ANG PAGHUHUKOM (Bahagi ng Nobela) Isinalin ni Lualhati Bautista Ang panahon ng tag-ulan, nang malamig at preskong panahon na tumutulong

sa mga puno para magsibol ng mga bagong dahon at humuhugas sa mga karumihan, ay hindi pa natatapos. Pagtuloy sa pagdating ang mga araw at gabi, kahit sa anong panahon Ang pagdaraan ng mga araw ay sumaksi sa pagpapahid ni Fak ng balsamo sa kanyang mga sugat para mabawasan ang pamamaga sa kanyang mukha at ibsan ang sakit na nadarama ng kanyang loob. Habang dumaraan angmga araw, ang mga sariwang sugat ay natuyo, nag-iwan ng mahabang pilat sa ibabaw ng kanyang kaliwang kilay. Ang mga araw at gabi'y patuloy na dumarating kay Fak Pero ang mga dumaraang mga araw at gabi ay hindi na makapagsasauli sa apat na ngiping nawawala sa bibig ni Fak, katulad ding hindi na niyon mapipigil ang kamay ni Fak sa pag-abot sa bote ng alak at pagdadala roon sa kanyang bibig. Kaya ang dumaraang mga araw at gabi ay sumaksi sa walang humpay na pag-inom ni Fak sa mga oras na siya'y gising. Ang pambubugbog na tinanggap ni Fak ng gabing iyon ay hindi lang nag-iwan ng sakit sa kanyang katawan kundi nag-iwan din ng tatak sa kanyangisipan. Sa loob ay nakadarama siya ng galit at pangangailangang makapaghiganti, at nag-iisip pa nga siya ng paraan kung paano niyabubuweltahin ang mga nanakit sa kanya. Natatandaan niya nang malinaw nadalawa sa tatlong taong sumalakay sa kanya ng gabing iyon ay sina Thid Tiengat Tid Song. Kailangang makahanap siya ng paraan para ipatikim sa dalawang taong iyon ang sakit at kirot na dinaranas niya. Gusto niyang puntahan ang mga ito sa bahay nila at suntukin sa mukha o magdala ng kutsilyo at saksakin sila hanggang sa magmakaawa ang mga ito na huwag niyang patayin. Paminsan-minsan, napapanaginipan niya na nakaupo daw siya sa dibdib ni Thid Tieng at walang humpay na pinagsusuntok ito at paggising niya, damdam niya'y nagawa niya talaga ang nagawa niya sa panaginip at umahon ang kasiyahan sa loob. Gayunman, sa pagdaraan ng mga araw, naglubag ang kagustuhan niyang makapaghiganti at unti-unti ay mabagal silang napawi ng tuluyan. Marahil ay dahil hindi si Fak ang likas na ganoong tipo ng tao. Isa siyang tao na ang gusto'y kapayapaan, na takot makipag-away at walang sapat na akalupitan parapumatay. Naisip niyang ireport sa pulisya ang nangyari pero natatakot naman nabalikan siya at salakaying muli ng pamilya ng dalawa, at hindi na matatapos agad ang gulo. Nang iwan na siyang lubos ng hangarinniyang makapaghiganti, naisip na lang niya: "Kalimutan mo na iyon!" Minsa'y ang sarili pa nga ang sinisisi niya sa pagsasabing hindi niya dapat pinukol ng niyog ang bata. Gayunman ay naiwan nang wasak ang kanyang isip, tulad sa isang pirasong salamin na binasag at paulit-ulit na dinurog. Lahat ng nangyari'y lumikha ng ganap na pagbabago kay Fak, at kahit nagawa niyang hamigin ang sarili'y hindi na siya magiging tulad pa rin ng dati, at mahabang-mahabang panahon bago niya maibalik ang sarili sa normal. Ang buhay niya'y kontrolado ngayon ng takot. Hindi na siyamakapangahas na lumabas ng bahay niya sa gabi at hindi na kailanman nagtungo sa bahay ni Lung Khai, maliban na lang sa kalagitnaan ng araw o saaraw ng Sabado't Linggo. Tuwing makakarinig siya ng kaluskos ng taonglumalakad sa kanyang likuran, itutulak siya ng takot na lumingon at tumingin. Minsa'y wala namang kahit ano doon. Kung naglalakad siya nang wala sa loob at narinig niya ang ihip ng hangin sa mga puno, lulundag ito sa takot ang puso niya at bibilis ang kanyang kaba. Wala siyang magagawa kundi

mapako sa kinatatayuan at pawisan. Sobra ang kanyang nerbiyos na minsa'y di niya mapaghiwalay ang realidad ng nangyari sa kanyang mga takot at panaginip. Natakot siya sa dilim, natakot sa malalakas na ingay at sa mga ingay nanagpapaalala sa kanya sa mga tunog na naririnig niya nang gabing iyon, atantimanong sumayad ang takipsilim ay mabilis niyang aabutin ang bote parauminom hanggang sa makatulog Ang balita ng pambubugbog kay Fak ay agad-agad na kumalat sa nayon at hindi nagtagal ay iyon na lang ang nasa labi ng mga tao, at sa ayos ay walana iyong katapusan. Gayunman, walang bumabanggit ng tungkol sa mga taong may kagagawan ng pagkalagas ng mga ngipin ni Fak ay walang nag-abalang mag-imbestiga o magsampa ng reklamo laban sa mga taong sumalakay sa kanya. Nag-ipun-ipon ang mga tao sa nayon para pag-usapan ang nangyari ng gabing iyon.Isang grupo ng mga tao ang nag-usap tungkol sa iba't ibang dahilan na humangga sa pangyayari at lahat sila'y nagkaisa na inabot lang ni Fak ang dapatsa kanya. Bagama't sila'y walang aktibong kinalaman sa usapin, naisip din nila iyon at ngayo'y pinag-uusapan nila iyon nang may kasiyahan "Sayang at hindi na siya namatay." "Mabuti nga sa kanya." "Mas kasalanan pang pumatay ng aso kaysa pumatay ng isang kagaya niya." "Ang pesteng gaya ng isang 'yon! Bakit kailangang maawa sa kanya ang kahit sino?" May iba pa, na siyang nakararami, na hindi interesado sa nangyari kayFak. Nabubuhay sila nang walang pakialam at hindi sila nag-aabal sa problemang iba. Kapag nababanggit ang nangyari, nakikinig sila nang walang interes at hindi nagsasabi ng anumang opinyon. Wala silang ipinakikitang awa o simpatiya kay Fak kaugnay ng mga nangyayari at wala silang hangaring mapasangkot. Iisang bagay lang ang laman ng isip ng grupo ng mga taong ito "Wala akong pakialam." May isa pang grupo ng tao na may makataong pakiramdam at nakakadama ng awa sa taong pinagsamantalahan o naging biktima ng pang-aapi. Pero sa nayong ito ay hindi ito marami niyon. Ilan sa kanila'y lihim nanaaawa kay Fak sa pagkakabugbog dito, bagama't hindi pa nila tinatanaggap ang katotohanan na hindi nito inaasawa ang sarili niyang madrasta. Para sa mga taong iyon, magkaibang bagay ang dalawang istorya. Gayunman, wala sa kanilang may lakas ng loob para tumulong kay Fak. Natatakot sila na sila mismo'y maging sentro ng mga tingin ng mga tao. Kaya kinimkim na lang nilaang kanilang awa sa kanilang sarili at tahimik na ipinasya na hindi dapat ginawang mga sumalakay kay Fak ang ginawa nila. Sa grupo ng mga taong ito, si Saproe Khai lang ang nangangahas namagbaba ng sarili at tumulong kay Fak. May mga gabing pumupunta siya sabahay nito para tumulong sa pag-aalaga dito at gamutin ang mga tinamo nitongsugat, tulad sa isang ama na nagmaamlasakit sa kanyang anak "Ay sobra talaga ang ginawa nila ngayon sa 'yo, ano?" Ito ang mga unang sinabi niya ng makita niya si Fak kinabukasan ng gabing iyon. Hindi sumagot si Fak, ngumiti lang isang bunging ngiti. Marahil ay dahil masyadong masakit ang bibig niya kaya ayaw na niyang magsalita, at isapa, wala siyang masasabi, kundi ngumiti Lahat ng naganap ng gabing iyon ay naging dahilan para lalo pang magkulong sa sarili niya si Fak hanggang sa maging mas tahimik pa siya sa dati, na tulad ng isang pipi

May sapat na ideya si Mai Somsong sa nangyari kay Fak. Nagawa niyang hulaan sa pamamagitan ng mga pasa ng mga hiwa at sugat na madali naming makita. Kaya hindi niyang iniwasang sumunod sa mga ipinag-uutos ni Fak natulad ng pagsasaing o pagbili ng alak, at sinikap din niyang huwag gaanong lumapit at abalahin ito, maliban sa kalaliman ng gabi, kapag nakatulog na si Fak sa kalasingan, ikakabit na niya ang kanyang kulambo at maghihintay siyang nakabantay. Kapag hindi na ito bumubiling o kumikilos, gagapang na siys sa loob ng kulambo nito Patuloy nang ginampanan ni Fak ang mga katungkulan niya bilang dyanitor ng eskuwela hanggang sa katapusan ng buwan (Agosto), at nang matanggap niya ang huling suweldo niya, itinabi niya iyon nang buo at hindi bumawas ng kaunti man para iwan sa prinsipal dahil naisip niya na ganitong wala na siyang pagkukunan ng suweldo na makukuhanan niya ng maitatabi, ang mangyayari na lang ay magwiwidro siya sa prinsipal. Kailangan niyang tipirin ngayon ang pera niya at bawasan ang paggasta sa mga bagay na di kailangan, at ang mga bagay na hindi kailangan para kay Fak ay anag tatlong beses na pagkain araw-araw. Hindi niya kailangang alalahaning masyado ang tungkol sapagkain dahil alam niya na makakakuha siya lagi sa templo ng sapat para ibusog sa sarili kahit isa, kundi man tatlong kainan isang araw. Mas nag-aalala siya kayMai Somsong na hindi na makakain nang sapat araw-araw. Kalagitnaan ng Setyembre Ang istorya tungkol kay Fak ay nag-umpisang mahawi sa labi ng bawatisa at hindi nagtagal ay hindi na iyon pinaguusapan ng mga tao. Ang tanging bagay na lang na interesadong pag-usapan ng mga tao ngayon ay angelektrisidad na ikinakabit na sa nayon. Kahit hindi sa ano pa man, maski paano'y nakatulong iyon para mamatay ang usapan tungkol kay Fak at sa kanyang madrasta Lahat ng tao sa nayon ay pursigidong makatulong sa mga trabahador sapaglalagay sa lugar sa mga kongkretong poste para mas mabilis na matapos ang trabaho. Nakahanda silang lahat na magsakripisyo ng lakas at salapi para sa kapakanan ng kumportableng kinabukasan at modernisasyon ng nayon. May mga taong nangangarap nang makapagari ng telebisyon,refrigerator, o bentilador. Hindi na nila alalahanin ngayon ang pagsisindi ng gasera na hindi pa makapagbigay ng sapat na liwanag para ilawan ang kanilang paligid. Hindi magtatagal at sa halip ay magkakaroon sila ng mahahabang tubong fluorescent para magbigay-liwanag sa kanilang tahanan. Magagawa niyong ilawan ang buong bahay, at sa kalaliman ng gabi, kung kailangan nilang magpunta sa banyo, hindi nila kailangang mag-abala pa na magsindi ng gasera at magbitbit niyon papunta sa labas. Wala silang dapat gawin kundi pindutin ang bukasan at ang buong bahay ay magliliwanag at iglap na matataboy ang kadiliman sa banyo. At pagdating naman sa pagpaplantsa ng mga damit, hindi na nila kailangang magpabaga pa ng uling sa mabigat na plantsang bakal nagaya ng ginagawa nila ngayon. Hindi na sila mamumutol ng mga dahon ng saging para ilagay sa plantsa at hindi na nila kailangang tiisin ang nakayayamot na ingay ng nasusunog na dahon. Hindi na sila magbubuhat ng mabigat naplantsa at maliligo sa pawis bago matapos ang pamamalantsa nila. Sa pamamagitan ng bagong plantsa, wala silang tanging dapat gawin kundi isaksakito at hintaying mag-init at, gayundin, magiging singgaan lang iyon ng pag-aangat sa isang balahibo. Nagkuwentuhan at nag-usap-usap ang mga tao tungkol sa pagsasaing at pagluluto ng isda, at wika nila'y hindi na sila maniningkayad ngayon sa harap ng apoy sa loob ng kalahating oras o higit pa, na mawawala ngayon ang kanilang pag-aalala na baka masunog o lumata ang sinaing, na hindi na sila mag-aaksayang oras at magagamit pa nila sa ibang gawain. Sa bagong de-koryenteng ricecooker, wala silang gagawin kundi isaksak iyon, I-set ang orasan at iwan na, at pag handa na ang kanin, bahala na iyong kusang mamatay. Hindi na sila ngayon mauupo sa harap ng mainit na

kalan, nagbabantay at nagpapaypay ng apoy,naggagatong ng kahoy, etsetera. Pag mayroon na silang refrigerator, makakagawa na sila ng sarili nilang yelo at magkakaroon ng malamig na tubig na pamatid-uhaw kahit kailan nila gusto. Makakapag-imbak sila ng gulay at karne at magkakaroon ng sariwang pagkain sa lahat ng oras. Hindi na sila mag-iimbak ng pagkain sa palayok para mawala lang ang lasa ng baka o baboy na tulad ng kaso ngayon Ang mga bagay na ito ang mga pangarap at usapan ng buong nayon Hindi nagtagal at lahat ng iyon ay naging katotohanan at ang buong nayon ay nagliwanag Hindi natutuwa si Fak tungkol sa pagkakakabit ng kuryente at wala siyang nadaramang inggit o panibugho sa iba. Lahat ng mga oras na gising siya'y nauubos sa bote ng alak at ngayong wala na siyang responsibilidad ng pagtatrabaho, ganap nang malaya ang lahat ng araw niya. Hindi Hindi ginamit ni Fak ang mga libreng oras niya sa paghuhukay o pagtulong sa pagtitindig ngmga poste ng ilaw gaya ding hindi niya ginamit ang mga libreng oras niya para magpunta sa kabayanan at tumingin ng mga de-kuryenteng gamit na tulad ngginagawa ng iba. At hindi siya nakadama ng bugso ng tuwa at nagtatakbo para mag-usyoso nang makita niya ang mga taong may dalang bentilador, rice cooker, oiba pang de-kuryenteng gamit mula sa mini-bus ni Ai Kleeio na kararating langmula sa kabayanan. Karamihan sa mga de-koryenteng gamit ay aalisin sa kahonat ididispley sa tindahan ni Pa Chua at maiipon ang pulutong ng mga tao paramag-usyoso, at alam ng lahat kung sino ang bumili ng ano. Paminsan-minsan,ang delivery van ng tindahan ng mga de-kuryenteng gamit mula sa bayan ay maghahatid ng mga refrigerator at telebisyon, o kaya'y darating ang tauhangmagkakabit ng antena ng t.v. Ito'y lagi ng tumatawag ng malaking interes at magkukulumpon ang mga tao para mag-usyoso. Sa bawat pagkakataon naidineliber ang isang gamit sa bahay ng isang tao, isang prusisyon ng mga tao ang susunod sa sasakyan at manonood sa ginagawa. Kung set ng telebisyon, mananatili roon ang mga tao hanggang sa lumitaw ang palabas sa screen. "Hindi kasing linaw ang palabas sa telebisyon sa bahay ng prinsipal, pero mas maganda ang set kaysa sa bahay ng Kamnan," kanya-kanya silang sabi ng opinyon depende sa sarili nilang palagay. Hindi interesado si Fak alinman dito at hindi kailanman nakisali sa prusisyon ng mga tagasunod. Nasisiyahan na lang siya na hindi na siya gaanongpinapansin ng mga tao na gaya ng dati. Ginagamit pa rin niya ang kanyang maliit na ilawang-langis para ilawan ang kanyang bahay at nanatiling kuntento sa kanyang lumang lutuan ng kanin at bumabagsak nang kalan, at ang hanging umiihip sa loob ng kubo niya ay sapat na para siya mapreskuhan. Natitighaw pa rin ang kanyang pagkauhaw ng tubig-ulan na inimbak niya sa bariles sa tabi ng kanayang dampa at maligaya na siyang manatili sa ganitong pamumuhay. Napakatamad niya para matuwa at hindi niya maintindihan kung ano ang nakakatuwa. Walang bagay sa buhay niya nakarapat-dapat pagtindigan ng pag-asa at ang tanging bagay na naghahatid sa kanya ng tuwa ay ang pagpunta sa paradahan upang bumili ng alak Hindi na nag-aabala si Fak na alagaan ang kanyang sarili. Hinayaan naniyang dumumi ang kanyang katawan at hindi na tumitingin pa sa salamin para alamin ang kanyang hitsura. Nag-umpisa siyang mangamoy at nagpatuloy ang pagsama ng hitsura niya sa bawat araw na magdaan. Hindi niya namamalayanang mga pagbabagong nagaganap sa kanya at hindi niya napapansin angmanilaw-nilaw na mantsang lumilitaw sa katawan niya o ang paninilaw ng puti ng kanyang mata. Ang tanging alam niya ay ang pangyayari na pag hindi siya nakainom agad pagkagising niya, hindi siya magkakaroon ng lakas na harapin ang maghapon. Kahit tangkain niyang angatin ang tabo ng tubig para hilamusan ang kanyang mukha, talagang ni wala siyang lakas para gawin iyon. Manginginig ang kanyang kamay at makakadama

siya ng pagkainis. Napakalaking abala niyon para sa kanya at hindi niya magawang iangat ang kahit ano maliban sa bote ngalak, at tuwing tutungga siya mula sa bote, nadarama niyang bumabalik ang kanyang lakas. Alam niyang sumasakit ang kanyang gilagid tuwing ngunguya siya ng pagkain, at napansin niayng nag-uumpisang mamanas ang kanyang mga paa, pero ikatuwiran niya na ito'y bunga ng labis paglakad niya at iyon naman ay gagaling din. Kapuri-puri ang asal ni Mai Somsong. Ang buhay niya sa piling ni Fak aysimple lang at hindi palahingi. Nagpatuloy siyang mabuhay sa dating istilo niya at kuntento na ang kayamanang iniipon niya sa kubo ay nadagdagan na at patuloy na nadaragdagan sa bawat araw. Mga basag na pinggan, mga bunging tasa, may lamat na baso, bao ng niyog, bulaklak na papel, basyong lata, at iba pa. Itinatabing lahat iyon ni Fak sa kubo nang walang pag-aalala na itatapon iyon ni Fak gaya na dati. Hindi lamang nadagdagan ang kanyang kayamanan, kundi nadagdagan pa ang panahon niya para maupo at hangaan ang mga iyon. Araw at gabi ay mauupo siya roon at masusing eeksaminin ang mga ito mula sa paningin ng isang eksperto, sa paraan na sinusuri ng isang propesyunal na kolektor ang halaga ng isang bagay sa kanyang koleksiyon. Kapag nangyayari na masyadong natatamad si Fak para intindihin ang pagkain niya, siya mismo ang pupunta at kukuha niyon sa mga batang templo. Minsa'y aalis siyang maraming dala, minsa'y kaunti lang, depende sa kung ano ang ibigay sa kanya ng mga katulong para siya mabuhay. Ang mga gabi niya'y hindi na balisa na tulad noong mga araw na hindi siya puwedeng mahiga sa tabi ni Fak at yakapin ito sa kalaliman ng gabi. Kahit pa kailanma'y hindi ibinili ni Fak ng bagong damit si Nang, hindi iyon problema para sa babae. Maaari pa naman niyang isuot ang kanyang mga lumang damit, sa kabila ng pangyayaring marurumi at punit na ang mga iyon at naglalantad sa isang pirasong hita dito at doon. Walang pumapansin sa kanya. Naliligo pa rin siya araw-araw, nagsusuklay ng kanyang buhok at humuhuni ng kanyang awit pagsayad ng gabi Kahit naninirahan silang magkasama sa iisang bubong, ang kanilang buhay ay nasa magkalayong daigdig. Para kay Mai Somsong, oras na nakakain na siya ng almusal ay lalabas na siya upang maghanap ng kayamanan, minsa'y umaalis siya ng bahay bago pa man magising si Fak. Hahanapin niya ang kanyang kayamanan sa lahat ng sulok na pagdalhan sa kanya ng kanyang mga paa. Minsa'y titindig siya roon at tititig sa mga poste ng komunikasyon na kasalukuyang itinatayo at mangunguhang mga piraso ng kawad ng kuryente at kapag nakalikom na siya ng sapat nadami ng piraso ay babalik na siya sa bahay. Walang pumapansin sa kanya habang pagala-gala siya sa maghapon. Kapag napagod na siya sa kalalakad, magpapahinga siya sa entablado ng maliit na open theater. Kapag nagutom siya, lalabas na siya uli. Sa gabi, hihintayin niyang makatulog si Fak sa kalasingan. Sa mga huling sandali bago ito maidlip, maririnig niya itong bumubulung-bulong, "Umalis ka dito layas! kinasusuklaman kita! magpapa-ordina ako. Ibig kong magpa-ordina. Ikaw ang dahilan kaya sige, umalis ka rito." Ganoon lagi gabi-gabi. May mga gabing maririnig din ang musika ng chanting. Oras na makatulog naang lalaki, ikakabit na ni Nang ang kulambo at gagapang sa loob upang matulog sa tabi ni Fak. Pagdating ng umaga, mabilis siyang lalabas bago ito magising Malamang ay hindi naiintindihan ang ibg sabihin ni Fak pag sinasabi nito, "Umalis ka ikaw umalis ka dito"

Patuloy na nanatili doon si Nang at walang ipinakikitang intensiyon na umalis. O marahil ay iniisip ni Nang na nagsasalitalang ng ganoon si Fak dahil lasing ito kaya hindi niya pinapansin ang pang-aabuso ng lalaki. O maaari din namang dahil wala siyang ideya kung saan siya pupunta. Ang buhay ni Nang ay nakatagpo na ng puwang sa nayong ito at sa ayos ay tila dito siya nakatalagang manatili. Sino ang makagsasabi Hindi pumatak ang ulan sa loob ng maraming araw, samakatuwid ay tapos na ang panahon ng tag-ulan. Ang pagkawala ng ulan ay proseso ng kalikasan na hindi mapipigil ninuman o maiiwasang mangyari. Dumaan ito nang matahimik at halos hindi napapansin. Lahat ng bagong kuti sa templo ay kumpleto na ngayon at ang natitira nalang ay maliliit na trabahong magagawa ng mga trabahador. Mga isa-dalawangaraw na lang para sila matapos nang husto. Ang komite ng mga sibilyan ay nagdaos ng pulong para itakda ang araw ng pag-aalay ng mga robang Kathin at disidido sila na maging araw din iyon ng paggunita sa pagkayari ng mga bagong kuti Anim na araw pagkaraang matapos ang Pansah, dumating ang grupo ng Kathin sakay ng tren mula sa Bangkok. Napuno ang paligid ng templo sanangakaparadang sasakyan at pulu-pulutong na mga kabataan mula sa Bangkok ang malayang gumala sa lugar. Nakisali sa pulutong ang mga tao sa nayon at nagdagdag ng kisaw at kaabalahan, at nakisali sa merit making ceremony sapagtatanghal ng Kathin. Madaling makilala ang mga taong lokal at mga bisita mula sa siyudad. Nakisali ang lahat at tumulong nang husto sa isa't isa. Pagkaraang makumpleto ang pang-relihiyong pormalidad at mabilang na ng komite ang mgaalay na salapi, isang kinatawan mula sa bangko sa kabayanan ang dumating para kunin ang pera at ligtas na ideposito sa bangko. Bago gumabi ay nag-umpisa nang mag-uwian ang grupo mula sa Bangkok. Ilan sa kanila'y medyo lasing na at nagumpisang tumugtog ng mahahabang tambol at cymbal na nauwisa kantahan at sayawan na nagpasigla sa bawat isa. Natanggap na nila angkanilang merito, nagliliwanag ang kanilang mga mukha at maaari na silang magsiuwi nang buong kasiyahan.Nang gabing iyon ay isang pelikula ang ipinalabas sa templo. Ito'y bilangp agdiriwang sa pagkayari ng mga batong kuti at sa presentasyon ng Kathin at,gayundin, para bigyan ang mga taganayon ng pagkakataong makapagpahingang maghapong paggawa. Pero ang mga tao'y hindi na kasinsabik na gaya noong mga nakaraan. Sabi ng ilan sa kanila: "Mas masarap pang mahiga sa bahay at manood ng telebisyon." Nag-enjoy nang husto si Fak nang araw na iyon. Gumala siya sanasasakupan ng templo at malayang nakisalamuha sa lahat. Manaka-naka'y nagpupukol siya ng tingin sa mga kabataang lalaki na nakaupo sa bus at tumutugtog sa mahahabang tambol hanggang sa lumapit na nga siya sa mga ito para makipag-inuman. Nang maging kasinlasing na siya ng mga ito, inimbita siyang mga itong sumayaw. Bagama't hindi siya dating sumasayaw, sumayaw siya sa tiyempo ng mahabang tambol. Umawit siya at sumayaw nang buong maghapon, wala kahit kaunting pakialam na pinagtitinginan siya ng iba, o kahit katawa-tawa na ang itsura niya. Ginugol ni Mai Somsong ang maghapon sa paggala nang walang direksiyon sa lahat ng lugar. Suot niya ang paborito niyang blusa na pulang bulaklakin, na ang kulay ay kupas na ngayon, at hindi pa sapat iyon, may mga punit na sa bandang likod. Walang ganap na makapagsasabi kung gaano siya kaligaya, pero naglagay siya ng pulang bulaklak ng gumamela sa likod ng kaliwang tainga niya. Gumala siya't nakisalamuha sa mga babae sa nayon at nang dumating ang oras ng paghahanda ng tanghalian, gumala siya sa kusina at nanood sa preparasyon ng pagkain. Napahiya ang mga babae sa nayon sa pagtanghod niya at tinangka ng mga ito na siya'y ipagtabuyan, pero sabi ng mgakabataang babaing taga-Bangkok ay dapat talaga silang humanap ng pagkaingmaibibigay sa kanya. Awang-awa ang mga ito sa

kanya kaya walang naglakas-loob na tumanggi. Naglunoy si Mai Somsong sa atensiyong inuukol sa kanya ngmga kabataang babae at punung-puno ng interes na pinanood niya nang kuninng mga babae ang kanilang tubo ng lipistik at pintahan ang kanilang mga labi pagkatapos kumain. Nainteres siyang mabuti sa matingkad na pulang kulay ng lipistik, at itinuro niya iyon at sabi niya, "Bigyan mo ako ng isa." Sa harap nggimbal na mga mata ng mga babaing taga-nayon, na lubhang napahiya sa inasal ni Mai Somsong, isang kabataang babaing taga-Bangkok ang nag-abot kay Nang ng tubo ng lipistik. "Ay, huwag mong ibigay sa kanya. Medyo luka-luka iyan." "Di bale. Marami naman ako." Ang kabataang babae, na ang labi'y napipintahan ng pula, ay ngumiti sa kanila ng matamis. Sinambot ni Mai Somsong ang tubo ng lipistik at nagmamadaling umuwisa bahay bago iyon bawiin ng taong nagbigay sa kanya. Nang makauwi,namalagi na sa bahay si Nang at ayaw nang lumabas uli. Nang gabing iyon, sinuman kina Fak o Mai Somsong ay hindi na nanood na palabas. Si Fak ay natatakot lumabas sa dilim at si Mai Somsong ay natatakot pa rin na kailanganin niyang isauli ang lipistik, kaya hindi nangahas na lumabas. Ang mga bagong kuti, na nakahilera sa magkabilang gilid ng lupa ng templo, ay napakaganda. Itinayo sila sa tradisyunal na istilong Thai at dalawangpalapag ang itaas. Sa gitna ay an kogedor at ang itaas ay ang bulwagangdasalan. Paglatag ng dilim, ang templo ay naiilawan ng de-koryenteng liwanag. Regular na naglilitawan ang mga antena ng telebisyon sa bubong ng mga bahay ng mga taong may kauting pera. Para sa mga taong nangangarap pa lang ng telebisyon, kailangan nilang pumunta at makipanood sa bahay ng kanilangkapitbahay o kaibigan. Ang modernisasyon na dumating sa nayon, hindi nagtagal ay nagging ordinaryong bagay na lang dahil kinasanayan na iyon ng mga tao at ang tuwang naghari noong unang ikinabit ang koryente ay namatay na. Gusto ng ilan sa kanila'y itaboy nang tuluyan si Fak sa nayon dahil wala namang pakinabang ang sinuman sa pagiging narito nito, liban sa nagagamit nila ito bilang masamang halimbawa kapag tinuturuan nila angmga bata. Ang tanging bagay na pumipigil sa kanila'y si Luang Pho na tumatangging ipagtabuyan si Fak, dahil doon ito nanirahan sa lupa ng templo. Kasabay ng pagkakaroon ng interes kay Fak, tumitingkad ang pagiging abnormal ng kundisyon ng lalaki. Lalo pang nanilaw ang kanyang balat na parabang pinulbusan niya niya ang sarili ng tumeric, at iba't ibang bahagi ng kanyang katawan ang tinubuan ng mga pasa at namumula-namemerdeng mga marka. Ang sakong niya ay lubhang namaga na para bang namemeligro na iyong pumutok, at bagama't ang katawan niya'y patpatin at tuyo, malaki't namamagaang kanyang tiyan, ang nagbibigay sa kanya ng itsura ng isang buntis na babae.Nag-aalsahan ang mga ugat sa kanyang tiyan, at, hindi pa yata sapat iyon,lumaylay at lumaki ang kanyang mga suso na tulad sa isang nagdadalaga.Kinukutya siya ng ilang tao sa pamamagitan ng pagsasabing, "Lumalaki ang suso ni Ai Fak at siya ay buntis. Hindi magtatagal at manganganak na iyan." Sa bipa ng iba'y nabuntis siya ni Ee Somsong. Sabi naman ng iba'y napalitan angkanyang katawan ng katawan ng isang babae dahil inasawa niya ang asawa ngkanyang ama. "Karma. Nakakarma siya sa harap mismo ng ating mga mata."

Sa nagdaang panahon si Fak ay ginagamit bilang magandang halimbawang isang mabuting kabataan sa nayon, pangangaralin ng mga magulang ang kanilang mga anak sa pamamagitan ng pagsasabing, "Bakit hindi kayo tumulad kay Fak?" At ngayon, si Fak ay minsan pang ginagamit na halimbawa upang ipakitana hindi na kailangang maghintay pa muna ng kamatayan para tanggapin ang resulta ng masasamang gawa o para mahulog sa impiyerno. Tumatanggap na siya ng kaparusahan ngayon, dito sa buhay na ito. "Gawin n'yong halimbawa si Ai Fak." Hindi ganap na tamang sabihin na si Fak ay lubos na walang silbi sanayon, dahil, manaka-naka kapag nagloloko ang mga bata o ayaw magpakatino, tatakutin sila ng kanilang mga ina sa pamamagitan ng pagsasabing, "Pag hindika huminto sa kaiiyak, darating si Ai Fak para kunin at isama sa kanya." Pag narinig na nila ito, hihinto na agad sa pag-iyak ang mga bata at uupo roon nang walang kilos sa matinding takot. Ilan sa mga batang lalaki na nakakakita ng kasiyahan sa panunudyo at kapilyuhan ang nagsasamantala nang husto sa hitsura ni Fak para magkatuwaan sila. Tutuksuhin nila at tutudyuin si Fak hanggang sa habulin sila nito at sikaping hulihin. Pero walang paraan para mahuli ng mataba at tamad na katawan ni Fak ang mga bata. Pag nanunudyo, ang isinigaw nila, " Ai Fak, lasenggo, pinaghuhubad niya ang asawa niya!" " Ai Fak, lasenggo, pinaghuhubad niya ang asawa niya!" magpapalakpakan ang iba pang mga bata sa paligid at didilaan si Fak at ngingiwian pag dumaan ito sa tapat nila. Oras na nagalit na si Fak at hinabol na sila, magtatakbuhan na ang mga ito at kakalimutan na ang kanilang mga kaibigan. Bahala na ang isa't isa sa sarili nilang kaligtasan.Tinangka ni Lung Khai na patigilin siya sa pag-inom, pero huli na. Hindi titigil si Fak at ni hindi niya iniisip ang posibilidad ng pagtigil. Pinayuhan siya ni Lung Khai na pumunta sa kabayanan at magpatingin doktor, pero ganito lag ang isinasagot ni Fak, "Ayos lang ako. Wala akong sakit." At ayon sa pagkaunawa ni Fak sa salitang "Ayos," ayos si Fak at magpapatuloy na ganoon, kahit papalapit na ang panahon ng taglamig. Ang totoo, sa ganang mga taganayon, hindi talaga istorbo ang panahon ng taglamig, dahil ang panahon ay hindi singlamig ng ibig ipakahulugan niyon.Lumalamig lang nang kaunti ang panahon at nagiging mas maginhawa.

TATSULOK NA DAIGDIG Ni Natsumi Soseki Salin ni Aurora E. Batnag Paakyat sa landas ng bundok, nakapag-isip-isip ako. Kapag laging utak ang pinapangibabaw mo, magiging malupit ka, sumagwan ka sa ilog ng emosyon at matatangay ka ng agos. Palayain mo naman ang iyong mga hangarin at di ka mapakali sa iyong pagkakakulong. Hindi kasiya-siyang mamuhay rito, sa daigdig na ito. Habang lumulubha ang pagkayamot,ibig mong tumakas kung saan higit na magaan ang buhay. Pagdating lang sa puntong una mong napagisip-isip na sadyang mahirap mabuhay kahit malayo na ang narating mo, saka isinisilang ang isang tula, o nalilikha ang isang larawan. Ang mundong ito ay di likha ng Diyos o ng demonyo kundi ng mga karaniwang tao sa ating paligid; yaong mga nakatira sa tapat o sa kapitbahay, na tinatangay ng pang-araw-araw na agos ng pamumuhay. Maaaring napakahirap mabuhay sa mundong ito na nilikha ng mga karaniwang tao pero may iba pa bang mapupuntahan? Kung mayroon man,tiyak iyon ay isang lupaing di-pantao, at anong malay natin,baka mas kasumpasumpa pa ang mundong iyon kaysa rito? Hindi tayo makatatakas sa daigdig na ito. Samakatuwid, sa hirap ng buhay, wala kang magagawa kung di magpakaginhawa sa taghirap, bagamat maikling panahon lamang ang kaya mong tiisin, upang kahit papaanoy makaya mo ang iyong maikling buhay. Sa puntong ito nagsisimula ang bokasyon ng isang alagad ng sining at dito rin itinatalaga ng langit ang gawain ng isang pintor. Pasalamatan mo ang langit dahil sa mga tao na sa ibat ibang paraan ng kanilang sining, ay naghahatid ng katiwasayan sa mundo at nagpapataba ng mga puso. Alin sa mundo ang lahat ng alalahanin at problemang nagpapabigat sa buhay sa halip ay ilarawan ang isang daigdig na punung-puno ng biyaya at pagmamahal. Magkakaroon ka ng musika, ng isang larawan, o tula, o iskultura. Hindi lang ito, idaragdag ko pang hindi kailangang magkatotoo ang pananaw na ito. Sapat nang ilarawan sa isip at magkakabuhay ang tula, magkakahimig ang awit. Bago mo pa man isulat ang iyong inisip, mararamdaman mong parang napupuno ang iyong dibdib ng kristal na taginting ng mga kampanilya; at kusang magliliwanag sa iyong mga mata ang lahat ng maningning na kulay, kahit di nagagalaw sa kabalyete ang iyong kanbas na di pa nahahaguran ng pintura. Sapat nang magkaroon ka ng ganitong pananaw sa buhay at ang marumit bulgar na mundong ito ay magiging malinis at maganda sa mga mata ng iyong kaluluwa. Maging ang makata na wala pang naisusulat kahit isang taludtod, o ang pintor na walang pintura at wala pang naipipinta kahit isang bahagi ng kanbas, ay makatatagpo ng kaligtasan, at makaaangat sa mga makamundong hangarin at damdamin. Kailanmat ibig, mapapasok nila ang isang daigdig ng dalisay na kalinisan, at kapag naitapon ang pagkakasakim at pagkamakasarili, ay makapagbubuo ng walang katulad at di mapantayang daigdig. Sa lahat ng ito, higit pa silang maligaya kaysa sa mayayaman at tanyag; kaysa sa sino mang panginoon o prinsipeng nabuhay sa mundong ito; tunay na mas maligaya kaysa sa lahat ng nagtatamasa ng pagmamahal sa bulgar na mundong ito. Pagkaraang mabuhay nang dalawampung taon, napag-isip-isip kong karapatdapat mamuhay sa mundong ito. Sa edad na beinte-singko, naunawaan ko na tulad ng liwanag at dilim na magkabilang tabi ng iisang bagay, saan man may liwanag ng araw, tiyak na may anino. Ngayon, sa edad na treinta, ganito ang nasasaisip ko: sa kailaliman ng kaligayahan, naroroon ang kalungkutan; at kung lalo kang maligaya, lalo ring matindi ang sakit. Subukin mong ihiwalay sa lungkot ang tuwa at mawawalan ka ng kapit sa buhay. Itabi mo ang mga ito sa isang sulok at guguho ang mundo. Mahalaga ang pera, pero kapag naipon, di ba nagiging problema lamang ito na bumabagabag hanggang sa pagtulog? Ang pag-ibig na nakatutuwa pero kapag nagkapatung-patong ang mga kagalakang ito hahanap-hanapin mo ang mga araw noong di mo pa kilala ang tuwa. Ang mga balikat ng estado, ang Gabinete, ang nagsusuporta ng mga pasanin para sa milyun-milyon, ang mga paa nito; at pabigat sa kanila ang mga sagutin ng gobyerno. Iwasan mong kumain ng napakasarap na bagay, at pakiramdam moay may nakaligtaan ka. Kaunti lamang ang kainin mo at pagtindig mo sa mesa, mararamdaman mong gusto mo pang kumain. Kumain ka nang napakarami at pagkaraan ay sasama ang pakiramdam mo. Sa bahaging ito ng paglalakbay ng aking isip, napatapak ang aking kanang paa sa isang matulis na bato at nadulas ako. Tuluyan na akong bumagsak matapos kong bawiin ang kaliwang paa na bigla kong naisipa sa pagtatangkang mabalanse ang katawan ko. Mabuti na lamang at napaupo ako sa isang malaking bato na

may lapad na tatlong piye, kaya ang nangyari lamang ay nakalog ang kahon ng pintura na nakasukbit sa aking balikat. Swerte na lamang at walang nasira. Nang tumayo ako at tumingin sa paligid, napansin ko sa dakong kaliwa ng landas ang isang namumukod na tuktok na korteng baliktad na balde. Nababalutan ito mula ibaba hanggang itaas ng makapal na berdeng puno, na di ko makilala kung cryptomeria o sipres. Sumasalit sa mga dahon ang ilang kumpol ng ligaw na cherry na kulay maputlang pula at dahil sa napakakapal na ulap sa ibabaw tila naglanguyan at naghalo ang mga kulay at imposibleng makita nang malinaw ang mga puwang sa pagitan ng mga puno at sanga. Nasa di kalayuan ang isang kalbong bundok. Namumukod ito sa paligid at parang abot-kamay lamang ang layo. Parang pinalakol ng isang higante ang walang kapunu-punong gilid nito at napakatarik ng batuhang mukha na diretsong pababa sa kapatagang nasa kailaliman. Sa tingin koy pulang pino ang nag-iisang punong iyong nasa tuktok. Kitang-kita maging ang mga piraso ng langit na masisilip sa pagitan ng mga sanga. May dalawampung yarda sa dako pa roon, biglang naputol ang landas, pero pagtingala ko, may nakita akong isang pigurang nakabalot ng pulang kumot na pababa sa gilid ng bundok, at naitanong ko sa aking sarili, makarating kaya ako roon kung aakyat ako. Terible ang daang ito. Kung lupa lamang ito, hindi sana ganito katagal lakarin, pero may nakabaong malalaking bato sa daan. Mapapantay mo ang lupa, pero nakausli pa rin ang mga bato. Mapagpipirapiraso mo ang maliliit na bato, pero hindi ang malalaki. Hindi mo maaalis ang mga batong iyon. Ang mga bato ay parang nangungutya at tiwalang-tiwala sa sarili na nakapwestong di masusupil sa tambak ng di patag na lupa. Wala yatang daan dito na di mo muna paghihirapan. Kung gayon, dahil ayaw magparaan ng ating kalabang di mapagbigay, kailangang umakyat tayo o kayay ikutan ito. Hindi pa rin madaling lakarin ang lugar na ito kahit hindi ito mabato. Mataas ang magkabilang tabi at may hukay sa gitna ng landas. Ang hukay na ito ay mailalarawan sa pamamagitan ng heometriya. Tatsulok ito na ang lapad ay may anim na piye, na ang mga gilid ay nagtatagpo sa isang matulis na anggulo, na nasa gitna ng landas. Para kang naglalakad sa ilalim ng ilog sa halip nasa isang landas. Dahil sa simula pay di ko na inisip na magmadali, magdahan-dahan lang ako sa paglakad at haharapin ang di mabilang na paliku-liko kapag nanduon na. Sa ibaba ng aking kinatatayuan, biglang umawit ang isang pipit. Ngunit kahit gaano ko pa man titigan ang kapatagan, talagang ni anino ng ibon ay di ko makita; ni hindi ko malaman kung saan ito naroroon. Malinaw kong naririnig ang tinig nito, pero hanggang doon lamang. Dahil malakas at walang tigil ang pagawit ng ibon, pakiramdam koy masiglang nagpaparoot parito ang hangin para matakasan ang nakaiinis na kagat ng libu-libong pulgas. Talagang hindi tumigil ang ibong iyon kahit saglit. Para bang hindi ito masisiyahan hanggat hindi nakaaawit nang husto araw at gabi sa buong nakasisiyang tagsibol; at hindi lamang umawit kundi patuloy na lumipad magpakailanman. Walang dudang doon na mamamatay ang pipit sa itaas ng ulap. Maaring sa pinakaitaas ng kanyang paglipad, mararating ng pipit ang lumulutang na ulap at dooy lubusang maglalaho hanggang sa tanging boses na lamang ang maiiwan, na ikinukubli ng hangin. Biglang lumiko ang landas sa isang nakausling kanto ng bato. Ang isang bulag ay maaring magtuluy-tuloy hanggang sa bingit, pero naiwasan ko ang peligro at nakuha kong kumanan. Sa ibaba, natanaw ko ang mga rapeblossom na parang alpombrang nakalatag sa kapatagan. Mapapadpad kaya roon ang isang pipit? Hindi. Siguro, naisip ko, lilipad ito mula sa mga ginintuang bukirin. Pagkaraay inilarawan ko sa isip ang dalawang pipit, ang isay pasisid habang ang isa namay paitaas, nagkasalubong sa paglipad. Sa wakas ay naisip kong pasisid man o paitaas o magkasalubong man sa paglipad, malamang magpapatuloy pa rin ang masiglang pag-awit ng pipit. Sa tagsibol, inaantok ang lahat. Nalilimutan ng pusa na manghuli ng daga, at nalilimutan ng tao ang kanilang mga utang. Kung minsan, pati kaluluway nalilimutan nila at silay nagmimistulang tuliro. Ngunit nang tanawin ko ang dagat na iyon ng mga rapeblossom, waring natauhan ako. At nang marinig ko ang awit ng pipit, naglaho ang ulap at muli kong natagpuan ang aking kaluluwa.Hindi lamang lalamunan ang umaawit sa pipit, kundi ang kabuuan nito. Sa lahat ng nilalang na maaaring magsatinig sa mga gawain ng kaluluwa, walang sinlakas at buhay na buhay na gaya ng pipit. Tunay itong kaligayahan. Kung nasasaisip mo ito at maaabot mo ang ganitong antas ng kaligayahan, iyon ay tula. Biglang pumasok sa isip ko ang tula ni Shelley tungkol sa pipit. Tinangka kong bigkasin, pero dadalawa o tatlong saknong lang ang naaalala ko. Narito ang ilang taludtod:

Lumilingon at tumatanaw Hinahangad ang wala sa kamay: May halong pait Ang pinakamatapat mang halakhak, Pinakamatamis ang awit tungkol Sa pinakamatinding sakit. Gaano man kaligaya ang makata, hindi niya maibubuhos sa awit ang kanyang galak tulad ng malaya at walang pakialam na taos-pusong pag-awit ng pipit. Madalas gamitin sa Kanluraning panulaan, at makikita rin sa panulaang Tsino, ang pariralang di mabilang na bushel ng kalungkutan. Marahil, bushel ang ginagamit sa pagsukat sa lungkot ng makata, samantalang sa kariniwang tao ay ni hindi pa makapupuno ng pint man lamang. Marahil, ngayong napagisip-isip ko, dahil mas mapagalala ang makata kaysa sa karaniwang tao, mas matalas ang kanyang pakiramdam. Totoong may mga sandaling nakadarama siya ng di masukat na tuwa, pero mas madalas din naman siyang nakadama ng di masukat na lungkot. Dahil dito, dapat munang isaalang-alang na mabuti bago ka magpasiyang maging makata.Dito, pantay-pantay ang landas nang may ilang hakbang. Nasa kanan ang burol na natatakpan ng mga palumpong, at sa kaliwa naman, hanggang sa maaabot ng tanaw ay puro rape-blossom. Sa magkabila, nakatapak ako ng mga dandelion, na may mga dahong parang ngipin ng lagari na nakatayong nagmamalaki upang ipagtanggol ang ginintuang lobo sa gitna. Nakapanghihinayang dahil sa katatanaw ko sa mga rape-blossom ay natapakan ko ang mga dandelion. Pero paglingon ko, nakita kong di nagalaw ang mga ginintuang lobo sa pagitan ng mga nagsasanggalang na dahon. Kaylayang buhay! Binalikan kong muli ang aking iniisip. Siguro, hindi mawawala sa makata ang kalungkutan, pero nang marinig kong umaawit ang pipit, ni katiting na sakit o lungkot ay wala akong naramdaman; at pagtingin ko sa mga rape-blossom, ang tanging alam koy lumulukso at sumasayaw ang aking puso. Gayon din ang nadama ko nang makita ang dandelion at ang namumukadkad na cherry, na ngayoy nawala na sa aking paningin. Doon sa kabundukan, malapit sa kagalakang hatid ng kalikasan, lahat ng makikita mo at maririnig ay nakasisiya. Itoy galak na di mababawasan ng alinmang hirap. Posibleng manakit ang mga binti mo, o maaring sabihin mong wala kang makaing masarap, pero iyon lang, at wala nang iba. Bakit kaya ganito? Siguro, dahil pagtingin mo sa tanawin para bang nakatingin ka sa isang larawang binuksan para sa iyo, o kayay nagbabasa ka ng tula sa isang iskul. Sarili mo ang buong paligid, pero dahil iyoy gaya ng larawan o tula, hindi mo naiisipang paunlarin ito, o magkapera sa pamamagitan ng pagtatayo ng riles mula sa siyudad. Wala kang inaalalang anuman sapagkat tanggap mo ang katotohanang walang magagawa ang tanawing ito para busugin ka o kayay dagdagan ng kahit kusing ang iyong suweldo, kaya kuntento ka nang pagmasdan na lamang ito. Ito ang malaking pang-akit ng Kalikasan na sa isang kisap-mata, madidisiplina nito ang puso at isip, maisasantbi ang lahat ng paghamak, at ihahatid ang mga ito sa dalisay at walang dungis na daigdig na tula. Sa obhetibong pananaw, masasabing maganda ang pagmamahal ng isang lalaki sa kanyang asawa o sa kanyang mga magulang, at mainam maging tapat at makabayan. Ngunit kapag kasangkot ka na sa mga ito, bubulagin ka ng marahas na agos ng mga kontra at kampi, mga bentaha at disbentaha, at di mo na makikita ang ganda at kinang, at tuluyan nang maglalaho ang tula. Para mapahalagahan ang tula, kailangang lumagay ka sa lugar ng miron na dahil puwedeng lumayo, ay makikita ang tunay na nangyayari. Sa puwestong ito lamang magiging nakasisiya ang isang nobela o dula dahil malaya ka sa mga personal na interes. Makata lamang habang nanonood o nagbabasa, at di ka pa aktuwal na kasangkot.Pagkasabi nito, dapat kong amining karamihan ng mga dula at nobela ay puno ng pagdurusa, at pagluha, kaya kahit miron lamang ay di maaaring di masangkot sa emosyon. Matatagpuan na lamang niya, na sa isang punto ay karamay na siya, at nagdurusa rin, naiinis, nagiging palaaway, at umiiyak. Sa ganitong pagkakataon, ang tanging bentaha sa kanyang puwesto ay ang pagyayaring hindi siya apektado ng ano mang damdamin ng kasakiman o paghahangad ng personal na ganansiya. Ngunit ang kawalan niya ng interes ay nangangahulugang ang ibang mga damdamin niyay higit pang matindi sa karaniwan. Kaysaklap naman! Sa loob ng mahigit na tatlumpong taon ng pamumuhay sa daigdig na ito, labis na ang nararanasan kong pagdurusa, galit, paglaban, at kalungkutan na di napapawi; at talagang napakahirap kung paulitulit na matatambakan ng pampagising sa mga emosyong ito kapag nagpupunta ako sa teatro, o kapag nagbabasa ako ng mga nobela. Ibig ko ng tulang naiiba sa karaniwan, at nag-aangat sa akin, kahit pansamantala, mula sa alikabok at dumi ng pang-araw-araw na buhay; hindi yaong nagpapatindi nang higit sa karaniwan sa aking damdamin. Walang duda, gaano man kadakila, na walang emosyon at iilang nobela ang tiwalag sa konsepto ng tama at mali. Tatak na ng

nakararaming mandudula at nobelista ang kawalang kakayahang humakbang palabas sa makamundong ito. Ang mga kalikasang pantao ang sentro ng paksa ng mga Kanluraning makata sa partikular kaya di nila pinapansin ang daigdig ng dalisay na panulaan. Dahil dito, pagdating sa dulo ay mapapahinto sila dahil hindi nila alam kung may matatagpuan pa sa dako pa roon. Kuntento na silang talakayin ang karaniwang itinitindang simpatiya, pag- ibig, katarungan, at kalayaan, na pawang matatagpuan sa pansamantalang palengke na tinatawag nating buhay. Maging ang pinakamatulin sa mga ito ay abalang-abala sa pangaraw-araw na gawain, kaya ni hindi na nagkakapanahong kalimutan ang susunod na pagbabayaran. Hindi kataka-takang nakahinga nang maluwag si Shelley nang marinig niya ang awit ng pipit. Mabuti na lamang at paminsanminsan, ang mga makatang Silanganin ay nagkakaroon ng sapat na pagkaunawa upang makapasok sa daigdig ng dalisay na panulaan. Sa ilalim ng halamang-bakod Sa Silangan pumili ako ng krisantemo, At naglakbay ang aking paningin sa mga Burol sa Timog. Dadalawang taludtod, ngunit kapag nabasa mo ang mga ito, lubos mong mamamalayan kung papaanong ganap na nagtagumpay ang makata na makalaya sa mapaniil na mundong ito. Hindi ito tungkol sa babaeng nakasilip sa kabilang bakod; o sa mahal na kaibigang nakatira sa kabilang burol. Ang makata ay nasa ibabaw ng lahat ng ito. Sapagkat natanggal na niya ang lahat ng alalahanin tungkol sa bentaha at disbentaha, tubo at pagkalugi, natamo na niya ang dalisay na takbo ng isip. Nag-iisa, sa gitna ng kawayanan Kinalabit ko ang kuwerdas; At mula sa aking alpa Pumailanlang ang nota. Sa madilim at di dinadaanang landas Tumatanglaw ang buwan sa pagitan ng mga dahon. Sa pagitan ng iilang maikling linyang ito, isang buo at bagong mundo ang malilikha. Ang pagpasok sa mundong ito ay di tulad ng pagpasok sa mundo sa mga popular na nobelang gaya ng Hototogisu at Konjiki Yasha. Para itong pagtulog nang mahimbing at pagtakas sa nakapapagod na mga bapor, tren, karapatan, tungkulin, moral, at kagandahang- asal. Ang uring ito ng tula, na hiwalay sa mundo at sa mga problema nito, ay sing-halaga ng pagtulog upang matagalan natin ang bilis ng pamumuhay sa ikadalawampung dantaon. Gayon man, sa kasamaang palad, lahat ng makabagong makata, kabilang na ang kanilang mga mambabasa, ay labis na nabighani sa mga Kanluraning manunulat kaya hindi makuhang maglakbay sa lupain ng dalisay na tula. Hindi ko talagang propesyon ang pagtula, kaya hindi ko intensiyong mangaral tungkol sa makabagong panulaan, upang mapagbagong-loob ang iba na sumunod sa uri ng pamumuhay nina Wang Wei at Tao Yuan-Ming. Sapat nang sabihing sa aking opinyon, ang inspirasyong natatamo sa kanilang mga akda ay higit pang mabisang panlaban sa mga problema ng makabagong pamumuhay kaysa sa panonood ng sine o pagdalo sa mga sayawan. Bukod dito, para sa akin, ay higit na kasiya-siya ang ganitong uri ng tula kaysa sa Faust o Hamlet. Ito ang tanging dahilan kung bakit pagdating ng tagsibol, mag-isa kong nilalakad ang landas sa bundok, sukbit sa balikat ang aking tripod at kahon ng pintura. Hinahanap-hanap kong makuha mula sa Kalikasan mismo ang kahit na bahagyang atmospera ng daigdig nina Yuan-Ming at Wang Wei; at kahit pansamantala lamang, naglalakad-lakad ako sa lupaing lubusang hiwalay sa mga pandama at emosyon. Ito'y isang kakatwang ugali ko. Mangyari pa, tao lamang ako. Kaya gaano man kahalaga sa amin ang ganitong napakasarap na pagkatiwalag sa mundo, may hanggan kung saan ako makapag-iisa sa isang panahon. Hindi ako naniniwalang maging si Tao Yuan-Ming ay walang tigil na pinagmasdan ang mga Katimugang burol sa loob ng ilang taon. Ni hindi ko mailarawan sa isip si Wang Wei na natutulog sa kanyang pinakamamahal na kawayanan nang walang kulambo. Malamang, ipinagbibili ni Tao sa isang magbubulaklak ang lahat ng krisantemong di na niya kailangan, samantalang naunahan naman ni Wang ang gobyerno sa pagbebenta ng labong sa lokal na pamilihan. Iyan ang uri ng pagkatao ko. Gaano man ako naakit sa pipit at sa mga rape-blossom, mortal pa rin ako at di nagnanais magkamping sa gitna ng kabundukan. May makikilala ka kahit sa isang lugar na tulad nito; sa isang matandang lalaki na nakapaloob sa likod ang kimono at may bandang nakabuhol sa baba; isang kabataang babaeng nakapaldang pula; kung minsan, may makakasalubong ka pang kabayo na ang mukha ay higit na mahaba kaysa sa tao. May bahid pa rin ng amoy ng mga tao ang hangin kahit dito sa taas na ilang daang piye mula sa kapatagan ng dagat. Hindi yata tamang

sabihing "may bahid ", dahil inaakyat ko ang bundok na ito sa pag-asang makapagpalipas ng gabi sa isang otel sa mga mainit na bukal na Nakoi. Depende sa kinaroroonan mo, ang isang bagay ay maaring magmukhang ibang-iba. Minsan,sinabi ni Leonardo da Vinci sa isang estudyante: " Pakinggan mo ang tunog ng kampanang iyon. Iisa lang ang kampana, pero maririnig mo ito sa napakaraming paraan." Dahil sa subhetibo ang paghuhusga natin, maaring magkaiba-iba ang mga opinyon tungkol sa iisang tao, lalaki man o babae. Sa ano't ano man, dahil ang layunin ko sa paglalakbay na ito ay pagtagumpayan ang emosyon, at masdan ang mga bagay-bagay nang walang damdamin tiyak na iba na ang tingin ko sa mga tao ngayon kaysa noong namumuhay pa ako sa piling nila sa isang masikip na klayenon sa magulo at isinumpang siyudad - ang daigdig ng tao. Di man ako maging ganap na obhetibo, kahit papaano, ang damdamin ko'y di dapat maging mas matindi pa kaysa kung ako'y nanonood ng dulang Noh. Kung minsan, maging ang Noh ay nagiging sentimental. Papaano makatitiyak na hindi ka paluluhain ng Shickikiochi o Sumidagawa? Gayon man, tunay na emosyon ang treinta porsiyento ng Noh, at teknik naman ang natitirang sitenta porsiyento nito. Ang husay at pang-akit ng Noh ay hindi dahil mahusay nitong ipinamamalas ang emosyon at ugnayang pantao na parang tunay na buhay kundi dahil humahango ito ng mga pangyayaring pangkaraniwan saka ito dinadamitan ng patung-patong na sining, upang makalikha ng mabagal at halos nakaaantok na modelo ng kaasalan, na di makikita sa tunay na buhay. Ano kaya ang mangyayari, kung habang isinasagawa ko ang maikling paglalakbay na ito, ay ituturing kong bahagi ng dulang Noh ang mga pangyayari, at ang mga taong nakikilala ko ay mga aktor. Dahil tula ang pangunahing layunin ng paglalakbay na ito, ibig kong samantalahin na ang pagkakataon ng pagiging malapit sa kapaligirang Noh sa pamamagitan ng pagtitimpi sa aking mga emosyon hangga't maari, bagamat alam kong hindi ko lubusang maisasantabi ang mga iyon. Ang "Katimugang mga Burol" at mga "Kawayanan", ang pipit at mga rape-blossom ay may taglay na sariling karakter, na ibang-iba sa sangkatauhan. Gayon man, hangga't maari, ibig kong pagmasdan ang mga tao mula sa punto de bista ng dalisay na mundo ng tula. Kay Bassho, kahit ang kabayong umiihi sa tabi ng kanyang unan ay eleganteng paksa ng Hokku. Mula ngayon, ituturing ko na ring bahagi lamang ng pangkahalatang kanbas ng Kalikasan ang lahat ng makita kong magsasaka, negosyante, klerk sa nayon, matandang babae at lalaki. Alam kong naiiba sila sa mga pigura sa isang larawan, dahil bawat isa'y kikilos ayon sa gusto niya. Gayun pa man, sa palagay ko'y bulgar ang pagsusuri ng karaniwang nobelista sa kanilang mga tauhan, ang pagtatangka nilang silipin ang isipan ng mga ito at ang pakikialam sa pang-araw-araw nilang mga problema. Walang halaga sa akin kahit gumagalaw ang mga tao, dahil iisipin kong sila'y gumagalaw sa larawan lamang; at ang mga pigura sa isang larawan, gumalaw man nang gumalaw, ay nakakulong sa dadalawang dimensiyon. Siyempre, kung iisipin mong may tatlong dimensiyon sila, magkakaroon ng kumplikasyon dahil makikita mo na lamang na natutulak ka, at minsan pa, mapipilitan kang pag-isipan ang inyong pagbabanggaan ng mga interes. Maliwanag na imposible para kanino mang nasa sitwasyong ito na tingnan ang mga bagay sa punto de bista ng sining. Mula ngayon, magiging obhetibo ako sa pagmamasid sa lahat ng makikilala ko. Sa ganitong paraan, makaiiwas ako sa ano mang ugnayang emosyonal na maaring mamagitan sa aming dalawa, kaya hindi ako maaapektuhan gaano man siya kalapit sa akin. Sa maikling salita, para lang akong nakatayo sa harap ng isang larawan , nagmamasid sa masiglang kilos ng mga tauhan dito. Sa layong tatlong piye mula sa kanbas, mahinahon mo itong mapagmamasdan, dahil walang panganib na masasangkot. Sa ibang salita, hindi maaagaw ng sariling interes ang iyong kakayahang mag-iisip kaya maibubuhos mo ang atensiyon sa pagmamasid sa mga galaw ng mga tauhan mula sa artistikong pananaw. Nangangahulugang maibubuhos mo nang husto ang iyong pansin sa paghusga sa kung alin ang maganda at alin ang hindi. Nang makabuo ako ng ganitong konklusyon, napatingala ako at napansin kong nagbabanta ang langit. Pakiramdam ko'y nasa tuktok ko na ang bigat ng ulap. Ngunit halos di ko napansin, biglang kumalat ang ulap at ang buong kalangitan ay naging isang napakagandang dagat ng ulap, na naghuhulog ng masinsing patak ng ulang tagsibol. Nasa pagitan na ako ngayon ng dalawang bundok at malayo ang mga rape-blossom. Hindi ko nga lamang masabi kung gaano na kalayo, dahil napakasinsin ng ulan. Paminsan-minsan, may sumasalit na hangin at nahahawi ang mataas na kurtinang ulap, saka lilitaw sa dakong kanan ang maitim na abuhing gilid ng bundok. Tila may mga kabundukang nakalatag sa kabila ng kapatagan. Sa dakong kaliwa, tanaw ko ang paanan ng isa pang bundok, at kung minsan sa kabila ng

parang kurtinang ambon, nabubuo ang tila aninong hugis ng mga punong pino, na nalalabas saglit at muling magtatago. Hindi ko alam kung ulan o ang mga puno ang gumagalaw, o kung ang lahat ng nasasaksihan ko ay bahagi lamang ng panaginip. Ano man iyon, sa tingin ko'y ibang-iba sa karaniwan at napakaganda. Sa dakong ito, di ko inaasahang naging napakaluwag ng daanan; dahil pantay ito, ang paglalakad ay hindi napakasakit sa likod na gaya ng dati. Mabuti naman, dahil hindi ko napaghandaan ang ulan mula sa aking sumbrero nang makarinig ako ng pagkuliling ng mga kampanilya sa layong sampu o labindalawang yarda. Mula sa kadiliman, sumulpot ang anino ng kutsero. "May alam ba kayong matitigilan dito?" "May tea house sa banda roon, mga isang milya ang layo. Basang-basa na kayo, a!" Isang milya pa! Lumingon ako at pinagmasdan ang kutsero na nagmimistulang anino sa isang umaandap na mahiwagang lampara, hanggang sa untiunting sumanib ang anyo nito sa ulan at lubusang mawala sa paningin. Ang mga patak ng ulan, na kanina'y parang pinung-pinong ipa na tinatangay ng hangin, ay papalaki na ngayon at papahaba, at nakikita ko nang buo ang bawat patak. Basang-basa na ang aking haori at ang ulang bumabasa maging sa aking mga panloob na kasuotan, ay maligamgam na sa init ng aking katawan. Napakakawawa ng pakiramdam ko kaya itinakip ko sa isang mata ang aking sumbrero at binilisan ang paglakad. Kung sa iba mangyayari ito, naisip ko na ang pagkabasa sa ulan na napaliligiran ng di mabilang na patak ng pilak habang naglalakad sa abuhing kalawakan, ay magandang paksa ng isang kahangahangang tula. Kapag lubos ko lamang nalimutan ang aking materyal na buhay, at tiningnan ang aking sarili sa isang obhetibong pananaw, saka ko pa lamang maiaakma ang sarili, tulad ng pigura sa larawan sa kagandahan ng Kalikasan sa aking paligid. Sa sandaling mainis ako sa ulan, o mayamot dahil sa pagod na ako sa paglalakad, hindi na ako ang karakter sa isang tula, o ang pigura sa isang larawan, at muli akong mababalik sa dating walang pang-unawa at walang pakiramdam na lalaki sa kalye gaya ng dati. Kung ganoon ay bulag ako sa kagandahan ng nagdaraang ulap; walang pakiramdam sa pagkalagas ng bulaklak o iyak ng ibon, at lalo nang walang pagpapahalaga sa napakagandang larawan ng aking sarili na nag-iisang naglalakad sa kabundunkan isang araw ng tagsibol. Nang una, hinatak ko pababa ang sumbrero at binilisan ko ang paglakad. Nang malaunan, pinagmasdan kong mabuti ang mga paa ko. Sa wakas, talunan at laylay ang mga balikat, humakbang akong parang kawawangkawawa. Sa lahat ng dako, inaalog ng hangin ang mga tuktok ng puno, at pinagmamadali ang ulilang naglalakad. Pakiramdam ko'y napalayo na ako nang husto sa sangkatauhan!

TIGRE! TIGRE! Ni Mochar Lubis Salin ni Mauro R. Avena Ang buong pulo ay nalalatagan ng gubat, mula sa mabuhanging dalampasigan, kung saan ang tubig na nabubuong mga alon sa malyong Antartika ay humahampas pagkaraan ng mahabang paglalakbay, hanggang sa mga taluktok ng bundok na laging nakukumutan ng ulap. Pabagu-bago ang mukha ng gubat. Sa may dalampasigan, isang latian na hitik sa bakawan ay bumubuo ng sala-salabat na hadlang. Papasok sa pulo at pataas sa lupa, ang mga punot halamanan ay patuloy sa pag-iiba-iba, at pag-abot sa dakong loob, ang mga iyoy naglalakihan at nagtataasan, ang kanilang mga sangay nauukitan ng parang lambat na disenyo ng lumot. Hindi pa natatagos ng tao ang kabuuan ng sinaunang gubat, na ang loob ay napakayaman sa buhay. Ditoy di mabilang ang namumugad na mga ligaw na nilalang. Naglipana rin ang maririlag na halaman at nagtatayugang punungkahoy na nakokoronahan ng mga eksotikang orkidya. Sa bubong ng gubat, kayraming ibon at ibang ibang tsonggo ang malayang namumuhay, samantalang sa ibaba, sa lupa, walang-puknat ang maingat na paghahanap ng makakain ang mga itim na leopardo, elepante, at osong tropikal. Ang mga pampang ng ilog at katabing damuhan ay teritoryo ng mga tapir, rinoseros, ahas, buwaya, at usa. Nagkalat ang mga insekto. Maraming parte ng gubat ang nakakatakot. Ang mga itoy puno ng latian na pinag-aabangan ng nakakamatay na mga panganib, at mga lubak at guwang na danta-dantaon nang naiwang basa at madilim. Mayroon ding magaganda at kaakit-akit na lugar na walang pinag-iwanan sa mga engkantadong gubat ng mga kuwento. Ang hawan na mga bahaging ito ng sinaunang gubat, na mayamang naaalpombrahan ng berdeng damo, ay payapa at nakakapagbigay-ginhawa. Kadalasay napapalibutan ang mga ito ng mayuyuming puno ng cemera, na pumupuno sa hangin ng masansang na a moy ng kanilang dagta. Sa gitna ng maririkit na lambak na ito, di maaaring di magkaroon ng mga sapa ng malamig at mala-kristal na tubig, pabula-bula at patila-tilamsik, paawit-awit, at pabulung-bulong. Walang di naakit na huminto at magpahinga roon. Sa loob ng gubat ay makakatagpo ng ratan, damar isang dagta na ginagamit sa paggawa ng batik at maraming uri ng mahalagang kahoy. May mga taong nooy tumira roon, pero nilisan nila iyon noong silay magtayo ng mga lunsod at nayon kung saan. Ngayoy paminsan-minsan na lang silang bumabalik doon, para humanap ng ikabubuhay sa pamamagitan ng paghahakot sa mga produkto ng gubat. Pito sa mga lalaking tulad nila ay isang linggo ng nasa gubat sa pangangalap ng damar. Si Pak Haji ang pinakamatanda. Gayong sisenta anyos na, siya ay nananatiling malusog at malakas. Matalas pa rin ang kanyang mga mata at tainga. Ang pag-ahon at paglusong sa bundok, pasan ang mabibigat na kaing damar o ratan, pasinghap sa nakakapagpasiglang hangin, ay nagpatibay nang husto sa kanyang katawan. Ipinagmamalaki ni Pak Haji na di niya nararanasan ang mga karamdamang dala ng pagtanda, at sa tanang buhay niyay di pa siya naratay sa banig. Disinuebe anyos siya nang una niyang iwan ang kanyang nayon at magpasaibang-bayan. Nagpaunta siya sa Japan, China, Africa, at India, kung saan niya pinag-aralan ang Koran. Limang taon siyang nagtrabaho sa barko, palakbay sa malalayong daungan ng mga puti at ng kanilang maiingay at groteskong siyudad. Pero tinawag siyang muli na kanyang nayon. Kayat pagkaraan ng dalawampung taong paglalagalag, isang huling biyahe ang kanyang isinagawa ang pilgrimahe sa Mecca upang tupdin ang kanyang obligasyong panrelihiyon. Sa ka siya umuwi. Ipinagpatuloy niya ang pangangalap ng damar, isang gawaing inumpisahan niya nang siyay trese anyos, at unang sinamahan ng kanyang ama sa gubat. Matapos niyang matutuhan ang napakaraming bagay sa mundo, lagi niyang sinsabi sa kuntento na siya ngayong maging isang hamak na tagakalap ng damar.

Si Wak Katok ay singkuwenta anyos. May malakas at matipuno siyang pangangatawan. Maitim pa ang kanyang buhok, ang kanyang bigote ay mahaba at makapal, at ang kanyang mga brasot binti ay namumutok sa buhul-buhol na masel. Ang kanyang mukha ay dinodomina ng buot makakapal na labi at makislap at nananagos sa tinging mga mata. Siyay eksperto sapencak. Maraming taong naituro niya sa kalalakihan sa nayon ang tradisyunal na paraang ito ng pagtatanggol sa sarili. Si Wak Katok ay iginagalang din bilang mahusay na mangangaso at shaman, o manggagamot. Ang mga batang miyembro ng grupo ay sina Sutan, na beynte-dos anyos lang pero mayroon nang sariling pamilya; Talib, na beynte-siyete anyos at may asawa at tatlong anak; Sanip, na beynte-singko anyos, may asawa at apat na anak; at Buyung, ang pinakabata, na katutuntong lang sa pagka-disinuebe at walang asawa. Ang apat na lalaking ito ay naging estudyante ni Wak Katok sa pencak. Nag-aral din sila ng mahika sa kanya. Alam nilang darating ang araw na magiging pinuno ng kanilang nayon si Wak Katok, isang lalaking itinuturing na lider na marami, at karapat-dapat na igalang at parangalan. Kailanmay di nila pinagdudahan ang kanyang salita o gawa. Lumalabas na si Wak Katok ang puno ng mga mangunguha ng damar. Ang ikapitong miyembro ng grupo ay si Pak Balam, na tulad ni Wak Katok ay singkuwenta anyos. Siyay di palasalita, maliit ang katawan pero gayunmay masipag magtrabaho. Sa sinasabing pag-aalsa ng mga Komunista noong 1926, siyay nadakip ng mga Dutch at apat na taong ikinulong sa Tanah Merah. Ang bata at buntis niyang asawa, na sumunod sa kanya sa preso, ay dinapuan doon ng malarya at nakunan. Dahil ditoy hindi na ito muling nakapagdalantao. Naging sakitin ito mula noon, at ang pera ni Pak Balam ay naubos sa mga gamot nito. Magkakasamang lagi ang pitong lalaki sa pangunguha ng damar gayong wala silang pormal na sosyohan at bawat isay may layang magbenta ng kanyang makalap. Pero dahil pito sila sa grupo, ang pakiramdam nilay mas ligtas ang kanilang lagay at mas kaya nila ang kanilang gawain. Sa mata ng kanilang kanayon, silay mabubuting tao. Si Wak Katok ay iginagalang sa kanyang galing sa pencak at pagiging mangangaso. Nang siyay bata pa, napabalita sa nayon ang paggamit niya ng pencak laban saisang osong humarang sa kanyang daan sa gubat. Pero bilang shaman, siyay kinatatakutan. Pabulong lang mabanggit ng mga tao ang tungkol sa kanyang pagiging salamangkero. May usap-usapan na nagagawa niyang makipag-ugnayan sa mga multo at masasamang espiritu. Hinangaan ng mga taganayon si Pak Balam. Itinuturing nila itong isang bayani dahil sa paglaban sa mga Dutch. Alam nila na hindi ito Komunista. Napakarelihiyoso nito malayong maging isang Komunista na di naniniwala sa Diyos o sa relihiyon. Lumaban maging sa mga kolonyalista si Pak Balam at ang kanyang mga kaibigan dahil sa pang-aapi ng mga iyon sa taumbayan, na walang-tigil na pinapatawan ng mga bagong buwis at ninanakawan ng kalayaan at sariling dangal. Si Pak Haji ay nirerespeto dahil sa kanyang edad at dahil nakapaglakbay na siya sa Mecca. Gayunman, hindi siya maintindihan ng mga tao. Mula nang bumalik siya sa kanyang pangingibang-bayan, naging parang dayuhan na rin siya. Iniwasan niyang makasal, gayong binubuyo siyang mag-asawa ng kanyang pamilya. Ayaw rin niyang maging pinuno ng nayon. Sa umpisa, pinaratangan siyang mapagmalaki ng mga tao, pero di nagtagal, nasanay na ang mga ito sa kakaiba niyang gawi at di na siya pinagtakhan. Mukhang kuntento na si Pak Haji na balewalain ng iba. Sina Suta, Buyung, Talib at Sanip ay itinuturing na disente at maipagkakapuring mga kabataan, tulad ng karamihan sa mga taganayon. Iginagalang sila ng kanilang kapwa, tapat sila sa kanilang pagdarasal at pagsamba sa moske, at tulad ninuman ay nakikipaghuntahan sa kanilang mga kaibigan sa mga kapihan. Tumutulong sila sa pagtatayo ng bagong bahay o sa pagpapahusay ng mga daan o patubig. Nakikipagbiruan sila. Mabubuti silang ama, kapatid, at kaibigan. Tumatawa sila, umiiyak, nangangarap, umaasa, nagagalit, nabibigatan ng loob, at nalulungkot tulad ng iba sa nayon. Wala silang iniwan sa ibang tao. Silang karaniwang kabataan. Ngayoy nasa loob sila ng gubat.

Dala ni Wak Katok ang kanyang riple. Bihira niya itong dalhin kapag nangunguha ng damar. Ginagamit lang niya ito kapag nangangaso, na balak niyang gawin ngayon. Dalawang buwan na ang nakakaraan, nakakita sila ng ilang usa na pumasok sa huma, o kaingin, si Pak Hitam, hanap ay pagkain. Naghawan ng lupa sa gitna ng gubat si Pak Hitam na pinagtayuan niya ng bahay. Doon nagpapalipas ng gabi ang pitong lalaki kung malapit doon ang pinagkukunan nila ng damar. Luma na ang riple, pero mahusay itong armas. Gustung-gusto iyon ni Buyung. Nakakaramdam siya ng pagmamalaki kapag nakapatong iyon sa kanyang balikat, pahalinhin kay Wak Katok. Ang riple ay tsapa ng isang lalaki. Ang isang munting punyal, o kayay kris, o maigsing espada na nakasukbit sa baywang ay palamuti lamang sa kasuotan ng isang lalaki, pero ang baril sa kanyang balikat ay simbolo ng kontrol na katumbas ay kapangyarihan. Nasisiyahan si Wak Katok na ipahiram kay Buyung ang riple, na inaalagaan nitong mabuti. Tuwing isasauli iyon ni Buyung, iyoy nalangisan na at nasa mas mahusay na kondisyon kaysa pagkapahiram. Panay ang pahid ng Buyung sa kanyon niyong may masalimuot na disenyo, kayat ang bakal niyon ay kumikinang nang madilim na asul kapag tinatamaan ng liwanag. Ang kamagong niyong puluhan ay nangingintab na itim, madalas na parang pelus. Hindi iyon kakikitaan ng katiting mang alikabok o pulbura. Nag-iipon si Buyung para makabili ng sarili niyang baril, iyong mas makabago. Ang lumang riple na binabalaan sa bunganga, tulad ng kay Wak Katok, ay mabusising ipanghanting. Una, kailangang ibuhos ang pulbura ng kanyon, saka papiping salaksakin ng barilya. Tapos, ang bala ay kailngang ipasok sa kanyon at pataktak na pababain. Habang ginagawa ang lahat ng ito, ang usa o baboy-damo ay maaaring makatakbo na at mawala. Sa baril na sa bunganga binabalahan, kailangang asintado ang gumagamit dapat tumama ang unang kalabit. Walang pangalawang tsansa ang mangangaso. May dahilang magmalaki si Buyung sa galing niya sa baril. Minsan, ang inasinta niya ay ang pinakalikod ng tainga ng isang tumatakbong baboy, at doon mismo tumama ang bala. Sa isa pang okasyon, siya at si Wak Katok kasama ang ilang lalaki sa nayon ay nanghahanting ng isang kawan ng mababangis na baboy-damo, at sa kaliwang mata ng isang naninibasib sa kanya sumuntok ang kanyang bala. Ipinakita ni Wak Katok ang kanyang kababaangloob nang sabihin hindi niya madadaig ang pamamaril ni Buyung. Galing kay Wak Katok, iyoy tunay na malaking papuri, kayat kumalat ang reputasyon ni Buyung bilang asintado, bagay na nagbigay sa batang mangangaso ng parang opisyal na katayuan sa nayon. Ang dahilay ang naunang pahayag ng mga taganayon mismo na walang makakapantay kay Wak Katok sa galing sa pamamaril, pangangaso, pagbasa at pang-unawa sa lahat ng uri ng bakas at yapak, at sa pangkalahatang kaalaman sa mga ugali at gawi ng mga nilalang sa gubat. Bata pa si Buyung ay marami na siyang narinig na kuwento tungkol sa katapangan at galing ni Wak Katok. Ayon sa mga istorya, kapag ginusto ni Wak Katok na gamitin ang kanyang mga paraan sa pagtatanggol sa sarili, mapapatay niya ang kanyang kalaban na di lumalapat ang alinmang bahagi ng kanyang katawan sa biktima. Sapat nang igalaw niya ang kanyang kamay o paa sa direksiyon ng kaaway upang iyon ay bumagsak sa kinatatayuan. Kalat na sa ibang nayon ang reputasyon ni Wak Katok bilang shaman. Magaling siyang gumamot ng mga karaniwang pasyente, pero natutulungan din niya ang mga nabibiktima ng kulam. Alam niya kung paano pahirapan ang isang tao, paibigin, takutin, igalang, o pasunurin sa utos ng iba. May mga inumin siyang pampaibig para sa lalaki at babae. Ayon sa istorya, isang binatang nahumaling sa isang babaeng may-asawa ang nakiusap kay wak Katok na gamitan iyon ng mahika-negra para mapaibig din iyon. Nagpakuha raw dito si Wak Katok ng isang hibla ng buhok ng babae, at di nga nagtagal, humingi iyon ng diborsiyo sa esposo, na iniwan niyon pati na ang kanilang mga anak. Si Wak Katok ay may mga lihim na bulong at dasal, o mantra, para sa maluwalhating biyahe. Mayroon din siyang mga anting-anting na panlaban sa anumang sandata o sa kamandag ng ahas. Ayon sa mga taoy nagagawa rin niyang magtagabulag gayon kabigat ang kanyang kapangyarihan. Tinatrato ni Buyung na mapalad siyat naging pupilo ni Wak katok at napabilang sa mga kasamahan nito sa gubat.

Malaki ang pag-asa ni Buyung at ng kanyang mga kaibigan na tuturuan sila ni Wak Katok ng mga mas kagilagilalas na aspekto ng salamangka. Ang gusto talaga ni Buyung ay matutuhang mabuti ang mantra na pang-akit sa babae. Masama ang tama niya kay Zaitun, ang anak na dalaga ni Wak Hamdani. Matalik na magkaibigan ang kanilang mga ama, at sina Zaitun at Buyung ay magkalaro noong silay bata pa. Natatandaan ni Buyung ang maraming pagkakataong walang humpay niyang tutuksuin si Zaitun hanggang itoy maiyak. Nang magdose anyos na si Zaitun, iniwasan na siya nito, at bihira na silang magkita. Nagdalaga na ito, at siya namay nagbinata, at di na sila maaaring magtagpo tulad ng dati. Hindi masabi ng Buyung kung ano talaga ang damdamin sa kanya ni Zaitun. Minsay magiliw ito. Kung itoy nauutusang sumaglit sa kanila, may dalang pagkaing niluto ng ina nito, maganda ang ipinapakita nito kung siyay madatnan sa bahay. Maaliwalas ang mukha na nginingitian siya nito at tatawaging kakak, o kuya, gayong isang taon lang ang tanda niya rito. Kapag ganoon ang pakita ni Zaitun, napapalukso ang puso ni Buyung, di mapakali sa kinatatayuan. Pero minsan namay darating ito sa bahay at walang pabati-bating titingnan siya na parang di siya nakikita. Kapag nilalapitan niya ito habang kinakausap ang kanyang ina, di siya papansinin nito. Paano niya mahuhuli ang puso ng isang sumpunging babaeng tulad ni Zaitun kung wala ang mga mantra ni Wak Katok? Pero ayaw pang ipaalam ni Wak Katok kay Buyung ang ganoong kabisang karunungan. Bata ka pa, sabi nito. at mainit pang masyado ang dugo mo. Baka maloko ka sa lahat ng babae ng nayon. Ang birtud na ito ay para mapangalagaan ang amor propyo ng isang lalaki kung pagtawanan ka ng isang babae, o kung talagang gusto mo ang isang babae at ibig mo siyang mapangasawa. Pero uhugin ka pa. Baka gamitin mo ito sa ibang paraan, halimbaway panggayuma sa asawa ng may-asawa. Minsay parang nasisira na ang tuktok ni Buyung sa pag-iisip kung mapapaibig niya si Zaitun. Alaala niya ito bawat sandali. Hinahanap-hanap niya ito. Ang mukha nito ay laging nasa harap niya. Mayat mayay nakikita niya ito sa kanyang balintataw. Napakaganda nito. Minsay lihim niya itong pinanood habang naliligo sa balon ng nayon kasama ang mga kaibigan nito. Ang mahaba nitong buhok na itim ay umalong pababa sa gitna ng likod nito. Balingkinitan ito, ang mga brasot bintiy kaakit-akit. Ang balat nitoy maputlang dilaw ng bunga ng duku, at ang mga ngipiy pantay-pantay at makinang na puti. Pula ang mga labi nito, gayong hindi ito ngumunguya ng nganga o tabako. May ganoong nakakainis na bisyo ang tiya ni Buyung, kayat laging may bakas ng katas ng tabako sa labi nito, sa unan nito, at sa mesa, sa kusina, sa hagdan, sa asala sa lahat ng dako. Kapag nakikipag-away ito sa kanyang asawa, iyoy dinuduraan nito ng nginunguya. Pakikiusapan ito ng kanyang tiyo na tingnan kung saan dumudura, pero para itong bingi. Kailanmay hindi niya papayagang gawin iyon sa kanya ng magiging asawa niya. Alam ni Buyung na masisiyahan ang kanyang mga magulang na maging manugang si Zaitun. Minsay alam niyang pinag-uusapan ng mga iyon ang bagay na ito gayong alam nilang nasa labas lang siya ng kuwarto. Naganap ito isang hapon nang pumunta sa kanila si Zaitun. Pagkaalis ni Zaitun, narinig niyang sabi ng kanyang ama, Mabuti siyang bata. Mukhang maganda ang ugali. Oo, tugon ng kanyang ina. Mahusay sa mga gawaing bahay. Marunong manahi, at paladasal. Maganda siyang bumasa ng berso mula sa abanal na libro. At nakatapos pa ng pag-aaral. Binata na si Buyung disinwebe at magaling magtrabaho, sabi ng ama niya. Ewan ko lang, sabi ng kanyang ina. Sa mata nito, may gatas pa sa labi ang anak. Kay Buyung ay nasa tama na siyang gulang. Nakatapos na siya sa iskuwelahang publiko, at dalawang bese na niyang nabasa nang buo ang Koran. Kaya na niya ngayong maghanapbuhay. Ang totoo, maaareglo natin ang kanilang kasal, narinig niyang mungkahi ng kanyang ama. Sa tingin mo bay gusto siya ni Zaitun?

Lahat ng dalaga sa nayoy gustong pakasalan si Buyung. Natawa ang ama niya. Sa mata mo, wala nang gugwapo pa sa iyong anak. Hinintay ni Buyung ang isasagot ng kanyang ina, pero nalipat sa ibang bagay ang usapan, at ang tanong tungkol sa gusto siya ni Zaitun ay naiwang bitin. Alam ni Buyung na gusto siya ng ama ni Zaitun. Tuwing magkikita sila, tinatanong ni Buyung tungkol sa kanyang trabaho, sa pag-aaral ng Koran, at iba pa. Minsay hiningi nito ang payo ni Buyung tungkol sa pagsasanay ng aso niyang panghanting. Kilala sa tapang ang aso ni Buyung. Patahul-tahol lang ang ibang aso para palabasin ang isang baboy-damo sa pinagtataguan. Hindi ang aso ni Buyung iyon ang madalas maunang sumalakay. Walang nakikitang tunay na sagabal si Buyung para pakasalan si Zaitun. Kung natitiyak lang niyang iniibig siya nito. Sigurado siya sa isang bagay. Kung hindi nito nararamdaman ang nararamdaman niya rito, hindi niya ito pakakasalan, kahit magkasundo ang kani-kaniyang mga magulang. Alam ni Buyung na kadalasay pinapakasalan ng isang babae o lalaki ang sinumang pinipili para sa kanya ng kanyang magulang, pero gusto niyang siya ang pumili ng kanyang magiging asawa, at piliin din siya nito. Naiinggit si Buyung sa iba niyang mga kaibigan, tulad ni Sutan. Bukod sa mas magaling ito sa kanya sa pencak, simpatiko pa ito at mahusay dumiskarte sa mga babae. Sa negosyoy di rin ito pahuhuli. Mayroon itong dalawang palayan, at nagbababa ito ng damar at ratan mula sa bundok para ibenta sa palengke, at paminsan-minsay naglalako rin ito ng karne ng kambing at baka. Pero ang mga taong pinakakontento, naisip ni Buyung, ay yaong tulad ni Sanip. Tunay na masayahin si Sanip. Ganado itong magpatawa at magkuwento ng mga katuwa-tuwang istorya. Nagkakandabaluktot sa pagtawa ang nakakarinig ng di mabilang na kuwento niya tungkol sa mga opisyal ng nayon. Kinaiinggitan ni Buyung ang pagkamasayahin ni Sanip, pero di niya maubos maisip kung paano ang isang tulad nito na may asawa na at apat na anak ay parang binata pang walang problema kung umasta. Di bat nagdaragdag sa maturidad ng isang tao ang maraming responsibilidad? Sabagay, mabuti na rin kung di iyon dinidibdib. Halimbawa, kung hirap nilang pasukin ang gubat dahil sa lakas ng ulan na nagpapadulas sa daan at bumabasa sa kanila hanggang buto, sasabihin ni Sanip, Wala, yan. Pagkapawi ng ulap ay langit. Kapag nagreklamo si Sutan sa bigat ng kanyang pasan, sasabihin ni Sanip, Huwag ka nang umungol. Isipin mo yong perang pagbebentahan mo nyan. Ibibigay ni Buyung ang lahat makatingin lang ng ganoon sa buhay. Minsan, nang silay nanghahanting, gamit ang riple ni Wak Katok na pinaputukan ni Buyung ang isang usa, pero dumaplis lang ang tama at ang hayop ay nakaalpas. Buong araw na naghanap ang mga lalaki, pero di nila nakita ang sugatang usa. Panay ang sisi ni Buyung sa sarili, pero tulad ng inaasahan, tinanong siya ni Sanip, Bat mo poproblemahin yon? Magkakaanak ang usang iyon mas marami kang mahahanting pagdating ng araw. Lalong sumama ang loob ng batang mangangaso sa pang-aalo ni Sanip, at paangil itong sumagot, Pano mo nalaman? Posibleng nahuli yon ng tigre. E ano? Di yon ang katapusan ng lahat ng usa sa gubat. Ang mahalaga, pakindat na dagdag nito, ay humusay ka sa pagbaril. Natanto noon ni Buyung ang pagiging mapagbigay sa kanya ni Sanip at ng iba niyang mga kaibigan. Laging may dangung-dangung, o parang alpa ng mga Hudyo, sa bulsa ni Sanip, at tinutugtog niya tuwina may pagkakataon. Maimbeto siyang musikero. Kung gusto niyang magpasaya, kakalabit lang siya ng masiglang himig.

Nagagagawa niyang kalimutan ng mga lalaki ang kanilang pagkakimi, at saglit pay naroon na silat nakikisali sa sayawan at kantahan. Pero misan, ang maririnig sa kanyay ay awit na parang nagpapaiyak sa munting musikero. Kadalasay tinutugtog niya ang gayong nakakapaghimutok na mga balada kapagsilay nakaupo sa paligid ng siga sa gitna ng gubat. Si Talib ang unang sumusuko sa pang-akit ng nakakataas-balahibong musika, at nag-uumpisang kumanta. Sa pagkakataong iyoy ilalabas naman ni Buyung ang kanyang plawta at silang tatloy magsasabayan sa malulungkot na berso. Taas-baba ang mga nota ng dangung-dangung, sa saliw ng mapangulilang plawta, habang paawit na inuulit ni Talib ang mga daing at paghihirap ng isang lalaking naghahanap ng karinyo at pag-unawa. Ang maskulado at mukhang mabagsik na si Wak Katok ay di magawang di mabagbag sa musika. Ang walang ekspresyon niyang mukha ay nagmimistulang mapangarapin, sa wariy naglalakbay ang kanyang diwa. Si Pak Haji ay mauupo roong lunod sa sariling iniisip, pikit ang mata, ang sigarilyong gawa sa dahon ng palmera na nakaipit sa pagitan ng hinlalaki at hintuturo ay upos na lamang at limot na. Paikot sa siga na nakaupo ang pito, ang bawat isay may kani-kaniyang mga alaala at pagnanasa, at sa paligid nila ay ang gubat, maitim at ga-higante. Tahimik na lalaki si Talib, matangkad at payat at ibang-iba kay Sanip. Sa kanya, ang mundo -- at ang buhay sa kabuuan ay madilim at nakakatakot. Lagi siyang binubuwisit ng asawa. Minsan, sabi kay Buyung ni Rancak, ang batang kapatid na babae ni Zaitun, narinig nito si Siti Hasanah, ang asawa ni Talib, na walang hupang pinagagalitan ni Talib, mula umaga hanggang hapon, pero ni minsay hindi iyon sumagot at nagsawalang-kibo na lamang. Magkagayunman, mahusay na magkaibigan sina Talib at Sanip, at laging magkasama sa lakad. Kapag umulan habang silay magkakasama sa gubat at silay sumilong saisang kubol na gawa sa dahon ng saging, si Talib ang magsasabi, Buong araw tatagal ang lintek na ulang ito! Sa masayahing boses, babalikan siya ng ganito ni Sanip, Swerte lang makakapagpahinga tayo! Matatawa ang lahat at mapaparelaks. Minsan, nakakalap sila ng pambihira sa daming damar at hirap na hirap sa kanilang pasan. Anong swerte, sabi ni Sanip, habang nagkakandakuba sa paglakad. Doble ito sa kadalasan nating nahahakot. Ha, kundi maanod pagtawid natin sa ilog! masaklap na sukli ni Talib. Hindi palasalita si Talib, pero madilim man ang tingin nito sa bagay-bagay, itoy matapang. Minsan, nanghahanting ang isang taganayon ng baboy-damo. Napaligiran na ito ng mga aso. Kaya nilapitan niya ito para sibatin. Pero nakailag ang baboy paghagis niya ng sibat, at siya ang sinibasib., di alintana ang nagtatahulang aso. Hindi nagdalawang-isip si Talib. Hawak ang sariling sibat, sinaklolohan niya ang lalaki. Ilang sandali pa, ang nasibat na baboy ay nilalapa na ng mga aso. Hanga rin si Buyung sa di-palakibong si Pak Haji. Katamtaman ang taas ng matanda, at gayong puti na lahat ng buhok nito, iyoy malago pa. Kaya pa niyang pasanin ang kasimbigat na damar na kaya ng iba sa kanila, at gayong matipid siyang magsalita, nasisiyahan siyang makinig sa usapan ng iba at makisali sa kanilang tawanan. Kung talagang pipilitin, nagkukuwento siya ng tungkol sa kanyang paglalakbay sa mga gabing nakaupo sila sa tabi ng siga. Ayon sa kanya, nang una niyang lisanin ang nayon, napilitan siyang magtrabahador, magkusinero at maging katulong sa kuwadra ng Sultan ng Johore bago siya nagkaroon ng sapat na pera para makapunta sa Singapore. Naging siklista rin siya sa isang sirko. Sumama siyang magbiyahe sa sirko, na pag-aari ng isang Intsik, hanggang sa Bangkok. Dooy napilitan niyang iwan ang kanyang trabaho nang tangkain siyang saksakin, dahil sa matinding pagseselos, ng asawa ng mang-aawit na Intsik. Palagay koy di tama yon, tawa ni Pak Haji, kaya umalis ako. Tapos, nagkusinero siya sa isang barko na naglalayag sa pagitan ng India at Japan. Napamangha ang mga magkakasama sa kanyang mga kuwento ng naglalakihang siyudad, tulad ng Shanghai at Tokyo, at ng daungang tulad ng Maynila, Penang, Rangoon, at Calcutta. Nang sa wakas ay lumunsad siya sa Calcutta, di na siya bumalik sa barko. Imbes, nagpatuloy siya sa Lahore, kung saan niya pinag-aralan ang Islam sa ilalim ng isang guro. Mula sa India, naglakbay siya sa lupa, kasama ang ilang tao, patungo sa Arabia.

Ilang buwan kaming nasa daan, sabi ni Pak Haji. Sa pagitan, marami akong sariling lakad na ginawa. Naging katulong ako ng isang salamangkero. Isa siyang malaking Afghani na nakakahiwa ng dila ng isang ibon at muli niya iyong nabubuo. Minsan, pagdaan namin sa isang bayan na bahagi ng kanyang pinagtatanghalan, hinamon siya ng isa ring salamangkero na gawin ang kanyang mahika sa dila ng isang bata. Ayaw niyang mabisto, kaya tinanggap niya ang hamon. Nagkaroon ng palabunutan, at ang Afghaning ito ang natokang mauna. Bago siya nagumpisa, binulungan niya akong bumalik sa aming tulugan at balutin ang aming gamit. Nagbabalot pa lang akoy bigla siyang sumulpot sa kwarto, sinunggaban ang ilang bag at pasigaw na pinasunod ako sa kanya. Di ko alam kung ano ang nangyari, pero masama ang kutob ko, kaya dinampot ko ang madadala ko at patakbong sinundan ko siya. Sa dulong likuran namin ay dinig na dinig ko ang hiyawan ng galit na pulutong. Dagli kaming nakalabas ng syudad, papasok sa mabatong mga gulod na pinagtaguan namin. Hinanap kami ng mga tao hanggang sumapit ang gabi. Pagkatapos, nang tanungin ko ang salamangkero kung ano ang nangyari, bigay-hilig itong tumawa, padukot ng pera sa kanyang bag na pambiyahe. Bago ako nag-umpisa, hiniling kong magbayad muna sila. Pagkalikom ko ng pera, mabilis kong hiniwa ang dila ng bata, maliit lang sa dulo nang di ito masaktan. Tapos, sabi koy maghintay sila habang kumukuha ako ng gamot. Imbes, sa kwarto natin ako tumakbo! Pero bat ka tumakbo? tanong ko. Dahil hindi ko kayang ibalik sa dati yong dila. Pano yong bata? Sinong mag-aayos ng kanyang dila? Di ba may isa pang salamangkero, yong kalaban ko, na sasi kaya nya yon? Di subukan niya. Kung di niya yon magagawa, gugulpihin siya ng mga tao, at buong lakas siyang tumawa. Wala sa kanilang nakakatiyak kung totoo nga ang mga kuwento ni Pak Haji, pero sino ang makakapagsabi? Pagkatapos ng pilgrimahe sa Mecca, nagtripulante siya sa isang barko para makauwi. Tumigil iyon sa maraming daungang Aprikano at Europeo bago bumalik, sa wakas, sa Indonesia. Sinabi niyay sinubukan niayng manirahan sa ibang bansa, pero, lagi, ang puso miyay hinahatak ng nayon. May gayuma sa kanya ang gubat, at iginagalang niya ang lahat ng taong may kinalaman dito. Sinabi niya sa mga kasama na ang mga taong nagtatrabaho sa gubat ay di naiiba sa mga tripulante ng isang barko, gayong, liban dito, ay wala nang pagkakapareho ang dagat sa gubat. Sumusikat ang mga bituin sa langit sa ibabaw ng tubig, pero walang mga halaman o hayop, walang ingay ng gubat. Ditoy ligid tayo ng naglalakihang puno at mga ligaw na hayop ang ilay maingay, ang ilay tahimik. Malapit tayo sa lupa. Sa barko sa gabi, ang naroon lamang ay ang hungkag na dilim. Papunta sa gubat para manguha ng damar, kailangang iwan ng mga lalaki ang kanilang nayong Air Jernih, na nasa baybayin ng Danau Bantau sa bunganga ng Sungai Air Putih. Papasok sa gubat, pumirme sila sa gilid ng Air Putih, pabaybay dito hanggang marating nila ang bulubundukin. Hindi kayang suungin ng bangka ang malalim at maalimpuyong ilog dahil peligroso ang malalaki nitong bato at matuling agos. Sa maraming patag na lugar, ito ay may malalalim na lubak na puno ng isda. Sa madalas na pangisdaang parte na malapit sa nayon, bihira at maliliit ang isda, pero sa loob ng gubat, madaling makahuli nito sa pamamagitan ng bitag o lambat. Laging sa malapit sa mahusay pangisdaang lubak nagkakampo ang pitong lalaki. Makaraang umakyat-manaog buong araw sa bundok sa pangungulekta ng damar, nakakaginhawang maupo sa ibabaw ng isang malaking bato at mangisda. Ang salpok ng tubig sa batuhan, ang mahinang simoy ng hangin sa mga dahon, ang ingay ng mga unggoy na umaalingawngaw tulad ng tunog ng mga tambol ang mga itoy samasamang nagbibigay ng damdamin ng pakakuntento.

Umaabot ng isang linggong paglalakad mula sa Air Jernih hanggang sa gubat ng damar. Ang mga lalakiy may baong bigas at sili na isinasaaksak sa mga kawayang bumbong, kaunting suka, asin, kape, asukal, at palayok para pagsaingan aat pagpakuluan ng tubig. Kung di sila nakapagdala ng lambat o mga bitag, nagtatayo sila ng mga kawayang panghuli ng isda sa batuhan. Paminsan-minsay nakakahuli sila ng mga kalapating kakahuyan na bumababa sa gilid ng ilog upang maghanap ng pagkain. Kung walang sariwang ulam, nag-iihaw sila ng daing na isda o tapa na dala rin nila mula sa nayon. Masuwerte sila at ang kaingin ni Pak Hitam ay di malayo sa gubat na pinagkukunan nila ng damar. Matanda na si pak Hitam, halos sisenta anyos na. Sabi ng ibay mas mukha siyang siyento anyos. Malakas siya, at pambihira ang pagkaitim ng balat. Tulad iyon ng isang Indian. Itim na itim pa rin ang kanyang buhok at lagi siyang nakasuot ng itim na pantalon, kamisadentrong walang manggas, at turban. Walang hindi natatakot sa nakakakita sa kanya. Isa siyang itim na pangitain. Nagkalat ang kuwentong-nayon tungkol sa mga taong birtud ni Pak Hitam. Isa siyang [popular na guro ng silat, isang paraan ng pagtatanggol sa sarili, at ng okultismo. Takot sa kanya sina Sutan, Talib, Sanip, at Buyung, pero hindi nila iyon ipinahahalata. May istoryang nagsasabi na kasapakat daw siya ng mga masasamang espiritu, mga diyablo, at ng mga sobrenatural na nilalang na nakakapagkatawang-hayop o tao, o jinn. Siya raw ay protektado ng isang tigreng may tagabulag na nakakapagdala sa kanya sa kung saan niya gusto. Ang sabiy maraming pagkakataong inilipad siya nito sa banal na lunsod ng Mecca. Ayon sa leyenda, hindi siya tinatablan ng kahit ano. Minsan, sa rebelyon laban sa Dutch noong 1926, si pak Hitam ay naaresto at pinagtangkaang patayin ng ilang sundalong Dutch, pero hindi tinagusan ng kanilang bala ang kanyang katawan. Sa isa pang pagkakataon, ayon din sa istorya, hinabol daw siya ng mga sundalong Dutch at napaligiran sa isang sagingan. Bumuo ng isang bilog ang mga sundalo, at maingat na hinigpitan ang kanilang hanay hanggang ni iskwirel ay di maaaring makaalpas sa pagitan ng kanilang mga paa. Pero bigla na lang nakita ng isa sa kanila si Pak Hitam na nakasandal sa isang punong saging. Lumundag ang sundalo at pawasiwas sa sableng tinaga siya nito sa leeg. A, pero ang napugutan ay di si Pak Hitam kundi ang punong saging! Ilang oras siyang pinaghahanap ng mga sundalo, pero wala silang nakitang bakas ng kanilang mailap ng kaaway. Pagkasugpo sa pag-aalsa, matagal na walang naging balita tungkol kay Pak Hitam. Isang araw, basta na lamang siyang lumitaw na puro ari-arian. Isa na siya ngayon sa pinakamayamang lalaki sa nayon. Walng makapagsasabi kung bakit hindi dumating ang mga Dutch upang siyay dakpin. Ipinalagay ng mga tao na iyoy may kinalaman sa kanyang mahika. Sari sari ang kuwento tungkol sa kung paano siya nagkamal ng yaman. Ayon sa isa, kabilang siya sa isang grupo ng mga dating rebelde na nagtago sa gubat at naging mangungulimbat at tulisan. Ayon sa isa pay mayroon siyang lihim na minahan ng ginto na mag-isa lang niyang tinatrabaho upang walang ibang makaalam kung saan ito naroroon. Tunay na may bahid ng ginto ang buhangin ng Air Putih, at kung tag-init, kapag walang gaanong magawa ang mga taganayon, aakyat sila ng ilog para salain iyon, pero mahirap ang gayong gawain at di sigurado ang tubo. Nagkaroon ng balita na minsay may kung sinong nakatagpo ng isang malaking piraso ng ginto, pero walang sinumang nakakita niyon. Apat ang naging asawa ni Pak Hitam. Ang sabi ng mga tao, sa buong buhay niyay mahigit isang daang beses siyang nagpakasal, at sa isang donselya sa bawat pagkakataon. Nagkalat ang kanyang mga anak sa mga kalapit-nayon, at ayon sa usap-usapan, di na niya mabilang, o matandaan kung sinu-sino ang mga iyon. Pag-uwi niya minsan sa Batu Putih, pinaratangan niya ang isang kabataan sa pagkilos niyon na parang sa kanya ang bahay ng matanda, at matigas niyang sinabi, Sino ka ba? Kung makaarte kay bahay ito ng tatay mo. Sagot ng bata, Bahay nga ito ng aking ama. Ang aking ina ay si Ibu Khadijah. Maaaring dahil sa mga ganitong bagay kung bakit mas gusto ni Pak Hitam na buwanang malayo sa kanyang nayon at tumira sa bahay niya sa Bukit Harimau sa gitna ng gubat, tatlong araw ang layo mula sa Batu Putih. Ditoy

hindi niya kailangang problemahin ang mga taganayon at ang kanilang walang-tigil na panghihimasok sa kanyang buhay. Kapag pumupunta si Pak Hitam sa kanyang bahay sa gubat, lagi niyang dala ang isa sa kanyang papalit-palit na asawa. Kilalang-kilala na ng kanyang mga bisita ang mga babaeng isinasama niya. Ang pinakamagandat bata ay si Siti Rubiyah, na pinakasalan niya dalawang taon na ang nakakaraan, pero hindi pa siya nito nabibigyan ng anak. Sa mga taganayon, ang ibig sabihin niyoy nawala na ang kanyang birtud. Sa unang taon pa lang ng kanilang kasal, ang bawat isa sa iba niyang mga asawa ay nakapanganak na. Ayon kay Sanip, makipagkamay lang ang isang babae, itoy agad nabubuntis. Gayon kabagsik ang pagkabarko niyon. Kung hindi sila dinadala sa malayo ng kanilang trabaho sa gubat, tuwinay sinisikap ng pitong lalaking makabalik sa bahay ni Pak Hitam bago dumilim. Pero kung makakulekta sila ng maraming damar nang may kalayuan sa kanyang huma, at matatagalan kung silay babalik doon, sa gubat na lang sila nagpapalipas ng gabi. Ang bahay ni Pak Hitam ay nakatukod sa matataas na poste. May malawak na beranda sa harap. Ang kusina ay nasa isang sulok nito, sa may bintana. Nagtambak ng buhangin sa lapag si Pak Hitam at gumawa ng mga istanteng tabla. May dalawang kalang de-uling sa buhangin at doon nagluluto ang kanyang asawa. Nakabitin sa ibabaw ng mga kalan ang tapang usa at daing na isda, sibuyas, sili, at ilang klase ng tuyong hiyerba. Ang beranday nahihiwalay sa pinakabahay ng dingding na sawali. Sa likod ng dingding ay may dalawang kuwarto ang isay tulugan nina Pak Hitam at ng kanyang asawa, at ang isa pay taguan ng gamit. Sa huli niya inlalagay ang kanyang damar at ripleng panghanting, bukod sa ibang bagay. Napasok na minsan ni Buyung ang kuwartong ito, nang ipakuha sa kanya ni Pak Hitam ang riple. Nakita nitya roon ang dalawang malaking baul na yari sa itim na kahoy na nalilinyahan ng pampatibay na tansong kulay berde na sa tanda. Nagtataka si Buyung kung ano ang laman ng baul, pero pareho iyong may mabibigat na kandadong bakal. Naisip niya na maaaring puno ng ginto ang mga ito, tulad ng napapabalita sa nayon, pero ipinapalagay niyang isa iyong kabaliwan. Sa isang baul sa isang kaingin sa gubat nagtatago ng ginto si Pak Hitam? Napakadali iyong nakawin ng sinumang magnasa. Pero, sa kabilang dako, sino ang maglalakas-loob? Sa sahig ng beranda laging natutulog ang mga mangunguha ng damar. Kung doon sila nagpapagabi, ipinagluluto sila ng asawa ni Pak Hitam ng kanilang kanin, tokwa, at sari-saring gulay. Nasisiyahan dito ang mga lalaki dahil madalas na naiiba sa kanila ang paghahanda ng pagkain ng babae, atang bawat asawa ni Pak Hitam ay mahusay magluto. Dinadagdagan nito ang kanilang baon ng gulay mula sa sariling hardin. Ang gustung-gusto nila ay ang murang ube, mais, o kamote na iniihaw sa nagbabagang uling. Umagangumagay makikita si Buyung o Sanip sa kusina, abala sa pag-iihaw. O kayay kung gabi, bago sila matulog, at habang lahat ay nag-iistoryahan, gusto nilang maupo sa paligid ng parilya habang pinagmamasdan ang pagkaing lumalagitik sa baga. Ang ganitong dibersiyon, sampu ng mainit na kape, ay nagpapalipas ng panlalata at pagod ng isang araw na trabahong-kalabaw sa gubat. Sa gabing tulad niyon, ilalabas ni Sanip ang kanyang dangung-dangung at tutugtug sa sarili niyang estilo. Minsan, nang kumanta siya ng tungkol sa isang babaeng iniwan ng asawa, napansin ni Buyung si Siti Rubiyah na tahimik na nagpapalis ng luha sa mata. Gusto nilang lahat ang bata at kaakit-akit na si Siti Rubiyah. Kung hindi lang siya lokong-loko kay Zaitun, madali sanang mapaibig dito si Buyung. Pero itoy may-asawa, at si Pak Hitam pa. Sapat na iyon para pigilin ni Buyung ang pag-iisip dito, pero aminado siyang maganda ang katawan nito. Ang mga suso nito, gayong maliit, ay tayo at may hubog. Ang mukha nito, sampu ng tuwid na ilong, mabasa-basang mga labi, at bilog na nangingislap na mga mata, ay itinatampok ng mahabang itim na buhok na abot-baywang. Madalas pagmasdan ni Buyung ang nakalugay na buhok niyonmakapal at nangingintab habang itoy abala sa hardin. Kung naroon ito kapag tanghaling-tapat, ang mga pisngi nitoy namumula, kaya lalo itong nagiging kaakit-akit.

Kapag nasa gubat ang apat na kabataang lalaki, di kalapit ang matatanda, si Siti Rubiyah ang kanilang pinaguusapan. Sabihin ko sa inyo, pinasukan ko sana siya kundi si Pak Hitam ang kanyang asawa, sabi ni Talib. Ako rin, pero kung siyay dalaga pa, dagdag ni Buyung. Kagabiy napanaginipan ko sya, sabi ni Sanip. Napuna nyo ba kung pano halos lumuwa sa kanyng blusa ang kanyang suso tuwing yuyuko sya upang hipan ang gatong? Kaninang umagay tinulungan ko syang maggparikit, parang tugon na sabi ni Buyung. Napuna nyo ba kung pano siya tingnan minsan ni Pak Hitam? makahulugang tawa ni Sanip. Sa edad nya, maiisip pa ba nya iyon? may pagkamanghang tanong ni Talib. Oo nga, di ba napakatanda na nya para ron? ibig malaman ni Buyung. Natawa si Sanip. Pakinggan nyong magsalita itong si Buyung, sabi niya. Nakalimutan mo na ba ang kasabihan tungkol sa niyog? Mas marami raw langis na mapipiga sa niyog kaysa buko. Napahiyaw sila sa pagtawa. Hindi bale di kasintalas ni Wak Katok ang mga mata ni Pak Hitam, sabad ni Sutan. Nakita nyo ba kung pano niya pagmasdan si Siti Rubiyah pag wala si Pak Hitam? Hinuhubaran nya ito ng kanyang mga mata, at higit pa ron ang ginagawa niya sa kanyang isip, sabihin ko sa inyo. Sabagay, gusto ko ring gawin yon. Nagpalitan sila ng makahulugang tingin. Bata o gurang, sabi ni Sanip, pag nakakita ng seksing babae ang isang lalaki, isang bagay lang nasa isip niya. Hindi ako, sabi ni Buyung. Okey siyang talaga, pero di ako kasintapang nyo. Takot ako kay Pak Hitam. Natawa kay Buyung ang tatlong may-asawang lalaki. Di ka pa binyagan at di mo pa naiintindihan. Di ka pa nakakasiping sa isang babae, kundiy di ka magsasalita nang ganyan. Wala ka pang alam sa bagay na to. Kampante silang nagpalitan ng tingin, pahagikgik ng tawa kay Buyung na kulang pa ng karanasan. Hintayin mong maikama si Zaitun, tapos maintindihan mo ang lahat, sabi ni Sutan, patungo sa direksyon ni Buyung. Namula si Buyung. Alam nila ang tungkol kay Zaitun. Lalong natawa ang mga lalaki nang makita ang pamumula sa mukha ng bata nilang kaibigan. Sigura, bago ka sumiping kay Zaitun, sabi ni Talib, di masamang magpraktis ka muna kay Siti Rubiyah. Sa gitna ng alon ng tawanan, sumabad si Sutan, Ni hindi mo kailangan ang kama. Di ko maintindihan kung bat kailangan pa nya ng apat na asawa, reklamo ni Sutan paghupa ng tawanan. Matanda na siyat sakitin. Bat kailangan niyang makasal sa mga batang tulad ni Siti Rubiyah? Ganon talaga, sabi ni Sanip. Gusto ng matatandang lalaki ng batang asawa, at ganoon din ang matatandang babae. Ito ang nagpapabata sa kanila.

Anak ng kahit mag-asawa ng batang babaeng tulad ni Siti Rybiyah ang isang matandang lalaking tulad ni Pak Hitam, di niyon mapapabagal ang kanyang pagtanda. Mapapadali lang niyon ang pagpunta niya sa hukay, singhal ni Sutan. Pagkatapos ng usapang iyon, mas binibigyang-pansin ni Buyung ang kanyang mga kaibigan kapag katabi si Siti Rubiyah. Nakapuna siya ng pagbabago sa kanilang kilos. Lantad masyado ang kanilang kunway kawalang-bahala, tuloy, ipinapakita nilang iba ang kanilang nadarama sa kanilang inaasal. Takot si Buyung na maaaring napupuna iyon ni Pak Hitam. Pero nitong mga nakaraang ilang buwan, kadalasay may sakit si Pak Hitam at napipirme sa kanyang kuwarto. Binibisita siya roon nina Pak Haji, Wak Katok, at Pak Balam, pero ang mga nakababatang lalaki ay pumapasok lang doon upang magbigay-galang at agad na lumalabas uli. Takot sila kay Pak Hitam at kailanmay di sila mapakali sa harap nito. Pumapayat si Pak Hitam. Lubog ang kanyang mga mata, at halos puti na lahat ang kanyang bigotet balbas. Pero itim pa rin ang kanyang buhok, at kahit may-sakit, mukha pa rin itong mabalasik at nakakapanduro. May kung anong bagay ang angkin ng matibay na matandang lalaking ito na nagbibigay-takot sa mga tao. Wala itong iniwan sa isang may-sakit na tigre na kahit masukol ay mabilis pa ring nakakapanibasib at nakakamatay.

MABUHAY KA, ANAK KO Ni Pin Yathay Salin ni Ruth Elynia S. Mabanglo Ginising ako ng ingay ng digmaan, ng sipol at ugong ng mga tingga. Habang nakahigay namalayan ko ang iba pang ingay; ngalngal ng mga kotseng nagliligid, ingit ng mga karetang hila ng baka, mga manaka-nakang sigaw. Tiningnan ko ang aking relo. Alas singko ng umaga. Bumangon ako, dumungaw sa bintana at minasdan ang paligid nang buong pagtataka. Ang kalye ay bumabaha sa tao at sasakyang mabagal na naglalakbay sa maputlang liwanag ng bukangliwayway. Waring lumuwas na sa bayan ang buong bansa. Abril 17, 1975 noon, napagtanto kong patapos na ang digmaang-bayan. Thay, dear? Gising na si Any, tahimik na nakahiga sa dilim. Siguroy pinanonood niya ako, naghihintay ng reaksiyon ko. Dali ka, Any. Hindi ako nakaramdam ng takot, bagkus ay tensiyon na pinatitindi ng kaalamang oras na para kumilos. Kailangang kumilos kami agad para maiwasan ang labanan. Katapusan na ito. Ilang sandali na lang at darating na ang Khmer Rouge. Naintindihan agad ni Any ang sinabi ko. Mabilis siyang tumayot nagbihis; maliksi ngunit malamyos ang kanyang kilos at sa isang wagwag ng kanyang uloy naiayos ang buhok niyang hanggang balikat. Anong mangyayari? tanong niya. Huwag kang mag-alala, sabi kong nagmamadaling pumunta sa sala para kunin ang mga gamit namin. Mahihirapan tayo sa umpisa, pero magiging normal din ang lahat. Nagising sa boses namin ang mga bata. Nagsimulang maghabulan ang dalawang nakatatanda ang siyam-na-taong si Sudath at si Nawath na limang taon sa loob ng dalawang kuwartong apartment na bumubuo ng lugar namin sa bahay ng aking biyenan. Kailangang mabihisan muna ang mga bata at pumunta na tayo agad sa bayan bago makarating dito ang sundalo. Nawath! tawag ni Any. Narinig ni Nawath ang tawag dahil nakikipagbuno ito kay Sudath sa kama. Nawath, lalapit ka pag tinatawag ka! muling taway ni Any na lalong nilakasan ang boses. Kung minsay iniisip kong medyo mabagsik sa mga bata, pero talagang malilikot ang dalawa kaya kailangang higpitan nang kaunti. Nahagip niya ang papatakbong si Nawath at binihisan, hindi iniintindi ang pag-angal nito. Naghihikab na bumangon ang beybi pang si Staud, at saka inaantok na nagpalinga-linga. Sige na, Sudath, sabi ko sa panganay na lalaki. Magbihis ka na. Hindi mo ba nakikitang nagmamadali tayo? Hindi naman mahirap balutin ang kakaunting kailangan namin. Isang linggo na naming alam, mula nang mag-alisan ang mga Amerikano noong Abril 12, na halos tapos na ang limang taong lumalaganap na labanan sa pagitan ng mga rebeldeng Khmer Rouge ng Cambodia at ng gobyernong Republikano ni Marshal Lon Nol. Hinihintay na lang namin kung saan magmumula at kailan darating ang Khmer Rouge. Dalawang araw bago ito, nagbanta na ang ingay ng papalapit na giyera para maghanap na kami ng pansamantalang malilipatan sakaling tamaan ang bahay. Pinuntahan ko ang aking mga magulang at nakipagkasundong magkita-kita ang buong pamilya sa bahay ng pinsan kong si Oan na nakatira sa malapit sa bayan, sakaling lumubha ang sitwasyon. Pinuno na namin ng gasolina ang lahat ng kotse. Wala na kaming dapat gawin ngayon kundi mag-empake ng dalawang maletang damit, kasama ang mga alahas ni Any, ang mga naipon namin at ang aking mga dolyar talong libong lahat na puro tigiisang daan. Dinala ko ang isang maliit na radyo para makarinig ng mga balita at isang casette recorder na may

kasamang reserbang baterya. Nagtangay din ako ng ilang bagay na magagamit ko sa propesyon mga librong teknikal ukol sa irigasyon at pagbabai-baitang ng lupa, isang diksiyunaryong French-English, at mga bolpen at papel. Sipa ng sipa si Nawath habang pilit siyang sinasapatusan ni Any. Nang mga sandali ring iyon, pumasok si Anyung na nakatatandang kapatid na babae ni Any. Sinabi nitong handa na sa pag-alis ang kanilang mga magulang. Habang binibihisan ni Anyung si Staud ng t-shirt at shorts, nagbalot naman si Any ng mga biskwit at kendi para sa mga bata. Sinisiyasat ko ang aking dadalhin mga libro, relo, pera, mga papeles na mapagkikilanlan, radyo at minsan ko pang tiningnan ang paligid, iniisip kung mas mabuti kaya kung pinaalis ko ng bansa ang aking pamilya. Hindi, katulad ng lahat, ayokong-ayoko sa bulok na rehimen ni Lon Nol. Wala akong dapat ikatakot sa Khmer Rouge. Inapura ko ang aking pamilya para sumama na sa mga magulang ni Any na nooy sakay na ng kanilang Austin. Ikinarga ko ang mga bagahe namin sa aking Fiat, habang isinisigaw ang mga habilin sa kabila ng kaguluhan sa siyudad ratatat ng machine gun, pagsabog ng mga bomba sa malayo, at patuloy ba andar ng mga sasakyan. Ang kalyeng iyon, na isa sa maluluwang na lansangan sa Phnom Penh ay isang agos ng mga tao, kotse, kareta, bisikleta, trak, motorsiklo, at ilang karetang puno ng tao at kagamitan, nag-uunahan sa maputlang liwanag ng madaling-araw. Ang ilang pamilyay naglalakad; inaakay ng mga ama ang mga bisikletang puno ng mga kagamitang pambahay, may kilik namang bata ang mga ina. Kitang-kitang balisa ang lahat, malungkot ang mga mukha, ngunit kakatwang tahimik. Waring hindi natural ang pagkapasensiyoso ng mga nagmamaneho ng kotse, sumasabay sa lakad ng mga tao nang hindi man lang bumubusina, isang bagay na hindi mangyayari noong nagsisikip ang trapik sa Phnom Penh, ilang araw pa lang ang nakararaan. Mayroon pang ilang grupo ng mga sundalo ng bumagsak na Republika na naglalakad nang tatlu-tatlo o apat-apat, nakasakbat sa balikat ang mga riple, walang takot na nagbibiruan pa, natutuwang tapos na ang giyera. May isandaang yarda na ang nalalakad namin, mga taong parang duming lumulutang sa ilog, nang makarinig ako ng isang pagsabog. Sa gawing kanan ko, sa may kantong malapit sa aming bahay, isang balumbon ng usok ang lumabas. Ilang minuto pay dumating ang mga ambulansiya at bumbero, nagtutunugan ang mga kampana at nagkikindatan ang mga ilaw. Humarang sila sa aming daraanan at wala kaming nagawa kundi tumigil muna. Sa kabila ng pagmamadali ng mga taong nakapalibot sa amin, sa kabilang kalapitan ng labanan, nadama kong malayo kami sa panganib. Kahit tapos na ang maraming taon ng digmaang-bayan at sa kabila ng mga babala ng aking ama ukol sa kalikasan ng Khmer Rouge, naniniwala akong babalik din sa dati ang lahat, gaya ng nakilala kong Cambodia bago nagkaroon ng digmaang-bayan. Buhat ako sa Oudong, isang nayong may dalawamput limang milya ang layo sa hilaga ng Phnom Penh. Doon namuhay ang ama kong si Chhor bilang isang maliit na negosyante. Hindi siya mayaman tatlo lamang ang kuwarto ng bahay naming may bubong na pulang tisa at sahig na matigas na lupa ngunit mataas ang pangarap niya at ng aking inang si Loan para sa akin, ang panganay sa limang magkakapatid. Ipinadala nila ako sa Phnom Penh para magkaroon ng magandang edukasyon sa haiskul. Magaling akong estudyante. At nang akoy edad disisiete, ako ang pinakamahusay sa matematika sa buong bansa. Hindi ko iniisip ang pulitika noon. Maituturing na karurukan ng katatagan ang mga taon ng aking kabataan kung ikukumpara sa mga sumunod na panahon. Walang kinikilingan ang Cambodia, popular ang aming pinunong si Prinsipe Sihanouk, tila walang kahirap-hirap na umuunlad ang bansa, at waring napakalayo ng digmaan sa Vietnam. Wala ring usap-usapan tungkol sa pakikisangkot ng Amerika sa Southeast Asia.

Bilang isang matalinong estudyante, naging karapat-dapat akong iskolar ng gobyerno sa ibang bansa. Nakaugalian nang papag-aralin sa France ang estudyanteng Canbodian, ngunit naging sentro ng oposisyon laban kay Sihanouk ang France, kaya sa Montreal ako ipinadala kasama ng iba. Doon ako nag-aral ng inhenyeriya. Bumalik ako sa Cambodia noong 1965, sa isang bagong buhay. Nagtrabaho ako sa Ministry of Public Works, at nagpakasal sa una kong asawa, si Thary. Tulad nang karaniwang nangyayari sa mga bagong kasal, tumira kami sa bahay ng mga magulang ni Thary. Malaking bahay iyon dahil isang mayamang opisyal sa Ministry of Finance ang kanyang amang si Mr. Khem. Ipinanganak ang panganay naming si Sudath noong 1967. Mukhang patungo na kami noon sa isang magandang kinabukasan. Gayunman, kung babalikan ko ang nakaraan, mangilan-ngilan nang palatandaan ng kawalang-kasiyahan sa paligid. Itinuring ni Sihanouk ang sarili bilang ama ng bansa. Hindi nagtagal at umugong ang usapan tungkol sa nepotismo at kabulukan. Sumabay dito ang lumulubhang digmaan sa Vietnam. Dahil masigasig si Sihanouk na panatilihin ang magandang pakikipag-ugnayan sa kanyang makapangyarihang kapitbahay, lihim siyang nakipagkasundo na magagamit ng mga North Vietnamese ang malalayong lugar sa silangang bahagi ng Cambodia sa paghahatid ng mga sundalo at armas sa South Vietnam. Naging dahilan ito ng pagtuligsa ng Estados Unidos. Nalagay sa alanganin ang tradisyunal na niyutralidad ng Cambodia. Bilang reaksiyon sa mga pangyayaring ito, sinuportahan ng mga di-nasisiyahang Cambodian ang maliit na grupo ng mga rebeldeng Khmer Rouge, na ang karamihay pinangungunahan ng mga intelektuwal na nag-aral sa France. Hindi ito gaanong nakaapekto sa aming buhay. Ako mismoy maraming problemang pansarili. Dumating sa buhay ko ang isang trahedya noong 1969. Habang hinihintay namin ang pagsilang ng aming pangalawang anak, nagsakit ng hepatitis si Thary na nooy beinte kuatro anyos lang. Hindi na siya gumaling. Namatay sila kapwa ng aming anak nang manganak siya. Isang taon ko siyang ipinagluksa. Umasa na lamang ako sa dalawang nakababatang kapatid ni Thary: si Anyung, beinte uno, at lalo na kay Any, disinuebe, sa pag-aalaga kay Sudath habang akoy nasa trabaho. Nang lumaon, at parang iyon na ang pinakanatural na mangyayari, umibig ako kay Any. Maganda siyang babae, maitim ang buhok na hanggang balikat at balingkinitan ang katawan. Sa edad na beinte, naging kaligayahan na niyang balikatin ang trabahong-bahay at minahal niya si Sudath na parang sariling anak. Nagpakasal kami. Noong 1971, ipinanganak ang aming anak na lalaki, si Nawath. At noong 1973, si Staud naman. Noong mga unang taon ng dekada sitenta, nataas ako ng puwesto at naging direktor ng Department of New Works and Equipment sa ministri. Ang posisyong ito ang nagbigay sa akin at sa aking pamilya ng proteksiyon laban sa kahirapang pampulitika at pangkabuhayan na bunga ng lumalaganap nadigmaang-bayan. Walang nalalaman si Any kundi ang nangyayari sa bahay ng kanyang mga magulang, hindi rin niya inuusisa ang aking mga paniniwalang pampulitika. Sa aking palagay, masyado kaming kampante, tulad ng iba panag kakilala ko. Naging kapansin-pansin na ang pagkawala ng niyutralidad nang panahong ito dahiil sa naging patakaran ni Sihanouk na bigyang kasiyahan ang lahat. Dumami ang mga North Vietnamese sa bansa humigit-kumulang sa apatnapung libo kaya ipinag-utos ni Presidente Nixon na bombahin ang mga ito, isang lihim na ekstensiyon ng dimaang sa huliy makakasira sa kanya at sa amin. Taliwas sa inaasahan ang naging epekto ng mga pagsalakay lalo nitong inakit ang pagpasok ng mga komunista sa Cambodia. Noong 1970, pinabagsak ni Lon Nol, na Punong Ministro at pinuno ng armi, si Sihanouk. Nangako itong lilinisin ang kabulukan at palalayasin ang mga Vietnamese. Tumakas si Sihanouk patungong Peking, at ang

nakapagtataka, nagpahayag siya ng suporta sa mga gerilyang Khmer Rouge na dati niyang kalaban. Tinawag niyang tagapagpalaya ang mga rebelde na karamihay binubuo ng mga magsasaka, at hindi na niya binigyang-halag ang ideolohiyang komunista ng mga ito. Sa simulay malaki ang pag-asa namin kay Lon Nol. Ngunit sa pagdaraan ng panahon, naging malinaw na hindi niya kayang gampanan ang tungkuling ipinataw niya sa sarili. Inatake siya at naparalisado ang kalahati ng kanyang katawan. Nagpatuloy sa kabulukan at pagwawalambahala ang administrasyon at sandatahang lakas. Nabigo ang arming sugpuin ang alinman sa mga North Vietnamese at Khmer Rouge sa kabila ng tulong ng Estados Unidos. Walang nakinabang kundi Khmer Rouge na tinatangkilik ng mga Intsik. Bumagsak ang bansa sa isang pangkalahatang digmaang-bayan. Sinabayan ito ng nakasasakal na inflation na pumuwersa sa aming mga maaaring mangibang bansa na magtago ng salaping dayuhan, lalo na ng dolyar. Noong 1970, umabot sa 60 riel ang kapalit ng isang dolyar, at 2,000 naman noong 1975. Kakatwang kaming mga propesyonal at intelektuwal sa Phnom Penh ay naniwala rin sa palagay ni Sihanouk na makabayan at hindi komunista ang mga rebelde. Dahil na rin ito sa mga hindi maikakailang pagkukulang ni Lon Nol. At totoo namang ang kanilang programa, na itinataguyod din ng United Front of Kampuchea ni Sihanouk na nakabase sa Peking, ay hindi bumanggit ng komunismo. Sa halip, gumagamit sila ng mga nakapagpapahinahong salita gaya ng Ang mga mamamayang Cambodian, Pambangsang Kalayaan, Kapayapaan, Niyutralidad, Kalayaan, at Demokrasya. Ako may sumapi na rin sa oposisyon kay Lon Nol. Nagtatag ako ng organisasyong tinawag naming Bees Club, isang propesyonal na may magkakaparehong kaisipan mga opisyal ng mga gobyerno, propesor sa unibersidad, mga opisyal, at ilang oposisyonistang pulitiko. Laban kami sa mga diktador, mga komunista at sa rehimen ni Lon Nol, ngunit wala kaming tinatangkilik. Itinuturing naming ang mga Amerikano ay magkahalong biyaya laban sila sa komunista pero sinusuportahan nila ang bulok at walang-silbing si Lon NoI. Ibig naming magkaroon ng isang pamahalaan na may pambansang pagkakaisa, at kung posible, isang koalisyong pamahalaan, kasama na ang Khmer Rouge. Naniniwala akong higit sa lahat, bayani ang Khmer Rouge dahil marami akong kilalang nagtataguyod sa kanila at sumapi sa kanila. Ulit-ulit na sinabi ni Ama na nagkakamali ako dahil nakita at nakausap niya ang di mabilang na nagsitakas bago sila lumipat sa siyudad, kasama ang buong pamilya, noong 1972. Madalas kong siyang sabihan noon na huwag mawalan ng pag-asa; iginigiit ko pang nabubulagan lang siya sa propaganda ng pamahalaan. Tutal, sabi ko pa, may sarilingtauhan sa mga gerilya si Sihanouk at tiyak na hindi nila susuportahan ang mga taong pumapatay ng mga kababayan at naninira ng mga pagoda. Maaaring komunista ang iba, sabi ko, pero higit sa lahat, Cambodian silang gaya namin. Noong mga unang araw ng Marso 1975, nagkaroon ng pala-palagay na mababago ang pamahalaan; na pupuwersahin ng Khmer Rouge si Lon Nol na magbitiw, at inisip naming susundan ito ng maayos na pagtatatag ng isang bagong rehimen. Kahit papaano, inakala kong magiging isa si Sihanouk sa solusyong pulitikal, kung ano man iyon. Ngunit noong ika-isa ng Abril, nahikayat umalis si Lon Nol, at nawala ang huling sagabal sa pagkakaroon ng maaayos na kasunduan. Naiwanan ang pamumuno ng gobyerno sa mga kamay ni Long Boret. Alam kong wala na akong dapat ikatakot nang bumagsak ang dating rehimen. Isa lamang akong karaniwang inhinyero. Hindi namin kailangang umalis nang bansa. Hinintay ko ang pagtatapos ng digmaan at umasang magkakaroon ako ng bahagi sa pagbubuo ng bagong Cambodia. Sa kakapalan ng tao, inabot ng dalawang oras bago namin nalakbay ang dalawang milyang distansiya papunta sa Psar Silep, isang residensiyal na lugar malapit sa ilog. Ito ang sentro ng siyudad, ang pinakamagandang bahagi ng Phnom Penh malalapad ang mga kalyeng natatamnan ng mga puno at magkakahiwalay na mga villa na istilong French

colonial. Malaki ang pook na ito, may sapat na lugar para sa mga puno at halaman. Dito nakatira ang pinsan kong si Oan. Dalawang palapag ang bahay niya, protektado ng mataas na bakod na yari sa tisa at may pintuang bakal. Magandang tagpuan iyon dahil nag-iisa si Oan sa malaking bahay. May ilang linggo nang nakaalis ng bansa ang asawat anak niyang lalaki, kasama ng kanyang mga biyenan. Nang makapunta sina Anyung at mga biyenan ko sa bahay ng isang tiyahin, ipinasok ko naman ang Fiat sa kalsadang kinatatayuan ng bahay ni Oan. Nagulat ako pagkakita sa marami kong kamag-anak si Oan at ang dalawa niyang kapatid na babae kasama ang kani-kanilang pamilya, ang aking dalawang kapatid na babae, dalawang lalaki at mga pamilya nila, at ang aming mga magulang tatlumpo lahat. Naglapitan ang lahat sa amin, tuwang-tuwa nang makita kami. May isang oras na sila roon at nag-aalala na sa amin. Nang nakikipaglaro na sa mga pinsan nila ang mga bata, naghanda ng pagkain ang mga babae. Gumagawa ang lahat maliban kay Vuoch na nakikipaghuntahan sa mga lalaki. Si Vouch, dalawamput isa, ang intelektuwal ng pamilya. Nasa ikatlong taon na siya sa unibersidad, nag-aaral ng inhinyeriya na pambihira para sa isang babaing Cambodian. Nakahiligan niya ang simpleng pananamit at mabigat na pagsasalita, wariy determinadong takasan ang tradisyunal na papel ng babae at igiit ang sarili sa daigdig ng mga lalaki. Magiliw siyang gaya ng nakatatandang kapatid na babaeng si Keng kung nakikipag-usap sa aming ina, kay Any o sa mga bata, pero madaling mapako ang atensiyon niya sa mga usapang pampulitika. May bukas na radyo sa isang mesa, pero walang balita, puro tugtog militar. Tinanong ako ng kapatid kong lalaking si Theng kung ano sa palagay ko ang nangyayari sa bayan. Dalawang taon lang ang kabataan sa akin ni Theng, may asawa siya at tatlong anak, dalawang lalaki at isang sanggol na babae. Medyo bilib siya sa akin sa mga usaping pampulitika, hindi lamang dahil nakatatanda ako sa kanya, kundi dahil sa posisyon ko sa ministri. Titser siya sa primarya, nakatira sa mga magulang namin, at mas interesado sa basketbol kaysa pulitika. Bagay naman iyon sa katawan niya kaya mas napakikinabangan siya kung mabigat na trabahong dapat gawin. A, sabi kong nakatitiyak, pag-uusapan siyempre yan ng mga opisyal ng magkabilang panig E bakit hindi pa nila ibalita sa radyo? sabat ni Vouch. Nakapagtataka nga, sabi kong hindi tumitingin sa kanya para makaiwas. Pero wala namang dapat ipagalala. Hindi magtatagal at magkakaroon ng isang bagong gobyerno at muling mamumuno si Prinsipe Sihanouk. Makikita mo. At makabubuti sa kanyang huwag na niyang ulitin ang mga dating pagkakamali niya. Bahagyang katahimikan ang nagdaan. Para maputol ito, may isang nagsabi: Ano sa palagay mo, Sarun? Nagkatinginan kaming lahat. Kawawang Sarun. Titser siya noon bago maaksidente sa isang motorsiklo na ikinabagok ng kanyang ulo, dalawang taon na ang nakararaan. Hindi na siya katulad ng dati. Datiy masayahin siya at mapaglaro, ngayoy lagi siyang malungkutin at mainisin. Kadalasan ay mahiyain siya na pang bata, pero minsay galit na galit o nagsasalita ng mga bagay na walang kaugnayan sa pinag-uusapan. Sabihin pay naalis siya sa eskuwela, pero hindi maunawaan kung bakit. Ang hindi nagbago sa kanyay ang pagmamahal niya sa asawang si Keng at sa limangtaong anak na babaing si Srey Rath. Ano sa palagay ko? ani ni Sarun sa dating matamlay na ngiti. ewan ko. Pero kung mababalik si Sihanouk, siguro makukuha ko uli yung dati kong trabaho. Ano sa palagay mo Thay?

Naniniwala siyang naging biktima siya ng isang sabwatan at hindi makabubuting pag-usapan pa ang tungkol doon. Ngumiti akot nagkibit-balikat. Ano ang inginiti-ngiti mo riyan, Thay? tila nanunumbat ang boses ni Keng mula sa kusina. Siguradong mababalik sa trabaho si Sarun pag maayos na ang lahat. Sarun, dear, puwede bang tawagin mo na si Srey? Maghahain na kami. Bilib kaming lahat kay Keng. Mapalad si Sarun dahil sa kanyang katapatan at pangangalaga. Noon dumating ang pinsan kong si Sim. Nakangisi siya na para bang kababalik mula sa pamamasyal sa buong bayan. Sim! tawag ni Oan na gulat na gulat. Bat nag-iisa ka? Nasan ang mga magulang mo? Wala pa ba sila dito? Akala koy napahinto siyang nakasimangot. Halika na, Sim, sabi ng tatay ko ko na kilalang-kilala si Sim mula pagkabata. Disiotso na si Sim at nasa haiskul, pero hindi siya matalino. Wala siyang ginawa kundi maglakwatsa kasama ng mga kaibigan. Akala koy naririto na sila, tiyong. Nanood ako ng nasusunog na bahay, tapos, hindi ko sila makita kaya nagpunta na ko rito. Aalis uli akot hahanapin ko sila. Loko ka ba, tumigil ka na lang dito. Hindi sila maaano. Peligroso nang lumabas uli. Doon nga kami pumirmi, paupu-upo kahit saan, pakain-kain ng kanin, ulam at prutas na inihanda ni Any at ng iba pang nasa kusina. Pinag-usapan namin ang mangyayari sa kabila ng ingay ng mga nagsisitakas sa labas at ng tugtog ng radyo. Inulit ko ang paniniwalang magkakaroon ng solusyong pulitikal. Karaniwang umaayon o nananahimik lang ang iba. Kapag tutol si Theng, lalong maraming angal ang isa ko pang kapatid na si Thoeon. Hindi siya lumaki sa amin, Nakisama siya sa kanyang mga biyenan, kaya medyo malayo ang kanyang loob. Sumasali rin sa usapan si Vouch. Samantalay nanonood lang si Any, tahimik at minamasdan kung sino ang nagsasalita, na karaniwan niyang ginagawa kapag maraming tao. Bahagya ring sumasali si Oan kahit nasa bahay niya kami. Mayaman nga siya pero hindi siya gaanong matalino. Sinuwerte siyang makapag-asawa ng may-kaya may-ari ng ilang sinehan ang biyenan niyang lalaki. Ngunit hindi madaling papaniwalain ang aking ama. Paulit-ulit ang babala niyang komunista ang Khmer Rouge. Mataas siya, malakas at may matatag na pagkatao, gayundin sa pangangatwan. Hindi siya masalita at inirerespeto siya sa kanyang paniniwala. Pero naiinis ako sa mga prediksiyon niya. Narinig ko noon. Paulit-ulit ko nang nasabi sa kanyang walag dapat ipag-alala. Tsismis lang yan, tay, propaganda, sabi kong hindi ipinahahalata ang pagkainis. Wala namang binabanggit tungkol sa komunismo ang kanilang programa. Kaibigan ko ang ilan sa mga taong iyon. Hindi sila magsisinungaling. Bakit pa? Mayaman ang ating bansa. Hindi nila kailangang gumawa ng kalupitan para pakainin ng taumbayan. Tumahimik ang aking ama. Ang aking naman ang nagsalita. Mukha siyang mahina, maliit, kung ikukumpara sa mga anak niyang babae. Buong buhay niyay nagugol sa pag-aalaga sa pamilya sa nayon. Pero kung narinig mo siyang magsalita, mahuhulaan mong sa kanya nagmana si Vouch.

Igalang mo naman ang tatay mo, Thay, aniyang mahina pero matigas. Nakausap namin ang mga taong nagsisitakas, napatay ang kanilang pamilya, sinunog ang kanilang mga bahay. Malupit ang Khmer Rouge. Komunista sila, gaya ng mga tauhan ni Mao sa China. Kapag sila ang namuno, katapusan na ng relihiyon natin. Kalimutan mo na ang kaligayahan. Ang inay naman!, sabi ko. Anong komunista ang sinasabi nyo? Iyong iba sa kanila siguro, pero alam nilang napakarelihiyoso ng mga Cambodian at mapagmahal sa buhay para tanggapin ang komunismo. Makabayan muna sila bago komunista. Susundin nila ang gusto ng mga tao. Alam kong tama ako. Mga tanging impormasyon ang ibinibigay sa akin ng mga kakilala ko. Isa pay nakapangibang-bansa na akot may malawak na pananaw. At anong nalalaman ng mga magulang ko, na simpleng negsyante lang, tungkol sa tunay na sitwasyon? May isang oras kaming nag-usap-usap. Mayat mayay natitigil kami dahil sa sigaw ng mga bata at manakanakang pagsabog sa may kalayuan. Pagkatapos, nang bandang alas diyes, isang boses na noon lamang namin narinig ang nagpatigil sa tugtog-militar sa radyo: makinig kayo! Abangan ang isang importanteng pahayag! napatigil ang lahat at tinawag ang mga kamag-anak na nasa kusina at bakuran. Kinawayan ko si Any na mabilis namang pumasok matapos tingnan si Nawath na nakikipaglaro sa kanyang mga pinsan. Namayani ang katahimikan. Narinig sa radyo ang mahinang boses ng Patriarkong Budhista na si Huot Tat. Nagkatinginan kaming lahat at tiwalang napangiti. Hindi lamang siya ang may pinakamataas na awtoridad na panrelihiyon, ang simbolo ng katatagan; miyembro rin siya ng aming pamilya, amain ng aking ama. Malapit ako sa kanya. Sinubaybayan niyang mabuti ang aking pag-aaral at dahil na rin dito kung bakit nakatagpo ako ng lakas sa mga aral ngBuddhismo noong estudyante pa ako. Waring angkop iyon sa aking mga aspirasyon at pagkatao. Nakasalalay sa sarili ang kaligtasan, turo ni Buddha. Walang magagawa ang Diyos kung di ka magkukusa. Lahat ng kabutihan at kasamaan ay magbubunga, maaaring sa buhay na ito o sa susunod, ngunit laging malaya ang taong paunlarin ang sarili, magpakabuti, pagandahin ang ugali, sa pamamagitan ng pagdarasal na patnubayan siya at bigyan ng malinaw na pananaw, sa paggawa ng mabuti, at mahusay na paggamit ng kakayahan at talinong kaloob sa kanya. Natitiyak kong nagawa ko ang pinakamabuting magagawa ko, maraming salamat sa impluwensiya ni Huot Tat. Kaya tulad ng ibay sabik akong marinig ang sasabihin ng matanda, -- marahil ay mas sabik pa at makatagpo ng katiyakan sa sasabihin ng kagalang-galang na matandang hindi mapag-aalinlanganan ang kalagayan, na ang patnubay ay tiyak na kakailanganin ng bagong rehimen. Huwag kayong mag-alala, sabi niya. Itigil na ang labanan. Darating na ang kapayapaan. Nakaraan na ang ating bansa sa isang mahirap na pagsubok. Kailangang muli natin itong itayo. Iyon lamang, at iyon lamang naman ang kailangan. Pagkaraay isa pang boses ang narinig. Kay Heneral Mey Sichan iyon, ang puno ng sandatahang lakas ng Republikano. Dapat nang sumuko ang lahat ng sundalo, sabi niya, para maiwasan ang pagdanak ng dugo samantalang ipinagpapatuloy ang pakikipagnegosasyon sa ating mga kapatid. Tapos na ang lahat, naisip ko. Mabuti, bulong ko kay Any sabay yakap. Lumuwag ang pakiramdam naming lahat.

Ngunit ilang sandali lang at natabunan ang boses ng heneral ng di maunawaang ingay. Pagkaraay isa pang boses ang sumingit, mas malakas, parang may umagaw sa mikropono.Ang digmaan ay naipanalo sa pamamagitan ng sandata, hindi ng negosasyon! Sumuko na ang mga puwersa ng gobyerno! Nanalo ang mga rebelde! Tapos na ngayon ang digmaan! Pagkaraay nakatatakot na katahimikan. Walang musika, lahat ay natigil. Nawala ang mga ngiti namin. May nagpatay at muling nagbukas ng radyo, tinetesting. Wala. Naglalakihan ang mga matang nagkatinginan kami. Sa katahimikan, namalayan ko ang tinig ng mga tao sa kalye, at ang ingay ng mga makina. Panatag kaming nakakulong sa bahay, gayundi ang mga kapitbahay. Pero sa labas, libu-libong mga tao ang nagsisiksikan patungo sa sentro ng Phnom Penh. Saan sila pupunta? Naipalagay ko lang na tutuloy sila sa mga pagoda, sa mga unibersidad o sa bakuran ng mga gusaling pampubliko, hanggang sa matapos ang labanan. Isang oras ang lumipas. Patuloy na naglaro ang mga bata samantalang mahinang nag-usap-usap ang matatanda. Pagkaraay narinig namin ang sigaw ng pagsasaya sa kalayuan. Tumalong palabas ng bakod si Sim para alamin kung ano ang nangyayari, pagkatapos ay mabilis siyang bumalik at sumigaw, Ang mga Khmer Rouge! Talaga nga palang tapos na. Nagmamadali naming binuksan ang pinto para manood. Sa buong paligid, nagbitin ang mga puting tuwalya, kumot, damit, at anumang puting maiwawagayway ng mga tao. Nagsimulang dumami ang mga tao sa kalye, palayo sa amin. Isang uri ng prusisyon ang wariy panonoorin nila sa Preah Monivong, isang pangunahing kalyeng nagmumula sa timog at kumukrus sa tabing kalye namin, may ilang yarda ang layo. Matapos isenyas kay Any na bantayan ang mga bata, nakipagsiksikan ako sa mga taong nasa harap kasama ng iba pa. Noon ako unang nakakita ng mga sundalong Khmer Rouge. Malinis ang kalye, lahat ng tao ay nakatayo sa bangketa. Sa gitna ng kalsada, isa-isang naglalakad ang mga sundalong noon ko lamang nakita, nahahati sa pangkat ng tiglilimampu. Lahat sila ay nakaunipormeng itim na tila padyama ang yari, walang dekorasyon pero maayos na nakabutones. Nakasumbrerong Intsik sila at sandalyas ng Ho Chi Minh na yari sa gulong ng kotse. Ang ilan ay may dalang AK47, ang iba namay mga rocket launchers. Lahat silay may tsekerd na kramar mga bandanang nakapulupot sa kanilang leeg o sumbrero. Hindi sila nagmamartsa ngunit hindi sila mukhang nanlalata. Nakatitig lamang sila sa unahan ng linya, walang kangiti-ngiti. Lahat silay mukhang wala pang disiotso anyos. Ang tanawing ito ay magiging pamilyar pagkaraan sa buong mundo sa pamamagitan ng mga retrato at pelikula, ngunit ni wala kaming babala kung ano ang itsura nila. Hindi ako nabigla o nangamba; gayunmay nakadama ako ng pag-aalala sa katigasan ng mukha ang mga kabataang sundalo, lalo na ng makita ko ang magandang pagtanggap sa kanila ng mga tao. Nagpapalakpakan at walang takot na sinundan ng mga tao ang hanay ng mga sundalo, ngunit ang kasabikan at kasiglahan nilay walang epekto sa mabalasik na mga kabataan. Nakatanaw lamang sila sa malayo, walang damdamin, blangko, parang mga robot. Ngunit masyado kaming nasisiyahan para bigyang pansin ang kanilang inuugali. Tapos na ang giyera. Ni hindi kami nasaktan. Kaya nagyayakapan ang mga tao at nagwawagaywayan ng mga puting tela. Sa halip na matakot, kaming lahat ay nagtiwala sa kawalang pakialam ng Khmer Rouge. Minsan lang akong ninerbiyos. Isang trak ng militar na minamaneho ng isang sundalong Republikano ang biglang lumitaw sa daan, pauwi na siguro at natutuwang tapos na ang labanan. Isang Khmer Rouge ang sumenyas at nag-utos na siyay bumaba. Mabilis na tumalon at tumakbong palayo ang lalaki ngunit maagap siyang hinabol at nahuli ng isang Khmer Rouge na may kipkip na baril. Isinalya nito sa pader ang sundalo at tinutukan ng riple.

Pagkaraay mahinahon nitong inutusan ang sundalong hubarin ang kanyang uniporme at iwan ang sasakyan. Sumunod naman ang lalaki at lumayo na ang Khmer Rouge. Muli akong nakahinga, mas nakasisigurong maaayos ang lahat. Masaya kaming bumalik sa bahay ni Oan, nagbibiruan, nagkukuwentuhan, nagpaplano. Sabi koy iuuwi ko na ang aking pamilya. May ibang nagsabing pupunta sila tabing-dagat at magsaya. Mukhang pabalik na sa normal ang lahat. Sakay ng kanilang Austin, dumaan sa bahay ang mga magulang ni Any para sabihing babalik na sila sa kanilang bahay. Kami man ay paalis na ng sabihin ni Oan, Bakit hindi pa kayo rito mananghalian? Bakit nga ba hindi. Matitingnan naman ng mga biyenan ko ang bahay namin habang wala pa kami. Naglalaro ang mga bata sa bakuran. Mag-aalas onse pa lamang, walang dahilan para magmadali. Naiwan kami, masayang nag-uusap. Nanananghalian kami at nag-iisip ako kung papasok na ako sa trabaho kinabukasan, nang isang lalaki ang dumating. Halos hindi makahinga. Siya ay katiwala sa bahay ng mga biyenan ni Oan na nakatira may isang milya ang layo, sa gawing dinaanan ng Khmer Rouge. Ipinagkatiwala nila sa taong iyon ang bahay nang umalis sila sa Cambodia kasama ang asawa at nag-iisang anak ni Oan. Nakatayo ito ngayon sa may pintuan, takot na takot at gulung-gulo ang ayos. Pinalayas kami ng mga Khmer Rouge sa aming mga bahay! Pinagsabihan kaming umalis ng siyudad! sabi nitong halos hindi makapgsalita. Anong gagawin ko? Agad nagbago ang pakiramdam namin. Nahinto kami sa pagkain at pinagtatanong siya: Sigurado ka ba? Bakit? Baka nagkamali ka lang ng pag-intindi? Wala kaming narinig na sinabi nilang ganon. Nagbibiro ba siya? Mag-alisan kami, parang hindi kapani-paniwala! Kailangang malaman namin ang totoo kaya nagtanong kami sa mga kapitbahay para malaman ang mga pangyayari. Sila may nakarinig ng mga usap-usapan ukol sa ebakwasyon. Pero walang balita sa radyo parang nakabubuhay ng loob ang kawalan ng opisyal na babala. Hindi namin alam ang ang gagawin. Aalis ba kami sa bahay ni Oan? Desperado na kaming makasagap ng impormasyon para makapagplano. Iminungkahi kong konsultahin namin ang aming amain, ang Patriarkang si Huot Tat na nakatira saOnalon Pagoda sa tabi ng ilog dalawang milya ang layo. Tiyak na alam niya kung ano ang nangyayari. Hihingi kami ng payo sa kanya, makakukuha rin kami ng proteksiyon. Wala nang makaisip kung ano ang mas mabuting gawin. Sumakay kaming lahat sa tatlong kotse sa aking Fiat, sa Puegeot ng aking kapatid na si Theng, at sa Mercedez Benz ni Oan. Muli, napasama kami sa mabagal na prusisyon ng mga tumatakas. Nagsisikip pa rin ang mga kalye. Napasama na sa mga papunta sa sentro ng bayan ang mga taong pinalayas sa kanilang mga bahay. Tila tulala ang lahat ngunit walang kaguluhan o ingay, isang pulutong lamang ng mabagal na umuusad patungo sa kung saan, mga taong naglalakad, nagbibisikleta, sakay ng trishaw, at mga kotse. Paminsan-minsay isang putok ang naririnig mula sa kalayuan. Ang mga ganitong pagunita na labanan ay nagpaalisto sa amin dahil hindi namin alam kung sino ang binabaril nino. Kakatwang agad-agad ay naging masunurin

at magalang ang lahat, maingat na sinusunod ang tuntunin sa daan, takot waring makaaksidente, takot waring mapansin. Nang sumunod na na isang oras, minsan lamang akong nakakita ng Khmer Rouge, nang lumabas sa katabing kalye ang tatlumpu sa kanila, tahimik na nagmamartsa sa isang hanay sa gitna ng daan, hindi alintana ang mga taong nakapaligid sa kanila. Pinaraan sila ng mga kotse at mga taong nagdaraan. Nagmartsa sila nang hindi kami pinapansin, wariy iniiwasang mahawa sa amin. May sariling bakuran ang pagoda ng Patriarka. Isa iyong mataas, dalawang-palapag na templong may bubong na tisang kulay dilaw. Nakatayo iyon sa tabing-ilog, tumutunghay sa pinagtatapuan ng ilog ng Mekong at Tonle Sap. Sa paligid niyon, kasama ng mga puno at hardin ng mga bulaklak, ay ang tirahan ng mga monghe. Ipinarada namin ang mga kotse, dinala ang mga bata at nagpunta sa bahay ng Patriarka. Matapos kaming ituro sa isang malaking bulwagang puno na rin ng may isandaang katao, ilan sa amin ang mga magulang ko, ako, si Oan, at ang mga kapatid kong lalaki ang nagpunta sa tanggapan ng Patriarka. Kakatwang malakas pa ang Patriarka sa kanyang walumput limang taon, matatag na nakataas ang ulo niyang ahit, at mukhang bata pa ang malapad niyang mukha. Nakasuot siya ng robang dilaw na hantad ang isang balikat, at napaliligiran ng mga monghe at sibilyan. Malinaw na maraming tao ang nag-isip nang katulad namin, ang magpunta sa pagoda para malaman kung ano ang nangyayari at hinginang proteksiyon ng Patriarka. Agad kong nakilala ang dalawang lalaki, si Heneral Chhim-Chhuon, dating aide-de-camp ni Marshal Lon Nol, at si Heneral Mao Sum Khem, Chief Operations Co-ordinator ng sandatahang lakas ng Republikano. Ngunit parang mapagpakumbaba na at nag-aalinlangan ang dalawang ito na datiy palaban. Halatang badigard nila ang ibang lalaking nakasibilyan. Lumuhod kaming kasama ng iba pang naroon at ginawa ang tatlong ulit na pagpupugay na ang mga kamay ay magsalikop sa may noo. Pagkaraay magkakrus ang mga binting naupo kami at nakinig ng mga usapan. Dalawang pangunahing tanong ang lumilitaw: paano kikilos ang mga opisyal na Republikano sa harap ng mga Khmer Rouge? At bakit pinaaalis sa mga bahay nila ang mga mamamayan dahil lumalabas sa mga report na pinalilikas ang mga tao sa siyudad. Iginigiit ng Pariarka na maging mahinahon ang lahat. Marahil ay wala namang pangkalahatang ebakwasyon, sabi niya. Walang binabanggit na pangkalahatang deportasyon ang programa ng Khmer Rouge. Hindi makatwiran, kung gayon, na magkaroon ng ebakwasyon. Narinig kong sinabi niya, Manatili kayong mahinahon at maghintay ng utos. Isang monghe ang inutusan ng Patriarka na tumelepono sa presidente ng Cambodian Red Cross at kay Chau Sau, ang sekretaryo-heneral ng Opposition Democratic Party. Dapat sanang makapagbigay ng impormasyon ang dalawang ito, pero tila wala silang nalalaman kundi ang deklarasyon ng Red Cross na niyutral ang Hotel Le Phnom at ang French Embassy. May isang nagpatahimik sa lahat at itinuro ang transistor na nasa mesang katabi ng Patriarka. Buhay na naman ang istasyon ng gobyerno at may maikling mensaha. Tinatawagan ang lahat ng ministro at nakatataas na opisyal ng sandatahang lakas sa Ministry of Information sa ganap na alas kuwatro ng hapon. Alam na ninyo ngayon ang gagawin, sabi ng Patriarka, magpapadala rin ako ng sarili kong kinatawan. Makaraang umalis ang mga heneral at isang monghe, nagpalakad-lakad kami, nagtatanungan kung ano ang ibig sabihin ng lahat ng iyon, iniisip kung pupunta kami sa French Embassy o sa hotel Le Phnom. Nanatiling nakaupo ang Patriarka sa kanyang bangko, mahinahong naghihintay.

Naging lalong kainip-inip ang paghihintay habang humahapon. Nagtatalo ang loob ko kung aalis kami, ngunit waring nakatatakot ang kawalan ng katiyakan, ang posibilidad na mahuli kami habang lumilikas, ang kaimposiblehan ng pagpaplano. Sa isang pagkakataon, humingi ako ng permiso sa Patriarka na matawagan ang French Embassy. Nang humingi ng asylum, sinabi ng nakausap ko na imposible para sa sinumang Cambodian ang pumasok sa French Embassy dahil guwardiyado ng mga Khmer Rouge ang pintuan. Kahit na Patriarka mismo ang dumating, sabi ng kausap ko, hindi siya papasukin ng Khmer Rouge. Ibinaba ko ang telepono, gulat na gulat na may Cambodian na hindi kumikilala sa awtoridad ng Patriarka. Sa kauna-unahang pagkakataon, napagtanto kong naipit kami. Tinangka kong tawagan ang mga biyenan ko at si Anyung sa bahay. Walang sagot. Wala kaming magawa kundi maghintay. Nagpalakad-lakad ako, pilit na pinapayapa ang loob ni Any sa pagsasabi ng tungkol sa mga tawag at sa pamamagitan ng bahagyang pakikipag-usap sa mga bata. Masasaya naman ang mga anak ko, nakikipaglaro sa mga kasing-edad nila. Nang magtakip-silim, mga alas sais, dumating ang kinatawan ng Patriarka. Sinundan ko siya habang nakikipagsiksikan sa karamihan ng mga tao patungo sa Patriarka, na nagtaas ng kamay para patahimikin ang lahat. Pinilit kong basahin kung may magandang mensahe sa kanyang mukha, ngunit blangko iyon. Sabi niyay maraming mga nakatataas na opisyal na Republikano at mga ministro sa miting; naroon din ang Prime Minister na si Long Boret. Naupo ang monghe sa tabi ng isang opisyal ng khmer Rouge na nakipag-usap naman sa kanya nang buong galang. Pinuri ng opisyal ang mga kabutihan ng Khmer rouge at sinabing maisasagawa na ang muling pagtatatag ng bansa sa tulong ng mga dating opisyal, intelektuwal at teknisyan. Nang itanong ng isang monghe ang tungkol sa ebakwasyon, umiling ang opisyal. Wala raw kabuluhan ang ganoong utos. Bakit daw iuutos ang pagpapalikas ng mga taong may malakas na pangangatwan gayong kakailanganin sila sa pagsasaayos ng ekonomiya.? Sabi niya sa akin: nasa iyo ang aking palabra de honor, wala akong narinig na ganoong utos. Isa lamang iyong maniobra ng imperyalista. Ibig lamang nilang matakot ang mga taumbayan. Nakahinga ako nang maluwag at ibinalita ko kay Any na hindi totoo ang usap-usapan ukol sa ebakwasyon, ngunit marami pang nagsisilikas ang dumating sa pagoda at nagsabing patuloy pa rin ang pagpapaalis sa mga tao. Tumindi ang aking pag-aalala. Alinman sa nagsisinungaling o walang nalalaman ang opisyal. Tumanggi ang monghe nang tanungin ni Oan, hindi raw maaaring magsinungaling ang opisyal. Ngunit maaari ring wala siyang nalalaman. Sumapit ang gabi. Muli kong tinawagan ang mga biyenan ko pero wala pa ring sagot. Nakikini-kinita ko ang pangit na larawan: ang mga magulang ni Any at ang kapatid niyang si Anyung, kasama ng agos ng mga nagsisilikas, hindi malaman kung saan patungo. Sinulyapan ko siya para pumayapa ang kanyang loob. Dahil sa matinding pagod at pag-aalala, nakatulog kami sa mga banig na inilatag sa baldosang sahig ng pagoda lahat kaming tatlumpu na nahahati sa ibat ibang pamilya. Kakatwang pati ang mga bata, pati na si Nawath, ay naging masunurin sa aming kakaibang kalagayan at kalituhan. Ibinalot ko ang aking sa ilang damit at binuksan sa Voice of America sa Cambodian para makibalita. Wala. Pinatay ko ang radyo, pero hindi ako makatulog. Manakanaka ang dating at alis ng mga taong naghahanap ng matutulugan, at bawat dumating ay nagpapatotoong patuloy ang ebakwasyon. Daan-daan ang nagsisiksikan sa pagoda at sa bakura nito, habang libu-libo naman ang mabilis na papalabas ng bayan. Nang natutulog na kaming lahat mga alas nuwebe siguro ng gabi isang opisyal ng Khmer Rouge na may hawak na pistola ang pumasok. Mga kasing-edad ko siya, mga treinta anyos. Sa masakit na liwanag ng mga bombilya, naghihinalang tiningnan niya kami, nakatutok ang baril sa mga natutulog na parang may inaasahang lalaban sa kanya. Pagkaraay nakita niya ang anim na bisikleta at tatlong motorsiklong nakaparada sa may pintuan.

Kanino ang motorsiklong ito? sigaw niya. Walang sumagot. Isinuksok niya ang baril at pinuntahan ang mga bisikleta. Isang asul na Honda na mukhang bagung-bago ang kinuha niya. Nakakadena ito sa dalawa pang motorsiklo. Dalawang bese niyang sinabi: sino ang may-ari ng motorsiklong ito? At pagkaraan, Kailangan ito ng Angkar! Angkar ang Organisasyon: iyon ang kauna-unahang pagkakataon na narinig kong ginamit sa ganoong paraan ang salitang iyon. Wala pa ring nagsalita. Inihiga ng opisyal ang motorsiklo, inilabas ang kanyang baril at itinutok sa kadena. Dalawang beses siyang nagpaputok, magkasunod. Naputol ang kadena. Nakatatakot ang pagpunit ng mga putok sa katahimikan, lalot iisiping may mga batang natutulog. Nagising ang mga bata, nagpalinga-linga, natulala. Ilang saglit pa, sakay ng motorsiklong umalis ang opisyal, iniwan kaming natitigilan. Tiningnan ko si Any. Sinenyasan ko siyang manahimik. Makailang sandaliy ibnulong sa akin ni Any, Paano niya nagawa ang ganon? Anong magagawa natin? sagot ko. Isang matagal na tingin ang ipinukol sa akin ng aking ama. Siguro naman, hindi lahat silay ganon, nagtatanggol na sabi ko sa kanya, pabulong din. Labinlimang minuto pagkatapos, dalawa pang sundalo ang dumating at walang imik na kinuha ang dalawa pang motorsiklo. Naging maliwanag sa akin at sa lahat ng naroon, na hindi pagnanakaw o pang-aangkin lamang ang mga kilos na iyon. May kahalagahan ang Patriarka na higit pa sa kanyang kalagayang panrelihiyon. Iginagalang siya, maging sa pinakamalalayong kanayunan sa Cambodia, ngunit dito, sa isang iglap ay napanoog namin ang tatlong taong parang hindi alam kung saan sila naroon, wala ni paggalang para sa Patriarka. Iyon ang unang babala na mawawasak na ang mabubuting kaugaliang taglay namin sa loob ng maraming dantaon. Bago muling nakatulog, itinanong ng panganay naming si Sudath, Kailan tayo uuwi, itay? Hindi ako nakakibo. Si Any ang sumagot, Matulog ka na anak, uuwi na tayo bukas. Hindi ko na iyon mapaniwalaan, at siya man, sa palagay ko.

LUPAIN NG TAGLAMIG Ni Yasunari Kawabata Salin ni Rogelio Sicat NOON: lipas na ang panahon ng panganib dahil sa mga pagguho ng yelo, dumating na ang panahon ng pag-akyat sa bundok sa kaluntian na tagsibol. Sa ngayon, mawawala ang mga sariwang gulay sa mesa. Si Shimamura, na nabubuhay sa kawalan ng magawa, ay nakatuklas na kung minsay nawawala ang katapatan niya sa sarili, at malimit siyang nagpupuntang mag-isa sa bundok upang mabawi rito ang kung anong bahagi nito. Bumaba siya sa nayon ng mainit na bukal pagkaraan ng pitong araw sa hangganan sa bundok. Nagpatawag siya ng isang geisha. Gayunman, sabi ng katulong na babae, sa kasawiang-palad ay may selebrasyon nang araw na iyon bilang pasinaya ng isang bagong kalsada; napakaraming tao sa pagdiriwang kung kaya ang pinagsamang bodega ng cocoon at teatro ay inokupa, at hindi magkandatuto ang labindalawa o labintatlong geisha sa pagsisilbi sa mga tao. Ngunit baka sakaling makapunta ang babaeng nakatira sa titser ng musika. Kung minsan, tumutulong ito sa mga pagtitipon ngunit umuuwi na pagkaraan ng dalawa o tatlong sayaw lamang. Nang mag-usisa pa si Shimamura, nagkuwento ang katulong tungkol sa babaeng nakatira sa titser: ang titser ng samisen at ng sayaw ay may kasamang isang babae, hindi geisha, ngunit kung minsay napapakiusapang tumulong sa malalaking pagtitipon. Dahil walang bata sa bayan na nagsasanay para maging geisha, at dahil karamihan sa mga lokal na geisha ay nasa gulang na ayaw nang sumayaw, mahalaga ang serbisyo ng babae. Hindi siya kailanman dumarating na mag-isa para aliwin ang isang bisita sa otel, ngunit hindi rin naman siya matatawag na baguhan sa pangkalahatay ganito ang ikinuwento ng katulong. Kakatwang istorya, sabi ni Shimamura sa sarili, at itoy kinalimutan niya. Gayunman, pagkaraan ng may isang oras, dumating ang babaeng nakatira sa titser ng musika, kasama ang katulong. Tumayo si Shimamura. Paalis na ang katulong ngunit tinawag ito ng babae. Nagbigay ang babae ng impresiyon ng lubos na kalinisan at kasariwaan. Palagay ni Shimamura ay malinis ito hanggang sa gilit ng mga daliri ng paa. Napakalinis nito kaya naisip niyang baka dinadaya siya ng kanyang mata nasanay ito sa katitingin sa maagang tag-araw sa kabundukan. May bagay sa pananamit ng babae na nagpapahiwatig ng isang geisha, ngunit hindi nito suot ang mahabang saya ng geisha. Sa halip, suot nito ang malambot at pantag-araw na kimono na nagbibigay ng anyong kagalanggalang. Mukhang mamahalin ang obi, hindi bagay sa kimono, at lihim siyang nalungkot. Tahimik na lumabas ang katulong nang magsimula silang mag-usap tungkol sa mga bundok. Hindi tiyak ng babae ang pangalan ng bundok na nakikita mula sa otel, at dahil hindi ganadong uminom ng alak si Shimamura na maaari niiyang maramdaman kung kasama ang isang oardinaryong geisha, sinimulang isalaysay ng babae ang nakaraan nito sa isang nakagugulat na paraang basta pakuwento lamang. Ipinanganak siya sa lupaing ito ng yelo, ngunit siyay kinontra bilang geisha sa Tokyo. Di nagtagal, nakatagpo siya ng patron na nagbayad ng kanyang mga utang at nag-alok na tutulungan siyang maging titser ng sayaw, ngunit sa kasawiang-palad, namatay ito pagkaraan ng isat kalahating taon. Nang dumating sa punto ng kung ano ang nangyari mula noon, sa bahaging pinakamalapit dito, bantulot itong magkuwento ng kanyang mga sikreto. Sinabi ng babae na siyay disinuwebe anyos. Akala ni Shimamura ay beinte uno o beinte dos ito at dahil ipinalagay niyang hindi ito nagsisinungaling, ang kaalamang maaga itong tumanda ay nagdulot sa kanya ng bahagyang kapanatagang inaasahan niyang madama sa piling ng isang geisha. Nang simulan nilang pag-usapan ang Kabuki, natuklasan niyang mas maraming alam ang babae tungkol sa mga aktor

at estilo kaysa kanya. Nagkuwento ang babae na parang sabik sa isang tagapakinig, at di nagtagal, naging panatag ang loob nito na sa wakas ay naglantad dito bilang tagapaghatid ng aliw. At sa pangkalahatan, parang alam nito ang lahat ng dapat malaman tungkol sa mga lalaki. Gayunman, insip ni Shimamura na itoy baguhan, at, pagkaraan ng isang linggo ng pag-akyat sa bundok na wala siyang nakausap kahit isa, natagpuan niya ang sariling naghahanap ng isang kasama. Pakikipagkaibigan, samakatuwid, at hindi ano pa man ang naramdaman niya sa babae. Lumawak ang naging damdamin niya sa kabundukan upang sakupin pati ang babae. Habang papunta sa banyo nang sumunod na hapon, iniwan ng babae ang tuwalya at sabob sa bulwagan at pumasok sa kanyang kuwarto upang kausapin siya. Kauupo pa lamang ng babae nang hilingin niya ritong ikuha siya ng isang geisha. Ikuha ka ng geisha? Alam mo ang ibig kong sabihin. Hindi ako pumasok dito para utusan ng ganyan. Bigla itong tumayo at lumapit sa bintana, namumula ang mukha habang nakatingin sa kabundukan. Walang ganyang babae rito. Huwag mo na akong lokohin. Iyan ang totoo. Mabilis itong bumaling upang humarap sa kanya, at pagkaraay naupo sa pasimano ng bintana. Walang nakakapilit sa geisha na gawin ang ayaw niya. Bahala ang geisha mismo. Serbisyo iyan na hindi maibibigay sa iyo ng otel. Sige, kung gusto moy ikaw ang tumawag. Ikaw mismo ang makipag-usap. Ikaw ang tumawag para sa akin. Bakit ako ang gusto mong gumawa niyan? Itinuturing kitang kaibigan. Kaya nga tinatrato kitang mabuti. At ganito ang ipagagawa mo sa isang kaibigan? Gumagaya sa kanyang pamamaraan, ang babaey tila naging nakakatuwang bata. Ngunit pagkaraan ng ilang saglit, bumulalas ito: Ang galing mo naman, at ako pa ang hinilingan mong gumawa ng gayong bagay! Anong masama ron? Masyado lang akong lumakas pagkaraan ng isang linggo sa kabundukan, iyan lang. Mali-mali tuloy ang naiisip ko. Ni hindi ako makaupo rito para makipag-usap sa iyo sa paraang gusto ko. Tahimik ang babae, nakatingin sa sahig. Umabot na si Shimamura sa puntong alam niyang ipinaparada lamang niya ang kawalanghiyaan ng isang lalaki, ngunit mukhang sanay na rin dito ang babae at hindi nasisindak. Tiningnan niya ito. Marahil, ang malantik na pilikmata ng nakababang mata ang nagdudulot sa mukha nito ng init at tukso. Umiling ng bahagya ang babae, at muli, isang mapusyaw na pamumula ang kumalat sa mukha nito. Kunin mo ang geisha na gusto mo. Di ba iyan nga mismo ang hinihingi kong gawin mo? Ngayon lamang ako nakarating dito, at wala akong ideya kung sinong geisha ang pinakamaganda. Ano ba ang maganda sa iyo? Iyong bata. Hindi ka masyadong magkakamali kapag silay bata. At iyong hindi gaanong madaldal. Malinis, at hindi gaanong mabilis. Kung gusto kong may kausap, maaari kitang kausapin.

Hindi na ako babalik dito. Huwag kang gaga. Sabi koy hindi na ako babalik. Bakit pa ako babalik? Di ba sinabi ko na sa iyo na gusto kong makipagkaibigan sa iyo kaya tinatrato kitang mabuti? Tama nang sinabi mo. Halimbawang sumobra ako sa pakikitungo sa iyo, malamang na bukas lang ay hindi na kita gustong kausapin. Hindi na kita gusto pang makita. Pupunta ako sa bundok upang muling magustuhang makipag-usap sa tao, at iiwan kita para makausap ko. At ikaw mismo, paano ka? Hindi ka maaaring magpakaingat sa mga nagpupunta rito. Totoo. Talagang totoo. Isipin mo ang sarili mo. Kung siyay isang babaeng hindi mo gusto, hindi mo na hahangaring makita pa ako pagkaraan. Mas mabuti para sa kanya kung siyay babaeng iyong pinili. Tama na, tama na. Biglang bumaling ang babae, ngunit mayamayay idinagdag nito: Mayroon kang ibig ipakahulugan sa iyong sinabi. Isang panandaliang relasyon, iyon lang. Walang maganda rito. Alam mo iyan hindi nagtatagal. Totoo. Laging ganyan sa lahat ng nagpupunta rito. Itoy isang bukal at napaparito ang tao ng isa-dalawang araw, at pagkaraay aalis na. Prangka ang kanyang pananalita napakabilis ng kanyang pagbabago. Karaniwang mga nagbibiyahe ang napapairto. Bata pa ako pero narinig ko na ang lahat ng usapan. Ang bisitang hindi nagsasabi sa iyo na gusto ka niya, gayong alam mo namang gusto ka siya ang mas magiliw mong natatandaan. Hindi mo siya malilimutan, kahit matagal ka na niyang iniwan, sabi nila. At siya rin ang nagpapadala ng sulat sa iyo. Mula sa pagkakaupo sa pasimano, tumayo ang babae at naupo sa banig sa ibaba nito. Para itong nabubuhay sa nakaraan, ngunit tilla napakalapit din niya kay Shimamura. Taglay ng boses ng babae ang tono ng malapit na damdamin at bahagyang nakonsensiya si Shimamura. Parang napakadali niyang napaglalangan ang babae. Gayunmay hindi siya nagsisinungaling. Para sa kanyay baguhan ang babaeng ito. Ang kasabikan niya sa isang babae ay hindi iyong mag-uudyok sa kanya na gustuhin ang partikular na babaeng ito kasabikan iyong kailangang idaos ng walang pananagutan. Napakalinis ng babaeng ito. Mula nang itoy kaniyang makita, inihiwalay na niya ang babaeng ito sa iba pa. Bukod dito, nang pinag-iisipan na niya kung saan pupunta para takasan ang init ng tag-araw, naisip niyang maaari niyang dalhin ang kanyang pamilya sa bukal na ito sa bundok. Sa kabutihang-palad, ang babae ay baguhan. Puwede itong mabuting kasama ng kanyang maybahay. Maaari pa niyang paturuan ng sayaw ang kanyang maybahay upang huwag itong mainip. Medyo seryoso siya rito. Sinabi niyang pakikipagkaibigan lamang ang nararamdaman niya sa babae, ngunit may dahilan siya sa paglusong sa mababaw na tubig nang hindi nagpapakabasa. At walang dudang may bagay na katulad ng panggabing salamin sa pangyayaring ito. Ayaw niyang isipin ang mahabang komplikasyon ng relasyon sa isang babaeng alanganinan ang katayuan; ngunit bukod dito, nakita niya ang babae na parang hindi totoo, tulad ng mukha ng babae sa panggabing salamin.

Gayon din ang panlasa niya sa sayaw na kanluranin, parang hindi totoo. Lumaki siya sa distrito ng komersiyo sa Tokyo, at mula sa pagkabata ay pamilyar na pamilyar na siya sa teatro ng Kabuki. Bilang estudyante, nabaling ang kanyang interes sa sayaw na Hapon at sayaw-dula. Hindi nasisiyahan hanggat hindi niya natutuhan ang lahat ng gusto niyang pag-aralan, nagsaliksik siya sa mga lumng dokumento at pinuntahan ang mga puno ng ibat ibang eskuwelahan sa sayaw, at di nagtagal, naging kaibigan niya ang mga sumusikat na personalidad sa daigdig ng sayaw at nagsulat siya ng maaaring tawagin mga pananaliksik at mapanuring sanaysay. Natural lamang, kung gayon, na mabuo sa kanya ang malalim na pagtutol sa nahihimbing na matandang tradisyon at sa mga repormador na ang gusto lamang ay bigyang-kasiyahan ang kanilang mga sarili. Nang ipasiya na niyang wala nang ibang dapat gawin kundi lubusang ilahok ang sarili sa kilusan ng sayaw, at dahil hinihimok siya ng ilan sa mga batang personalidad sa daigdig ng sayaw, bigla siyang lumipat sa sayaw ng kanluranin. Tumigil siya sa panonood ng sayaw na Hapones. Nagtipon siya ng retrato at deskripsiyon ng ballet ng kanluran, at matiyagang nangolekta ng mga programa at poster mula sa ibang bansa. Hindi lamang ito simpleng pagkahalina sa eksotiko at sa bagay na hindi pa nalalaman. Ang totoo, ang natuklasan niyang aliw sa bagong hilig ay nagmula sa kawalan niya ng kakayahang makapanood mismo ang mga kanluraning artista sa kanluraning ballet. Patunay nito ang matigas niyang pagtangging pag-aralan ang ballet na itinatanghal ng mga Hapon. Wala nang sasarap pa kundi sumulat tungkol sa ballet mula sa kaalamang nakuha sa libro. Ang ballet na hindi niya kailanman nakikita ay sining sa ibang daigdig. Isang pangarap na walang kaparis mula sa malayo, isang liriko mula sa paraiso. Tinawag niyang pananaliksik ang kanyang trabaho, ngunit ang totoo, iyoy malaya at hindi mapigilang pantasya. Minabuti niyang huwag lasapin ang ballet sa aktuwal na panonbood; sa halip, napatangay siya sa pananaginip ng kanyang sumasayaw na imahinasyon na pinupukaw ng mga kanluraning libro at retrato. Katulad nito ang umibig sa isang hindi pa niya nakikita kailanman. Ngunit totoo rin na si Shimamura, na wala talagang trabaho, ay nasisiyahan sa pangyayaring mula sa manaka-naka niyang pagkatuklas sa kanluraning sayaw ay nasumpungan niya ang sarili sa bingit ng daigdig ng panitikan kahit nagtatawa siya sa sarili at sa kanyang trabaho. Maaaring masabi na sa kauna-unahang pagkakataon, nagagamit niya ngayon nang husto ang kanyang kaalaman, pagkat ang usapan sa sayaw ay nakatulong upang lalong mapalapit ang babae sa kanya; ngunit posible rin, bagamat hindi niya halos namamalayan, na tinatrato niya ang babae gaya ng mismong pagtrato niya sa kanluraning sayaw. Bahagya siyang nagsisi, na parang dinaya niya ang babae nang makita niyang ang pambobola ng manlalakbay na aalis bukas ay sumanggi sa isang bagay na malalim at seryoso sa buhay ng babae. Ngunit nagpatuloy siya: Maaari kong dalhin ang pamilya ko rito, at magiging magkakaibigan tayo. Naiintindihan ko ang ibig mong sabihin. Ngumiti ang babae, bumaba ang boses, at lumutang ang bahagyang mapaglarong himig ng isang geisha. Mas gusto ko pa nga ang gayon. Mas magtatagal kung magiging magkaibigan lamang tayo. Itatawag mo ako ng iba kung gayon? Ngayon? Ngayon. Pero ano ang masasabi mo sa isang babae e araw na araw? Kung gabi, napakadelikadong may matirang latak na di gusto ng sinuman. Akala moy mababang klaseng bukal ang bayang ito tulad ng iba. Parang alam mo na pagkakita mo pa lang. Naging seryoso na naman ang tono ng babae, na para bang itoy lubos na minta. Inulit nito nang may diing

tulad ng dati na walang babae rito tulad ng kanyang kursunada. Nang ayaw maniwala ni Shimamura, nagsiklab ang babae, at pagkaraay umurong ng isang hakbang. Depende sa babae kung mananatili siya sa gabi o hindi. Kapag nanatili siya nang walang permiso mula sa kanyang bahay, sariling responsibilidad niya iyon. Kung siyay may permiso, malaki ang responsibilidad ng bahay, anuman ang mangyari. Iyon ang pagkakaiba. Buong responsibilidad? Kung magkakaanak, o magkakaroon ng anumang sakit. Bahagyang napangiwi si Shimamura sa kamalian ng kanyang tanong. Sa isang nayon sa bundok, gayunman, ang kasunduan ng geisha at ng kanyang kostumer ay maaari ngang gayon pa kasimple. Marahil, dahil sa ugali ng isang walang magawa na magpalit ng kulay para sa sariling proteksiyon, may natural na pakiramdam si Shimamura sa takbo ng buhay sa mg lugar na kanyang pinupunthan, at naramdaman niya ang pagbaba sa kabundukan na, sa kabila ng hubad na kasimplehan, may bagay na komportable at makakawilihan sa nayon. Narinig niya sa otel na itoy isa sa mga nayong talagang masarap puntahan sa malupit na lupaing ito ng taglamig. Nang hindi pa ito inaabot ng riles, na kailan lamang nalatag, nagsilbi itong bukal na nakagagaling para sa mga nakatirang magsasaka. Sa pangkalahatan, ang bahay na nagmamantini ng geisha ay may kupas na kurtinang nagaanunsiyo na itoy restawran o inuman ng tsa, ngunit isang sulyap lamang sa lumang estilong dumudulas na pinto, na ang mga panel na papel ay nangingitim sa kalumaan, ay sapat na para magsuspetsa ang nagdaraan na kakaunti ang kostumer. Ang tindahang nagbebenta ng kendi o sari-saring gamit pang-araw-araw ay may isang geisha, at ang mayari ay mayroong kapirasong bukid, bukod pa sa tindahan at sa geisha. Marahil, dahil nakatira ang babae sa titser ng musika, tila walang pumupunta sa pangyayaring hindi pa siya lisensiyado bilang geisha ay tumutulong na siya paminsan-minsan sa mga pagtitipon. Ilang lahat mayroon? Ilang geisha? Labindalawa o labintatlo, palagay ko. Sino ang irerekomenda mo? Tumayo si Shimamura upang kulilingin ang katulong. Maaari na ba akong umalis? Huwag. Maiwan ka. Hindi ako maaaring magpaiwan. Nangusap ang babae na parang binabawi ang pagkapahiya. Aalis na ako. Huwag kang mag-alala. Babalik din ako. Nang pumasok ang katulong, gayunman, naupo ang babae parang walang nangyari. Makailang itananong ng katulong kung sinong geisha ang tatawagin, ngunit tumanggi ang babaeng magbigay ng pangalan. Isang tingin lamang sa disiotso anyos na geisha na pinapasok sa kuwarto ay naramdaman na ni Shimamura na nawala ang pangangailangan niya sa isang babae. Ang mga kamay nito, na makutim sa ilalim, ay hindi pa hustong nagkakalaman, at may bagay ritong nagpapahiwatig ng isang mabuting batang hindi pa nahuhubog ng husto. Nahirapan si Shimamura na itagong wala na siyang interes, at kunway maginoo niya itong hinarap ngunit hindi niya maiwasang mas tumingin sa sumisibol na kaluntian sa bundok ng likuran nito. Nahirapan siyang magsalita. Tagabundok talaga ang geishang ito. Natahimik siya. Samantala, nais magmagandang-asal sa akmang paraan, tumayo ang babae at lumabas, at lalo nang nahirapan si Shimamura na makiharap sa geisha. Gayunman, nagawa niyang palipasin ang isang oras. Naghahanap ng dahilan para itoy madispatsa, naalala niyang may pera nga pala siyang

ipinatelegrama mula sa Tokyo. Kailangan niyang pumunta sa opisina ng koreo bago ito magsara, sabi niya, at silang dalawa ng geisha ay lumabas ng silid. Ngunit sa pinto ng otel, tinukso siya ng bundok. Matindi ang amoy ng mga bagong sibol na dahon. Patakbo siyang umakyat dito. Pagkaraay nagtawa siya nang nagtawa, na sarili niya mismoy hindi niya alam kung ano ang nakakatawa. Pagod na ngunit nasisiyahan, bigla siyang luminga, at hinihigpitan ang obi ng kanyang kimono, patakbo at pasugod siyang bumaba sa dalisdis. Dalawang dilaw na paruparo ang lumipad sa kanyang paanan. Paikut-ikot ang mga paruparo, at lumipad paitaas sa linya ng hangganan ng bundok, ang dilaw na kulay ay naging puti sa malayo. Anong nangyari? Nakatayo ang babae sa ilalim ng mga punong cedar. Masayang-masaya ka siguro dahil panay ang tawa mo. Suko na ako. Tumalikod ang babae at marahang lumakad sa kulumpon ng mga puno. Tahimik na sumunod si Shimamura. Isang templo ang nasa loob ng kakahuyan. Naupo ang babae sa isang malapad na bato. Sa tabi ay may mga asong nililok sa bato na nilulumot na. Laging malamig dito. Malamig ang hangin maski sa kalagitnaan ng tag-araw. Ganon bang lahat ng geisha? Halos magkakatulad sila, palagay ko. Ilan sa medyo may-edad ang nakaaakit, kung isa sa kanila ang nagustuhan mo. Nakatingin ang babae sa lupa at malamig ang kanyang pagsasalita. Humuhugis sa kanyang leeg ang matingkad na kaluntian ng mga cedar. Tiningala ni Shimamura ang sanga ng mga cedar. Tapos na. Naubos na ang lakas ko nakakatawa pero totoo. Mula sa likod ng malaking bato, tuwid na tuwid ang mga katawan ng matataas na cedar, sobra ang taas kaya nakikita lamang ni Shimamura ang mga taluktok kung liliyad siya. Tinatakpan ng maiitim na dahon ang langit, at ang katahimikay tila pabulong na umaawit. Ang punong sinandalan ni Shimamura ang pinakamatanda sa lahat. Sa kung anong dahilan, lahat ng sanga sa hilagang panig ay tuyo na, at dahil ang mga duloy bali na at nalaglag, para itong mga istaka na isinaksak sa puno, ang matatalim na duloy nakausli upang bumuo ng isang nakakikilabot na sandata ng isang diyos. Nagkamali ako. Nakita kita pagbabang-pagbaba ko mula sa bundok, at inisip kong lahat ng geisha ay katulad mo. Tumawa siya. Ngayoy naalala niya ang ideyang ibig niyang ilabas agad ang lahat ng lakas ng pitong araw sa kabundukan ay una niyang naisip nang makita niya ang kalinisan ng babaeng ito. Tumitig ang babae sa ilog sa ibaba, malayo sa sikat ng panghapong araw. Medyo hindi nakatitiyak si Shimamura sa kanyang sarili. Nalimutan ko pala, biglang sabi ng babae, pinipilit pagaanin ang pagsasalita.Dinala ko ang tabako mo. Bumalik ako sa iyong kuwarto kani-kanina at nalaman kong umalis ka. Inisip ko kung saan ka maaaring nagpunta at nakita kitang patakbong umaakyat sa bundok. Pinanood kita mula sa bintana. Nakakatawa ka. Eto.

Dinukot nito ang tabako sa manggas ng kimono at nagsindi ng posporo para sa kanya. Hindi maganda ang ipinakita ko sa kawawang batang iton. Kung tutuusin naman, depende sa bisita kung gusto na niyang paalisin ang geisha. Sa katahimikan, umabot sa kanila ang dagundong ng ilog nang may supil na kalambutan. Lumalatag ang anino sa mga puwang ng bundok sa kabilang ibayo ng lambak, ikinukuwadro ng mga sanga ng cedar. Kung hindi rin lang kasimbuti mo, naiisip kong nadaya ako kapag nakita kita pagkaraan. Huwag mong sabihin sa akin iyan. Ayaw mo lang tanggapin na natalo ka. Ganon kasimple. May pagkutya sa boses ng babae, ngunit nagkaroon ng isang bagong uri ng pagtatanggi sa kanilang pagitan. Nang maging malinaw kay Shimamura na ang babaeng ito lamang ang gusto niya sa umpisa pa lamang, tulad ng datiy nagpaikut-ikoy pa siya sa pagsasabi nito, nagsimula siyang mapoot sa sarili, at ang babaey higit na gumanda. May bagay sa mahinahong babaeng ito na tumagos sa kanya matapos siyang tawagin nito sa lilim ng mga cedar. Bahagyang malungkot, tila naninimdim, ang mataas at manipis na ilong ng babae, ngunit ang buko ng kanyang mga labi ay bumubuka at madulas na sumasara tulad ng isang maliit at magandang sirkulo ng mga linta. Maging kung itoy tahimik, ang mga labi nitoy waring kumikibot. Kung itoy may kulubot o bitak, o kung ang mga itoy hindi na sariwa, hindi ito nanaisin ng sinuman, ngunit ang mga itoy sadyang madulas at kumikislap. Ang gilid ng kanyang mga mata ay hindi umaangat o bumababa. Tila may isang espesyal na dahilan, tuwid itong nakaguhit sa kanyang mukha. May bagay na bahagyang nakatatawa rito, ngunit mabining nakalaylay ang maikli at makapal niyang kilay upang pinidong takpan ang guhit. Walan katangi-tangi sa hubog ng kanyang bilog at may bahagyang tulis na mukha. Sa kanyang balat na tila porselana na pinatungan ng mapusyaw na rosa, at sa kanyang leeg na tila sa bata pa, hindi pa husotng nagkakalaman, ay nagingibabaw ang impresyon ng kalinisan, hindi ng tunay na kagandahan. Ang dibdib niyay matambok para sa isang babaeng nasanay sa mataas at mahigpit na obi ng isang geisha. Naglalabasan na ang mga langaw, sabi ng babae, na tumayo at pinagpag ang saya ng kanyang kimono. Nag-iisa sa katahimikan, wala silang anumang maisip na sasabihin. Alas diyes na marahil nang gabing iyon. Mula sa bulwagan, malakas na tumawag ang babae kay Shimamura at isang sandali pa, bumagsak ito sa kanyang kuwarto na parang may nagsalya. Bumagsak ito sa harap ng mesa. Inihahampas ang lasing na kamay sa anumang nagkataong naroon, nagsalin ito ng isang basong tubig at sunudsunod na lumagok. Nang gabing iyon, lumabas ang babae upang sumalubong sa ilang manlalakbay na bababa mula sa bundok, mga lalaking naging kaibigan niya noong panahon ng aking nang nakaraang taglamig. Inimbitahan siya ng mga ito sa otel, na pinagdausan nila ng magulong parti, kompleto hanggang geisha, at itoy nalasing. Pabaling-baling ang ulo nito, at tila hindi titigil sa kasasalita. Mayamayay natauhan ito. Hindi ako dapat narito. Babalik na lang ako. Hahanapin nila ako. Sumuray ito palabas sa kuwarto. Pagkaraan ng may isang oras, nakarinig si Shimamura ng di pantay na hakbang mula sa mahabang bulwagan. Parang niyang hahapay-hapay ang babae, Bumabangga sa dingding, natatalisod sa sahig. Shimamura, Shimamura, malakas ang tawag ng babae. Hindi ako makakita. Shimamura.

Ang tawag na iyon, na walang pagtatangkang magkunwari, ay hayag na puso ng isang babaeng nagpapatulong sa lalaking itinatangi. Nagitla si Shimamura. Ang mataas at matinis na boses ay tiyak na umaalingawngaw sa buong otel. Dagli siyang bumangon. Binutas ng daliri ng babae ang panel na papel, kumapit ito sa balangkas ng pinto, at mabigat na napasadlak sa kanya. Narito ka, sabi ng babae. Yumayakap sa kanya, napaupo ito sa sahig. Sumandal ito sa kanya habang nagsasalita. Hindi ako lasing. Sinong may sabing lasing ako? A, ang sakit, ang sakit. Talagang masakit. Alam kong aking ginagawa. Bigyan mo ako ng tubig, gusto ko ng tubig. Pinaghalo ko ang aking ininom, nagkamali ako. Iyonang pumapasok sa ulo. Masakit. May bote sila ng murang wiski. Pano ko malalamang mura iyon? Pinunasan nito ng mga kamao ang noo. Biglang-biglang lumakas ang ingay ng ulan sa labas. Tuwing luluwagan ni Shimamura ang kanyang yakap, kahit bahagya lamang, nagmumuntikanang bumagsak ang babae. Mahigpit na nakapulupot ang kanyang braso sa leeg ng babae kaya nagulo ang buhok nito sa kanyang pisngi. Ipinasok niya ang isang kamay sa leeg ng kimono nito. Idinagdag niya ang mga salitang pang-alo, ngunit hindi ito sumagot. Parang harang na itiniklop nito ang braso sa ibabaw ng dibdib na kanyang hinihinging luwagan. Ano ka ba? Mabangis na kinagat ng babae ang sariling braso na parang galit sa pagtanggi nitong humarang. Putang na mo, putang na mo. Tamad. Inutil. Inutil. Ano bang nangyayari sa iyo? Gulilat na napaurong si Shimamura. May malalalim na marka ng ngipin sa braso ng babae. Ngunit hindi na ito tumutol. Nagpapaubaya sa kanynag kamay, nagsimula itong sumulat sa pamamagitan ng dulo ng daliri. Sasabihin nito sa kanya ang mga tao nitong gusto, anang babae. Pagkaraang maisulat ang pangalan ng may dalawampu o tatlumpung aktor, isinulat nito, Shimamura, Shimamura, nang paulit-ulit. Ang katakam-katam na alon sa ilalim ng palad ni Shimamura ay uminit. Ayos na ang lahat. Mahinahon ang kanyang boses. Ayos na naman ang lahat. Nakaramdam siya ng bagay na parang sa isang ina sa babae. Ngunit bumalik na naman ang sakit ng ulo nito. Nag-alumpihit at namilipit ang babae, at naupos sa sahig sa sulok ng kuwarto. Ayaw maalis. Ayaw maalis. Uuwi ako. Uuwi . Palagay mo bay makakalakad ka nang gayon kalayo? Pakinggan mong ulan. Kung kailangay tapak akong uuw. Gagapang ako hanggang bahay. At akala mo bay hindi delikado iyan? Kung kailangan mong umuwi ihahatid kita. Ang otel ay nasa isang burol, at matarik ang kalsada. Subukan mong luwagan ang damit mo. Mahiga ka sandali nang mapahinga ka bago umuwi. Hindi, hindi. Ito ang daan. Sanay ako rito. Tuwid na naupo ang babae at huminga nang malalim, ngunit malinaw na nahihirapan itong huminga. Para raw itong masusuka, sabi nito, at binuksan ang bintana sa likod, ngunit

hindi makasuka. Tila pinipigil nito ang sarili na bumagsak nang namimilipit sa sahig. Mayat mayay natatauhan ito. Uuwi ako, uuwi ako, at di nagtagal ay pasado alas dos na. Mahiga ka na, sabi nito kay Shimamura. Mahiga ka kapag may nagsasabi sa iyo. Pero anong gagawin mo? tanong ni Shimamura. Mauupo ako rito. Ganito. Kapag bumuti-buti ang pakiramdam ko, uuwi ako. Uuwi ako bago mag-umaga. Paluhod itong gumapang at hinila siya. Matulog ka na. Huwag mo akong pansinin, sinasabi ko sa iyo. Nahiga uli si Shimamura. Dumuhapang ang babae sa mesa at muling uminom ng tubig. Bangon. Bangon kapag may nagsasabi sa iyong bumangon. Ano ba talaga ang gusto mong gawin ko? Sige, matulog ka na. Alam mo, hindi kita maintindihan. Hinatak ni Shimamura ang babae sa kama pagkaraan niyang mahiga. Kalahati ng mukha nitoy nakatalikod, nakakubli sa kanya, ngunit hindi nagtagal, marahas nitong ibinaling ang mga labi sa kanya. At pagkaraan, parang nagdedeliryong sinasabi nito ang kanyang sakit, inulit-ulit ng babae, hindi malaman ni Shimamura kung ilang beses: Hindi, hindi. Hindi ba sabi moy gusto mong magkaibigan tayo? Ang halos napakaseryosong tono nito ay nakapagpalamig sa kanyang gana, at habang nakikita niya ang pagkulubot ng noo nito sa pagtatangkang kontrolin ang sarili, naisip niyang panindigan ang binitiwang pangako. Ngunit sinabi ng babae: Hindi ako magsisisi. Hindi ako kailanman magsisisi. Pero hindi ako ganoong babae. Hindi magtatagal. Hindi bat ikaw mismo ang may sabi niyan? Halos litang pa ang babae sa alak. Hindi ko kasalanan ito. Kasalanan mo. Talo ka. Ikaw ang mas mahina. Hindi ako. Tila nahihibang na parang nilalabanan ang kaligayahan. Ilang sandaling tumahimik ang babae, sa malas ay naubusan ng sasabihin. Pagkaraan, tila ang pagkaalalay dumating dito mula sa isang sulok ng gunita, nang-uusig ito: Nagtatawa ka, ano? Pinagtatawanan mo ako. Hindi. Sa sarili moy pinagtatawanan mo ako. Kung hindi man ngayoy pagkaraan. Hindi ito makapagsalita sa pag-iyak. Tumalikod ito sa kanya at ibinaon ang mukha sa mga kamay. Ngunit ilang sandali pay kalmante na naman ito. Mahinahon at maamo na tila ipinauubaya ang sarili, bigla itong naging masuyo, at sinimulang ikuwento ang lahat tungkol sa kanyang sarili. Parang nalimutan na nito ang ang sakit ng ulo. Wala itong sinabi tungkol sa nangyari lamang kanina. Aba, salita ako nang salitay umaga na pala. Bahagya itong ngumiti na tila napahiya. Kailangan niyang umalis bago lumiwanag, sabi nito. Madilim pa. Pero maagang gumigising ang mga tao rito. Tuwi-tuwinay tumatayo ito upang dumungaw. Hindi pa nila ako mamumukhaan. At umuulan. Walang lalabas papuntang bukid ngayong umaga.

Tila bantulot pa itong lumakad bagamat naaaninaw na, kahit umuulan, ang mga hugis ng bundok at mga atip sa dalisdis nito. Di nagtagal, oras na upang gumising at magtrabaho ang mga katulong. Inayos ng babae ang buhok at tumakbo, halos patakas mula sa kuwarto, hindi pinansin ang alok ni Shimamura na ihatid siya hanggang pinto. Baka may makakita sa kanilang dalawa na magkasama. Nagbalik si Shimamura sa Tokyo nang araw na iyon. NATATANDAAN mo ba ang sinabi mo noon? Nagkamali ka. Sinong luku-luko ang pupunta sa gayong lugar sa Disyembre Hindi kita tinatawanan. Iniangat ng babae ang ulo. Ang pisngi nito, mula mata hanggang tulay ng ilong na dumagan sa kamay ni Shimamura, ay namumula sa ilalim ng makapal na polbo. Nagpaalala kay Shimamura ng lamig sa lupain ng yelo, ngunit dahil sa kaitiman ng bundok ng babae, may tanging init dito. Banayad na nguniti ang babae, tila nasisilaw sa isang matinding liwanag. Marahil, nang siyay ngumiti, nagunita niya ang noon, at pinamula ng mga kataga ni Shimamura ang buong katawan nito. Nang yumuko ang babae,nang may bahagyang katigasan, nakita ni Shimamura na pati ang likod nito sa ilalim ng kimono ay matingkad na namumula. Naiiba dahil sa kulay ng buhok, parang hubad na inilatag sa harap niya ang mamasa-masa at nakatutuksong balat. Ang buhok nitoy hindi naman masasabing makapal. Kasintigas ng sa lalaki, at nakapusod pataas ayon sa estilo ng buhok ng Hapon, wala ni isang naligaw na buhok at nagniningning itong tila isang mabigat at maitim na bato. Minasdan ni Shimamura ang buhok at inisip kung ang lamig na labis na gumitla sa kanya kailanmay hindi siya nakahipo ng gayon kalamig na buhok, sabi niya ay hindi dahil sa lamig ng taglamig sa lupain ng yelo kundi dahil sa isang bagay sa buhok mismo. Nagsimulang magbilang ang babae sa mga daliri. Ilang sandali itong nagbilang. Anong binibilang mo? tanong ni Shimamura. Nagpatuloy pa rin ang pagbibilang. Nooy ikadalawamput tatlo ng Mayo. Binibilang mo pala ang araw. Huwag mong kalilimuta, ang Hulyo at Agosto ay dalawang magkasunod na mahahabang buwan. Ikaisandaan at siyamnaput siyam na araw. Eksaktong ikaisandaan ay siyamnaput siyam na araw. Paano mo natandaang iyoy ikadalawamput tatlo ng Mayo? Titingnan ko lang ang diary ko. Nagda-diary ka? Masarap basahi ang lumang diary. Pero wala akong itinatago kapag sumusulat ako sa aking diary. Kung minsa ngay nahihiya pa akong basahin ito. Kailan mo sinimulan? Noong bago ako magpunta ng Tokyo bilang geisha. Wala akong pera, at ang binili koy simpleng notebook, na aking ginuhitan. Napakatulis siguro ng lapis ko noon. Maayos at pantay-pantay ang linya, at bawat pahinay punung-puno mula itaas hanggang ibaba. Nang magkaroon ako ng pambili ng diary, hindi na katulad ng dati na napakaingat ko. Sinimulan kong ipagwalang-bahala ang mga bagay. Ganon din sa pagpapraktis kong sumulat. Dati

nagpapraktis muna akong sumulat sa diyaryo bago ko subukin sa mahusay na papel, pero ngayon, sa mahusay na papel na mismo ako nagsisimula. At hindi ka tumigil sa paggawa ng diary? Oo. Mula noong disisais ako, pero ang pinakamaganday ngayong taong ito. Sumusulat ako sa aking diary pagdating ko mula sa isang parti bago mahiga, at kapag binasa ko uli, nakikita ko ang mga lugar kung saan ako nakatulog sa pagsulat Pero hindi ako sumusulat araw-araw. May mga araw na nakakaligtaan ko. Sa bundok na ito, pare-pareho ang mga parti. Sa taong ito, wala akong makita liban sa isang diary na may bagong araw bawat pahina. Mali ito. Pero kapag nagsimula akong sumulat, gusto kong sumulat lang nang sumulat. Ngunit higit pa sa diary, nagulat si Shimamura sa sinabi ng babae na maingat nitong itinatala ang bawat nabasang nobela at maikling kuwento mula nang itoy kinse o disisais anyos. Sampung notebook na ang napuno nito. Isinusulat mo rin ang iyong kritisismo? Hindi ko kailanman kayang gawin iyon. Isinusulat ko lamang angawtor at ang mga tauhan at kung ano ang relasyon nila sa isat isa. Iyon lang. Pero anong napapala mo? Wala. Pagsasayang lang ng oras. Pagsasayang lang talaga ng oras, masayang tugon nito na parang bale-wala ang gayong pagtanggap. Mataman itong tumitig kay Shimamura, gayunman. Lubos na pagsasayang ng oras. Sa kung anong dahilan, ibig idiin ni Shimamura ang puntong ito. Ngunit naaakit siya sa babae nang sandaling iyon at naramdaman niyang umaagos sa kanya ang isang katahimikang katulad ng boses ng ulan. Alam niyang para sa babae ay hindi ito pagsasayang ng oras, ngunit kahit gayon, ang pagpapasiyang ito ngay pagsasayang ay nagkaroon ng epektong patiningin at dalisayin ang karanasan nito. Ang kuwento nito tungkol sa mga nobela ay tila walang kinalaman sa panitikan sa pang-araw-araw na kahulugan ng salitang ito. Ang tangi nitong karanasan sa pakikipagkaibigan sa mga nakatira sa nayon ay pakikipagpalitan ng mga magasing pambabae, at pagkaraay mag-isa na lamang itong nagbabasa. Hindi ito gaanong pihikan at kakaunti ang naiintindihan sa panitikan, at hinihiram nito maging mga nobela at magasing nakita sa kuwarto ng mga panauhin sa otel. Di iilan sa mga bagong nobelistang nabasa nito ang walang kahulugan kay Shimamura. Sa pagkukuwentoy parang ibinibida nito ang malayo at banyagang literatura. May bagay na malungkot dito, may bagay na nakapanghihinayang, may bagay na nagpapahiwatig ng isang pulubing naubos na ang lahat ng pagnanasang. Nagunita ni Shimamura na ang sarili niyang malayong pantasya sa kanluraning ballet, na nakasalalay sa mga salita at litrato sa mga banyagang libro, ay hindi rin gaanong naiiba sa sarili nitong paraan. Masaya ring nagkuwento ang babae ng mga pelikula at dulang hindi nito napanood kailanman. Halatang sa mga nagdaang buwan ay labis itong nasabik sa isang taong makikinig. Nalimutan n kaya nito na isandaan at siyamnaput siyam na araw na ang nakararaan, ganitung-ganito ring klase ng usapan ang nagsilbing udyok upang isadlak nito ang sarili kay Shimamura? Muli, natangay ang babae sa kuwentuhan, at muli, ang mga kataga nitoy tila nagpapainit sa sariling katawan.

Ngunit ang pagnanasa nito sa lunsod ay nagmistulang isang mapaghanap na pangarap, nababalot ng simpleng pagpapaubaya sa kapalaran, at ang himig ng nasayang na panahon ay higit na matingkad kaysa anumang pahiwatig ng matinding pagkabigo ng isang nanirahan doon. Sa sariliy tila hindi gaanong malungkot ang babae, ngunit sa tingin ni Skimamura, may kakatwang bagay tungkol dito na nakakaawa. Kung pababayaan niya ang sariling patangay sa isipin ng nasayang na panahon, palagay ni Shimamura ay mahahatak siya sa isang malayong emosyonalismo at masasayang din ang sarili niyang buhay. Ngunit nasa harap niya ngayon ang maliksi, buhay na mukha ng babae, namumula sa hangin ng kabundukan. Anot anuman, binago niya ang pagtingin sa babae, at natuklasan niya, nakapagtataka, na ang pagiging geisha nito ay lalong nagpahirap sa kanya para maging malaya at bukas dito. Lasing na lasing nang gabing iyon, mabangis na kinagat ng babae ang kamay na dahil sa pamamanhid ay ayaw gumalaw sa kanyang utos. Ano ka ba? Putang na mo, putang na mo. Tamad. Inutil. Ano bang nangyayari sa iyo? At hindi makatayo, pabiling-biling itong gumulong. Hindi ako kailanman magsisisi. Pero hindi ako gayong babae. Hindi ako gayong babae. Biyaheng hatinggabi papuntang Tokyo. Tila namalayan ng babae ang kanyang pagbabantulot, at nangusap ito na parang iyoy itinataboy. Sa silbato ng tren, tumayo ito. Pahaltak nitong binuksan ang pintong may panel na papel at ang bintanang nasa likod, naupo sa pasimano at inihilig ang katawan sa barandilya. Rumaragasang palayo ang tren, ang alingawngaw ay naglaho at naging isang tunog na katulad ng panggabing hangin. Bumaha ang malamig na hangin sa kuwarto. Nasisiraan ka ba ng ulo? Humakbang din si Shimamura patungo sa bintana. Tahimik sa labas, walang pahiwatig ng hangin. Walang kagalaw-galaw ang panggabing tanawin. Ang tunog ng bumabagsak na yelo ay tila humuhugong sa kailaliman ng lupa. Walang buwan. Ang mga bituin, na napakarami upang mapaniwalaan, ay napakaningning na bumababa na parang nalalaglag sa bilis ng kawalan. Habang lumalapit ang mga bituin, paurong nang paurong ang langit sa kulay ng gabi. Ang kabundukan sa hangganan, na wariy nagkakapatung-patong at magkakamukha, ay naghahanay ng kanilang bigat sa saya ng mabituing langit, maitim at solido ngunit hindi tumitinag na nagbabadya ng kanilang kalakihan. Nagsama-sama ang panggabing tanawin sa isang malinaw at payapang kaisahan. Nang maramdaman ng babae ang paglapit ni Shimamura, yumakap ito sa barandilya. Walang pahiwatig ng kahinaan sa ganitong posisyon. Manapa, sa dilim ng gabi, ito ang pinakamalakas at pinakamahigpit na pag-iwas na maaari niyang gawin. Narito na naman tayo, naisip ni Shimamura. Maitim man ang mga bundok, nang mga sandaling iyoy maningning ito dahil sa kulay ng yelo. Kay Shimamura, ang mga bundok ay tila tagusan, tila mapanglaw. Nawala ang kaisahan ng langit at bundok. Sinalat ni Shimamura ang lalamunan ng babae. Masisipon ka. Nakita mo nang malamig dito. Tinangka niyang hilahin ang babae ngunit itoy kumapit sa barandilya. Uuwi ako. Impit ang boses nito. Sige, umuwi ka. Bayaan mo muna akong ganito. Mananaog ako para maligo.

Hindi samahan mo ako rito. Kung isasara mo ang bintana. Bayaan mo lang akong ganito. Kalahati ng nayon ang nagtatago sa likod ng kulumpon ng cedar sa templo. Sa istasyon ng tren, walang sampung minuto sa taksi, umaandap-andap ang ilaw na parang itoy naglalamat dahil sa lamig. Ang buhok ng babae, ang salamin ng bintana, ang manggas ng kanyang kimono ang lahat ng kanyang hipuin ay malamig, malamig na kailanmay hindi pa niya naranasan. Maging ang banig sa kanyang paa ay tila malamig. Humakbang siyang pababa sa banyo. Sandali. Sasama ako sa iyo. Mabait na sumunod ang babae. Nang inaayos na nito ang mga damit na inihagis ni Shimamura sa sahig sa labas ng banyo, isa pang panauhin, isang lalaki, ang pumasok. Yumuko ang babae sa harap ni Shimamura at itinao ang mukha. Aba, may tao pala. Umurong ang lalaki. Sandali, mabilis na tawag ni Shimamura. Lilipat kami sa kbilang pinto. Dinampot niya ang mga damit at humakbang sa banyo ng babae. Sumunod sa kanya ang babae na parang silay mag-asawa. Lumusong si Shimamura sa banyo nang di lumilingon. Naramdaman niyang lumabas ang isang malakas na tawa sa kanyang labi nang malaman niyang kasama niya ito. Inilapit niya ang mukha sa gripo ng mainit na tubig at maingay na nagmumog. PAGKABALIK sa kuwarto, iniangat ng babae ang ulo mula sa unan at itinaas ang buhok sa gilid sa pamamagitan ng maliit na daliri. Labis akong pinalulungkot nito, anang babae. Iyon lamang ang sinabi nito. Ilang sandaling naisip ni Shimamura na medyo nakadilat ang mata ng babae, ngunit nakita niyang likha ng makapal na pilikmata ang ilusyong iyon. Ang babae, na laging hindi mapalagay, ay buong gabing hindi nakatulog. Marahil ay ingay ng itinataling obi ang gumising kay Shimamura. Ikinalulungkot ko, nagising kita. Pinabayaan na sana kitang matulog. Madilim pa. Tingnan mo nakikita mo ba ako? Pinatay nito ang ilaw. Nakikita mo ba ako? Hindi? Hindi. Napakadilim pa. Hindi, hindi. Tingnan mo akong mabuti. Ayan. Nakikita mo na ako? Binuksan nito ang bintana. Masama ito. Nakikita mo ako. Uuwi na ako. Muling nabigla sa lamig ng umaga, iniangat ni Shimamura ang ulo mula sa unan. Kulay pa rin ng gabi ang langit ngunit sa kabundukan, umaga na. Pero hindi bale. Hindi gaanong abala ang mga magsasaka sa panahong ito, at walang lalabis nang ganito kaaga. Pero palagay mo bay may aakyat ngayon sa bundok? Kinakausap ng babae ang sarili at lumakad-lakad,

nahihala nito ang nakalawit na dulo ng itinataling obi. Walang dumating na panauhin sa biyaheng alas singko mula sa Tokyo. Wala pang gaanong trabaho ang mga tao sa otel. Kahit naitali na ang obi, tumayo ito at umupo, at tumayo uli, at naglakad-lakad sa kuwarto, sa bintana nakatingin. Hindi ito mapakali, tulad ng isang alumpihit na hayop panggabi na natatakot sa pagdating ng umaga. Tila napapaibabawan ng isang kakatwa at may mahikang kabaliwan. Mayamayay napakaliwanag na sa kuwarto kaya nakikita na ni Shimamura ang pula sa pisngi ng babae. Pumako ang kanyang mata sa napakatingkad at nangingislap na kapulahang ito. Nagliliyab ang pisngi mo. Ganyan kalamig ngayon. Hindi ito dahil sa lamig. Tinanggal ko lang ang aking polbo. Magkulubong lamang ako sa kamay iinit na akong tulad ng isang pugon. Lumuhod ang babae sa salaming nasa tabi ng kama. Araw na. Uuwi na ako. Sinulyapan siya ni Shimamura, at dagling itinungo ang tingin. Yelo ang putting nasa nasa kalaliman ng salamin, at lumulutang sa gitna nito ang mapula at nangisngislap na pisngi ng babae. May hindi mailarawang sariwang kagandahan sa pagkakaiba. Sikat na nga ba ang araw? Mas matindi ngayon ang liwanag ng araw, tila malamig itong nasusunig. Sa harap nito, lalong naging maitim ang buhok ng babae, pinpatungan ng matingkad at makislap na pula. MARAHIL, para mapigil ang pagtambak ng yelo, ang tubig sa mga banyo ay pinaaagos sa paligid ng pader ng otel sa pamamagitan ng isang pansamantalang kanal, at sa harap ng entrada, kumalat itong tila isang mababaw na bukal. Isang malaki at itim na aso ang nakatayo sa bato sa tabi ng pinto at dumidila-dila sa tubig. Ang mga ski para sa mga panauhin ng otel, na inilabas marahil mula sa bodega, ay inihilera para patuyuin, at ang bahagyang amoy ng amag ay pinatamis ng singaw. Ang yelong nalaglag sa atip ng pampublikong banyo sa mga sanga ng cedar ay nababasag sa mainit at walang hugis na anyo. Sa pagtatapos ng taon, ang kalsadang itoy hindi na makikita dahil sa bagyo ng yelo. Sa pagdalo sa mga parti, kakailanganin ng babae na magsuot ng mataas na botang goma, ng lawlaw na pantalong pambundok sa ibabaw ng kanyang kimono, magbabalabal ito ng isang kapa, at tatakpan ang mukha ng isang belo. Sa panahong iyon, mga sampung talampakan marahil ang kapal ng yelo bago mag-umagay dinungaw ng babae ang matarik na kalsada sa gulod, at ngayon, bumababa na si Shimamura sa kalsada ring ito. Sa gilid ng kalsada, nakasabit sa matataas na sampayan ang mga pinatutuyong lampin. Sa ilalim ng sampayan, nakalatag ang tanawin ng hangganan ng bundok, ang yelo sa taluktok ay banayad na kumikinang. Ang mga berdeng sibuyas sa maliliit na hardin ay hindi pa natatabunan ng yelo. Sa mga bukid, nag-i-ski ang mga batang-nayon. Nnag papasok na si Shimamura sa parte ng nayon na kaharap ng haywey, nakarinig siya ng isang tunog na tila mahinang ulan. Sa mga medya-agwa, mabining kumikislap ang naglawit na piraso ng nagyeyelong tubig. Nasimulan mo na rin lang e baka puwedeng palahin mo na rin nang kaunti ang sa amin? Nasisilaw sa matinding araw, isang babaeng pauwi mula sa pampublikong banyo ang nagpupunas ng mukha sa pamamagitan ng isang mamasa-masang tuwalya habang nakatingala sa isang lalaking nagpapala ng yelo sa atip. Marahil, isa siyang

weytres na napadpad sa nayon nang mas maaga kaysa panahon ng pag-i-ski. Ang kasunod na pinto ay isang kapihan na lundo ng atip, ang pintura sa bintanay natutungkab na sa kalumaan. Hile-hilerang bato ang nakadagan sa atip ng mga bahay para huwag iyong tangayin ng hangin. Tanging sa parteng nakalantad sa araw makikita ang kaitiman ng mga bilog na bato, na may mas malatintang kaitiman dahil sa parang yelong hangin at bagyo kaysa mamasa-masang kaitiman na likha ng natutunaw na yelo. Ang mababang medya-agwa na nakayakap sa yelo ay tila nagpapakita ng kaluluwa mismo sa lupain sa hilaga. Binabasag ng mga bata ang yelo mula sa kanal at ang mga pirasoy ibinabalibag sa gitna ng kalsada. Pinagkakatuwaan nila ang kislap ng tumatalsik na yelo habang nadudurog. Habang nakatayo sa liwanag ng araw, hindi makapaniwala si Shimamura na gayon kakapal ang yelo. Sandali siyang tumigil para manood. Isang dalagita, mga dose anyos, ang nakatayong hiwalay sa iba, nakasandal sa isang pader, at may ginagantsilyo. Sa ibaba ng lawlaw na pantalong pambundok, hubad ang mga paa nito liban sa sandalyas, at nakikita ni Shimamura na namumula at bitak-bitak ang talampakan nito dahil sa lamig. Katabi ng kabataang ito ang isang paslit na babae, mga dalawang-taong-gulang, nakatayo sa isang bigkis ng kahoy na panggatong at matiyagang hinahawakan ang isang rolyo ng sinulid. Maging ang kupas at abuhing sinulid mula sa paslit ay tila mainit at makislap na nakaikid. Naririnig ni Shimamura ang kagat ng katam ng karpintero sa isang gawan ng ski mga pito o walong pinto pababa sa kalsada. Mga lima o anim na geisha ang nagdadaldalan sa lilim ng kaibayong medya-agwa. Sa mga ito, natitiyak ni Shimamura, ay kabilang ang babae, si Komako nalaman niya ang pangalan nito bilang geisha sa isang katulong nang umagang iyon. At totoo nga, nroon ito. Sa malas, napansin siya nito. Inihihiwalay ito ng napakaseryosong mukha sa ibang geisha. Mangyari pang mamumula ito, at sana makapagkunwari man lamang itong walang nangyari -- ngunit bago pa masundan ni Shimamura ang naiisip, nakita niyang namumula na ito hanggang lalamunan. Mas mabuti pa sanang ibinaling nito ang tingin sa malayo, ngunit dahan-dahang luminga ang ulo nito para sundan siya, habang ang mga matay nakapako sa lupa, talagang hindi mapalagay. Nag-aapoy din ang mga pisngi ni Shimamura. Mabilis siyang lumampas sa mga geisha, ngunit dagli siyang sinundan ni Komako. Sandali, habol nito, hinihiya mo ako sa paglalakad sa ganitong panahon. Ipinahiya kita at akala mo bay hindi rin ako napapahiya, nariyan kayong lahat para abangan ako? Halos hindi ako makaraan dito. Ganito ba lagi? Oo, sa ganitong oras. Sa hapon. Pero palagay koy lalo kang mapapahiya kung ganyang namumula kat naghahabol sa akin. Ano kung mapahiya ako? Malinaw at tiyak ang mga salita, ngunit namumula na naman ito. Tumigil ito at ipinupulupot ang isang kamay sa isang punong persimmon sa gilid ng kalsada. Hinabol kita dahil naisip kong baka maaari kitang imbitahan sa aking bahay. Malapit ba rito? Napakalapit. Pupunta ako kung ipababasa mo sa akin ang iyong diary. Susunugin ko ang aking diary bago ako mamatay.

Pero hindi ba mayroong may-sakit na lalaki sa inyong bahay? Paano mo nalaman? Sinalubong mo siya sa istasyon kahapon. May suot kang pang matingkad na asul. Malapit sa kanya ang upuan ko sa tren. At may kasama siyang babae, napakabait na inaalagaan siya. Asawa ba niya? O isang sumundo para siyay iuwi? O isang taga-Tokyo? Para talagang siyang ina. Humanga ako. Bakit hindi mo man lang binabanggit kagabi? Bakit napakatahimik mo? May bagay na bumabalisa sa rito. Asawa ba ng lalaki? Hindi sumagot si Komako. Bakit wala kang sinabi kagabi? Nakapagtataka kang tao. Hindi nagustuhan ni Shimamura ang ganitong katalasan. Wala siyang nagawa at walang nangyaring anuman para sa ganitong usapan, at iniisip niyang baka may bagay na likas sa babae na itinatago nito at ngayon lumilitaw. Gayunman, nang puntahan siya nito sa ikalawang pagkakataon, tinanggap niyang tinatamaan siya sa isang marupok na bahagi. Ngayong umaga, nang sulyapan niya si Komako sa salaming kinakikitaan din ng yelo, mangyari pang nagunita niya ang babaeng nasa bintana ng panggabing tren. Bakit wala siyang sinabing anuman? E ano kung meron mang may-sakit na lalaki? Wala sinumang nakakapasok sa kuwarto ko. Lumusot si Komako sa bukas na bahagi ng isang mababang pader na bato. Sa kanan nila ay may isang maliit na bukid, at sa kaliwa, naghilera ang mga punong persimmon sa pader na hangganan ng katabing bukid. Tila may hardin ng bulaklak sa harap ng bahay, at lumalangoy ang mga pulang larpa sa lawa-lawaang may lotus. Binasag ang yelo sa lawa at itinambak sa pampang. Matanda na at nabubulok ang bahay, tulad ng tuoyt nang puno ng isang persimmon. May patse-patse ng yelo sa atip, nakalundo ang mga kilo na alunalong nakaguhit sa m,edya-agwa. Kulob at malamig ang hangin sa sahig na lupa ng pasilyo. Inakay ni Komako si Shimamura paakyat sa hagdan bago nasanay ang kanyang mata sa dilim. Matatawag nga iyong hagdan pagkat ang kuwarto ni Komako ay nasaattic, sa ilalim mismo ng bubong. Ang kuwartong itoy dating alagaan ng uod na kinukunan ng seda. Nagulat ka ba? Masuwerte ka ka mo. Sa lakas mong uminom, mabutit hindi ka nahulog. Nahulog na ako. Pero, karaniwan, kapag sumobra ang nainom ko, gumagapang ako sa kotatsu sa ibaba at doon natutulog. Tinantantiyang ipinasok nito ang kamay sa kotatsu, pagkaraay bumaba upang kumuha ng uling. Luminga-linga si Shimamura sa kakatwang kuwarto. Kahit iisa lamang ang mababang bintana, sinasangga ng bagong palit na papel sa pinto ang sikat ng araw. Ang mga dingding ay matiyagang dinikitan ng papel, kaya itoy natulad sa loob ng isang kahong papel: sa itaas, ang naroon lamang ay ang hubad na atip na bumababa sa bintana, parang isang kulimlim na kalungkutang nakalatag sa silid. Iniisip kung ano ang maaaring nasa likod ng dingding, naramdaman ni Shimamura ang alumpihit na pakiramdam na parang siyay nabibitin sa kawalan. Ngunit kahit dukha ang mga dingding at sahig, wala iyong kadumi-dumi. Sa ilang sandali, naguni-guni ni Shimamura na sa silid na ito, tumatagos marahil ang liwanag kay Komako, tulad ng pagtagos nito sa maninipis na balat ng mga uod. Ang kotatsu ay natatakpan ng isang makapal na kumot katulad ng magaspang at guhitang telang koton ng karaniwang pantalong bundok. Luma na ang aparador ngunit ang hilatsa ng kahoy ay pino at tuwid naipundar

marahil ni Komako noong itoy nasa Tokyo. Hindi ito katerno ng mumurahing tokador; samantalang ang pulang kahong panahi ay kumikinang sa pulidong barnis. Ang mga kahong nakasalansan sa dingding sa likod ng manipis na kurtinang lana ay tila ginagamit na estante ng mga libro. Nakasabit sa dingding ang kimono nang nagdaang gabi. Bukas ito at nakikita ang matingkad na pulang kamison. Paluksong umakyat ng hagdan si Komako, may dalang uling. Galing ito sa silid ng maysakit. Huwag kang mag-alala. Ang apoy daw ay hindi nagkakalat ng mikrobyo. Halos sumagi sa kotatsu ang bagong-ayos nitong buhok nang haluin nito ang uling. May tuberkulosis sa bituka ang anak ng titser sa musika, aniya, at umuwi sa kinagisnang bahay para mamatay. Pero hindi tamang sabihing itoy umuwi sa kinagisnang bahay. Ang totoo, ni hidni ito ipinanganak dito. Bahay ito ng kanyang ina. Nagturo ng sayaw ang kanyang ina sa baybayin maging nang itoy hindi na geisha, ngunit inatake ito sa puso noong nasa edad kuwarenta, at kinailangang bumalik sa bukal na ito para magpagaling. Ang anak, ang ngayoy maysakit, ay mahilig sa makina maging noong bata pa, at nagpaiwan upang magtrabaho sa isang pagawaan ng relo. Hindi nagtagal, lumipat ito sa Tokyo at nagsimulang mag-aral sa gabi, at hindi ito nakaya ng kanyang katawan. Beinte singko anyos pa lamang ito. Lahat ng itoy walang anumang isinalaysay ni Komako, ngunit wala itong sinabing anuman tungkol sa babaeng nag-uwi ng lalaki, at wala rin kung bakit mismoy nakatira sa bahay na ito. Sa sinabi ni Komako, gayunman, lubos na hindi mapalagay si Shimamura. Nakabitin sa kawalan, parang nagsalaysay si Komako sa apat na direksiyon. Nnag lumabas sa pasilyo si Shimamura, may napansin siyang bagay na mamuti-muti sa sulok ng kanyang mga mata. Kahon ito ng samisen, at napuna niyang mas malapad ito at mahaba kaysa nararapat na sukat. Hindi niya mapaniwalaan na nadadala ni Komako ang ganito kahirap dalhing bagay sa mga pagtitipon. Bumukas ang madilim na pinto sa loob ng pasilyo. Puwede ko bang tapakan ito Komako? Iyoy malinaw na boses, napakaganda kaya halos malungkot. Hinintay ni Shimamura na bumalik ang alingawngaw. Boses iyon ni Yoko, ang boses na tumawag sa station master sa kabila ng makapal na yelo nang gabing nagdaan. Sige lang. Magaang na tumapak si Yoko sa kahon ng samisesn, hawak ang isang krista na orinila. Sa pamilyar na paraan ng pagkausap nito sa station master nang gabing nagdaan, at sa paraan ng pagsusuot nito ng pantalong bundok, malinaw na itoy katutubo sa lupaing ito ng yelo, ngunit ang lutang na burda ng obi nito, na kalahatiy kita sa ibabaw ng pantalon, ay nagpasariwa at nagpasaya sa magaspang na mapulang kayumanggi at itim na guhit ng pantalon. Sa ganito ring dahilan, ang mahabang manggas ng lanang kimono nito ay nagkaroon ng isang natatangi at mapanuksong halina. Ang pantalon, na biyak sa ibaba ng tuhod, ay humakab sa balakang, at ang makapal na telang koton, kahit natural na matigas, ay tila numipis at lumambot.

Pinukulan ni Yoko ng mabilis at matalim na sulyap si Shimamura pagkaraay tahimik na humakbang sa lupnag sahig at lumabas. Maging nang makaalis na siya ng bahay, binabagabag pa rin si Shimamura ng sulyap na iyon, na nagliliyab sa harap mismo ng kanyang noo. Kasinlamig ito ng isang napakalayong liwanag, pagkat ang hindi mailarawang kagandahan nito ay nagpasikdo ng kanyang puso nang gabing nagdaan, nang ang liwanag na iyon sa bundok ay tumawid sa mukha ng babae sa bintana ng tren, at sandaling tinaglawan ang mga nito. Muling nagbalik ang impresiyon kay Shimamura, at kahalo nito ay ang gunita ng isang salaming puno ng yelo, at lumulutang ang namumulang pisngi ni Komako sa gitna. Binilisan niya ang lakad. Bilugan at mataba ang kanyang hita, ngunit saklot siya ng isang natatanging sigla habang lumalakad na nakatitig sa mga bundok na labis niyang kinagigiliwan. Bumilis ang kanyang hakbang kahit itoy halos hindi niya namamalayan. Laging nakahandang patangay sa gising na pangangarap. Hindi niya mapaniwalaan na ang salaming lumulutang sa panggabing tanawin at ang isa pang salamin na puno ng yelo ay sadyang likha ng tao. Ang mga itoy bahagi nhg kalikasan, at bahagi ng isang tila napakalayong daigdig. At ang kuwartong nilisan niya ngayon lamang ay naging bahagi na rin ng napakalayong daigdig na iyon. Nagitla sa sarili, at nangailangan ng isang bagay na makakapitan, tumigil siya sa harap ng isang bulag na masahista sa tuktok ng burol. Puwede mo ba akong masahihin? Sandali. Anong oras na ba? Kinipkip ng masahista ang tungkod at pagkadukot sa isang may takip na pambulsang relo sa obi, ay kinapa ng kaliwang kamay nito ang oras. Alas dos treintay singko. May nagpapamasahe sa akin sa makalampas ang istasyon nang alas tres medya. Pero puwede naman siguro akong mahuli. Ang galing tumingin ng oras. Walang salamin, kaya nakakapa ko ang mga kamay. Nakakapa mo ang mga numero? Hindi mga numero. Muli nitong inilabas ang relo na yari sa pilak, malaki para sa isang babae, at pinitik ang takip. Inilatag nito ang mga daliri sa mukha, ang isay sa alas dose at ang isang sa alas sais, at ang pangatlo, sa gitna, sa alas tres. Tumatama rin naman ang pagbasa ko ng oras. Maaaring huli ako nang isang minuto, pero hindi ako kailanman pumapaltos nang hanggang dalawang minuto. Hindi ka ba nadudulas sa kalsada? Sinusundo ako ng anak kong babae kapag umuuln. Sa gabi, mga tao sa nayon ang minamasahe ko at hindi ako nakakarating nang ganito kalayo. Nagbibiruang lagi ang mga tao sa otel, sabiy ayaw daw akong palabasin ng asawa ko kung gabi. Malalaki na bang anak mo? Dose anyos ang panganay kong babae. Narating nila ang kuwarto ni Shimamura, at sandali silang ntahimik nang magsimula na ang pagmamasahe. Mula sa malayo, umabot sa kanila ang tunog ng isang samisen. Sino kaya iyon? Nahuhulaan mo ba kung sinong geisha sa tunog lang?

Iyong iba. Ang ibay hindi. Hindi ka dapat magtrabaho. Tingnan mo, ang kinis-kinis at ang lambut-lambot mo. Wala akong matigas na masel. Matigas dito sa may puno ng leeg. Pero tamang-tama ka lang, hindi masyadong mataba, hindi masyadong payat. Hindi ka umiinom, ano? Alam mo kung umiinom? May tatlo akong kostumer na katulad ng katawan mo. Karaniwang katawan. Pero kung hindi ka iinom, hindi mo naman malalaman kung paano mo talaga mpapasarap ang buhay mo ang makalimutan ang lahat ng nangyayari. Umiinom ang asawa mo, ano? Sobra. Pero kung sino man iyon, hindi siya gaanong mahusay tumugtog. Mahina talaga. Noong bata pa ako. Mula noong akoy walo hanggang maglabingwalo. Labinlimang taon na akong hindi tumutugtog. Mula nang mag-asawa ako. Lahat kaya ng bulag ay mukhang mas bata kaysa kanilang itsura? Naisip ni Shimamura. Pero kapag natuto ka nang bata pa, hindi mo na malilimutan. Nasira ang kamay ko sa trabahong ito, pero magaling pa ang aking tainga. Hindi ako mapalagay kapag naririnig ko sila. Pero palagay koy hindi rin ako kuntento sa sarili kong pagtugtog noong bata pa ako. Sandaling nakinig ang masahista. Si Fumisiguro sa Izutsuya. Pinakamadaling malaman ang pinakamagaling at pinakamahina. May magagaling? Napakagaling ni Komako. Bata pa siya, pero alam mo naman, hindi masyadong mataas ang pamntayan namin dito sa bunmdok. Hindi ko siya talagang kilala. Pero nakasakay sa tren kagabi ang anak ng titser ng musika. Gumaling na uli? Mukhang hindi. Siyang? Matagal siyang nagkasakit sa Tokyo, at sinasabi nilang naging geisha si Komako noong nakaraang tag-araw para makatulong sa pagbabayad sa doktor. Ewan ko kung nakatulong. Si Komako ma ka mo? May kasunduan pa lamang sila. Pero palagay ko, gumagaan ang kalooban ng isang tao kapag ginawa ang lahat ng makakaya niya.

Kasunduan ba ka mo? Sabi nila. Ewan ko, pero iyan ang balita. Napakakaraniwang bagay ang makarinig ng tsismis tungkol sa geisha mula sa isang masahista ng bukal, ngunit kabaligtaran at lalong nakakagulat ang naging epekto nito; ang pagpasok ni Komako bilang geisha para tulungan ang nobyo niya ay karaniwang kuwentong nakaiiyak kaya natagpuan ni Shimamura ang sarili na halos hindi ito matanggap. Marahil, ilang konsiderasyong moral mga kuwestiyon kung tama o maling ipagbili ang sarili bilang geisha ang nakadagdag sa pagtanggi. Iniisip ni Shimamura na gusto niyang halukayin pa ang kasaysayan ni Komako, ngunit hindi na nagsalita ang masahista. Kung may kasunduan na ang lalaki at si Komako, at kung si Yoko ang bago nitong kalaguyo, at ang lalakiy malapit nang mamatay muli na namang nagbalik kay Shimamura ang ekspresyong nasayang na pagsisikap. Kung magiging tapat sa pangako si Komako hanggang wakas, at ipagbibili pa nito ang sarili para makabayad lamang sa doktor ano pa ba ito kundi na nasayang na pagsisikap? Tatapatin niya si Komako sa katotohanang ito, ipamumukha niya kapag nagkita uli sila, sabi niya sa sarili; gayunman, ang buhay nitoy tila naging mas dalisay at mas malinis dahil sa bagong pagkaalam nito. Namamalayan ang nakakahiyang panganib sa kanyng manhid na pakiramdam sa kung ano ang huwad at hungkag, nakahigang pinatuunan ito ng isip ni Shimamura, sinisikap madama ito, kahit matagal nang nagpaalam ang masahista. Nanlalamig siya hanggang sa kalaliman ng kanyang sikmura ngunit may nakaiwan sa bintana nang bukas na bukas. Lumatag na ang kulay ng gabi sa lambak ng bundok, maaga itong nalibing sa mga anino. Sa takipsilim, na ngayoy nanganganinag pa sa liwanag ng lumulubog na araw, tila lumalapit ang malayong bundok. Di nagtagal, nang ang mga pagitan ng bundok ay nagiging malayo at malapit, mataas at mababa, ang mga anino nito ay nagsimulang lumalim, at pumula ang langit sa taluktok ng bundok na mayelo, na ngayoy napapaliguan na lamang ng isang maputlang liwanag. Nangingitim na nakatayo ang mga kulumpon ng cedar sa pampang ng ilog, sa laruang ski, sa paligid ng templo. Tulad ng isang mainit na liwanag, bumuhos si Komako sa hungkag na pagkabalisang buamabagabag kay Shimamura. May miting sa otel para pag-usapan ang mga plano sa panahon ng pag-I-ski. Ipinatawag si Komako para sa parti pagkaraan. Pinainit nito ang kamay sa kotatsu, pagkatapos ay maliksing tumayo at sinalat ang pisngi ni Shimamura. Maputla ka ngayong gabi. Nakapagtataka. Hinila nito ang malambot na laman sa pisngi niya na parang ibig iyong bakbakin. Pero ikaw din ang may kasalanan. Lasing na ng kaunti si Komako. Nang bumalik mula sa parti, bumagsak ito sa harap ng salamin, at halos nakakatawa ang kalasingang ipinakita ng mukha nito. Wala akong alam doon. Wala. Masakit ang ulo ko. Ang sama ng pakiramdam ko. Masama. Gusto kong uminom. Bigyan mo ako ng tubig.

Pinagdaop nito sa mukha ang dalawang palad at gumulong nang hindi iniintindi ang maingat na pagkakaayos ng kanyang buhok. Mayamaya, bumangon uli ito at sinimulang tanggalin ang makapal na polbo sa pamamagitan ng malamig krema. Matingkad na pula ang nasa ilalim. Mukhang nasisiyahan ito sa kanyang sarili. Kay Shimamura, nakagugulat ang gayon kabilis na paglipas ng kalasingan. Kumikinig ang balikat ni Komako sa lamig. Buong Agostoy halos muntik na itong bumagsak. Sa matinding nerbiyos, sabi nito kay Shimamura. Akala koy mababaliw ako. Laging akong nag-iintindi sa isang bagay, na hindi ko alam kung ano. Nakakatakot. Hindi ako mapagkatulog.Nakokontrol ko lamang ang sarili ko kapag pumupunta ako sa isang parti. Kung anu-ano ang napapanaginipan ko, at nawalan ako ng ganang kumain. Uupo ako at kung ilang oras n dadagok sa sahig, kahit sa kainitan ng araw. Kailan ka unang naging geisha? Noong Hunyo. Inisip ko noong una na pumunta sa Hamamatsu. Para mag-asawa? Tumango si Komako. Hinahabol siya ng lalaki para pakasalan ngunit hindi niya ito magustuhan. Matagal bago siya nakapagdesisyon. Pero kung ayaw mo sa kanya, ano ang mahirap sa desisyon? Hindi gayon kasimple. Masarap ang may-asawa? Tumigil ka. Mas malamang na gusto kong malinis at maayos ang lahat ng nasa paligid ko. Umungol si Shimamura. Alam mo, napakahirap mong kausaping tao. May relasyon ba kayo ng lalaking taga-Hamamatsu? Isinigaw ni Komako ang sagot: Kung mayroon, palagay mo bay magdadalawang-isip pa ako? Pero sinabi niyang hanggat narito ako, hindi niya ako papayagang mag-asawa ng iba. Gagawin niya ang lahat para huwag matuloy. Pero anong magagawa niya mula sa malayong Hamamatsu? Iyon ba ang inaalala mo? sandaling nag-inat si Komako, nilalasap ang init ng sariling katawan. Nang muli itong magsalita, kaswal na ang kanyang tono. Akala koy buntis ako. Humagikhik ito. Nakakatawa kapag naaalala ko ngayon. Namaluktot itong tila isang bata, at pagkaraay dalawang kamay na sinunggaban ang leeg ng kimono ni Shimamura. Sa malago nitong pilikmata, muli na namang naisip ni Shimamura na kalahati lamang nakadilat ang mga mata nito. NAKAUPO sa tabi ng painitang-bakal, may isinulat si Komako sa likod ng isang lumang magasin nang gumising si Shimamura kinbukasan.

Hindi ako makakauwi ngayon. Bumangon ako nang magdala ng uling ang katulong, pero maliwanag na. Pumapasok na ang araw sa pinto. Nalasing ako ng kaunti kagabi, at napasarap ang tulog ko. Anong oras na? Alas otso. Halika, maligo tayo. Bumangon si Shimamura. Hindi ako puwedeng sumama. Baka may makakita sa akin sa bulwagan. Napakaamo na nito ngayon. Nang bumalik si Shimamura mula sa paliligo, inabutan niya si Komako na matiyagang naglilinis ng kuwarto, may panyong masining na nakatakip sa ulo. Napakaingat na nitong napunasan ang mga paa ng mesa at ang gilid ng painitang-bakal, at ngayoy hinahalo nito ang uling ng sanay na kamay. Kontentong nakaupo si Shimamura, nagsisigarilyo habang ang paay nasa kotatsu. Nang malaglag ang abo sa kanyang sigarilyo, dinampot ito ni Komako sa pamamagitan ng isang panyo at dinalhan siya ng isang ashtray. Napatawa si Shimamura, tawang kasinsaya ng umaga. Tumawa rin si Komako. Kung may-asawa ka, lagi mo sigurong kagagalitan. Hindi. Pero pagtatawanana aako dahil tinitiklop ko maging maruming damit ko. Hindi ko mapigilan. Talagang ganito ako. Sinabing mahuhulaan mo raw ang lahat sa isang babae tingnan mo lamang ang loob ng kanyang aparador. Kay ganda ng araw. Nag-aalmusal sila at bumabaha ang pang-umagang araw sa kuwarto. Maaga sana akong nakauwi para magpraktis ng samisen. Iba ang tunog sa araw na tulad nito. Tumingala si Komako sa kristal na langit. Malambot at krema ang yelo sa malayong bundok, parang may belong manipis na usok. Naalala ang sinabi ng masahista, iminungkahi ni Shimamura na sa kuwarto na niya magpraktis ng samisen si Komako. Dagli itong tumawag sa bahay upang humingi ng kopya ng musika at pamalit na damit. Kung gayoy may telepono pala sa bahay na nakita niya nang nagdaang araw, naisip ni Shimamura. Ang mata ng isa pang babae, si Yoko, ay lumutang sa kanyang gunita. Dadalhin dito ng batang iyon ang iyong musika? Maaari. May kasunduan kayo ng anak na lalaki, di ba? Aba! Kailan mo nasagap iyan? Kahapon. Kakatwa ka talaga. Kung nabalitaan mo kahapon, bakit hindi mo sinabi sa akin? Ngunit ang tono nitoy di nagpakita ng katalasang tulad nang araw na nagdaan. Ngayon, may malinis na ngiti lamang sa mukha nito. Madaling ungkatin ang bagay na iyon kung hindi kita iginagalang.

Ano ba talaga ang iniisip mo? Kaya ayaw ko sa mga taong galing ng Tokya. Binabago mo ang usapan. Hindi mo pa sinasagot ang tanong ko. Hindi ko binabago ang usapan. At pinaniwalaan mo naman? Oo. Nagsisinungaling ka na naman. Alam kong hindi ka naniniwala. Katunayay hindi ko mapaniwalaan ang lahat. Pero sabi nilay naging geisha ka para tumulong sa pagbabayad sa doktor. Parang kuwento sa isang mumurahing magasin. Pero hindi totoo. Wala kaming kasunduan kailanman. Naiisip lang ng tao na ganon. Hindi dahil ibig kong tumulong kaninuman kung bakit ako naging geisha. Pero malaki ang utang-na-loob ko sa kanyang ina, at kailangang gawin ko ang aking makakaya. Matalinghaga kang magsalita. Sasabihin ko sa iyo ang lahat. Pakalilinawin ko. Para ngang may panahon na inisip ng kanyang ina na magandang ideya kung pakakasal kami. Pero inisip lamang niya ito. Hindi niya sinabi kahit kanino. Parang alam lang namin pareho ang nasa isip niya, pero hanggang doon lang. At iyan lamang ang nangyari. Magkaibigang magkababata. Tama. Pero matagal kaming nagkahiwalay. Nang ipadala nila ako sa Tokyo para maging geisha, siya lang ang naghatid sa akin. Isinulat ko iyon sa pinakaunang pahina ng aking pinakalumang diary. Kung nagkasama kayong dalawa, kasal na siguro kayo ngayon. Ewan. Pakakasal ka kanya. hindi mo siya dapat alalahanin. Hindi magtatagal ay mamamatay na siya. Pero tama bang lumalabas ka ng bahay kung gabi? Hindi mo dapat itanong iyan. Paano ako mapipigil ng isang malapit nang mamatay para gawin ang gusto ko? Walang maisip si Shimamura. Bakit kaya ni isang salitay hindi nababanggit ni Komako ang batang si Yoko? At si Yoko, na nag-alaga sa may-sakit na lalaki sa tren, maaaring katulad ng pag-aalaga rito ng ina nito noong siyay musmos pa ano ang mararamdaman nito pagpunta sa otel, dala ang pamalit na kung ano ng lalaking kasabay na umuwi ni Yoko? Natagpuan ni Shimamura ang sarili na ginugunita ang mga dati niyang malayong pantasya. Komako, Komako. Mababa ngunit malinaw ang magandang boses ni Yoko.

Maraming salamat. Lumabas si Komako papunta sa silid-bihisan. Ikaw pa mismo ang nagdala. Nabigatan ka siguro. Dagling umalis si Yoko. Nalagot ang pang-itaas na kuwerdas ng samisen nang tentatibo itong kalabitin ni Komako. Habang pinapalitan nito ang kuwerdas at itinotono ang instrumento, nakita ni Shimamura na may tiyak at tiwala itong salat. Dinampot nito ang makapal na balutan at binuksan iyon sa ibabaw ng kotatsu. Sa loob ay may ordinaryong libro ng mga awit at mga dalawampung piyesa ng musika. Nagtatakang sumulyap si Shimamura sa huli. Nagpapraktis ka mula rito? Kailangan. Walang iba rito na makapagtuturo sa akin. Iyong babaeng kasama mo sa bahay? Paralisado siya. Kung nakapagsasalita siya, maaari pa siyang makatulong sa iyo. Pero hindi siya makapagsalita. Nagagamit pa niya ang kaliwang kamay para ituro ang mga mali sa sayaw, pero naiinis lang siya sa pakikinig sa samisen nang hindi maituro ang tama. Naiintindihan mo talaga ang musika sa pagbasa ng piyesa? Naiintindihan ko talaga. Matutuwa ang ginoong naglathala niyan kapag natuklasan niyang may isang tunay na geisha hindi ordinaryong baguhan lamang na nagpapraktis sa kanyang kopya sa malayong bundok na ito. Sa Tokyo, inaasahan nilang sasayaw ako, at binigyan nila ako ng mga leksiyon sa sayaw. Pero halos wala akong natutuhan sa pagtugtog ngsamisen. Kung makakalimutan ko pa ito, wala nang makapagtuturo sa akin. Kaya gumagamit ako ng piyesa. At ang pagkanta? Ayokong kumanta. Natuto ako ng ilang kanta mula sa aking pagsayaw, at nakakaya ko naman, pero ang mga bagoy kailangang matutuhan ko sa radyo. Hindi ko alam kung gaano ako katama. Sa aking sariling estili tatawa ka lang, alam ko. Bumubigay ang boses ko kapag kumakanta ako sa isang taong kilala ko. Lagi itong malakas at matapang sa mga estranghero. Sandali itong nagmukhang tila mahiyain, pagkaraay pumanatag uli at sumulyap kay Shimamura na parang isineseyas na kumanta na ito. Napahiya si Shimamura. Sa kasamaang-palad ay hindi siya mang-aawit. Sa pangkalahatay pamilyar siya sa musikang Nagauta ng teatro at sayaw sa Tokyo, at alam niya ang titik ng karamihan sa mga awit. Pero wala siyang pormal n pagsasanay. Katunayan, iniuugnay niya ang musikang Nagauta hindi sa pribadong pagtatanghal ng isang geisha kundi sa aktor na nasa entablado. Pinahihirapan ako ng kostumer na ito. Kasabay ng mabilis na pagkagat sa pang-ibabang labi, ikinalang ni Komako ang samisen sa tuhod, at, nang tila naging ibang tao siya, taimtim niyang binalingan ang mga titik na nasa harap.

Pinapraktis ko na ang isang ito mula pa noong nakaraang taglagas. Humagod ang lamig kay Shimamura. Tila tumaas ang kanyang balahibo hanggang pisngi. Binuksan ang mga unang nota ang isang nananagos na kahungkagan sa kanyang kaibuturan, at sa kahungkagang itoy tumaginting ang tunog ng samisen. Nagitla siya o manapay napaurong siya na parang nasapol ng isang tamang-tamang suntok. Nabalot ng damdaming halos pagsamba, sinasabayan ng mga alon ng pagsumbat sa sarili, walang pananggol, parang pinagkaitan ng lakas wala siyang nagawa kundi patangay sa agos, sa sarap ng pagpapatianod saan man siya gustong dalhin ni Komako. Geishang bundok ito, nasabi ni Shimamura sa sarili, wala pang beinte anyos, at hindi maaaring gayon siya kagaling. At kahit na nasa isang maliit na kuwarto, hindi kaya nito hinahablot ang instrumento na parang nasa entablado? Siya mismoy natatangay ng sarili niyang emosyonalismong bundok. Sinadya ni Komako na basahin ang mga kataga sa iisang tono, minsay bumabagal at minsay nilalampasan ang isang napakahirap na pasada; ngunit untiunti, tila ito nilukuban ng isang engkanto. Habang tumataas ang boses nito, nagsimulang makaramdam si Shimamura ng bahagyang pagkatakot. Hanggang saan siya tatangayin ng makapangyarihan at tiyak na himig nito? Bumiling siya at iniunan ang ulo sa isang braso, na parang bagot sa naririnig. Para siyang nakawala nang matapos ang awit. A, umibig sa akin ang babaeng ito ngunit nayamot siya sa sarili sa ganitong isipin. Tiningala ni Komako ang maliwanag na langit sa ibabaw ng yelo. Iba ang tono sa araw na ito. Ang tonoy naging kasingyaman at kasintaginting, tulad ng ipinahiwatig ng tinuran nito. Iba ang paligid. Walang mga dingding ng teatro, walang manonood, walang alikabok ng lunsod. Kristal na lumulutang ang mga nota sa malinis na umaga ng taglamig, upang umabot ang tunog sa malayo at nagyeyelong taluktok ng bundok. Habang nagpapraktis na mag-isa, hindi marahil namamalayan sa sarili kung ano ang nangyayari, at ang tanging kapiling ay ang malawak na lambak na ito sa bundok, tila naging bahagi ito ng kalikasan upang magkaroon ng ganitong espesyal na kapangyarihan. Ang kalungkutan niyay naghahatid ng dalamhati at pinapanday ang isang ligaw na lakas ng determinasyon. Walang dudang ang pagtugtog niyay tagumpay ng determinasyon, at ipalagay mang nagkaroon siya ng kaunting pagsasasanay, natutuhan niya ang mga komplikadong awit mula sa mga kopya, at ngayoy inaawit ang mga ito mula sa alaala. Kay Shimamura, isang nasayang na pagsisikap ang ganitong paraan ng buhay. Naramdaman din niya rito ang isang pangungulilang nanawagan sa kanya at humihingi ng simpatiya. Ngunit ang buhay at takbo ng buhay ay walang dudang dumadaloy nang ganito kadakila mula sa samisen, nang may panibagong halaga kay Komako mismo. Si Shimamura, na hindi sanay sa pasikut-sikot na teknik ng samisen, at emosyon lamang sa tono ang naiintindihan, ang siya marahil ideyal na tagapakinig ni Komako. Nang simulan ni Komako ang pangatlong awit sensuwal na kalambutan ng musika marahil ang sanhi nawala ang panlalamig at pagtaas ng balahibo, at si Shimamura, na panatag at matamang nakikinig, ay tumitig sa mukha ni Komako. Isang matinding pagkakalapit na pisikal ang lumukob sa kanya. Ang mataas at manipis na ilong ay karaniwan nang bahagyang malungkot, bahagyang namamanglaw, ngunit ngayon, kasabay ng malusog at matingkad na pamumula ng pisngi, para nitong ibinubulong: Narito rin ako. Parang ipinakakahulugan ng makikinis na labi ang isang nagsasayaw na liwanag kahit na ang mga itoy parang talulot na nakatikom; at kung sa isang saglit ay nababanat ang mga ito, gaya ng hinihingi ng pagkanta, mabilis itong tumitikom uli sa isang nakahahalinang maliit na talulot. Ang bighani ng labi ay katulad na katulad ng bighani ng kanyang katawan mismo. Dahil sa mga mata niyang mamasa-masa at kumikislap, nagmukha siyang isang batang-batang

babae. Wala siyang polbo, at sa ningning ng isang geishang lunsod ay sumapi ang kulay ng bundok. Ang kanyang balat, na nagpapahiwatig ng kasariwaan ng isang bagong talop na sibuyas o ng puno ng lila marahil, ay bahagyang namumula hanggang lalamunan. Higit sa lahat, itoy malinis. Matigas at tuwid na nakaupo, tila mas mahinhin siya at mukhang dalag kaysa dati. Ngayon, habang nakatingin sa isang bagong piyesa, kinanta niya ang isang awit na hindi pa niya naisasaulo. Nang matapos ito ay tahimik niyang isinuksok ang pangkalabit sa ilalim ng mga kuwerdas at binayaan mapahinga ang sarili sa mas maginhawang posisyon. Ang pagbago niya ng upoy mabilis na naghatid ng anyong nakakatukso at nanghihikayat. Walang maisip sabihin si Shimamura. Hindi pansin ni Komako kung ano ang palagay niya sa pagtugtog. Parang wala siyang pakialam na nasisiyahan sa kanyang sarili. Mahuhulaan mo ba lagi kung sino ang geisha sa tono ng kanyang samisen? Madali. Wala pa kaming dalawampu rito. Depende iyan sa estilo. Ang pagiging indibiduwal ay higit na lumalabas sa ilang estilo kaysa iba. Muli nitong dinampot ang samisen at inilipat ang bigat ng katawan kaya ang mga paa ay nakahilig sa isang panig at ang instrumento ay nakapatong sa kalamnan ng binti. Ganito ang paghawak kung maliit ka. Yumuko ito sa samisen na parang napakalaki nito para sa kanya. Iti-im na buhok . . . Nagboboses-bata si Komako at parang nag-aaral na kinalabit ang mga nota. Itim na buhok ba ang una mong natutuhan? O-o. Parang batang ipinilig nito ang ulo, walang alinlangang tulad ng ginawa nito noong araw na napakaliit pa niya para mahawakan nang husto ang samisen. HINDI na tinatangkang umuwi ni Komako bago mag-umaga kapag nagpapaiwan ito sa gabi. Komako, mula sa bulwagan sa dulo ay tatawag ang dalawang-taong gulang na anak na babae ng tagapangasiwa ng otel, ang boses ay tumataas sa punto ng salitang bundok. Silang dalaway masayang maglalaro sa kotatsu hanggang sa bago tumanghali, at pagkaraay sabay silang mananaog para maligo. Pagkagaling sa paliligo, sinuklay ni Komako ang buhok. Tuwing makakikita ng geisha ang bata, tumatawag ito, Komako sa nakakatawa niyang punto, at kapag nakakita siya ng retrato ng iba na lumang estilo ang buhok, si Komako rin iyon. Alam ng mga bata kung mahal mo sila. Halika, Kimi. Maglaro tayo kina Komako. Tumayo si Komako upang umalis, pagkaraay tinatamad na naupo sa beranda. Mga sabik na taga-Tokyo, nag-I-ski na. Ang kuwartoy nakatunghay sa mismong dausdusan ng ski sa paanan. Mula sa kotatsu, sumulyap si Shimamura. Patse-patse na ang yelo sa bundok, at lima o anim na taong nakaitim na damit pang-ski ang nagpaikut-ikot sa may pilapil ng bakod. Parang sira ang mga ulo. Banayad ang dalisdis, at ang mga pilapil ay hindi pa natatakpan ng yelo. Mga estudyante yata. Linggo ba ngayon? Anong mapapala nila?

Magagaling din naman sila, ani ni Komako, na parang sarili ang kinakausap. Laging nagugulat ang mga panauhin dito kapag binabati sila ng isang geisha sa iskihan. Hindi siya nakikilala dahil sunog siya sa tindi ng lamig. Sa gabi, tinatakpan ito ng polbo. Nagsusuot ka rin pang-ski? Nagsusuot daw siya ng pantalong bundok sabi nito. Pero malaking abala ang panahon ngayon ng ski. Malapit na naman. Makikita mo sila sa gabi sa otel, at sasabihin nila, magkikita tayo uli kinabukasa habang nag-i-ski. Dapat sigurong itigil ko na ang pag-i-ski sa taong ito. Sige, aalis na ako. Halika na, Kimi. Uulan ng yelo ngayong gabi. Malamig lagi ang gabi bago umulan ng yelo. Lumabas si Shimamura sa beranda. Inaakay ni Komako si Kimi sa matarik na daan sa ibaba ng dausdusan ng ski. Nagsisimula nang mag-ulap ang langit. Nagtutumayog ang mga bahagi ng bundok na naaarawan sa kabila ng mga bahaging naliliman. Bawat sandaliy nagbabago ang laro ng liwanag at anino, iginuguhit ang isang napakalamig na tanawin. Mayamaya, maging ang laruan ng ski ay madidiliman na rin. Sa ibaba nakikita ni Shimamura ang tila mga karayom na yelo, parang puting buhangin sa mga lantang chyrsanthemum, kahit tumutulo pa ang yelo mula sa atip. Hindi umulan ng yelo nang gabing iyon. Bumagyo ng buu-buong yelo na naging ulan. Muling ipinatawag ni Shimamura si Komako nang gabing iyon bago siya umalis. Aliwalas ang gabi at maliwanag ang buwan. Pagdating ng alasonse, nanigid ang lamig ngunit nagpumilit si Komako na silay maglakadlakad. Hinatak siya nito mula sa kotatsu. Nagyeyelo ang kalsada. Tahimik na nakahimlay ang nayon sa illaim ng malamig na langit. Itinaas ni Komako ang laylayan ng kimono at ipinaloob ito sa kanyang obi. Kumikislap ang buwan na parang patalim na asul na yelo. Pupunta tayo sa istasyon, sabi ni Komako. Gaga. Mahigit isang milya iyon. Pano pa ang pagbalik? Malapit ka nang bumalik sa Tokyo. Tingnan lang natin ang istasyon. Namamanhid si Shimamura mula sa balikat hanggang pigi. Pagbalik sa kuwarto, malungkot na napalupasay si Komako. Yuko ang ulo at ang mga kamay ay malalim na nakapasok sa kotatsu. Kakatwa, tumangi itong sumama sa kanya sa paliguan. Nakahanda na ang higaan, na ang paa ng kutson ay nakapaloob sa kotatsu. Malungkot na nakaupo sa gilid si Komako nang bumalik si Shimamura mula sa paliligo. Walang sinabi si Komako. Anong nangyari sa iyo? Uuwi na ako. Huwag kang gaga. Mahiga ka na. Bayaan mong umupo muna ako rito sandali. Bakit gusto mong umuwi? Hindi ako uuwi. Mauupo lang ako rito hanggang umaga.

Hindi kita maintindihan. Hindi ako mahirap intindihin. E, bakit . . .? Masama . . . ang pakiramdam ko.

Kung Mangarap Ka Nang Matagal (Kabanata Labingwalo) KUMATOK SA PINTO SI KWANG MENG kahit nakabukas ang pinto at nakikita niya si Boon Teik na nakaupo sa sopa at nagbabasa. Tuloy, tuloy, sabi ni Boon Teik na tumayot inilahad ang isang kamay. Upo ka! Upo ka! Nasa kusina ang misis kot tinatapos ang pagluluto ng ating hapunan. Me-I! tawag nito, Narito na si Kwang Meng! Lumabas ang asawa nito, kasunod si Anne. Me-I, ito ang kapitbahay nating si Kwang Meng, at saka bumaling sa kasunod na nagsasabing , Palagay koy magkakilala na kayo ni Anne, pinsan ni Me-I. Binati ni Kwang Meng ang kabiyak ni Boon Teik. Maraming beses na niya itong nakita noon. Mukhang wala pa itong dalawampu, may maliit na pangangatawan at nakasalaming gaya ni Anne. Talagang namamana pala iyon ng pamilya, naisip niya na natutuwa. Nagulat siyang naroon si Anne. Iiwan muna namin kayong mga lalaki, humihingi ng paumanhin si Me-I. Pasensiya ka na, Kwang Meng, may gagawin pa kaming mga babae sa kusina, kundiy hindi tayo makapaghahapunan. Oo ba, sagot ni Kwang Meng. Nahihiyang nginitian siya ni Anne, nasisiyahang nagulat siya sa pagkikita nila. Nagpunta na kapagkuwan ang mga babae sa kusinang nasa likod ng flat. Ano ang gusto mong inumin, Kwang Meng? tanong ni Boon Teik. Tama na ang isang beer. Kumuha si Boon Teik ng maiinom nila sa kusina. Iginala ni Kwang Meng ang mga mata sa buong salas. Simple ngunit may panlasa ang mga gamit doon. Light green ang pinta ng kuwarto. Nakasabit sa dingding ang ilang print ng Van Gogh at Cezanne at batik na gawa ng mga local artists. Palibhasay walang ibang nakasanayan kundi dingding na puti, naakit si Kwang Meng sa berdeng silid. May isang mahabang bookshelf na puno ng libro roon at saka isang record player na may katabing maraming long-playing records. Nagsabit ang asawa ni Boon Teik ng kurtinang batik na green at gold katerno ng mga cushoion covers para sa sopa at dalawang armchair. Sa itaas, isang malaking Japanese paper lampshade na puti ang nakabitin, at nakatayo naman sa isang sulok sa likod ng mga armchair ang isang lampstand na may pulang lampshade. Sa ibabaw ng maliit, makitid at papahabang coffee table ay nakasalansan ang mga magazine, kasama ng isang bowl na Ikebana, ang Japanese-style na pag-aayos ng mga bulaklak. Hindi na-imagine ni Kwang Meng kailanman na mapagaganda at mapaaaliwalas ang isang flat ng Housing Development Board. Ang bahay nila mismoy sama-samang kuwarto lamang na mauuwian; walang pagtatangkang gawin itong isang lugar na matitrhan. Ang magagawa nga naman ng kaunting pagsisikap! Interes lamang iyon, ang pangangailangang magkaroon ng interes, isang pangangailang nagsasabi kung may interes sa buhay at pamumuhay ang sinuman, naisip niya. Bumalik si Boon Teik na dala na ang mga inumin. Gusto ko ang pagkakaayos ng lugar nyo, Boon Teik.

Hindi kami gumasta ng malaki riyan, sabi ni Boon Teik. Si Me-I ang pumili ng karamihan sa mga furniture namin. Mahilig siyang mamili sa dating C.C.C. Junk Shop sa Newton Road gayundin sa mga tindahan sa Sungei Road na nagbebenta ng mga kung anu-anong luma. Alam mo siguro yon, kilala rin iyon bilang Thieves Market. Narinig na ni Kwang meng ang lugar na iyon, pero wala siyang nabalitaan kundi napakabaho ng mga kanal doon. Tiyak na enterprising si Me-I dahil hindi man lang siya napigil ng mabahong amoy. Aywan niya kung totoo ang balita na noong araw, ipinagbibili roon ng mga magnanakaw ang mga nakulimbat nila, kaya kapag may isang napagnakawan, nagpupunta na ito sa Thives Market umagang-umaga kinabukasan upang mabawi ang ninakawa sa kanya. Siyempre pay binibili niya uli ito; ngunit sa mas murang halaga. Doon siguro nito nakuha ang pangalan. Ilang nakapasong halaman na ferns at cacti rin ang nasa salas ni Boon Teik. Talagang dapat kong purihin ang panlasa mo. Parang kulungan ng baboy ang bahay namin kung ihahambing dito, sabi ni Kwang Meng. Pero hindi iyon ang talagang lugar mo! Hintayin mong makapa-asawa kat magkaroon ng sarili mong flat. Natitiyak kong magagawa mo roon ang lahat ng gusto mong gawin. Parang kulungan din ng baboy ang bahay ng mga magulang ko, at tumira kami roon hanggang noong bagong ikasal ni Me-I. Noong nakatira pa ako roon, hindi ako gumgawa ng kahit ano liban sa mag-ayos ng kuwarto ko. Iba na ngayon. Bahay na namin ito. Maganda talaga ang pagkakaayos mo, bati ni Kwang Meng sa pangatlong pagkakataon. Sa palagay koy napakahalaga nito kung paano namumuhay ang isang tao. Ang isang bahay o tahanan gaya ng buhay, ay nababatay sa kung paano mo inaayos. Ganoon ang dapat maging pakiramdam natin para umayos pati ang sariling buhay natin. Nararamdaman kong hindi ganito ang ginagawa nating ngayong, lalo na tayong mamamayan ng postwar generation. Pasakay-sakay lang tayo, walng direksiyon. Sa eskuwela, ito ang pinipilit kong ituro sa aking mga estudyante. Mahalagang matutuhan nila ito. Magiging isang mabuting teacher ka, Boon Teik. Pinipilit ko. Lahat tayoy dapat magpumilit. Anuman ang ginagawa natin, dapat natin itong pagbutihin. Kahit walang kahulugan ang trabahong ginagawa mo? tanong ni Kwang Meng. Walang bagay na talagang walang kahulugan, pagpapalagay ni Boon Teik. Napakalakas ng pagpapalagay na iyon kaya ibig tuloy maniwala ni Kwang Meng, bagaman hindi siya naniniwala. Pero sinabi niya iyon na parang kapani-paniwala, naisip ni Kwang Meng, tulad ng dapat gawin ng isang mabuting guro. Hindi naman talagang ang himig ng awtoridad ang nagdulot doon, kundi ang himig na nagsasaad ng katotohanan. Hinangad ni Kwang Meng na totoo na sana iyon. Ngunit sa halip, sinabi niya, Hindi ako lubos na naniniwala. May mga bagay at trabahong talagang walang kahulugan. Iniisip niya noon ang sariling trabaho niya. Maaaring walang kahulugan iyon sa tingin, pero hindi naman talaga. Depende iyan sa paraan ng pagtanaw mo. Naniniwala akong dapat itong tanawin mula sa malawak na pananaw ng lipunan. Isang social animal ang tao, dapat muna nating tanggapin ito. Nakabilang siya sa isang lipunan, at para makakilos ang lipunan, kinakailangang magkaroon ng ibat ibang uri ng gawain. Ngunit anumang kategorya o uri ng gawain, ang nagkakaakma silang lahat na parang isa-isang bahagi ng isang masalimuot na makinarya, gaya ng isang relos halimbawa. Sa gayon, makikita mong mahalaga ang kahit isang maliit na piraso, ang bawat bahagi ng kabuuan.

Siguro nga. Pero hindi bat ito rin ang simulaing ginamit ng mga tao noong unang panahon para pangatwiran ang pangangailangan nilng makapang-alipin? Parang ganito rin ang sinabi ng isang Greek philosopher, di ba? Hindi ko lang matandaan ang pangalan. Pero hindi natin tinatanggap ang pang-aalipin ngayon, sabi ni Boon Teik. Tinatawag lang natin ito sa ibang pangalan, pero iyon din. Ang mapilitang gumawa ng mga tarbahong walang kahulugan sa lipunan ay parang sapilitang pagpasok sa isang uri ng pang-aalipin. Hindi naman, tutol ni Boon Teik. Dahil walang hilig sa pakikipagtalo, nanatiling tahimik si Kwang Meng. Walang kabuluhan para sa kanya ang pagtatalo dahil bibihirang tanggapin ng isa ang katwiran ng isa pa; bibihirang makumbinsi ang isa at baguhin pagkatapos ang sariling palagay niya, tama man iyon o mali. Hindi, hindi ako maaakit na makipagtalo, pasya niya. Magiging dahilan lang iyon para mainis sa kin si Boon Teik o mainis ako sa kanya; at ayokong mainis kay Boon Teik. Dapat mong maunawaang napakakumplikado ng makabagong lipunan; at habang lalong nagiging makabago ang anyo ng lipunan, lalo itong nagiging kumplikado at sopistikado; at sa ganitong uri ng lipunan, napakaraming mahahalagang uri at kategorya ng mga gawaing itinatakda sa tao, mula sa pinakamababa hanggang sa pinakamataas. Tunay na ang kalawakan ng pagkakaiba-iba ang nagtatalaga ng antas ng pagkasulong ng isang lipunan. Tumigil si Boon Teik, naghihintay marahil na ipagpatuloy ni Kwang Meng ang pakikipagtalo. Dahil sa walang tinanggap na sagot, nagpatuloy si Boon Teik, Maaaring hindi makatarungan sa tingin itong theory of human function ng tagasibak ng kahoy at taga-igib ng tubig, pero ito ang talagang essence ng demokrasya. Hindi ko sinasabing hindi ito tama; hindi ko rin tinututulang maaaring demokratiko ito; ang masasabi ko lang ay napakalungkot nito, sumaisip ni Kwang Meng ngunit hindi ito ipinarinig sa kaibigan. Alam kong malungkot ito ngunit hindi ito maaaring tutulan, sabi ni Boon Teik na parang nabasa ang nasa isip ni Kwang Meng. Pero sa huli, ang talagang problemay kung paano maipauunawa sa mga tao na sa kabila ng pagiging mababa at kabagut-bagot ng trabaho nilay mahalagat makabuluhan ito sa maayos na pagkilos ng lipunan, dagdag ni Boon Teik. Pero hindi pa rin yon makapagbibigay sa kanila ng anumang kasiyahan. Hindi pa rin non magagawang kawili-wili ang trabaho nila, di ba? salag ni Kwang Meng. Hindi nga, sang-ayon ni Boon Teik. Pero kung malalaman nilang makabuluhan ang trabaho nila, kung malalaman nilang may naiaambag iyon, kung makikita nilang nakatutulong sila sa pag-unlad at pagsulong ng lipunan, maaaring makatagpo sila ng kasiyahan sa katotohanang instrumental sila sa pagbabago ng lipunan, kaya magiging mas mainam na lipunan iyon para sa kanilang mga anak, at sa magiging anak ng kanilang mg anak. At kung hindi man kasiyahan ang matgpuan nila, kaunting ginhawa o pampalubag-loob ma lang. Paano iyon magagawa, Boon Teik? Tungkulin iyan ng ating mga pulitiko. Kailangang bigyan nila ng edukasyon ang mga mamamayan upang malaman nila ito. Hindi bat ginagawa na rin iyan ng mga pulitiko natin? Oo.

At babahagyang ginhawa ang natatagpuan natin. Dumating sa bahaging ito ang mga babae mula sa kusina. Nakahain na ang hapunan. Nakakahawig ng sa kanila ang flat, sa kusina rin inilagay ng mga Lim ang kanilang hapag-kinan, isang maliit na kuwadradong apatan ang silya. Ngunit malinis at masaya ang kitchen-cum-dining room nila, napipintahan ng lemon yellow. May mga sariwang bulaklak na nakalagay sa bote sa ibabaw ng mesa, ilang tangkay ng Golden Shower Orchids. Ilang lutong nonya ang inihanda ni Me-I. Nalaman ni Kwang Meng pagkaraan na ito at si Anne ay buhat sa matandang angkan ng Pernakan, at naroon na sa poook na iyonang mga ninuno nila nang mahigit isandaang taon. Ang mga Pernakang ito na lalong kilala bilang nonya at baba ang matatandang Straits-born Chinese na lumuwas sa Malaya at Singapore maraming salinlahi na ang nakalilipas. Sa loob ng mga taon, nakabuo sila ng natatanging anyo ng kulturang bagaman ethnically Chinese ay may ilang impluwensiyang Malay sa paraan ng kanilang pagdadamit, pagsasalita at sariling uri ng maaanghang na pagkain. Naiibigang mabuti ni Kwang Meng ang huli, paborito niya ang nonya at laksa mula sa pulo ng Penang, ang nasi lemak o kaning may lasang buko, angotak-otak, sambal at curry, at ang kuay. Nang gabing iyon, nasi lemak ang niluto ni Me-I. Gusto mo ba ng mga lutong nonya, Meng? tanong ni Anne. Hmmmmmm! Ang sarap, Me-I, pagpupuri ng Kwang Meng. Oy, masarap ding magluto ni Anne, sabi ni Me-I. Namula si Anne. Hindi kasing-husay mo, nginitian ni Anne ang pinsan. Ikaw ang dapat magsabi niyan Kwang Meng, sabi ni Boon Teik. Kailangang matikman mo ang luto ni Anne. Tama, sa susunod, si Anne ang paglulutuin namin para sa iyo, sabi ni Me-I. Pagkahapunan, bumalik ang mga lalaki sa salas. Nagdala ng dalawang beer si Boon Teik samantalang naiwan para magligpit ang mga babae. Dalawang taon na silang kasal, sabi sa kanya ni Boon Teik. Kaga-graduate lanl niya noon ng T.T.C. at kaeenroll ni Me-I bilang estudyante. Nang unang ilang buwan, nakipanirahan sila sa mga magulang ni Boon Teik pero hindi naging mabuti iyon. Wala silang privacy sapagkat napakalaki ng pamilya ng mga magulang niya. May mga tiyuhin, tiyahin, at iba pang nakikitira bukod sa talagang pamilya. Hindi talagang angkop iyon para sa pagsisimula ng isang kakasal na mag-asawa. Pagkaraay sinuwerte sila. Nag-apply sila at nakakuha ng sarili nilang flat. Naging napakasaya nila roon. Dinama ni Kwang Meng ang kapaligiran sa flat ng kanyang kaibigan. Taglay nito ang tahimik na kapanatagan at kaluwagang sumasalamin sa mapayapang kalagayan ng pagsasama ng mag-asawa. Naniniwala niyang ang isang matagumpay na pag-aasawa ay higit na maganda kaysa alinmang bagay. Tunay na isang mainam na bagay ang pagkakaroon ng marital bliss; pero hindi lahat ng pag-aasawa ay nagiging maligay. Pumasok sa isip niya si Hock Lai at Cecilia. Kakatwa, ngnit laging nadarama ni Kwang Meng na hindi magiging mabuti ang darating na pag-iisangdibdib ng dalawa. At lalo pang kakatwa, nadama niyang kapwa nararamdaman nina Hock Lai at Cecilia iyon, at mas nararamdaman ito ni Hock Lai kaysa kay Cecilia. Ngunit ipinapapatuloy nil ito, buong kasiyahan at buong pagwawalambahala! Napakasaya kahit sa harap ng panganib! Sa loob ng isang taon, kundi man bago dumating ang isang taon. Mambababae si Hock Lai, at sa loob ng ilang taon, makakasanayan ito ni Cecilia, tatanggapin niya ito

(Parang negosyo ito, alam mo namang kailangan kong mag-entertain, sasabihin iyon ni Hock Lai), hanggang sa matutuhan nitong magpalipas ng oras sa paglalaro ng mahjong. Nagpatugtog ng isang plaka si Boon Teik. Isang Brahms symphonoy iyon, sabi nito, at saka lumabas para kumuha ng marami pang beer. Tumayo si Kwang Meng at tumingin-tingin sa mahabang bookshelf. Marami-raming collection ng libro si Boon Teik, kramihan dooy paperbacks sa literatura, history at politics. Masyado ka palang palabasa, sabi ni Kwang Meng kay Boon Teik nang makabalik na ito sa silid. Oo, enjoy ako sa pagbabasa. Ganon din si Me-I. Hindi naman kami pala-labas, bihira rin kaming dumalo sa mga social functions. Kung minsan, nanonood kami ng sine. Wala rin kaming telebisyon. Parang takot kaming bumili. Nalaman kong nagiging addict doon ang mga tao. Masama iyon sa palagay ko. Sana marami na rin akong nabasa, sabi ni Kwang Meng. Hindi pa naman huli para magsimula ka, Kwang Meng. Welcome ka para hiramin ang mga libro ko. Kahit anong oras. Tutal, diyan ka lang nakatira sa katabiing pinto. Salamat. Pero tamad na tamad na akong bumasa. Wala iyon. Mabubuhos ang loob mo kapag nagsimula ka na. Magsimula lang ang dapat; at maiinam na libro lang ang dapat mong basahin. Sa ganon hindi ka mababagot. Literature na ang pinakamagandang pagsimulan. Marami kang matututuhan sa literatura. Agad namang namili ng ilang libro si Boon Teik para kay Kwang Meng.Crime and Punisment ni Dostoyevsky, To Have and To Have Not ni Hemingway, at ang The Maneater of Malgudi ni Narayan. Sus, aabutin ako ng siyam-siyam sa pagbabasa niyan!, sabi ni Kwang Meng. Huwag kang magmadali. Hindi mo naman kailangang isauli iyan agad. Unahin mo si Narayan, payo ni Boon Teik, siguradong matatawa ka riyan. Sinamahan na sila ng mga babae makaraang tapusin ang mga ligpitin sa kusina. Bawat isa sa kanilay may dalawang maliit na puswelo ng black coffee. Hinihiram mo ang ilang libro ni Boon Teik? tanong ni Anne. Patingin kung alin-alin iyan. Iniabot dito ni Kwang Meng ang mga libro. A, nakakatawa ang isang ito, sabi ni Anne na itinataas ang kay Narayan. Dapat tayong bumili ng iba pang libro niya, sabi ni Me-I sa kanyang asawa. Wala akong makita, sagot ni Boon Teik. Napuntahan ko nang lahat ng bookshop dito, wala talaga. Sana mayroon ditong magagandang bookshops. Hindi alam iyon ni Kwang Meng. pero talaga namang hindi pa siya nakapagbasa-basa sa isang bookstore kahit kailan. Tapos na ang plaka, Teik, sabi ni Me-I. Lumapit si Boon Teik sa record player.

Huwag ka nang magpatugtog ng bago, sabi ng asawa nito. Kausapin na lang natin ang ating mga bisita. Kaya pinalipas nila ang oras sa pag-uusap. Nakapagsalita nang mas marami si Kwang Meng kaysa karaniwan niya at hindi niya ito namalayan. Pagkatapos, gaya ng inaasahan sa kanya ng lahat, nagprisinta si Kwang Meng na maihatid pauwi si Anne. Nagpaalam sila kina Boon Teik at Me-I at lumakad sa pasilyo pababa sa hagdanan upang hintayin ang lift pagkaraan. Sa lansangan, malamig at nakakapresko ang hangin. Naging matahimik si Kwang Meng sa oras na ito. Itinuro niya kay Anne ang kumpol ng mga punongkahoy. Rain trees, sabi nito. Hindi ba matanda na silat maganda? Oo. Kung minsan, kumikinang sila kapag maliwanag ang buwan sa gabi. Gusto ko silang makita kapag maliwanag ang buwan, sabi nito. Tumango siya. Sumakay sila sa isang bus papauwi sa bahay ni Anne. Walang laman ang bus. Abala ang konduktor sa pagbibilang ng mga baryang nakatago sa isang malaking bag na may strap na nakabitin sa balikat nito. Pagkaraang makuha ang bayad ng dalawa sa pasahe, hinid na sila pinansin nito. Kapwa sila nag-iisa, magkasama. Nang papauwi na siya pgkaraan, naramdaman niya ang bigat ng mga libro sa kamay niya, nagbibigay ng kung anong katiyakan.Isang sakasisiyang gabi iyon para sa kanya, at nakipagkasundo siyang makikipaglaro ng badminton kay Boon Teik sa darating na Linggo ng umaga at isasama sa swimming si Anne sa sinusundang Sabado ng hapon. Pagdating ng bahay, humiga siyat madaling nakatulog.