REAKTR TASARIMI

Kimyasal reaksiyonlar gerekletirmek zere tasarlanan kaplara REAKTR ad verilir. Bir proseste hammaddelerin rnlere dnt adm olup proseslerin kalbi olarak adlandrlmtr. Prosesin genel ekonomisini en fazla etkilediinden, tm tasarm ileminin en hayati basamadr. Reaktrleri eitli biimde snflandrmak ve tasarlamak mmkndr. 1. Operasyon Biimine Gre; Kesikli (Batch), Srekli ( Continuous) ve Yar Kesikli (Semi Batch) Reaktrler. 2. Mevcut Fazlara Gre; Homojen (Homogeneous) veya Heterojen (Heterogeneous) Reaktrler. 3. Ak ekli ve Temas Biimlerine Gre; Kartrmal Tank Tipi Reaktrler, Borusal Reaktrler, Sabit Yatak Reaktrleri, Hareketli Yatak Reaktrleri, Akkan Yatak Reaktrleri, Kabarckl Kolon Reaktrleri, Spray Reaktrler, Sv Film Reaktrleri, Dner Frnlar. Temel reaktr tipleri olan Kesikli Reaktr, Srekli Tank Tipi Reaktr ve Borusal Reaktrlerin karlatrlmas Tablo 1de verilmitir. Operasyon biimlerine gre reaktrler aadaki gibi zetlenebilir.

a. Kesikli (Batch) Reaktrler: Kesikli reaktrde reaktanlar reaktre balangta

yklenir, reaksiyon sresi sonunda da boaltlr.

b. Srekli Reaktrler: Reaktanlar reaktre devaml olarak belli bir besleme hznda
verilir ve oluan rnler yine srekli olarak reaktrden alnr. Kararl halde allmas durumunda reaktr knda veya reaktrn herhangibir noktasndaki artlar zamanla bir deiiklik gstermez.

Yukardaki ekilde (a) Srekli alan bir Borusal Reaktr, (b) Srekli alan Tank Tipi Reaktr (CSTR) ve (c) Seri Halde (Cascade) dzenlenmi CSTR tipi reaktrler gsterilmitir.

c. Yar Kesikli Reaktrler: Srekli veya kesikli proses tanmlarna uymayan iletme
biimleri yar kesikli veya yar srekli proses olarak adlandrlr. Bu tip iletmelerde reaktanlarn biri nceden yklenip dieri srekli ilave edilebilir (Aadaki rnek) veya reaktanlar nce yklenip, rnlerin bir ksm reaksiyon devam ederken alnabilir. Veya, reaksiyona belli periyodlarda mdahale edilebilir.

Aadaki ekilde Kesikli (a), Yar Kesikli (b) ve oluan gaz rnn srekli olarak reaktrden alnd (c) Yar Kesikli Reaktr uygulamalar gsterilmitir.

Mevcut fazlara gre ise aadaki reaktr trlerinden bahsetmek mmkndr.

a. Homojen Reaktrler: Reaktrde tek bir faz vardr ve reaktan, rn ve katalizrler

gaz veya sv olan bu tek fazda yer alr. Homogen gaz faz reaksiyonlar her zaman srekli alan reaktrlerde gerekletirilir ve genellikle borusal reaktrler tercih edilir. Homogen sv faz reaktrleri kesikli, yar kesikli veya srekli reaktrlerde gerekletirilebilir. Kartrma ve stma veya soutma iin s deitirici donanmlarna genellikle ihtiya vardr.

b. Heterojen Reaktrler: Reaktrlerde iki veya daha fazla faz sz konusudur ve bu

tip sistemlerde kimyasal reaksiyon hz ile birlikte ktle transferi de nemli bir hz belirleyici parametredir. Mmkn faz kombinasyonlar aadaki gibi verilebilir. 1. Sv-Sv Reaksiyonlar: Nitrolama, polimerizasyon, sabunlama gibi bir ok endstriyel neme sahip prosesi bu kapsamda deerlendirmek mmkndr. ok farkl geometrik yapya sahip reaktrler bu amala kullanlabilir.

2. Kat-Sv Reaksiyonlar: Kat reaktan veya katalizr olabilir. (AlCl3 katalizrlnde

alkilasyon ilemleri) Kat-sv temas sabit yatak veya akkan yatak tr reaktrlerde salanabilir.

3. Kat-Sv-Gaz Reaksiyonlar: Reaktrde gaz, sv ve kat olmak zere faz

mevcuttur. Kat faz genellikle gzenekli bir katdr. Reaksiyon sv fazda veya sv-kat ara yzeyinde gerekleir. Sabit veya akkan yatakl reaktrler kullanlabilir. Gaz ve sv akkanlar reaktrde yukardan aaya doru akacak ekilde bir dzenleme de gerekletirilebilir.

4. Kat-Kat Reaksiyonlar: Endstriyel olarak uygulanan bir ok kat-kat reaksiyonu

mevcuttur. Reaksiyon genellikle ok yksek scaklklarda, yanma gazlar ile dorudan temas ile gerekletirilir. (imento sanayii) Is ve ktle transferi reaksiyon hz zerinde nemli rol oynar.

5. Gaz-Kat Reaksiyonlar: Baz reaksiyonlarda kat reaktan veya katalizr olarak rol
alr. (Demir oksidin indirgenmesi, kat yaktlarn yanmas, metalik demir ve su buhar ile hidrojen retilmesi).

6.Gaz-Sv Reaksiyonlar: Bu tr reaksiyonlarda sv reaktan veya katalizr olabilir. Bu

reaksiyonlar endstride gazlarn saflatrlmas veya CO , CO, SO , H S, NO gibi safszlklarn
2 2 2

hava, doal gaz veya amonyak retiminde kullanlan hidrojenden uzaklatrlmas amacyla uygulanabilir. Ayrca, amonyak, slfrik asit retimleri de bu tip reraksiyonlara rnek olarak verilebilir. Heterojen reaktrler genellikle farkl fazlarn birbirleri ile temas biimlerine gre snflandrlm ve adlandrlmtr. Heterojen reaksiyonlarn gerekletirilmesinde kullanlan baz reaktr tipleri aadaki gibi zetlenebilir. a. Sabit Yatak Reaktr: Kat reaktan veya katalizr (genellikle ap 1 cmden byk pelet eklinde) reaktre yklenir ve akkan alttan verilerir ve peletlerin arasndaki boluklardan geerken reaksiyon gerekleir. Is ve ktle transferinin ok iyi olmad reaktr tipleridir. b. Hareketli Yatak Reaktr: Bu tip reaktrlerde kat ve akkan kar akm eklinde her ikisi de srekli olarak hareket eder.
c.

Akkan Yatak Reaktr: Reaktr kk taneciklerle (genellikle 1 mmden

kk) doldurulmutur ve bu tanecikler alttan verilen akkan iinde suspansiyon

eklinde hareket ederler. Bu tr reaktrlerde iyi bir kartrma ile birlikte yksek derecede s ve ktle transferi mmkn olur. Reaktrde homojen bir scaklk dalm elde edilir.

d.

Kabarckl Kolon Reaktr:

Sv reaktan ile doldurulmu dikey kolon eklindeki reaksiyon kabnda sv kabarcklar halinde ykselir. Sv reaktan stten beslenir ve alttan rn alnr. Gaz reaktan svda absorplanarak reaksiyon sv fazda gerekleir.

e.

Spray Reaktr: Gaz alttan verilirken sv stten spray eklinde pskrtlr. Reaksiyon
ounlukla gaz-sv ara yzeyinde gerekleir.

f.

Dner Frn:

Genellikle yksek scaklkta gerekleen kat-kat ve gaz kat reaksiyonlarnda kullanlr. Yksek scaklk frna verilen yakt gaz ile salanr ve kat reaktanlar frn boyunca ilerlerken reaksiyon gerekleir.

g.

Sv Film Reaktr: Gaz-sv reaksiyonlarnda gaz sv temas ince sv film tabakas

ara yzeyinde de gerekletirilebilir. Gaz reaktrn altndan beslenirken, sv stten verilir.

g. Sv Film Reaktr

Ceketli Is Deitirici

Reaktr tasarmnda reaksiyon scaklnn kontrol altnda tutulabilmesi ve reaksiyon srasnda oluan snn uzaklatrlabilmesi veya reaksiyon iin gerekli snn salanabilmesi iin reaktrle birlikte ne tr bir s deitirici donanm gerektii hususununda kararlatrlmas gerekir. Bu amala, ekillerde baz rnekleri gsterildii gibi, ceketli, spiral, borulu vs. s deitirici dzenlemeleri gerekletirilebilir.

Spiral Is Deitirici

Borulu Is Deitirici

Harici Is Deitirici

Hava Istcl

Reaktr Tasarmnn Temelleri

Kimyasal proseslerin ve dolaysyla kimya fabrikalarnn amac, kimyasal dnmlerden yararlanarak arzu edilen bir rn, arzu edilen bir kapasitede, arzu edilen bir maliyetle retmektir. Reaktrn konfigrasyonu ve iletme koullarnn bu amaca ulamak zere seilmesi gerekir. Reaktr performans, elde edilebilecek kar, doabilecek evresel problemleri, iletme gvenliini ve kontrol edilebilirliini dorudan etkilediinden, reaktr tasarm ve seimi yatrmlarn en nemli aamasn tekil eder. Bu nedenle, reaktrler aadaki artlar salamal ve tasarm aamasnda bu faktrler ayrntl biimde irdelenerek karar verilmelidir. 1. Kimyasal Faktrler (Reaksiyon Kinetii): Tasarm arzulanan rnn veya dnmn elde edilebilmesi iin gerekli reaksiyon sresini salamaldr. 2. Ktle Transferi Faktrleri: Heterojen reaksiyonlarda hz kimyasal reaksiyon hz dndaki faktrler (reaktan veya rn ktle transfer hz, difzyon vb.) tarafndan belirlenebilir. Hatta, homojen reaksiyonlarda kartrma hz da nemli olabilir. Bu durumda, istenen verimin salanabilmesi iin reaktanlarn uygun temas biimi ve yeterli ktle transfer hzlarnn salanmas gerekir. 3. Is Transferi Faktrleri: Reaktr, gerekmesi durumunda, reaksiyon ssnn uzaklatrlmas veya reaktre s verilmesi iin gerekli dzenlemeleri iermelidir.

4. Emniyet (Gvenlik) Faktrleri: Reaktrlerin korrozif, zehirli veya sala zararl reaktan veya rnler ile, reaksiyon ve proses artlarnn kontrol altnda tutulmas iin gerekli donanm iermelidir. 5. Ekonomik Faktrler: Reaktrn satn alnmas ve iletme giderlerinin finansman imkanlarn amamas gerekir. letme giderleri olarak enerji sarfiyat, hammadde giderleri, saflatrma giderleri, iilik giderleri gibi kalemler dikkate alnabilir.
Tm bu faktrlerin dikkate alnmas gerei reaktr tasarmn olduka karmak ve zor bir grev haline getirir. Ancak, birok durumda baz faktrler daha nemli hale geer ve grev daha kolay hale gelebilir.

Tasarm Yntemi: Reaktr tasarmnda genel olarak aadaki prosedre uygulanr.

1. Arzulanan reaksiyona ait iletme artlarndaki (Basn, scaklk, besleme hz, katalizr konsantrasyonu vb.) kinetik ve termodinamik veriler toplanr. Bu veriler laboratuar veya pilot tesis almalarndan elde edilir.
2. Reaksiyonda rol alan maddelerin fiziksel zellikleri (younluk, viskozite, gzeneklilik, yzey alan, tanecik boyutu, gzenek dalm vb.) ile ilgili veriler toplanr. Bu amala, literatrden, laboratuar lmlerinden faydalanlabilcei gibi eitli yntemlerle hesaplamalar da gerekletirilebilir. 3. Prosesle ilgili hz kontrol eden basamak (kimyasal reaksiyon hz, ktle transferi veya s transfer hz) belirlenir. 4. Benzer almalarla ilgili deneyimler, laboratuar veya pilot tesis aratrmalarna dayanarak uygun bir reaktr tipi seilir. 5. Arzu edilen verime ulalabilmesi iin gerekli en uygun reaksiyon artlar belirlenir. 6. lgili matematiksel modelden yararlanarak reaktr bykl ve performans belirlenir. (Tasarm eitliklerinin her zaman analitik zm olmayabileceinden, nmerik yntemlerden faydalanmak gerekebilir.) 7. Reaktr ve gerekli dier donanmlarn imal edilecei malzeme seimi yaplr. 8. Reaktr geometrisi ve gerekli s transfer yzeyleri belirlenerek tasarlanr. 9. Tasarm optimize edilir ve uygulanabilir hale getirilir. (Bu srada tm proses optimizasyonu nemlidir.) 10. Gerekletirilen ve teklif edilen tasarm iin yaklak bir maliyet analizi yaplr. Reaktr Tasarmnn en nemli admlarndan biri reaktr byklnn belli matematiksel modellerden yararlanarak reaktr byklnn belirlenmesidir. Bu ilemin nasl gerekletirildii aada ematik olarak gsterilmitir.

Baarl bir reaktr tasarm iin, tasarm ncesi, tasarm esnasnda veya tasarmdan sonra aadaki sorularn ilgili aamalarda akla kavuturulmas ve karara balanmas gerekir. 1. Besleme bileimi ve artlar nedir? Beslemenin reaktre veriliinden nce her hangi bir saflatrma veya ilem gerekli midir? 2. retim Kapasitesi ne olacaktr? 3. Reaksiyon iin katalizr gereklimidir? Katalizrl ve katalizrsz durumda reaksiyon kinetii nedir? ki farkl durum iin reaktr tipleri ne olabilir? 4. En ekonomik retim iin retim artlar (scaklk, basn, kartrma hz vs.) ne olmaldr? 5. Verimi arttrmak, s etkilerini kontrol altnda tutmak veya katalizr mrn uzatmak amacyla, beslemeye inert veya baka bir madde katmak uygun olur mu? 6. Proses srekli mi, yoksa keskli mi olacaktr? Yar kesikli bir uygulama daha uygun olabilir mi? 7. Proses iin en uygun reaktr tipi hangisidir? Farkl reaktr tiplerini ayn anda kullanmak daha yararl olabilir mi? Veya, ayn reaktr tipinden birden fazla reaktr seri veya paralel halde kullanmak verimi arttrabilir mi? 8. Reaktr geometrisi ve bykl ne olacaktr? 9. Proses iin gerekli s transfer donanm en uygun ekilde nasl dzenlenebilir? Proses adyabatik, izotermal veya bunlarn arasndaki artlarda m gerekletirilmelidir? 10. Arzulanan dnme ulamak iin geri dnme ihtiya varmdr? Veya, geri dnmle verim arttrlabilir mi? 11. Katalizr reaktre nasl yklenecek ve nasl yerletirilecektir? Gerekmesi durumunda katalizr kativasyonu ve rejenerasyonu nasl gerekletirilecektir? 12. Reaktr k bileimi ve artlar ne olacaktr? Son rn eldesi iin fiziksel ayrma veya saflatrma ilemleri gerekecekmidir? 13. Proseste kullanlan kimyasal veya akkanlar korrozifmidir? Ar scaklk veya basn gerekmektemidir? Bu nedenle, zel malzeme veya ekipmana ihtiya varmdr?