faz t caktuar t hns, prgjithsisht me hn t re e kurrsesi me hn duke u sosur. Druri pr t br en, zgjedhja e prerja e drurit pr parmend, bishta mjetesh bujqsore, pritej n py|| me hn t re q f igurativisht quhet "hn e plot", hn duke u mbushur. Kt dukurre kemi ndeshur shum vite n Malsit Shqiptare. ereppunuesit shqiptar n Podrime (Kosov), pr t grmuar dheun, shkonin t enjten e fundit para Shn Gjergjit dhe po at dit e nxirmin tr sasin e dheut q do t prdornin. N fshatrat e Opojs e t Gors (Kosov) kjo pun bhej n mnyr t organizuar ditn e Jeremis (13 maj). Prabhej aty afrmeditn e Shn Gjergjit (A. Onuzi, Poeria..., f. 55). Dukuria e prngjasimit shprehet dhe n yshtjet pr t mos u dmtuar drithi n vendin e ruajtjes si e tregon ky shembull pr fshatrat e Tirans: "Kur fusnin misrin e ri pr t parn her n frathec (koek) hyn ma e para ndr grat e ships Brenda n't, me nji kokrr gozhd, nji kalli e nji sqepar n dor. Kjo plak e njeh veten si hizri, dhe nj grue tjetr, s jashtmi e pyet tre her:" po ban ashtu, o Hizr?". Ajo i prgjigjet: "Po gozhdoj gojn e uriut, t hyj e t dal, t baj qef e mos t hajl". (I. Dalliu, Magjit...,f. 149) Dukuria e analogjis magjike (prngjasia) vrehet n shum rite q shoqrojn veprimtarit e ndryshme t njerzve. Kur ndrzehej lopa i vinin thesin n kurriz me besim se kshtu do t mbaj (t bhej bars) e nuk do ta prsris mbarsjen. Pra t mbushet, t fryhet si thesi kur sht plot (J. Nushi, Mitologji..., f.323). "Kur t'i vn hekura qenit t ri pik s pari, do tjet hana zjarr, e edhe si t lidhet duhet t'i rrihet afr pr do koh pa fol. Kjo kinse t dal qeni i idht e mos t lefin kot tuj ndej n stel. Qenit t ri i vihen hekurat me kto sjellje : Dy djem te rin'j, njaniksishmerr hekuratn dor e tjetriqenin. Aiqkahekurat, tuj mbajt n dor i qet pas shpinet e tjetrija ofron qenin mbas shpinet. Mbasi ta ken hekurue qenin, ai q e mbajti qenin, tashti merr ujn pran zjarrit, edheja krcet kres qenit, kinse t dal i idht. Tuj krye kto sjellje do t jet hana zjarr. (Sh. Gjeov. Buzmi Bujar, 1909, f-

M I T O L O G J I A NDER SHQIPTARE

31

166-167). N kt rast me qenin kryhen nj seri procesesh magjike tcprngjasis, gjithnj, pr t dal qeni i fort e i idht si zjarri, si hnj zjarr e t mos leh pa nevoj. Edhe drynimi i tamlit sht i natyrs rituale t pmgjasis s ideve "Zoja e shtpis q mos me i marr kush tamblin nis shortin (mag Ivl.T), ditn e Shn Gjergjit, "e ndryn tamblin, e ven njidryn rrfan kusis s tamblit e njani prej shtpiakve e pyet: "'ka po ndryi aty"? e ajo i prgjigjet: "Tamblin e bagtive t mia". Kjo gja prsrite tri her (F. Jankaj, Bestytni..., f. 324). Pra si sht dryni i shtpis e kasolles, kotecit kundr vjedhjes, po kshtu ktu sht kundr magjiscs zez. N disa raste veprimet e njerzve bhen mbasi lind dielli, jc m pare, e mbarojn me perndimin e diellit e jo m von. N Mals t Gjakovs, n Krasniqe, po edhe n vise t tjera shqiptare, fejesa c vajzs, si an rituale, bhet pasi lind dielli e jo n mbrmje, n perndirr ttij. Nopa vren se n Shqipri nuk i milnin bagtit prpara se tclind dielli (sipas t dhnave para vitit 1913) dhe kt e shpjegon ncmundsi lidhur me kultin e dikurshm t diellit por shton, se kjo munc t shpjegohet dhe me besimin mistik, sipas t cilit njerzit kan frikcnga fantazmat, prej t cilave mund t dmtoheshin lopa ose dhija, po tc milen duke qn errt. Diellit n kt rast i njihet fuqia t'i trembcfantazmat. Dihet se "fantazmat" si besohej, prgjithsisht dukeshir natn. Kemi dhe t kundrtn, si e kemi par dhe n raste t tjera, disc veprime fillestare bhen natn e jo ditn. Qet e rinj, prt'i msuar nclavr, i vn natn n zgjedh e lrojn n ar po natn me ta, si provc msimi. Kt e prsrisin tri her n tre net me radh. Kjo me S c duket, lidhet me arsyen se nata sht e ngopur me mistere. Kto misterc n disa raste dmtojn e n t tjerajapin mbarsi, ndryhen n to energ jeteefati. N popullin ton n shitje e blerje, po dhe kur prcjellin t vdekurir pr n varr, ose kur nxjerrin vajzn nuse nga shtpia, po dhe kur vjer nusja n shtpin e burrit, ka ekzistuar frika e magjive, e shpirtrave tc kqinj q do t sillnin fatkeqsi n jetn familjare. Kur prcjellin vajzr nuse, kur ajo del nga shtpia plaka e shtpis shkon e i v krah niagjes, prt'u mbrojtur, q vajza mos t'u marr me vete fatin e shtpis Kur n Dukagjin shesin nj qengj t vogl, si e dshmon Nopa, i shkulir

szo

MARKTIRTA

pak lesh nga koka, qata dhe kurrizi dhe e hedhin mbi delen mm me besim se kshtu do t mbetej mbarsia n shtpi, n bagti. Kur nj qen t bler e sjellin n shtpi s pari e nga frika se ai mund t ik, e prekin at me nj lmsh prej leshi, s pari n kok, dhe pastaj e ndeshin me gurin e vatrs duke thn: "Kudo t shkosh, ktheu prap ktur (F Nopa, "Pikpamje fetare ....", f. 39) Ktu kemi mistere t ritit magjik t kontaktit pr mbrojtje nga e keqja. Ka jo pak veprime n popull q kan dhe natyr magjike, po dhe mjekim i vrtet, t dyja t ndrthurura bashk. "Kurehan bagtin i ndrguht (gjarpri) me marr gjeth lajthie e ata gjeth me e lag me uj (urin) nj fmij i pafajshm, m e ther vendin e hangrun me gjylpan, ferr ose nji tjetrgja t preft e me e frkue me at gjeth (F. Jankaj, BestytL, f. 320). Dihetse urina n vetvete kacilsi shruese nga helmimi i kafshimit t gjarprit e kjo prdoret gjrsisht n popull e me rrjedhime t dshiruara. Shqyrtuam ktu disa rite e besime q lidhen ngusht me veprimtarit e dobishme t njerzve n popullin ton. Synuam t hedhim drit sadopak mbi kt tem: zeje, mjeshtri, specialitete t caktuara dhe rite magjike pr fat e mbarsi q lidhen ngushtsisht mes tyre. Theksojm se dukurit e ksaj natyre jan t shumta dhe na shfaqen n vshtrimet nga m t ndryshmet. Ktu lidhen ngrusht praktika prodhuese, mbrojtse, shruese me rite magjike t natyrave t ndryshme. N kufijt e ngusht t nj sythi nuk mund t prfshiheshin shum shtje. U dhan ktu vetm disa gjra q na u dukn m kryesore me synim pr t hapur rrug pr krkime t mtejshme n kt tem. Edhe disa shtje t tjera t ksaj teme do t sqarohen n sythin pasues.

2. Kulti i mjeteve e veglave, objekteve t jetess. Me punn, me veprimtarin e njeriut, jan t lidhura ngusht mjetet e veglat me t cilat ai siguron kushtet e jetess; me t jan t lidhura dhe disa objekte, mjedise, dukuri natyrore q bjn t mundur jetn e njeriut si sht ujt, dielli, hna, bimt. Duke qen t lidhura ngusht me jetn e njeriut, pr to jan krijuar kulte e dalin n dukje n veprimtarit

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR


e

321

ndryshme e q prdoren pr t ndikuar pr mir n zeje, n mjeshtri, n e msime mjeshtrie. Me interes jan dy figura t skalitura n reliev n gur, n dyert e shtpive, t portave t ndrtesave, t bra n nj koh m t hershme, shekulli XIX e m par, po diku dhe m von: dora e njeriut dhe ekii i rnjeshtrit. N vendet ku ka nj dor, thuhet se ajo "sht e plakut t shtpis", "e nj t pari t shtpis', diku thuhet se "sht e nj t pari \ vllazris' a "e nj strgjyshi t largt'. Kur aty ka dy duar, doemos larg e larg njra tjetrs thuhet se e dyta sht e mjeshtrit. Pr ekiin gjithnj thuhet se sht i mjeshtrit q bri shtpin. N vshtrim t jashtm e n shpjegimet e sotme kto prfaqsojn, si simbole, emrin e zotruesit t shtpis, t atij q e ka br dhe tjetra, at t mjeshtrit si kujtim, pr t mos t'u harruar. Por duke ditur se ato n rrnjt e tyre prfaqsojn objekte kulti, objekte q kan t bjn me kultin e veglave e t mjeteve t puns, kan funksione fatprurse, mbarsie, trashgimie, prjetsie n gjenerata. Le t kujtojm se disa vegla e mjete themelore t njeriut n kulturat e vjetra, disa her vihen n funksion kulti si: parmenda, zgjedha e parmends, kmesa, unaku i hekurt i zjarrit, vargoi, kumazt, sopata, furkza e barrs s kalit. Le t kujtojm se Dragoi n luft me Kuedrat ka arm t tij: parmendn, zgjedhn, furkzn, gurin e mullirit, ekiin e madh t hekurt (main). Etruskt e lasht t Italis kur donin t bnin nj qytet t ri mblidheshin gjith fiset, bnin nj parmend t bronxt e me t bnin, si n form lrimi, kufijt e qytetit q do t ndrtonin. Parmendn e kishte arm t tij Zeusi i Grekve, Jupiteri i Romakve e hyjni t tjera t Mesdheut. Dorn, prvet rolin e madh q ka luajtur n veprimtarin e njeriut, n mjeshtri e n zeje, e ndeshim si objekt kulti n popuj t ndryshm t bots, po dhe ndr llir, n Trak, n popuj t tjer t Ballkanit, kshtu dhe n Rumun e n Shqiptar. S fundi e gjejm t gdhendur dhe n porta t shtpive. Kulti i dors n popuj t ndryshm t lashtsis ka karakter pagan, po si simbol kulti e gjejm dhe n shenja grafike t krishtrimit e t islamizmit. Ndr malsit, sht e kuptueshme, ka natyr pagane, po ktu nuk prjashtohet, n ndonj rast, dhe ndikimi hga fet monoteiste: krishtere a islame. Veglat e mjetet e puns, prfshir ktu dhe dorn, pr arsyet e thna, kan marr n raste t veanta atribute kulti, kan marr tipare

322

MARKTIRTA

mistike, t mbinatyrshme, fatprurse, mbrojtse. Pra si rrjedhim, ritete besimet i ndajm n ato q kan t bjn me vet punn, me prodhiminkryhen n proesin e veprimtaris prodhuese t njeriut dhe, s dyti, n ato q kan t bjn me kultin e veglave e mjeteve t prodhimit n mjeshtri e zeje t ndryshme tradicionale, arkaike. Dora e njeriut ka qn, si t thuash, mjeti kryesor m i domosdoshm e i kudogjendur n veprimtarin krijuese-prodhuese t njeriut, t shoqris, sidomos n bashksit shoqrore me mnyra jetese arkaike, me burime ekonomike prgjithsisht natyrore. N kto kushte, dors i jan atribuar cilsi t mbinatyrshme, udibrse. Ktu i ka rrnjt n nj mas t dukshme dhe magjia me t prekur. Prej ktej e ka zanafilln dhe shprehja bashk me mendsin prkatse: "EshroidoraeZotit' thuhej dhe "Dora e Ors", "Dora e Zans", "Dora e Shenjtif q e ruajti, q e shptoi, q e shroi e me radh. N jo pak raste,' n prmendore parahistorike a t lashtsis, n fasada portash t ndrtesave a n prkujtime mbivarrore, e vrejm jo trup t njeriut po dorn a dy duar q prfaqsojn vet nj person a hyjni t caktuar. N disa raste bhet i tr trupi si figur, po duarve t tij u kushtohet nj kujdes i veant n madhsi e n t shprehur. Kulti i dors, n vazhdimsi t gjeneratave ka ndryshuar si besim, ka evoluar, ka marr dhe kuptime t ndryshme figurative, po n form ka ruajtur m s shumti veansi. Ky kult n etnokultur ka ardhur deri n kohn ton gdhendur n gur a n dru n brendsi t shtpis, n porta banesash, n mjete pune, n prmendore mbivarrore. Kulti i dors sht me zanafill parahistorike e hyn n kompleksin e besimeve t lashta pagane, po m von sht dukur dhe nfet monoteiste. ekii q n koht e lashta deri sot, m heret prej guri, prej druri, prej bronxi, m von prej hekuri a eliku, ka qn nj vegl me shum vler n veprimtarit ndrtuese t njeriut, prandaj n rrjedh t kohve ka marr dhe atribute kulti, cilsi t mbinatyrshme, udibrse. Doemos, n kuptimet e tij, ka prfaqsuar dhe mjeshtrin, zejtarin, njeriun veprues, por gjithsesi, n raste t veanta sht prdorur dhe si objekt kulti mbrojts nga e keqja, pr mbarsi n njerz e n prodhim. Me kto kuptime sht gdhendur n reliev dhe n portat banesave n oxhak t vatrs, n monumente prkujtimore; doemos n rrjedh t kohve ka marr dhe atribute t tjera simbolike si, prfaqsim i dors s mjeshtrit, si simbol moral i mjrsis. Por, m hert, m me forc e

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

323

^gr/ >
dP I*

* * ? - / * r* -<wf

*-#r..'

2.*^'
,
i

5 " *
j}~*>"*

- J r i / T ^ K'v.."*" ^^m?j SfeikJ


H:>

:. h \\

'

W*

&

I,.'-

.*-:

*r-tuM
>' *'.

ekii i mjeshtrit. Gdhendur n gur n port t shtpis. Vel, Vlor

m von m e zbeht, ekii i konturuar n port, n f asad t shtpis e vende t tjera ka pasur dhe funksionin e prurjes s mbarsis, pr fatbardhsi, pr t'u ruajtur nga shpirtrat e qniet mitike dmprurse. Pra sht pfdorur, sipas besimeve, etiks popullore si objekt kulti. Ky kult vjen dhe nga t qnt e tij objekt metalik, ashtu si ndodhi dhe me patkoin e kalit q sht i kudogjendur n porta a n vatra t shtpive t vjetra, pran veprimtarive t njeriut si dyqane, pran farks, te kasolla e bagtive. Ndr mjetet e veglat e bujqsis nj vend t veant zinte plori si objekt kulti. Ai n rite kultike prfaqson parmendn si pjes e saj, zgjedhn, po duk qn prej hekuri, kishte n brendsin e tij n rite e besime dhe kultin e metaleve. N dit t shnuara t dimrit, n dhjetor ose n shkurt, kur besohej se aktivizoheshin shtrigat e shpirtrat e kqija, v ihej plori n vatr pran zjarrit, me synin q t mbronte njerzit prej ktyre qnieve mitike keqbrse.Plori shrbente n disa raste dhe *ei\ Pr t br mbi t flijn e Nats s Buzmit, ose n disa festa t

324

MARKTIRTA

pranvers, si: Dita e Vers, Nevruz, Shn Gjergj e tjer. N fshatra t Dibrs, ta zm, Muhur etj, ose n Dardh t Tomorrit mbi Berat, merrnin plorin Ditn e Shn Gjergjit dhe e vinin te dera e kasolles se' bagtive me besimin se kshtu gjat vers do t ken mbarsi e se qet nuk do t'i zej zekthi. Pr vet rolin e veant q ka luajtur vegja bashk me prbrsit e saj si lisat e shulat, n jetn e familjes, t shoqris, n veshjen e njrzve, n zbukurime t njerzve t shtpis, ka qn ndr shekuj dhe objekt me atribute kulti ndr Shqiptar, ashtu si dhe n popuj t tjer. Prgjithsisht ndr vise shqiptare ndaj saj njerzit, prdoruesit, ndalonin rreptsisht q ajo t mallkohej. E ruanin q at t mos e shkelnin, t mos e thyenin, t mos e lshonin n vende t pista e sidokudo. Edhe kur ishte konsumuar plotsisht, ata nuk e digjnin, po e linin n nj vend t posam. A. Ornuzi ka shkruar puhimin "Besime e rite rreth mjeshtris s endjes", ku jan dhn funksione t saj n rite t ndryshme. Vegja shpesh her vendosej pr pun n an t vatrs e besohej se kshtu bie mbarsi n njerz dhe n prodhimtari t jets familjare. Besohej se lisat e vegjs kishin veti t prishnin magjit e t mnjanonin pasojat dmtuese t syrit t keq. Pr ta shruar t smurin "nga magjit" a "syri i keq", duhej t'i viheshin te koka nj pal lisa gjat nats, kur flinte. Kshtu besohej se i kalonte e liga. N krevat t nuses me barr nuk lejoheshin vegla e mjete t endjes me besimin se kshtu lindte vajz; n krevat, diku n an, viheshin arm me besimin se ktu shtatzna do t lind djal. Vegja me elementt prbrs t saj, po kshtu mjete e vegla t tjera t endjes n prgjithsi, ndr Shqiptar, ishin objekte t veprimtaris s grave. Pra veprimi kultik i tyre n shtje t lindjes s fmijs kishte t bnte me femrat. Ndrkoh besohej se arma n krevat, si mjet prgjithsisht i burrit, ndikonte pr t lindur djem, prandaj dhe plqeheshin t tilla veprime e rituale magjike q prputheshin me mendsin e shoqris patriarkore q donte kryesisht djem. sht pr t'u vshtruar nj dukuri krejt e ndryshme nga ajo q u paraqit m lart, ndrkoh mes tyre nuk ka kundrshti. Pr t pasur mbar shtpia e re n disa vise shqiptare si Velesht (Maqedoni), Mat, Labri etj, fusin n themel t shtpis q po ndrtohet mjete e vegla te veprimtaris s gruas si gjlpr, pe, krehr, grshr, podiku, dhe shulin e pasm t vegjs, t gjitha kto simbole t puns s gruas. Ne

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

Velesht (afr Strugs, Maqedoni), kur ndrtohej shtpia e re, e zoi e shtpis fuste shulin e pasm t vegjs n themel t saj dhe, ku mbulonte me dh prsriste formuln e urimit ritual: "Si mbledh sh ashtu mbledht shtpia!" me kuptimin e shtess e t mbarsis njerz e n pasuri!. T gjitha kto vegla e mejte, n kt rast simbolizo gruan e fertilitetin e saj. Si sht gruaja pllenuese, n lindje fmij: ashtu t jen dhe simbolet e saj n rite sjellse t mbarsis. Pra r kto veprime rituale fertiliteti i gruas do t ndikoj n mbarsi e fal shtpis, t familjes, n shtes n njerz, n mirqnie, n ekonom mbar, pr jetes. Si mund t themi, duke u shprehur me figi simbolike, n kto veprime, fertiliteti i gruas do t sjell kshtu fertili n shtpin e re, n familje. Kemi t bjm me dukurin e analogji (ngjashrnris) n rite magjike. Ka disa dukuri e sende si: zjarri, vat objekte t vatrs, mulliri, ujt, dielli e hna, guri, delja, disa bim natyrs e me radh, q nuk jan aspak vegla e mjete t drejtprdre pune t njeriut, po lidhen ngusht me jetn e tij sociale, me veprimtari etij prodhuese e me mirqnien e tij, pra n kt kuptim ato jan b( mjete jetese. Si t tilla prdoren n veprimtari t ndryshme kultike, | t'u mbrojtur nga e keqja, prt'u shruar, pr mbarsi n familje, pi lindur fmij. Disa nga kto jan thjesht me burim nga natyra e ruaj edhe n kto kushte t ndikimit kultik, gjendjen e tyre natyrore ashti dhe t tjera t ktij grupi; ishin vepr e dors s njeriut si: vatra, objek e vatrs, mulliri, zjarri, pr t mos prmendur dhe disa t tjera t k natyre. Kto gjra n disa raste jan pak si t ngatrruara mes tyr< vihet n mdyshje dyshuese: jan apo nuk jan vegla a mjete pune njeriut?. Guri i marr nga natyra, i punuar nga doza e njeriut sadopal* i papunuar fare, i ka shrbyer pr mijra e mijra vjet njeriut, gjithnj forma arkaike tradicionale, si mjet, si vegl pr t'u mbrojtur, pr sulmuar, pr gjahtari, pr t thyer gjra t forta, pr t ndezur zjarr, f t grmuar n tok. Kshtu sht br objekt q prdoret disa her veprime kultike pr shrim, pr mbarsi, pr t lindur fmij. Gruaja Malsi t Sharrit (Tetov) mban disa gur n gjoks si hajmali pr 'indur e pr t'i jetuar fmijt. Gjedhe t ksaj natyre ndesh n tr trc shqiptare, n nj form e synim a n nj tjetr.
e

Disa her n ritin pr fat jan ndrthur bashk dy a m shui 'ement kulti, lidhur me fat e mbarsi t njeriut. Tregohet n Reic Tetovs se dikur, kur dasmort (krushqit) vinin pr t marr nus<

326

MARKTIRTA

telakja (ajo q vesh e zbukuron nusen) merrte shpatn e avlementit e i jepte vajzs-nuse tre her uj me shpat t kthyer mbrapsht; ky veprirri bhej me besim se gjat martess bija e tyre nuk do t ket kshtu probleme n shtatzani e do t lind shum fmij. (A. Onuzi, 'Tradita..." f. 1) Ktu ndrthuren bashk kulti i ujit t shpats me plleshmri t mbar' t gruas. I ksaj natyre sht edhe zjarri, bari, vegja, n mbrojtje nga syri i keq. Gruaja m e moshuar n familje merrte nj tuf bar t that dhe e digjte diku pran vegjs me synim q tymi t shkonte te plhura. Nse bari krciste gjat djegies, edhe syri i keq plciste e nuk do t mund t'i bnte gj t keqe, mbarsis s plhurs q po endej (A. Onuzi, Besime erite,..."Kult. Pop", 1997, nr.1-2, f. 51) Edhe ktu kemi veprim magjk ngjasimi. sht me interes t vrehen veprimet "shruese" t hilashtarve (distarve me magji) q prdorin ndrkoh element magjik t ngjasimit, t krcnimit, t moskontaktit a t kontaktit me ujin n funksion mistik shrues. M s miri kt e tregon kjo e dhn e dshmuar n Myzeqe: Sipas saj, i smuri nga epilepsia do t mbahej dyzet dit pa u njomur me uj me besim se kshtu do t thahej ajo e toks e t shqitej nga trupi i t smurit. Mbas 40 ditsh lahej epileptiku dhe ujt e larjes derdhej n rrz t nj trndafili, me besim se kshtu, me kt veprim, i smuri t bhej edhe nj her trndafilit si qe n fillim; epilepsin ta marr me vete ujt dhe ta f us n tok. T smurin me at t toks do ta ruante e ma natn e par pas larjes q t mos i kthehej ajo e toks. Ai duhej t mbulohej me tre shami t holla mbi trup: dy t bardha e nj t kuqe. N mbarim t 40 ditve pas larjes, i bhej ky mallkim nga hilashtarja: "U bft koqe meli n fund t detit, o Zot!" N kohn kur e kapte ajo e toks duhej t hidhej mel mbi trupin e t smurit me kto fjal: "Koqe meli nfundtdetit! ,OZot,!"... I vn n kto raste sipr t smurit nj thik, nj pal grshr. Me nj grshr tjetr kundrejt syve t t smurit, bjn sikur presin at t toks, me synim q ajo t trembet e t ik nga i smuri (J.Nushi, Mitologji..., Et. Shq", V, 1974, f331). Shrbimi me kujdes i ktyre veprimeve "shruese" me shum element mistik, t kujton magjit shruese me rrnj n koh t lashta ku veprimet me ngjasim, me krcnim, me ujra rituale, me varrosje mistike, me personifikime t smundjes, ishin dukuri themelore n besimet e veprimet magjike. Kto magji, si n rastin e dhn, po dhe

MITOLOGJIA NDER SHQIPTAR

327

n popujt e lasht, kryqzoheshin dhe me veprime t sakta shruese t smundjes. Ana psikologjike, si ndikim mbi t smurin, ishte nj dukuri e kudogjendur n kso "shrimesh". Kulti i mullirit dhe i zjarrit, pr vet rolin e madh q kan luajtur ndr shekuj n jetn e njerzve, shpesh her jan br mjete shrimi magjik n smundje e dme t ndryshme. N Mat, Mirdit e Alpe t Shqipris sht dshmuar praktika e dikurshme, sipas s cils, t smurt me ethe ose grat q nuk lindin fmij, shkonin n mes t nats, zhveshur lakuriq e hynin e laheshin te flett e mullirit me uj, me besim se kshtu kan pr t'u shruar nga ethet, ose se kan pr t lindur fmij. Besime e kulte t ksaj natyre pr vegla e mjete t puns i ndeshim me shumic n Shqiptart e Malit t Zi, n Kosov, ndr viset shqiptare n Maqedoni. N Shiptart e Malit t Zi: "Laknat nuk i ha vemja me shkue nj t dielle n mulli e me asi mielli t imt t rrethit t gurit t mullinit me i pluhnume, ose kur kan laknat vemje nj t diell pa le dielli me dal prej mbrendet lakuriq, me shkue n lakna, e nxjerr nj lakn me vemje e me e ue e me e vjerr mbi zjarrin, vemja prej laknash fref"(Fr.Jankaj, II, "Bestytni", GjurAlb, Folke Etn", VII, 1977 Prishtin, 1978, f. 338). Pra kulti i zjarrit, kuptohet, dhe i vatrs, ashtu dhe i mullirit n rite magjike kan nj vend t veant dhe, doemos, pr rolin e madh q kan luajtur si mjete themelore t jets s njeriut, t familjes. N jo pak raste kulte t mjeshtrive e zejeve, t mjeteve t jetess ndr Shqiptar i ndeshim n rrfenja mitike e t metamorfozave. N tc vrejm rrnj parahistorike t ktyre dukurive, ndonse n nj gjendje t evoluar, e sidomos n gjahtari, n endje, n farktari, me zjarrin e vatrn, me mitet e besimet pr Nnn e Vatrs, pr marrdhnie mes njerzve, t ligjshme e t paligjshme, t papranueshme nga shoqria. Kshtu, n nj koh t hershme, pr vet kushtet sociale t veanta, vjedhja, preja, n mendsin popullore ka qn gj e lejueshme, poi nj veprim i till n fqinjsi, n miqsi, ndr njerz me lidhje gjaku e me kumbari, ka qn rreptsisht e dnuar, madje dhe me ndshkim t rnd hyjnor nga forcat e mbinatyrshme, t mistershme. Kt e paraqet qart dhe kjo rrfenj mitike n metamorfoz: Njeri vodhi pulen e kumbars dhe e fshehu nn shosh. Pula u b breshk e prej andej e ka zanafillr kjoqnie me mveshje kockore t fort. .T shumta jan rrfenjat mitike me temn e gjahtaris. Gjahtar'

328

MARKTIRTA

vriten ndrveti se i ka ndshkuarZana nga se i kan prishur virgjrin e natyrs. T kujtojm se Zana sht dhe mbrojtse e kafshv t egra. Gjra enigmatike t gjahtaris e t kultit t burimeve paraqet dhe kjo rrfenj mitike: "Nj her nj gjahtarpa nj dash me lkur t art pran n'j burimi, po kurprovoi ta vriste me dshirn e ti'j (t dashit), / humbi ndjenjat. Kur prsri erdhi n vete, shkoi n shtpi dhe e kshilloi t birin, i cili ishte gjithashtu nj gjahtar me fam, t mos shkonte kurr te ai burim, ku i ishte shfaqur dashi me lkur t art, as pr tu 'lodhur se kjo do t'i sillte nj fatkeqsi. I biri shkoi disa her prgjah dhe nj dit, pa e prfillur porosin e tjatit, shkoi te burimi i prmendur. U ul dhe filloi t hante dhe t pinte, dhe kur ishte duke mbaruar, u duk dashi dhe iu lut ta vriste. Gjahtari deshi t hante m par, mirpo fundi iu mbush mend'ja dhe e vrau.Llkurn e dashit t vrar e mori me vete n shtpi".{F. Nopa, "Pikpamje fetare", AIH, f. 50). Doemos, rrfenja nuk sht e plot se nuk i tregon pasojat, por i ln t kuptohen, si n prapasken. Nj tregim i till nuk mund t ishte pa pasoja t dhunshme, ose, s paku jo me dobi, po me pasoja t dhimbshme, apo me humbje. Ndeshjet e gjahtarve me qniet mitike jan nj tem mjaft e ruajtur n kujtesn popullore ndr Shqiptar. Kulti i veglave e mjeteve t puns shpesh her sht shoqruar me gabime e mallkime t pasqyruara n rrfenja mitike. E till sht rrfenja q tregon se vajza q ngatrron fijet duke endur n vegj e pr kt e mallkon. e ma. N variante t ndryshme sht e dshmuar n vise t ndryshme shqiptare. Po japim nj nga Benda e Malsis s Tirans: "Nj her e motit, nj grua po endte n vegj"U nj moment, kur ajo e kishte ndrprer punn, e bija ia ngatrroi fijet e penjve. E ma, pas shum prpjekjesh pr t rregulluar penjt, e lodhur dhe e mrzitur, e mallkoi at, duke i thn: "Timojbij, gjithmon enc(sh dhe kurr gj mos bfsh!" Nga ky mallkim vajza u shndrrua n merimang, q gjithmon prpiqet, por nuk arrin t end nj plhur" (A. Onuzi, Besime e rite..., f.47). Ktu shprehet forca mistike e namve lidhur me vegln e mjeshtris s endjes, me vegjn q n vetvete njihet tepr n funksione kulti. N raste t veanta rrfenjat mitike t mjeteve t mjeshtris e zejeve, n thelb krejt pagane, n an t jashtme kan marr fytyr krishtere a islame, pra ktu ka ngjar nj sinkretizm. E till sht rrfenja mitike "Trash mullar", prmendur nga Gjeovi e eksplorues t tjer:

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

32

T diell'e Pashkve madje heret, ohet farktari e fillon me rrah kullmen me eki, tuj ra tri her sa mundet e tuj than: "Trash mullan Sepse besojn se brinoi (djalli, shejtani-M. T) rrokull vjetit lodhet mi / kput hekurat e veta tue i ue mje n t brejtun gati t Shtunn < Madhe. I lmyshkun urnit e s lodhunit e katullon gjumi, e vetm U Diell e Pashkve kur t ndieje krismn e kullmes, atbot i del gjurr, me t trembun e fillon me u hjedhun qirithin, kinse me i kpute hekurat porse nuk i gjen aq trash sa ather kur e pat lidh dora e Krishtit (Sh. Gjeovi, Buzmi Bujar, 1928 f. 21). Ktu n thelb, n roiin e farkta shihet lufta e s mirs kundr s keqes. Brinoi sht simbol i mohimi e farktari prfqaon heroin mbrojts t njerzve. N kt rast vepror forca magjike e farks n pun t farktarit. N kt syth u dhan disa dshmi e zbrthime pr kultin e veglave, t mjeteve te puns, t objekteve q kan qn tepr te dukshme n jetn e njeriut e n veprimtarin e tij si qnie shoqrore. Mjetet, veglat, objektet madhore ku ka jetuar e ka vepruar njerii kan qn nj forc e madhe lvizse n zhvillimin shoqror, n mnyrai e t menduarit arsyetues, zhbirues n t fshehtat e natyrs, t jets shoqrore, n shqetsime t mdha e n prpjekjet pr t sqaruar t panjohurat e pr t'i prdorur ato n dobi t njerzve. N kt fantastik, n kt mistik, n nj far mnyre, jan dhn dhe rrugt e zhvillimil t shoqris, jan dhn mendimet zhbiruese t arsyes njerzore, me synim pr t ar prpara prmes dallgve t jets. Kjo tregon se njeriu, n do koh, edhe n gjendjen e tij primitive, nuk ka qn i fjetur, pasiv, po aktiv e largvshtures prpara.

3. Riteebesime n prov trualli Banesa ndr shqiptar, ashtu si ndodh dhe n popuj t tjer, ka qn ndr mjetet m themelore, t domosdoshme, t jetess n bashksi familjare. Shtpia me truallin prkats ka qn qndra e jets ekonomike, e prons prkatse t familjes. Ajo ka prcaktuar, mund tthemi, mnyrn e jetess n familje, n fshat, n nj bashksi m t gjer. Jo m kot me fjaln "shtpi" kuptohej banesa e njerzve t familjes, oborri, aksesort e ndrtimet ekonomike rreth saj. Shtpia, n kuptim

330

MARKTIRTA

t mendsis popullore e t praktiks jetsore, nuk ishte e veuar, por shum e lidhur me bashksin lagje, q shum her ishin t nj vllazrie, fshat a krahin prkatse, po dhe me miqsin, miqt t njohur e t panjohur. Jo m kot thuhej n popull: "Shtpia shteZotit dhe e miqve" e, natyrisht, ktu shprehet lidhja me komunitetin po dhe me doket e mikpritjes, me kultin e mikpritjes Shtpit e banimit ndr Shqiptar jan t tipeve e t llojeve t ndryshme, si trashgimi, tradit, po dhe sipas kushteve gjeografike, ekonomike, t kamur a t varfr dhe n prshtatje me kushtet gjeografike e jetese shoqrore.. Shtpit shqiptare kan qn prgjithsisht t bra me mure e n pak raste, nga varfria jan br vetm prej druri. Mbizotron banesa e tipit mesdhetar, me mure, po n disa raste ka afrsi t dukshme me popujt e tjer t Ballkanit, me t cilt ka marr e ka dhn n an ekonomike e n kultur, ndrkoh ka pasur n jo m pak raste dhe t njjtat fate historike zhvillimi e t dhimbshme. Kushte e rrethana t tilla jan pasqyruar n psihe dhe n mendsin shqiptare t tradits, n rite, mite e besime n lidhje me banesn, me zgjedhjen e truallit pr ndrtim , me ndrtimin e saj, pr jetes me mbarsi a n fatkeqsi. Kto rite e besime n zgjedhjen e truallit dhe n ndrtimin e baness, bien deri n shek. XX, nj bot t lasht t riteve, t magjive t lashtsis pagane. Kjo duhet par lidhur ngusht me hershmrin e ndrtimit t banesave n trojet shqiptare, me zanafill aq t lasht sa dhe strgjyshrit autokton t Shqiptarve. Ktu nuk prjashtohen dhe ndikimet e ndrsjellta me popujt e tjer fqinj e jo fqinj t ktij populli, t thuash se m tepr brenda qarkut kulturor mesdhetar. Shqiptari n tradit sht prkujdesur shum pr ndrtimin e shtpis s re, ka prjetuar pr kt shqetsime, jo vetm n an ekonomike por dhe n ann teknike; pr mjeshtra zejtar t zott e pa hilera, pr truallin pr mbarsin e prparimin e shtpis n t ardhmen. Ka menduar shum q kjo t bhej n nj truall t prshtatshm, pa lagshtir, afr arave t buks, afr kullots s bagtive, n vende t mbrojtura nga lagshtia, nga pasiguria e kohve n rrmuj. Disa her shtpit i kan vn dhe n vende shum t ngritura, n shkmb a n maj kodrash, si vende prt'u mbrojtur, po dhe nj psikologji krenarie, mosnnshtrimi, ose zotrues mbi t tjert. Ktu do t shqyrtohen provat magjike pr t gjetur nj truall me mbarsi e fat pr t br shtpi t re, po dhe rite e besime n brjen e shtpis s re. Pr kt tem kerni

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

331

mbledhur t dhna q nga vitet '60 e ktej n vise t ndryshme t trojeve shqiptare, e kemi br objekt trajtimi dhe m par. Arkivi i Etnologjis i Institutit ka shum dshmi t ksaj natyre. Kemi dhe shum materiale dorshkrim t lna nga Gjeovi, dshmi nga vise t ndryshme t Shqipris se Eprme. Materiale t shumta pr Shqiprin e Mesme e m gjr ka mbledhur etnologu i mirnjohur, studiues i baness popullore, A. Muka e pr kt tem ka br punime me shum vler. Kur zbrthejm dukurit e riteve e t besimeve, si pjes prbrse t mendsis s zejes, mjeshtria n ngritjen e shtpis s re, ose ndrtime t tjera t prmasave t mdha, duhen vrejtur n to element t mbinatyrshm me rrnj n koh shum t lashta, pamvarsisht nga evolucioni q ata kan psuar n shekuj e mijvjear. M. Eliade trheq vmendjen n kt: "Duhet t kujtojm tezn e P. Skokut: aika meritn se ka trhequr vmendjen i pari pr rolin themelor t mjeshtrave n kodifikimin e ritit t ndrtimeve. Mjeshtrat murator kan ruajtur deri n shekullin e fundit disa "sekrete" t mjeshtris", t nj arkaizmi t pakundrshtueshm. Ashtu si do ta vrejm q tani, veprimtarit e ndrtimit mbartin me vete nj ritual e nj simbolizm q na ka arritur q nga nj koh tepr e largt". Edhe pse kto rite e besime pr ndrtime kan ardhur te ne m t ndryshuara, t modif ikuara, t ushqyera me element t rinj, prsri ruajn n thelbin e tyre, n dukuri t veanta, element t nj panteoni teprt lasht. Kto copza ritesh e besimesh, t ruajtura n rrugn e gjat t shekujve, n zejn e ndrtimeve, duken n ditt e sotme jo vetm ndr Shqiptar, por edhe n popuj t ndryshm t bots, natyrisht n viset fshatare e me nj jet m t mbyllur, me nj gjendje plot t papritura e rreziqe, pasiguri pr jetn. Kan qn mjeshtrit murator q kan br t ruhen kto besime t lashta, kan qn kushtet shoqrore arkaike t familjeve q bnin shtpi t reja e q pr kt ishin plot shqetsime e dyshime n veprn e tyre. Me t drejt A. Muka trheq vmendjen: "Ndrtimi i baness ishte nj ngjarje me rndsi njetn familjare. Ky ndrtim ka shtruar gjithnj prpara saj, e n radh t par prpara kryefamiljarit, nj Var 9pyetjesh, dshirash, shqetsimesh... Ky varg i dshirave dhe i shqetsimeve mbyllej me pyetjet :'far do t'i sjell familjes shtpia e re? Mbarsi, gzim e mirqnie, apo t kundrtn e tyre. Filli i ktij shqetsimi jetsor niste qysh n zgjedhjen e truallit ku do t ndrtohej banesa dhe vazhdonte deri n hyrjen e familjes pr t banuaraty (A.

332

MARKTIRTA

Muka, "Prvoja popullore", f. 61) sht e kuptueshme, n kt mes hynin problemet teknike t praktiks ndrtimore, t prshtatjes me nevojat e jetess s familjes n shtpin e ardhshme, po kto ishin t ndrthurura dhe me mendime e shqetsime t natyrs mitike, magjike, t nj rituali e t nj besimi me rrnj n parahistori. Prandaj duheshin prova pr fatin e shtpis s re t ardhme, pr mbarsin e kto fillonin s pari me truallin. Ai nuk vshtrohej thjesht si nj vend i kufizuar ku do t vihej shtpia, po n mendsin popullore, t ushqyer me paragjykime, ishte nj vend me atribute hyjnore, nj dika me shpirt, me forc, me cilsi t veanta, pr t br mir, pr t sjell mbarsi, shtes n njerz, pasuri, ose e kundrta, prt sjellfatkeqsi, vdekje, mjerime, shuarje t familjes. Jo m kot, si e v n dukje K. Shtjefni, kurthuhej pr truallin e shtpis: "Trualli dalun fare, truall ogurzi, truallipafat, nuk bn kush hajr n kt truall, truall q nuk duron fmij, truall i pabereqet, truall ters, truall femrash (q lind vetm femra ejo djem), s'e marroj truallin e shtpis sime, s'e la me ma korit kush trollin, kam lindur n kt truall, s'ka vend n trollin tim..." Doemos ka dhe "truall iplleshm", truall ormir, truall i mbar, truall burrash, truall fatlum, truallme or"e me radh. Pra ka nj kult t veant pr do truall, kult i shprehur n besime t ndryshme, me rrfenja emocionale e mitike, veanrisht pr troje ku familjet jan shuar, ose: nga fatkeqsit e ndryshme q kan ndodhur, e kan braktisur at. N kto kushte e rrethana sociale t nj mendsie arkaike, zgjedhja e truallit me fat e mbarsi merrte nj vlersim t veant. M s miri kt e tregojn t dhnat nga populli pr trojet ku familjet kan psuar n jet fatkeqsi t mdha deri n shuarje. Vlersimet e vendit pr t vn shtpi jan ndr Shqiptar nga m t ndryshmet, po t tr kan prcaktime mes tyre, jan si t thuash, sejcila pjes e nj s trs. Vendet e shenjta, vakfet, quhen t paprshtatshme pr t vn shtpi. T vnt e shtpis n ato vende bie fatkeqsi e shfarosje t banorve. Kjo ndodh dhe n rastet e nj shenjtrie mitike, pagane. Fatkeqsiprurse jan vendet ku ka pasur varre, qoft dhe shum t hershme, arbrore, mesjetare, llir, ose dhe m t lashta. Nuk lejohet t vihet shtpia n pronn q i takon nj tjetri, nse nuk merr leje tek i zoti, se ndryshe familja nuk ka mbarsi. N Ku t Kurveleshit, "kur ndrtonin shtpi, n disa raste, dilnin varre n grmim t themelit. Pr shkak t varreve ndrronin truallirv e shtpis, sepse kishin frik nga

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

333

varret. Brataj i Labris: "Ka raste q trualli i shtpis t mos ndodh i mir e kshtu nuk bn mbar pr njerzit e shtpis. Kjo ndodh si thon t vjetrit: pr arsye se troll ii shtpis do t ket qen "vend i shenjt", "vendimir' Bn nj shtpi Selfo Hasani, i Brataj, e nuk i'u dha mbar. Aty i vdiqn t gjith djemt. Mori nj djal bie dhe e martoi, i vdiq dhe ai me gjith grua, pa ln trashgimtar. Kshtu u zhduk familja pa ln njeri. Sipas farefisnis, toka e shtpia i takonte Sinan Poraqit. Sinan Poraqi truallin e shtpis s Selfo Hasanit ia shiti Aliko Muos. A.M. la nj dit nj kotrov plot me uj n truallin n fjal. T nesrmen kur vate ta merrte e gjeti kotrovn n at vend e n at pozicion q e kishte ln, por pa uj brenda. A. M. u mendua nga kjo dhe e pa se ky vend s'ishte pr mbar. Megjithse kishte harxhuar para prta bler, e la pa e prdorur at truall nga frika se do t'i sillte prapsira n shtpi (M.T., Shnime 1971, f. 29 - 30) Si vend i mire, si vakf, dikur ka qn konsideruar dhe vendi i mbuluar me prral q quhet Mogilla ose "Bregu i Magills" (Brataj, Labri). Edhe sot e ksaj dite prralli i Bregut t Mogills sht i paprer (M.T.SH.E.LM. 1971. f. 25 -2 6). N lagjen Mersqan (Derian, Mat) Mehmet Kurti i KurtZenelit ka dal fare me gjith njerzit e shtpis se nuk i ka ecur shtpia. Ka dal fare dhe Isuf Qerimi se nuk i ka ecur trolli. Ka dal fare shtpia se ka qn vend vakf, ka qn vend varresh, jo t popullsis q jeton sot ktu, po varret e t pagojve (e atyre q nuk flisnin si ne), varre shum t vjetra. Ke i Shn Nikolli, Shn Teodori etj. kishte lisa m se 100 vje e nuk i priste njeri; ktu nuk merrte njeri asnj krande pr ta vn n zjarr, thonin se ishte gjynah, quhej i shenjt edhe druri e nuk pritej pr dru e pr lnd. Po e preu njeri drurin n "vend t mir', pritej me sopat, e gjente nj gj e keqe, nuk i ecte mbar (M.T, SH.E.L.M, 1971; f. 120 -121). N fshatin Shlli (Shn llia) t Matit, Adem Mata bri nj shtpi t re e q kushtonte nj million e gjysm lek (t vjetra: M.T.) Kt e bri para 4 vjetsh. Vdiq edhe vet pasi bri konakun; i vdiq i biri, i vdiq e kunata, i ndodhn disa fatkeqsi t tjera. I vllai Baftjar Mata sht i detyruarta ndrroj, t bj nj shtpi tjetr po s'ka fuqi. Njeri nuk ia blen kt shtpi se, si besohet, kjo shtpi nuk ecn mbar (M.T. SH.E.LM, 1971, f.119-120). Dshmi t ksaj natyre, si sipr, kemi mbledhur me shumic n kto 40 vjett e fundit, treguar nga pleq e plaka, njerz t moshuar, t thuash n pjesn m t madhe t trojeve shqiptare si: Labri, Kor, Prmet, n ermenik, n Nnt Malet e Dibrs, n Mat (sidomos n

334

MARKTIRTA

Macukull, Prell, Grman), n Mirdit, n Malsi t Madhe, n Dukagjin, n Malsi t Gjakovs, n Has t Rrafshit e n at t Gurit, Malsi t Sharrit, Malin e Zi t Kumanovs (Maqedoni), prt mos prmendur dhe vise t tjera t trojeve shqiptare. Si e vrejm, dshmit e dhna sipr, po dhe t tjera, bjn fjal pr fshatra q kan kaluar n besimin islam q para disa shekujsh, mandej aty bhet fjal pr popullsi t larguar andej a t zhdukur q n Mesjet, ose dhe m par. Megjithat besohet bindshm n shenjtrin e paprekshmrin e disa vendeve me varre, me rrnoja tempujsh t krishter ose dhe "varre Xhudhish" (Judenjsh), apo t prmendur dhe me emra t tjer, nga fise popujsh t tjer. Pra me bindje pohohet se n kto vende t shenjta nuk mund t vihen troje banimi, shtpi, se nj veprim i till do t sillte fatkeqsi n jetn e familjes. Kto vende t ndaluara pr t br shtpi, n pamje t jashtme t duket se kan t bjn thjesht me shenjtri t varreve ose t vendeve t shenjta krishtere a islame, por po t hysh n brendsi, duket qart se ktu kemi nj sinkretizm krishtero-islam me rite e besime pagane; mund t themi se kjo e fundit ka nj rndsi m t madhe si mendsi popullore, pavarsisht nga veshjet e siprme, me emrtime besimesh monoteiste. Gjithsesi ktu shtresa m e vjetr, m n thelb t besimit sht nj shtres pagane. Kemi raste jo t pakta, kur vendet a drujt e kultit jan thjesht t natyrs pagane si: Lisi i Bardh n Qarrishta (Legjin Orosh, Mirdit), Lisi i Bardh n Koman, Lisi i Shenjt n Labov t Zhaps (Gjirokastr), shum mrize e vendpushime n rrug, pyje e zabele t paprekshme, ku nuk mund t marrsh as dhe nj deg e jo m t vesh aty truall shtpie. Pra kemi vende t ndaluara, ku toka nuk duron troje. Edhe n vendet e braktisura ose ku popullsia sht shuar ,nuk mund t vendosettruall shtpie se, sipas besimeve popullore, nukt ecn mbar n familje, pson fatkeqsi t ndryshme, ndoshta dhe shuhesh fare. Plaku i shtyr n mosh nga Rogova e Hasit t Gjakovs m shpjegon se "vendi sht pllam-pllam prej ktu deri atje tef', pra duhet gjetur vend i prshtatshm pr t vn shtpin, ndryshe nuk t prihet mbar. "Po more tokn me t padrejt pr t ba shtpin, nuk t ecn mbar, faron veten". Sipas ksaj, vet nga toka a nga zotruesja e toks, nga nj qnie e mbinatyrshme, duhet t dalin shenjat se lejon ta vesh truallin aty ku e mendon, ndryshe duhet t prapsohesh.

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

3:

Muk sht e guximshme t themi se jan mbijetojat e mjegulluara i nj fryme hyjnore t toks, sht nj qnie e mbinatyrshme q ka r zotrim tokn dhe q t lejon ose t ndalon t vendossh truallin shtpis s re n vendin e dshiruar. Po nuk u lejove, sipas shenjave provave t bra, duhet t heqsh dor prej saj, se ndryshe nuk e [ veten n dor, t ka ajo fuqi hyjnore q ti nuk e dgjove kur t dr shenja q t mos e bsh shtpin n at vend. sht e vrtet se kulti i varreve e shenjtria e tyre sht i nj naty t veant e ato kurrsesi nuk mund t prishen, t dhunohen e aq rr pak t vihet truall shtpie n vendin e tyre. Kemi ndeshur varre t vjetr t panjohura nga popullsia vendse, si n Martanesh, n German Matit, n Mirdit, n Puk, n Has t Gurit e n Has t Rrafshit, r Malsi t Madhe, n Karadak t Kumanovs e vise t tjera shqiptareaskush nuk i trazonte. Quheshin me emrat: Varret e Xhudhive, Varre Shqehe, Varret e Romejve, Varret e Turqve e me radh. Ato ven< varresh, gjithsesi, ishin t paprekshme; as pr kultura bujsore e , pr troje, drujt n vende t varreve nuk priteshin se "aty sht ven shenjt". Kan ardhur deri n gjysmn e par t shek. XX, besime lashta, sipas t cilave njerzit jetojn n at jet, n: "at bot", ash si jetojn dhe t gjallt: han, pin, kalojn jet shoqrore pak e shur ashtu si dhe n kohn kur ishin n kt bot. Pra ky sht nj prfytyr brenda kodeve t besimeve pagane. N nj kuptim, sado q n kuac t fantastikes, jan br zotrues t asaj cope toke e nuk lejojn dhunohet, t prdoret pr troje e pr pun t tjera t t gjallve. vdekurit jan hyjnizuar e me kt kan shenjtruar dhe vendin e tyre varre. Kuptohet, kjo ka t bj me kultin e t vdekurve. T vdekurit, e kemi thn dhe n nj vend t veant, jan t aft t'u bjn t gjall1 familjes, bashksis fshatare a krahinore, edhe mir po dhe t'u sje fatkeqsi. Prej ksaj lind nevoja e doemosdoshme, q t gjallt t sill sa m mir me t vdekurit, t'i nderojn ata, madje t'u ofrojn dhe dhura n raste e rrethana t veanta. Kshtu shpjegohet dhe ndalesa e rre| t ngrihet shtpi n vend varresh. N jo pak raste ngrihen shtpi afrsi t ndonj grupi varresh t vjetra, pa e ditur se aty ka pasur vai Kur diktohet se aty ka pasur varre ai vend braktiset e trualli bhet ndonj vend tjetr. Ka raste qe kur ka pasur shum fatkeqsi n farr a n lagje, gj q sht e natyrshme n kushtet e nj jetese tr varf n organizim. social arkaik e pa mjete mbrojtse nga smund

336

MARKTTRTA

infeksionet, epidemit shfarosse, t sajohen dhe me fantazi vende t shenjta, vende varresh t panjohura n at vendbanim ku vdekjet e dshtimet n burime ekonomike kan goditur me shum ashprsi. Doemos besimet n forcn goditse t vendeve t shenjta, n vendet e varreve, po edhe me dukuri t tjera q kan t bjn me kultin e toks e t bimsis, veprojn n mendjen e fantazin e besimtarit n sinkretizm, pra n nj shkrirje e ndrthurje bashk t shum gjrave q kan t bjn me mistikn, me t panjohufn, me mistere. N shoqerin me sistem patriarkor n familje, gjetja e truallit t ri pr t br shtpi, ishte shqetsim i madh pr t zotin e shtpis, po dhe pr burrat e shtpis q e kuvendonin me shum seriozitet kt pun. Mendohej si veprimtari jete e jo si gj kalimtare. Ata mendonin e shoshitnin dhe ant praktike e ekonomike t vendit ku mund t vendosnin truallin e shtpis q do t ndrtonin. Pr kt caktohen disa variante e zgjidhej njri ndr ta. Shqetsimi kryesor ishte : A do t jet truall mbarsie apo e kundrta: truall ters, truall q ndjell vdekje, shfarosje n njerz e n ekonomi?. N vendosjen e vendit t truallit duheshin prova e kto ishin kryesisht t natyrs mistike, po ndonj element ishte dhe i natyrs teknike praktike si : vendi me a po pa lagshtir, taban i fort apo vend q rrshqet e me radh. Shqetsime kishte pr ant mistike: t fatit, t mbarsis. Pr kto shqetime pyeteshin dhe pleq t fshatit, njerz q mbanin mend shum gjra pr t kaluarn historike e legjendare. Ata jepnin mendimin n se bn a nuk bn pr truall vendi i caktuar. Kishte raste, si na bn t ditur A. Muka, q t mblidhej dhe kshill pleqsh q e njihnin mir fshatin e trojet e tij. Nga prvoja e tyre, po dhe nga kujtesa e ln nga brezat paraardhs, ata arrinin n prfundimin nse ai truall bn apo nuk bn pr t banuar n t. Doemos, pr kt pleqt kishin dhe paragjykimet e tyre, mendsit mistike nga t cilat niseshin n gjykimet. Kjo m tepr lidhej me troje q kishin qn t banuara e m von ishin braktisur, pasi familja kisht psuar fatkeqsi t shumta, madje dhe ishte shfarosur (A. Muka, "Prvoja...", f. 64). Duket qart se n kto gjykime ka mistik fataliteti. Vdekjet a braktisja e truallit mund t vijn nga lloj-lloj shkaqesh e rrethanash, po jo nga fataliteti i toks q mban shtpin mbi vete. Frika nga qniet misterioze, t mbinatyrshme, t trollit sht saktsisht e pranishme, natyrisht si nj mbetje e shndrruar n nj mjegullnaj kujtese t

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

337

pazbrthyeshme. Nse shtpia do t vendosej n nj vend ku kish qn dikur trualli i t parve dhe njihej se mbarsia n at familje kishte qn e prhershme, nuk kish nevoj pr prova t tjera. Menjher aty grmohej trualli e ndrtohej shtpia e re. Edhe kur n at vend q mendohej pr truall kish qn kasolle e bagtive e ato kishin pasur mbarsi gjithnj, edhe kjo mjaftonte si prov mbarsie. Kto kushte prove si t mjaftueshme ishin t njjt t thuash n tr viset shqiptare e nuk kishte nevoj pr prova t tjera pr mbarsin e truallit t ri. Kjo vlente dhe n rastet kur shtpia e re bhej n oborr a pran shtpis s mparshme t s njejts familje. Sh. Gjeovit i tregon muratori Qamil Caka prej Okshtunit t Dibrs mbi t zgjedhurit e trollit pr ndrtim shtpie: "N katrskepe t trollit t zgjedhun pr shtpi natn para i ngulin katr kazma e po i gjetn ngul ne nesret, fillojn me gropue themelin, pr ndryshe hikin pr t krkue ngjeti, sepse ai truell asht orprem. Para se me il themelin e shtpis n vend t plqyem, natn paraqesin katr kotrova plot me uj n katr skepe t trollit. Nesret me ba me u gjet nji n kotrov i gjymt, mbushet prsri dhe vihet n nji vend tjetr e ashtu bajn Dibrant deri q t ndeshin n trollin fatsjells (Sh. Gjeov, "B.B,...", f. 3). Sipas t dhnave pr fillimin e shek.XX, n Zym t Gjakovs ven nj kotrov me uj, ndrsa n Dukagjin 1 got ver, n Malsi t Lezhs e n Mbishkodr nga katr gota ver, Mirdita 1 got uj. Kto vihen natn n fshehtsi e pa folur. T nesrmen i vrejn e, nse gjenden plot ashtu si i kan vn, aty hapnin truallin e ri, nse i gjejn, qoft dhe nj t gjymtuar, bjn prova pr ta vn truallin n vend tjetr. Prova t ksaj natyre, pr t vrejtur mbarsin e truallit, bhen dhe n Labri, Myzeqe e vise t ndryshme t Jugut, n disa vise t Shqipris t Mesme, n Bregdetin e Himars, pr t provuar vendin nse sht pr truall me mbarsi, q bie fat e lumturi n familje e prodhime t mbara n blegtori e bujqsi. Ujt n kto rite prove t gjetjes s truallit, doemos ka t bj me kultin e ujit, pa t cilin nuk ka jet mbi tok. Pra qenia mitike, zotruese e toks komunikon ktu prmes ujit. Vera n prova t ksaj natyre, mendojm se sht me zanafill nga ujt, pra si nj "krishterizim" i ktij riti pr faktin se vera n vend t ujit prdoret vetm n vise krishtere. Ndoshta mund t jet dhe ndonj arsye tjetr, si sht, ta zm, kulti i vreshtaris.

338

MARKTIRTA

N Shqipri t Mesme, n Myzeqe e vise t tjera si prov sht prdorur ujt, po n raste t veanta vaji i ullirit, gjalpi i shkrir, mjalt, qumsht. Provat bheshin prgjithsisht me hn t re e me hn n rritje, "han tue u mbush", pra si mbushet hana t mbushet shtpia e ardhme me njerz e pasuri. Ktu duket kulti i hns, aq m tepr kur kto rite kryhen natn, po dallojm ktu dhe dukurin e forcs magjike t prngjasis: mbushet hna - t mbushet shtpia me mbarsi. Krahas ujit a lngjeve t ndryshme q prdoren si rite prove pr t hap themele trualli pr shtpi, bhet n t njjtat raste, prov rituale me hi: "Aty ku t ket sos i Mirditsi me il themelin e shpis e me ngul carasin e votrs natn para merr nj sit plot me hi dhe e sit ata hit mbi at truell. Nesret, po gjetn gjurm njerit npr vend t prhinun, nuk ilin themel aty, po gjetn gjurm bagtish a puplishtash, fillojn me punue, sepse thon se t ligat e atij trolli i marrin bagtija e puplishta" (Sh. Gjeovi, "B.B.", Mirdit, 1907). Gjurmte atyre kafshve q vrehen aty, tregon se ato nuk mund t kishin jetes aty. Prsa u prket mbarsis e fatit t interesuarit vrenin disa viza e shenja n at hi dhe kto nuk dinte t'i deshifronte gjithkush, po kishte njerz t posam, dies q dinin t'i deshifronin, t shpjegonin nse ato viza e shenja tregonin fat e mbarsi apo ndjellnin t keqen. Kjo prov me hi prsritej tre her n tre net e s fundi vendosej t braktisej ai truall ose t fillonte aty ndrtimi i shtpis s re. Riti i provs me hi pr t hap truall t ri sht i dshmuar n vise t ndryshme t Shqipris s Eprme deri n Kosov, n Mal t Zi, n Shqiptart e Maqedonis, n Labri e m tej. E afrt me hirin, mendojm, sht prova me zjarr: Nj nat t qet e pa er, me hn n rritje ndizet zjarr, si n fshehtsi n mes vendit t caktuar prtruall. Nse tymi shprndahet mbi tok n mnyr t but, t barabart, ather trualli sht i mbar pr t ndrtuar shtpi dhe aty fillojn themelet e ndrtimit; nse tymi shkon lart e vetm nga nj an, si besohet, ai vend sht ters, fatkeqsi prurs; kshtu krkojn n vend tjetr q ta ndrtojn shtpin. Kuptohet qart se hiri e zjarri kan t bjn me kultin e zjarrit e t vatrs, simbole t vazhdimit t jets, t gjenerats. Ata do t tregojn nse gjenerata dhe n truallin e ri do t ec n mbarsi ose, e kundrta: do ta godasin fatkeqsit, ndoshta deri n shuarje a n braktisje t shtpis s br m s fundi.

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

339

Prov fati e mbarsie pr truallin e ri sht dhe t lruarit ritual t vendit q mendohet pr t br shtpin e re. Merren qet e parmends, mbrthehen n zgjidh e me ta bhen disa brazda lrimi n truall; nse qet rnkojn gjat ktij lrimi, trualli sht i keq, shfaross prfamiljen, nse ata ecnin qet n lrim e pa rnkuar, trualli konsiderohej i prshtatshm pr t ndrtuar aty shtpin. N disa raste pjesa e lruar mbillej dhe me bereqet, me t lashta e kshtu t vrehej mbarsia n prodhim t shumt (A. Muka, "Prvoja...",f. 64). Pr t provuar fatin n truallin e ri; vndosej aty dhe nj kasolle e i zoti i shtpis flinte mbrenda; aty linte bereqete t ndryshme, mbillte dika rreth e rrotull e kshtu provonte nse ky truall sht pr mbar apo vend dshtimesh e dhmbjesh. N vende ku thneglat bnin grumbuj dheu, trualli ishte i provuar n sjellje mbarsie e prandaj dhe pa prova t tjera e ndrtonin shtpin aty. N Dukagjin para se t fillonin t grmonin themelin, merrnin nj rras t vogl, gur si petull dhe e hidhnin tri her prpjet. Po ra rrasa mbar at vend e mbanin prfatmir; menjher fillonin t ilnin themelin dhe e plqenin pr plang. Nse rrasa bie mbrapsht t tri hert, krkohet gjetiu vendi i plangut mbasi ai konsiderohej, sipas besimit t popullit, vend orlig (Sh. Gjeovi, "B.B", f. 2). Ka dhe t tjera prova t ksaj natyre, me t cilat hetohej nse vendi sht i mir pr t ngritur shtpi, sht fatmir apo q sjell t keqen n familje. Si shihet nga t gjitha kto, zgjedhja e truallit pr shtpin e re ka qn nj shqetsim i madh pr njerzit. Provat jan br gjithnj me veprime rituale magjike, mendsi e besime q na vijn q nga nj koh e strlasht. Kto veprime rituale, diku m pak e diku m shum, sado prciptas deri nga Lufta e Dyt Botrore. N ndonj vend jan praktikuar dhe m von. Ka raste q n vende t ndryshme n familje t veanta jan mnjanuar q nga fillimi i shek. XX. Me gjith variantet e ndryshme, t tra kto rite rrahin n nj pik: n komunikimin e njeriut me tokn e mundshme pr ngritje t shtpis, nj komunikim me mjete misterioze, t mbinatyrshme. Ata drejtohn te demoni zot i toks q do t'i pranoj e t'u jap mbarsi ose do t'i przr. Prmes ktyre riteve na vjen deri n kohn ton nj mistik parahistorike Pagane, edhe pse ndonjher e ndrthurur me element krishter a islam.

340

MARK TIRTA 4. Flijimenthemel e shtpia e re

Pasi provonin e bindeshin plotsisht se trualli sht prurs i mbarsis n familje, "ormir" fillonin t hapnin themelet, doemos edhe kt duke e shoqruar me lutje, n ditn me fat, duke u kthyer nga dielli, duke filluar pasi lind dielli, me hn n rritje e me kmb t mbar. Thonin dhe shprehje t tilla "Na ndihmo, o Zot!"" "Zoti na e bft mbar!", "Allahu na ruajt!", "Allahu na past n dor!" e me radh. N hapjen e themeleve e n vnien e murit, vrejm rite e besime nga m t ndryshmet: Brataj: "Kur ndrtonin shtpi, n themel t tyre bnin kurbane.. derdhej gjaku i bagtis gjat therjes. Gjaku derdhej n at qosh q ndodhej n ann e lindjes; pr t qndruar shtpia e pr mbarsi, i zoti i shtpis hidhte lek sermi ose ari po n qoshin e lindjes; zonja e shtpis hidhte aty lesh t palar (nj dor t mir leshi). Kto gjra q u prmendn mbeteshin n themel t shtpis q ndrtohej. N themel t shtpis hidhnin para dhe farefisi e miq t zotit t shtpis, po kto t fundit i merrte mjeshtri q ndrtonte shtpin. oheshin dhe dhurata t tjera si: qilima, sixhade, orape e gjrat tjera...., lek" (M.T. Sh.E. 1971 f. 26 - 27). "Ahmet Kamaj (Brataj) ka dgjuar nga t vjetrit se n themel t shtpis n kohrat e para kan pas futur dhe bagti t gjalla" (M.T., SH.E., 1971, f. 27-28). Dibra: "N themel presin dashin si fli (kurban) e kryet e dashit e qesin n themel... q mos t shkoj kryet e t zotit t shpis, tuj ken se shpija e re lyp nj fli pa tjetr. Kur t qitet guri i par n themel, gjindja e shpis si dhe kushdo, duhet t rrin larg e t mos t'u xehet hija brenda themelit sepse mund t psojn keq... N themel hedhin t hollat e gjithnduer farishta" (Sh. Gjeov, B.B., f. 2). Shqipri e Eprme: " Se n themelet e shtpive apo t kalave jan br kurban, duke shti nj kok dashi, apo kok gjeli a derri, sipas legjendave, edhe duke muros njeriun t gjall, dihet... ka qn shum e besueshme n popull se po ta xun hijen n mur vdes. Thonin edhe se muratort e xenin me qllim hijen e nj njeriu n themel, q t'u qndrojn muret dhe t'u shkoj puna mbar. Pra, kur shtiheshin themelet edhe deri sa arrinte muri nj pash lartsi, ruheshin njerzit mos meju avitpuntorve e duke punuar, q t mos shkoj

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

341

hija e tyre n mur dhe muratori me i vu nj gur sipr. Personi q duhej xan hijen n mur do t ishte nj prej familjes dhejo kushdo i huaj, si puntort apo ata q shkonin me shikue. Por me gjith kt, ruheshin q t gjith dhe kur aviteshin afr murit e shikonin hijen e tyre se mos sht kah muri e ka mundsi me u kap. Pr t shptuar nga ky rrezik, shtihej koka e dashit apo e gjelit (se gjithmon duhej mashkull); gostiteshin sa m mir muratort q t mos xenin hijen e kuj dhe megjith kt, frika e t zanunit t hijes nuk hiqej. Po t vdiste kush prej asaj familje brenda 5 vjetsh q kur ishte ndrtuar shtpia, thonin me plot bindje se 'l sht zn hija n themele" e mallkonin e shanin muratort q, me dashje ose edhe pa dashje, kan muros hijen e tij. Kjo bestytni ishte aq e ngulitur n popullin e malsive pa prjashtuar krejt edhe qytetet, sa q, kur bnin shtpi thonin, pale kush po e ka rrezik me vdek! Shtpia e re e han nj kaptin (K. Shtjefni, "Mbeturina...", f. 50). Prell i Matit: "Kurbhetnj shtpiere, bhetkurban nj berr.Kryet e berrit t br kurban e fusin nn shqymn e ders (n mur, nn pragun e ders). Kaptina vihet me ball posht. sht m mir q t bhet kurban nj dash i zi; nqoftse nuk gjendet nj i zi, bhet kurban nj dash i bardh. Grat lshojn n themel t shpis gjilpr e pe dhe krehra; thuhet se kto i fusin pr t mos br magji... Kur bnin shtpi, n themel, n t djatht t oxhakut e q binte nga lindja, nga Qerbelaja, nga Meka, futeshin nj pal grshr, gjilpr, nj krehr e nj kok bagtie. Kjo bhej pr t larguar t ligat e shtpis. Kto kushtonin edhe nqoftse s'bhej qepja e t ligave Ditn e Vers. Kaptina futej pr t qndruar e fort shtpia dhe pr t'i ecur fati. Themelet e shtpis iruanin 3 dit q mos t'u bnte njeri magji, q mos t'u hidhte kush p t lidhurn themele se, sibesohej, "u lidh fatin", shtpis e njerzve tshtpis"(M.T., SH.E, 1971, f. 87,119-120). Malsia e Lezhs: Presin n themel, a dash a gjel, e kryet e tyne e qesin aty. Derdhin t holla npr themel si edhe farishtat e do bime. Shpijart e kushdo do t ruhen e t mos u nxehet hieja n themel, sepse do t desin. N'an t votrs e shi n krah n t cilin rrin i zoti i shtpis vet, dora e kti e pa i diftue kurrkuj n jet, as shpijarve e as puntorve, a n mur a npr glqere t njom, i fut sa t holla e ket pr me pajtue Orn e atij plangut e t caranit q t'u gjindet ndim e n roje t prhershme shpijarve. N shpi t re zjarrin e par do ta prtri nj

342

MARKTIRTA

djal i vogl shpie ejo burr, grue a cuc... Ashtu edhe n Metohi e Podrime... Puplishta (pula etj) q kan pas nuk i lan me hi n shpj t re, i ndrrojn krye pr krye me shok, sepse n shpi t re duhen t jen t reja edhe puplishta. Oroe: Kto doke mbahen edhe n Mirdit e n Thkell"(sh.Gjeov, B.B, f. 3). Dshmi t ksaj natyre pr rite e paragjykime pr themelet e shtpin q ndrtohet, mund te sjellim m shum pr vise t ndryshme t trojeve shqiptare. Shembuj e analiza t rndsishme ka dhn A.Muka n punimet e tij pr kt tem, kryesisht n Shqiprin e Mesme, po shtje t veanta i ka par dhe n rrafsh krahasues t gjerndrShqiptar. Praktikat rituale t ndryshme, po kshtu dhe mendsit mistike, n disa raste t duket sikur ndryshojn dika nga krahina n krahin, n raste t tjera jo pak element t veant prputhen mes tyre shum, pr m tepr jo vetm n ann e brendshme, po dhe n format e jashtme n shpmdarjen gjeografike nga nj an n nj tjetrt viseve shqiptare. Pra n kto rite e besime "ka nj gjuh" pr tr trojet etnike, po ka t "folme" e "dialekte" t ndryshme. Edhe mitet e besimet pr themelet e ndrtimin n trsi t shtpis s re ka nj gjuh komunikimi mbaretnik. Duhet vn n dukje se disa element t ksaj natyre, t prafrt, i kan dhe popuj t tjer t Ballkanit, t Mesdheut, pra kryqzim kulturash mes popujsh t ndryshm, marrje e dhnie, n kushte t prafrta gjeografike e historike. Problemi themelor, ndoshta, n kto mendsi mistike sht flijimi i bagtis n themele t baness s re. M duket se n tr krahinat shqiptare sht i njjt, pa prjashtuar ngjyrimet krahinore q n thelb dukuris nuk i ndryshojn asgj. Natyrisht, diku flijimi sht m i moderuar e diku m arkaik. Zakonisht buz themelit, q gjaku t bjer n themel kur theret, bhet fli nj dash a nj qingj, nj kndez, po n raste t veanta dhe ndonj cjap a bagti tjetr. Prgjithsisht muroset koka e kurbanit, po ka raste ku murosen vetm brirt e kmbt, diku murosen dhe t brendshmet, n themel kurbani therej e pjes t tij murosen n ann lindore t themeleve, pra andej nga lind dielli e q disa thon: nga lind dielli, nga Qabeja, nga Meka, pra si e njjta gj. N Gurgunic t Malit t That, vise shqiptare n Maqedoni, "kurfillonte ndrtimi i shtpis s re thernin rij kurban e derdhnin gjakun n themel. Nga del dielli do tjet dora e aty thernin kurbanin e gjaku t

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

343

binte n themel. Fusnin n themel zorrt, kmbt, brir". (M.T. Ekspedit, Tetov, 1995, f. 29). Po kshtu n Mal t Zi t Kumanovs (Maqedoni): "Kur ndrtonin shtpi, n themel thernin nj dash a nj qengj e gjakun e derdhnin n themel t shtpis. Brinat e kmbt e dashit i fusnin n themel, ndrsa mishin e hanin mjeshtriteshtpia bashk". (M.T. Ekspedit.. I., 1996, f.32-33) Pra t thuash sht e njjta gj si dhe n viset e tjera shqiptare t dshmuara pr flijim n themele. 'sht n thelb e n zanafill t lasht flijimi n themel? sht e qart se pasi u provua se trualli sht mbarsiprurs, ormir, fatprurs, fillojn themelet. Por, pr t pasur mbarsi nuk mjaftuaka me kaq. U dashka t merret trualli me t mir, t'i bhen flijime, t'i ofrohen dhurata n themel, se ndryshe mund t t ndjekin fatkeqsit drrmuese. Thuhet n popull se kurbani bhet pr t forcuar themelet, pr t'u br shtpia e fort, pr mbarsi. Dikur pr t njjtat arsye, si thuhet n popull, paskan futur dhe bagti t gjalla n themele. Ka mundsi t ket ndodhur dikur nj praktik e till. Pr deri sa n themele t kalave, t urave, t manastireve, paskan futur njerz t gjall n nj koh t hershme, pse t mos ket ndodhur dhe kjo? Ka pohime, dika si mitike, q thon se n ndrtim t baness s familjes jan murosur dhe njerz. Dshmit e tregimet mitike t derisotme na tregojn se kto pohime jan jo bindse, gjra disi t errta. Flijimi n themel, n mur, fardo lloji ndrtimi qoft, sht shpjeguar si zanafill, si origjin m e lasht, si nj synim animizimi, nj shpirtzim t baness pr ta br at t fort, t qndrueshme. Duke murosur nj frymor e bn banesn me shpirt, me tr forcat q mbartin frymort, kafsht a njerzit. Nj vdekje, nj ngordhje pr t'u ringjallur e shpirtzuar n nj form t re: trup e shpir arkitektonik. Kt interpretim jep M. Eliade e t tjer t s njjts shkoll. T tjer e shpjegojn flijimin n ndrtim, si mendsi mistike shum e lasht, si synim pr t marr me t mir qnien mitike a hyjnin q sht zotruese e toks, pra sht nj dhurat pr t, si gjith dhuratat e tjera. Ndoshta t dy teorit konvergojn n ndonj pike, pr mbarsi e forc n banesn e re. Sipas mendsis popullore, po nuk bre kurban, nukt ecn mbar jeta familjare n shtpin e re. Disa t tjer shprehin bindjen se kurbani bhet q t mos vdes i zoti i shtpis ose, n t rall, edhe ndonj antar tjetr i familjes. "Shtpia e re ha nj kok njeriu", thuhet

344

MARKTIRTA

n popull. Kur vdiste i zoti i shtpis ose nj njeri tjetr i familjes, thuhej se i ka kushtuar (sht flijim) shtpis s re, edhe pse kurbani n themel ish br kur u hapn themelet e saj. Kur vdisnin dy nga familja, po n kt koh, menjher thernin nj dash, se, si besohej, kur vdes i dyti, doemos do t vdes dhe i treti. Q t mos vdiste i treti, thernin nj dash. Pse besohet se shtpia e re e krkon nj krye njriu? Pse t prmendet shum ky shqetsim?. Ku e ka zanafilln? 'do t thot kjo? A nuk lidhet kjo me murosjen e hijes s nj antari t familjes n mur? sht me interes t vrehet se q kur mbaronte s hapuri themeli e deri kur muri ngrihej deri mbi nj gjatsi njeriu, tr njerzit q shkonin aty ruheshin se mos hija e tyre do t bjer n themel a mbi mur e muratori t vej nj gur sipr e me kaq personi sht murosur se i sht murosur hija e tij, pra ai, sipas besimit popullor, ka pr t vdekur. Kjo kushtonte vetm pr pjestart e familjes, po ruheshin nga murosja e hijes n mur, kushdo q shkonte aty pr t punuar a pr t par. A nuk sht ky nj flijim simbolik? Njihet n literaturn shkencore flijimi simbolik i njeriut duke i murosur hijen n kshtjell a ur, ose nj spango sa gjatsia e trupit t nj njeriu t caktuar, me t ciln dhe sht matur. Hija n mendsin popullore n shum raste simbolizon zotruesin e njeriut, shpirtin, fatin e tij, mbarsin e fatkeqsit e tij. Nuk thuhet kot s koti n popull: "Past hijen e bardhl" ose e kundrta: "Past hijen e zezY Hija n besimet popullore kishte nj kult t veant. Pr shtrigat, pr magjistart, shpesh her thuhej se natn nuk lviz trupi i tyre, po hija e tyre. Kshtu thuhej dhe pr Draguan, Kuedrn, Lugatin e qnie t tjera mitike. N kto mendsi mistike hija prfaqson thelbin e qnies s njeriut. Ndoshta n kt vshtrim duhet par dhe murosja e hijes n themel t baness n ndrtim. Mundet q kjo t jet nj huajtje nga legjendat mitike t murosjes s trupit a t hijes n kshtjell, n ur, n kish, n ndrtime komunale, gjra q kan ngjar me t vrtet n nj tshkuartlargt. Me inters sht kuptimi m i mirfillt, m i largt n koh, i hedhjes nga grat n themel t ndrtess s re: t krehrit, t perit e gjilprs, t grshrs, ose t shulit t vegjs. Kto jan vegla t punve t grave. N njefar kuptimi kto a nuk prfaqsojn simbolikisht gruan? Thuhet se ato hidhen pr mbarsi t shtpis, pr t mos br magji ndonj dashakeq, pr t pasur lindje t mbar fmijsh, pra shtes t

M I T O L O G J I A NDR SHQIPTAR

345

mbar n familje. Ndoshta ktu sht ndalimi i magjis keqbrse; mundet q kjo ka t bj me lindje fmijsh ose gjra t ndryshme q shprehin simbole lidhjeje me kultin e ktyre veglave q prdoren nga gruaja. Ato prfaqsojn simbolikisht gruan e fertilitetin e gruas, pra frytshmrin n lindje fmijsh. Ndoshta flijohen ato mjete pr t mos pasur rrezik gruaja q t vdes n kohn e ndrtimit t shtpis s re. Shtpia e re ha nj krye, pra t mos t haj t gruas. Ka mundsi q kjo t jet dhe thjesht flijim simbolik i nj gruaje. Leshi q hedh gruaja n themelet e reja mendojm se n nj form t veant, simbolizon kurbanin dash, br nga ana e gruas. Duhet trhequr vmendja n nj element ritual: N mur, mur n t djatht t zjarrit afr vendit jan simbolet e nderimit e t mikpritjes, aty ku i takon t rrij i zoti i shtpis, vet ai, fshehtas, natn do t fus mes gurve t murit ose nn llain e lagt, krejt t mbuluara e q t mos mund t'i shoh njeri, nj sasi para. Pse kjo ndodh n mnyr kaq personale e fshehtas!?. T shkon mendja se ai i fut aty pr t shptuar . veten nga nj kurban i mundshm. Besohet se shtpia e re e han nj njeri e, m s shumti t zotin e shtpis. Pra me kt akt don t shptoj veten, si simbol t familjes. Thuhet se kto para futen pr mbarsi, pr t mos i br shtpis magji, ndoshta prapa ktyre shpjegimeve qndron tjetr gj, ajo q u tha m sipr. Themelet e shtpis, po edhe vet murin n ndrtim i ruajn q t mos u bjn magji dashakqinjt. Ruajta bhet diku pr tre dit, diku pr pes a m shum. Thuhet se ruajn themelet q t mos hedh dikush ndonj pe t lidhur, se lidh fatin e shtpis, t gjindve. Duhet vrejtur se frika nga magjit e zeza sht nj shqetsim i madh pr familjart. Jan element besimi t ardhur nga nj koh shum e largt. do fatkeqsi e dshtim t ardhshm e lidhin me shkaqe misterioze, pra me ndrtim e ndrkoh me vdekje, prparim po dhe fatkeqsi, dy t kundrta, t pandara nga njra-tjetra. sht me interes t vrehet: peri i jets a i vdekjes sht shum i pranishm n popujt e lasht. Edhe ktu te nyja e nj peri varet fataliteti i jets, prerja e mbarsis. Jan simbole interesante t besimeve n mistere t shprehura n nyje t nj peri. Posa t bhet shtpia duhet t futen n t gjindja e shtpis e kurrsesi t mos rrij bosh. Nse nuk mund t futet menjher familja, s paku duhen futur vegla bujqsie. N t kundrtn futen Ort, futen

346

MARKTIRTA

qnie mitike zotruese t truallit t shtpis s re. Megjith ato prova me rite, me gjith ato dhurata e flijime, prsri trualli, shtpia nuk sht e sigurt. Prsri ktu veprojn me forc t zonjat e toks. Edhe ktu fshihen nj sr misteresh q vijn nga lashtsia. Ktu sht i pranishm misteri i jetrsimit t ndrtimit. , Hidhen n themel gjith llojet e farrave t perimeve, drithrave, t pemve. Kjo flet pr banesn si pjes e nj jete me tradit bujqsore, ndejtare. Fati i shtpis sht i lidhur me kto prodhime t toks e q mbajn jetn. sht ktu magjia fatsjellse e ktyre farrave, e t lidhura ngusht me fatin e shtpis. Ato jan fati, simbol i mbarsis, jan dhurata t truallit, jan flijime pr t'u ringjall me fat, me mbarsi, bashk me t ardhurit e familjes n shtpin e re. Edhe futja e hekurishteve t bujqsis n shtpi q n fillim flet, bashk me ato q u than m lart, pr tradita t hershme bujqsore, t lidhura me ndrtimin e shtpive me mur. Kemi ktu element t lasht t kulturave mesdhetare. Simbol i fillimit t jets s familjes n shtpin e re sht zjarri e vatra. Zjarrin s pari n shtpin e re duhet ta ndez nj djal i vogl e jo burr, grua, apo cuc. Djali me jetn tradicionale shqiptare sht simbol i lumturis s shtpis, i jetgjatsis e i vazhdimsis s gjeneratave. Pulat q jan mbajtur n shtpin e vjetr nuk duhet t futen n t ren. Duhet ndrruar me t tjera n fshat, krye pr krye, e kto t fundit t futen n shtpin e re. Mendojm se ktu kemi nj vdekje pr t'u ringjallur n nj form t re, krejt t ndryshuar. Kjo dukuri sht tepr e evoluar e nj shpjegim i till duket sikur sht i pambshtetur. Po ketu nj rrethsjellje kozmike, nj "vdekje e ringjalljes" e kemi e nuk ka si t shpjegohet ndryshe. U parashtruan ktu, si shoqruese t ndrtimit t shtpis s re, disa copza ritesh e besimesh q na vin bashk me banesn q nga koh t lashta, lidhur me kultura mesdhetare, edhe pse t evoluara s teprmi, por qartsisht t lexueshme. Themele bhen prgjithsisht n shtpit me mur, ritet e besimet, flasin pr lashtsi t nd.rtimeve me mur, si banesa, n trojet shqiptare e kto lidhen me kulturat mesdhetare. Pr shtpit prej druri e pa mure guri nuk bhen themele. Nuk sht e guximshme t vresh n kto ndrtime banesash prej mur guri, gjurm t kulturave mesdhetare t hershme, tradita ndrtimesh t popujve me natyr ndejtare e aspak popullsi endacake.

M I T O L O G J I A NDER SHQIPTARE

347

5. Sakrif ica njerzore n ndrtime Nj nga krijimet m interesante e me subjekt mitik m t lasht sht-balada e murimit. N thelb t saj sht flijimi i njeriut n ndrtimin e kshtjellave, t urave, t kishave. Balada e murimit t nj gruaje n nj ndrtim gjendet n tr trojet shqiptare, n variante t ndryshme, n ndrtime objektesh t caktuara, rrnojat e t cilave jan n kmb akoma dhe sot. Disa nga kto kng shquhen pr paraqitjen artistike t tyre; ato jan kryevepra t letrsis popullore n kt gjini. Balada me kt tem kemi: pr kalan e Valdanuzit (afr Ulqinit), pr at t Shkodrs, pr at t Drishtit, t Prevezs (amri), pr Urn e Fshajt (pran Gjakovs), pr Urn e Skiles, pr at t Qystendilit (n Maqedoni), pr

Ura e Fshajt pran Gjakovs. N themelet e saj n nj koh shum t vjetr, thuhet n balada e n legjenda, sht flijuar nj grua.

348

MARKTIRTA

at t Arts (amri), pr ndrtimin e nj kishe t vjetr n Lin (Pogradec). Po legjenda pr sakrific njeriu (nj grua) ka n ndrtimin e Kalas s Turrs (bregdeti i Kavajs), pr Kalan e Elbasanit, n at t Vlors (ndoshta; Kalaja e Kanins), n Urn e Drashovics (t vjetrn), n Urn e Bratajt (Labri), n Dardh e n Sinic t Kors pr nj ur e pr nj kala. Legjenda t ksaj natyre dgjohen dhe pr kala, ura e ndrtime t tjera shoqrore t kohve t hershme, por m zbeht. Kng t sakrifics s nj gruaje n ndrtimin e Kshtjells s Shkodrs jan dshmuar dhe te Serbt e Malazezt. Po kshtu pr Urn e Arts dhe pr sakrificn e nj gruaje ku pr t flitet dhe n nj balad t grekve. Balada t sakrifics s nj gruaje n ndrtime kshtjellash, urash, kishash e manastiresh ka n tr Ballkanin: te Rumunt, n ndrtimin e manastirit t Argjeshit, e lidhur kjo me emrin e kryemjeshtrit Manol, gruaja e t cilit sakrifikohet aty, n themele t objektit n fjal; n Transilvani (Rumani) nj e till sht e lidhur me kryemjeshtrin Kelemen, ku flijohet bashkshortja e tij. N nj balad greke tregohet se ishin tre motra: m e madhja u flijua n ndrtimin e Urs s Danubit, e dyta n themele t Kalas s Vlors dhe e treta, q vajton fatin e t triave, flijohet n Urn e Arts. N nj version t ishullit Zaqinth, tregohet se gruaja e arkitektit thot duke vajtuar, kur sht para vdekjes, n themele, se nj motr e saj ka qen flijuar n themelet e nj kishe, e dyta n muret e nj manastiri dhe kjo vet, e treta, nn Urn e Arts (M. Eliade, De Zalmoxis a Gengis Klian, Paris, Payot, 1970, pp. 167-168). N nj balad hungareze flitet pr murimin e nj gruaje n nj kshtjell q po e ndrtonin dymbdhjet vllezr, mjeshtra-murator n Deva. Mjeshtri Klement vendos t flijoj t parn q do t vinte t nesrmen prt'u sjell ushqimin. Nuk ka ktu as element t mbinatyrshm (shenjtor, hyjni, engjull, ndrr), as bes n mes t muratorve. At q vjen, e njofton se do ta muros dhe ashtu bn. N baladat serbo-kroate t mbledhura nga V. Karaxhiq n fillim t shek. XIX, flitet pr tre princa vllezr q po ndrtonin kshtjelln e Shkodrs. Nj hyjni mali (Vila) e prish natn gjith at q sht br ditn n ndrtim. Ajo i zbulon njrit nga vllezrit, Vukashinit, se kshtjella nuk mund t ngrihet nse nuk do t ishte e mundur t gjendeshin dy binjak e t muroheshin n themelet e saj, Stojani dhe Stojana (pra Qndrimi dhe Qndresa). Gjat tre vjetve, i drguari Dishimir shtiti botn pa mundur t'i gjej ata. Vukashini rifillon punn, po pa rezultat. Vila (q shqip do t ishte Zana) i rizbulon ksaj here q n vend t

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

349

binjakve mitik mund t muros gruan e njrit prej dy vllezrve. Skena vazhduese sht ajo e njohura: me an t bess; besn e mban i vogli, Gojko e aty varroset gruaja e tij. N disa variante t baladave bullgare e serbe flitet pr murosje t nj gruaje nga mjeshtrit vllezr n Urn e Strums. Si vrehet, balada e murimit ka pasur nj prhapje n Ballkan e, si do ta vrejm dhe m posht, me shum element thelbsor t ngjashm. T shoshisim tani me hollsi disa element t balads te Shqiptart: N variante t ndryshme t ktyre krijimeve poetike a prgjithsisht n legjenda, tregohet se tre vllezr murator kan f illuar t ndrtojn nj kshtjell, nj ur ose nj kish. At q ndrtojn ditn, vrejn t nesrmen se sht shembur gjat nats. Flijn njerzore pr t mos u shembur ajo q ndrtojn e kshillon nj plak a nj shenjt i gjall, nj zog, e ma e djemve, nj dika e mbinatyrshme disi e paprcaktuar, ose, si sht rasti i variantit t Prilepnics (n Kosov) vet nusja e tret paska par n ndrr se do ta murosin. N ndonj rast tjetr i zbulohet n ndrr kryemjeshtrit domosdoja e murimitt nj gruaje pr t qndruar vepra q po ndrtojn. N baladn shqiptare, n shumicn e rasteve, emrate mjeshtrave nuk prmenden fare ose prmendet vetm ndonjri prej tyre. N nj variant t Krajs (Mali i Zi) vllai i vogl quhet "Gjon vlla", n nj tjetr n Malsi t Madhe i vogli quhet "baca Gjergj". N nj motrzim t Dukagjinit djali i vogl i gruas q muroset quhet "Miri" (ndoshta nj eufemizm), n Opar: Tefik. N baladat shqiptare, gj q e vrejm dhe n disa balada t popujve t tjer t Ballkanit, jan tre kunata, tre nuse a tre reja, m e reja nga t cilat muroset dhe n raste t rralla prmendet emri i saj. Emrat e t tjerave nuk prmenden. Kshtu, n nj kng pr ndrtimin e kshtjells s Pjetro Petroshit n Lleshan t Shpatit (Elbasan) kunata e vogl q muroset quhet Zar, n Mirdit (pr kalan e Shkodrs) "Gjina, Vida", n Malsi t Madhe "Gjelin", "Vid". Elementt prbrs t kngve t murimit, motivet, thurja e krijimit, ndryshojn nga nj variant n nj tjetr, por kan dhe dukuri thelbsore q i lidhin n mes tyre. Baladat fillojn me nj paraqitje t trishtuar t mjedisit ku do f zhvillohen ngjarjet e dhimbshme. Kshtu, pr kshtjelln

350

MARKTIKTA

Kalaja Rozafat. N themelet m t vjetra t kalas, sipas legjends, sht flijuar nj grua. Shkodr.

e Shkodrs:"/ ra mjegulla Buns, //Ndej tri dit e ndej trinet". N Jug t Shqipris: "Ur moj e zeza ur", //Kemi tre vjet q punojm, //Dot n kmb s't qndrojm". Nga trishtimi i natyrs kalon n trishtimin njerzor. N baladn shqiptare, ashtu si dhe n ato t popjjjv t tjer t Ballkanit, nusja e vllait t vogl sht figura m e punuar e kngs: sht nn me fmij n gji, puntore, e shkatht, e zgjuar, e zonja pr do pun. sht dhe e virtytshme dhe do pun e bn pa dredhi. Porosit q i l vjerrs ose kunats pr djalin, ose krkesa pr t'i ln nj gji jasht pr t mkuar djalin, nj vrim prt par e t tjera, krijojn skena tepr mallngjyese, nj dram q godet rnd n zemrn e mendjen e lexuesit. Fundi tragjik i ksaj nne t re lidhet mandej me besimin pagan, sipas t cilit edhe tani rrjedh qumsht nga gjiri i ksaj nne t re t murosur. Natyrisht, aty sht uj glqeror q rrjedh nga pjest m t ulta t kshtjells, uj nga depozitat e shiut. Grat q nuk kan qumsht gjiri pr fmijt, shkojn e marrin nga ky uj dhe lagin gjijt q "t'u vij qumshti", bazuar n besimet popullore.

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

351

Balada e murimit ndr Shqiptart dhe ndr popujt e tjer t Ballkanit, n variante t botuara deri tani, ka trhequr vmendjen e studiuesve t ndryshm. Prt sht shkruarshum n plan krahasues, po arsyetimet pr origjinn e ksaj dukurie ln shum dyshime. T duket se ka prirje pr ta zgjidhur problemin "me doemos" n nj orientim t caktuar apriori. Dikush j shpjegon t tra kto me origjinn e thjesht serbe, t tjer si shtrat n mirfilltsor t tyre mbajn Serbt dhe Rumunt, t trett prparsin la japin origjins greke. D. Karakostea shfaq mendimin se ktu kemi t bjm me poligjenez t baladave t murimit n Ballkan, duke u mbshtetur n at q ka ekzistuar riti e besimi i sakrifics njerzore n ndrtime t caktuara e nisur nga kjo, gjenia popullore ka thurur kng t Trishtuara pr kto dukuri, pa mohuar marrdhniet e ndrsjellta kulturore n kt tem n mes t popujve t ktij Gadishulli. M. Eliade n vshtrimet krahasuese t ksaj natyre tregohet tepr i matur dhe problemin e l t hapur. Pr t pasur nj vizion t qart pr dukurin e sakrifics njerzore n ndrtim duhet ditur se balada dhe legjenda t ritit t murimit n fjal

Ura e Beratit mbi Osum. M 1922 n Zgavr t themeleve t saj sht gjetur nj bust femre, prej druri, e mendohet se ktu kemi t bjm me nj flijim simbolik.

352

MARKTIRTA

jan t pranishme n popuj t ndryshm t Europs, t Azis e m tej. Legjenda e kng pr ritin e sakrifics njerzore n ndrtime jan dshmuar tek Gjermant, tek Letont, tek Estonezt, tek Rust, tek Ukrainasit. N nj legjend gjermane (me zanafill nga mesjeta midise) tregohet, si na e bn t ditur E. Taylor, se nj grua kishte disa fmijo dhe ishte n nj gjendje varfrie pa rrug shptimi. Ndrtuesit e nj kshtjelle (n Gjermani) krkojn t'i blejn njrin nga fmijt pr ta murosur e ajo pranon. E on fmijn e ata e vendosin posht n nj zgavr t murit e nga sipr hynte drita, ndrsa mjeshtrit vazhdonin punn. E ma e pyet fmijn: "A m sheh? E ai i prgjigjet: "T shoh o nn!" Kur vrima fillon t ngushtohet ai shton: "T shoh pak, nn". M n fund kur mbyllet fare vrima ai thrret: "Nuk t shoh m!", "Nuk t shoh m!". Deri n koh t re besohej nga fshatart se aty dgjohej zri i fmijs duke thirrur nnn e tij, duke shqiptuar: "Nuk t shoh m!" Nj episod interesant sht dhn nga murgu anglikan Nennius (gjysma e dyt e shek. X) n "Historin Britonum" (kreu 18): Kur Kshtjella q ndrtonte mbreti Gorthigern rrzohej do nat, ajo q ish ndrtuar ditn, druidt (prifrinj kta pagan t Skocis) e kshilluan

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

Ura e Gjirokastrs mbi Drino. N themelet e ksaj ure sht varrosursimbolikij nj pe, pasi me t sht matur nj njeri. Pra, flijim simbolik.

q t lagte themelet e ndrtimit me gjakun e nj fmije "pa baba", < q mbreti e bri. Sipas "Jets s Shejtit Kolumban", shkruar n shenjtori Adamnan, nj sakrific e ksaj natyre ka qen br ndrtimin e kishs n Hy (Skoci). N formn e ritit t lehtsuar, legjends ose t besimeve t turbullta, sht e pranishme sakrifi njerzore n ndrtime t mdha nga pak kudo n bot. Ka qe mbledhur nj numr i madh faktesh n Hindin moderne, ku besimi kt realitet ritual ka zn nj vend t gjer n koh t lashta. Ja ndeshur disa sakrifica t ksaj natyre n kulturat e vjetra t Amerik Qendrore, po gjithashtu n Oqeani, n Polinezi, n Indokin, n Ki dhe n Japoni. Sakrifica njerzore n ndrtim prmendet n Bibli Vjetr dhe n legjendn iraniane t themelimit t Jerikut. sht m se i pranishm nj njoftim pr sakrific njerzore Themelimin e fshatrave te Mundt e Sudanit (Afrik), nj komple ritual, i studiuar gjersisht nga L. Frobenius; sht nj simbolizm t kujton fare qart t njjtat veprime me ato q na jepen n lidhje r themelimin e Roms. Mjafton t kujtojm se zbulimi i skeleteve themele t tempujve dhe t pallateve n Lindjen e Afrme, n Itali

354

MARKTIRTA

parahistorike dhe n vende t tjera, e paraqet jasht do dyshimi vrtetsin e sakrificave njerzore t ksaj natyre. Prania n koh m t vona e figurave ose e simboleve t ndryshme n themele t ndrtimeve vrteton, nga ana tjetr, modalitete t ndryshme t zvendsimit t viktims njerzore me gjra t tjera, duke shmangur veprime rituale tepr t egra t paganizmit m t hershm. Ku e ka burimin fillestar riti i sakrifics njerzore? Me 'besim lidhet ky? Kjo ka t bj me mitin e krijimit t gjithsis. M s pari, m s lashti, ishte nj Gjigand e duke u sakrifikuar ky, (i tipit Ymir, Parusha, Pan-ku), me organet e tij morn jet arealet e ndryshme kozmike. Ky motiv ka njohur nj prhapje t jashtzakonshme: ai sht shum intensiv n Azin Lindore. Dihet se miti kozmogonik sht n prgjithsi modeli i tr miteve dhe riteve q lidhen me nj "veprimtarl', me nj "vepi" ose me nj "krijim". Motivi mitik i nj "lindje", t shka'ktuar me an t flijimit gjendet n nj seri kontekstesh t panumrta: nuk sht vetm kozmosi q lind si rrjedhoj e flijimit t nj Qenie t shkalls m t lart (primordiale) dhe t vet substancs s saj, po kshtu jan bimt 'ushqyese, racat njerzore ose klasat e ndryshme sociaie. T dgjuara n mes tjerashjan mitet e Indonezis dhe t Oqeanis t cilt na tregojn flijimin vuilnetar t nj gruaje ose t nj vajze me synim q t krijojn me an t vet trupit t tyre lloje t ndryshme ushqimesh. Cili sht kuptimi i flijimit n ndrtim? Duhen koh e diskutime t gjera pr t sqaruar si duhet aspekte t shumta q ky tip ka strukturuar gjat shekujve e n kontekste kuiturore t ndryshme. Pr t'i rn shkurt, do t sqarojm se t tr kto aspekte varen n fund t fundit nga e njjta mendsi, nga i njjti besim q do t mund ta prmbledhim n sa vijon: Prt qndruar pr nj koh t gjat, prt qen i fort nj ndrtim (shtpi, vepr teknike, por gjithashtu dhe nj vepr e jets shpirtrore), duhet t animizohet (pra t bhet me shpirt), domethn t marr n t njjtn koh nj jet dhe nj shpirt. T futurit e shpirtit n kt vepr nuk sht e mundur vese me an t sakrifics: me fjal t tjera, me an t nj vdekje t dhunshme. Po kshtu mund t thuhet se viktima vazhdon ekzistencn e saj pas vdekjes, jo m n trupin e saj fizik, por n nj trup t ri - n ndrtesn q ajo e "ka shpirtzuar" me an t flijimit t saj; mund t flitet kshtu pr nj "trup arkitektonik". Studiuesit shqiptar, Q. Haxhihasani, Z. Sako etj., e kan br

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

35^

objekt t krkimeve t tyre baladn e murimit te Shqiptart me variante e ndryshme q e prbjn. Kan vrejtur se n prmbajtjen e elementve m qensor t saj ka disa tipare q i ndeshim n balada e legjendat e murimit n mbar Europn, ka t tjera q jan veor mbarballkanike e ka mandej disa veori t mvetsishme shqiptare N kto krkime kemi pasur parasysh q t saktsohet mir n dc rast se n far shkalle sakrifica njerzore sht vrtetuar me rite konkrete t murimit, pr koh t caktuara dhe, nga ana tjetr, n far' mase kemi t bjm me disa legjenda e besime t lashta q kan ardhur deri te ne n mnyr t paprcaktuar, duke kaluar nga nj venc n nj tjetr. sht e vrtet se popujt e Ballkanit n rrjedh t shekujve, duke qen fqinj, kan komunikuar n jetn ekonomike, kulturore, do t thoja dhe n luftrat mbrojtse e lirimtare, pra kan legjenda e element t baladave t murimit, ka sht krejt e natyrshme. Por nga ana tjett faktet t bindin se baladat shqiptare t sakrifics njerzore n ndrtime teknike, n nj vshtrim t prgjithshm, e kan mbshtetjen n ritet ktij lloji, t praktikuara n koh t hershme n trojet e llirve, t Arbrve mesjetar e t Shqiptarve t sotm, kan vijim t mvetsishm, dhe japse: 1. Gojdhna e kngt pr sakrificn njerzore n ndrtim kshtjellash e urash kan qen t prhapura n gjith trojet tona etnike q nga viset shqiptare n Mal t Zi, n Kosov, n tr Shqiprin e Veriut, n viset shqiptare t Maqedonis Perndimore, n Shqipri t Mesme e t Jugut deri n amri, e pr m tepr kto, n strukturn e elementet prbrse t tyre, hyjn "n nj tip t veant folklorik shqiptat", si shprehet Q.Haxhihasani. Kto krijme folklorike lidhen me jo m pak se 12 kshtjella e 12 ura t lashta e mesjetare e me nj kish t vjetr t Linit (Pogradec). Kto ndrtime t mdha n pjesn drrmuese t tyre jan objekt i baladave t sakrifics njerzore: diku prmenden n legjenda t f lijimit e pr dy-tre raste jan dshmuar flijimet n objektet prkatse. Kto objekte madhore q lidhen, me temn e sakrifics njerzore, jan t shprndara n mnyr, t thuash uniforme n tr trojet shqiptare, q nga skajet m veriore e deri n skajet m jugore, nga ana m lindore e ksaj etnie deri n at buz adriatikut e Joni. 2. Gjetjet e kockave t fmijve n themelet e mureve rrethuese t

356

MARKTIRTA

kshtjells s Gajtanit, afr me kshtjelln e Shkodrs, nga arkeologu B. Jubani, jan interpretuar si flijime prt qndruar kshtjella. Si shtresa kulturore kto i takojn shek. III p. Kr. N nj kmb t Urs s Osumit n qytetin e Beratit (ur mesjetare) sht zbuluar m 1922 nj bust vajze i murosur aty; mendimi i studiuesve sht se ktu kemi t bjm me sakrific njerzore, simbolike, pr t qndruar ura. N ndrtimin e Urs s Gjirokastrs (mbi Drino) n shek. XIX sht dshmuar se aty sht varrosur nj fije peri pasi me t kan matur nj njeri t smur. Pra varrosja simbolike e gjatsis s njeriut, "e hijes" s tij pr t qndruarura. 3. Ahmet Cen Kamaj nga Brataj i Vlors, me mosh 104 vje, (m 1971) po me mendje t freskt, m ka shpjeguar se kur ishte fmij shkonte n medrese n Vlor prt nxn. Kur kalonte rrugs shihte mjeshtrit duke ndrtuar Urn e Vjetrt Drashovics. N at koh n kmb t Urs kan murosur gjall nj njeri t marr, me synim q ura t qndroj e fort. (Kjo ka ndodhur afrsisht m 1878-1879) Kt Kamaj e thot me bindje. Ai shton se n at koh u prfol shum n popull e u dnua me urrejtje ky akt barbar i ndrmarr nga siprmarrsi i ndrtimit e nga kryemjeshtrat n murosjen e ktij njeriu. Pra jetonte akoma n shek. XIX, n mendsin e mjeshtrave, nevoja e flijimt njerzor prtaforcuarurn. 4. Ka ekzistuar n popull besimi, sipas t cilit, pr ruajtjen e thesareve t fshehura n tok flijohej nj fmij q i ruante t mos grabiteshin. N Sheshin e Pazarit (n Macukull t Matit) besohej se aty, n tok, nga nj popullsi e larguar prej atij vendi, sht fshehur nj parmend e florinjt e disa kazan me florinj. Ata i ruan nj fmij i sakrifikuar aty. Ato pasuri do t gjendeshin nse aty do t mund t sakrifikohej nj fmij i vogl, si besohej deri von nga njerz t moshuar. Shnojm se n at vend ka pasur nj ndrtim t vjetr, destinacioni i t cilit nuk dihet; aty ka varreza t periudhs romake. 5. N ndrtimet e shtpive t banimit n fshtra, deri nga fillimi i shek. XX, diku-diku, deri nga mesi i shek. XX, n themele jan flijuar bagti. Zakonisht kur sht hapur themeli, aty sht derdh gjaku e n shumicn e rasteve sht murosur koka e dashit, e ndonj bagtie tjetra shpend. Kjo bhej, sipas besimitt popullit, prt pas mbarsi shtpia, po dhe q t mos vdes i zoti i shtpis. Shtpia e reeha nj krye njert', si tregojn n German t Matit, n Mirdit, n Dibr e

MITOLOGJIA NDER SHQIPTARE

357

tjer. Shtpis s re do f i kushtoj nj krye dashi, po ndoshta, si besohet, nuk kushton" ai dhe vdes nj njeri i rndsishm i shtpis, m tepr i zoti i shtpis. Pra mbarsia e shtpis s re kushtzohej me vdekjen e nj njeriu, trthorazi, me fli njerzore. N themel t shtpis futej, n disa vise dhe nj gjilpr, nj pe, nj krhr e nj pal grshr. N populi thuhet se kto futen pr f u mbrojtur nga t ligat, nga magjit, pr mbarsi t shtpis". Dihet se kto katr gjra, n traditn popullore simbolizojn gruan. Mos vall ato jan simbole t gruas me hamendje, po si mundsi ekziston. Ndrtim sht kshtjella, manastiri e ura dhe e till sht dhe banesa n jetn e rijerzve, vese n prmasa e me pushtet m t vogl. 6. Kto rite t flijs njerzore, dhn n balada e legjenda, me mbijetoja t tyre deri n koh t re, duhen vshtruar brenda kompleksit kulturor shqiptar, n t njjtin areal ku kan jetuar disa relikte t lashta si gjama e burrave n vdekje, vajet interesante t grave, nj formacion mitologjie tepr i pasur q na vjen i gjall deri tani q nga koh t lashta, nj ligj popullor me disa norma arkaike me zanafill n mesjetn paraturke e m tej, pr t mos prmendur dhe shum doke e institucione t tjera t vjetra t bots shqiptare.

358

MARKTIRTA

KREU I DYMBDHJET

KULTI I NUMRAVE
I.Historienumrave Ktu do t merremi me kultin e disa numrave n popullin ton, n prdorimin e tyre n disa rite magjike, n funksione simbolike, q lidhen, s paku n rrnjt e tyre t hershme, me simbole dukurish t mbinatyrshme. Numra t ksaj natyre jan quajtur n literaturn shkencore: numra t shenjt, numra magjik, numra fati, numra fatkeqsie, numra simbolik. T kuptohemi drejt: edhe kta numra pr t cilt bhet fjal ktu, vetm n raste t veanta marrin cilsi t mbinatyrshme si: n rite t ndryshme, n prcaktime religjioze, n simbole t mbarsis e t ruajtjes nga e keqja, n veprime magjike, q kan karakter t fsheht, misterioz. Disa her kta numra, n simbolikn e tyre tepr t fsheht, n koht e vona nuk na paraqiten si numra magjik, fatsjells, po si numra m t mir, m t dashur, m t plqyeshm, m fisnik e n pamje t jashtme t duket se t tregojn vetm sasi numerike e asgj m tepr. Po n rrnj t tyre t hershme paraqesin dukuri mitike. Duhet vn n dukje e kjo t kihet mir n mendje se, edhe numrat e njohur si t natyrs magjike, vetm n raste t veanta prdoren n kto funksione, ndrsa n rastet e tjera t jets s prditshme, n marrdhniet sasiore mes njerzve, prdoren si gjith numrat e tjer, pa kuptime kultike, simbolike. Treshi n nj rit magjik ka natyr kultike, ndrsa kur themi se akcili ka tre djem e tri vajza, shprehet nj njohje, nj ide, nj pohim i natyrshm i folsit, pa asnj far shenje t kultit, edhe pse e thna mund t mos jet e qlluar, pra t jet vetm gabimi i folsit.

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

Pr ta sqaruar m mir e m n brtham kultin e disa numra> ndr Shqiptar, duhet t hyjm n parahistorin e n funksionet e ty simbolike, t mbinatyrshme, n koh shum t lashta, e n faza ndryshme t zhvillimit t njerzimit. Numrat me zanafill m t lasht ata m t hershmit n sistemet e numrimit kan funksione kulti i shum raste. Me historin e numrave e me kultin e disa prej tyre jan marr pak studiues: matematicien, eksplorues t vendeve t disa bashksi primitive q mbijetojn si t tilla deri n shek. XX, mitolog e studiu t historis s religjioneve me rrnj n lashtsi. Dihet se numrat shprehin ide t sasis a t radhs pr gjalles gjra materiale, koncepte t ndryshme, shprehin largsi e prma kohore e gjeografike. Koncepti i numrit n foshnjrin e n rinine njerzimit, po dhe n bashksit primitive t vona ka qen shum thjesht, elementar e shum konkret. Ka pasur madje deri n fillim shek. XX bashksi primitive n Afrik, n Brazil, n Oqeani q dinir numronin vetm deri dy, deri tre ose deri katr. Ata jetonin me gjre gatshme, t mbledhura n natyr e pra ana numerike nuk u hynte aq pun, prderisa nuk ekzistonte grumbullimi i rezervave ushqyese f nj koh t gjat, aq m tepr, kur nuk ekzistonte as shkmbimi i elementar mes bashksive t ndryshme njerzore. N fillim pr konceptin baz t numrit jan prdorur gjymtyn element t ndryshm t trupit t njeriut. Njshi konsiderohet si nu m i lasht. Dyshi sht prdorur n fillim si sinonim i dy duarve, i kmbve. Fjala "dor' e fjala "dysti' kishte t njjtin emr n kuptir e "dy duarve" ose "kmb" n kuptimin e t "dy kmbve". Po dy sht prforcuar si koncept dhe nga t kundrtat: mashkull-fero dit-nat, bardh-zi, drit-errsir, mir-keq. Treshi n fillim s konceptuar dhe prdorur si mbledhje e njshit e dyshit, po edhe si falangjet e do njerit prej katr gishtave t dors. Treshi n poj primitiv sht prdorur prvese si sasi, dhe: "shum", "pasi "lumturl', "fat', prasi numrfatsjells, magjik, i mbinatyrshm. Ngatre jan formuar dhe shumfisha t treshit, sipas numrimit t njer: primitiv, kshtu: gjashta\sY\Xe dytresha, nnta-tre tresha. Dymbd ishte katr gishtat e dors, me nj baz me nga tre falangje secili, katrher nga tre-dymbdhjet. Dymbdhjeta pr njerzit e lashts lidhet po kshtu me zodiakun, pra 12 grupet yjore, nprt cilt k

360

MARKTIRTA

dielli gjat nj viti. Edhe shumfishi i dyshit sht prdorur pr numrime deri tet. Numri pes n shoqrit primitive ishte-pes gishtate dors e dhjet-tr gishtat e dy duarve. Tr gishtat e duarve e t kmbve bnin numrin 20 q n popuj t ndryshm ka nj kult t veant. Fjala "njzef quhej njeriu komplet dhe emroheshin me t njejtin emr, njeri e njzet. Prej ktij e ka zanafilln sistemi vigesimal, pra me baz njzet, n Europ si nj trashgim paraindoeuropian. Ka qen tepr i dallueshm te qytetrimi Maja n Meksik, te Keltt, te Babilonasit ku ka pasur dhe nj kult t veant pr kt numr, si fatsjells. Si emrtim, si sistem numrimi, njzeta ruhette Italiant- "venti", te FrancezV'v', "katrv", po dhe ndr Shqiptar "njzet", "dyzef'e ndr Arbror t Greqis e Arbresh t Italis dhe "trezeV, "katrzet'. Edhe dyzeta n pdorimin e lasht t saj sht shumfish i katrs e dyfishi i njzets. Numri shtat ka zanafill astrologjike, nga shtat ndriuesit kryesor t qiellit q njiheshin n kohn e lasht: Dielli, Hna, Afrdita, Marsi, Mrkuri, Jupiteri, Saturni, si astrologji prej Babilonie e prej ktej erdhn n brigjet e Mesdheut, t Europs. Ktej e kan origjinn dhe ditt e javs. Kto sisteme t lashta numrimi, t studiuara n burime t ndryshme epigrafike e arkeologjike, n shkrime t ndryshme e te bashksit primitive t shek. XVII-XX si paralele, po shum tthjeshta, t sistemit bazal t numrimit, kan ardhur n kohn ton, te ne, si numra magjik, fatsjells, numrat shenjt, ose numrafatkeqsiprurs. Jan ndrkoh probleme t ndryshme sociale e psikologjike q kan ruajtur apo dhe prforcuar kultin e nj numri a t nj tjetri, n popuj t ndryshm. N disa popuj sht ruajtursi emrtim mbijetojae numrimit vigesimal-nyzef, ndrsa n popuj t tjer, ve emrit sht ruajtur dhe ana magjike, simbolike e ktij numri. Treshi thuajse n tr popujt sht numr magjik e lidhet me dukuri shenjtrie, po n disa vende sht dhe numr fatkeqsiprurs, pra i magjis s zez. N prgjithsi, n popuj t qytetrimeve pak a shum m t zhvilluara, trembdhjeta sht numr magjik- simbol i s keqes, po ka dhe vende ku ky numr sht fatprurs. N shum vende t bots, n vendin e ndejtjes n aeroplan, n tren, n autobuz, nuk duan kurrsesi at me numr trembdhjet, nga frika se mund t'u ndodh fatkeqsi. As shtpi me qira apo dhom hoteli me numr 13 nuk pranojn, me t njjtn arsye si sipr. Po ka dhe vende ku numrin 13 e kan pr fat t mir. Banort e lasht t

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

361

Ameriks Qndrore dheJugore besonin senumri 13 sht i shenjt dhe prdorimi i tij bie lumturi (M. J. Shahnoviq, Primjety..., f. 75). Pra vet numrat e kultit, si shihet, n prgjithsi e kan zanafilln te sistemet bazale m t lashta t numrimit. N popuj t ndryshm ka dhe numra kulti t njjt dhe me t njjtat veti, nga nj popull n nj tjetr, po ka dhe ndryshime. Pse ndodh kjo? Duhet pasur n vmndje se etnit e ndryshme kan psuar ndryshime nga koha n koh, si rrjedhoj e emigracioneve, e przierjes, e ndarjes s popujve, e prthithjes s disa etnive nga t tjera, pra zhdukje e formime t reja etnike. Nj shtytje t fuqishme n kt shndrrim kan dhn pushtimet e dyndjet e ndryshme t mdha t popujve. Pra n kt rrug e n kto kushte ndikimet e qytetrimeve t njeri-tjetrit kan qen t rndha. Kshtu, dhe n an t dukurive t sistemeve t lashta t numrave, kan marr, kan ndryshuar, po dhe kan fshir nga kujtesa e popujve. Ndikimet kulturore prmes numrave, n disa raste jan tepr t dukshme. Shtata n lashtsi, n qytetrimin babilonas lidhej me shtat trupa qiellor t caktuar e java pr do dit t veant kishte nga nj emr t tyre. M von po n at form kjo gj u duk n Egjipt pastaj n tr Perandorin Romake (ndr latinishtfols e m tej). Kjc form erdhi dhe n popujt e gjuht neolatine, n prgjithsi n gjuh indoeuropiane e po kshtu dhe ndr Arbr e Shqiptar. Sistemi dhjeto q kemi sot, me kta numra e me xero, i ka rrnjt n Hindi. Dis< thon se edhe Hindiant e morrn nga Kinezt. Nga Hindia m< marrdhnie ekonomike e tregtare e morn kt sistem Babilonasil Arabt e morn nga Babilonasit dhe ua dhan Europianve n< marrdhnie ekonomike me ta. Pjes t Italis kishin q herttreg t dendur n botn arabe dhe n shek. XIII e morn t part kt sisterr ndrsa n Europn Qndrore e Veriore hyri si sistem dhjetor me kt shenja shkrimi, pak e nga pak n shekullin XVI e u b plotsisht sundue n shek. XVIII. N kso dukurish duhet t vrejm dhe ndikime n konceptime me veti t mbinatyrshme mes popujsh, n kryqzim qytetrimesh. sht e qart se nj pjes e till, si prthithje kulturon ka ndodh dhe me Shqiptart n rrjedh t shekujve. Marrjet e dhnii n vshtrim kulturor sht nj gj krejt e natyrshme. N kt rrug jar zhvilluar popujt, qytetrimet e ndryshme e mes tyre dhe etnia shqiptar

362

MARKTIRTA

2. Numra kulti n lashtsi Disa numra kan atribute kulti n dit t sotme e, sht e kuptueshme, se kto koncepte pr t mbinatyrshmen n numra, i kan rrnjt n lashtsi e m tej, n parahistori. N koh t hershme, ta zm, n Mesjet e m tej, ka pasur m shum numra kulti e me m shum atribute e fuqi hyjnore e tani ka m pak. Sot n popuj t ndryshm t bots jan numra kulti kta: 1,2,3,4,5,6,7,9,10,11,12,13,28,40,240,228,100, 1000 e disa t tjer, diku me atribute t mbinatyrshme, m t fuqishme e diku m t zbehta. Ndr Shqiptar, me sa kemi mundur t hetojm deri tani me dshmi t besueshme, jan pes numra: 3,7,9,12,40. Krkimet e mtejshme mund t fusin n kt radh dhe numra t tjer. Nganjher dhe shumfishi a nnfishi i nj numri t kultit hyn n kt radh, qoft ndr Shqiptar, qoft dhe ndr popuj t ndryshm t bots. Kshtu nga 12 morn ato veti t prmendura dhe 6 e 24. Ndr popuj t tjer nga shtat bhet numr kulti dhe 49 (7x7) ose 63 (7x9). Ndr popuj t tjer nga treshi ka dal si i till dhe 33. Ndr Shqiptar nga treshi prdoret n simbole kultike dhe 30 ose 300. Edhe n mite, n rrfenja mitike, numrat me simbolik kulti zn nj vend t veant. N mitologji e n besime thuhet se numrat i kan shpikur e ua kan dhn njerzve pr t br llogari, vet heronjt e kulturs ose dhe perndi t ndryshme nga ato m t fuqishmet. N disa mite tregohet se Prometeu q u vodhi zjarrin perndive e ua dha njerzve, q u msoi mjeshtri e dije pr ekonomi, u vodhi perndive dhe numrat e ua dha njerzve pr t llogaritur. Numrat kultik t lashtsis jan shqyrtuar nga shum mendje t shkencs e kta pra si numra jan t lidhur me perndit, me dukuri t mistershme, t mbinatyrshme, po dhe prgjithsisht me aspekte t veanta t etnokulurs s popujve. Studimi krahasues i tyre ndihmon pr t zbrthyer mbijetojat e dukurive kultike t numrave n popullin ton, prandaj dhe po i paraqesim disa prej tyre, me qHim q, si krahasim, t sqarojm dukuri t sotme t ktij lloji. Numrat me atribute kulti kan ardhur te ne tepr zbeht e n raste t rralla dalin qart si numra magjik, t shejt, me simbolik religjioze, si numrafati, ndrsa n koh t lashta, po dhe n popuj primitiv t kohs s re funksione t numrave, t natyrs pr t ciln bhet fjal sipr, jan t shprehura

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

363

humqart. Njshi si baza fillestare e numrimit, ka pasur vlera t veanta n kuptimin filozofik e mistik. Kt e vrejm dhe te Pitagora, te Njshi i Platonit dhe i neoplatonistve. Dyshi, n koh t lashta e te popujt primitiv t Kohs s Re, ka qen numr i shenjt, me nj prmbajtje tejet t mistershme, si nj shprehje e t kundrtave: drit-errsir,shpirti-materja,shpirti-trupi shpesh dhe n kuptimin e simbolit t dy ngjyrave n t njjtin objekt: kuq e zi, bardh e jeshil. Treshi. Treshi ose objektet a prfytyrimet, t prbra nga tre pjes, kudo n pbpuj t bots kan pasur natyr shenjtrie. Jan simbol i krijimit e i totalitetit. Treshi, ashtu si dhe katra, gjendet n strukturat sakrale t qyteteve etruske: Tre Torre, Tre Rrug, Tre Tempuj, ose tre tempuj po secili me form trepjesshe. Triniteti i hyjnive sht i pranishm te Orienti Semit; n Babiloni: perndit: Anu, Bel, Ea; n Greqi: Hekata triforme; Triada: Hekata-Demetra-Korja; n hymnin homerikkushtuarDemetrs: Tre Karitet (Tri Graciet), TreMoirate\\; n Rom: Jupiteri-Marsi-Kuirini, ose Jupiteri-Junona-Minerva etj. N Hindi: Brahma-Shiva-Vishnu. Tripjesshi ishte ndarje e universit n shumsin kozmologjike t shenjt: qielli-toka-ujt: Po kshtu sht edhe ndarja treshe n klas t shoqrive indoeuropiane n: prodhues, lufttar, klerik-magjistar. Jan shum t shpeshta dshmit e vlers s shenjt t treshit n ritualet e ndryshme t lashtsis e t popujve primitiv. Davidi duhej t zgjidhte trigoditje dnimi: zi buke pr tre vjet, ikje me shpejtsi tre muaj, murtaj tre dit. Pr tre her me radh Shn llia prkulet mbi fmijn e vdekur. N kultin roman: tre jan kafsht e sakrifics n Suovetaurilia, tri her rresht i thirret t vdekurit; tre ose shumfishi i treshit jan ofertat e Arvalve n ritin e madh t majit. N krishterim treshi mbizotron n kode e n rite: Trinia e shenjt sht tepr e veant pr vlerat e saj t shquara n gjithsi. Me treshin jan t lidhura mundimet e Krishtit dhe po tre dit qndroi n varr: Nj seri lutjesh kishtare si formula klishe, prsriten gjithmon tri her. Agnus Dei',"Mea culpa", "Domine non sum dignum". Edhe n Kuran n disa sulle prmendet treshi Katra. Ka qen e sht shum i pranishm n popuj t ndryshm t bots. sht simbol i totalitetit e i krijimit. Kjo sht e lidhur me njeriun e pbr nga katr pjes, po numri lidhet dhe me katr ant e

364

MARKTIRTA

horizontit, katr pikat e kordinatave. Ky kult sht tepr i shpesht n bashksi primitive t Afriks Perndimore. N Bibl: 4 lumenjt e Edenit; 4 ditt e zis t praktikuara do vit pr bijen e Lefts. Shtata. sht numr astrologjik krejt i veant, i shenjt pr Babilonasit e i lidhur me 7 ndriuesit kryesor n grupin yjor ku sht dhe toka; u korrespondon dhe 7ditve tjavs me emrat e 7planetve, 7 shpirtrat e kqinj, 7 mure t bots s ferrit. Shtata ishte e shenjt pr Ebrejt n lidhje me apokalipsin: 7qiejt, 7lumenjte toks, 7ishujt, 7ma/ef prej nga fryn akull: N liturgji: 7'altart, 7burimeteshenjta, 7 kraht e pishtarit, 7 lyerjet me vaj (vajim), 7 ifte kafshsh t pastra q hyjn nn hark. N mitologjin induse kemi: 7oqeane, 7t qeshurat, 7 Aditit, 7 kuajt e diellit, 7puse nga t cilt grat sterile nxjerrin uj pr t'u lar e kshtu t mbesin shtatzn, 7puse brenda t cilve duhet t vshtrosh gjithnj, pa iu ndar, pr t shruar trbimin. N Kuran prmendet disa here shtata. N krishtrim shtata: numr tepr simbolik: 7sakramendet, 7dhuratate shpirtit shejt. Dhjeta. sht i shenjt pr aq sa prmban shumn 3 + 7; sht baz e sistemit dhjetor; sht vlersuar si numr i prer dhe i prkryer: 10jan Urdhrimet e Zotit, lOjan vuajtjet e Egjiptit, 10jan t Urtt e 10jan virgjrate shemblltyrs s Jezujt. N liturgjin ebraike: 10 Shatorrete Shenjtorve, 10 Engjujt e Shndritshm t Kohs me krah ngriturlart, 10 govatatebronxXa, 10 brirte kafshs n apokaliptik. Dymbdhjeta. sht numr me natyr kulti. Thuhet, ndrt tjera, se ky kult e ka bazn te sistemi numerik i Sumerve n raport me gjashtdhjetn (12x5=60). Nga Sumert kaloi te tr Babilonasit e pastaj ntr botn Mesdhetare. Babilonasit: 12 shenjat e Zodiakut, 12 muajt e vitit, 12 ort e dits e t nats, sa dyfishi i orve t sotme, po kshtu ndaheshin n 60 minuta e do minut ishte sa dyfishi i minutit tsotm; 72porfafeparajss, 12 tribut e Izraelit, 12 qet prej bronxi q mbanin govatn e madhe t shenjtores izraelite, 12 bukt pr dhurim, 12apostujt, 12yjet rreth koks s shenjtreshs s veshur si diell n kataklizm. N islamizm jan 12 Imamt. Dyzeta. sht numr-simbolik q shpreh periudhat pritse t parashikimit e t pendess; 40jan ditt e prmbytjes s madhe; 40 ditt gjat t cilave Ebrejt udhtuan n shkrettir; 40 dit Moisiu kaloi n Sinai; 40 dit agjrimi t Shn llis e t Jezujt, 40 dit t shpallura nga Gjonipr shembjen e Ninivs; 40 dit t ringjalljesdhe t t ngriturit

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

365

qieil. Shtatdhjeta. Kulti i saj vjen nga t qent shumfish i shtats; 70 popujt e tabels etnografike t Gjenezs(Bibla);70 pleqt e Izraelit; 70 vitet (a javt) e prmbytjes s madhe; 70 (ose 72) pasuesit e Krishtit. Kur numrat e kultit kan t bjn me dukuri t caktuara t besimeve t ndryshme, simbolika e tyre e mbinatyrshme, mistike, sht krejt e qart, si ngjet me shembujt e rreshtuar m sipr. Po n raste t tjera t'i shpjegosh disa numra n dshmi t ndryshme si kultike, t lidhur me mistik nuk sht nj gj e leht. Kto rastet e fundit duan zbrthime krahasuese t natyrs diakronike e sinkronike. 3. Numra kulti n arealin ballkanik Lashtsi-Mesjet Ktu nuk sht fjala vetm pr element tepr t lasht q i prkasin Gadishullit Ballkanik si popullsi autoktone tepr e hershme, po dhe pr grupet etnike t ardhura ktu heret e von, pr fqinjt e Ballkanit, si bota ishullore, Azia e Vogl, Italia e tjer, popujt e t cilave kan ndikuar ose jan ndikuar nga kulturat ballkanike. Dukuri t kultil t numrave, n shum raste duken t njllojt a t prafrt n kts popuj fqinj, q ndikuan a u ndikuan nga njeri-tjetri. Ndr llir dshmohen disa numra kulti, si ve me t drejt n dukje dhe A. Stipeviq, dhe t till jan: 3,9,12,4,8 e tjer. Kta vrehen nc veprime e besime q kan t bjn me rite, me tregime mitike tc caktuara. Po t njjtat dukuri, si i vrejm ndr llir, na shfaqen dh< ndr popuj t tjer t lasht t qarkut kulturor ballkanik, prfshir kti Ballkanin, fqinjt e tij n lindje: n Azi t Vogl e n brigje t Detit t 2 dhe Italin n perndim, po kshtu dhe dyndjet nga Europa Qndrore prej nga erdhn n Ballkan Keltt e popuj t tjer. Ktu nuk i kemi vm aspak vetes pr detyr t prcaktojn vendin e par t zanafills s < kultit t numrave, pr t cilt bhet fjal. Nganjher , kto rrfenj mitike bjn fjal pr rrnjt m t lashta t znies s brthams s etnosit ilir e kjo nuk sht pa nj kuptim t thell simbolik, fatsjellj Herodoti na tregon (rrfenj mitike) se nga Argosi shkuan e zun ven n tokn ilire tre vllezr q rridhnin ngaTumenosi e q ishin: Ganar Aeropi6he Perdika\ M von nga lliria kishin shkuar n Lebaia dh

366

MARKTIRTA

ishin marr n shrbim si barinj nga mbreti i ktij vendi. Kur mbretresha mbruante bukt, kishte vn re se kurdoher buka e Perdiks bymehei (fryhej) dy her m shum nga bukt e tjera. la kallxon kt gj mbretit dhe ky, i trembur nga ky paralajmrim ogurzi, i dbon t tre vllezrit. Ata krkojn rrogn q u qe caktuar, po mbreti nuk ua jep. Vetm u tregon ktyre diellin q n'at ast po hynte n shtpi nga nj vr e atis dhe u thot: "Kjo sht rroga q'jumeritonif''. Dhe ja ku Perdika prgjigjet n kmb e n dor: "Edhe ne e pranojml" dhe me nj thik q kishte me vete shkroi n tok rrethin e diellit, pastaj hyri tri her brenda ktij dielli t vizatuar n dh e pastaj u largua bashk me t vllezrit. M von Perdika bhet mbret i Maqedonis e i Lebaias (Herodoti, Historia, I.VIII.137). sht e qart se ktu kemi nj simbolik magjike me baz kultin e treshit e t diellit. Treshin si simbol ndr llir e gjejm dhe n jo pak objekte me natyr religjioze: Diana ilire, hyjni e natyrs s ktij vendi, vrehet n tre figura q zakonisht sht quajtur Diana llire e dy nimfa, po q ndoshta m mir do t ishte t quheshin Tri Diana llire, ashtu si i gjejm ndr Shqiptar: TriZana bashk, nj m t madhe e dy m t vogla. Me treshin e prsritur i gjejm t lidhura ritet e, sidomos flijimet, ndr llirt, po dhe ndr Grekt, Romakt, Trakt. Ariani tregon se popullsia e qytetit Pelion, ilir (diku aty n mes Pogradecit e Kors), pr t'iu ruajtur pushtimit, i flijojn perndis vendse, pra i therin: "tre d'jem, tri vajza dhe tre desh t zinj". Kuptimi i simboliks mistike t treshit sht shum i qart, ashtu si dhe e nnts, si numr trsor i viktimave t flijuara. Numrin nnt e gjejm prgjithsisht n rite t vdekjes n flijime, e lidhur kjo me perndit ktonike, po dhe me kultin e hns si nj e treta pjes e 27: 1/3 dit t ciklit hnor. Edhe hna ka lidhje n thelb me botn ktonike, me vdekjen. N nj njoftim t dhn nga Festi thuhet se llirt pr do nnt vjet i flijonin nga katr kuaj hyjnis s detit. Ktu shfaqet dhe mistika e katrs. N Atenic t aakut jan gjetur nga arkeologt nnt zgavrime, flijime t renditura tri nga tri n largsi t barabarta. Edhe ktu shfaqet e njjta ide mistike e numrave si te flijimet e Pelionit (pran Kors). Numri tet na dshmohet te Dalmatt, t cilt n do tet vjet e rindanin tokn brenda fisit, si na e thot Strabom (Strabon,Geographica,VII,5).

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

367

Liburnt, sipas burimeve greke, kan qen organizuar n 1g vllazri, q i quanin dhe "populli' ose "Civitas". Nga dijetart ky sht dhn si numr simbolik i nj mistike t veant. Plini, duke folur pr fiset ilire n Itali natregon rrfenjn, sipas s cils, nga Durrsj, zbritn n Itali, n Brindizi, ku kan tokat Poedikult, nnd t rinj & nnd vajza e prej tyre lindn 12 popuj t atij vendi, pra fise ilire n at vend t ri, (shek.l pas Kr..., Ilirtelliria teautortantikj'uan, 1965 f.193). Si na e bjn t ditur studiues t ndryshm, numrat katr, tet & dymbdhjet hyjn n t njjtin sistem numrimi, sistem q sht m' i lasht se sistemi decimal i mvonshm. Pra, pr arsye t lashtsis* s vet t madhe ky sistem numror, doemos ka pasur n mendsin-' ilire nj kuptim t veant mistik. Por kulti i t njjtve numra e me t njjtat funksione flijimesh,, shenjtrie, numr hyjnish, gjendet dhe n popuj t tjer t qarkutt ballkanik e m tej, n popullsi q erdhn n Ballkan a q u larguan prjj ktej n antikitetin grek e romak. N Greqi kur ka sunduar Nestori, ji flijonin perndis s detit Poseidon, nnt her n vit, nga nntg dema(lliada, III, 5-8). Sipas miteve greke, n labirintin e Knosit n Kret* jetonte Minotauri, gjysm-njeri, gjysm-dem e ktij, qyteti i Athins; ishte i detyruar t'i drgonte pr t ngrn do vit; shtat vajza # shtat d'jem (Historia e Greqis dhe e Roms s v'jetr, Tiran, Tek universiteti, 1962, f.9). Zeusi n Olimp kishte 12perndirreth vetes,, gj q t shkon mendja te Krishti me 12apostujt) (M. Krasniqi, Aspekt& mitotlogjike, Prishtin 1997, f. 45). Akili flijon mbi kufomn e Patroklit 12 djem trojan (lliada,, Tiran,1979, f.408). N Lakoni (Peloponez) n shek.XIII-XII para Kr... prmenden 12 bashksi popullatash q sundoheshin nga mbretiii legjendar Menelau (Historia e Gr. dhe e Roms..., f. 59). Sipass gojdhns, mbreti legjendar i Athins, Tezeu, shek.XIII para Kr.. kmbngulte n bashkimin rreth Athins t 12 bashksive fisnore q m par ishin t veuara. N shek.VII Athina qeverisej nga Kolegjiumii i Nnt Pleqve - Arkondt q zgjidheshin do vit n mes Eupatridves (Historia..., si sipr, f.63). S'ka dyshim se numra t till, q LH prmendn, kan natyr t nj simbolike mistike. Kto vende-polise^ kurrn e kurrs nuk jan kufizuar n 12 bashksi fisnore: popullsites atyshme kan qen t shumta, m tepr se dymbdhjet, madje drie^

368

MARKTIRTA

n bashksi t veanta. Natyrisht numrat 12 e 7 jan me prmbajtje simbolike e kan hyr po pr kt arsye n njsi administrative. Nukjanpakuptim simbolikdhedisanumra t tjer q pasqyrojn ngjarje legjendare t vjetra: Trihoni, sipas gojdhns, sht themeluesi i dymbdhjet qyteteve t Etruris e studiuesit kt e lidhin me hyjnin Tarku t Azis s Vogl. N shek. V para Kr., Ligjet e Roms u gdhendn n 12 Tabela bakri. Pse jo, ta zm, jo n dhjet a n pesmbdhjet e po n kt numr q e gjejm tepr t shpesht n simbole rituale?! Doemos , ktu kemi t bjm, ndrt tjera dhe me mistik. Ka dhe t tjera t ksaj natyre: Solomoni, ligjvns legjendar, mbretrin e tij e kish ndar n 12 qarqe, nga t cilat vetm disa prputheshin me krahinat fisnore. N secilin qark kishte vendosur nj kryetar (Hist. e shoqhs. primitive, 1966, f. 123). Gjat kohs s Antikitetit greko-romak e n Mesjetn e Hershme disa popuj t ardhur nga Europa Qndrore e nga viset e Detit t Zi u vendosn n Ballkan: ndrllir, ndrGrek, ndrTrak. Ndrtamund t prmendim Keltt nga Europa Qndrore q n shek.lV-lll para Kr. u vendosn n Ballkan e deri n Azi t Vogl, gj q po ashtu shum koh m von ndodhi me fise gjermane, vandale, Hun e kshtu me radh. Nga lindja erdhn Skitht e disa popullata t tjera. Edhe n kto etni vrehen dshmi t kultit t disa numrave si treshi, katra, pesa, shtata, nnta, dymbdhjeta. Kto gjetje arkeologjike ose shkrime t autorve t antikitetit na dshmohen n vendet prej nga erdhn po dhe n Ballkan ku u vendosn. Kshtu, n dshmit kelte n Ballkan e Europ vrehen fytyra hyjnish me tre kok, me tre fytyra, Tre nimfa, Tre Hyjnesha-Nna, Tre ifte hyjnish, Tre Vllezr, Tre djem (J. de Vries, La religion des Celtes, 1988, f. 150-153,167-170). Keltt e kan pasur t tyre numrin dymbdhjet e kt e vrejm n shejtore t tyre e n flijime. sht ktu me interes nj stel e nj shejtorje ku jan skalitur 12 kok ka paraqet mistikn e ktij numri. (I. Filip, I Celti, 1995, f. 163). Zalmoksisi, hyjni e Trakve, futet n nj shpell nn mal e qndron tre vjet. T katrtin vit del lart e u shfaqet njerzve. do katr vjet don nj sakrific njerzore: nj mesazher. Legjenda mitike tregon se dikur Zalmoksis kish qen skllav i Pitagors. Edhe Pitagora , n rrfenjat mitike fshihet pr 7 vjet n nj skut nntoksore. Pastaj shfaqej mbi tok me teorit e mistikn e tij matematike e gjeometrike. Minosi, djali

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

369

i Zeusit, sipas rrfenjave mitike, ishte model i prkryer i legjislatorit antik, pr plot nnt vjet ikte n mal, n Shpelln e Zeusit dhe pastaj ridilte prej andej i ngarkuar me tabelat e ligjeve (Straboni, Gjeographie, X, 4, 8; XVI, 2, 38). Rrfenja mitike t ktij lloji t vdekjes e t ringjalljes vrehen dhe n popuj t tjer t Europs: Frajer ishte mbret i Suedis. Ai vdes pasi vuajti nga nj smundje dhe qe futur n tok posht nj kodre; po vdekja e tij qe mbajtur sekret. Anash kodrs qen br tre vrima, npr t cilat derdhnin, gjat tre 'vjetve, ar, argjnd dhe hekur. Nj episod t ngjashm tregohet dhe pr mbretin mitik danez Frotho: me t vdekur ai qe bafsamosur, qe futur n nj karroc dhe gjat tre vjetve qe shtitur mes pr mes vendit t tij; deri sa ai u ngjall askush nuk kishte msuar se 'kishte ndodhur. Dihet se Frotho sht nj tjetr paralel i Frajer-it. Nekeli sheh ktu nj mit t krijuar si ndikim i Zalmoksisit t Trakve. J.de Vrie sheh paralele q shprehin ide e mistik t miteve t agrikutturs. M. Eliade vren ktu mite t inicimit, pra t vdekjes e t ringjalljes n t tra rastet e prmendura, ashtu si tregohet dhe pr vdekje e ringjallje n Betlehem. Ktu lidhen bashk shum nyje t kputura(M.EIiade, DeZalmoxis...,f. 54-55). Doemos, ktojanrite e besime inicimi t nj kohe shum t lasht, po q kan ardh t ndryshuara. Ruhet kodi i inicimit e numrat prkats simbolik, mistik, q shprehin n thelb t njjtn gj, edhe pse n forma t ndryshme. T njjtat gjra, q lidhen me mistikn e numrave, disi t evoluara, i ndeshim n popujt e Ballkanit, ndr Shqiptar edhe n Mesjetn e Von e n Koh t Re. Duhet ditur se besimet n lidhje me mistikn e numrave n Antikitetin greko-ballkanik ishin tepr t fuqishme n rite, mite e mendsi praktike t kohs. Pra kulti i numrave t veant si fatsjells ose fatkeqsiprurs ishte themel n shpjegimin e dukurive t ndryshme, lumturiprurse ose, e kundrta, t dhimbshme n jetn familjare e n prgjithsi n jetn shoqrore. Ka nj arsye sociale t shpjegueshme pr kohn fakti q kulti i numrave zuri vend t veant n teorit e dijetarve, t matematicienve, t filozofve. Pitagoriant e quanin shkencn, matematikn, numrat, si rrug pr t pastruar e pr t pasuruar shpirtin njerzor. I lidhnin numrat e kultit me pavdeksin. Treshi u konsiderua prej tyre numr hyjnor; ai ishte pr ta simbol i drejtsis, i lumturis. Pitagora mendonte se numri sht thelbi, zemra,

370

MARKTIRTA

e t gjith dukurive shoqrore. Pitagoriant kishin "zbuluar" te numri tet simbolin e vdekjes. Edhe Platoni disa teori t tij, ndonse m trthorazi, i lidh me kultin e disa numrave t caktuar, sidoemos me treshin. N Mesjet deri n Koh t Re do t'i vrejm disa mbijetoja t t njjtve numra t kultit, lidhur me probleme t caktuara sociale. Me interes jan 12 fiset kroate ose 12 fisnikt kroat t drejtimit t Lidhjes Kroate e q na shfaqen n forma t ndryshme n shek.XII - XIV, po dhe m von. N at vend kishte dhe fise t tjera t mdha e fisnike, po si prfaqsues na paraqiten gjithnj 12 (M. Shuflai, Serbt..., f: 146 147). Ai e quan kt numr biblik e shum t prhapur n tr brigjet e Adriatikut. N nj marrveshje t lidhur mes Raguzs e Venedikut(1232) shnohej sa vijon: "Raguzant do t japin 12 pengje njerzish nga 12 familje fisnike t qytetit t tyre" (M. Shuflai, si sipr, f. 146). Shuflai na thot se prdorimi i ktij numri ishte i prgjithshm ndr veprimet gjygjsore t t gjith Sllavve t Jugut. N Istri, n Kroaci, n Bosnj, n Serbi, numri i gjygjtarve dhe i betarve ishte dymbdhjet. Edhe gjygji i lart themeltar n Mal t Zi ishte i prbr prej 12 njerzve fisnik. Po kshtu fisi shqiptar i Kelmendasve prmendet n shek. XVII me 12 vllazri. Mendojm se 12 nuk mund t vlersohet n kt rast si numr biblik, sepse n tr qarkun ballkanik e ndeshim n lashtsi, para prhapjes s krishterimit n kt areal. Ktu nuk prjashtohet ndonj prforcim nga 12 apostujt, po jo m tepr. Nuk mund t jet i ardhur si tepr mekanik ky numr kulti nga jasht vetm n Mesjet. Heret-heret, n Kroaci ishin 7 ban q zgjidhnin mbretin e ri n Kroaci kur ky i fundit vdiste pa ln trashgimtar. Perandori Kostandin Porfirogjeneti na paraqet 7 duk kroat q e kishin rrnjn nga 7 t part e tyre q erdhn nga larg e u vendosn n atdheun e ri, pra n Ballkan: M 1630 na'flitet pr 7 kralat e Bosnjs. Po dhe sipas kuptimit shqiptar, "bota sundohet nga t shtat kralat', edhe pse fuqit e mdha q vendosnin pr kt nuk ishin shtat. Pra ktu kemi nj numr simbol. ,

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR 4. Treshi.

37

Pj9sn m t rndsishme, m t qensishme t numrave t kult q na dshmohen n qarkun ballkanik n Antikitet e deri n Mesjeti Midise, i vrejm ndr Shqiptar dhe n Koh t Re e t Sotme. Pi nj lidhje me t kaluarn, sht vshtir t saktsosh si duhet karakterii mistik t disa numrave q erdhn si t till deri n Koh t Re, j mbijetoja t kultve, riteve e miteve t Mesjets e m tej. M i qarti sht kuptimi simbolik i numrave t till kur vrejm zanafilln e tyre Na shfaqen si numra m t mir, m t dashur, m t prdorshm, j numra m t plqyeshm e m fisnik, ndrsa si fatsjells i fatkeqsiprurs dalin m trthorazi. Ana magjike, e fatit a e shnjtrisi te kta numra sht zbehur dukshm. Karakterin e tyre e prcakto fakti se ata paraqesin n thelb, n veprime t caktuara, nj rit magjik i nj tregues sasior simbolik e jo nj llogari t vrtetuar me fakte i arsyetime mbushamendse. Nganjher n shprehje simbolike n paraqiten dhe dy a tre numra kulti bashk: "Lum_sarajet k? kan mbrenda,//Kan Ndue Gjonin me shtat zemraU/Me shtat zemn me tri kokla(veshka)// Vran Dod Gjegjnju lumt dora!" Kjo do t thot se i prmenduri "me 7 zemra"e me "tri kokla"sht Drangue sht disi i mbinatyrshm, q nuk e kap plumbi i pushks. Kt tregojn humrat simbolik, magjik, shprehur si nj besim kusht q prcakton njeriun e mbinatyrshm. Numri tre ndr Shqiptar prdoret m dendur n ritet ndryshm , n magji t bardha (fatsjellse e shruese, t mbarsis, po dhe n magji t zeza: keqbrse, pr t smur dik, pr t sjell grindje prta br ipotent burrin, prt dmtuar prodhimin e arave, bagtin Sh. Gjeovi, n mbshtetje t krkimeve t tij t gjata, e k prcaktuar treshin si numr magjikt Shqiptarve, q del si i till n rite e besime gjithandej n trojet e kombit ton. Ai shnon: "Ndrhetim tridhet e ma vjetore qi bana tuj rrmue (grmuar) zembrn e komt tem, si ndr male, si dhe ndr rrafshe e qytete, mujta me e vrtetu se numri tre (3) pr Shqyptarin asht numri magjik dhe ma misterjo. Mundet me e pa n ket (punim) e tjera dorshkresat e mija, \ botueme e t pabotuemejse besim i nepet kti numrit, e qi \ ndalet syni pa pas nevdj me krkue e me u lodh; t gjitha a\ sjellje qi lypet t prsriten tri hersh i kam nenvizue me plum \

372

MARKTIRTA

kuq". (Sh.Gjeovi, Buzmi bujar, dorshkr.,1927,f.ll). Me t vrtet Gjeovi ka mbledhur mjaft rite, besime e mite n popull ku veprimet e ktij lloji prsriten, pr do rast nga tri her ose, ndryshe, rrfenja t ndryshme mitike kan t bjn n seciln njsi, me tre qenie a sende t mbinatyrshme, me tre gjallesa a ide, me tre element paralel, q, patjetr n simbolikn, n misteret e tyre kan n qendr numrin tre. Ka t drejt Gjeovi kur thekson se treshi sht numri m mistik ndr Shqiptar, numri mistik m i prdorshm ndr rite, mite e besime t popullit ton. Treshi n funksione t caktuara na shfaqet si numr i shenjt, mjmrfatsjells, numr magjik i nj natyre t veant, jasht prdorimit si sasi numerike e thjesht. Ai n kto raste shnon simbole t caktuara, q kan t bjn me nj forc t brendshme mistike. Nga ana tjetr, pr hir t s vrtets, duhet thn se kto funksione mistike treshi i ka, ashtu si n Shqiptar, pr sa na flasin burimet e ndryshme, edhe n popuj t tjer t Ballkanit, t Europs, t Azis e m tej. Gjeovi mblodhi shum rite n malsit shqiptare n fillim t shek.XX, ku n qendr, si pjes organike sht treshi me mistikn e tij; disa prej tyre po i shnojm dhe ktu , n vijim: N Dukagjin: Natn e Buzmit n mesnat:...S/ tshtrohet lami kshtu, hin (burri) n mjedis t lamit, merr bukn t pathyeme n dor e tu'j ndej mb kamb me buk para dursh, e hjedh prpjet tri hersh sa t mundet edhe e pret ndr duer. Po ra mbar buka me shkrola e lajle sypri, ka pr t ken vjet (pjelluer) bereqeti; po ra mbar nji a dy her, vjeti ka pr t ken me pak psim; por srambaras'iher, kaprtken vjetzijet. Tujeh'jedhbukn izotiishpis, thot do her: "Falnazot, bereqetin!". Mandej'prsri merratbuk edhe e rrokullis npr lam prejn'jiskaj'itn tjetr krye, e ket pun e ban tri hersh; po ra mbar buka, vjet bereqeti(pjelluer); po ra mrap asht vjet zi'jet. Edhe carokun e dj'athite h'jedh sibukn, porsejoaqnalt, e tu'j than: "Falnazot, bereqetin!". Triher e h'jedh djathin;po ra mbar, vjetpjelluerka pr t ken, pr ndryshe vjeti i zis. Djathi nuk rrukulliset npr lam si buka...". Ktu forca mistike shprehet n bukn e n djathin q simbolizojn bujqsin e blegtorin, po n ann tjetr n kt ritual n lm, nj rol t posam mistik e luan treshi, me prsritjen e veprimeve rituale gjithnj tri her. Lisn (Elbasan): "Me gjet nji gur a shkrep qi t ket ndonji

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

373

gavr npr t cilln mund t prshkohet njeri tej e n'at an, e aj qi ka ethet t shkoj me u prshkue npr at gavr tri hersh, pa tjetr ethet do ta lan e nuk do ta xan ma. I ligu, mbasi t prshkohet npr gavr t gurit, do t shkoj fill e n shpi t vet e s do t flas me kand pa sos n shtpi". Ktu vrehet fuqia magjike, shruese e gurit, e shkmbit , e shpells n heqjen e smundjes po nga ana tjetr, sht dhe numri tre i ritit q vepron n heqjen, n shrimin nga ethet. Shkodr 1925: "Kush t ket lezat, a ndr duer a n fytyr, t shkoj me ndesh mb ndonji njeri me kal t bardh(kaluer) e t'i thon tri her: "O ti trim me kal t bardh,// M'i merr lezat qi m'kan dal!" Atbot pshtyn tri her lezat". Besohet se kshtu ata hiqen. Prapa njeriut me kal t bardh, duke u shtyr n nj koh m t hershme, duhet t vrejm nj kalors mitik, po dhe ktu n rit sht i pranishm treshi me mistikn e tij. "Me ba me i kap tri vjetat fmija pa fol, e fusin n thes edhe ja ngarkojn nji prderakut (lypanikut) mbi shpin, i cili e rrethon (I shkon rreth) shpis tri her tuj than tri her: "Fol deh si foli un!"; "Ligjro deh si ligjroj un!". Mbas s cills sjellje besojn se po flet fmija". Vrehet ktu forca vepruese e mistiks s shtpis, e mistiks s lypsit dhe e treshit. N popullin ton ka shum rite treshe q synojn t parandalojn fatkeqsit, smundjet; t ndalojn efektin e magjive keqbrse e kto na i ka dhn me shumic Gjeovi: "Mzatit t ri, t cillit do t'i vehet zgjedha s parit, i zoti i bie qafs me nji gur tri her kinse t mos t'i prishet qafa e mos ta qes gjuhn jasht kur t ngitet n'ar. Kjo sjellje kryhet prej t zotit t mzatit me goj mbyll". "Zogun e par t puls, porsa t dalin prej voejet e pa pshtet aspak n tok, e merr n dor grueja edhe prshkon tri hersh npr bir t rrethit t vargonit t zjarmit, t mos t'u bjer lija pulave". Ky sht ndr ato rite t shumta magjike q bhen pran zjarrit t vatrs e vargojt, veprime q prsriten nga tre her. Kan t bjn me kultin e vatrs e t zjarrit t vatrs, po dhe me objekte metalike n prkatsi t vatrs, si jan, ta zem, unaku, vargoi, mashnat a shkulloja. "Puplishta t bleme sillen tri hersh rreth vargonit t zjarmit tuj than (tri hersh): "Si s lot vendit ky vargue, as ti mos lujsh!". " E treta e vrteta: kush mos e xeft,

374

MARKTIRTA

pika i raft!". Lind hamendsimi nse kemi shfaqje t trinis s shenjt t paganizmit. Edhe pse tepr t ndryshuar, mendojm se element t veant t ksaj dukurie i ndesnim n disa figura t mitologjis shqiptare, n disa rrfenja mitike, ashtu si dhe n rite magjike. T kuptohemi, ato mbijetesa q kan ardh derin kohn ton, shek.XX, n mite e figura mitike, jan shum t shndrruara, po n thelbin e tyre ruajn dhe disa element thelbsor t origjins s tyre pagane t mirfillt, ardh nga koh t mjegulluara. T ksaj natyre jan: Tri Zanat. N besimet popullore paraqiten bashk n shpell mes nj pylli t dendurtri Zana bashk: Zana e Madhe, Zana e Mesit, Zana e Vogl. Pr do veprim urdhron Zana e Madhe e pas saj Zana e Mesit. Paraqiten t pandara bashk e fuqin e tyre e kan n tri dhi t egra, ku secila ka nga nj pllumb n bark. Forcn e tyre vepruese, t mbinatyrshme e kan nga kto tri dhi t egra e tre pllumbat e tyre. Pa kto t fundit ato nuk jetojn dot. N rrfenja mitike, po dhe n element mitik t prrallave, veprojn: "Tre Divat", "Tre Vigant", "Tre Katallajt". "Kemi n raste t tjera t ksaj natyre dhe "Tri Motrat", "Tri Bijat e Mbretit", "Tre Vllezrit", "Tre Bijt e Mbretit", e mendojm se prapa tyre duhet t shohim tri hyjni, pra nj trini t lashtsis, q me koh jan ndryshuar, jan shmitizuar e kan prfunduar n personazhe tregimesh popullore. Por n ta, edhe n kto raste, vrejm nj seri tiparesh t s mbinatyrshmes, veprime udibrse. Kto na bjn t mendojm pr trini me rrnj n mjegullnajn mistike t kohve t hershme. Me interes sht t vrehet gjndja e ksaj natyre n Shpelln e Kreshnikve. Atyjan mbyll Mujo, Halili dheShaban Evimadhi, (EL, 1983, f.333; KPL, 1955, f. 304) ose n versione t tjera: Mujo, Halili e nj Shkja, (EL, 1966, f. 366-367 )edhe ky i fundit vigan si dy t part. E natyrshme do t ishte q aty t ishin vetm Mujo me Halilin, po n at bot t nndheshme, t mbinatyrshme doemos n tr rrfenjat mitike, ndonse nga koh e vende t ndryshme, do t na dalin tre. Kjo doemos, ka t bj me mistikn e treshit, me nj trini t shenjt pagane. Kjo nuk sht pa lidhje paralele indoeuropiane t tre faktorve (funksioneve), teori e prpunuar nga Gj. Dymezil. N ciklin e Kreshnikve, n shum dukuri mitike ze vend t rndsishm treshi me funksione mistike: Muji, n tr variantet e Ciklit

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

ishte n fillim nj bari i pafuqishm dhe Zanat i dhan tri her t | qumsht nga gjiri i tyre e nga kjo u b i fuqishm. N variante t tje japin tri her nga tri lule barnash pr t'u thithur lngun: nga thithj ktij lngu bhet njeri me fuqi t madhe. Heronjt e ciklit jan shum< fuqishm e kan, si jepet n disa raste t veanta, nga tre gjarpi n bark e nga kta e marrin forcn. Muji pasi vret kundrshtarin, i r barkun pr t par ku e kishte forcn: "Be ka ba Gjeto Bashe Muj, /Nuk lapae il n bark ,//Ja ka gjet tre zemra n.bark, //Ja ka < tre toksa (gjarpr\r\\) n bark, //Nja ish kan ma kuq se gjaku,//, ish kan ma zi se korbi, //Nja ish kan ma bardh se bora, // Qai i kish pa liftue, //se dy tjrt n gjum kin pa'qillueJ/Kan brit ML Zanat e veta:// Ty Muj, Zoti t vraft!// Se treqind her shpirti mt hi,// Treqind her shpirtin ta nxjerrin".// Tridhet zhgjeta n'shtrat kan vringllue..J/Triher nzemr, besa m'kan ligshtue"(Ep. U 1966, f. 205). N "Martesa e Mujit" n maj t malit jan tre mriz mdha ku pushojn Zanat e kur t kalohet andej nuk duhet br zhur se, n rast t kundrt ato t zanojn, t bjn gur a krcuj, ose marrin pr t'u shrbyer atyre pr tre vjet, n mesin e pyllit t dendur nj shpell (ku jetojn 3 Zanat). Disa her edhe pse nuk prmen numri tri, radhiten bashk tri mallkime, tri urime, tri porosi, tri vepri t ndryshme, ka duhet kuptuar simbolika e treshit si rrnj e forcs misterit: "Qipr n'dasht me m'pru marren ke shpiaJ/Hej, ktijZ shkimt hisen e diellit!//E n'past menden me na korit fisinJ/Gjuj re, qetash me kokrr rrfeje!//Zirma, tok, prjashta n'nat t vor Vrehet qart, kur hyn n zemrt fakteve, se si Muji e krcnon Ha metri mallkimet mtrandat, nse ky do t shkelte ligjin eshenjt* egzogamis: t'i shuhet prgjithmon pjesae diellit q i takon, ta gju reja me rrufe pr shkeljen e nj kodi sajuridik, po kaq moral e t shen t mos e mbaj toka mbrnda, pr aktin tepr makabr t br pre Sipas besimeve popullore me rrnj n paganizm, toka nuk i mt mbrenda t vdekurit q kan br krime t mdha gjat jets. Ke pra, dhe simbolika mistike e treshit ka nj pesh t veant n ngjiturit" e mallkimit, ashtu si ndodh me shum rite t ndryshme magji ku veprimet prsriten doemos tri her pr t prmbushur synirr pr t cilat bhen ato. Nganjher, n rite e n veprime me karakter magjik n venc treshit del shumfishi i tij: nnt, tridhjet, treqind, trimij e tjer

376

MARK TIRTA

dihet, edhe nnta n vetvete sht numr i shenjt, por si shumfish i treshit. N shumicn e rasteve me shumfishat e treshit kupto treshin: "M'tridhjet heshta priher ma kin gjue!..."( Ep.legj., 1966, f.204). Kshtu kemi 30 ag (n kuptimin: 30 trima lufte),300 ag, rrapi 300 vje, tridhjet ika pr 30 djem q i martojn, 300 ika e me radh. Numrat e prmendur e ndonj tjetr si kta, vlerat magjike i marrin nga treshi, ku e kan rrnjn e jo si numra fakti n vetvete. Ka raste q treshi n t njjtn figur mitike prmendet bashk me shtatn a nntn, me dymbdhjetn. Baladat shqiptare e kan t tyre treshin simbolik, mistik. N jo pak raste ato fillojn me vargjet q kan mbrenda treshin. N Vithkuq t Kors : "Kemi tre vjet q punojm,//Dot n kmb s't qndrojm!/ / Po punojm aty tre vllezrJ/Q t ngrehin urn'e zez"( Kng pop.legj. 1955, f.16). N Shoshan-Krasniqe, Malsi e Gjakovs: "Tre t'hasjan kan ra n'Gjakov,//Do hallate po ipunojn.//Mir hallagtet i kan punue,// Um' e Shejt e kan tfillue, // Tre muej dit kishin punue,/ / Puna mbar s'u pashka shkue, // Dika natn ja u ka rrxue" (K.Pop.Legj.,1955,f 13). N balada, pr t dhn si duhet nj gjendje mistike, prdoren mjete t ndryshme poetike, po aty dhe treshi, mandej shum her n disa funksione brenda t njejtit krijim. Po ta vresh hollholl, sht mnyr e t shprehurit brenda kuadrit t nj gjendjeje misterioze, ashtu si na del n krijimin pr ndrtimin e Kalas s Shkodrs. "/ ra mjegulla BunsJ/ Ndej tri dit e ndej tri netJ/Mbas tri ditsh e mbas tri netshj/ Fryni nji freski e holl//E naltoi-o mjegulln,/ /Enaltoi der n'ValdanuzJ/Ku punojshin tre vllaznj/ Tre vllazn t krishten"(K.PL, 1955, f.5). N baladn e Tans, ku na jepet miti udibrs, fatsjells i muziks, i melodis s fyellit, n variantin e Gjinarit t Elbasanit, vrejm tre bari q kan tre fyej e secili me funksione t caktuara, ku treshi shfaqet me tr mistikn e tij: "Ishte i fush'e gjat'e gjanj/lajthij-OJ/ishin tre bari me gjaj/kishin tre fije (fyj) n brestj/kuri bijshin fyllit parj/ ohshin gjaja me ngran barj/ kur i bijshin fyllit dyt, ohshin gjaja me ngran krypj/kuribijshin fyllittretj/ohshingjoja mepivet.(.F.Sh., nr.2, 1989, f.39). Formuln magjike tri her e gjejm dendur n krijimet legjendare t Arbreshve t Italis: "Tha tri her: O Kostantin!// Kostantin, o birthi jimj/ku sht besa q m dh?//Vdiekje e vate

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

377

edhe nn dh?". Formula me tri paska forc t deprtoj dhe te i vdekuri e ta ngjall at. Formulat rituale, magjike sht e vshtir t'i gjesh pa treshin si emrtim a n brendi. (Knga e pop.,1955, f.147148)

5.Shtata.
Shtata vrehet n jo pak raste n funksione t nj numri t shenjt, magjik; natyrisht, n prdorime t ksaj natyre, ka pesh m t vogl se treshi.- Po, nga ana tjetr brendia e tij, disa her si numr simbolik, si numr fati, del mjaft qart. Shtata jo rrall, n dukje t jashtme paraqitet si numr real i vrtetuar si i till, po, nga ana tjetr, po ta vshtrosh n brendsi del si mitizim i gjrave. N legjenda mitike e n element mitik t prrallave, n besime t ndryshme, mbshtetur n legjenda.vrejm: Shtat Vllezrit, Shtat Divat, Shtat t Urtt Kemi dhe figurn mitike "Shtatpllam mjekrre tri pllam shtat", kemi kuedrn me 7krer. Aty ktu ky numr, sado q trthorazi, paraqitet si nism etiologjike, fillimi prej nga del forca e dukurive t ndryshme, pra dhe ekzistenca e tyre, si sht rasti me Flokshn buz Drinit: "Buz Drinit, nj djal iri, bari, po kulloste dhit. Pau nji Flokshe q dilte buz Drinit e ngrohej n diell mbi shkamb. Me nj marifet, bariu e zuni dhe e oi n shpi t vet, nuse pr vete. Pr 7 vjet ajo nuk foli. Krye dy vjetsh ajo bani nji djal. Krye 7 vjetve e shtrngoi i shoqi ta bante t fliste, po ajo kurrsesi nuk e bani ket gja. Athere, i shoqi bani kinse po priste fmijn. Kte e bani q t detyronte gruen t fliste. Nga frika se po i pritej djali, ajo foli e tha: "More n qaf me ket pun mue e veten! Sa vjet t rrija pa fol, aq bajrak (dhena) t Puks do t sundonte djali em. Un ndejta 7 vjet pa fol e djali em ka pr t qen i par n shtat bajrak". { Mbledhur nga autori m 1973 n Nikaj-Mrtur). Nga ky shkak, pra Puka ka shtat bajrak, shtat dhena, si e shpjegon besimi mitik i ksaj rrfenje. Ndisaraste, vrejm veansi astrologjike, lidhurmehnne me gruan n kultin e shtats. Kur duan q t dalin nuset t bukura, po dhe pr t lindur fmij, marrin pak dh nga vendi ku kan rn rrezet e hns natn e shtat t shndreutdhe pak dh q andej ku kan rn

378

MARKTIRTA

rrezet e diellit ditn e shtat t qershorit dhe i bashkojn e ia lidhin nuses t'i mbaj me vete. Besojn se kshtu nuset do t bhen t bukura si hna e si dielli, po dhe do t lindin fmij. (T dhna t mbledhura nga autori, po dhe S. Th. Frashri, "Folkl. Shqiptar", Durrs, 1936, f.20). N disa raste foshnja pagzohet ditn e shtat pas lir.djes (S. Th. Frashri, si sipr, f. 24). Me astrologji, me shtat ndriuesit kryesor, lidhen dhe shprehje t ktij lloji n vaje t popullit: "O gjarpr o astrit nd udh,// mik me turq e me kaur.//... Zemrajote me ika (xhixha),//Syriyt me shtat dritaJ/Kur shkoje sokakut tutje,//me shtat nure nd supe". Pra nuret e dritat, shtat, lidhen me ndriuesit qiellor (Dh. Shuteriqi, Knga e popullit, f. 123). Shtat sht llogaritje kohe e ka lidhje dhe me fazat e hns 4x7=28, me ndryshimet n koh, n kuptimin e sigurimit t fatit. N poezin legjendare, si dhe n rite, sht e dukshme shtata mistike, pr t shprehur forcn , t mbinatyrshmen. Njeriu me shtat zemrashtdragua, sht i mbinatyrshm. Muji e Ajkuna teKreshnikt, kan shtat Omera q u vran me shqeh. "Se shtat zerhrat Muji m'i ka pasun,//nji kah nji me shpatja kam krkueJ/Se shtat djelm, n nji vjet me t'i fal Zoti,// Shtatqind vjefsh ty t'u kan ba,// Se i pret shpata e Gjeto Basho Mujif'. Shtata sht mbarsi e pjellori n fmij, gj q shprehet dhe n rite t ndryshme. Nganjher vetm trthorazi numri shtat del numr simbolik, numrforce, ndrsa n an t jashtme duket numr i zakonshm. "T shtat kralatkanpvetun,//zot 'e gjet-o ket Dod Gjegjn?". Thuhet dhe se "Kshtu e kan vendue shtat kralat". N t vrtet fuqit e mdha q vendosnin n shek.XIX e fillimi i shek.XX nuk kan qen shtat, po m pak ose m shum, po n popull thuhej e besohej se kan qen gjithnj shtat. Nga historiant prmenden pes a gjasht fuqi t mdha q kan vendosur pr Shqiprin, ose vetm pr Mirditn n mnyr t veant (L.von Thalloczy, lllyrisch-Alb, 1916,f. 173). Thuhet dhe: "T shtat malet u uen n'kamj/M'at Zadrim po bie nji gjam.// Nuk jam koshi si m'kan thanJ/Jam Merdita si e la nam!"Po t prmendej me numr real malesh do t ishin o tre, o pes ose katr, po numri sht prmendursi i preferuar, numr magjik. N jo pak raste shtata futet si numr simpatik n krijimtarin popullore, si njsi e vetme ose e shoqruar me treshin. Disa her kjo ndodh dhe n numrime fisesh e vllazrish. T kujtojm si krahasim Shtat Bante

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

379

Kroacis, Shtat Bant e Bosnjs, gjra q n legjenda shpjegohen si shtat.njsi popullsie t ardhura n ato vende heret-heret. N t vrtet ktu kemi numra simbolik me prmbajtje mistike. (Shuflaj, Serbi dhe shq.,2002, f.229). Pra kulti i shtats n ksi rastesh, n Mesjet e deri n Koh t Re, sht nj dukuri mbarballkanike e m tej, n ktc kuptime q u prmendn.

6. Nnta

Nnia ka nj kult t veant n popullin ton, si numr magjik, dashur pr prdoruesit n tradit, n doke e zakone, n rite, n krijimtarin popullore, sidomos n balada, n kngt legjendare. KE lidhje me treshin e sht shumfishi i tij. Prdoret n disa raste bashke me treshin a me shtatn. Edhe vet treshi, si e ven n dukje me te drejt mitologt, kur prsritet n rite tre her nga tre s'sht gj tjeti vese nnta. Edhe pse n dukje t jashtme shfaqet si nj numr i zakonshm vrehet leht struktura e saj si numr fati: "Trim mbi trim aiGjergjEle; Alia,//Qe nand vjet nand varra m'shtat m'i ka:// Ve nji motrnaU e dit ke kryet,//la lan varrat me ata ujt e gurs nand vjee'Y/ia lat varrat me ata lott e syve//. Nnta prmendet n tri raste e, natyrish me kuptime simbolike. Me interes jan disa element mitik t vrejtur n rrfenjc popullore ku numrat kultik - nnta me shtatn e treshin, paraqiten n bashkveprim. Ndr m tipiket sht rrfenja Tri Jet (Tri Bott). Shtat vllezr donin q patjetr t gjenin pr nuse shtat vajza q t ishir motra mes tyre. Ata banonin pran nj shpelle q lidhte Botn i Siprme (ku banojn njerzit, e ndr ta dhe ne), me.Botn e Mesmt dhe Botn e Poshtme. Duke par nga shpella, vn re se n Botn < Mesme jetonin bashk shtat motra t bukura. Lshojn me litar m t< voglin vlla (Qelin) me qllim q t'i kap e nj nga nj, me litar, duk< e trhequr vllezrit, t'i nxjerr n botn e siprme, rne kusht q ai t< zgjedh m t mirn prej tyre. Dhe kshtu u b. Vllezrit, pasi iu nxori vajzat sipr, kputn litarin me qllim q vllai i vogl t mos t merrtf vajzn m t mir, pra at e lan n Botn e Mesme. Pr ta nxjern Qelin n Botn e Siprme shqiponia i krkon atij nnd desh tpjeku,

380

MARKTIRTA

nnd buk e nnd gogla djath, se i duheshin t'i haj rrugs. Qeli ia siguron e kshtu doli n Botn e Eperme. Ktu, numra simbolik t besimeve pagane kemi tre bott q kaq e kaq her vrehen n mitologjin shqiptare e at mesdhetare, europiane e m tej. Po kshtu numri simbolik shtat vllezrit, shtat motrat, sht i pranishm n shum rrfenja, rite e besime t ndryshme. Si shumfish i treshit sht nnta me simbolikn e saj kultike, q z vend t dukshm n kt rrfenj mitike. Nnta n kuptime simbolike, magjike e t fatit, n jo pak raste, n formula e vargje t ndryshme prmendet bashk me treshin a shtatn, po dhe me tr numrat q jan m t vegjl se ajo. N kto raste, shpesh her, formulat magjike, t prdorura dikur nga plakat distare, kan kaluar n lojra fmijsh. Kshtu kemi: "Nj, dy, trij/gjeta nj buri.//, //Katr, pes, gjasht: gjeta nj bujashk,//shtat tet nan, //Rroft shoku jon, // Pr gjithmon!" ( Kang dhe lojra t fmijve..., f. 274). Doemos, ktu kan ndodhur dhe ndryshime e thjeshtime n struktur, duke ruajtur ndrkoh thelbin e nj formule magjike, ku nnta bashk me numra t tjer, kan nj rol simbolik magjik t veant. Pr t shruar rrebullin, nj smundje lkur q shfaqet me njolla t bardha n fytyr e n trup, plakat prdorin kt formul magjike, q m von fmijt e prdorin pr loj:" Rrepullari // Me nan kamJ/Ke me nan , // Met me tet, //Ke me tet//J/ Met me shtat.// Ke me shtat, //Met me gjasht. //Ke me gjasht, //Met me pes. //Ke me pes, //Met me katr. //Ke me katrJ/Met me tre. //Ke me treJ/Met me dy. // Ke me dy // Met me nja. // Ke me njaj/ Met me asnja" ( Kng dhe lojra..., f.181). (Mbledh n Suharek e Malsi t Prizrenit, Kosov). Pra, n ritin magjik duke shqiptuar kta numra q emrtojn qndresn e shrimin e rrebullit, ai do t zhduket nga trupi e fytyra e njeriut. Element mitik, shoqruar me numra, kemi n prralla, n rrfenja t ndryshme popullore me natyr kulti. Disa her n to vrejm nntn me funksione t caktuara simbolike. E till sht dhe metamorfoza e djalit gjarpr. Forca e tij qndronte n nnt lkurt e gjarprit:"... poi thot djali: Zdeshu!... Mo'Zot!- tha vajza - m'u zdesh para djalit; por zdeshu ti e mandejpo zdeshem un. U rrejt djali e hoq nji Ikur gjarpni, e vajza nji kmish, heq t dytn lkur e edhe vajza t dytn kmish. Kur i hoq nand Ikurat, duel djali pr bukuri e i deftoi t

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

381

shoqes ku e kishte forcn" ( D. Kurti, Prralla Kombtare..., vll II, f. 139.). Ktu kemi element mitik t metamorfozs, nj lloji i veant totemizmi. Te ky totem qndron forca dhe bukuria e mbinatyrshme e djalit. Me interes sht krahasimi i bukuris s vajzs a t nuses me dritn e ndriuesve t qiellit: dielli, hna, yjet, ka flet pr lidhje me mitet astrologjike, shoqruar me numra, ashtu si i ndeshim dhe n popuj t ndryshm t Mesdheut Lindor, n Europ e gjetiu: "Nusja prej hurdhef, n mes shum rrfenjash t tjera, sht tipike n kt vshtrim: Pasie kapi djali te hurdha duke i mbshtjell kokn, e oi n shtpi dhe aty " / zbuluen fytyrn, por ka me pa'. Ftyra e saj ndritte si nand diella, thue se gja ma t bukur s'kish fal Zoti mbi ftyr t toks". Nand diella ktu deomos n zanafill lidhen me mitet astrologjike, me ndriuesit e qiellit, me dukuri hyjnore, ashtu si na e shpjegon mitologjia. N rite magjike pr t lindur fmij beronjat ose q grave t mos u vdesin fmijt, po dhe n shrime e mjekime magjike, sht n funksione simbolike nnta: N fshatra t malsive t Tetovs, po dhe n vise t tjera shqiptare, vrehet ky rit: Gruaja q nuk bhet shpejt me barr, mban t varur n gjoks nj amulet e aty jan futur nnt gurz (gur shum t vegjl) q jan t marr nga nnt ura, nn t cilat kalon ujt e rrjedhshm. Pasi mbushet viti, duke i mbajtur n gjoks, i hedh n lumin e rrjedhshm me besimin se kshtu n t ardhmn do t bhej me barr e do t kishte fmij (E: Osmani, Rite..., f. 201). N fshatin Sellc t Tetovs vjehrra ther nj gjel dhe nga gusha e gjelit merr nnt gurz, i mbshtjell n leck, pra bn amulet, dhe i mban n gjoks beronja, reja, duke besuar se kshtu do t bht me barr. Kur gruaja mbetet me barr e kalojn tre muaj nga koha e shtatzanis, duhet t'u tregoj nnt prsonave se ajo sht me barr; me kt besohet se barra do t jet e leht dhe foshnja do t jetoj. Shrime e mjekime n rite e besime ku prdoret nnta ndesh n disa raste tepr domthnse, gj q jan pasqyruar dhe ne krijimtarin popullore: "Ekygjarpn q m'shetit nprvarr;//Prndihm tmadhe Zoti ma ka dhan; // Nand soj barnash pr nn gjuh m'i ka. // Tri her n'dit tan varrtpo m'ilan!"( K. P. L, 1955, f 191). N jo pak raste, n epikn legjendare, n balada shqiptare, n kng historike e n ato sociale na shfaqet nnta si numr simpatik, si numr fisnik, si dika e zakonshme e pasqyr e thjesht e dikaje,

J82

MARKTIRTA

mirpo po ta shohim holl-holl, n brendi, ka nj thelb t s mbinatyrshmes, q jep forc e bukuri t veant. Kshtu: "Kuru'ba Kotuzi nand vje, //Aj nand vet n mejdan i ka prit, //aj nand drume ka zaptue, //aj nand shehre tuj urdhnue..." ( G. Gurakuqi, Dioqezi i Saps f.181) Edhe n Arbrort e Greqis e n Arbresht e Italis shfaqet dndur nnta n poezin popullore, si numr simbolik, i fatit, mistik: "Nnt djem e nnt nuse, // T nnta me djem n duarl"; n nj dorshkrim t Kieutit, i vitit 1737, thuhet n poezi: Nnd coh e nnd linj, //Nnd brezaz t ergjend, //Nnd kez t vilusta,// Nnd sqepz t holl, //Edhe vijli me kuror!" (Mbledhs t hershm ..., Tiran, 1961, V:l, f. 37). N kt rastin e fundit, si detyrim pr nusen, vrejm nntn si numr fati, lumturie, po dhe me ngjyrime juridike, gj q e vrejm aty-ktu dhe n vise t ndryshme ndr Shqiptar. U dhan ktu vetm disa aspekte t nnts si numr kulti, pr fat e mbarsi, po, po t grmohet dhe m tej, ka dhe t tjera shfaqje me natyr t veant, si mistik, si simbole.

7. Dymbdhjeta
sht numr simbolik, i fatit, me ngjyrime mistike, tepr i prdorur ndr Shqiptar. Nuk sht numr q prdoret n rite t ndryshme magjike, si sht treshi: po n brendin e prdorimeve t tij ka nj rndes magjike, mitike. sht nj numr tepr i przemrt, i dashur pr prdoruesit e tij, si nj mas e prshtatur. Nga zbrthimi i shmbujve t prdorimit, dymbdhjeta paraqet nj numrfisnik t nj natyre t veant, lidhur me doke, me tradita, me dukuri juridike popullore. Duhet ditur se, ndonse dymbdhjeta ka nj prdorim t gjr n disa veprime, n disa krijime popullore, n legjenda e mite, tek ai jan zbehur elementt mistik me funksione fati, si shprehje e s madhrishmes, s mbinatyrshmes. N doket e malsive tona sht nj numr shum i krkuar e i kudogjendur. Doemos, n kto kuptime kafunksionesimbolike; si do ta shohim m posht, nuk paraqet numrim t zakonshm, po nj mas q shpreh m shum se sasi; shpreh mbarsi, lumturi, tisniksri. Simbolet e nderit duhet t jen gjithnj dymbdhjet. Kshtu, familja

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

383

duhet t ket 12 filxhana t kafes, 12 lug, 12 pjata, e m radh, t t njjtit lloji. Tryeza e buks (sofra) bhet gjithmon pr "12 veta", "12 burra". Njeriu fisnik e tepr i veant duhet prcjell; sipas tradits, nga 12 trima me pushk. Dymbdhjeta, n natyrn e saj kultike, sht numr i prsonifikimit, i hiperbolave me nj kuptim figurativ t veant, q nprmjet s natyrshms na on n t mbinatyrshmen. N kto raste kemi t bjm me simbolin e forcs, t s prkryers, t s pazakonts, pra t nj fryme mistike: N ndeshjen e Gjergj Elez Alis me Bajlozin e Detit: nga t vringlluarit me forc t pazakont: "//12pash n tok u ngul topuzii/ / 12pash prpjet u ue pluhnii. Dymbdhjet pash do t thot mbi 20 metra; po kaq thell n tok nuk ngulen as bombat atomike shfarosse t kohve t sotme; ato demtojn m shum m rrezatimin e tyre. N at rast sht dymbdhjeta si symbol i forcs, si numr magjik. Po kemi dhe t tjera prmasa t pazakonta q shenohen me dymbdhjetn: Te " shtat pllam mjekrr e tr\ pllam shtat": "Nj dit po i bjen rendi me ba me hangr atij qi i epte gurit fort. Copton mishin e e shtjen n kazan, ndez nj zjarm t mir e ulet aty ngjat tuj thith nj kamish (llull) dymdhjet oksh me dushkahi. S'ngjat sa ndora e ilet mali e del nji bubrrec me shtat pllam mjekrr e tri pllam shtatt" (D. Kurti, Prralla Komb..., 1*942, vell II, f.7). Kullae Mujit (n Cikline KreshnikveXe Shqiptart) gjithmon na shfaqet dymbdhjet kate, kur, sipas t dhnave t etnokulturs s pppujve, as n Egjiptin e n Mesapotamin e lasht, as n Greqin e Romn antike nuk ka pasur ndrtesa banimi mbi tre a katr kate, duke llogaritur se n shum raste nj a dy kate ishin nn tok a gjysm nn tok, n prshtatje me terrenin e pjerrt; aq m pak nj gj e till mund t ishte e pranishme n popujt malsor t Mesjets. Ja dhe nj gjedhe e kasaj natyre:" Ka dal Muja kundra me shka, //Zjer prgoje, tha, shkau e tympr veshi... //Tha, ka qit shkau n'at topuz t'ven;//kurrku ngat Mujs s'i ka ra. //Ka qit Muja n topuz t ven; //n lug t dy krahvetja ka ngjit; //ja ka ba nj bir "t vogl", //dymbdhet bjeshk npr tem'u duk. //Fyt me fyt, tha, iu kan kap!" {Ep'ika legjendare, 1966, f 561). Kush e d se 'trup do t kishte pasur shkjau, me nj brim aq t madhe gjoksshpin sa n'u pa npr te 12 bjeshk e prsri vazhdon t qndroj!. Po kemi dhe t tjera t ksaj natyre tepr mbreslnse, piktura rafaeliane n epikn legjendare: "Kur ka shkue n'at odn e Mujit, //

384

MARKTIRTA

Dymdhet plumba Muji n'shtat i kish'pas.// Sa fort Muji q'u gazmendue!// Jalla n'kamb me.... t'shpejtkanka ue!//Dymbdhet varrt gjak i paskan plas, // Bytym gjaku n 'at vend e ka mlue!// Gryka ngryka kreshnikt kankan marr'X Hylli i Drits, Shkodr nntor-dhjetor. 1936, f.598). Kto hiperbola, megjithse n prmasa jasht mendjes, lexuesit i duken t bukura. Kjo prmas e jashtnatyrshme qndron n thelb t nj dukurie mitike, te mistika e numrit dymbdhjet, te nj simbolik e nj lloji t veant, ashtu si na shfaqet n mitologji n Koh t Lasht e n Mesjet n popuj t ndryshm t Europs, t Mesdheut emtej. Kulti i dymbdhjets sht m se i qart n paraqitjen e disa bashksive malsore ndr shqiptar me lidhje gjaku, pra 12 fiset e para, 12 vllezri, 12 shtpit e para prej nga paska zn fill ky apo ai fshat, rrethin a krahin etnogjeografike. Kjo deri m tash von ka qen e tiposur n mendsin, n psikologjin e malsorve. N dukje t jashtme, t siprfaqshme, t krijohet prshtypja se kemi t bjm me fakte t vrteta, t ndodhura n koh t caktuara historike. Po kur e zbrthen brendin e tyre, del krejt ndryshe, kto "12 fise", "12 vllezri", "12 njsit e burimit", nuk jan gj tjetr vese simbole me natyr mistike. Kshtu, kemi, sipas tradits popullore, e dhn kjo dhe n shkrime t ndryshme: "12 fiset e shqypnis" (dhn kjo pr Shqiprin e Eprme, po q pleqt q u besojn ktyre prcaktimeve, e thon se ky numr fisesh prfshin tr trojet shqiptare; sht tjetr fakti se dikur sht harruar prkatsia n nj fis t caktuar)," 12 Malet e shqypnis" ( malet si njsi etnogjeografike q si fillim, n nj koh t shkuar, i ka takuar secili mal nj fisi t veant. (Rr. Zojzi, "Mali, Fj. Enc.shqip; 1985, f. 662). Por kto ndarje i prcaktojn, tepr turbullt, t mbytur n nj mjegulinaj;" 12 fiset e Oroshit"; ka pasur "12 shtpi" t para n Zogaj t Dibrs si zanafill e ktij fshati. N Gurgurnic paskan ardhur aty "12 shtpi" e jan br m von "12 vllezri", po kshtu paska ngjar dhe n Sallarev (te dy fshatra shqiptar n Malin e That - n Malsi t Tetovs). Kur erdhn Hott nga Dalmacia e zun vend ku jan sot, gjetn aty "12 shtpi" anas t vjetrt atij vendi (E. Durham, Brenga e Ball..., f. 438). "Sipas disa t dhnave, shnuar nga Tomiq, fisi shqiptar i Klmendasve n shek. XVII ndahej n "12 vllazni", ndoshta dhe ky do t jet nj numr simbolik. N Lur kishte 12 pleq q prfaqsonin 12 fise t Lurs, pavarsisht, nga numri i grupimeve n vllazri; n kto

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

vllazri nuk hynin Boria e Gurr-Lura, edhe pse ishin pjes e a: bashkarie. Duhet ditur se numri 12 pr emrtim fisesh ka qen i pranish< dhe n popuj t tjer t Ballkanit, si n Kroat e me radh (M. Shuf! Serbtdhe Shqiptart.., f 144). Shuflai, duke theksuar natyrn kulti t ktij numri, do ta quaj "Fuqia e numrit dymbdhjet prgji Adriatikuf (Shuflai, sisipr, f. 143). Ai ka shprehur mendimin se forc i ndrgjegjes fisnore ka ardhur pas rnies s prpjekjeve pr njejtsin kombtar, n kushte t caktuara historike. Ata rigjallruan skema lashta t organizimit n "12 fise", sipas nj kulti t hershm t nun prkats, se, si e ve n dukje Shuflai, aty kishte m tepr fise se dymbdhjet. Shnohet n burime t ndryshme se gjithnj, n Kroe n Bosnj, n Mal t Zi, prfaqsimi n gjykata popullore a prfaqSL shtetror, deri n fund t shek.XIX bhej gjithnj me 12 pleq, me gjygjtar, me 12 prfaqsues dhe, n do rast, as m pak dhe as i shum. Kultin e numrit dymbdhjet dikush e ka quajtur t zanafills biblil Nuk prjashtohet mundsia e ndonj ndikimi nga Bibla; ashtu prforcues mund t jet br dhe nga kurani se, dhe ky i fundit e dymbdhjetn numr t shejt, me 12 Imamt e mdhenj, t shenj Po n vetvete, n thelb t tij, kulti e simbolika mistike e dymbdhjeti n rastin ton, lidhet me tradita t lashta pagane, me besime politeis si sht prdorimi i tij n gjykime, n pleqrime, n prfaqsime, vendime, si numr tepr i veant, si numr fati, lidhur gjithnj me kompleks dokesh pagane. Dymbdhjeta, si numr mistik, ka nj prdorim t gjer n t dre dokesore shqiptare. T njjtn gj e ndeshim dika m zbeht, dhe popuj t tjer t Ballkanit si, ndr Kroat, ndr Boshnjak, n( Malazez, ndr Rumun e m tej. Sqarojm q n fillim se n disa raste dymbdhjeta shkmbel me dyfishin e saj, pra me 24 ose me 6, si praktik veprimi, po q thelb kan lidhje me dymbdhjetn. N nj pjes t madhe t malsive shqiptare si n Mirdit, n IV n Dibr, n Kurbin, n Zadrim e tjer, n ndarjen e toks s punue a t pyllit, t bjeshks, vihet kufiri, nj gur i gjat ngulur n tok e rn tij, brenda n tok vihen 12 gur t vegjl q quhen "dishmitar", j "tokn, zabelin e bjeshkn i dan kufini, gur i gjat me 12 dishmit

386

MARKTIRTA

rreth tij". Ka raste q n vend t 12 dshmitarve, pr lehtsi t vihen n tok vetm gjasht. N vende t tjera si Malsi e Tirans, e Krujs, Has e me radh kufirin e ndeshim me tre gur. Dihet se respektimi i kufirit ka natyr juridike, n t drejtn dokesore, po dhe atribute morale dhe t besimit. Pra nj akt i till, t luajturit e kufirit, sht nj mkat tepr i rnd e m ndshkime nga forcat hyjnore. N kt, mendojm se ka vend dhe mistika e dymbdhjets, ose e treshit, natyrisht brenda funksioneve t gurit t kufirit bashk me gurt dshmitar. Betimet pr konflikte t rnda, si pr vrasje a prdhunime, pr thyerje shtpie, bheshin me 12 betar, ose me 24 (kurproblemi ishte tepr i rnd): 12 t caktuar nga krert e bashksis fshatare e 12 i caktonte ai q sht dyshuar si fajtor. N zgjidhjen e konflikteve t rnda si gjygjtar "pleq" n t drejtn dokesore merrnin pjes 12 vet. (shih ndrt tjera dhe te H. Gjonbalaj, Sullet... n Guci, f. 51 (dorshkrim). Pr probleme t mdha t vendit, pr akte t rnda, caktoheshin dorzan 12 pleq t vendit (shih, ndr t tjera: N. Leshi, Gomsiqja..., Tiran, Geer, 2001, f. 64). N Bukmir t Mirdits, njihet toponimi 12 Gurt e Barive , si vend vrrini i Oroshit e q me ata gur jan prcaktuar t drejtat e 12 fiseve t Oroshit, pr t shfrytzuar at vend e pr t mos pasur konflikte mes barinjve. Ai vrri ka koh q nuk shfytzohet nga banort e Oroshit t vjetr, po kta gur na kujtojn nj akt juridik t nj kohe t kaluar, me nj prmbajtje simbolike t veant. Kta gur n vetvete jan 12 pleq deshmitar n nj kuptim simbolik (E dhn nga krkimet e terrenit, br nga autori) Dymbdhjeta lidhet me disa shnja kalendarike t natyrs mistike, parashikim kohe sipas besimeve popullore e q nuk ka asgj t prbashkt me t vrtetat astronomike. Kshtu, besohet se si do t jen ditt, si gjendje moti: me diell, me shi, vrnjtur a kthellt pr 12 dit, nga 24 dhjetor e deri me gjasht janar, ose nga nj deri me 12 gusht, ashtu do t dal moti i mir a i keq, sipas rendit prkats t muajit e t dits n rend: nj gushti pr gushtin, dy gushti pr shtatorin..., 12 gushti pr korrikun... Doemos, ky besim lidhet, n nj mas a n nj tjetr me 12 muajt e vitit, pra 12 dit pr 12 muaj. Te Bektashijt ka disa rite e besime pr Matemin, pr 12 Ditt e Ujit q bien mbas Hashures. N kto 12 dit nuk pin uj as natn as ditn e pastaj kan festn prkatse - Matemin. Besojn se n kt

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

387

dit vin shpirtrat e t vdekurve n shtpi, pra t paraardhsve e asnjri nuk i sheh. N Nett e 12 Ditve q u prmendn, ln gjith natn dyert hapur q t hyjn lirshm shpirtrat n shtpi (e dhn n fshatrat e Tomorrics). Ka mundsi q ktu t jen grshetuar rite e besime pagane me ato t Bektashinjve. Ndr Shqiptar ka legjenda mitike t lidhura me numrin dymbdhjet. " Ke liqeni i Lurs... Del nj dash i zi nga liqeni dhe ndrzen 12 dhen. Kto dhen mbas disa muajve ban 12 kigje, femna t zeza. N krye t vjetit ka dal dashi i zi prej liqeni kur dhent me kigja ndodheshin aty afr bregut. Ka blegrue -be-be dhe 12 kigjet e zeza jan hedhun e zhdukun n fund t liqenit bashk me dashin e z/"( Mbledhur nga autori m 1971). Duken si udhtime nga ktu e n nj bot t prtejme. "Kala e Dods (Kuks)... Ni guri t madh n'bjeshk i thon Kepi i Funajs. Kjo bjeshk hert kishte pas druj pishe. Nj her humbi n'ket vend nji pel e plagosme prej uki. T gjth menduen se e hangr uki krejt, po pela mbas dymbdhjet vjetsh doli me dymbdhjet maza. Sod atij kepi i thon kepi i Funajs"{F: Gjabri, Dri O Dri, 2000, f. 36). N Labri shejtanin e thrrasin me emra t ndryshm." N prruan e Lithit dhe n prruan e Vakos rrin i "I paudhi", "shejtani"," I dymbdhjet e prt tregojn plot legjnda. Pse "i dymbdhjeti"?. Kt nuk din ta tregojn. sht nj eufemizm. Doemos "I dymbdhjeti" lidhet gjithsesi me nj mistik t veant t dymbdhjets. Duhet ditur se dymbdhjeta ndeshet gjithandej n krijimtarin popullore, n lirik e n epik, n fjal t urta, n balada e legjenda. Kjo vjen nga q sht numr trheqs, tepr i preferuar pr kdo, numr q shpreh fisnikri e madhshti, pika kulmore n dukuri t caktuara:' Doruntina (ndr Arbresh)... kuri vdikj i sprasmi djal/ shkuh kripthit(flokt) ajo mm "Bobo vdekje e shkreta vdekje, /Dymbdhje bijm'imore/Enanikush mendt'e dije?! Urtsi popullore: "Un imjen me 12 pleq, /Kuj t'ia prish e kuj t'ia ndreq!" Dymbdhjeta sht numr simpatik kulti, fisnikrie, madhshtie ndr Shqiptar, ashtu si dhe n popuj t ndryshm t Ballkanit, t Europs, q n kuptime t funksioneve magjike ka psuar evolucion ashtu si dhe ndr Shqiptar.

388

MARKTIRTA

8. Dyzeta Ky numr kulti, n prgjithsi, vrehet n rite, besime e veprime magjike q kan t bjn me lindjen, me lehonin, me foshnjat, po kshtu me vdekjen e me t smur nga epilesia a ndonj smundje tjetr q n besime t popullit duket si e shkaktuar nga forca magjike. Si numr kulti, prgjithsisht shnon sasi ditsh: "dyzet dit" po n raste t pakta shenon dhe sasi gjrash t ndryshme ose njerzish. Dyzeta ka mundsi t ket lidhje me shumfishin e katrs q dikur n arealin iliro-thrak e m tej ka pasur nj kult t veant. Po n mundsi ka gjas q m shum t jet dyfishi i njzets q n lashtsi ka pasur nj kult t njohur ndr indoeuropian si numr vigesimal, baz e sistemit t numrimit q, sipas studiuesve gjuhtar, e ka zanafilln te paraindoeuropiaht. Lehonia e gruas q zgjat dyzet dit, sht e mbushur me rreziqe e n besimet popullore jan t ngopura me mistik. Pr 40 dit gruaja me foshnjn duhej t tymoseshin, e t bnin pak fytyrn, ballin, me bloz, pr t'u ruajtur nga shpirtra t kqij e sidomos nga shtrigat q mund t'i dmtonin. Me t njjtin besim n Myzeqe kto 40 dit lehona e foshnja bheshin me qemz, njfar rruzulli prej rrshire q nxin fytyrn. Nga nj kokrr qemzi u vihen n ball lehons dhe foshnjs, pr t njjtn arsye. Kto m s shumti jan dshmuar n Myzeqe, n Malsit e Tetovs. N kohn kur lehona lidh e rregullon foshnjn pr 40 dit nuk duhet t flas me njeri. Gjat 40 ditve lehona nuk duhet t kaloj n arat e buks se, si besohej, demton prodhimin e ardhshm. M sa duket, kjo ka t bj me besimin, sipas t cilit frytet e prodhimit kalojn nga ara n qumshtin e gjirit t gruas e n shndetin e foshnjs s saj. Pra, andej shkretim e ktej pllenim. Ndalohej q lehona gjat 40 ditve t dilte natn jasht, se shuplakej nga shtrigat, nga shpirtrat e kqinj ( Ll. Mitrushi, "Zakone mbiLindjen ..." Myzeqe, f. 117). Besohej se po t vdes lehona brnda 40 ditve nga dita e lindjes s fmijs, e ka dern e parajss elur se sht pa mkate, nga q ato i ka shlyer me mundimet q ka hequr si shtatzn e n lodhnimet e lindjes. Lehona pr 40 dit nuk duhet t rrok pun me dor, nuk duhet t lviz andej e ktej se i bht fmija rrokn e i levizshm. Kur ndodh q t qndrojn dy lehona n nj shtpi, nga t cilat njra e shtpis

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

389

dhe tjetra e ardhur pr t mbushur ditt e lehonis n der babe, pr 40 dit t lehonis duhet t shkmbejn unazat ose shamit e koks, apo ndonj nee, q t mos u ndodhin ndonj fatkeqsi n foshnjal ose n trup t tyre (J. Nushi, "MitologjieBesime....", f. 295). Edhe n vdekje dyzeta si numr kulti z nj vend t veant e m funksione domthnse. N malsit shqiptare besohej se kur vdes njriu shpirti del nga goja dhe pr dyzet dit shetit n tr vendet ku ka kaluar i vdekuri sa ka qen gjall e pastaj shkon n jetn e pasosme. Pr dyzet net pas vdekjes as nuk japin as nuk marrin hua natn se nga nj veprim i till merr i vdekuri kismetin e t gjallve. Deri 40 net pas vdekjes nuk duhet t flej njeri n dhomn e t vdekurit; dhoma rr bosh. Si besohet, shpirti, pr40 dit hyn e del n dhomn e vet. Besohej se shpirti do 40 dit q t zej vend prfundimisht n botn tjetr. Besohej se i vdekuri hante buk me an t ndjess s prshpirtjes. Prandaj n t nntat e n t dyzetat do t vinin te varri i t vdekurit buk e ushqime t tjera q t'i hante. N t vrtet ato i mermin t varfrit e prderakt (J. Nushi, "Mitologji...," f. 306). Kjo bhej q edhe i vdekur me forcn e tij mistike t'u siguronte pasardhsve mbarsi n familje e n ekonomi. Edhe pr t hequr smundje si ethe kronike, kroma, "ajo e toks' e t tjera, kryenin rite q kishin t bnin me numrin 40. Kshtu, kur smuri kishte ethe kronike ose kromn, lahej me 6 janar dhe t dyzetr dit t Pashks s Madhe me uj t ftoht, i zhveshur lakuriq. Fmja q ka "smundjen eto/cs"(epilepsi)mbahej 40 dit pa u njomur me uj me besimin se kshtu thahej "ajo e toks" e t mos ngjiste n trupir e t smurit. (J. Nushi, "Mitologji...",\. 331). Ritet e kushtet n lindje, n lehoni, n foshnja ashtu si dhe ato pr vdekje ose dhe pr smundje q lidhen me kultin e numril dyzet kan nj thelb t prbashkt: pr t'u ruajtur nga fatkeqsitc si njeri i veant a n familje, pr t pasur mbarsi e shndet n t ardhmn. Me kt numr kulti, 40, lidhen dhe kushte t tjera, gjithnj t shprehura me besime; "Me ba me gabue goja kuj me than ndoku "kumbar", pa pas ba me t kumbari, pr 40 dit jet kumbar" ( Sh Gjeovi, B. B, f. 24). Pra n kto raste pr 40 dit do t bj adetet e kumbars me kt njeri, n t kundrtn do t bnte mkat e do t ndshkohej nga forca t mistershme.

390

MARKTIRTA

9. Sqarime mbyllse Morm n shqyrtim disa aspekte t ksaj teme dhe pes numra t veant me veori mistike, magjike, t fatit. Ka dhe aspekte t tjera pr t cilat mund t flitet. Ka numra t tjer, sidomos nga nj deri n 13 e q n mundsi t ken veori kultike, vese duhen gjurmuar e zbrthyer edhe m tej dshmit e mbledhura. Duke ditur se nga nj grumbull i madh dshmish t mbiedhura n terren e n burime t tjera t shkruara, kemi dhn n kto analiza vetm nj pjes t vogl shembujsh t przgjedhur. Numrat n koht e vona nuk mbajn m at rndes kultike t dikurshme. N nj koh t hershme kulti ka prbr thelbin e strukturn brndsore t numrave t ksaj natyre, ndrsa, s voni, ana magjike, mistike, sht m tepr ornamentale, e siprfaqshme. Brendia e re lidhet dhe me doke e tradita t lashta e si e till jeton me prmbajtje kulti dhe n Koh t Re. Nganjher, numrat e kultit shndrrohen, kaprcejn nga njri tektjetri: N Eposin e Kreshnikve prgjithsisht flitet pr shtat Omera t vrar nga Shqeht, po diku shkruhet: "Hej medet- tha- mori bjeshk, //'se tet Omera t'mir si i pa, //Etet Omera ndrju t'dekun ila"( Rr. Berisha, "Prsonifikimi ...", f. 63). Ktu, ndoshta sht nj prdorim simbolik mistik paralel, ndoshta sht nj ndryshim figurativ i vonshm, po m shum ka gjas t ken vepruar t dy faktort ndrkoh. Figuracioni letrar n folklor, prsonifikimi, kan n brendsi t tyre, disa her, mendsi mitike t lasht e si t till, dhe numrat e prdorur n kto raste, kan nj simbolik mistike, figurative, e nuk prfaqsojn sasi t dshmuar me vrtetsi, kjo sidomos n kngt legjendare, n balada, n rrfenja mitike, n element mitik t prrallave, po kto ndeshen, ndonse m pak e m zbeht, dhe n gjini t tjera t folklorit. Numrat e kultit kan mbetur sot si simbole t przemrsis, si m t zgjedhur, q shprehin mirsi, mbarsi, lumturi, pasuri, forc e, si t till, prdoren pr natyrn e tyre popullore, si trashgimi e nj kulture t lasht. Stema e flamurit me 12 yje, simbolizon mirsi e mbarsi e si i till sht menduar q n fillim n formimin institucional simbolik t Komunitetit Europian. Nuk ka lidhje me 12 shtete, se n at koh kur u vendos kjo stem, kishte m pak shtete n kt Bashkim e tani ka m

MITOLOGJIA NDR SHQIPTARE

39

tepr se dymbdhjet. Ndoshta sht hera e par q shkruhet pr kultin e numrave n etnokulturn shqiptare, e si e till kjo tem sht tepr interesante, p edhe tepr komplekse, duhen krkime t tera pr t'i sqaruar m te gjrat.

392

MARKTIRTA

MBYLLJE
Kur gjurmuesi i vn prpara vetes detyrn e t shqyrtuarit t ktyre apo atyre dukurive shoqrore, n rastin e dhn, t mitologjis e besimeve n popullin shqiptar, kjo ka t bj me zgjidhjen e dy problemeve themelore: s pari, t shpjegoj bashk me brendin e thelbin e tyre, se cilat jan rrnjt historike e shoqrore t tyre, si veori t popullit q i bart ato dhe t lidhjes me popujt e tjer, t shpjegoj strukturat m t lashta t tyre dhe ndryshimet q ato kan psuar nga koha n koh n prkim me faktor t ndryshm historik, shoqror, ekonomik; s dyti, t shpjegoj rrethanat q kushtzojn ruajtjen e funksionet e ktyre miteve, riteve e besimeve deri n kta shekujt e fundit; t shpjegoj rolin real q ato kan luajtur n jetn e popullit deri n koh t sotme. Duke i shpjeguar ato si pjes e tr etnokulturs s Shqiptarve, arrijm t njohim disa an t rndsishme t ktij kompleksi kulturor. Me kt na bhen m t qarta veansit e etnis prkatse. Kshtu hapen rrug dhe pr njohje t dukurive t tjera, me t veantat e tyre, po edhe me t prbashktat me popujt e tjer fqinj t Ballkanit, me ata t Mesdheut e m tej. Mitologjia, me ritet e besimet, me t cilat shfaqet, na zbulon m s miri an t ndryshme t mendsis s popullit, t psikologjis s tij, na zbulon t kaluarn e tij e rrugt npr t cilat ka ecur n rrjedhn e gjat t shekujve. Prmes tyre na shfaqen veori t lashtsis ballkanike si popujl i lasht i ktyre trojeve. Ka element t riteve e besimeve si jan t kremte me natyr pagane si: Dita e vers, Dita e Ringjalljes, Shn Gjergji, Shn Gjini e me radh, q kan disa veori t prbashkta ballkanike e mesdhetare. Kto jan tipare t veanta t popujve ballkanik, t popujve mesdhetar e kjo nuk duhet t na udis aspak. do popull ka veorit e tij n mite, rite dhe besime, po ka dhe t prbashktat me t tjert n prkatsi me nj areal m t madh. Pra

MITOLOGJIA NDR SHQIPTARE

393

disa element mitesh e ritesh mund t quhen, n thelbin e tyre, ballkanik po edhe mesdhetar. Kushtet e prbashkta t natyrs gjeografike dhe t komunikimit ekonomik e kulturor ndr mijvjeart, kan formsuar dhe mendsi e praktika rituale, mite e besime t nj natyre t prafrt. Ato jan karakterike pr arealin e Ballkanit, po dhe t Mesdheut. Element t till, q shfaqen dhe n dukuri t tjera t etnokulturs, e shquajn etnin shqiptare, Shqiptart si popull ballkanik e mesdhetar. Besoj se veori t ksaj natyre kan dal t qarta dhe n kt libr, n krahasimet e bra. Qllimi i ktij shqyrtimi ka qen prmbushja e ktyer detyrave themelore: sqarimi i nj rradh problemesh t ksaj natyre, me t veantat si etni, po edhe m t prbashkta me popujt e tjer.

Mitologjia me besimet e lashta, vendse, t popullit shqiptar q del shum n dukje nga shqyrtimi i materialit, e q sht njkohsishl nga m interesantt, sht tipari unitar i tyre n t gjith trevn e banuar nga Shqiptar. Kt e ndeshim n vende e objekte t kultit t natyrs, e gjejm n kulte t jets familjare e t bashksis "fisnore" si: n kultin e gjarprit, n nnn e vatrs, n kultin e gjinjve t gruas, n besime e rite t t trashguarit e emrave vetjak, n kultin e t vdekurve, n tipare e t kremtave bujqsore e blegtorale t vitit, n kultin e majave t maleve n prdorimin e kashts s grurit a t thekrit n rite t ndryshme, n ritet e buzmit, n dordolecin pr t rn shi, n vizitorin kmbmbar n t kremte, n ritet me zjarr, n figurat mitologjike si Kuedra, Dragoi, Zana, Bariu i Shenjt, Nna e Vatrs, Ora, Amsia, Vitorja, n rite t mjeshtrive e zejeve, n numrat e kultit. Nuk e mohojm aspak se n popullin ton ka dhe larmi mitesh, ritesh e besimesh, nganjher me veori sipas krahinash, por kjo nuk sht themelorja, kjo an sht e dors s dyt krahas elementve unitar n mitologji e besime t lashta n popullin ton. Mitet, ritet e besimet e lashta vendase q kan evoluar, mund t themi, gjat proesit historik t formimit t etnosit shqiptar diku jan ruajtur m shum e diku m pak, pr arsyet historike q dihen, po kjo nuk shpjegon aspak munges uniteti. Ka vise ku disa element 'jan zhdukur fare. N kt drejtim, kur grmon n thellsi gjen nj fush t prbashkt shtrirje n terrenin e banuar nga Shqiptart e mund t

394

MARKTIRTA

themi dhe nga paraardhsit tan, Hirt. N disa raste t njjtat mite e rite si n trevn shqiptare si Kosov e Shqipri Perndimore n Shqiptart e Maqedonis, jan ruajtur dhe te Arbresht e e Italis e Arbrort e Greqis q jan larguar prej ktej q shum shekuj m par. Ky faktor i unitetit n mitologji e besime n t gjith Shqiptart hedh drit n sqarimin e problemeve t unitetit kulturor t lasht t popullit ton dhe rrzon ato mendime t disa autorve t huaj, t cilt me tezat e tyre, jo vetm t paargumentuara, por dhe, n disa raste, me synime t caktuara, krejt dashakeqe, kan pohuar sikur gjoja n popullin shqiptar mungon unitetit kulturor i hershm n disa raste, duke u nisur nga ana e siprfaqshme e saj, nga emrtime krahinore dhe mitologjin e kan ndar sipas krahinave, gj q nuk prkon me at ka sht m themelore, n tiparet e saj - karakteri unitar n gjith Shqiptart. Mitologjia e besimet n Shqiptar n disa element t tyre kan ngjashmri me mite, rite e besime iliro-trake e kjo flet n t mir t asaj vazhdimsie t lasht t tyre me origjin paleoballkanike; ngjashmrit e tyre me mite e besime t popujve t tjer t Ballkanit, mendojm se m tepr se n do shkak tjetr e kan origjinn te parabaza e lasht ballkanike t tyre; n kt drejtim gjejm disa ngjashmri me mite e besime greke e romake, veanrisht, ktu ritet kalendarike; kjo m duket se sht krejt e shpjegueshme me faktin se kolonozimi grek dhe pushtimi romak e periudha bizantine kan ndikuar, si n shum element t tjer kulturor, dhe n mitologji e besime t parardhsve tan: llireArbr. N element t veant t mitologjis dhe besimeve t lashta shqiptare gjejm ngjashmri me popujt e tjer indoeuropian dhe kjo shpejgohet me dy arsye, s pari, me karakterin universal t fenomeneve t ktij lloji, n kushte t njjta historike e n periudha t caktuara kan lindur dhe kan evoluar dhe element t ngjashm t miteve e besimeve; s dyti, kjo duhet shpjeguar me parabazn e tyre t prbashkt indoeuropiane. Shum mite e besime pagane jan formuar shum mijra vite m par, pra n at periudh kur kta popuj ishin n erdhen e tyre t prbashkt prej nga u shprndan npr vise t ndryshme t Eurazis. T kuptohemi: ndikimet kulturore t ndrsjellta, pra dhe n mitologji, kan nj rol t rndsishm n kto formsime, n kto strukturime ndrballkanike e m tej. Popujt kan marr e kan dhn

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

n kultur shpirtrore, n rite e mite. N prgjithsi t studiuarit n plan krahasues kohsor e hapsi n prbrje t elementve t tjer kulturor, hedh drit n problerr etnogjenezs s Shqiptarve, ndihmon n sqarimin e rrugs histo npr t ciln sht formuar ky popull me tiparet e tij t veanta, po me t prbashktat me popujt e tjer t Ballkanit, t Mesdheut e m N popullin ton element t ndryshm t mitologjis dhe besirr n disa krahina ruhen m shum e n t tjerat m pak; kto m te ruhen n malsit shqiptare e sidomos n Alpet e Shqipris Veri n Labri, n disa vise t Kosovs, n Shqiptart e Maqedonis, p pak n viset fushore e sidomos n rrypin bregdetar t Shqipris. [ element t mitologjis dhe t besimeve popullore deri n kta she e fundit jan ruajtur n mnyr m t gjall e disa t tjer n mnyr t zbeht; disa prej tyre jan kthyer thjesht n lodra fmijsh, d humbur n prgjithsi f unksionin e vjetr t tyre n rite t ndryshme tepr kan qen t ruajtur deri n kta shekujt e fundit rite, mite e bej q kishin t bnin me jetn familjare si me lindje, me shtes e mb n familje, me ruajtje nga fatkeqsit, me vdekjen; jan ruajtur n vise figura mitologjike si Kuedra, Dragoi, Ora, Nna e Vatrs, Vito q kishin t bnin n disa tipare t tyre me kulte t jets familjare e mbeturina f isnore. Kto mite, rite e besime t lidhura me jetn familjc t pleksura me doke e zakone t organizimit patriarkal n mal< shqiptare kan qen gjithnj si mbijetoja n ndryshim nga koha n k n prkim me evoluimin e dokeve e mendsive n familje, n ndrysh e pozits s gruas n marrdhniet familjare. Kt e shohim n ri lindjes ku bhet dalimi midis sekseve, n ritet e vdekjes, n brendi figurave mitologjike si Dragoi, Kuedra, Ora ku e mira simbolizohe tepr me qenie mitike meshkuj dhe "e keqja" m shpesh me gruan n an botkuptimore kto figura kishin marr funksione t mbrojtje marrdhnieve patriarkale n familje e farefis, fshat e krahin. Me nj forc m t madhe kan qen ruajtur deri n kt sheh fundit mite, rite e besime q kishin t bnin me pjellorin e toks mbarsi n bereqete, n pemtari e vreshtari, n blegtori; ishin ru rite e besime q kishin t bnin m shmangien e tyre nga fatkeqs ndryshme, nga dmtimet. Kshtu, deri von kryheshin rite n lidhji ruajtjen e bereqeteve nga dmtimet e breshrit apo t fortuna\ mdha; rite pr t rn shi e pr t zhdukur pasojat e thatsirs

394

MARKTIRTA

themi dhe nga paraardhsit tan, llirt. N disa raste t njjtat mite e rite si n trevn shqiptare si Kosov e Shqipri Perndimore n Shqiptart e Maqedonis, jan ruajtur dhe te Arbresht e e Italis e Arbrort e Greqis q jan larguar prej ktej q shum shekuj m par. Ky faktor i unitetit n mitologji e besime n t gjith Shqiptart hedh drit n sqarimin e problemeve t unitetit kulturor t lasht t popullit ton dhe rrzon ato mendime t disa autorve t huaj, t cilt me tezat e tyre, jo vetm t paargumentuara, por dhe, n disa raste, me synime t caktuara, krejt dashakeqe, kan pohuar sikur gjoja n popullin shqiptar mungon unitetit kulturor i hershm n disa raste, duke u nisur nga ana e siprfaqshme e saj, nga emrtime krahinore dhe mitologjin e kan ndar sipas krahinave, gj q nuk prkon me at ka sht m themelore, n tiparet e saj - karakteri unitar n gjith Shqiptart. Mitologjia e besimet n Shqiptar n disa element t tyre kan ngjashmri me mite, rite e besime iliro-trake e kjo flet n t mir t asaj vazhdimsie t lasht t tyre me origjin paleoballkanike; ngjashmrit e tyre me mite e besime t popujve t tjer t Ballkanit, mendojm se m tepr se n do shkak tjetr e kan origjinn te parabaza e lasht ballkanike t tyre; n kt drejtim gjejm disa ngjashmri me mite e besime greke e romake, veanrisht, ktu ritet kalendarike; kjo m duket se sht krejt e shpjegueshme me faktin se kolonozimi grek dhe pushtimi romak e periudha bizantine kan ndikuar, si n shum element t tjer kulturor, dhe n mitologji e besime t parardhsve tan: HireArbr. N element t veant t mitologjis dhe besimeve t lashta shqiptare gjejm ngjashmri me popujt e tjer indoeuropian dhe kjo shpejgohet me dy arsye, s pari, me karakterin universal t fenomeneve t ktij lloji, n kushte t njjta historike e n periudha t caktuara kan lindur dhe kan evoluar dhe element t ngjashm t miteve e besimeve; s dyti, kjo duhet shpjeguar me parabazn e tyre t prbashkt indoeuropiane. Shum mite e besime pagane jan formuar shum mijra vite m par, pra n at periudh kur kta popuj ishin n erdhen e tyre t prbashkt prej nga u shprndan npr vise t ndryshme t Eurazis. T kuptohemi: ndikimet kulturore t ndrsjellta, pra dhe n mitologji, kan nj rol t rndsishm n kto formsime, n kto strukturime ndrballkanike e m tej. Popujt kan marr e kan dhn

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

395

n kultur shpirtrore, n rite e mite. N prgjithsi t studiuarit n plan krahasues kohsor e hapsinor, n prbrje t elementve t tjer kulturor, hedh drit n problemin e etnogjenezs s Shqiptarve, ndihmon n sqarimin e rrugs historike nprt ciln sht formuar ky popull me tiparet e tij t veanta, po dhe me t prbashktat me popujt e tjer t Ballkanit, t Mesdheut e m tej. N popullin ton element t ndryshm t mitologjis dhe besimeve n disa krahina ruhen m shum e n t tjerat m pak; kto m tepr ruhen n malsit shqiptare e sidomos n Alpet e Shqipris Veriore, n Labri, n disa vise t Kosovs, n Shqiptart e Maqedonis, po jo pak n viset fushore e sidomos n rrypin bregdetar t Shqipris. Disa element t mitologjis dhe t besimeve popullore deri n kta shekujt e fundit jan ruajtur n mnyr m t gjall e disa t tjer n mnyr m t zbeht; disa prej tyre jan kthyer thjesht n lodra fmijsh, duke humbur n prgjithsi funksionin e vjetr t tyre n rite t ndryshme. M tepr kan qen t ruajtur deri n kta shekujt e fundit rite, mite e besime q kishin t bnin me jetn familjare si me lindje, me shtes e mbarsi n familje, me ruajtje nga fatkeqsit, me vdekjen; jan ruajtur n disa vise figura mitologjike si Kuedra, Dragoi, Ora, Nna e Vatrs, Vitoria e q kishin t bnin n disa tipare t tyre me kulte t jets familjare e me mbeturina fisnore. Kto mite, rite e besime t lidhura me jetn familjare e ' t pleksura me doke e zakone t organizimit patriarkal n malsit shqiptare kan qen gjithnj si mbijetoja n ndryshim nga koha n koh, n prkim me evoluimin e dokeve e mendsive n familje, n ndryshimin e pozits s gruas n marrdhniet familjare. Kt e shohim n ritet e lindjes ku bhet dalimi midis sekseve, n ritet e vdekjes, n brendin e figurave mitologjike si Dragoi, Kuedra, Ora ku e mira simbolizohet m tepr me qenie mitike meshkuj dhe "e keqja" m shpesh me gruan, pra n an botkuptimore kto figura kishin marr funksione t mbrojtjes s marrdhnieve patriarkale n familje e farefis, fshat e krahin. Me nj forc m t madhe kan qen ruajtur deri n kt shekujt e fundit mite, rite e besime q kishin t bnin me pjellorin e toks me mbarsi n bereqete, n pemtari e vreshtari, n blegtori; ishin ruajtur rite e besime q kishin t bnin m shmangien e tyre nga fatkeqsit e ndryshme, ngadmtimet. Kshtu, deri von kryheshin rite n lidhje me ruajtjen e bereqeteve nga dmtimet e breshrit apo t fortunave t mdha; rite pr t rn shi e pr t zhdukur pasojat e thatsirs, rite

396

MARKTIRTA

kundr smundjeve n bagti e n bimt e arave; kto t fundit m tepr bheshin n periudhn e pranvers e vers. Pra m tepr kishin t bnin me ato fatkeqsi t mdha q i kanoseshin bujkut e bariut t fshatit shqiptar n male a n fusha. Esht pr t shnuar se dhe shum mite, rite e besime q n origjin nuk kishin t bnin drejtprdrejt me prodhimin, me pjellorin e bimve a t gjs s gjall, i ndeshim n gjendjen e tyre "etnologjike" m tepr me t tilla funksione; kshtu me prodhimin lidhen disa rite t lindjes, t martess a t vdekjes; funksione prodhimi bujqsor gjejm te Kuedra e Dragoi. N prgjithsi t kremtet e motmotit lidhen me rite pr prodhimtari t mbar bujqsore e blektorale, sado q disa prej tyre n origjin nuk jan t tilla; n ritet q jan ruajtur deri von n praktikim gjejm motive t pjelloris s toks, mbarsi n bim e n blektori, rite magjike kundr smundjeve. T tilla motive i gjejm te kolendrat, te ritet e Buzmit, rite t Epiranis, Ditn e Vers, Ditn e Vangjelizmoit, Dita e Zojs apo Nevruzi, n Shn Gjergj, Shn Gjon, Shn Mri e Gushtit, n Shn Mitr e Shn Nikoll. Kemi jo pak rite q lidhen me kultin e gurit e t shpellave, me mjeshtri e zeje n koh pune a me vegla pune. Esht pr t vn n dukje se ritet e besimet me karakter bujqsor e blegtoral, kjo pr sa u prket viseve malore t Shqiptaris, jan t njzuara sa q edhe pr efekt studimi sht vshtir, n disa element t tyre, t ndash njrn nga tjetra. Kjo shpjegohet me nj tradit t lasht t natyrs s kombinuar t burimeve ekonomike t fshatarit shqiptar: bujqsi e blektori t pandara. Ruajtja me forc deri n shekujt e fundit, t miteve, riteve e besimeve n lidhje me bujqsin, flet pr nj tradit t lasht bujqsore n popullin ton. Ndr ritet e ndryshme t prodhimit ritet bujqsore zinin vendin m themelor n krahasim me ritet e tjera n lidhje me blegtorin e mjeshtri t ndryshme. Kashta e grurit, e elbit a e thekrit ose farat e grurit jan objekte riti n t kremte bujqsore t motmotit, sadoq n kta dy - tre shekujt e fundit misri ka qen br bim sunduese n malsit shqiptare e deri diku edhe n tokat fushore, po megjithat kashta e tij prdorej n rite bujqsore shum m pak se t parat. Ritet bujqsore t dhjetorit a t pranvers jan t lidhura dhe me flijimin e derrit dhe me rite (n lidhje me derrin) me prmbajtje t lasht europiane e mesdhetare. Kto rite, kuptohet, jan ruajtur te ata popuj q e kan mbajtur derrin si burim ekonomik, si nj tradit jo e re, po e vjetr. Kt

MITOLOGJIA NDER SHQIPTARE

397

dukuri e ndeshim dendur n popujt e Europs, t Mesdheut. Si dihet nga mitologjia krahasuese, mbajtja e derrit e ritet e mitet n lidhje me derrin jan karakteristik pr popujt bujqsor, pr popujt e ngulur e jo pr popujt endacak e blegtor. Buzmi n ritet bujqsore t popullit ton na del n funskionet e nj force mitike t bujqsis, q sjefl pjellori e mbarsi n bimt e arave, n pemtari, n vreshtari por mbart dhe disa funskione si mbrojts i blegtoris; me t kryhen disa rite pr mbarsi e pjellori n bagti: kur buzmi vihet n zjarr, me ann e shkumbs q nxjerr n t dy ant e prera "parashihet", sipas besimit popullor, mbarsi n bujqsi e n blegtori. N ann e trash t drurit t buzmit shihet me sasin e shkumbs mbarsi n bujqsi dhe n ann e holl (te e prera) "parashihet" mbarsia n blegtori. Kjo flet deri diku pr paritetin e traditave bujqsore si burim ekonomik mbi ato blegtorale. Ky sht pra nj element mesdhetar, karakterik pr popujt e brigjeve t Mesdheut. Druri i buzmit n disa fshatra malore prbhet nga nj a disa drunj arri (lisi), karakteristik kjo pr popujt indoeuropian, sidomos pr fazn m unitare e m t vjetr t mitologjis s ktyre popujve, por n shumicn e rasteve, n shek. XIX-XX, buzmi i vrtet i riteve prfaqsohet nga drunj frutor si arra, qershia, ftoi, pjeshka, hardhia, ulliri, thana, molla e ndonj pem tjetr. Nganjher buzmi prbhet nga nj tuf degsh prfaqsuese nga t gjitha pemt (prfshir dhe rrushi), q ka t mbjella n tok t tij bujku. N disa raste, kur si buzm prdoren deg pemsh frutore, krcuri i lisit vihet n zjarr, por jo n rolin e buzmit, por t ndezsit t buzmit. Kjo gj flet pr nj tradit t lasht t pemtaris e vreshtaris n vendin ton. N mbshtetje t ksaj flasin dhe burime t ndryshime historike q na dshmojn pr vreshta, pem, ullinj, agrume n krahina t ndryshme t vendit ton n Mesjet; t tilla dshmi pr trevn shqiptare kemi dhe nga periudha ilire e paleoballkanike. Si bim me atribute kulti n popullin ton ndrt tjera na shfaqen hardhia, bredhi, qiparisi, ara, ulliri, lari, (dafina), thana, dllinja, rrapi, lisi, brshemi (tisi); pra nj pjes e tyre jan drunj frutor. I vrejm n rite e besime n raste t veanta, ashtu si dhe n mite e besime. Gjithsesi, t tra jan bim mesdhetare e t pandara nga kulturat e Mesdheut. T gjitha kto fakte n lidhje me kultet bujqsore n popullin ton

398

MARKTIRTA

flasin me forc t madhe pr tradita t lashta bujqsore t natyrs mesdhetare. Si del nga kto, populli yn nuk ka qen nj popull endacak e baritor, por popull i ngulur, me nj kultur prodhimtare t zhvilluar, e marr kjo n prkim me kushtet e tij historike e sociale, po dhe natyrore n t cilat u zhvillua ky. Nuk duhet ngatrruar aspak niveli i ult i forcave prodhuese, mnyrat parake, pra dhe vshtirsit e mdha me t cilat siguronte ky popull burimet ekonomike pr jetes e zhvillim, me mungesn e nj tradite bujqsore. Kjo nuk duhet ngatrruar dhe me faktin q populli yn n rrethana t vshtira luftrash, her pas here, sht trhequr n male, ka kaluar nga vende m t ekspozuara para armikut, n vende shkmbore strategjike e pa baza prodhimi e pra n kto kushte sht paksuar dhe toka nn kultur, her-her jan kthyer n pyje toka t tra e kjo vetm e vetm pr t'u ruajtur nga pushtuesit, si nj popull i vogl n numr, por q nuk ka mundur kurr t bije n ujdi me pushtuesit e ndryshm. Pra kto kan qen rrethana shtrnguese t lufts pr jet a vdekje e jo mungesa t nj tradit bujqsore. Duke u mbshtetur n t dhnat pr kultet bujqsore, krahas elementve t tjera kulturore, n popullin ton, mendojm se jan krejt pa baza tezat e disa autorve t huaj, sipas t cilave Shqiptart nuk kan tradit bujqsore t tyren, sikur gjoja traditat bujqsore ua dhan Sllavt q shkeln n kto vise gjat periudhs s Mesjets. N ato teza, n disa raste, elementt e riteve e besimeve me karakter blegtoral i quajn me origjin ilire e paleoballkanike, ndrsa elementt e ndryshm t natyrs bujqsore i quajn t origjins slave, gj q edhe te mnyra e formulimit duken prirjet nacionaliste t tyre. Pr vet kushtet gjeografike t vendit ton, ku tri t katrtat jan male, jo kudo ka pasur kushte pr nj zgjerim t madh n kulturat bujqsore. N kto rrethana sht zhvilluar n shekuj dhe blegtoria, pra bashk me t jan ruajtur dhe kultet blegtorale, element t veant t t cilave si "bariu hyjnor", kulti i dhive t egra, i sorkadhes, ka mundsi t lidhen me kulte t lashta, iliro-trake, po edhe greke e romake. Bariun hyjnor, n origjin dikush e lidh me hyjni romake, dikush e lidh me Silvanin iliredikush me Panin, gjq kat ngjarqtjet nj ndrthurje - nj shkrirje e t trijave. Kulti i gjarprit si mbrojts i vatrs e i familjes, po edhe si zot i toks, si hyjni e nntoks, flet shum pr popullsi t ngulur me banes t prhershme, me troje e toka t prhershme nn kultar, pra pr bashksi sociale t ngulura.

MITOLOGJIA NDER SHQIPTARE

399

Kulti i numrave i zejeve e mjeshtrive na dshmon nj tradit mesdhetare t kmbimit, t lidhjeve ekonomike e sociale mesdhetare, element q i vrejm dhe n banesn shqiptare me gur. Shtresa m "e re" e besimeve n popullin ton jan krishtrimi e islamizmi. Krishtrimi zuri rrnj ndr llir e Arbr n mijvjearin e par t ers son, ndrsa islamizmi pas shek. XIV. Kto fet e reja bashkjetuan n sinkronizm mes tyre po dhe me besime e rite pagane. N kt rrug zhvillimi ato morn tipare arbrore - shqiptare, n prkim me doke e tradita t hershme popullsis s ktyre trojeve, pra dhe t etnis arbrore - shqiptare. Karakteristik pr popullin ton sht sinkretizmi n besime t ndryshme. Kristianizmi e islamizmi u vun si mbishtresa n ato me karakter pagan. Disa prej.tyre i zhdukn e disave u dhan ngjyr krishtere a islamike, duke i zbutur e fisnikruar ato n prkim me zhvillimin e ndryshimet sociale. T kremtet popullore me karakter bujqsor morn n prbrjen e tyre dhe shum element krishter e me islamizimin e vendit kta u zvendsuan me element t islamizmit. Kto dy fe monoteiste nuk i jan kundrvn njra-tjetrs n praktikat rituale, po dhe n jetn sociale t Shqiptarve ka pasur n kt mes harmoni ndrfetare, prfshir ktu dhe besimet pagane. Fenomenet e ndryshme q kan t bjn me besimet fetare n popullin ton e kan burimin n kushtet historike e shoqrore n t cilat jetoi e u zhvillua ai. Jetuan duke kryer funksione t caktuara t jets sociale. Duke njohur n mnyr shkencore rrnjt shoqrore e historike t miteve, riteve e besimeve fetare n jetn e popullit, hapet nj rrug e gjer pr t kuptuar m mir psikologjin e popullit, prirjet e tij n zhvillim. Por me gjith at mbeturina besimesh pagane apo pasoja t mbijetojave mitike n jetn e popullit ton vazhdojn akoma t ekzistojn, natyrisht n disa shtresa e njerz m t paarsimuar t shoqris son. Kto mbeturina jan t mpleksura dhe me disa mbijetoja t patriarkalizimit e t dokeve t vjetruara t jets familjare q akoma nukjanzhdukurtrsisht ngajetae popullitton. Gjithsesi, ktomit e besime sinkretike flasin shum pr rrugn e zhvillimit t popullit shqiptar n t kaluarn. Njohja e tyre ndihmon n njohjen e s kaluars s ktij populli, t s tashmes e t s ardhmes s tij.

400

MARKTIRTA

SUMMARY MYTHOLOGY AMONG ALBANIANS by Mark Tirta


The introductory "Few words to the honored reader", informs that this monographic work analyzes the myths, rites and beliefs of Albanian people as remnants of ancient pagan religions, at times in syncretism with Christian or Islamic elements. Incorporated in an all-embracing structure, the bookyou have in hand expounds on all the principal themes of Albanian pagan myths and beliefs. The resources for these analyses are provided through a number of scientific expeditions of extensive exploration of the Albanian territory and through a careful study of literature and archives. In its old variant, the work -as a manuscript - was completed since the beginning of 1976. But it wasn't published at that time, due to the notorious "unacceptable ideological concepts". Later on, after undergoing further elaboration, including a variety of other facts, parts of it have been reconsidered, completed, broadened and reconstructed, all due to the extensive knowledge and experience of the writer. In the course of a period of approximately 30 years, parts of this monographic work have been published in Albanian and other languages, in scientific and cultural periodicals or almanacs, as well as in conferences that took place in Albania and abroad. This work, although encompassing, does not maintain to have explained and resolved all the problems in the field, whether basic or secondary ones. Albanian mythology, with its treasures and values remains an

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

401

unfathomable sea, and as such the aim of the book you have in hand is to open a wide horizon of knowledge. The chapter "A general overvievv" addresses the historical and theoretical problems of the protracted evolution of myths, rites and beliefs. It emphasizes the inner links in the midst of cultural aerials and mythology, attempting to explain that within the veins of every component of the archaic ethno-culture, such as the case of Balkans is: various myths, rites and beliefs swarm vivaciously, revitalizing the culture and helping its compactness. Ethno-culture with its own cohesive components stands forthe strength of ethnic endurance through ages. Among Albanians, its roots are found to be in the lllyrian antiquity, in the Albania of the Middle Ages and in the enormous changes that took place afterwards and which were nourished undoubtedly by the interaction with strangers. Concurrently, with the communication in Albanian language, this genuine culture represents an autonomous and well distinguished ethnic physiognomy, and at once, keeps alive patterns similar with other cultures, hence providing evidence of the mutual contacts of neighborliness with other peoples of the Balkan, whether for economic reasons or simple social interaction. The terms and classifications from different fields of ethnology, ethnoculture, in line with all the sections which correspond to specific fields of study are analyzed thoroughly; and as in an un-detachable bond are provided the meanings of mythology, of religion and of other components of their own: as myth, rite, belief and dogma for example. This chapter expounds on various theories regarding the origins of belief as well as the ancientness of its oldest elements witnessed 200 or 300 hundred years ago. Some theories argue that the belief was born together with man and others consider it to be a phenomenon of a later origin, related with the capacity for abstraction and the persistent attempts to enlighten the unknown: innumerable kinds of mysterious things which man was unable to explain scientifically in those ancient stages of selfdevelopment. The enchanted human mind, penetrated compellingly to research and discovery. The core of belief in a complete system is animism, the disjointing of soul from the material body. Before the emergence of animism, diverse forms of cult have been present, thus constituting the embryonic forms

402

MARKTIRTA

of the dawn of religion. Such former elements of belief were fetishism (attaching supernatural features to objects and living beings); totem (belief in the mutual origin with a former ancestor); magic (mystical experience through means of conjuring spells and acts, whether for good or bad purposes); burial cults (where primitive opinions for the hereafter find expression). This book expounds also on the theories of monotheism and polytheism, as well as the stages of development of the pagan beliefs, acquainting with the social essence of their meanings. "Rite and Magic" highlights on a variety of magical rites, as a very important factor for the longevity of myths and beliefs through the centuries. Mythic and ritual sceneries of different religions, in our case of Albanian beliefs, have strengthened and helped their own endurance. It should be mentioned that rites are considered to be only those magical practices that deal with the supernatural, at least in their origin and essence. Rituals, ancient laws and ceremonials of an entertaining purpose are not rites, even though oftentimes one finds bits of rites embodied in them. Through the centuries, the intrinsic content of rites has changed, while continuing to carry on archaic forms. Some differentiate between the rites and magic, which even though differently named, seem to bear the same meaning. Necromancy and white magic are also discussed. A particular care is dedicated to the problem of "Theories of myth and religion" providing examples of myths and beliefs which can not be considered detached from the ethno-culture complex. Myths are also found to be intermingled with rites which are the reason why a number of authors came to use the term "mythic-ritual scenen/', meaning "observable facts emerged during various magical practices". Various theories of myths, from the earliest until the latest ones, such as functionalism approach, are represented through critical lens. As outlived remnants, myths are found in ballads, eposes, fairy tales, legends, various stories, various metamorphoses of creatures, always within the ethno-culture complex. "A History of Albanian Mythology" provides a summary of a range of diversified activities within myths, rites and beliefs, observed since ancient times among lllyrians. A variety of deity names are presented, such as Medaurus, Diana of lllyrians, Ika, Vidasus, Thana, Silvani,

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

403

Jupiteri i Partinve, Menzana, Diana e Kandavve, Bindi, Andini, Sentona, Latra and so on. The chapter provides a description of legends of serpent totemic cults, symbols of the cult of the sun as vvell as a list of rites, fests, different cultic symbols, typical for different epochs, various mythical aspects vvitnessed in the literature of lllyrian era, Middle Ages and a multitude of facts from various authors speaking about pagan rites and beliefs among highland Albanians, as for example pagan rites atthe RushajDay vvitnessed since 1323. Marin Bartlett, in XVcentury, vvrote about man's lamentation, about mythical beings and mythical legends on the creation of the lake of Shkodra. Buzuku speaks about pagan beliefs and celebrations, vvhich should not be practiced. Bici, Budi, Bogdani, Bardhi, Mazreku, Mekshi and other relaters of XVII century speak about the lamentations over a dead person and many vvidespread pagan rites and fests. They relate that there exists a vvidespread ignorance about Christian cults, vvhile pagan cults are vvidely practiced. "The History of Researches" enlightens on the contribution of some authors in investigations and synthesis of lllyrian mythology, as for example V. Borgeaud speaks about lllyrians in Italy and in Greece (1943); A. Stipeviae speaks about cult symbols at lllyrians (1983). Regarding XIX-XX century, it is mentioned the contribution of foreigners in researches and investigations on Albanian mythology, as for example J. G. Von Hahn, G. Mayer, H. Pedersen, F. Nopcsa, M. Durham, M. Lamberts, F. Degrand, citing also their vvorks. It is explained that most of the vvorks published are of a narrative nature and have little of comparative synthesis. Various inclinations regarding interpretations on the origins of Albanian mythology are analyzed vvith a critical attitude and careful examination.

Albanian authors of Renaissance, vvho have vvritten about Albanian mythology in their vvorks are also mentioned, such as J. Vreto, K. Kristoforidhi, N. Frashri, Z. Jubani, Th. M/Y/coand others as vvell. As representatives of the period of Independence are mentioned: Sh. Gjeov, B. Talaj, K. Kaushi, K Taipi, S. Kolea, H. Bushati, Ll. Karafil S. Skendi. A special concern is dedicated to the contribution of E. abej, M. Krasniqi, Q. Haxhihasani, A. Gjergji, D. Statovi and other prominent researchers of the last 50 years.

404

MARKTIRTA

At the end is spoken about factual sources, literature and archives used by the author and the structuring of this monographic work, as well as expounding the subjects in a comparative analyses. The chapter "The Cults of Nature" is concerned with the vital links between man and nature, with respect to all the worthy and dangerous things it offers to man. In these setting, the natural appears melted with the supematural. Thus, we come to observe the divine cult of many objects and special places, which take divine attributes. In some cases the symbolic of the supernatural appears through some natural phenomenon such as sun, moon, rain, thunder, destroying orconvenient forces of nature. Overgeneralization of the practicing of symbols brought to light unique demons and deities, separated from and prevailing to the real matter. Mrizef and restful places alongside mountains, forest streams and other watercourses are considered sacred. "If in a particular place, under the shadow of the branches of enormous trees sheep and goats dozed off for three consequent years, that place assumed a sacred value and consequently became inviolable". None could branch off even a small part of the trees, bushes and undergrowth in these places. It was held that "the place was owned by Ora [The Fairy]". When someone happened to do this, according to widely held beliefs, terrible calamities would strike him. There existed some resting places amidst the forests and mountains, where people would go to fetch drinking water from the wells, for mere relaxation, or to bring the sheep for grazing. These places also were considered to be sacred and inviolable, and as in the case of mrize 'they are owned by Ora". Special resting places alongside roads, on the riverside, mountain passes and aged trees were considered sacred. People did not soil neither cut them. By the time they came to have a rest in the shade of these trees, people used to leave gifts and other things, such as threads dr clothes for example, or they used to throw a pebble in the water of the stream. One could find

1 A special kind of shade, generally the shade of 4-5 oak trees, used to doze off sheep and goats during the sunny midday. According to vvidely held beliefs many from mrizet assume sacred values, as they are believed to be the leisureliness places of divine creatures called Zana.

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR even stones and animal skulls which people would hang in the brancl of oak trees.

There existed special trees and mountain thickets, which although resting places, were considered to be sacred and inviolable. They w believed to be "dwellings of the jinn" or "of those of the fore Sometimes we find them covered with a thin Christian-lslamic la> such a place sometimes is called "Vakuf', namely "sacred place" was considered as the place of church, or of the tekke, or of the mosq or of a saint person of a Christian or Islamic origin. There were streams or lakes which were believed to be supernatL and mythical beings. They were considered to be sacred places Sacrifice and prayer where pilgrims would go time after time.

Successively are analyzed the Cult of the Wild Goat, Deer, Eagle, B Wolf, Weasel, Bushi i Knets2; the pagan sanctification of the S the Moon and the Stars, markedly manifested in traditional decoratio

The fourth chapter "The Cult of Stones and Caves" describes t very stored and pervasive occurrence in Albania, the country mountains and rocks. It holds that at the core of these myths, rites beliefs stand the qualities and the benefits of the stone to man. 1 stone amongst Albanians had a very distinctive cult and enormc powers, as witnessed by Sh. Gjeovi or other written sources various explorations. Furthermore, these sections providc comparative view and draw parallels of this cult among other peopl

The stone is represented here in the role of a gift, of a sacrifice dur special occasions, and of a central element in sacred places. Of spe interest are the mythical legends telling that brides, or women, or go turn to stones. There were special stones and rocks where women wc go with the hope to restore their good health, to be endowed with ferti or for the longevity of their offspring. The men as well, used to go healing purposes. A range of rites are mentioned, practiced by women and young gi such as "Guri i Gjall [The Living Stone]", "Guri i Shenjt [Sac
2 A kind of serpent named also Bolla, vvhich is believed to live in the house or in fields and brings good fortune and fertility.

4U6

MARKTIRTA

Stone]", "Guri i Mir[The GoodStone]". Ritual vvords vvouldbeuttered: "Merrni ket si keni lan e bini at si keni marr, [Trans. Take this you have left and give back that you have taken]". The pregnant vvoman hangs over her bosom three, seven or nine pebbles so that she may have an easy birth or the child may have a long life. Other ritual vvords are:" T'rroj kicullisikigun), [Trans. May this.child live as long asthis stone]. Various sacred stones are enlisted vvith names of mythical beings, such as: "Guri i Dragonit [Dragon's Stone]"in Presheva, "Rrasa e Zans [The slab of Zana]" in Kelmend, "Shkmbi iZanave [The Stone of Zana]" in Bregdrin, "Guri i Bolls [The Stone of Bolla]" in Vora, "Lugu i Zans [Zana's Groove]" in Vuno, "Shpella e Zans [The Cave of Zana]"\n Paramithi, amria etc. Various rites of stones vvith holes are supposed to bring good fortune. People used to pass the seeds through these stones or see the sun through them. They used to hang the pebbles on their doorvvays in order to be endovved vvith good fortune. The cult of stone appears quite evidently in juridical functions. If people found bees in the forest or any other kind of vvild animals and entrapped them, they used to put them in a cave and put a stone in front of it. So it becamethe property of thatperson and otherpeople vvouldn't touch it. "Bones of the tombs and stones of the boundaries are sacred and untouchable" was a very common belief and people held that the worst punishments would be conferred over the one who did the contrary. By holding a heavy stone people would gain the right of ownership and this stone would take up cultic features. The oath while keeping a stone in hand it was considered very overwhelming in the case a person wanted to relieve oneself from guilt suspicions, or for delineating the boundaries. The fallacious oath was open to punishment by thunder or supematural forces. "Guri i Rrufes [The Stone of Thunder]" was believed to have supreme powers and bringing it inside the house resulted in good fortune or it was believed that the rifle bullet wouldn't hit the owner of the stone. A description of big womb stones is also provided: megaliths or menhirs which coming from the ancient times are preserved and used since the beginning of XX century. Of a great interest are the cultic caves. Among Albanians, even nowadays people practice pagan cults, especially in Shn Gjergj,

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR believing to be endovved with good fortune, fertility and well-being.

407

"Mythical Beings and Demons" occupy a special place in the Albanian mythology. In ancient times they were parts of a complete pagan religious system. Zana, was the owner and protector of the virgin nature: unexplored mountains, mountain peaks, forests, stones and springs and wild animals. She is a warrior lady, a hunter, owner of the song. She was believed to be a very beautiful lady, traditionally dressed in folk costumes of the province where her existence was believed. Occasionally they are found to lead a solitary life, but in most of the cases they are found to live in three. They live within caves, amidst the crowded and virgin forests. If places where they live are violated and their tranquility disturbed, they maim and mutilate or drive crazy the person responsible orthey enslave him and force him to serve them for three years. If someone does good things to them they reward him, give him power by milking him with their own milk. Usually, they appear benevolent: they help the /creshn//c[robust, valiant, heroic men; warriors, who protect their land, honor, etc], they bring the dead back to life, by means of herbals they recover the sick or the blind etc. They give birth to children, but is never and nowhere mentioned any intercourse with men. They are heard singing, lamenting, and rejoicing. Another mythical being is "Bariu i Mir"[The Good Shepherd] or "Njeriu i m/'r [The Good Man]". He is benevolent to people. In most of the cases he appears tb be the protector of the shepherds who have lost their sheep; heal people using water and herbals. He is the owner and the protector of wolves. Sometimes appears under the name Hazreti, Shn Mitri, Shn Gjergji [San George]. He is dressed in green, apparently as a symbol of nature. Kuedra [The Monster] and Dragoi [The Dragon] are two supernatural beings challenging each other in action or mere symbolic representation. Kuedra appears to have a female human body or the body of a serpent3 or of any other reptilian and if so, she lives in waters and lakes; she causes hailstorms and tempests; dries out the most important streams; asks for human sacrifices; she fights against Dragoi by means of oak trees and poisons him with her milk and urine.

3 The' above mentioned serpent named Bolla.

408

MARKTIRTA

Dragoi, appears in the form of a man, of a male child, a ram, a bull, a bird, a wren, but always a male being. He fights against Kuedra by the means of thunders, ploughs, yokes, forks, millstones; in the case when it has a human form, it is born in a family in which for three consecutive generations no adultery has been committed; it is the protector of men and agriculture; his powers are supernatural and he delivers the waters dried from Kuedra. During tempests people used to put out of their houses tables, tripods, billhooks, pruning knives, working tools and a child; then they would shoot in the air screaming: "Epra Zot Dragoit tonr, [God, give these to our Dragon]. Gjigandt[G\an\s]: men with enormous proportions, warriors orforgers. They use their power to do malicious thing; they eat human flesh and are represented with various names. Herrior Thopi, is a dwarf human; does beneficial things to men, but also cruelties. Syqeni[The Doggy Eyed], is another monster, a wizard, with goggled and doggy eyes; it is called also Syqenhanjeriu [The Doggy Eyed who eats human flesh], and feeds over baked human bodies. Lugati, a dead man who comes out of the tomb and harms houses and humans, sheep and goats. Vampiri is the son of Lugatiand knows the way of killing the invisible Lugati. T Lumet Nat [Joyful creatures of night], mythical beings, similar to Zana in their appearance; they kidnap infants during night time and play with them, exchanging them with each other or killing them. Plaku (ose Plaka) iKopshtitYThe aged of the Garden], is a kind of rag doll put in the yard to bring good fortune. Hijet [The Shadows, meaning The Ghosts] of the dead men or of the forefathers walk around; even enter in the house during various celebrations. Plhurza [Veil], is a mythical being in the form of the veil, which hinders the road to walking men and shocks them. Rrqepta, is similar to a beast, people believed that it held up the wolf to eat the sheep. Dhevshtruesi, half human and half animal, puts the ear close to the ground and hears if someone is coming, or if there is water underneath; it rides a half women - half cow beast called Dhansut. Suta is a female deer or a Zana of high stature. Sometimes is similar to Dhamsuta, or imagined in the shape of a cow. "The Serpent in Mythology" takes a special concern. In this section are explained all the functions that the serpent takes according to specific

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

circumstances. Sometimes it appears as a holy being, supernatur protector of the hearth, of the family, bringer of fortune, protector ai owner of the earth. Before harvesting or ploughing the earth, tl sharecroppertums to the Serpent using a magical formula, making ple to him so that the Serpent, "7b/cs/[The One from Earth]", can allovv tl sharecropper to finish his job. It is of a great interest the allying, pledgi one's word of honor with the Serpent, the "Toksf', so that tl sharecropper or shepherd won't harm the Serpent and the Serpent wo hurt and poison the men and his sheep and goats. Here it appears as sacred being of earth and under earth. But under very particul circumstances, when no human being or no potential dragon has sei Bolla for 7,9,12,50 years or 100 years, that Bolla turns to Kuedra, an enormous monster, causing to happen hailstones, tempes landslides, drying out of the waters, of the vital sources. Bollat Kuec stay in caves with water, in lakes, in puddles or in the sea. She alwa demands for human female sacrifices. It is the hero Dragoiwho defee and kills Kuedra helping thfs way people to get back to their lives ai bringing to an end the human sacrifices.

The Serpent is represented through a variety of names, some of whii are euphemisms, due to the belief that the name of the Serpent shoL not be mentioned; or symbols of its supernatural features, as for examp Toksi or Itoksi, Dhetoksi, Prdhesi, Dheu, Vitore, Fierakuq, F Dushneza4. Vitore, is always called the serpent protector of the hou and family. Sometimes with the same name are called Tri Fatit [Tl Three Fates] that prescribe the newborn's destiny. The Serpent wl protects the house is also called Ora e Shtpis, [The Fairy of the Hous

In traditional celebrations, during Spring's Day for example, durii Nevruz Day, for Llazore, or in any other Lenten celebrations, peop would practice traditional rites or murmur magical formulas to drive c the serpents so they would not hurt people or sheep.

It was believed that every house had its own Bolla, Breva or Vitore w protected the house. Speaking about it was considered to be a sin mythical being must not be mentioned. It was forbidden to kill tl serpents hidden inside the walls of the house. On the contrary, peop
4 Most of these names convey a relationship of the Serpent with earth.

410

MARKTIRTA

used to feed them and utter nice vvords to them. They vvere considered the holy protectors of the house. Serpents are mentioned extensively in the legendary folk literature. There exist numerous rites for recovery and good fortune through the Serpent. People used to murmur to the ill person The Song ofBui, so he could recover from illness. For good fortune or in order to be protected from a riffle bullet, people used to bring vvith themselves, as an amulet, the head or the springtime shifted skin of a serpent. A figure of The Serpent is carved in the gate of the house, at the fireside, in the cradle and other places as vvell. There exist various toponyms and anthroponyms with the name of the Serpent. Moreover, numerous legends and beliefs about the serpent as vvell as toponyms and anthroponyms are found among lllyrians, Arbr peop\e and it is stated that there exists an unbroken link with the Albanians of today. The chapter "Cults of Family Life" enlists rites and beliefs, mythical legends regarding the threshold of the house, shelter and especially the hearth. They are believed to be the places where mythical beings use to stay, where the ritual practices take place or they are believed to relate with the cult of the ancestors. Inside the chapter is provided an analysis of mythical beings such as Nna e Vatrs (The Mother of the Hearth) which is also called Plaka e Vatrs [The Aged of the Hearth], Shtriga [The VVitch], Xhuxhe e Vatrs [The Dwarf of the Hearth], Mma e Vatrs [The Mother of the Hearth]. It has the form of an elderly woman. After people fall asleep, she appears near the fireside. She has red eyes and long hair. She teases wool or linen, or spins the thread. She should be well treated and the hearth should be clean and tidy during night. She is a mythical being and is well wishing and benevolent to humans, though in some cases, as is the case of Tomorr, she appears to be ill wishing and malignant. Thus, it is not allowed to comb one's hair nearthe hearth because she would appear instantly. It is the symbolic personification of the fire, the hearth, the cult of matemity. A supernatural being of a great importance is also Ora e Shtpis (The Fairy of the House) or Ora e Njeriut (The Fairy of Man). It is invisible, similar to breath, shapeless; in some cases appears in the form of a serpent or of a young and beautiful girl. She protects the house and the humans from every misfortune. There exist the Fairies of the Family, of

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

411

man, of kinship, of countryside, of region, but also of the Albanians. As remnants of ancient times, these beliefs have gone through a lot of transformations and consequently Ora and Zana sometimes are found intermingled with each other, appearing time to time under the same name or the same function.

Of particular interest are the symbols of maternity, vvoman breasts carved in stones in Dukagjin, Mat, Labri, rural areas in Berat, or elsevvhere in Albanian territory. These figures are of a genuine cultic and not of a sexual nature. People carved them believing that they vvould bring good fortune to the family. We find the cult of breasts in the legends of human sacrifices, in foundations of bridges or castles and in legendary songs. They are also found to relate vvith the cult of earth. Among Albanians, names of people are conducted through generations, believing that the preceding soul of a dead man vvill pass on the nevvly born progeny if he keeps the same name. Personal names frequently are of totem vestige origins. Such is the case of the Serpent, of Bolla, of the Eagle, of a female Deer, or of the VVolf. There exist also a variety of names vvhich do not come from a totemic origin, names of flovvers or insects or places. The phenomenon of metamorphosis is very evident: the transformation of man in beasts or insects or trees appears clearly in mythical folk tales: the female deer is a human being transformed in avvildanimal. In remembrance of the ancient ancestors are described particular celebrations of the kinship or of the countryside; prayers and gifts, meals in the remembrance of the dead ancestors. At some particular places, on Friday, people used to organize particular lunches, near the burial places, serving the best of food. Undoubtedly, regarding graves and tombs there xisted a special cult. They were considered inviolable sacred places. "Death in the rites and belrefs" among Albanians has well distinguished features, coming nowadays as vestiges of ancient times. The rites of death seem to summon up all the problems of the living and the dead. It is here where they find expression through mythic-ritualistic scenarios. Mystified, they arrive intermingled with various customs and traditions of an archaic nature. Death rites and ceremonies have helped

41Z

MARKTIRTA

the compactness of Albanian communities. Lamenting men are described from the researchers as "The last Homers of Balkan". Rve to fifteen men or even seventy, eighty or one hundred men scream simultaneously. According to the closeness with the dead, or according to brotherhood or kinship, the groups of men lament one afterthe other. They keep their hands on the sides or temples; they raise their hands, scratch their faces; move the legs and body in an epical way; at the end they embrace the earth and then the dead. The existence of such lamentations amidstAlbanians is witnessed since XV-XVII century. VVhile men lament standing up and through the above mentioned gestures, women lament sitting down in groups and over and over again. They lament through words, expressing the actual tragic atmosphere and describing the good character of the dead, folk customs and traditions, sending messages for their dead people on the other life. Sometimes lamenting women faint due to strong emotions. VVomen lament during all the following year, telling their miserable state and asking for advices from the dead. It is believed that, for approximately forty days after death, the soul wonders around the places where the dead person passed his life. The soul is believed to be similar to breath, to wind or, according to F. Nopcsa, the soul is thought to be a little human being residing within the body of the person. It is believed that the dead hears all what is said and done during his burial ceremony. This is why people lamnt through lovely and augmenting words in order to please the dead. Highlanders believe that in the afterworld the soul eats and drinks and has the same needs as the humans in this world. This is why together with the dead they would put in the tomb a number of things the dead enjoyed while alive. The earth is cuddled, and then people throw fistfuls of soil, believing that the earth will welcome and take care of the dead. It was believed that the earth wasn't welcoming for the people who used to be malevolent in this life. This is why they came out of the earth and did cruel things to people, such as in the case of Lugati. Services, ndjesa [special way of worshiping] and gifts in the name of the dead are practiced to show respect, also due to the belief that the

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

41

dead vvould bring good fortune and happiness to the relatives. The dea appears to be a supernatural being; benevolent but also malicious the traditional services were not well observed. Usually the memorial over the tombs are symbols of a Christian or Islamic nature, bi occasionally they are found to be intermingled with pagan symbols a megaliths and menhirs, raised (relief) omaments of different symbolj sun, moon, birds, serpents, female deers, cocks etc. Agricultural production of the country, farming, animal breeding and othe masteries among Albanians were mostly of an archaic nature; it was, natural economy. In these conditions every act which had to do with thi production was associated with rites, believes, mythical folk tales c was associated with mythic-ritual scenarios. These kinds of episode were found, more or less evidently among Balkan peoples and rarely ii rural European and Mediterranean regions. They should not b < considered independently from the cultural complex in its totality, neithe separated from the unique historical or social conditions, which moldei the mentality and ritual life among Albanian peasants. It is acknowledged that mythic-ritual scenarios are dealt with th( "significant days", which were associated with various rites meant tt bring prosperity, as for example Nata e Buzmit[Busm5 Night], Vitii F [New Year], Ujt e Bekuar [Hallowed Water], Dita e Vers [Spring': Day], Nevruz, Llazore, Shn Gjergji [Saint George] and so on Significant days were considered also the beginning of vine pruning the beginning of sowing and planting, the beginning of hoeing o harvesting. Hahn, Durham, Nopcsa, Lambert, abej, Zojzi and others have elaborated extensively on these celebrating days. In this book arc found explanations on the New Year and other seasonal celebrations on other celebrations related to astronomical events, as for example those related with winter's and summer's solstice; spring's and autumn'i equinox, others associated with fasting and a variety of rites. The Balkar and Mediterranean character of these traditions is emphasized. Kryevil or Motmoti i Ri [New Year] is considered to be a vestige of Mediterranean or Roman origin, as in the case of Spring's Day, Sht
5 Busm is a branch, or log, or many of them. People used to burn it ritually durinc the Night of Krshndella.

414

MARKTIRTA

G/erg/etc. An explanation of the ancient Mediterranean roots of these celebrations is presented, providing information on theirastronomical and seasonal particularities as well as an exposition of the roots of production rites related with the cults of Sun, Moon, Stars and star constellations. An introductory list of the rites and beliefs for the ox, plough and ploughshare is also offered. They are considered to be objects to worship and their presence is believed to bring good fortune and to hold back misfortunes. At the end it is given a comparative view between rites and beliefs and the above mentioned celebrations related with the cults of agricultural and breeding, of nature and family. In a special chapter is explained the structure of rites, their functions and essence according to their practice in various celebrations and for special purposes. Ritual fires in gardens and fields, yards and nearthe houses, even on the fireside and of a variety of natures are very common among Albanians; they are set for Kolendra, for Krshndella, Nevruz, Shn Gjergj, Shn Gjin, Festn e Malit [The Mountain Celebration], Shn llia and so on. Burning juniper during the above mentioned celebrations is intended for forecasting the fate. The fire in the garden during the Spring's Day, where people would through clothes and various leftovers from the winter is intended for purification. The fire in hills during celebration of Summer's Day, for Nevruz, Shn Gjergj, is intended for giving strength to the sun. VVith the same intention people used to make curls of smoke by buming leaves and straw and then used to run across the hills. Through these fires they believed to be bestowed with high yield and wealth and good luck in family. The fires during Shn Gjin celebrations (June 24th) are set by burning straw, chaff, leftovers; they are set in gardens and fields; the ashes are distributed around the f ields for successive high yield. The rite of fire set by rubbing pieces of wood is found to be practiced in Has, Dibr, Kor, Kolonj during springtime; the sheep and goats passed through the smoke so they would enjoy good health and fertility during summertime. In mountains, the fire set by rubbing woods was also intended for re-invigoration of annual hearth fire. Buzm is welcomed as "a divine guest"; one or many branches of an oak tree for example, are burned during the night in the hearth, associated with a variety of rites for high yield and well being in family.

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

Covering with grass or greenness the gates or the houses or the vess of dairy products, during Spring's Day, Shn Gjergjor other celebratic was intended for good fortune and well-being, because people use< believe that the power of the plant could be transferred to humans, sh( and goats, yield and family. Especially during Shn Gjergjipeop\e wc bring to their houses lots of plants and leaves. In some regions as Lui Hasi, Malsia e Tetovs people used to dig the ground and pl branches and leaves, as a symbol of rebirth. Idols (for example, Pk e Kopshtit) were present everywhere among Albanians. Tied fistful: lamP straws were widely used in rituals. They were put over the hea as in the case of pllojca7, hoping for well-being and wealth. During midnight of December 24th people used to make a ritual lami in fields, with the straw which during nigh had been sprinkled under table. People used to wrap the trees with this straw. The first persor greet and welcome was a child; so children used to knock in dd early in the morning believing that this practice would bring well-bei Such is also the case of Kolendra (December 23-24th). Sacrifices near waters for well being and good fortune were vi common. Dordoleci [rag doll], a child dressed in green and in gra used to go house to house together with other children, singing rit songs and people sprinkled them with water.

Of a great interest are rites and beliefs related to craftsmanship a masteries, which in the country and town seemed to be unique peoj specialties. As well, there existed craftsmanship and master understood in a very uncomplicated and general way and this w practiced by most of common people, men and women. Related these practices existed a variety of popular beliefs intended for wi being, wealth or for protection from possible dangers. Also a variety myths and legends concern the birth of these craftsmanship a masteries.

People used to practice various rites at the beginning of work, durin or at the end. According to folk beliefs, work collapses or misfortur were due to supernatural malicious forces. Popular healers at 1
6 The place vvhere corncobs and vvheat ears were threshed and shelled. 7 Many corncobs together.

iTA.rxiv.rv

iirvi/Y

beginning of "curing process" used recovering medicaments and frequently magical formulas and mystical actions. A variety of magical rites consisted in murmuring words or magical formulas, and time to time even in usage of vessels and tools; sometimes the rites were practiced during night, usually people stood undressed and kept silence. The sharecropper before teaching the ox to drag the plough entered in the animal shed, holding a stone in own hand, keeping silent; touched the ox's neck with the above mentioned stone, harnessed the ox to the plough and wandered around the animal shed. All these rites were meant to enjoying good health, power and blessing in plowing. In general the magical aspect is found to be expressed through silence, speechlessness prior to the particular activity. Rites of craftsmanship and masteries could be divided in two main parts; rites practiced during work application and second, rites through usage of tools and other working instruments by considering them cult objects. Instruments for spinning, weaving for instance weaving loom, were used as cult objects for recovery, against evil eye, black magic, and malicious spirits. Such is the case of wool winder, perch and bar, tiny oaktrees, plough, yoke, rolling pin, hammer etc. Of a great interest are the various rituals practiced in testing the house building side. It shouldn't be a graveyard; it shouldn't be a sacred place or the place of other kinships. The ground was good for building if ants swarmed around. People used to spread flour, or to leave bottles or other containers with water or wine or oil. If the consequent day they weren't found decayed or poured down, people believed that the place was a very good one for building. Yet, if there was a built house by older brothers, that ground was considered tested. If someone took unjustly the ground of others and built own house, undoubtedly misfortunes would strike him. Even dead people have their own ground, which shouldn't be violated. In the foundations of the new house people used to sacrifice a cock, a ram, working tools and instruments, wool, combs, needles etc. If the shadow of a man was blocked within the walls, the man wad destined to die early. In the end many ballads and real human bones are found in the foundations of castles and witness for human sacrifices amidst Albanians. Furthermore, these occurrences are considered through a comparative view with other similar occurrences amidst

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR Balkan peoples and vvorldvvide.

In the field of mythology and belief, can not be left unconsidered sorr numbers, vvhich due to their functions in special occasions, mergcvvith the supernatural, and thus were considered to be sacred, magicz symbolic; numbers which bring good luck or misfortune. They ai considered cultic when involved in mystical, magic and ritu, experiences. Among Albanians the following numbers are considere cultic: Three, Seven, Nine, Twelve, and Forty. This chapter provide also a short history of cultic numbers amidst various peoples in anciei times, in primitive communities of XVIII-XX century, and in variou civilizations of our time. It states that cultic numbers are considered: th numbers,which are used frequently, or used in exceptional activitiej numbers of on ancient origin, or numbers that deal with astronomica geographical events, with magic or mystic experiences. Amidst variou peoples the following numbers are considered cultic: 1,2,3,4,5,6,7 8,9,10,11,12,13,20,28,40,240,228,100,1000, leaving unmentionei other numbers less prominentthen the previously given. Some example are given to illustrate their usage in cultic functions. A list of cultic numbers among Balkans in antiquity and Middle Ages ii given. Some of them, such as 3, 7, 9, 12, 40, are the same amids these peoples, though, in some cases, hold different functions. It i; interesting that the cultic number "12 kinships", is prominent amids all Balkan peoples on antiquity, Middle ages and as well nowadays. / special place in this monograph occupies the cultic numbers witnessec amidst Albanians and A/t>r people at the present. The number "three' is the most prominent cultic number in rites, beliefs, magic, fairy tales etc. The number "three" is present in all the realm of mystical events while the number "four" is dealt with rites of birth, of mothering and o\ death, while the number "twelve" is dealt with kinships, populations, family relatives etc, and the same is with the cultic numbers "seven' and "nine".

418

MARKTIRTA

BIBLIOGRAFI
Abramzon, S. M., Kirgizi, Leningrad, Izd. "Nauka", 1971. Ahmeti, A., Vajtimet dhe gjamt shqiptare t Plavs dhe Gucis, Titograd, OGB "POBJEDA", 1986. Albergamo, R, Mito e magia, Napoli, Guida Ed, 1970. Alikaj, R., Kurveleshizemra e Labris, Tiran, "Drini", 1943, f. 8 -12. Alikaj, R., Zakone e bestytni t Labris pr vdekjet, Tiran, "Drini", 1944, nr. 7, f. 16-19. Alikaj, R., Zakone e bestytni t Labris pr lindjet, Tiran, "Drini", 1944, nr. 8-9, f. 25-28. Amzulescu, A., Baladepopulare romane[ti, Bucure[ti, 1964. Konsultuar prkthimi n Ark. e folkl. T Inst. t Kult. Pop., Tiran. Anamali, S. Ceka, H., Disa skulptura t pabotuara t Muzeut Arkeologjik - Etnografikt Tirans, "B. U. SH. T.", 3,1959, f. 71 -107 Anamali, S., Arkeologjia dhe bujqsia, Sht. Bot. "8 Nntori", Tiran, 1980. Arnaudov, M., Vagradena nevesta, "Sbornikza narodniumotvorenija inarodopis", Sofija, XXXIV, 1920, pp. 245 - 512. Arnaudov, M., Studii vrhu bllgarskite obrediilegendi,v\\. I - II, Ban, Sofija, 1971. Konsultuar prkthimi n AE - IKP - ASH. Bajraktari, B., Disa kng dhe rite t motmotit, GJA - FE, VI, 1976, Prishtin, 1978, f. 273-277. Balada e legjenda. Prgatitur nga A. etta, Prishtin, "Rilindja", 1974. Balasev, C. D., Staro - trakijski svetilisa ibozhestva, Sofija, Pecatnica, PGIuskov, 1934. Basler, D., Nekropolna velim ledinama u Gostilju, "GlasnikZemaljskog Muzeja", "Arkeologija", n. s. 24,1969, f. 9 -. tab. XXV. Begolli, M., Demonologjia (Shpat, Shelcan i Elbasanit), 1973. AE.

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

419

Bellusci, A., Magia, miti e credenze populari. Ricerca etnografica tra gli Albanesi d'ltalia, Cosenza, Centro ricerche socioculturali G. C. Skanderbeg, 1983. Berhami, I., Ritete vdekjes n Drenic t Kosovs, AE. Berisha, A. N., Zym - Has: Ojmamt. . ., Kullant. . . Nata e Buzmit, "Gjurm. Alb. Folkl. - Etn.", VI, 1976, Prishtin, 1978, f. 254 - 259! Berisha, Rr., Kontribut rreth zakonit dhe kngve t kulait t nuses", "Gjurm. Alb. Folkl. - Etn., Prishtin, 1975, IAP, f. 117-130. Berisha, Rr., Prsonifikimi n poezin popullore shqipe, Prishtin, "Rilindja", 1976. Beschi, L, Bendis, grande dea dei Traci ad Atene, "VI Simposium Interrvazionale di Tracologia", Firenze, 1 1 - 1 3 maggio, 1989, organizzato dal Centro Europeo "Studi Traci", Edit. Nagard, Roma, 1992, f. 101-107. Beslagiq, S., Stari malisorski nadgrobnispomenici u Vuksan Lekiqu, "Glasnik Muzeja Kosova", X, 1970, f. 363 - 383. Bido, A., Ornamentika popullore n Malsin e Gjakovs, "Kult. Pop. ", Tiran, IKP-ASH, 1988, nr. 2, f. 51 - 70. Bido, A., Artipopullor n veshje e tekstile, Tiran, IKP - ASH, 1991. Bogatyrjov, S. G., Voprosy teorii narodnova iskustva, Moskva, Izd. Iskustvo, 1971 Bonfante, G., Gli elementi ilirici nella mitologia greca, "Archivic Glotologico Italiano", Llll, Firenze, 1968, f. 72 -103. Borgeaod, W., Les llliriens en Grece et en Italie. "Etude Lingistique e mythologique", Genve, Imprimerie S. Rouletet Fils, 1943. Bota shqiptare; Tiran, Botim i Ministris s Arsimit, Nikaj, 1943. Brisku, B., Ca rite dhe kng t motmotit n trevn e Ulqinit, GJA FE, VI, 1976. Prishtin, 1978, f. 287 - 304. Ceka, H., Probleme t numizmatiksilire, Tiran, USHT, IH. GJ., 1967 Cena, S., Doke dhe bestytni lidhur me Ditn e Nevruzit e tt Shngjergjit, "GJA - FE", ". VI, 1976, Prishtin, 1978, f. 259 269. Chansonnier des Preux Albanais, Pa'ris, UNESCO et. Ed. G. F Maisonneuve, 1967. Chansonnier epique Albanais, Tiran, IKP - ASh., 1983. Prgatitu nga Q. Haxhihasani. Prkthimi n frengjisht nga K. Luka. Chirassi, I., Miti e kulti arcaici di Artemis nel Peloponneso e Greci

420

MARKTIRTA

Centrale, Trieste, Istituto di StoriaAntica, nr. 3,1964, f. Cocchiara, G., // ponte di Arta e i sacrifici di costruzione, "Annali del Museo Pitre", I, Palermo, 1950, pop. 38 - 81. abej, E., Diana dheZana, "Stud, Gj." Vll. V, Prishtin, "Rilindja", 1975, f. 144 -152. Botuar s pari n "Hylli i Drits" m 1942. abej, E., Disa eufemizma tshqipes, Bul. i Inst. t Shk., Tiran, 1949, nr. 1.,f-72-84. abej, E., Disa figura t besimeve popullore shqiptare, II, 1972, Prishtin, 1974, f. 7-17. Shih dhe: "Stud. Gj." V, 1975, f. 153 161. ajkanoviq, V, Mit i religija y Serba, beograd, Srpska Knjizhevna Zadruga (m tej SKZ). Shih "O vrhovnom bogu u staroj Srpskoj religii", ff. 307 - 462. ajupi, A. Z., Vepra, Tiran, SH. B. 8 Nntori, 1957. etta, A., Balada e legjenda, Prishtin, "Rilindja", 1976. etta, A., Vajtimenga Gucia. GJA- FE, XIII, 1984, Prishtin, IAP, 1985, f. 237 - 245. etta, A., Berisha, A. N., Vajtime, gjam dhe elegji. Prgatitur pr shtyp nga A. ettadhe A. N. Berisha, Prishtin, "Rilindja", 1987. Daka, R, Mbi disa veori t formimit t emrave vetjak n gjuhn shqipe. "Stud Fil.", Tiran, 1968, nr. 3., f. 137 -159. Dalipi, S., Dita e vers dhe Shngjergin fshatin Cajlane. N rrethin t Shkupit. GJA - FE, VI, 1976, f. 248 - 251 Dalliu, I., Besime tpopullit, Tiran, Diturija, 1927, nr. 2, (dhjetor, f. 62 68) Po ai., Zakonet e popullit n Tiran, si sipr, f. 105 -112. Po ai., Magjit dhe praktikat e tjera n Tiran, Po aty, 1928, nr. 4 (shkurt),fq. 146-158. Dara i Riu, G., Knga esprasme eBals. Tiran, SH. B. SH. "Nntori", 1955. Daremberg, M. Ch. - Saglio, E., Dictionnaire des Antiquits Grco Romaines, Paris, 1892, vll. I, fasc. II, Zrat: Diana - Artemide, Bendis. Dautaj, B., La decouverte de la cit illirienne de Dimale, "Studia Albanica", IHGJ - UT, Tiran, 11965, nr. 2, f. 93 -105. Degrand, A., Souvenirs de la Haute Albanie, Paris, H. Velter, 1901. Demiraj, B., Sistemiinumrimittgjuhsshqipe, Tkan, IGJL-ASH.,

MITOLOGJIA NDR SHQIPTARE

42

1997 Dida, S., Zjarrih traditn popullore, Tiran, "Kuit. Pop", 1981, nr. 1, f 187-191.. Dzhakoviq, V., Crnagorska narodne tuzhbalice, "Grafiki Zavod" Titograd, 1970. Doiqi, S., Majtimet, zakonet, ritet dhe besimet e kota q e prcjellh vdekjen n An t Malit, "Fjala", Prishtin, 1970, f. 18 e m tej. Doda, J., Krshndellat n Ljarje, " Studimi etn. i ndryshimeve bashkkohore n kult. pop. shq.", 7 - 8, XII. 1989, Prishtin, IAF 1990, f. 253-272. Draga, N., Nga mitologjia e Ans s Malit, "Studimi etnografik ndryshimavebashkkohorenkult. pop. shq. " , 7 - 8 - X I I -1989 Prishtin, IAP, 1990, f. 133 -142. Dukagjini, Z., Doke e zakone, besime e bestytni, Shkodr, 1962. AE Dukagjini, Z., Doke t ndryshme, besime e bestytni, 1964, AE. Dumezil, G., Les Dieuxdes Indo - Europeens, Paris, PUF, 1952 Po ai, Mithe et pope, t. I: L'ldeologie des trois fonctions dans le. popes des peuples indoeuropens, Paris, Gallimard, 1968. Po ai, Mithe et pope. t. II. Types epiques indo - europeens: un hero un sorcier, un roi, Paris, Gallimard, 1971. Po ai, Mythes etepope, t. III: Histoires romaines, Paris, Gallimarc 1973. Po ai, Mithes et dieux des Indo - Europens, Paris, Flammarion, 1992 Durand, G., Les structures anthropologiques de l'imaginaire, Paris Dunod, 1955. Durham, E., Some tribal origins, lavs and customs of the Balkam London, "Georg Allen and Unvven", 1928. sht konsultua prkthimi n AE. Po ajo, Brenga e Ballkanit dhe vepra t tjera pr Shqiprin dh Shqiptart, Tiran, Sh. B. "8 Nntori". 1990 (1991). Duriq, V., Juzhbalica u svetskojknjizhevnosti, Beograd, SKZ, 1970 Durkheim, E., Les formes lmentaires dela vie religieuse: Le system totemiqueenAustrali, Paris, Payot, 1912. Eliade, M., Initiation, rites, societs secrtes, Paris, Gallimard, 195 Eliade, M., Trait d'istoire de religions. Paris, Payot, 1966. Eliade, M. De Zalmoxis a Gengis - Khan. Etudes Comparatives si les religions eele folklore de la Dacie e de l'Europe Orientak

422

MARKTIRTA

Paris, Payot, Paris, 1970. Eliade, M., Initiation, rites, societs secrtes. Naissances mystiques. Paris. "Ides", 1976. EpiiGilgameshit,T\ran, Sh. B. "Naim Frashri", 1990. Prkthyernga gjermanishtjangaA. N. Berisha. Epika legjendare, I. Prgatitur nga Z. Sako e Q. Haxhihasani, Tiran, IF-UT, 1966. Epika legjendare, II. Prgatitur nga Q. Haxhihasani, Tiran, IKP-ASH, 1983. Ferri, R., Prilogpoznavanjuilirskemitologie, "Annali", God. II, Zemalski Muzej, Dubrovnik, 1953, f. 419 - 428. Fetiu, S., Besa n baladatshqiptare. GJA- FE, nr. 10,1980, Prishtin, IAP, 1981, f. 41 -57. Fetiu, S., Pes vajtime nga Malsia e Madhe, "Gjurm. Alb. FE. XIII, 1983, Prishtin, IAP, I984, f. 229 - 244. Fetiu, S., Shtresa mitologjike dhe fetare n baladn shqiptare, GJA FE, 17 -1987. Prishtin, IAP, 1988, f, 2003 - 227. Fetiu, S., Funksionisimbolik i bimve n baladn popullore shqiptare. GJA - FE, 24, 1994, Prishtin, (IAP, 1995, f. 75 - 88. Hajrizaj, F, Mbi disa besime e bestytni n Kotorr e Radishev t Drenics, "SENBKPSH", Sesion shk., 7 - 8 - XII -1989, Prishtin, 1990, IAP,f.-287-294. Filip, J., I Celti alle origini dell' Europa, Roma, C. T. E. Nevvton, 1995. Filipoviq, M. S., Kult zmije u okolini Skoplja, "Miscellana", Beograd, 1937, f. 138-149. Folklorshqiptar, DurrsTip. STAMLES, 1936. Mbledhur, prgatitur pr botim, bashk me zbrthime e interpretime nga St. Th. Frashri. Foniqi, T, Nga Prekorupa. Ca t dhna rreth dits s Shngjergjit, GJA - FE, VI, 1976, Prishtin, 1978, f. 269 - 271. Frashri, S, Th, Prmes Mirdits n Dimr, Kor, 1930. Freud, S., lotem e tabu edaltrisaggi diantropologia, Roma, Nevvton ComptonEd., 1970. Garasanin, D., Religija i kult neolitiskog coveka na Centralnom Balkanu, "NeolitCentralnog Balkana", Beograd, 1968. Gashi, S., Rreth rititt ndaljes s breshrit, GJ - FE, VI, 1976, Prishtin, 1978, f. 279-283. Giordano, E., Fjalorii Arbreshve t Italis, Bari, Ed. Paoline, 1963,

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

4:

f. 387 -182: Nomi propri di persona. Edhe emra e terma np( kt fjalor shprehin kuptime t kulteve t ndryshme. Gojaj, M., Mdekja dhe vajtimet ndr Shqiptart e Malsis t rretl t Titogradit, "Gjur. - Alb, Folk - Et.", III, Prishtin, 1975, f. 85 116. Gusho, Gj., Mbiprhapjen e krishterimit dhe t kishave n rrethin Pogradecit, Pogradec, Sh. B. D. I. - JA, 2000. Giinter, H., Religiosita indoeuropea, Roma, 1970. Gjeovi, Sh., Doke deksh mje n'vorre vercajsh m'nje n'gjam petka Shkruar n vitet 1900 -1907. Dorshkrimi ruhet n AQSH, fom 58, dos. I,f. 1 -39. Gjeovi, Sh., Buzmibujar, Dorshkrim, 1928, f. 1 - 200. Arkivi i Muze t Shkodrs. Pr do njesi ka datn e vendin ku sht mbledhi Gjeovi, Sh., Trashgime Thrako - lliriane, "Hylli i Drits", Shkod sht. Franeskane, 1924, nr. 3 - 4, f.54-62.1936, nr. 2,3,4,5,. f. 1 18, 184-187,258-261 Gjeovi, Sh., Vajsore, VayY/me t mbledhura me raste vdekjesh, r vitet 1906ederim 1926. Materiali ruhet n AQSH, fondi 58, d 36, f. 1-137. Gjeov, Sht, Kanuni i Lek Dukagjinit, Shkodr, Shtypshkr. Fran., 19 Gjeovi, Sh., Edrejta zakonore shqiptare. Kanuni i Lek Dukagjin Tiran, IKP - ASH., 1989. (M tej DZSH - KLD). Gjabri, F, Legjenda - Drio Dri, Tiran, "Fllad", 2000. . Gjergji, A., Gjurm t matriarkatit n disa doke t dikurshme tjett familjare, B. U. SH. T." (Shk. Shoq.) 1963, nr. 2, f. 284 - 292. Gjergji, A., Art paysan et mtiers d'art en Albanie. "Etnograph Albanaise. Edition spcial. Tirana, 1976. IH - ASH., f. 257 - 27 Gjergji, A., Prkime midis ornamentikspopullore shqiptare dhe as ilire, "Stud. Hist.", Tiran, 1974, II, f. 243 - 259. Hahn, J. G. von, Albanesische studien, Jena, 1854. Konsultu. prkthimi nAE. Hahn, J. G. von, Udhtim npr viset e Drinit e t Vardarit, Tiran Geer, 200I. Kjo vepr ka qen e prkthyer q 35 vjet m par shrbehej n Ark. E Inst. t Historis, Tiran. Aty sht konsultu s pari. Hajtun, D. E. Totemizm, ego sushnost iProishozhdjenie, Stalinaba "Nauka", 1958.

^Z4

MARKTIRTA

Halimi, K., \/ajtimet shqiptare, "Prparimi", nr. 3, Prishtin, Rilindja, 1955, f. 192-201. Hasluck, M., Nj kultimalitn Shqiprin ejugut, "Shkolla kombtare", Ministr. eArsimit, Tiran, nr. 23,24,1939. Haxhihasani, Q., Kng popullore legjendare, Tkan, ISH, 1955. Haxhihasani, Q., Tregime dhe.kng popullore pr Sknderbeun, Tiran, IF-UT.,1967. Haxhihasani, Q., Epika popullore sishprehje e veorive t etnosit n mesjet, "Kult. Pop.", Tiran, 1982, nr. 2, f. 35 - 42. Haxhihasani, Q. Mendsi zotruese n ciklin e kreshnikve. GJA FE, nr. 21,1991, Prishtin, 1933, f. 33 - 50. Shih dhe "Kult. Pop.", 1991,1.Tiran, 1991, nr.l.f. 17-36. Heuzey, L, Daumont, H., Mission archologique de Macdoine, Paris, Librairie de Firmin - Didot et C - is, Imprimerie de l'lnstitut, 1876. Hilka, A., Aimon de Varenne, F/orimont, Gottingen, 1932. Historia e Greqis dhe e Roms s Vjetr, Un. Sht. i Tirans. Prkthyer nga rusishtja; marr nga kolana "Vsjemirnaja Istorija", Tiran, 1962. Historia e shoqris primitive dhe e Lindjes s Lasht. Univ. Sht. i Tirans. Prkthyer prej rusishtes, nga "Storija Drevnova Mira", Tiran, 1966. Ilirtdhe lliria tekautortantik, UT, IHGJ, Tiran, 1965. Jankaj, F. Z., Rite motmoti n Ljarje (Shestan), SA - FE, VI, 1976, Prishtin, IAP, 1978, f. 283 - 286. Jung, C. G., Inconscio occulto e magia, Roma, Nevvton, 1975. Kacarov, I., Novi issledovania vrhu starite Traki, "Spisanie na Bllgarski Akad. Nauk i Iskustva", Sofija, Klon Inst. Filblog., 33, 1945. Kacorri, Th., Stojkov, R., Nj regjistr osmano - turki vitit 1642-1643; "Stud. Hist.", Tiran, 1966, nr.3, f. 149-163. Kadishani, J., Katr kng motmoti, GJA - FE, VI, 1976, Prishtin, 1978, f. 271 -273. " Kadishani, J., Dykng Shngjergji, sisipr, f. 277. Kadishani, J., Disa bestytni rreth paralajmrimit t vdekjes n Drenic, "Gjurm. Alb. Fol. dhe Etn.", 1979, Prishtin, IAP, IX, 1980, f. 262 269. Kadriu, K., Nga Llapi: Kng t Shngjergjit, GJA - FE, VI, 1976, Prishtin, 1978, f. 278-279.

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR Kagarov, E. G., Kult fetishjej, rastjenij i zhivotnyh v Drevnjej Gre Moskva, SPB, 1913. Kagarov, E. G., Mifollogieskijobraz djerjeva, partushjevo kornijc vvjerh, "Doklladi Akademii Nauk", 1928. Kaleshi, H., Legjendat shqiptare pr Sari Salltkun, "Prparin Prishtin, 1967, nr. 11, f. 86 -103. Kamsi, K., Besime tpopullitn Labri, "Diturija", Tiran, 1928, nr f., 304 - 318. Po ai: Zakonete popullitn Labri, nr. 9,10,11 334 - 359. Karma, Gj., Folklor. Nmalettona, Shkodr, Sht. Franeskane, 19Keta, A., Besime t kota, AE. Knga epopullit. Prgatitur pr botim nga Dh. Shuteriqi, Tiran N. S B., 1955. Kng e lojra t fmijve. Prishtin, IAP, 1983. Mbledhur e prgati ngaS. Fetiu. Kng popullorenga amria. Mbledhur e prgatitur pr botim nge M. Rapaj. Tiran, IKP-ASH, 1983. Kngpopullore lirike. Prgatitur nga Gj. Komnino, Tiran, Inst. i Sh 1955. Kng kreshniksh. Prgatitur nga A. etta, Prishtin, "Rilindja", 19", Koliqi, H., Rrnjtpagane tbanieritn Shestan, "Kraja"', Kraj, 19$ f. 15-20. Korkuti, M., Andrea, Zh., Stacioni i Neolitit t Mesm n Cakran Fierit, "lliria", III, Tiran, QA-ASH, 1974, f. 4 5 - 1 0 1 . Kostallari, A., Contribution a l'histoire des recherches onomastiqu dans le domaine de i'Albanais "Stud. Alb.", Tirana, I. H. GJ. U 1965, nr. 14, f. 3 1 - 5 4 . Krappe, A. N, Mythologie Universelle, Paris, Payot, 1935. Krappe, A. N., La gense des mythes, Paris, Payot, 1938. Krasniqi, M., Gjurm egjurmime, Prishtin, IAP, 1978. Krasniqi, M., Antroponimet e Kosovs n dritn e shkenc etnografike, "Onomastika e Kosovs", Prishtin, IAP, 1979, f. 3 -415. Krasniqi, M., Aspekte pagane t tradits s krshndellave, "Gjur Allb. - Folkl. dhe Etn.", XII, 1982, Prishtin, 1982, f.7-26. Krasniqi, M., Nga mitologjia e Hasit t Prizrenit, GJA - FE, 18, 198 Prishtin, IAP, 1989, f. 69 - 88.

426

MARKTIRTA

Krasniqi, M., Ndikimi i mitologjis n besimet monoteiste, GJA - FE, 22, 1992, Prishtin, 1993, f. 7 -17. Krasniqi, M., Aspekte mitologjike. Besime e bestytni, Prishtin, "Rilindja", 1997. Kristoforidhi, K., Gjahu iMalsorve, Tiran, NSHB, 1950. Kulisiq, S., Iz stare srpske religije, Beograd., Srpska Knizhevna Zadruga, 1971. Kurti, D., Prralla kombtare. Mbledhur e prgatitur nga D, Kurti, Shkodr, Sht. "A. Gj. Fishta", 1942, dy vllime. Botim II. Kusi, Xh., Bestytni eparagjykime, 1970, AE. Laji. B., Funksioni i veshjes n besimet popullore shqiptare, GJA FE, 23, 1993, Prishtin, IAP, 1994, f. 187 -192. Laji, B., Elemente apotropeike n zakonet e dasms shqiptare,-G\. A. - F E., 25,1995, Prishtin, 1996, f. 191 - 201. Laji, B., Tabuizimi i emrave n Rugov. GJA - FE, 28 - 29, 1998. Prishtin, 1999, IAP, 2001, f. 141 -147. Lambertz, M., Die Volksepik der Albaner, Halle, Veb. Max Niamayer Verlag, 1958. Konsultuar prkthimi shqip n AF Shih dhe FSH", 6, Tiran, 2001, ku sht botuare plot kjo monografi, f.4-95. Lapis. V., Vajtimiarvanit, "Kult. Pop.", Tiran, IKP -ASH, 1983,1, f. 83 -102. Lambertz, M., Die Mythologie der Albaner, Bearbeitet von K - N Schroeder, "VVorterbuch der Mythologie, Herausgegeben von H. W. Haussig. Stutgart, 1970. Konsultuarprkthimi shqip nAE. Leroi - Gourhan., A., Les religions de la prehistoire, Paris, A. Michel, 1964. Levy - Bruhl, L., La mentalitprimitive, Paris, Alcan, 1925. Levy - Bruhl, L., Le surnatureletla nature dans la mentalitprimitive, Paris, Alcan, 1931. Levy - Bruhl, L., L'exprience mythique et les symboles chez les primitifs, Paris, Alcan, 1938. Levy - Bruhl, L. A., La mitologia primitiva, Roma, Atanor, 1973. Lvi-Strauss, Cl., Anthropologie structurale, Paris, Plon, 1958. Lvi - Strauss, Cl., La pense sauvage, Paris, Agora, 1962. Lvi - Strauss, C , Strutturalismo del mito e del totemismo, Roma, Nevvton, 1975. Lvi - Strauss, C , Le regard loign, Paris, Plon, 1984.

M I T O L O G J I A NDR SHQIPTAR

427

Lisicar, R., Legenda o Kadmu i veze Lihnida s Egejom i Jadranom, "Zhiva antika", 1953, nr. 3, f. 245 - 261. Lombardi - Satriani, R., Credenzepopolaricalabresi, Frat. De Simone Ed.,Napoli, 1951. Llosjev, A. R, Antinaja mifollogija vjevo istorieskom razvitii, Moskva, Gosud. Uebn. - Pedagog. Izdatjelstvo, 1957. Malinovski, B., Une thorie scientifigue de la culture, Paris, Points, franois Maspro, 1968. Malinovski, R., Argonautidel Pacifico Occidentale - Riti magici e vita cuotidiananellasocietaprimitiva, Roma, Nevvton, 1973. Martino, E. de, Naturalismo e storicismo nell' etnologia, Bari, Gius. LaTerza-Figli, 1941. Martino, E., de, // mondo magico. Prolegomeni a una storia del magismo, Torino, Einaudi, 1948. Martino, E. de, Sudemagia, Milano, Feltrinelli, 1959. Martino, E. de, Morte e pianto rituale, Torino, Boringhieri, 1975. Martino, E. de, Magia e civilta, Milano , Garzanti, 1976. Mauss, M. L'origine deipoteri magici, Roma, Nevvton, 1973. Mbledhs thershm t folkloritshqiptar(^635 -1912), vll. I, Tiran, IF-UT, 1961. Murati, Q., Krova n traditat e saj t vjetra, Shkup, Asdreni, 1996. Lambertz, M., Die Mythologie der Albaner, bearbeitet von K. - H. Schroeder n "VVorterbuch der Mythologia," herausgegeben von H. W. Haussig. Stuttgart, 1970. Konsultuar prkthimi shqip nAE. Mehmeti, E., Syzhet e prrallave dhe t gojdhnave n kompozicionet e kngve legjendare. GJA - FE, 24, 1994, Prishtin, 1995, f. 113-117. Mehmeti, F, Zakone, rite ebesime vdekjeje nKlmend, "Etn. Shq.", IX, Tiran, IKP - ASH, 1978, f. 333 - 358. Memija, M., Lindja dhe kumbaria n Malsin e Gjakovs, "Etn. Shq. ",Tiran, 1963, f. 254-274. Mitrushi, Ll., Zakone mbi lindjen e fmijs ndr Lalt e Myzeqes, "Etn.Shq.", III, 1966, f. 106-137. Mitrushi, Ll., Kodiku i Manastirit t Shn Kozmait pr kontratat e fejesave (Kodiku si burim i onomastiks n krahinn e Myzeqes). "Etn. Shq.", Tiran, III, 1966, f. 177-246. Mitrushi, Ll., Zakonet dhe ritet e ceremonialit t vdekjes n Myzeqe,

428

MARKTIRTA

"Etn. shq." IH - ASH, V, Tiran, 1974, f. 257 - 281. Moreili, D., Presenza et identit religiosa degli Albanesi in Italia, "Katundi", 33, Cosenza, 1930. Morici, Gi., La vittima del edifficio, "Annali del R. Istituto Superiore Orientale di Napoli", IX, 1937, pp. 177 - 216. Muka, A., Prvoja popullore n zgjedhjen e truallit pr ndrtimin e baness, "Kult. Pop.", 1989,1, f. 61 - 75. Muka, A., Themelet e baness n mendsinpopullore, "Kult. Pop.", 1990,I.Tiran, IKP.-ASH.,f. 107-122. Muka, A., Banesa fshatare dhe familja e madhe, Tiran, IKP - ASH., 2001. Mustafa. M., Kuedra - figur eprrallspopullore, "Gjurm. Alb., Folkl. e Etn.", 20,1990, Prishtin, 1991, f. 150 -159. Mustafa, M., Ritidhe knga e dasms, GJA - FE, 21,1991, Prishtin, 1993, f. 141 -148. * Mustafa. M., Ritidhe knga e dasms, GJA- FE, 22,1992, Prishtin, IKP, 1993, f. 115-121. Mustafa, M., Marrdhniet mit, prrall, gojdhn, GJA - FE, 24, 1994. Prishtin, 1995, f. 115 -126. Myrtaj, H., Figura e gjurms n simbolikn popullore, "Kult. Pop. ", Tiran, IKP-ASH, 1988, f. 142-147. Mythologies de la Mditrrane au Gange: Prhistoire, Egypte, Sumer, Babyione, Hittites, Semites, Grece, Rome, Perse, Inde. Sous la direction de P Grimal, Paris, Larousse, 1963. Ndocaj, F, Si jetojn malsort e Veriut t Shqipris, 1948, AE IKP, inv. 3/2. Ndocaj, F, B. Curriose Malsia e Gjakovs, 1949. AE - IKP. Ndocaj, F, Bestytni, Berat, 1963, AE, Inv. 257 -15. AE - IKP. Nopcsa, F, Albanien. Kultura shpirtrore: Shqipria. Materiale t prkthyera, dorshkrime, n Arkivt Institutitt Historis; shkruar m1913. Nopcsa, F, Albanien. Pikpamje fetare. Veprdorshkrim e ktij autori, e prkthyer, nArk. e Inst. t Hist.. Shkruarm 1913. Numerazione. "Enciklopedia Italiana", Treccani, "Rizzoli", Milano, 1935, vll. XXV, f. 25 - 28. Numerazione, "Grande dizionario enciclopedico", vol. XIII, Roma, 1970, f. 479 - 487.

M I T O L O G J I A NDR SHQIPTARE

42

NUSHI, J., Mitologji e besime n Myzeqe, 'Etn. Shq. ", V, IH - ASH 1974, f. 283-339. Onuzi, A., Bektashizmi dhe prhapja e ti'j n Shqipri, "Kult. Pop.", 1993, 1 - 2, Tiran, 1997, f. 83 - 88. Onuzi., Besime e rite rreth mjeshtris s endjes, "Kultura popullore", 1997, 1 - 2, Tiran, IKP - ASH, 1999, f. 47 - 54. Osmani, E. S., Rite e besime n viset e Tetovs dhe t Gostivarit, Shkup, NGB "Asdreni", 1997. Osmani, E. S., Rite lidhurme lindjen e fmijve n malsit e Tetovs e t Gostivarit, "Kult. Pop.", IKP -ASH, 1999, Tiran, 2001, f. 199 -212. Osmani, N., Jetprmatematikn, Tiran, Toena, 1999. Palaj, B., Mitologjia e gjall e maleve, VIII, "Hylli i Drits", Sht. Franeskane, Shkodr, 1944, nr. 6 - 7. Vazhdon n "Bota shqiptare", Tiean, 1943, ku jepen dhe disa doke e tradita t tjera. Palaj, B., Mitologji, doke dhezakone, Prishtin, Shpresa, 2000. Zgjodhi shtjelloi dhe prgatiti pr shtyp A. N. Berisha. Botuar m par n vitet '20, '30 e '40 npr revista si: "Hylli i Drits" e tjer. Pavel, E., Considerations sur les moeurs agraires de Roumanie refletes dans lesjeux de masque, "Thraco - Dacica", Tom. XVI, 1995, 1 - 2, Bucure[t, 1996, pp. 249 - 259. Pettazzoni, R., Antichi culti solari nella Penisola Balkanica, "Rivista d'Albania", Milano," Centro di Studi Albanesi", 1941, viti II, Fasc. II, f. 109-114. Picard, Ch., Aigle etserpent, "Starinar", Beograd, nr. 5., 1963, f. 13 14. Pirraku, M., T dhna mbi traditn e pagzimit n Drenic, "Gjurm. Alb. - Folkl. - Etn.", VI., 1976, Prishtin, IAP, 1978, f. 127 -144. Pllana, Sh., Kangt e motmotit ndr Shqiptar. GJA - FE, 2, 1965, Prishtin, 1965, f. 257-293. Pllana, Sh., Sknderbeu n krijimtarin go'jore t Kosovs dhe t Maqedonis, "Jehona", Shkup, 1969, 3, f. 3 -13 Poloska, A. Elementet pagane n kngt kalendarike shqiptare t regjionit t Presps, "Jehona", 1993, 7, f.97-110. Pop, M., Nouvelles variantes roumaines du chant du Maitre Manole, "Romanoslavica", Bucuresti, 1963, pp. 427-455. Prampolini, G., La mitologia nella vita deipopoli. Terza ed., riveduta e

430

MARKTIRTA

ampliata. Tom I - II, Milano, Ulrico Hoepli, 1954. Prelaj, M., Kosova ndr doke e bestytni t veta, "Hylli i Drits", mars, 1933, nr. 3, f. 134 -142; prill, nr. 4, f. 181 -190. Prendi, F, La civilisation prhistorique de Maliq, "Studia Albanica", Tiran, 1966,1.,f. 255-280.. Prendi, R, Zheku, K. QytetiiliriLisit, origjina dhe sistemii fortifikimit t tij, "Stud. Hist.", 1971, nr. 1, f. 155 - 205. Prendi, R, Aliu, S., V'endbanimineolitikn fshatin Kamnik t rrethit t Kolonjs, "lliria", Tiran, 1971, nr. 1. f. Prifti, P, Besimet e Tomorrit, Vlor, Shtypshkr. "Atdheu", 1936. Prop, VI. Ja:, Le radicistoriche deiraccontidiFate, Torino, Boringhieri, 1972. Prop, VI. Ja., Morfologia della fiaba, Roma, Nevvton, 1976. Prop, VI. Ja., Festa agrarie ruse. Una ricerca storico - etnografica, "Ed. Laterza", Bari, 1978. Prut, C , Imageriepopulaire roumaine, "Revue Romaine". Groupe de Presse, Roumanie, Bucureft, 1,1992, f. 61 - 71. Pupovci, S., Betimidhe betartn t drejtn zakonore shqiptare, GJA - FE, VI, Prishtin, 1976, f. 97 -126. Rendiq - Mioeviq, D., lirske predstava Silvana na kultnim slikama sapodruqja Dalmata, "Glas. Zemalj. Muzeja"" Nr. 10, Sarajevo, 1955, (Arkeologjija). Sadiku, H., Sknderbeu n gojn e popullit t Dibrs, "Konf. e Dyt e St. Alb.", 1968, Tiran, 1969, f. 511 - 516. Sadiku, H., "Zjarri ikeq"n Dibr, "Kult. Pop.", Tiran, 1981, n r . i , f. 191 - 1 9 3 . Saineanu, L., Les rites de construction d'aprslaposiepopulaire de l'Europe Orientale; "Revue de l'Histoire des Religions", Paris, t. 45, 1962, pp. 359-396. Sako, Z., Balada shqiptare pr murimin dhe elementet e saj t prbashkta me motrzimet ballkanike, "St. Fil", Tiran, 1967, nr. 2, f. 87 - 93, ose idem "Studimeprfolklorin", Tiran, 1984, f. 157-186. Salihu, E., Motivet astrale n monumentet mbivarrore t periudhs romake n Dardani dhe prania e tyre n kulturn popullore shqiptare. "St. etn. i ndryshimeve bashkkohore n "Kult. Pop. Shq. " , 7 - 8 . XII. 1989, Prishtin, IAP, 1990, f. 91 -102.

M I T O L O G J I A NDR SHQIPTAR

431

Scotti, R, Etnologia, Milano, C. Hoepli, 1941. Scotti, R, Religione e magia neipopoliprimitivi, Brescia, Marcelliana, 1964. Selimi, Y., Zakone t lindjes n Zadrim, "Etn. Shq. ",11, Tiran, 1981, f. 177-203. Selimi, Y., Riteezakone tvdekjes (Fushat Bregdetare t Shqipris veriore). "Etn. shq. "XIII, Tiran, IKP - ASH, 1983, f. 327 - 349. Sieca, Sh., Gjurmt e kultitt Shngjergjitn Prizren. "Studimi Etn. i Ndryshimeve Bashkkohore n Kult. Pop. Shq.", 7 - 8 - XII -1989, Prishtin, IAP, 1990, 155-162. Sieca, Sh., Vende kulti t ritit islam n Prizren, GJA - FE, 25, 1995, Prishtin, 1995,1179-189. Simionesku, R, Ver l'au - dela, "Etnologica", Bucure[ti; Association d'Histoire Comparative des Institutions et du Droit, 1983, pp. 130 -138. Sirdani, M., Skanderbegu mbas gojdhanash, Shkodr, "Sht. Franeskane", 1926. Sknderbeu dhe Lek Dukagjini n traditn popullore, "Gjurm. Alb. Folkl. e Etn.", I, Prishtin, IAR, 1971, f. 205 - 214. Stahl, R H., Le dpartdes morts. Quelques exemples roumaines et balkaniques, "Etudes Rurals", 105 - 106, Paris, 1987, pp. 215 245. Statovci, D. H., Motivetpopullore shqiptare npundorete artizanatit shtpiak, "Seminari Ndrk. prGjuhn, Letrsin dhe Kult. Shq., XI, Prishtin, 1985. IAP, 1986, f. 31 -44. Shih dhe: Motifs populaires albanais sur les travaux de l'artizanat domestique. Prishtina, 1987, "Recherches albanologiques", nr. 4,1990, f. 231 - 247. Statovci, D. H.Elemente mitologjike dhe demonologjike n doke e zakone t lindjes, "Gjur. Alb. - Folkl. dhe Etn", 18-1988, Prishtin, IAR 1989, f. 173-192. Statovci, D. H., Mbikujtimet, GJA- FE, 24,1994, Prishtin, IAP, 1995, f. 53 - 74. Statovci, D. H., Kulte dhe mitologjinzakone t dasms, "Gjurm. Alb. Folkl. dhe Etn.", Prishtin, IAR Prishtin, 2002, f. 17 - 35. Stipreviq, A., Kukastikriz (Svastika, cruxgammata) starih llira, "Gjurm. Alb:", Prishtin, 1970, nr. 1 - 2, f. 109 -128. Stipeviq, A., Simbolizm ilir e simbolizm shqiptar, "Stud. hist. ",

432

MARKTIRTA

Tiran, IH -ASH, 1973, nr. 2, f. 129 -134. Stipeviq, A., Simbolet e kultit te llirt. Materiale dhe suplemente pr sistematizim, Prishtin, Rilindja, 1983. Stipeviq, A., Gjarprisimbrojts i varrit, "Interpretime Albanologjike", Shkup, "Flaka e Vllazrimit", 1994, f. 55 - 63. Stipeviq, A., Ilirt, Historia, Jeta. Kultura, Simbolet e kultit, Tiran, Toena, 2002. Stojanoviq, R, Zakonet e keqardhjes popullore n Malin e Zi dhe n Shqiprin e Veriut. Prkthim nga Gj. Lekoaj, m 1982. A. Sulejmani, R, Bestytnit pr vdekjen n Malsin e Tetovs, GJA FE, 14,1984, Prishtin, IAR 1985, f. 201 -218. Sulejmani, F, Lindja, martesa dhe mortja n Malsit e Tetovs, Prishtin, IAP, 1988. Suma, N., Mitologjiebestytni, "Folklor", I, Shkodr, sht. "Zojae Papr.", 1940, f. 2 0 - 7 7 . Svoronos, J. N., Jornal international d'Archeologie Numismatique. Dirig et publi par J. Svoronos, Paris, Athenes, 1919. Svoronos, J. N., L'Hellnisme primitiv de la Macedoine, prouvspar la numismatiqueeparl'ordue Pange, Paris, Leroux, Athenes, Eleftheroudakis, 1919. Shahnoviq, M. I., Primjety vsvjetjenauki, Leningrad, Lenizdat, 1969. Shahnoviq, M. I., Pjervobytnaja mifollogija. i fillosofija, Leningrad, "Nauka", 1971. Shala, D., Martesa e gjarpritn letrsin popullore shqipe, "Dituria", U. R, I, Prishtin, 1971, f. 93 -106. Shehu, A., Ca tdhna rrethditssShngjergjitn fshatin Rean t Gostivarit - Ca t dhna rreth fests s Nevruzit n fshatin Debresh t Gostivarit. GJA - FE, VI, 1976, f. 236 - 244. Shkurti. S., Legendes et rites payens concernant la charrue. "L'Ethnographie", Numero special - L'Albania,.Revue de Societ d'Ethnographie,Tome'LXXXV,2,nr, 106, 1989, pp. 2 3 - 3 1 . Shkurti, S., Jradita bujqsore tshqiptarve; Tiran, IKP - ASH., 2002, f. 109-138. Shternberg, L., P'jervobytnaja religija v svjetje etnografii, Moskva, Nauka, 1936. Shtjefni, K., Mirdita, dokeezakone, Tiran, Albin, 1998. Po ai, Mbeturina pagane, Tiran, Botimpex, 2000, f. 3 - 64.

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

Shuflai, M., Serbt dhe Shqiptart, Prishtin, "Rilindja", 1968. Shukriu, E., Kulti i diellit te Dardant. "Studimi etn. i ndryshim* bashkkohore n kult. pop. shq. " , 7 - 8 - XII -1989, Prishtin, I, 1990, f. 103-113. Tase, P., Legjend...., f. 141 -142. AE 44/8. Tejlor, E., Pjervobytuaja kultura, Moskva, Izd. "Nauka", 1939. Tirta, M., Gojdhna popullore e Mirdits pr Sknderben, "St Fil.", Tiran, 1967, IHGJ - USH, nr. 4, f. 155 -160. Po ai, Skanderbeu n gojdhnn popullore t Mirdits, "Konf. e D Komb. e St. Albanologjike" -12 - 22.01.1968. IHGJ - UT, Tira 1969, f. 505-511. Po ai, Elements illyriens de culte qui se retrouvent chez les Alban, "PremierColoquedes Etudes lllyriennes", Tom. II, Tirana, "illir Ac. de Sc. Inst. d'Hist, 1976, 241 - 260. Po ai, Survivances religieuses du pass dans la vie du peuple (Obj etlieuxduculte), "EthnographieAlbanaise" Ed. Special...,Tira IH-ASH, 1976, pp.49-69. Po ai, Les cultes de l'elevage chez lepeuple Albanais, "Ethnograp Albanaise", IX, Tiran, IKP. - ASh., 1979, pp. 155 - 211. . Po ai, Aspects du culte des ancetres et des morts chez les Alban, "EthnographieAlbanaise", X, Tirana, 1980, pp. 59 -106. Po ai, Des stratifications mythologiques dans l'epope legenda "Cult. Pop. Alb:", V, Tirana, Acad. de Sc, Inst. De Cult. Pop 1985, pp. 91 -102. Po ai, La mythologie dans l'epopee lgendaire, "Ethnographie", 106, Paris, 1989, 2, p. 33-42. Po ai, Nga simbolika e motiveve n artin e zbatuar popullor, "K pop.", Tiran, IKP - ASH, 1990, 2, f. 91 -111. Po ai, Figures de mythologie albanaise et aprochement balkaniq "Thraco - Dacica", BucureQt, Inst. De Thracologie Rumaine, 19 nr. 1 - 2, pp. 261 - 266 Po ai, Aspekte t besimeve popullore shqiptare (Rite e besime vdekjen). "Shqyrtime Albanologjike", Shkup, "Fokus", 1997, f. -149. Po ai, Los fuegos rituales de las fiestas del ano en Albania. "El fue mitos, ritos y realidades. "Coloquio Internacional. Granada, 1 de febrero de 1995". Granada - Barcelona, Edit. Anthropos, 1S

434

MARKTIRTA

f. 240 - 256. Po ai, Survivances des rites pauens chez les Albanais, "AIESEE", Bucurest, nr. 26 - 27, 1996 -1997, f. 85 - 95. Po ai, Kultyprirody u allbancjev iih paraleli Vballkanskih drevnostjah", "Etnografieskoje Obozrjenije", Moskva, 1998, nr. 4, "Nauka", f. 63 - 69. Po ai, Vdekja n rite e besime ndr Shqiptar, "Kult. Pop. ", IKP ASH, 1996, 1 - 2, Tiran, 1998, f. 15 - 29. Po ai, Shmblltyra mitike te Shqiptart dhe analogji iliro - trake, "Shqyrtime Albanologjike", nr. 4, Shkup, "Fokus", 1998, f. 102 112. Po ai, Besime pagane n t drejtn dokesore shqiptare. "Dy Drina", Kuks, 1998. Botim 1999, Sht. Grafik Impeks, Prizren, nr. 2, f. 96 - 98. Kumtes e mbajtur n Simpoziumin Ballkanik t Ohrit m 7 - 8 korrik 1997". Botuar n aktet e ktij Simpoziumi... Po ai, Lgendes mythiques pour des toponimes albanais et confrontations balkaniques, Scopje, "Makedonski Folklor", Godina XXVII, Broj 53, viti 1999. f. 113 -117. Po ai, Gjarprin mitologjin shqiptare, KP - ASH, Tiran, 1997, nr. 1 2,Tiran, 1999, f. 17-34. Po ai, Kultiidisa dokeve t vjetra n qndresn etnike t shqiptarve, "Prpjekja", Tiran, 2000, f. 159 -164. Po ai, Sakrifica njerzore n ndrtim, "Perla", 1999, nr. 4, Tiran, Fondacioni Shiraz, 2000, f. 67 - 76. Po ai, Dukuri mitike n toponime shqiptare e prqasje ballkanike, "Lemba", nr. 1,1999, Ulqin, Art - Club, 2001, f. 71 - 74. Po ai, Kulti igurit ndr Shqiptar, GJA - FE, nr. 28 - 29, 1998 -1999, Prishtin, IAP, 2001, f. 7 - 22. Po ai, Uberreste des fruheren Albanischen Panteon, "Albanien Zvischen Kreuzund und Halbmond", Munchen, "Pinguin", 2001, f. 158-162. Po ai, "Mitologjiebesime", shnime t rhbledhura gjat eksplorimeve n terren n vise t ndryshme shqiptare, n A dhe n arkivin e tij nshtpi. Todorov, E. K., Drevnotrakijsko nasledstva v Bllgarskija Folklor, Sofija, Izd. Nauka i Isk., 1972. Tokarjov, S. A., Religija vistoriinarodovmira, Ak. Nauk., Moskva, 1964.

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

Tokarjov, S. A., Rannye formy religiiiih razvitije, Moskva, Akad. Na 1965. Toponimet e Kosovs, Prishtin, IAP, 1980. Triandaphillos, D., La civilisation mgalitique de la Thrace du SL "VlSimp. Int. diTrakologia...", Roma, 1992, f. 141 -155. Tuda, Sh., T dhna pr zakonet e vdekjes dhe vajtimet n Stru dhe rrethin, "Gjurm. Alb., Folkl. dhe Et.". VII, 1977, Prishtir IAP, 1978, f. 159-179. Turchi, N., La religione di Roma antica, Bologna, 1939. Turdiu, Q., Matematika n shekuj,T\mr\, Sh. B. "8 Nntori", 1976. Tyrabiu, A., Historija e prgjithshme e Bektashinjve, Tiran, Nik 1929. Ui, A, Miotologjia, folklori, letrsia, Tiran, Sh. B. "N. Frashri", 19 Ushaku, R., Ulqini, n gjurmt e shekujve, Ulqin, Art-Club, 1991

Van Gennepp, A., La formation des lgendes, Paris, E. Flammaric 1910. Po ai, La formation des legenes, Paris, E. Flammarion, 1912. Po ai, Naitre, vivre et mourire, Neuchatel, Sekrtariat d'Universi 1981. Vassa, E., E vrteta mbi Shqiprin e shqiptart, Tiran, SH. B." Frashri", 1987, f. 65-133. Vinca, N., Nga Struga. Ca t dhna mbi ritet dhe kngt e motmc "Gjurm. Alb. - Folkl. dhe Etn.", VI, 1976, f. 217 - 2 2 4 . Vlahoviq, P, Obicaji, verovanja i praznoverice naroda Jugoslav Beograd, Univerzitetu Beogradu, 1971. Vlora, E. B., Ditar. Nga Berati n Tomor, Tiran, Sh. B. "Koi", 20 Ka qen i pranishm i prkthyer n Ark. e Inst. t Kult. Pop. m 1975 e q sht shfrytzuar n shrbim t problemeve studim. Vries, J. De, La religion des Celtes, Paris, Payot, 1963. VVolfram, R., Die Jahresfeuer, Wien, 1971.1 prkthyer n AE - IKP Vulcanescu, R., Mitologie Romane, Bucarest, Ed. Acad. R. Romania, 1985. sht konsultuarprkthimi. Xhaka, V, Disa zakone n festa kalendarike n Devoll, "Bul. i l Sht. t Tirans", SSHSH, Tiran, 1959, 3, f. 268 - 272. Xhagolli, A., Shtriga n mite, rite e besime t Shqiptarve. "Kult. P <

436

MARKTIRTA

", 1993, 1 - 2, Tiran, 1997, f. 61 - 70. Xhemaj, U., Relikte t kultit t gjarprit n traditn popullore shqiptare, "Gjurm. Alb. - Folkl. dhe Etn.", XIII, 1983, Prishtin, IAP, 1984, f. 23 - 33. Xhemaj, U., Reliktet e besimeve pagane e totemike n Opoj t Gors, "Gjurm. Alb." - Folkl. e Etn.", IX, 1979. Prishtin, IAP, 1980, f. 99 -112. Xhemaj, U., Ritii"thirrjes"s shiutdhe ritii "ndaljes"s breshrit, "GJA FE", 15, 1985, Prishtin, IAP, 1986, f. 27 - 39. Xhemaj, U., Rite motmoti dhe besime t tjera mitologjike agrare n Kosov. "GJA- FE", 18,1988, Prishtin, 1989, IAP, f. 7 - 25. Xhemali, M., Familja n Kurian (Fier), 1974, AE - IKP Zamarovski, V., Heronjt e miteve greke, Prishtin, "Riljndja", 1985. Zeeviq, S., Kult zmi'je kao komponent lazarice, "Glasnik Muzeja Kosova i Metohije", X, 1970, f. Po ai, Elementi nase mitologije u narodnim obredima iz igru. Zenica, Zemalski Muzei Zenice, 1973. Poai, Predvodnicinepogode ibranitjeliodnje, "Makedonski Folklor", nr. 3 4, Shkup, IZF, 1984, f. 27 - 30. Zeqo, M., Kulte t lashta n lliri, "Kult. Pop:", 1988,1, f. 75 - 78. Zojzi, Rr., Gjurmt e nj kalendariprimitiv n popullin ton, "BISH", Tiran, 1949, nr, I, f. 85-112. Zojzi, Rr., Ditarii Terrenit, 1952,AE. Zollotarjov, A. M., Rodovoj stroj i pjervobytnaja mifologija, Moskva, "Nauka", 1964.

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR


'

42

SHKURTIME EMRTIMESH

AE, - Arkivi Etnologjik n Institutin e Kulturs Popullore t Akademis s Shkencave, Tiran. AF, -Ark. Folk. - Arkivi i Foklorit n Institutin e Kulturs Popullore 1 Akademis s Shkencave. ASH, - Akademia e Shkencave e Republiks s Shqipris, Tiran ASHAK - Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovs, Prishtim B.U.SH.T. - BUSHT - Buletini i Universitetit Shtetror t Tirans. Ser Shkencat Shoqrore (SSHSH). FSH, - "shtje t Foklorit Shqiptar" - Revist shkencore e Institu t Kulturs Popullore, Tiran. ED, - Edicione, - Edicioni. ESH - "Etn. Shq" - "Etnografia Shqiptare" - Revist shkencore Institu t Histori-Gjuhsis e pastaj e Institutitt Kulturs Popullore. GJAL - GJ.AL - Gjurm. Alb. - "Gjurmime Albanologjike", - Revis Shkencore Institutit Albanologjikt Prishtins. GJA- FE -"Gjurm.Alb. - Folkl. Dhe Etn" - Revist shkencore e Institu Albanologjik t Prishtins pr foklor e etnologji. H.D. - HD -"Hylli i Drits". Revist kulturore e fetare e Franeskan^ n Shkodr. IAP - Instituti Albanologjik i Prishtins. IF - USHT - IF - ASH - Instituti i Folklorit i Universitetit Shtetror Tirans e q nga viti 1973: i Akademis s Shkencave, Tiran. IH - I.H. - Instituti i Historis i Akademis s shkencave t Republik s Shqipris, Tiran. IHGJ - I.H.GJ. - Instituti i Historis e Gjuhsis i Universitetit Shtetri t Tirans nga viti 1973: i Akademis s shkencave t Republik s Shqipris, Tiran. IGJL-ASH - Instituti i Gjuhs e Letrsis i Akademis s Shkencav Tiran.

438

MARKTIRTA

IKP - ASH - Instituti i Kulturs Popullore i Akademis s Shkencave. Tiran. ISH, - "Instituti i shk." - Instituti i Shkencave n Tiran, 1947. Pastaj u b pjes e Universitetit duke u ndar n disa institute. IZD, - Izadatjelstvo. "Jehona"- revist pr"Art, Letrsi, Shkenc, Kultur". Botohet n Shkup. KP - K.P. "Kult Pop." -"Kultura Popullore". Revist Shkencore e Institutit t Kulturs Popullore t Akademis s Shkencave, Tiran. Mak. Folk., - "Makedonski Foklor" - Revist shkencore e Institutit t Folklorit n Shkup (Maqedoni). "Njeriu" - Revist kulturore e fetare e Bashksive Bektashiane n Tiran. QA, - ASH - Qendra Arkeologjike: sot: Instituti i Arkeologjis i Akademis s Shkencave, Tiran. SA, - "Stud. Alb." - "Studia Albanica" - Revist shkencore e Akademis s Shkencave, Tiran. "SENBKPSH"-"Stud. etn. i ndrysh. bashk. n kult. pop. shq"-Studimi etnografik i ndryshimeve bashkkohore n kulturn popullore shqiptare". Botim i veant i IAP. Prishtin. SKZ, - Srpska knjizhevna Zadruga. Shtpi botuese pr libra shekncore e kulturore. "Stud. Gj: - "Studime gjuhsore". Seria e veprave t E. abejt, botuar n Prishtin, nga "Rilindja". S.H., - "Stud. Hist."-"Studime Historike". Revist shkencore e Institutit t Historis t Ak. s Shk. N Tiran. S.F., -"Stud. Fil."-"Studime Filologjike". Revist shkencore e Institutit t Histori - Gjuhsis e pastaj e Institutit t Gjuh-Letrsis t Akad. sshk. nTiran. SHA, - "Shqyrt. Alb.", - "Shqyrtime Albanologjike" pr shkenc e kultur. Botohet n Shkup. SH.B. - Shtp. Bot. - Shtpia Botuese SH.B. "N. Frashri"-Shtpia Botuese "Naim Frashri", nTiran. Shtyp. Fran - Shtypshkroja Franeskane, Shkodr. USHT - U T - Universiteti Shtetror i Tirans - Universiteti i Tirans, n Tiran. ZN - Z.N. - "Zani i Nalt". Revist kulturore e fetare e Bashksis Islame nTiran.

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

439

TREGUESITEMATIK
Amazonat 129 Amsi shih Simbolet e Amsis Animizm (Prfytyrime animiste) 18,19 Antroponimia e gjarprit 162-163 Arbresh 9, 43, 72, 376-377, 382 Arbror 9, 35, 37, 79, 219, 223, 226, 382 ArealkulturorH Artemida 119,120 AtotMalit91 Avesta 29 Balada 29 Balozi129 Bariu i Shenjt 111 Bashkjetesa fetare (harmonia, toleranca) 43 Beja (betimet) 42, 68, 71 Beja pr diell 42, 68, 71, 72 Bejaprdh42,68 Beja pr fush 42 Beja pr (me, mb)gur 42, 68, 96100 Beja pr hn 42, 68 Beja pr mal 42 Beja pr qiell 42, 68 Beja pr uj 42 Bektashi15,143,386, 387 Bendis121 Besim(et) (fillimet e besimit) 18, 37 Bestytni 39 Bijt (bijat) e llirit Bilinat29 Bindus119,121 Bjeshkt e Diellit 71 Bleta 66 Bloz 26 Bolla shih gjarpri Breva shih gjarpri Bubullima38 Bui shih Gjarpri Buka rituale 299-302 Bukla 67 Bullgart 130 Bushi i knets 68 Ceremoni 22, 23 Cikli (Kngt) i Kreshnikve 63,71, 106,114,137,163-164,191,204, 374-376,678, 383-384 Dalinat e Vers 278 Dega e Art 61 Demonologji 111-144 Diana119,120 Dielli shih Kulti i Diellit Dies(e), distar(e) 26 Dita e fests s Dians 114 Dita e Shn Mris 114 Dita e Ujit t Bekuar shih Kryeviti e festat e vitit Dita e Vers 70, 75,151, 277-278 Dita e Vers shih Kryeviti e festat e vitit Djalli (dreqi, i paudhi, i mallkuari; 101

440

MARK TIRTA
Plaku i Kopshtit 41, 134 Rrqepta136 Suta (Dhamsuta) 136 Syqeni-syqenza 133 Shndreu 135 Shpirti, htja 135 T Lumet Nat 134 Vampiri (Dhampiri) 133 Flijim-kurban 36,45, 56, 57, 61, 75, 113,116,340-357 Baladae Murimit351 Florimont 131 Formulthns 28 Frutat 299-302 Gruaja e Madhe shih Zjarret mitike Guna70 Guri i Gjirit (Qumshtit, Tamlit) 93 Guri i Kufinit 96 Guri i Rrufes (Gur t Rejs) 100102 Gurimitik 87, 92-110 Guri n funksione juridike 95-96 Gjama - gjamtar 38, 218-227 Gjama e burrave 38, 218-222 Gjama e grave 222-224 Gjarpri 36, 39, 111, 130, 132, 145170 Gjarpri n folklor 163-166 Gjergj Elez Alia 129,204, 379, 383 Gjethet e lisit 36 Gjindi 117 Gjoni e Mria (Qoku e Qyqja) 28,29 Gjuetia 64 Gjurma 129, 141,143 Hazreti (Hezri)66,117 Hna shih Kulti i Hns Historia e Sknderbeut (M. Barleti) 38 Historia e Tomorit (P Ikonomi) 88 Homoerektus 19 Homohabilis19

Dogm shih kod Doke 22, 23 Dora 321-322 Dordoleci 41, 310-312 Dorza e kashts 293-297 Dragoi (Drako, Drakone, Dragon) 41,61,82,86,111,121-132 ' Drithrat 299-302 Dudulja 311 Dukuri qiellore dhe prodhimi 264267 Dhampiri shih vampiri Dhevshtruesi 111 Dhia e egr 62-64 EMiraeMalit58 Epi i Gilgameshit 29, 222 Etnokultur 8,12,45 Etnologjiareligjoze16 Evemeri (evemerizmi) shih Shkollat mitologjke Evoluimi i kulteve, miteve 29, 49 Fatiet 38 Fatmirat shih Ort dhe zanat Fenikas166 Festa e malit shih Kryeviti e festat e vitit Figuramitike 132-136 Angu136 Dhevshtruesi 136 Gjigantt (Dedalij, elin, gog, judej, judi, katallaj, roman, vigan, xhudhi) 132-133 Herri (njeri xhuxh, thopi) 133 Ksheta (Nusja Shapulic, Nusja e Bukur, Cuca e Liqenit, Nusja e Ujit, E Bukura e Dheut, Zana e Ujit) 111,134 Judi135 Laura 135-136 Lugati 72,111,133 Plhurza 136

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR


Homosapiens 19 Hudhr26 Hyjni ilire 37 Andini 37 Bindi 37 Diana 37 Ika37 Jupiteri i Partinve 37 Latra 37 Medauri 37 Menzana 37 Redoni 37 Sentona 37 Silvani 37 Thana 37 Vidasus 37 Hyjnia kalors 36, 37,131 Ika119 Iliada29 llirt 51-52, 77, 79, 118, 119, 166168 Islamizm (emra islam, mitologji islame, rite, praktika, festa e kulte islame, vende e objekte) 8, 41,

441

43,45,48,50,58,68,101,126,
385 Itoks shih Gjarpri Kafsha e keqe 38 Kalevala 29 KalorsiTrak130 Kaprolli 64-65 Karakteri shpjegues (informues) i mitit 32 Kashta e Kumbars 265 Krkime mitologjike n Shqipri 35 -44 Kng gjestesh (Knga e Rolandit) 29 Kibela (Nna e Madhe e Frifve) 100 Kod(e)18

Kraleviq Marku 125,129,130,137 Krishtrim (emra t krishter, mitologji e krishter, rite, praktika, festa e kulte t krishtera, vende e objekte) 20, 38,39,41,43,45, 48, 50, 52, 58, 63, 68, 143, 292, 385, 386 Krishtlindje (krshndella) 15, 24 Kshetashih Figura mitike Kthimi i diellit pr ver shih Kryeviti e festat e vitit Kuedr(a) (kulshedr) 38, 39, 41, 61, 72, 82, 86, 101, 108, 111, 121-132,170 Kult(e) (fetishe, shkaqet e lindjes) 9,16,19,41 Kulti i Diellit 37, 65, 68, 69, 71, 72, 73, 78-83 Kulti i dors 37 Kultiigurit 44,84-100,106110 Kulti i Hns 37, 68,70, 72, 73,74 Kulti i shkmbinjve 85 Kultiishpellave84-100 Kulti i Tomorit 43 Kulti i yjeve 68 Kulte bujqsore e blegtorale 41, 244-275 Kafsh e mjete t bujqsis (kau, parmenda, plori) 267-271 Kryeviti e festat e vitit 249-263 Kulte t jets familjare 171-215 Kujtimi i t parve, paraardhsve 205-214 Nna (Mma)e Vatrs 41,176-181 Ora e njeriut e shtpis 181 Simboiet e Amsis 186193 Shtriga 111,193-194 Trashgimi i emrave vetiak

442

MARKTIRTA
Lmi 293-297 Lisi i Art (i Florinit) (Koman) 60 Lisi i Bardh (Qarrisht-Mirdit) 5960 Lubia61 Lugat shih figura mitike Llazore shih Kryeviti e festat e vitit Magji - magjistar 19,21,22,23, 24, 25, 26, 27 Mahabharata 29 Mali i Kuedrs 72 Matriarkat Mbetza 7 Mbijetoj(a) 7,11,19,21,41,44,51, 53,68 Megalit-menhir 102-106 Mesjeta 35,37 Meshah(G\. Buzuku) 38 Metodologjia (metodat) e studimitt mitologjis 45- 47 Mirat 38 Miti dhe bashksia etnokulturore 33 Miti dhe religjoni 27-34 Mithos18 Mitologji ilire 36 Mjeshtri e zeje 313-357 Mjete-vegla-objekte jetese 320-329 Monoteizm - monoteist(e) (besimi monoteist, kult monoteist) 8,13, 14,17,20,21,27,45,50 Muji dhe Halili 137 Murana 87 Nartt 29 Nevruzi 15,299 NnaeDiellit41 NnaeVatrs -shihKultetjets familjare Nibelungt 29 Nuset e Malit shih Ort dhe zanat Njeriu i Mir 117 Njeriu Jeshil 117

(emrat shqiptar) 194-205 Kulte t natyrs 48-83 Kulti i liqenit 61 Kulti i lisave 55, 58-60 Kulti i mrizave dhe burimeve 53-55 Kulti i rrugve 56 Kulti i vendpushimeve 56 Kulti i bimsis 288 Kulti i gjallesave 62-68 Kulti i Blets 66 Kulti i Bukls 67 Kulti i Bushitt Knets 6768 Kulti i Dhive t Egra 62-64 Kulti i Kaprollit 64 Kulti i Shqiponjs 65 Kulti i Ujkut 66-67 Kulti i numrave 358-389 Njshi 363 Dyshi 363 Treshi 360, 363, 366, 369, 371 -377 Katra 363-364 Shtata 361, 364, 370, 377379 Teta 366 Nnta 366, 378-382 Dhjeta 364 Dymbdhjeta 364,367,370, 382-387 Dyzeta 364, 388-389 Shtatdhjeta 365 KultiiRHESUS116 Kultura e Komanit 80 Kumbaria (kumbara) 43 Kundrmagji 26 Lamiet 130 Lashtsi 3 5 - 3 7 Latra119 Legjendat mitike 28,29,38,54,5860,67,90,95,97-98, 101, 123, 140,143,164,387

MITOLOGJIA ND
Nj Shtatori shih Kryeviti e festat e vitit Odiseja 29 Ort e zanat 38, 39,41,44, 53, 54, 56,58,62,63,74,91,111-121 T prbashktat dhe ndryshimet mestyre 181-186 Origjina e besimeve 41 Origjina etnike e miteve dhe riteve 42,44 Ornamentika - motivet 79, 80 Pagan - Paganizm (amsi, besim, burim, dukuri, element, emr, gjysmpagan, kult, mbijetoj, mendsi, objekte, rit (ritual), rrnj, tempull, tradit, zanafill) 7,14,27,37,38,39,41,45,49, 50,52,60,62,75,109 Pani119 Parafetare (parareligjoze) 20 Paraindoeuropian (trashgimi) Paramonoteizm 21 Patriarkat Paudhi (i) 62 Persiant e vjetr 76 Prshndetsi kmbmbar 302307 Plaka e Krozhs 38 Plaku i Kopshtit shih Figura mitike Poligami 20 Politeist - Politeizm 17,19, 20, 21 Religjoni - shkencat e religjonit 16, 17,21 Religjioni pagan shih paganizmi Rit (ritual, skenar mitiko-ritual, skenar magjiko-ritual) 21 -27,32, 36-38,41,44,47,91 Buzmi 38, 41, 282-288 Dita e Vers 26, 44, 91 Dita e Zojs 38 Inicime 27

SHQIPTAR

442

Kolendra 26 Kthimi i Diellit pr Ver 38 Martesa 27 Nata e Buzmit 26 Nata e lindjes 26 Nevruz 26, 299 Nj Shtator 26 Smundje 27 Shn Gjergj (Dita) 15, 25, 26, 38 44, 75, 91 Shn Gjon (Dita) 26, 38 Shn llia 38 Shn Mri (Dita) 75 Vdekja27 Viti i Ri 38 Rite pellazgo-greko-ilire 36 - 37 Ritet kalendarike 44,276-312 RobinHudi 29 Rosku 111 Rumunt118, 121, 130 Rushajt shih Kryeviti e festat e viti Rrethimi i Shkodrs (M. Barleti) 3* Rrufeja38, 83,100-102 Rrushi (hardhia, vreshti) 297-299 Sakrifica njerzore shih flijimi SariSalltik143 Serbt118 S/d/29 Silvani 119,120 Simbolet 70 Sinkretizmi i miteve 29 Struktura e miteve 29 Sumert 146 Svetovidi 130 Syri i keq 26, 66, 324-326 Shah-Name 29 Shamanizm 20 Shefc 26 Shejtani 62 Shejti 66 Shn Aleksandri 60

444

MARK TIRTA
Trash mullar (rrfenj) 328-329 Tymosja e bagtive 279-281 Tyrbja e Ali Babs (Tetov) 93 Thana (hyjnesh ilire) 119 Thngjill 26 UjteBardh141 Ujrat pr bujqsi e blegtori 307-310 Ujku 26, 66-67 Ushqimet 299-302 Vampir shih figura mitike Vajtimi 218-227 Vajet e grave 222-224 Varr - varrim (Kulti i varreve, guri i varrit, dheu, kodrvarre ilire, varre kristiane e muslimane) 37, 39,102-106,234-240 Vdekja74,216-243 Njjtsia dhe ndrthurja e riteve 241 243 Shrbimi n at jet 228 Shpirtiitvdekurit227 Vllamria 43 Vth() 37 Vidasus119 Vigan111 Viktoria 36 Vilat 129 Viti i Ri shih Kryeviti e festat e vitit Vitoria 41,111,148 Xhind(et) 58, 61, 62 Xhubleta 69, 70,157 Zakon(e) 22 Zana shih Ort e Zanat shqiptare Zanafill e miteve 29; 41 Zna(Zine)120 Zibelsurdusi i Trakis 130 Zjarret rituale 41,276-281 Djegia e kashts 277-279 Zmaja129 Zogjt fatidik 37 Zhurma e ens s bakrit 36

Shn Germeni 130 Shn Gjergji 66,117,130,131 Shn Gjergji shih Kryeviti e festat e vitit Shn Gjini shih Kryeviti e festat e vitit f Shn Gjoh shih Kryeviti e festat e vitit Shn llia 130,131 Shn Martini 66,117 Shn Mitri shih Kryeviti e festat e vitit Shn Nikolli shih Kryeviti e festat e vitit Shkolla kulturore historike 20 Shkoliat mitologjike Evemerizmi 30 Simbolizmi 30 Shkolla (teoria) filologjike 30,31 Shkolla (teoria) natyrore 30, 31 Shpella kulti 106-110 Shpirti i Zjarrit 179 Shqiponja 65 Shtegtimi i miteve 29 Shtpia-trualli-ndrtimi 330-339 Shtjesk 26 Shtojzorreshat shih Ort dhe zanat Shtojzovallet shih Ort dhe zanat Shtriga shih Kulte t jets familjare Shumer 125 Tatuazh 81 T Bardhat shih Ort dhe zanat T Lumet shih Ort dhe zanat T Mirat shih Ort dhe zanat TShumat 209-211 T tretat e nats 179 Toksi shih gjarpri Toponimia e gjarprit 162-163 Totemizm (totem, totemike) 19, 20,66-68,145-170 Tradit 22 Trakt119,130

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

4^

TREGUESIGJEOGRAFIK
Af rik 106 Alpet e Shqipris 55, 64, 75,124, 190,217 Angli 106 Arabi 146 Ararat(lrak)77 Arni(Kuks)141 Art 348 Asiri 77 Astrevita (Gurakuq - Tiran) 57 Barbullush (Shkodr) 277-279 Baz(Mat)143 Bend-Malsi e Bends 155, 328 Berat188,189,285,294 Bilisht (Kor) 277 Bishan (Vlor) 304 Bjeshkt e Oroshit (Mirdit) 95 Blinisht (Mirdit) 235 Borov(Prmet)310 Bosnje 69, 81 Brataj(Vlor)101 Bukl (Mirdit) 75 Bukmir (Mirdit) 386 Bulgarec (Kor) 277, 281 Bulgr (Mirdit) 194 Bulqiz 141 Bullgari 106,129 Cakran (Fier) 192 Cernic (Malsia e Gjakovs) 57 amri 113 erm (Pogradec) 277, 285 idhn(Dibr)150 uka e Tomorrit 75 Dardh (Berat) 64, 277 Dedaj(Shkrel)105 Devoll(krahina)311 Dibr280, 385 Drenic 190 Dibr113 Dukagjin 70, 74, 75,150,157,16 188,189,219,228,283-284,29 303, 334, 372 Dukat(Vlor)136 Egjipt77, 146 Elbasan 58,148, 348, 372-373 Etna 82 Fang(Mirdit)108 Fier285 Franc 106, 146 Fusha e Shkodrs 277 Fush-Arrs 285 Gor(Kosov)318 Gostivar 109 Gostivisht (Kolonjl) 281 Gradec 88 Greqi 81,146, 219,223,226 Gryka e Selits (Mirdit) 141 Gryk Macukull (Mat) 58 Gurt e Dragojve (Dean) 93 Gurt e Dragojve (Ura e Vezii Kuks)93 Guri i Bolls (Vor-Tiran) 93

446

MARK TIRTA
Kalaja e Dods (Lum) 89 Kalimash (Kuks) 183 Kamnik (Kolonj) 192

Guri i Burrave (Prisk e MadheTiran) 90 Guri i Dragonit (PreshevKumanov) 93 Guri i Gziqit (Mirdit) 95 Guri i Grave (Prisk e MadheTiran) 90 Guri i Gjall (Malsi e Tetovs) 91 Guri i Kapindollit (Malsi e Tetovs) 92 Guri i Ndrikulls (Puk) 89 Guri i Nuses (Kalaja e Dods) 89 Guri i Qyqes (Kalaja e Dods) 89 Guri i Shenjt (Kabash-Puk) 89,89 Guri i Shn Gjergjit (KalishtGostivar) 92 Guri i Shn Palit (Kabash-Puk) 89 Guri i Vajzs (Kalisht-Gostivar) 92 Guri i Zi i Pesinonts (Frigi-Azi e Vogl)100 Guri i Zi (Ka'aba) (Mek) 100 Guricaj (Durrs) 143 Gurra e Domgjonit (Fand) 108 Gusmar (Tepelen) 285 Gjakov 347 Gjallica e Lums 75, 87, 115, 120 Gjermani 106 Gjurma e Shejtit (Orosh-Mirdit) 89 Haemus (Rodope) 121 Has190, 279 Hebron 77 Helshan (Kuks) 279 Hercegovin 69,129 Himar136, 285, 337 Hot157 lball(Puk)157 lliri 37, 69, 80,166,192,365 Indi 106 Ishulli i Rodit 81 Ishujt Lipari 82 Kabash (Puk) 89, 90 Kalaja e Dalmaces 74

Karaburun 64
KaradakiShkupit113 Kastrat157, 194 Kavaj 348 Kelmend 232 Kneta e Karavastas 61 Kin 77 Koaxhik (Dibr) 141 Kolonj 94, 266, 311 Koman (Puk) 60, 80 Kor 157 Kosov63, 152, 159,286,24 Kosov (Prmet) 298, 380 Kosharisht (ermenik) 63 Kraj 93 Krasniqe 376

Kroaci 129
Kroi i Xhazit (Shkrel) 62 Kroi i Zi (Orosh) 54 Kroni i Bardh (Vel-Lezh) 62 Kroni i Gjoit (Orosh) 60 Kruj70, 141,294 Ku (Kurvelesh) 154, 157, 234 Kuks 290 Kulme(Mirdit)106 Kumanov 109 Kunora e Selits (Mirdit) 62 Kurbin 385 Kurjan (Mallakastr) 190,299 Kurvelesh 72 Kushe-Hot105 Labri 55, 57, 61, 62, 64, 67, 72, 74, 78, 82, 113, 157, 158, 162, 185,188,301,308,333,348 Lama t idhns (Dibr) 141 Leshic (Prmet) 285, 304 Lmi i Lejkerit t Malit t Bognics (Labri) 57 Liqenet e Lurs 61

M I T O L O G J I A NDR SHQIPTAR Liqeni i Germanit 61 Liqeni i Mbasdejs 61 Liqeni i Qafshtams 61 Liqeni i Rikavecit 61 Liqeni i Shkodrs 75,167 Lis - Lissus 77 Lisi i Kroit t Zi (Orosh) 54 Logu (Krshi) i Zanave (Isniq, Pej) 113 Lubonj (Kolonj) 281 Lugina e Orontit (Greqi) 146 Lugina e Vjoss 78 Lugu i Errt (Orosh) 57 Lugu i Zrs (Vuno-Sarand) 93 Lujt e Shejtit (Orosh-Mirdit) 89 Llng (Pogradec) 90 Macukull(Mat)141,334 Maja e Dervishs (Macukull-Mat) 75 MajaeHekurave75 Maja e Koritnikut 75 Maja e Runs 75 Maja e Sukaj (Grud) 75 Maja e Shlbuemit (Lezh) 75,77 Maja e Shklzenit (Tropoj) 75 Maja e Tomorit shih Tomori Malsi e Gjakovs (Tropoj) 57,69, 70, 75, 105, 113, 157, 228, 376 Malsi e Lezhs 70, 341 Malsi e Madhe 67,69,74,105,113, 150, 162, 188, 191, 217, 219, 287 Malsi e Tirans 157 Mali ipin 108 Mali Hem (Peoni) 77 Mali i Bukanikut (Shpat) 115,116 Mali i Kndrevics 75,87,115,120 Malii Pangjeut77 Mali i Rumies75, 87-88,115 Mali i Zi 63,64 Mali Sinai 77 Mali iSh'n Ilis 115 Maliq192

Maqedoni 63, 64,152 Martanesh214 Mat (krahina, malsia) 55, 58 70,310,333,341,385 Menkulas (Devoll) 277,305 Mesopotami 77,125,146 Mrkurth(Mirdit)102 MrturiGurit 157 Mirdit 54, 58,70,74,75,113, 143,148-149,158,191,211 219, 228, 284, 294, 301, 310,334,385 Mrizet e Letit (Orosh) 54 Mrizi i Vathit t Prlals (L Orosh) 54 Mrizi i Zanave (Temal, Pult) 11 Myzeqe 68,151,156,177,190, 277, 294, 300, 337, 388 Nnshejt (Mirdit) 97 Nikaj-Mertur 70, 74, 75, 108, 157,232,284,377 Norik78 Ofis(Greqi) 146 Opoj (Kosov) 318 Orashe (Sharr) 105 Orosh (Mirdit) 143,159, 207; Ostren i Vogl (Dibr) 280 Paftal (Berat) 298 Pangjeu78,121 Paplekaj (Nikaj-Mertur) 308-3C Paramithi 120 Pashtrik 75, 87, 113, 115, 12( Peoni80,121 Persi 77 Prmet 64, 299, 300 Prroi i Zrs (Vuno-Himar) Pshtjesh(Mirdit)141 Piqeras (Sarand) 285 Pishkash (Librazhd) 141 Pojan (Fier) 228 Polen (Kor) 277 Potom (Skrapar) 277

448

MARK TIRTA
Shpella e Shn Gjergjit (Besh-Dajt) 108-109 Shpella e Shn Gjergjit (Shmilermenik) 109 Shpella e Shn Marens (LlngPogradec)90,108 Shpella e Shn Vlashit (Kurbin) 109 Shpella e Shkambit t Kuq (Kelmend) 113 Shpella e Zrs (Paramithi-amri) 93,113 ShpellateBruit(Mat)109 Shpellat e Vels (Vlor) 109 Terpan (Berat) 277 Tetov (Malsia e Tetovs) 93,109, 110,113,325 Tiran296,318 Tomadhe 155 Tomaros (Janin) 121 Tomoric 156, 157,208 Tomorri (maja, mali, zona) 62, 64, 65,82,87,115,120,121,180 Topusko (Bosnje) 119 Trak 69, 77, 79,116 Triepsh 157 Tropoj shih Malsi e Gjakovs (Tropoj) Ulqin 66, 347 Varret e Gogve (Marmull-Gjakov) 105 Vashtmi (Kor) 281 Veleik113 Vodic (Kolonj) 281 Vorret e Krushe (Malsi e Tetovs) 105 Vrima e Dragojve (Shpirag) 93 Vrima e Kuedrs (Sirak-Berat) 93 Za(Kosov) 105 Zadrim 232,277,294, 385 Zanza e Malit (Kapindoll-Tetov) 92 Zojz(Has)105 Zhonz (Orosh) 60

Prevez 347 Prizren 151 Puk 70,232 Qafa e iks (Labri) 57 Qafa e Drrass (Labri) 57 Qafa e Kudhsit (Labri) 57 Qaf-Lur141 Qarrisht (Mirdit) 59 Rubik 89 Rugov 113,219 Rrafshi i Dukagjinit 75,159 Rranzat217 Rrasa e Zans (Kelmend) 93, 113 Rrz (Tepelen) 285, 300, 303, 308 Sarisalltik (Kruj) 75, 89, 109,126 Selc e Poshtme 132, 167 Serbi 118,129 Skrapar58,157 Smokthin (Vlor) 72, 73 Sopik (Sarand) 277 Split 120 Stakaj(Nikaj-Mertur)108 Suharek (Kosov) 141 Shalae Bajgors 113 Sharr113 Shelcan (Elbasan) 277, 304 Sheper277 Sheshi i Gjon (Orosh) 60 Sheshi i Mllezs (Lumi i VlorsLabri) 56, 57 Shngjone (Orosh) 60 Shijak90 Shkalla e Lopsit (Labri) 57 Shkalla e Shejtit (Orosh-Mirdit) 89 Shkambi i Rajs (Nikaj-Mertur) 113 Shkambi i Zanave (Tropoj) 93 Shklzen113 Shkmbi i Stradomit 88 Shkodr191,221,350,373 Shkup152 Shpella e Balles (Martanesh) 108

MITOLOGJIA NDR SHQIPTAR

TREGUESIIPERSONAVE
Adamnan 353 Ajeti, Idriz 111,273 Aleksandri i Madh 166 Alikaj, Rebi 43,124,219 Anamali, Sknder74 Andrea, Zhaneta 192 Apostoli, Mihail 221 Argondizza, A. 43 Armandov, Mihail 144 Barcata, Fabian 194 Bardhi, Frang. 38 Basler, D. 167 Begolli. M. 208 Berhami, 1.189 Beschi, L 121 Beth, K. 19 Biaku (familja) 63 Boissen, H. 195 Borgeaud, V. 119 Boletini, Isa129 Bou, Ami 40, 112 Buda,Aleks10 Budi, Pjetr38, 221 Bushati, Hamdi 43 Buzuku, Gjon 38 Caka, Qamil 337 Ceka, Neritan132,167 Ciceroni, M. T. 81 Curri, Bajram 129 abej, Eqrem 10,44,111,112,119,

148,151,248,283 ajkanoviq, Veselin 117,130, 1 305 ufja, Ali 154 Daka, Palok195 Dalliu, Ibrahim 25,43,135,318 Degrand, A. 40, 60 De Rada, Jeronim 43 Dine, Spiro 43 Dukagjini.Z. 210 Durham, Meri Edith 42, 65, 69, 106,112,162,248 Durkheim, Emile 19 Eliade, Mircea 15, 89, 101, 1 120,131,144,343,348 Erenrah, P. 21 Eskili 77 Ferri, R. 146, 165 Fetiu, S. 44 Fico, A. 306 Filip, I.368 Filipevi, M. S. 152 Forbenius, L. 353 Frashri, S. Th. 43, 378 Frejzer, G. 89 Frejzn,J.G. 15, 61,287, 312 Garasanin, D. 193 Gennep.A. V. 32 Giordano, Emmanuele 195 Grebner, F. 21

450

MARK TIRTA
Kostallari, Androkli 195 Kosven, M. 291 Krappe, A. 19,32,146 Krasniqi, Mark44 Kristoforidhi, Kostandin 64-65 Kulisiq, S. 168 Kurti, Donat 383 Kusi.Xh. 178 Lambertz, Maximilian 40, 42, 111, 112,130,248 Lapis, V. 223, 226 Livi, Tit 77 Lord,Albert125,137 Lubock,Xh. 19,20 Luli,DedGjo129 Luli, R217 Lleshi i Zi i Mirdits 129 Lleshi, Gjet 97 Maksimi prej Tiri 81 Mehmeti.F. 159 Meyer, Gustav40,119 Milter, Z. 78 Mitko, Thimi 43 Mitrushi, Llambrini 195,228, 388 Mos, M. 19 Muka,Ali331-339 Mustafa, M. 44 Myrto, Halil 131 Ndocaj, Filip 178,186,188 Nilson, M. P. 81 Nopcsa, Frans Baron 42,60-63,66, 69,106,112,114,120,130,148, 207, 248, 266, 283, 316, 320 Nushi, Jani 151,157,177,190,266, 389 Onuzi, Afrdita 190, 317, 324, 326 Osmani, E. 91,93,110,381 Otto, T. 19 Palaj, Bernardin 112,150,209,283284

Gurakuqi, Gaspr 382 Gusho, Gj. 90 Gjabri, Fejzulla 89, 387 Gjeovi, Shtjefn 69,85-86,94,96101, 112, 159, 199, 316, 328, 337,339,340,342,371,372,389 . Gjergji, Andromaqi 44,75,120,188, 281 Gjini, Ramiz 150 Gjonbalaj, H. 386 Haberlandt, M. 120 Hahn, Johann Georg von 40, 112, 148, 206, 285, 298, 300, 303,42 Hajtun, D. E. 168 Halimi, Kadri 44 Harapi, Zef Mark 25, 60 Haxhihasani, Qemal 44, 63, 72, 163, 165, 183, 191, 204, 223, 266,281,299,311,354 Herodoti 76, 78, 81, 366 Hilka, A. 131 Ikonomi, Perikli 88 Isambert, I. A. 89 Jankaj, F. 319 Jaku, Preng 59 Jireek, Kostantin 119 Jokl,Norbert119 Jubani, Bep356 Kacorri, Thoma 195 Kamaj, Ahmet Cen 356 Kamarda, Dhimitr 149 Kamsi, Kol 43, 67, 72, 73, 289, 302, 303, 308 Karafili, Lluk43 Karma, Gjon 156 Kaza, Gjet 96 Keta, A. 156 King, I.H. 19 Kolea, sotir 43 Korkuti, Muzafer192

MITOLOGJIA NDER SHQIPTARE


Pedersen, Holger40,148 Perdika 81 Pettazzoni, R. 19,114 Pichard, Ch. 166 Plato 81 Plutarku 166 Prelaj, Marian 24,217,294,298 Prendi, Frano77,192 Qiriazi, Dhori 94 Sadiku, Hilmi280 Sako, Zihni 354 Selimi,Yllka195,232 Sirdani, Marin43 Sknderbeu 129,140-142 Spahiu, Hna74 Stipevi, Aleksandr 80,146,147, 365 Straboni 81,366 Statovci, Drita 44 Sulejmani, Fadil 44 Suma, Ndoc43, 136, 184 Svoronos, N. 77, 78, 80,114 Shahnoviq, M. J. 361 Shkurti, Spiro 278,301 Shmid, M. 78 Shmidt, W 20 Shpendi, Mehmet 129 Shternberg, L. J. 61, 77, 179, 186,

45

200 Shtjefni, Kol43 Shuflai, M. 379, 385 Taipi, Kasem 43 Tase, Pano 159 Taylor 352 Tirta, Mark181 Tokarjev, S.A. 165,168 Tomiq 384 Trandaphillos, D. 117 Turchi, N. 180 Thalloczy, L. 79 Ui,Alfred44 Vasa, Pashko 68 Vestermach, A. 20 Vide, K. 301 Vreto, Jani 43 Vuji,Mark67,75 Vukanoviq, T P. 290 VVerbernin, G. 19 Xhaka, Vasil 43 Xhagolli.Agron 194 Xhemaj, U. 44 Xhemali, E. 190 Zeeviq, S. 151 Zojzi, Rrok44, 120, 162, 248, 24 277-278, 284, 384 Zheku, Koo 77

CIP Katalogimi n botim BK Tiran Tirta, Mark Mitologjia ndr shqiptar / MarkTirta. Tiran: Shkenca, 2004. 452fq.;...cm. Indeks ISBN 99927-938-9-9 398.3/.4(=18) (048.83)

Shtypshkronja "Msonjtorja" Tiran, 2004

ISBN: 99927-938-9-9

mimi: 450 lek

You might also like