1

Ryszard Stachowski Instytut Psychologii Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu MIT ZAOYCIELSKI PSYCHOANALIZY U podoa mitu zaoycielskiego psychoanalizy le dzieje jednej z najbardziej znanych i brzemiennych w nastpstwa chorb w historii (Macmillan, 2007, s. 34), ktrej leczenie odegrao kluczow rol w rozwoju psychoanalizy (Schultz i Schultz, 2007, s. 398), gdy to od niego zacza si waciwie psychoanaliza (Gay, 2003, s. 77). A tak o tym przypadku mwi sam Freud na wykadzie dla lekarzy wiedeskich w roku 1893: Przypadek ten pozostanie na zawsze doniosy dla studiw nad histeri, bya to bowiem pierwsza sytuacja, gdy lekarzowi udao si przewietli wszystkie symptomy stanu histerycznego, gdy udao si pozna pochodzenie kadego symptomu, zarazem za znale sposb zmuszenia ich do zniknicia; by to, by tak rzec, pierwszy wyjaniony przypadek histerii (Freud, 2001a, s. 9). Czy na pewno? Przeledmy jego przebieg 1 . W listopadzie 1882 roku Josef Breuer (18421925), wiedeski lekarz oglny i fizjolog eksperymentalny, przyjaciel i jeden z dwch bezporednich mistrzw Freuda2, opowiedzia mu o przypadku chorej, ktr leczy od 1 listopada 1880 roku do 7 czerwca 1882 roku. Bya ni Bertha Pappenheim (18591936), ktra przesza do historii psychoanalizy jako Anna O. Bezporedni przyczyn rozpoczcia leczenia by nerwowy kaszel, ktry towarzyszy oglnemu pogorszeniu stanu zdrowia fizycznego pacjentki, spowodowanemu przypuszczalnie nadgorliw opiek nad ciko chorym na ropie okoopucnowy ojcem. Breuera uderzyo jednak niecodzienne zachowanie Berthy, zwaszcza pojawiajce si popoudniami stany autohipnotyczne, a take chwile nieobecnoci, w ktrych nie wiedziaa, co si w tym czasie dziao. Na tej podstawie Breuer rozpozna u niej chorob psychiczn. I ten wanie przypadek zapocztkowa zainteresowanie Freuda zaburzeniem, ktre nazwano nastpnie psychonerwic, a wsppraca z Breuerem nad podobnymi przypadkami wywara decydujcy wpyw na dziedzin, ktr Freud stworzy (por. Macmillan, 2007, s. 34).

Jest to skrcona i poprawiona wersja rozdziau mojego autorstwa Prawda ma struktur kcji. Breuerowska metoda katartyczna prekursorsk metod psychoterapeutyczn? (s. 493517). W: Brzeziski, J. M. i L. Cierpiakowska (red.), Zdrowie i choroba. Problemy teorii, diagnozy i praktyki. Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne: Gdask 2008.
2

Drugim by wybitny neurolog i psychiatra wiedeski Moritz Benedikt (18351920).

Breuer na bieco sporzdza notatki z przebiegu leczenia Anny O., a Freud musia zna ich tre, skoro po latach bdzie wspomina: [Breuer] wielokrotnie odczytywa mi fragmenty historii tego przypadku, z ktrych odniosem wraenie, e dla wyjanienia nerwicy dokona znacznie wicej ni ktokolwiek wczeniej (Freud, 1991, s. 20). To prywatne sprawozdanie Breuera ujrzao wiato dzienne dopiero w roku 1978, kiedy to Albrecht Hirschmller, psychoterapeuta i historyk medycyny z Uniwersytetu w Tybindze, zamieci je w swojej ksice, bdcej jego rozpraw doktorsk, ktra w tumaczeniu na jzyk angielski ukazaa si jedenacie lat pniej. Oficjalnym natomiast rdem wiedzy o przypadku Anny O. jest opis przebiegu jej terapii, ktry Breuer specjalnie opracowa jako rozdzia drugi w napisanej wsplnie z Freudem i opublikowanej w 1895 roku a wic dopiero po trzynastu latach od zakoczenia kuracji! ksice Studien ber Hysterie3. W przedstawionej tam relacji Breuera z historii choroby Anny O. miaa ona przebiega w czterech dajcych si wyranie rozdzieli fazach 4. W chwili zachorowania pacjentka bya dwudziestojednoletni mod, czarujc i niezwykle wyksztacon osob, ktra zachorowaa pielgnujc uwielbianego ojca (Freud 1991, s. 20); wybitna inteligencja, wietna pami, nadzwyczajny dar kojarzenia, wnikliwa intuicja. Z tych powodw prby jej oszukania zawsze kocz si niepowodzeniem (...) Bardzo monotonne ycie ograniczone do rodzinnego krgu (...) szuka substytutu w namitnej mioci do ojca, ktry j rozpieszcza, oraz w wysoko rozwinitym talencie do poezji i fantazjowania (zob. Gay, 2003, s. 78). Po mierci ojca u tej modej dziewczyny wystpiy typowe symptomy histerii: parali czonkw, skurcze, brak wraliwoci, zaburzenia mowy i widzenia. Ponadto stanowia ona jeden z przypadkw podwjnej osobowoci, znanych z literatury ju na pocztku XIX wieku (...) Przejcie z jednej osobowoci w drug wizao si z faz autohipnozy, w czasie ktrej przedstawiaa ona ca mas szczegw ze swego ycia (Chertok i de Saussure, 1988, s. 82). Dzi wiemy, e Anna O. okazaa si wzorcow pacjentk midzy innymi dlatego, i sama wykonywaa znaczn cz pracy koncepcyjnej (Gay, 2003, s. 78; por. Freud, 1991,

W poprzedajcym o dwa lata ksik doniesieniu wstpnym (Breuer i Freud, 1986) autorzy krtko nawizuj do przypadku Anny O.
4

Pomijam z koniecznoci szczegowy opis poszczeglnych faz, ktry polski czytelnik znajdzie u Macmillana (2007, s. 3541).

s. 11, przyp. 6). To wanie ona mwieniu Breuerowi w stanach wieczornej autohipnozy 5 o pochodzeniu swoich gwnych objaww: przykurczw, porae, zaburze czucia, zaburze suchu i wzroku oraz innych objaww nadaa nazw leczenia mwieniem (talking cure), znamionujcego czwart faz jej choroby (por. Macmillan, 2007, s. 39). I chocia sam Breuer przedstawi Ann O. jako wynalazczyni leczenia mwieniem, to jak twierdzi Macmillan nie doceni tego, co kryo si za jej inwencj, dominacj i ukierunkowaniem, jakie temu leczeniu nadaa. Freud, a take wikszo dzisiejszych komentatorw, rwnie nie docenili znaczenia tych elementw (Macmillan, 2007, s. 44). Nie doceni go take Gay, skoro mg napisa: Gdy wemie si pod uwag, jakie znaczenie Freud nauczy si przypisywa darowi suchania, niezbdnemu u analityka, jest do oczywiste, e pacjentka przyczynia si do powstania teorii psychoanalitycznej w prawie rwnym stopniu co jej terapeuta Breuer czy teoretyk Freud (Gay, 2003, s. 78). Tylko e tu nie chodzi o suchanie tego, co mwi pacjent, lecz o suchanie pacjenta, ktry kieruje swoim leczeniem! Oto przykad tego, jakie znaczenie Freud nauczy si przypisywa darowi suchania, niezbdnemu u analityka: [Pacjent]: Teraz nasuwa mi si co, co z pewnoci nie ma adnej cznoci z naszym tematem. [Freud]: Prosz si powstrzyma od wszelkiej krytyki (...) [Pacjent]: Nie widz zreszt ani zwizku, ani koniecznoci, by o tym mwi. [Freud]: O zwizek ja si zatroszcz (...) (Freud, 1987, s. 43, 44). Dwa rnice si opisy przebiegu leczenia Anny O. Na jakiej podstawie Macmillan doszed do tak radykalnego wniosku? Przeprowadzona przez niego wnikliwa analiza porwnawcza obu tekstw: oryginalnych notatek Breuera z 1882 roku i jego oficjalnego sprawozdania z 1895 roku wykazaa tak istotne rnice w treci, e autor tego porwnania mg stwierdzi w konkluzji, i przypadek Anny O. stanowi nader wt podstaw dla stworzenia czy to teorii, czy terapii histerii. Notatki dotyczce tego przypadku nie tylko mwi do wyranie, e pacjentka nie zostaa wyleczona, lecz pokazuj ze szczegln ostroci, i ani Breuer, ani Freud nie rozumieli, w jakim zakresie wpywaa
5

Z tego, jak Freud w kilku miejscach relacjonuje sposb, w jaki Breuer stosowa hipnoz, wynika, e po wprowadzeniu chorej w stan hipnozy wypytywa j o pochodzenie konkretnego symptomu, o to, kiedy pojawi si on po raz pierwszy i co sobie pacjentka w zwizku z tym przypomina (por. Freud, 2001a, s. 9); wprowadza pacjentk w stan gbokiej hipnozy i nakazywa jej, aby opowiadaa o tym, co j gnbi w danym momencie (Freud, 1991, s. 20); (...) przy duym wzruszeniu w stanie hipnozy chora przypominaa sobie, w jakich okolicznociach objawy wystpiy po raz pierwszy (Freud, 1992, s. 12). Ale to nieprawda. Oryginalne notatki Breuera z przebiegu leczenia Anny O. mwi wyranie, e leczenie mwieniem dokonywao si u niej tylko podczas wieczornych stanw autohipnozy (zamglenia hipnotycznego) (Hirschmller, 1989; por. Macmillan 2007; por. Breuer i Freud, 1986, s. 634). Breuer wywoywa hipnoz dopiero na kocowych etapach leczenia (gwnie w 1882 r.), a wwczas tylko rano i wycznie w celu uzyskania listy tematw, ktrym mia by nastpnie powicony wieczorny seans autohipnozy. Nawet kontekst, w jakim Breuer wypowiada si o swoich prostych metodach, wskazuje, e nie stosowano ich przedtem (Macmillan, 2007, s. 45).

ona na przebieg leczenia, ani te nie pojmowali znaczenia tego faktu (Macmillan, 2007, s. 34). Rnica jeszcze bardziej rzuci si w oczy, jeli zwrcimy uwag na to, jak w pniej opublikowanym sprawozdaniu (Freud i Breuer, 2008) Breuer interpretuje emocjonaln stron przeprowadzonej terapii. Ot wczesny opis leczenia sporzdzony przez Breuera tylko w niewielkim stopniu podkrela lub w ogle pomija wyraanie przez Ann O. poprzednio niewyraanych emocji. Innymi sowy, niewiele wskazuje, by to, co Anna O. okrelaa jako swoje leczenie mwieniem (...), wymagao od niej odreagowywania w trakcie przypominania sobie i ponownego przeywania obcionych emocjonalnie okolicznoci, w ktrych powstay jej objawy (Macmillan, 2007, s. 3435). Czy z tego mona zatem wnosi, e w opublikowanym w 1895 roku sprawozdaniu wzmianki o przeyciach emocjonalnych Anny O. zostay przez Breuera po prostu do niego dodane? Z pewnoci tak, skoro ani w oryginalnych notatkach dotyczcych tego przypadku (Hirschmller, 1989), ani te w czciach opisowych opublikowanego sprawozdania (Freud i Breuer, 2008, s. 2746) Breuer nie pooy nacisku na wyraz emocjonalny. Podkrela on raczej wypowied sown (por. Macmillan, 2007, s. 55). Potwierdzeniem wniosku Macmillana jest moim zdaniem pojawianie si nieobecnego w oryginalnych notatkach Breuera emocjonalnego aspektu breuerowskiej terapii w kilku retrospektywnych wypowiedziach Freuda odnoszcych si do przypadku Anny O. W jednej z nich Freud (1991, s. 23; podkr. R.S.) wspomina, e terapia, ktr Breuer nazwa katartyczn, miaa na celu doprowadzenie do tego, aby skumulowany afekt, skierowany na faszywy tor, na ktrym ugrzz wywoujc okrelony symptom, wyprowadzi na normaln drog pozwalajc na jego rozadowanie (lub odreagowanie). Co takiego zatem wydarzyo si w czasie midzy zakoczeniem leczenia Anny O. a ukazaniem si Studiw nad histeri, co skonio Breuera do przerobienia tekstu? W przeciwiestwie do Studiw nad histeri w oryginalnym sprawozdaniu Breuera z roku 1882 nie ma ani sowa o wspomnieniach czy przywoywaniu z pamici u pacjentki. Podobnie nie ma tam nawet ladu mechanizmu histerii, ktry pojawi si ju w Doniesieniu wstpnym Breuera i Freuda z 1893 roku, ani tym bardziej traumy psychicznej (Borch-Jacobsen, 1996, s. 52; 56). Breuer mwi tam o kaprysach i fantazjach Anny O. Mianem kaprysw okreli jej pewne dziwaczne zachowania, o ktrych zacza mu opowiada po powrocie w pocztkach listopada 1881 roku do Wiednia po przymusowym pobycie w sanatorium Inzersdorf poza stolic, a o ktrych opublikowane sprawozdanie z tego przypadku w ogle nie wspomina (por. Macmillan, 2007, s. 38).

Pierwszym opisanym w sprawozdaniu z 1882 roku kaprysem, o ktrym Anna O. opowiedziaa Breuerowi podczas wieczornej autohipnozy, byo niezdejmowanie poczoch: Wieczorem, gdy (...) kadziono j do ka, pacjentka nigdy nie pozwalaa zdj sobie poczoch (...) budzia si o 2 lub 3 godzinie (...) skarc si na niechlujstwo, e pozwolono jej spa w poczochach. Pewnego wieczoru opowiedziaa prawdziw histori, ktra wydarzya si dawno temu, o tym, jak wlizgiwaa si do pokoju ojca, by posucha, co si tam dzieje (w owym czasie nigdy nie pozwalano jej siedzie przy nim noc), co byo powodem, e spaa w poczochach, i jak raz przyapa j na tym brat itd. (Hirschmller, 1989, s. 288). A poniewa zostawiaa ona na sobie poczochy, bdc w stanie wiadomoci odmiennym od tego, w ktrym si budzia, naturalnie nie przypominaa sobie, jak to si dziao, e miaa je na sobie. Kaprys niezdejmowania poczoch znik, gdy powiedziaa Breuerowi o jego pochodzeniu (Macmillan, 2007, s. 39). Znamienne, e oba terminy: kaprysy i fantazje pojawiaj si w tym miejscu sprawozdania z 1882 roku, w ktrym Breuer opisuje ustpienie u Anny O. okresowej niemonoci picia. Ten zamieszczony rwnie w Studiach nad histeri epizod zosta tam uznany za rzeczywiste zapocztkowanie leczenia mwieniem, ktre si rzeczy zostao ukierunkowane na wspomnienia faktycznych traumatycznych wydarze (por. Borch-Jacobsen, 1996, s. 52). Oto przebieg tego wydarzenia. Przez sze tygodni w najgortszej porze roku nie wypia ani kropli pynu i gasia pragnienie owocami i melonami. Jednoczenie skarya si oczywicie na mczce j pragnienie, lecz gdy podano jej do ust wod, nie daa si przekona do wypicia choby kropelki bez adnego wyjanienia. W kocu pewnego wieczoru opowiedziaa, jak zobaczya, e piesek jej damy do towarzystwa, ktry budzi w niej obrzydzenie, pije wod ze szklanki, i jak nic na to nie powiedziaa, by nie wyda si grubiask (wiele tygodni temu). W pi minut pniej stwierdzia, e jest spragniona, wypia butelki wody i od tego czasu jej zahamowanie dotyczce picia zniko (Freud i Breuer, 2008, s. 37; Hirschmller, 1989, s. 360361; Macmillan, 2007, s. 39). Czym wytumaczy decyzj Breuera pominicia milczeniem w Studiach nad histeri tamtego pierwszego cudownego wyleczenia Anny O. z kaprysu niezdejmowania poczoch i zastpienia go opowiadaniem o tej wstrtnej kreaturze piesku damy do towarzystwa, w ktrym rwnie, jak za dotkniciem rdki czarodzieja doszo do zniknicia objawu? O odpowied nietrudno. Przecie nie daoby si tak atwo przyapania jej przez brata na spaniu w poczochach podcign pod rodzaj traumy psychicznej, ktra w 1895 roku Freudowi i Breuerowi ju chodzia po gowie. Co wicej, w objawie niezdejmowania poczoch

i w jego znikniciu byo co z dosownej kaprynoci, ktra bya dla Breuera tak oczywista, e nie mg nawet dopuci myli, eby ten komiczny epizod obrci w zdarzenie inaugurujce leczenie katartyczne pisze Borch-Jacobsen (1996, s. 53). Przypomnijmy, e ani w sprawozdaniu z pozbywania si kaprysu niezdejmowania poczoch, ani w oryginalnym opisie opowiadania Anny O. o psie pijcym ze szklanki, nie ma adnej wzmianki o reakcjach emocjonalnych, co musi wzbudzi podejrzenie o pniejszym przerobieniu przez Breuera tego fragmentu. Dla przekonania si, e tak w rzeczywistoci byo, wystarczy dokadnie porwna oba fragmenty, jak to zrobi Macmillan (2007, s. 5556). Z fragmentu opublikowanego pniej sprawozdania: (...) pewnego dnia podczas hipnozy narzekaa na sw angielsk dam do towarzystwa, na ktrej jej nie zaleao, i zacza opisywa, z wszelkimi oznakami obrzydzenia, jak pewnego razu wesza do pokoju tej damy i jak jej piesek wstrtna kreatura pi tam ze szklanki. Pacjentka nic na to nie powiedziaa, poniewa chciaa by uprzejma. Po daniu dalszego zdecydowanego wyrazu swemu gniewowi, ktry powstrzymywaa, poprosia o co do picia (...) (Freud i Breuer, 2008, s. 37) wyj zdania o emocjach i wstawi je do fragmentu pochodzcego z oryginalnych notatek Breuera: (...) pewnego wieczora opowiedziaa, jak zobaczya, e piesek jej damy do towarzystwa, ktry budzi w niej obrzydzenie, pije wod ze szklanki, i jak nic na to nie powiedziaa, by nie wyda si grubiask (wiele tygodni temu). W pi minut pniej stwierdzia, e jest spragniona, wypia butelki wody (...) (Hirschmller, 1989, s. 288). W wyniku tego zabiegu Macmillana oryginalny opis opowiadania Anny O. o psie pijcym ze szklanki brzmi teraz nastpujco: (...) pewnego wieczora opowiedziaa, z wszelkimi oznakami obrzydzenia, jak zobaczya, e piesek jej damy do towarzystwa, ktry budzi w niej obrzydzenie, pije wod ze szklanki, i jak nic na to nie powiedziaa, by nie wyda si grubiask (wiele tygodni temu). W pi minut pniej, po daniu dalszego zdecydowanego wyrazu swemu gniewowi, ktry powstrzymywaa, stwierdzia, e jest spragniona, wypia butelki wody (...) (Hirschmller, 1989, s. 288). Wida jak na doni, e Breuer uywa sw z wszelkimi oznakami obrzydzenia dla scharakteryzowania dokonanego przez Ann O. opisu tej sceny, przed wstawieniem zdania po daniu dalszego zdecydowanego wyrazu swemu gniewowi, ktry powstrzymywaa midzy koniec tego opisu a prob o wod (Freud i Breuer, 2008, s. 37; por. Hirschmller, 1989, s. 288) (Macmillan, 2007, s. 55). W adnym z tych dwch fragmentw tekstu Breuera nie ma wic mowy o emocjach jako o czym, co naley usun, wyrzuci bd przepracowa. Innymi sowy, w opisie tego, co Anna O.

nazywaa leczeniem mwieniem, niewiele wskazuje, by musiaa ona odreagowywa obcione emocjonalnie wspomnienia okolicznoci, w ktrych pojawiy si jej objawy (Macmillan, 2007, s. 57) 6 . Z porwnania oryginalnych notatek Breuera z leczenia Anny O., w ktrych praktycznie nie ma w ogle teorii, z omwieniem jego przebiegu w Studiach nad histeri, w ktrych cay rozdzia trzeci jest powicony teorii, wida wyranie, jak ostatecznie wiele Breuer zawdzicza pod wzgldem teoretycznym francuskiej szkole psychopatologii z Jeanem Martinem Charcotem (18251893) na czele, ktrego pogldy na pocztki histerii pourazowej i na mechanizmy ksztatowania si objaww histerycznych rozwin wprowadzajc pojcie histerii hipnoidalnej 7 (nawet pocztkowe pojmowanie przez Breuera histerii u Anny O. nie odbiegao prawdopodobnie zbyt daleko od pojmowania jej przez Charcota i jego szko) (por. Macmillan, 2007, s. 108109). Czy breuerowska nowa metoda leczenia bya nowa? W typowej relacji Freuda leczenie Anny O. miao nastpujcy przebieg: Kiedy Breuer zaj si jej przypadkiem, przedstawia on zrnicowany obraz porae ze skurczami, zahamowaniami i stanami rozstroju psychicznego. Przypadkowa obserwacja 8 pozwolia lekarzowi stwierdzi, e moe uwolni pacjentk od zmconych stanw wiadomoci, jeli skoni j do wyraenia w sowach fantazmw afektywnych, ktrym w tym momencie podlegaa. Odkrycie to doprowadzio Breuera do nowej metody leczenia. Wprowadza pacjentk w stan gbokiej hipnozy i nakazywa jej, aby opowiadaa o tym, co j gnbi w danym momencie. Kiedy ju ataki depresyjnych zakce zostay tym sposobem przezwycione, posugiwa si t sam procedur, aby usun jej zahamowania i zaburzenia fizyczne. W stanie czuwania dziewczyna nie potrafia opisa, podobnie jak i inni pacjenci, jak powstaway jej symptomy ani nie moga odkry zwizkw midzy nimi
6

Ale nawet gdyby pomimo to w wypadku Anny O. bya zaangaowana ekspresja emocjonalna, to i tak wspczesne pogldy na jej warto terapeutyczn s sceptyczne, jak mwi o tym cytowany przez Macmillana (2007, s. 57) Mark Hollender (1980, podkr. Macmillana): Dowiadczenie kliniczne mwi nam, e katharsis i odreagowanie same w sobie s skuteczne w reakcjach smutku i by moe nerwicach urazowych, a i to w ograniczonym zakresie. Nie s one zazwyczaj skuteczne w leczeniu objaww histerycznych.
7

O tym, e Breuer przyjmujc zaoenie o stanie hipnoidalnym naladowa Charcota, mwi Freud: Breuer bowiem nawizujc do Charcota zaoy, i nawet niewinne przeycie moe zosta wyniesione do rangi traumy i rozwin si determinujc, jeli dotyczy ono osoby znajdujcej si w szczeglnej dyspozycji psychicznej, w tak zwanym stanie hipnoidalnym (Freud, 2001b, s. 48). Odrzucenie przez Freuda breuerowskiej hipotezy stanu hipnoidalnego miao ju wkrtce doprowadzi do rozdwiku midzy pogldami Freuda i Breuera na chorobotwrcze uwarunkowania wspomnie.
8

Mwic o przypadkowej obserwacji Freud ma najpewniej na myli zniknicie patologicznego objawu niemonoci picia u Anny O.

a dowiadczeniami ze swego ycia. Natomiast w stanie hipnozy natychmiast odnajdywaa poszukiwane zwizki (Freud, 1991, s. 20). Dzi ju wiadomo ponad wszelk watpliwo, e breuerowska nowa metoda leczenia nie bya wcale nowa. Jak Freud mg o tym nie wiedzie? Henri Ellenberger (19051993), urodzony w Szwajcarii psychiatra i psychoanalityk kanadyjski, ju czterdzieci lat temu zauway, e przypadek Anny O. radykalnie rni si od innych przypadkw histerii w latach, w ktrych pacjentka bya leczona, ale za to bardzo przypomina synne klasyczne przypadki niewtpliwych osiemnastowiecznych i z pierwszej poowy dziewitnastego wieku zaburze histerycznych, w ktrych pacjenci w trakcie bd to hipnozy wywoanej, bd autohipnozy, instruowali leczce ich osoby co do przyczyn swoich objaww i metod leczenia (por. Macmillan, 2007, s. 44; Borch-Jacobsen, 1996; Chertok i de Saussure, 1988). Wedug Ellenbergera przypadek Anny O. to jeden z bardzo czstych w latach dwudziestych, a bardzo rzadkich w ostatnim dwudziestoleciu dziewitnastego wieku przypadkw, w ktrych pacjent dyktowa lekarzowi, jakimi rodkami terapeutycznymi ma si posuy, przepowiada przebieg choroby i ustala jej kocow dat. Lecz w roku 1880, kiedy autorytarne stosowanie hipnozy zajo miejsce dawniejszej terapii negocjujcej, taka historia, jak historia Anny O., nie moga by ju zrozumiaa (Ellenberger, 1970, s. 484). Oto jeden z przykadw tego, jak Anna O. kierowaa swoim leczeniem. W drugiej fazie choroby, ktra trwaa od 11 grudnia 1880 do 1 kwietnia 1881 roku, pojawiy si u niej skomplikowane zaburzenia mowy, w wyniku ktrych stopniowo tracia mow, a zupenie przestaa mwi przez dwa tygodnie. Breuer uwaa, e utrata mowy pojawia si, gdy obrazi j ojciec i postanowia nie dowiadywa si o niego wicej. I kiedy zmusi j do mwienia o nim, pacjentka odzyskaa mow cakowicie (Hirschmller, 1989, s. 282; por., Freud i Breuer, 2008, s. 30; Macmillan, 2007, s. 36). Jak pokazuje jednak pniejszy opis Breuera z 1895 roku, mimo i to on zmusi j, by mwia o ojcu, w rzeczywistoci to ona odegraa gwn rol w przezwycieniu zahamowania mowy: Wiedziaem, e z jakiego powodu czua si do ywego uraona, postanowia jednak nie mwi na ten temat. Kiedy udao mi si zgadn, o co chodzi, gdy zmusiem j do tego, by o wszystkim powiedziaa, zniko zahamowanie, ktre wczeniej nie dopuszczao do jakiejkolwiek wypowiedzi (Freud i Breuer, 2008, s. 30). Breuer oczekiwa, e przezwycienie jednego stumienia bdzie miao oglniejszy skutek. Ale to przecie Anna O. w jaki sposb zakomunikowaa Breuerowi zarwno swoje uczucie urazy, jak i rozmylno swej decyzji, by nie mwi. Jego reakcja na t wiadomo uruchomia cig zdarze terapeutycznych (Macmillan, 2007, s. 46).

W roku 1987 Onno van der Hart i Kees van der Velden przypomnieli przypadek dwudziestodwuletniej Holenderki Riki van B., cierpicej na psychoz histeryczn, ktr w latach 18511852 leczy hipnoz holenderski lekarz Andries Hoek (18071885). Pacjentka nie tylko kierowaa przebiegiem leczenia, ale wskazywaa lekarzowi, jak ma j leczy, a w swoich regularnie wywoywanych stanach hipnozy przypominaa sobie okolicznoci powstawania traumatycznych wydarze, ktre nastpnie na nowo przeywaa na jawie z ekspresj emocjonaln (van der Hart i van der Velden, 1987; por. Macmillan, 2007, s. 44 45; Borch-Jacobsen, 1996, s. 68). Nie sposb nie zgodzi si z opini Ellenbergera (1970), Borch-Jacobsena (1996), Macmillana (2007) i innych, e ukazane analogie midzy przypadkiem Anny O. a osiemnasto- i dziewitnastowiecznymi przypadkami leczenia kierowanego przez pacjenta prowadz do jednego wniosku: leczenie mwieniem nie byo i nie mogo by podstaw dla zrozumienia histerii. Wiedzc niewiele o historii czy to hipnozy, czy histerii, Breuer nie dostrzeg, e u Anny O. leczenie mwieniem byo po prostu jedn z wielu form terapii, jakie pacjenci, doznajcy samorzutnie pojawiajcych si stanw hipnotycznych, wynajduj w celu instruowania opiekujcych si nimi osb, by wywoa efemeryczne wyleczenie (Macmillan, 2007, s. 53). Jak przed laty zauway Ellenberger (1970, s. 484; 1972, s. 272), katharsis byo w tamtym czasie jednym z najbardziej dyskutowanych poj w krgach akademickich i powszechnym tematem rozmw w salonach Wiednia. Nic zatem dziwnego, e moda dama z wyszych sfer przyswoia je sobie jako rodek w kierowaniu przebiegiem swojego leczenia. Podobnie uwaa Marc H. Hollender: Jest prawdopodobne, e Annie O. przedstawiono katharsis jako metod i e nastpnie zacza ona j stosowa jako rodek majcy zwraca i utrzymywa uwag swego nastawionego naukowo lekarza 9 (Hollender, 1980; por. Macmillan, 2007, s. 47, przyp. 1). Jak na ironi podsumowuje Ellenberger (1970, s. 484) nieskuteczne leczenie miao sta si dla potomnych prototypem terapii katartycznej. Chorobotwrcza tajemnica U podoa wczesnej psychoanalizy lega metafora chorobotwrczej tajemnicy (Ellenberger, 1966; 1970; 1972; Macmillan, 2007; Meares, 1976). Czowiekiem, ktry ju w 1891 roku pierwszy zwrci uwag na chorobotwrcz rol tajemnicy w leczeniu histerii, by wspomniany wczeniej Moritz Benedikt. W swoich pracach, w ktrych pisa o podwjnym yciu czowieka, obejmujcym marzenia na jawie, fantazjowanie, tumienie ycze i ambicji,
9

Argumentacja Macmillana (2007) posuwa si oczywicie jeszcze dalej.

10

podawa przykady nagych wylecze cikich przypadkw histerii dziki wyznaniu przez pacjentw swoich chorobotwrczych tajemnic, po ktrym nie mieli ju oni problemw ze zdrowiem. Wczeniej wag cicych czowiekowi tajemnic docenili mesmeryci, zwaszcza po odkryciu przez Markiza de Puysgura (17511825), najbardziej znanego ucznia Franza-Antona Mesmera (17361815), snu magnetycznego, nazwanego pniej hipnoz. W wypadku Anny O. u podstawy obydwu objaww w jej zachowaniu: kaprysu niezdejmowania poczoch i niemonoci picia rwnie leaa jaka jej tajemnica, pewien sekret. W pierwszym wypadku skrywan tajemnic byo jej wlizgiwanie si do pokoju ojca, eby posucha, co si tam dzieje, poniewa w owym czasie nigdy nie pozwalano jej siedzie przy nim w nocy. W drugim wypadku tajemnic byo stumienie w sobie (eby nie wyda si grubiask) chci zwrcenia uwagi damie do towarzystwa na widok jej pieska wstrtnej kreatury pijcego wod ze szklanki. Podobnie u podoa skomplikowanych zaburze mowy, w wyniku ktrych Anna O. stopniowo tracia mow, a do cakowitej jej utraty na dwa tygodnie, leaa tajemnica postanowia nie mwi ju wicej o ojcu, ktry j obrazi do ktrej ujawnienia zmusia ona Breuera stwarzajc odpowiedni do tego sytuacj. Reakcja Breuera na t wiadomo zapocztkowaa cig zabiegw terapeutycznych, ktre opieray si na przekonaniu, e zlikwidowanie pojedynczego stumienia doprowadzi do przywrcenia zaburzonej funkcji, jeli zostanie ujawnione to, co chora utrzymuje w tajemnicy (por. Macmillan, 2007, s. 4647). Ale, jak ju wiemy, i ta breuerowska strategia leczenia nie bya nowa. W rzeczywistoci wprowadzona przez Benedikta do dziewitnastowiecznej psychiatrii terapia chorobotwrczej tajemnicy bya zlaicyzowan form skutecznego rodka terapeutycznego, polegajcego na dyskretnym i zrcznym obchodzeniu si z tym, co ten wiedeski psychiatra nazwa pniej chorobotwrcz tajemnic, stosowanego przez niektrych duchownych protestanckich w ich praktyce duszpasterskiej, cho sama idea zwizku najprzerniejszego rodzaju chorb z jak tajemnic w yciu czowieka i uleczenia z jej wyznaniem bya obecna we wszystkich spoeczestwach w religii (take katolickiej), w kryminologii i w literaturze od zarania dziejw (por. Ellenberger, 1970, s. 44; 714). O tym, e wysunita przez Benedikta koncepcja chorobotwrczej tajemnicy moga wpyn na narodziny myli psychoanalitycznej, wiadczy rwnie ten oto oglnikowy przypis, ktry Freud zamieci we wsplnie z Breuerem napisanym Doniesieniu wstpnym: () Naszym zdaniem najbardziej zblione do naszych wywodw teoretycznych i terapeutycznych s niektre, dorywczo publikowane uwagi [M.] Benedikta, ktrymi zajmiemy si na innym

11

miejscu (Breuer i Freud, 1986, s. 634) 10 . Pogld Benedikta na rol tajemnicy w leczeniu histerii nie ogranicza si w tym czasie do krgw lekarskich i tym samym mg nie by obcy Annie O. w trakcie jej terapii (por. Ellenberger, 1970; Borch-Jacobsen, 1996; Macmillan, 2007) 11. Czy Breuer wyleczy Ann O.? W swoim oficjalnym sprawozdaniu z roku 1895 Breuer tak opisuje zakoczenie trwajcego prawie dwa lata leczenia Anny O.: Sama pacjentka podja mocne postanowienie, e musi si upora z chorob w rocznic przeniesienia jej do wiejskiego domu [7 lipca 1882 r.]. Z tego wzgldu od pierwszych dni czerwca prowadzia talking cure bardziej energicznie, w stanie wikszego pobudzenia. Podczas ostatnich dni przy pomocy osb drugich w taki sposb urzdzia swj pokj, e wyglda on jak pokj, w ktrym lea jej chory ojciec w ten sposb odtworzya wspomnian tu ju sytuacj lkow, ktra bya korzeniem caej choroby sytuacj, w ktrej moga mwi i myle wycznie po angielsku; zaraz potem zacza mwi po niemiecku, od tej pory bya wolna od wszystkich niezliczonych zaburze12. Nastpnie wyjechaa z Wiednia udaa si w podr, musiao min jednak troch czasu, zanim udao si jej przywrci w peni rwnowag psychiczn. Od tej pory cieszya si peni zdrowia (Freud i Breuer, 2008, s. 4142). Jak wida, Anna O. do koca kierowaa przebiegiem swojego leczenia i to tylko od niej zaleao, jak i kiedy si ono zakoczy. Ale nie bya pod tym wzgldem adnym wyjtkiem, poniewa takie przypadki byy znane ju wiele lat wczeniej. W roku 1833 szkocki mesmerysta John C. Colquhoun leczy dwch chorych, ktrych cechy czy w sobie przebieg choroby Anny O.: pierwszy wielokrotnie zapowiada, z kilkumiesicznym wyprzedzeniem, dzie, godzin i minut pojawienia si i nawrotu napadw padaczkowych, drugi zapowiada okres swojego

10

Niestety, Freud nigdy wicej do tego tematu nie powrci, a wraz z dalszym rozwojem psychoanalizy pojcie chorobotwrczej tajemnicy stopniowo wchaniay takie pojcia, jak traumatyczne wspomnienia, wyparcie i neurotyczne poczucie winy (Ellenberger, 1970, s. 46). Natomiast jedynym spord pionierw psychiatrii dynamicznej, ktry pojciu chorobotwrczej tajemnicy powici najwicej uwagi, by Carl Gustav Jung (1875 1961). Waciw terapi zaczyna on dopiero po zbadaniu osobistej historii, ktr kady pacjent nosi w sobie, ktrej nikomu nie opowiada, ktrej z reguy poza nim nikt nie zna i ktra jest tajemnic chorego, tajemnic, ktra go zamaa, ale w ktrej kryje si klucz do terapii (por. Jung, 1999, s. 129).
11

W swoim rozdziale teoretycznym Studiw nad histeri Breuer wprawdzie powouje si na bliej nieokrelone pewne ciekawe doniesienia Benedikta, ale przezornie nie dodaje, e w jednym z takich ciekawych doniesie Benedikt mwi o znikniciu u pewnej modej dziewczyny objaww histerycznych dziki temu, i nakoni j do opowiedzenia o tym, jak w wieku siedmiu lat zostaa zgwacona (por. Borch-Jacobsen, 1996, s. 69, przyp. 11).
12

W nocy z 17 na 18 lipca 1880 roku, na wsi, siedzc sama przy ou chorego, doznaa halucynacji: widziaa czarnego wa, ktry wypeza ze ciany w stron jej ojca, eby go uksi (przyp. mj R. S.; por. Breuer i Freud, 2008, s. 40).

12

wyleczenia. Ich przewidywania ziciy si ze znaczn dokadnoci (por. Macmillan, 2007, s. 52). Jeli wic Breuer sdzi pisze Macmillan (2007, s. 52) e wpad na now i bardzo skuteczn metod leczenia histerii, a Freud na pewno tak uwaa 13, e tak wanie byo, to gboko si myli 14 . Anna O. nie tylko nie zostaa wyleczona, lecz ponadto wprowadzia go w bd co do przyczyny czasowego ustpienia swych objaww. Jak na podstawie sanatoryjnych kart choroby Berthy Pappenheim oraz opracowanego przez Breuera raportu dla dyrektora sanatorium Bellevue w Kreuzlingen w Szwajcarii Roberta Binswangera (1850 1910) syna Ludwiga Binswangera (18201880) ustali Hirschmller (1989, s. 115), Anna O. znalaza si w tym sanatorium ju niespena pi tygodni po zakoczeniu leczenia z powodu cech histerycznych, zaburze mowy, odmian wiadomoci oraz neuralgii twarzy. W cigu kolejnych piciu lat (18831887) przebywaa w sanatorium w Inzersdorf pod Wiedniem trzykrotnie, cznie przez trzynacie miesicy, za kadym razem z identycznym rozpoznaniem: histeria. Te przemilczane, dla Breuera zapewne niewygodne fakty, w krgach psychoanalitycznych byy wszake tajemnic poliszynela. Ju w roku 1916 szwedzki psychiatra Poul Bjerre (18761964) w swojej ksice o historii psychoanalizy napisa mimochodem, e Anna O. po przejciu gbokiego kryzysu nie tylko yje, i to w dobrym zdrowiu, lecz do tego jeszcze udziela si w yciu spoecznym (Borch-Jacobsen, 1996, s. 29). Take i Jung na jednym z pierwszych swoich prywatnych Seminariw Zuryskich, ktre prowadzi od 23 marca do 6 lipca 1925 roku, powiedzia, e okrzyczane jako wspaniay sukces terapeutyczny leczenie Anny O. nie byo adnym sukcesem (McGuire, 1989, s. 16). Potem po szedziesiciu prawie latach po publikacji Breuera brytyjski biograf Freuda, Ernest Jones (18791958), odkry na nowo Ameryk przypominajc t opini w pierwszym tomie wydanej w 1953 roku biografii Freuda. A u nas pomimo to ten mit o sukcesie terapeutycznym Breuera wcale si nie zdeaktualizowa: Metoda katartyczna staa si () prekursorsk metod psychoterapeutyczn przypomina po stu siedmiu latach od opublikowania tego sukcesu Zofia Rosiska (2002, s. 21).

13

Dziki stosowaniu tej metody udao si Breuerowi, po dugich i mozolnych wysikach, wyleczy pacjentk z wszystkich symptomw (Freud, 1991, s. 21) (przyp. R. S.).
14

Nawet Gay, skdind przychylny Freudowi jego biograf uwaa, e Breuer w Studiach nad histeri raczej bezpodstawnie prezentuje trudny, czsto przerywany nawrotami okres poprawy jako cakowite wyleczenie (Gay, 2003, s. 80).

13

Czy kiedykolwiek dowiemy si, jak ostatecznie Anna O. uwolnia si od swoich objaww? Po mierci ojca, kiedy ju bya od nich wolna, przeniosa si z matk w listopadzie 1888 roku do Frankfurtu i zaangaowaa si w dziaalno spoeczn, aktywnie uczestniczc w rodzcym si w Niemczech ruchu feministycznym oraz organizujc akcje charytatywne (przez dwanacie lat prowadzia ochronk dla dzieci ydowskich), a take pisaa opowiadania i sztuki teatralne powicone prawom kobiet. Zmara w 1936 roku wkrtce po przeprowadzonym przez gestapo przesuchaniu. W roku 1954 Poczta Niemiecka wypucia znaczek z podobizn Berthy Pappenheim w serii Pomocnik ludzkoci. Mitowi zakoczonej sukcesem terapii Anny O. towarzyszya przez dugie lata jeszcze jedna legenda, ktr rwnie rozpowszechni w roku 1953 Ernest Jones. Zgodnie z jego wersj Freud mia mu wyzna, e w momencie rzekomego zakoczenia kuracji Annie O. nie tylko daleko byo do wyzdrowienia, ale co wicej, wystpiy u niej histeryczne ble porodowe spowodowane urojon ci, ktrej sprawc mia by Breuer. Ten, chcc j uspokoi, zahipnotyzowa j, i oblany zimnym potem, mia szybko opuci mieszkanie, po czym niezwocznie uda si z on do Wenecji na ich drugi miodowy miesic, podczas ktrego miaa si pocz crka Dora, ich drugie dziecko. Jak jednak na podstawie metryki urodzenia dawno temu ustali Ellenberger, dziecko przyszo na wiat 11 marca 1882 roku, czyli trzy miesice przed jego rzekomym poczciem w Wenecji (Ellenberger, 1970, s. 483)! Z tym fikcyjnym wydarzeniem wie si jeszcze jeden niesprawdzony epizod w procesie leczenia Berthy. Uraona i zazdrosna o coraz bardziej rzucajc si w oczy wi uczuciow Breuera z pacjentk, jego ona Mathilde miaa podj prb samobjstwa. I to wanie miao by rzekomym powodem zakoczenia przez Breuera leczenia Anny O.15. Nawet sam Freud wspomina, e () nad kocowym etapem tej terapii hipnotycznej zaciya jaka tajemnica, ktrej Breuer nigdy nie chcia mi wywietli; nie mogem te zrozumie, dlaczego trzyma tak dugo w tajemnicy bezcenne, jak sdziem, odkrycie zamiast wzbogaci nim nauk (Freud, 1991, s. 21). Wedug Freuda, w scenie zwizanej z histerycznym porodem Breuer mia klucz
15

Kluczem do wyjanienia afery z zakoczeniem terapii Anny O. byby pisany przez Marie Bonaparte (1882 1962), blisko zwizan z Freudem jego uczennic, dziennik, w ktrym jego autorka zanotowaa przekazan jej przez Freuda w 1925 roku poufn wiadomo w tej sprawie. Niestety, dostp do zdeponowanego w Bibliotece Kongresu Stanw Zjednoczonych w Waszyngtonie dziennika ksinej Bonaparte jest jak zreszt wiele innych dokumentw zwizanych z dziejami psychoanalizy cakowicie zastrzeony. Na przykad list do Freuda od jego najstarszego syna jest zapiecztowany do 2013 roku, a inny a do 2032. List od jednego z mentorw Freuda nie zostanie ujawniony a do 2102 roku, czyli przed upywem okoo 177 lat od mierci tego czowieka. Pojawia si tutaj pytanie, jak wane rzeczy moe kry ten list, eby domaga si jego utajnienia przez tak dugi czas. Psychologowie nie wiedz, w jaki sposb archiwalne dokumenty i rkopisy wpyn na nasze rozumienie Freuda i jego dziea. Dopki jednak te fragmenty danych nie bd dostpne badaczom, nasza wiedza na temat jednej z gwnych postaci w psychologii pozostanie niekompletna i by moe nieadekwatna () Dla nas jest to kolejny przykad znieksztaconych danych historycznych (Schultz i Schultz, 2007, s. 8; 398).

14

w rku, ale go odrzuci, nie mogc lub nie chcc z niego skorzysta, jak napisa w 1932 roku w licie do Stefana Zweiga (18811942), jednego ze swoich najwierniejszych zwolennikw (por. Gay, 2003, s. 80). Tym kluczem mia by niedostrzegany przez Breuera16, a ju kiekujcy w bujnej wyobrani Freuda wtek seksualny w zachowaniu Anny O.: ten wypezajcy ze ciany w, ta zesztywniaa rka, nawet to jej pniejsze filantropijne zainteresowanie prostytutkami Wedug Freuda u pacjentki wystpi stan mioci przeniesionej, ktrego on nie powiza z jej chorob. W zainteresowaniu Freuda afer z zakoczeniem leczenia Anny O., w ktrym nie mia on przecie adnego bezporedniego udziau, jedno nie ulega wtpliwoci: swoj interpretacj wydarze do tego stopnia podporzdkowa wasnej wizji odczenia objaww histerycznych od wiadomoci jako fundamentu nerwic, e a w kocu straci z oczu fakty. Ale ktby si tym przejmowa w nierzeczywistym, odrealnionym wiecie psychoanalizy, w ktrym interpretacj bierze si za realno, a fikcj za prawd (Borch-Jacobsen, 1996, s. 47). Prawda ma przecie struktur fikcji, jak powiedziaby Jacques Lacan. A kilkanacie lat po wsplnym z Breuerem opublikowaniu Studien ber Hysterie podoem ju wasnej freudowskiej etiologii nerwic stanie si odtd rzeczywisto narracyjna (psychiczna), ktra zajmie miejsce rzeczywistoci historycznej (materialnej). Kiedy z gr sto lat temu Freud odwoywa swoj uwiedzeniow teori histerii, eby na fundamencie kompleksu Edypa oprze ca psychoanaliz nadchodzcego dwudziestego stulecia, to z rozbrajajc szczeroci przyznawa si do prozaicznego w istocie motywu, ktry popchn go do zrobienia tego przeomowego kroku: Najchtniej bybym rzuci wtedy ca prac, podobnie jak szanowny mj poprzednik Breuer, wobec swojego niepodanego odkrycia. Moe dlatego tylko wytrwaem, e nie miaem ju wyboru, aby rozpocz co nowego (Freud, 2004, s. 261). I taki wanie sposb wydostania si Freuda z puapki spoecznej mia odcin trwae pitno na nadchodzcym dwudziestym wieku, ktry wedug wszelkich przewidywa zwolennikw ojca psychoanalizy mia si sta wiekiem psychoterapii. David Smail (ur. 1938), brytyjski psycholog, jeden z przedstawicieli antypsychiatrii, autor ksiki o tym, jak przey bez psychoterapii, dostrzega w psychoterapii niezwyky paradoks. Oto z jednej strony jest ona jednym z wielkich osigni dwudziestego wieku, z drugiej czym tak mao wanym, e a staje si niedostrzegalna wrd wielu innych doniosych

16

O sawnej dzi pierwszej swojej pacjentce Breuer opowiada, e sfera seksualna bya u niej nadzwyczaj nierozwinita (Freud, 1991, s. 23).

15

i czstokro zatrwaajcych wydarze i zgubnych wpyww naszych czasw. Wyrazem tego paradoksu zauwaa Smail (1999, s. 129) jest relacja o koczcym si wieku skrajnoci jednego z najwybitniejszych historykw dwudziestego stulecia, Erica Hobsbawma (1999), ktry nawet jednym sowem nie napomkn ani o Freudzie, ani o jego dziele psychoanalizie. Literatura Borch-Jacobsen, M. (1996). Remembering Anna O. A Century of Mystification. Routledge: New York and London. Breuer, J. i Freud, S. (1986/1893). O psychicznym mechanizmie objawu histerycznego. Doniesienie wstpne (przetumaczy Ryszard Stachowski), Przegld Psychologiczny, 29 (3), 630643. Chertok, L. i de Saussure, R. (1988). Rewolucja psychoterapeutyczna. Od Mesmera do Freuda (przetumaczy Artur Kowaliszyn). Warszawa: PWN. Ellenberger, H. (1966). The pathogenic secret and its therapeutics. Journal of the History of the Behavioral Sciences, 8, 267279. Ellenberger, H. (1970). The Discovery of the Unconscious. New York: Basic Books. Ellenberger, H. (1972). The story of Anna O: A critical review with new data. Journal of the History of the Behavioral Sciences, 17 (2), 209221. Freud, S. (1987/1901). Psychopatologia ycia codziennego. Marzenia senne (przetumaczyli Ludwik Jekels i Helena Ivnka). Warszawa: PWN. Freud, S. (1991/1925). Moje ycie i psychoanaliza (przetumaczyli Artur Kowaliszyn i Bohdan Gawroski). Warszawa: Agencja Wydawnicza Sfinks. Freud, S. (1992/1910). O psychoanalizie (wyd. 2) (przetumaczy Ludwik Jekels). Pozna: Oficyna Wydawnicza Book Service. Freud, S. (2001a/1893). O psychicznym mechanizmie zjawisk histerycznych (przetumaczy Robert Reszke). W: S. Freud, Dziea, t. VII (s. 516). Warszawa: Wydawnictwo KR. Freud, S. (2001b/1896).W kwestii etiologii histerii (przetumaczy Robert Reszke). W: S. Freud, Dziea, t. VII (s. 4369). Warszawa: Wydawnictwo KR. Freud, S.(2004/1916). Wstp do psychoanalizy (przetumaczyli S. Kempnerwna i W. Zaniewicki). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Freud, S. i Breuer, J. (2008/1895). Studia nad histeri (przetumaczy Robert Reszke). Warszawa: Wydawnictwo KR.

16

Gay, P. (2003). Freud. ycie na miar epoki (przetumaczya Hanna Jankowska). Pozna: Zysk i S-ka Wydawictwo. Hirschmller, A. (1989/1978). The Life and Work of Josef Breuer. Physiology and Psychoanalysis. New York: New York University Press. Hobsbawm, E. (1999). Wiek skrajnoci: Spojrzenie na krtkie dwudzieste stulecie (przetumaczyli Marcin Krl i Julia Kalinowska-Krl). Warszawa: Bertelsmann Media. Hollender, M. (1980). The case of Anna O.: A reformulation. American Journal of Psychiatry, 137, 797800. Jung, C. G. (1999/1961). Wspomnienia, sny, myli. Spisane i podane do druku przez Aniel Jaff (przetumaczyli Robert Reszke i Leszek Kolankiewicz). Warszawa: WROTA. Macmillan, M. (2007). Freud oceniony. Analiza krytyczna dziea (przetumaczy Micha Zagrodzki). Krakw: Wydawnictwo WAM. McGuire, W. (1989) (red.). Carl Gustav Jung. Analytical Psychology: Notes of the Seminar Given in 1925. Princeton: Princeton University Press. Meares, R. (1976). The secret. Psychiatry, 39 (3), 258265. Rosiska, Z. (2002). Freud. Warszawa: Wiedza Powszechna. Schultz, D. i Schultz, S. (2007). Historia wspczesnej psychologii (przetumaczy Robert Andruszko). Krakw: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego. Smail, D. (1999). A Century of Psychotherapy (s. 129138). W: L. King (ed.), Committed Uncertainty in Psychotherapy. Essays in Honour of Peter Lomas. London: Whurr Publishers. Van der Hart, O. i van der Velden, K. (1987). The hypnotherapy of Dr. Andries Hoek: Uncovering hypnotherapy before Janet, Breuer, and Freud. American Journal of Clinical Hypnosis, 29, 264271.