You are on page 1of 171

ISSN 2218-0346

RBAYCAN ARXEOLOGIYASI

2009

Cild: 12 Say: 1 2009

ISSN 2218-0346

AZ9RBAYCAN ARXEOLOGIYASI
Tasisci Hamlet Isaxanh Bas Redaktor Qtidrat Ismayilzada Redaktor Miiavini Roza Arazova Tarix Dostiyev Redaksiya heyati Alp Arslan (Turkiya) Vali Baxsaliyev (Azarbaycan) Bertill Lyonriet (Fransa) Otar Caparidze(Gurcustan) Ovaz Gundogdiyev (Turkmenistan) Mehmet Isiqh (Turkiya) Lauren Listvet (ABS) Vadim Masson (Rusyia) Rauf Mun9ayev (Rusiya) Mehmet Ozdogan (Turkiya) Konstantin Pisxelauri (Giirciistan) Maya Rahimova (Azarbaycan) Viktor Sarianidi (Rusiya) Andreas Saxner (Almaniya)

Redaktor komakcilari Bahlul Ibrahimli Tavakkiil 3liyev Sevda Huseynova Giinel Mammadova Roya 9liyeva

Volume: 12 Number: 1 2009

ISSN 2218-0346

AZERBAIJAN ARCHAEOLOGY
Founder Hamlet Isaxanli Editor in Chief Qudrat Ismayilzadeh Deputy Editors Roza Arazova Tarikh Dostiyev

Editorial Board Alp Arslan (Turkey) Konstantin Pisxelauri (Georgia) Vali Baxshaliyev (Azerbaijan) Maya Rahimova (Azerbaijan) Bertille Lyonnet (France) Viktor Sarianidi (Russia) Ovez Gundoghdiyev (Turkmenistan) Andreas Schachner (Germany) Mehmet Japaridzeh (Georgian) Vadim Masson (Russia) Mehmet Ishikli (Turkey) Rauf Munchayev (Russia) LaurenListvest (USA) Mehmet Ozdoghan (Turkey)

Editorial Assistants Bahlul ibrahimli Tavakkul Aliyev Sevda Huseynova Gunel Mammadova Roya Aliyeva

COPYRIGHT 1999 BY KHAZAR UNIVERSITY PRESS A L L RIGHTS RESERVED

AZ1096 Azorbaycan Respublikasi Baki seheri, Mehsoti kiicesi, 11 Xozor Universitosi

Khazar University 11 Mesheti str., Baku AZ1096 Republic of Azerbaijan

Uz qabiginda - Tunc qus flqurlart, Azarbaycan, Xocah-Gadabay . Cover Page depicts the -Bronze birdfigures, Azerbaijan, Xojali-Gedebey culture. - , , - .

Telefon: (99412) 217927 Faks: (99412) 989379 E-mail: contact@khazar.org jaa@khazar.org Website: http://www.khazar.org www.azerbaiianarcheology.com

KHAZAR
KHRZfiR UNIVERSITY PR6SS

Tarix bir korpiidiir... Mustafa Kemal Atattirk - ...


History is the link. Mustafa Kemal Ataturk.

MUND3RICAT Azarbaycan Respublikasinin prezidenti Ilham dliyevin 5 fevral, 2008- ci ilda verdiyi sarancam Mated Rahimova. inamli axtarislar, ugurlu naticalar Mirhasim Aga Seyidll ibadat iinvani- Qudrat Ismayilzada- 75 Qudrat Ismayilzada. Arxeologiya va Azarbaycanin madani irsi TBDQIQATLAR Roza Arazova. Azarbaycanda erkan akin9ilik madaniyyatlarinin oyranilmasinda yeni metodlarin tatbiqi 30 Nacaf Miiseyibli. Eneolit dovru II Poylu yaayis yerinin das mamulaU 41 Muhammad Salim. Harappi Neolit madaniyyati: Markazi Asiya va Pakistan alaqalari 53 Rasul Agayev. Baki-Tbilisi-Ceyhan neft kamari va Baki-Tbilisi9rzurum qaz kamari layihalari va Azarbaycanin qadim madani irsi ila bagh abidalarin qorunmasi problemi 60 Irada Avsarova. Azarbaycanin qadim dovr maddi-madaniyyat numunalarinda astral iaralar va tasvirlar 72 Qudrat Ismayilzada. Dalidagm qadim qayaustti tasvirlari 83 Yusub Yakubov. Od ayini ila bagh tapintilar 93 Dmitri Kiricenko. Sarmat-Alanlar Azarbaycanda (antropoloji materiallar asasinda) 101 Qanira Pirquliyeva. Azarbaycanin orta asr sikkalarinda ttirk kalmalari va simvollari 107 Babayev L, Cabiyev Q., Yi Seonbok, Kim Jongil, Kwon Ohyong, Seong Jeongyoung, Yi Gteeoung, Abbasova E., Nacafova I. Qabalada ilk Azarbaycan-Koreya ekspedisiyasimn naticalarina dair 113 MARAQLI TAPINTILAR Bahlul ibrahimli, Nasir Quluzada, Qudrat Ismayilzada. Rasul Darasinda yeni arxeoloji qazintilarin naticalari 123 Tavakkiil dliyev. Qalatapa yaayis maskaninda Qafqaz Albaniyasimn Enian saharinin izlari 132 Viisala Qasimh. Bir daha Nax9ivanm orta asr yasayis. yerlari haqqinda 139

11 12 20 24

ISGAL OLUNMUS ABID9L8R Farida Aslanova. igal omnrnus, abida- Qarakopaktapa 144

BOYUK ARXEOLOJI K 3 S F L 9 R Nigar Ismayilzada. Dunyanin ulu ahari T3L9B9LORO alala Bagirova. Hkin istehsal tasarrufati va "Neolit inqilabi" Tarix Dostiyev. Azarbaycanin orta asr saharlarinda sanatkarhgm inkiafina dair 154 159 150

XRONIKA, R B Y L 3 R , X B B 9 R L B R

165

CONTENTS President of the Republic Azerbaijan Ilham Aliyev's disposal from the 5 of February, 2008 Maisa Rahimova. Confident searches, successful results MirhashimAga Seyidli. Worship man- Qudrat Ismayilzadeh- 75 Qudrat Ismayilzadeh. Archaeology and cultural heritage of Azerbaijan
th

11 12 20 24

RESEARCHESRoza Arazova. Progressive methods in the study of the early farmers of Azerbaijan 30 Najaf Museibli. Stone items of the Eneolothic settlement of PoyluII 41 Muhammad Salim. Neolothic -Harappan cultural contacts between Central Asia and Pakistan 53 Rasul Aghayev. Baki-Tbilisi-Ceyhan oil pipeline and Baki-TbilisiErzurum gas pipeline projects and the preservation of cultural heritage of Azerbaijan 60 Irada Avsharova. About some astral signs of material cultures of the bronze age of Azerbaijan 72 Qudrat Ismayilzadeh. The ancient rock paintings of Delidagh 83 Yusup Yakubov.The findings related to cult of fire 93 Dmitriy Kirichenko. Sarmat-Alans in Azerbaijan (on the ground of anthropological materials) 101 Qanira Pirquliyeva. Turcik words and symbols on medieval coins of Azerbaijan 107 Babayev I, Jabiyev G., Yi Seon-Bok, Kim Jongil, Kwon Ohyoung, Seong Jeongyong, Yi Giseoung, Abbasova E., Najafova I. About the results of the first joint Azerbaijan-Korean expedition in Gabala 113 INTERESTING EXPLORATIONS Bahlul Ibrahimli, Nasir Quluzadeh, Qudrat Ismayilzadeh. Results of new excavations in Rasul Darasi hole 123 Tavakkul Aliyev. The traces of Caucasus Albanian city Enian at Galatapa 132 Vusala Gasimly. Once again about early middle age settlements of Nakhchivan 139

MONUMENTS UNDER OCCUPATION Farida Aslanova. Occupied Monuments-Garakepektepe GREAT A R C H A E O L O G I C A L DISCOVERIES Nigar Ismayilzadeh. The ancient city of the world FOR STUDENTS Shalala Baghirova. Early production industry and "Neolithic revolution" Tarix Dostiyev. Craft progress in the medieval Azerbaijani cities 150 144

154 159

CRONICLES, REVIEWS, INFORMATION

165

5 , 2008 . , . - - 75 . . . II . : . -- -- . . . . - ( ) . ., ., , , , , , ., . , , .

11 12 20 24

30 41 53

60 72 83 93 101 107

113

123

. .

132

159

. - ....144 . . 154 . 159 150

, ,

165

Azarbaycan Arxeologiyasi 2009

11

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

Azarbaycan Milli Elmlar Akademiyasmin Arxeologiya va Etnoqrafiya Institutu tarafmdan 2008-2009-cu illarda apardmasi nazarda tutulan arxeoloji ekspedisiyalarin maliyyalas.dirilmasi ila bagh alava tadbirlar haqqinda

Azarbaycan Respublikasi Prezidentinin


S9R9NCAMI Azarbaycan xalqimn zangin tarixi-madani irsinin tadqiqinda arxeoloji qazintilann aparilmasi muhiim ahamiyyat kasb edir. Azarbaycan Milli Elmlar Akademiyasi Arxeologiya va Etnoqrafiya Institutunda hayata kecjrilan ekspedisiyalarin naticalari Azarbaycan tarixinin oyranilmasinda basjica manbalardan hesab edilir. Azarbaycanda arxeoloji ekspedisiyalarin faaliyyatini geniglandirmak va samaraliliyini artrrmaq maqsadi ila qarara aliram: Azarbaycan Milli Elmlar Akademiyasi Arxeologiya va Etnoqrafiya Institutu tarafmdan Azarbaycan Respublikasi arazisinda 2008-2009-cu illarda aparilmasi nazarda tutulan arxeoloji ekspedisiyalarin maliyyaladirilmasi UQun Azarbaycan Respublikasinin 2008-ci il dovlat budcasinda nazarda tutulmus. Azarbaycan Respublikasi Prezidentinin Ehtiyat Fondundan Azarbaycan Milli Elmlar Akademiyasina bir milyon manat mablaginda vasait ayrilsin. Azarbaycan Respublikasinin Maliyya Nazirliyi bu sarancamin 1-ci bandinda gostarilan vasaitin Azarbaycan Milli Elmlar Akademiyasina aynlmasini tamin etsin. Azarbaycan Milli Elmlar Akademiyasmin Rayasat Heyati aynlmis. vasaitin Arxeologiya va Etnoqrafiya Institutu tarafmdan taqdim olunmus. plana asasan aidiyyati uzra istifadasina nazarati tamin etsin. Azarbaycan Milli Elmlar Akademiyasi arxeoloji ekspedisiyalarin hayata kecjrilmasi ila bagh yeni normativlari muayyanlagdirarak Azarbaycan Respublikasinin Nazirlar Kabinetina taqdim etsin. Azarbaycan Respublikasinin Nazirlar Kabineti bu sarancamdan irali galan masalalari hall etsin. Bu sarancam imzalandigi gundan quwaya minir.

1.

2.

3.

4.

5. 6.

tlham DJJYEV Azarbaycan Respublikasinin Prez Baki sehari, 5 fevral2008-c

Azarbaycan Arxeologiyasi 2009

12

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

INAMLIAXTARISLAR, UGURLU N9TiCBL9R

Maise Rahimova (AMEA-nm Arxeologiya va Etnoqrafiya institutunun direktor


Azerbaycan Respublikasinin Prezidenti cenab Ilham Bliyevin 2008-ci ilin fevralinda verdiyi :". ifserencam Azerbaycan arxeologi ya elminin inkis_afmda yeni merhelenin balangici oldu. Homin sorencama osasen 2008-2009-cu illordo arxeoloji ekspedisiyalarin maliyyeles^irilmesi uqun bir mil\ yon manat vosait ayrilmidir. Bu, Azerbaycamn arxeologiya elmi, abidolorimizin tedqiqine gosterilen en boyuk diqqet ve qayginin tezahurudur. Arxeologiya elmine verilen bu qiymet elbette ki, Instirummuzun qarsjsmda ciddi vezifeler qoymus. oldu. Arxeoloji ekspedisiyalara aynlan dovlet vesaitinin artinlmasi ve Prezidentin ehtiyat fondundan elave pul aynlmasi bu ilki ugurlanmizi daha da artirdi. 2009-cu ilde respublikamizin Abseron, erur, Babek, Ordubad, Qebele, Quba, Xacmaz, Devecj, X i z i , Qax, eki, Oguz, Agcabedi, Agdam, Imili, Neftcala, Celilabad, amaxi, Agsu, Gence, Goranboy, Tovuz, Agstafa, Semkir, Berde, Gedebey ve b. rayonlannda genis. ve iri miqyash arxeoloji qazmti ileri apanlmisdir. Kecen illere nisbeten 2008-2009-cu illerde ekspedisiyalar uc_un ayrilan maliyye vesaitinin yaxiladinlmasi geni arxeoloji qazinti ileri aparmaga ve yuzlerle yeni maddi medeniyyet qahqlan askara Qixarmaga imkan vermidir. Hetta, son 15-20 ilde arxeoloqlarin is_lemediyi bir ne<je bolgelere de ekspedisiyalar gonderilmidir. Bu baximdan Aran Qarabagda fealiyyet gosteren arxeoloji ekspedisiyalarin fealiyyetini xususile qeyd etmek lazimdir. 2009-cu ilde bu bolgede eneolit, tunc, antik ve orta esrler dovrlerine aid abideler tedqiq edilmidir. Burada eyni zamanda Almaniya arxeoloqlan ile birge arxeoloji tedqiqatlar apanlmisdir. Bundan elave, Gence-Qazax bolgesinde ve NaxQivanda ecnebi arxeoloqlar ile birge arxeoloji tedqiqat isjeri heyata keQirilmisdif. Biitun bunlar Institutun beynelxalq elmi elaqelerinin genilenmesine, Azerbaycamn qedim dovr abideleri, zengin tarixi baresinde informasiyalarin butiin diinyada genis. yayilmasma s_erait yaratmidir. 2009-cu ilde Azerbaycan Respublikasinin erazisinde aparilan arxeoloji qazinti isjeri asagida gosterilen umumiledirilmi neticeleri qeyd etxneye imkan verir.

V \

44

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

13

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

Azarbaycanin 2 milyon illik boyuk tarixinin son bir osri istisna olmaqla, butun merheleleri arxeoloji qazintilar neticesinde oyrenilir. Hotta, yazih menbelerin movcud oldugu orta esrler ve qismen antik dovr tarixinin aradirilmasinda arxeoloji qazinti isjerinin boyuk elmi ehemiyyeti vardir. 2009-cu ilde apanlmis. arxeoloji qazintilar qodim da dovrunden - paleolit dovrunden basjayaraq orta osrloro qodorki butun tarixi morhololori ehate etmidir. Bunlar qodim insan diiergeleri, oturaq ekinc.i medeniyyetlerino aid yaayi moskonlori vo qebir abidoleri, antik ve erkon orta osrler dovruniin s_eher medeniyyoti vo muxtolif tip qebir abideleri, orta esrler dovriinun mohtegem eherleridir. Qedirn da dovru. NaxQivan Muxtar Respublikasinda erur rayonundaki Qazma mustye duergesinde ve Gence-Qazax bolgesindeki Ceyranc.61 zonasinda aparilan arxeoloji tedqiqatlar paleolit dovrii insanlanmn yaayi terzi, qidalanmasi, dadan emek aletlerinin hazirlanmasi usullarmm oyrenilmesi ucun zengin material vermidir. Ceyrancpldeki Saqqizh alt paleolit yasayis. yerinden akar edilmis. vulkan meneli andezit damdan hazirlanmis. cox iri ve agir Qopper tipli aletin akar olunmasi maraq dogurur. Cunki bele aletler Azix magarasimn alt laymdan akar edilmisdir ki, bu da 6z novbesinde CeyranQol erazisinde ve butovKikde Azerbaycamn qerb bolgesinde qedim insanlarm meskunlas_ma tarixinin daha qedim olmasmi soylemeye imkan verir. Neolit, eneolit dovrleri. Son iller Azerbaycamn erken ekinci-maldar tayfalarinm tarixini ozunde eks etdiren qedim abidelerin tedqiqi diqqet

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

14

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

merkezindedir. Dtinyanin bir sira olkelerinin (Almaniya, Fransa, Yaponiya ve s.) arxeoloqlannin bu dovr abidelerine xiisusi maragi onlarda geni ar xeoloji todqiqatlann apanlmasini xususilo aktual bir moseleyo Qevirmisdir. 2009-cu ilde Gonco-Qazax, Mil-Qarabag, Mugan ve NaxQivan bolgelerinde neolit ve eneolit dovrlerine aid qedim yasayis. meskenlerinde geni arxeo loji qazinti ileri apanlmisdir. Agstafa rayonundaki Hesensu, Tovuz rayonundaki Goytepe neolit dovrii yasayi meskenlerinde (e.e. VII-VI minillikler) apanlan qazmtilar Azerbaycanda, cumleden, burun Cenubi Qafqazda ekinQilik medeniyyetinin meydana Qixma tarixinin eweller hesab edildiyinden min i l qedim oldugunu ve yerli zemin esasmda daha erken merheleden balandigini soylemeye imkan verir. Hesensu yaayi yerinde aparilan qazintilar xiisusile maraq dogurur. Bele ki, abidenin medeni tebeqesinin alt qatlannda akar edilmis. duzbucaqh planli tikili qahqlan ve daha arxaik seciyyeli da memulati bolgede melum olan erken ekinqi-maldar tayfalara mexsus omutepe arxeoloji mede niyyetinin daha erken, keramikaya qederki istehsal neoliti esasmda tesekkiil tapdigmi, umumiyyetle ekincjlik medeniyyetinin Azerbaycanda yerli koklere bagh oldugunu gostermidir. Goytepe yaayi yerinin qazmtisma Yaponiya alimlerinin de celb edilmesi bu abidenin miiasir texnologiyanin komekliyi ile daha etrafli oyrenilmesine erait yaratmidir. Bele ki, bu abideden goturulmu osteoloji qahqlann ve maddi medeniyyet numunelerinin trasaloji, radiokarbon, paleobotanik, paleozooloji analizleri Yaponiyanin miiasir laboratoriya avadanhgi ile apanlrr. 91de edilen neticeler erken ekinQilik medeniyyetlerinin tarixinin aradinlmasi u<jun muhum ehemiyyet kesb edir. Celilabad rayonundaki Polutepe, Agdam rayonundaki Bhedtepe ve A g cabedi rayonundaki Kamiltepe eneolit dovriine aid yasayi meskenlerinde aparilan arxeoloji qazmtilar elde edilmis, maddi medeniyyet qahqlannm zenginliyi baximindan boyuk maraq dogurur. Polutepede qazintilar neticesin-

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

15

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

de aide edilmis. 9 minden yuxan keramika numuneleri bu bolgede eneolit dovriinde (e.e. V minillik) dulusculuq senotinin yuksek inkiaf soviyyosindo oldugunu subuta yetirir. Kamiltopodo, eloco do Colilabad rayonundaki A l xantopodo, Agstafa rayonundaki Selaxan yasayis. yerlorinin arxeoloji qazmtisi eneolit dovriindo Azerbaycamn On Asiya ile genis. iqtisadi-medeni elaqelerinin oldugunu gosterir ve hemin abidelerden askar edilmis. arxeoloji tapintilar gelecekde bu elaqelerin tarixinin tedqiqi ucun muhiim ehemiyyet das.iyir. Umumiyyetle, 2009-cu ilde Azerbaycanm neolit ve eneolit dovrleri abidelerinde apanlmis. qazintilar bu dovr insanlannm heyat terzi, meguliyyeti, maddi ve menevi medeniyyeti haqqmda genis. melumatlar verir. Azerbaycan arxeologiya elminde movcud elmi problemlerden biri bezi tarixi merheleler arasmda varislik elaqelerinin oyrenilmesinden ibaretdir. Eneolit ve ondan sonraki ilk Pmc dovrii arasmdaki varisliyin movcudlugu bu gun de tedqiqatQilarin diskussiya obyekti olaraq qalmaqdadir. Bu baximdan NaxQivan M R orazisindeki OvQulartepesi ve Xelec yaayi yerlerinde aparilan arxeoloji qazmtilarm miihum ehemiyyeti vardrr. Bele k i , mehz bu abidelerden askar edilmi arxeoloji materiallar, xususile de keramika memulati son eneolit dovrunden erken tunc dovriinun Kur-Araz medeniyyeti merhelesine kec_idi ozunde eks etdirir. Eyni zamanda, bu tapintilar bu vaxtadek, butovliikde Qafqaz arxeologiya elminde mubahise obyekti olan Kur-Araz modeniyyetinin ilkin veteni meselesine xeyli aydmhq getirmi ve Naxcivan bolgesinin bu medeniyyetin yaranma merkezine aid olmasmi maddi faktlarla subuta yetirmidir. Tunc dovrii. Ilk tunc dovriine aid Xaqmazda (Serkertepo), erurda (I Maxta), Aberonda arxeoloji qazinti ilori aparilrmdir. Neticede ilk rone

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

16

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

dovrii insanlannm meieti, maddi vo monevi medoniyyetini, dini inamlanm oks etdiron tapintilar eldo edilmisdir. Naxgivanda erken seher medeniyyetine aid orta tunc dovrii II Kultope yaayi moskoninde aparilan qazintilar bu qedim sohordeki istehsal emalatxanalarmin as.kar edilmesilo neticelenmis.dir. Oguz rayonundaki orta tunc dovriine aid kurqanlann qazintisi olduqca zengin keramika ve metal memulatinm askarlanmasi, maraqh dofn adetinin izlonmesi ile miiayiet edilmidir. Bele kurqanlar Azerbaycan erazisinde qox az sayda qazilmisdir. Oguz rayonundaki butov bir kurqan nekropolunun askar edilmesi ve buradaki kurqanlann qazintisi bu medoniyyetin Conubi Qafqazda, cumbdan Azerbaycanda genis. yayilmasim subut etmidir. Son Pine - erken demir dovriinde iqtisadiyyatin suretli inkis_afi, cemiyyetde ba veren sosial, iqtisadi vo siyasi yukselis. prosesleri tarixi Azerbay can erazisindeki bu dovro aid muxtelif nov abidelerin qazintisi ile tedqiq edilir. 2009-cu ilde Gence-Qazax, Qarabag, NaxQivan bolgelerinde son Pine - erken demir dovriine aid qedim yas.ayi meskenleri (Sahtaxti, Sarvantepe, Sumbatan, Oglanqala ve s.), muxtelif tipli qebir abideleri (Goranboy, Gedebey, Goygol, Agdam ve s. rayonlarda) qazilmidir. Bu qazmtilar son tunc - erkon demir dovrii sakinlerinin heyat terzi, toserriifat mesjuliyyeti, iqtisadi, siyasi ve medeni elaqeleri haqqmda maddi faktlar vermisdir. erur rayonundaki e.e. I minilliyin birinci yansina aid eher tipli Og lanqala yaayi moskoninde beynelxalq terkibli ekspedisiyanin apardigi qazmtilar Azerbaycanda qedim seher medeniyyeti tarixinin tedqiqi muhum ohomiyyot kesb edir. Oglanqala, Sahtaxti ve s. bu kimi qedim yaayi meskenlerinin erken ehor medeniyyotine aid olmasi barede elmi edebiyyatda fikirler oz oksini tapmidir. Oglanqalada arxeoloji qazintilar is bu fikirleri bir daha tesdiq eden, erkon seller medeniyyetine xas ojan buttm strukturlann akar edilmesi ile neticelenmidir. Semkir rayonundaki e.e. I minilliyin ortalanna aid Qaracemirli eher tipli yaayi moskoninde beynelxalq ekspedisiyanin qazmtilan neticosinde bolgede dovriin en boyuk eherin qahqlan akara Qixanlmidir. Burada eherin strukturunu, tikinti texnikasini ve s. mesolelori izlemok mumkiindiir. Qazmtilar gosterdi ki, burada qeyd edilen dovrde qaynar eher heyati movcud olmusdur. Antik dovr. B u dovre aid qazmtilar sirasmda Qafqaz Albaniyasimn paytaxti Qebole eherindo aparilan qazmtilan xususi qeyd etmek lazimdir. Burada antik Qebele oherinin ictimai binalannm qahqlan, zengin eher heyatmi eks etdiron maddi medeniyyet mimunelori, cumloden iqtisadi ticaret elaqelerinin yiiksok inkiaf seviyyosinde oldugunu gosteren numizmatik materiallar akar edilmidir. Agcabedi rayonu erazisindeki Qalatepe qodim yaayi yerinde antik ve erken orta esrler devriinun m6htoem eher qahqlan akara Qixanlmidir. Bu erazido s_ehor tipli yaayi moskeninin olmasi hole antik dovr muolliflerinin osorlerinde qeyd edilmidir. Arxeoloji qazintilar bu yazih melumat-

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

17

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

larin duzgun oldugunu bir daha tosdiq etdi vo burada Qafqaz Albaniyasmrn bu vaxtadek molum olmayan ohor abidosinin qahqlanni uzo Qixardi. Orta esrler dovrii. Bu dovre aid emkir, amaxi sohortarinde, Kurdomir rayonundaki ehorgah adh ohor tipli yaayi moskoninde geni arxeoloji qazmti ilori apanlmisdir. omkir seherinde qazintilar daha da genilendirilmi, eherin nannqala hissesinde bir sira yeni strukturlar asjcara Qixanlmidrr. Samaxinm orta osr memarhq strukturunun bir hissesi askara c_ixanlmis_ ve bu memarhq qahqlannin irvanahlann iqametgahlanndan biri olmasi ehtimah ireli suriilmudur. Sehorgahda aparilan qazmtilar ise Sirvan bolgesinde orta osrlerdo daha bir iri eher meskeninin oldugunu subuta yetirmidir. Aparilan aradirmalar neticesinds elde edilmi yuxanda gosterilen butun bu elmi nailiyyetlor Azerbaycamn qedim dovr tarixinin bir sira qaranhq sehifelorine iiq salmi ve bu elmi nailiyyotler vetenimizin tarixinin yazilmasi ucun miihiim ehemiyyet kesb eden maddi faktlarm askara Qixanlmasi ile neticelenmisdir. Butun bu elmi nailiyyetler hec. iibhosiz, Azorbaycan arxeologiya elmine yuksek dovlet qaygisimn montiqi neticesidir. Gelecekde Institutumuz vetenimizin qedim tarixinin daha etrafli todqiq olunmasi iic_un iri miqyash arxeoloji qazinti ilerini yuksek ezmlo davam etdirmeyi qarisina moqsed qoymudur.

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

18

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

"Azarbaycan Arxeologiyasi" jurnahnin oxucularina vd Redaksiya !


Oziz dostlar! Azarbaycanin cox catin dovrtinda Xazar Universitasinin xeyir- duasi ila hayata vasiqa alan va kovrak addimlarla cox tezlikla giiclanan "Azarbaycan Arxeologiyasi" jurnalmm 10 yasi tamam oldu! inana bilmiram, jurnalin galacak redaktoru professor Qudrat ismayilzada va galacak redaktor muavini Roza Arazova ila jurnalin ideyasi, movzular, strukturu va insan qaynaqlan, dizaym va saira iizarinda muzakiralarimizdan 10 i l kecib, amma bunlar sanki diinan olub... Kecan mtiddatda, ctirbactir taqdimat formalarindan istifada eunakla, jurnal Azarbaycan arxeologiyasinin va iimumiyyatla, arxeologiyamn nailiyyatlarini oxucularina 9atdirmaga 9ahmisdir. Onun har sayinda dunya arxeologiyasinin mtihiim problemlarindan sohbat a9ilmis, onlann tahlili va naticalari genis sakilda iiqlandinlmidir. "Azarbaycan Arxeologiyasi" jurnahnda vaxtasm AB, ingiltara, Rusiya, Iran, Ukrayna, Turkiya, Pakistan, Turkmenistan, Qazaxistan, Ozbakistan, Gurctistan, Qirgizistan va onlarca digar olka alimlarinin dayarli elmi maqalalari isiq iizu gormu, onun soragi Azarbaycan hiidudlanndan xeyli uzaqlara yaymisdir. Jurnalin "Maraqh tapintilar", "Igal olunmus. abidalar", "Boytik arxeoloji kaflar", "Elm tarixi", "Talabalara komak", "Bizim musahiba", "Arxeoloqun 90I gtindaliyindan" bolmalari elmi ictimaiyyatin va 90xsayh oxuculann ragbatini qazanmisdir. "Azarbaycan Arxeologiyasi" jurnali uaqhq dovrtinti bitirmakda, yeniyetmalik dovrtina qadam qoymaqdadir, yaqin ki, bela deya bilarik. Ominam ki, qaridaki 10 illik da belaca ugurlu va stiratla ke9acak, sonunda kimlarsa "sanki dtinan olmudu" deyacak. Va, jurnal oztinun yefkin dovrtinti yaayacaq, oz ugurlarim daha da artiracaq, jurnalin oxuculari da, yazanlan da artacaq, cografiyasi genilanacak. Oziz oxucular! Oziz mtialliflar! Oziz Redaksiya heyati! Sizin haminizi alamatdar hadisa - "Azarbaycan Arxeologiyasi" jurnahmn 10 illiyi munasibatila tabrik ediram, sizin har biriniza mohkam can saghgi, ttikanmaz yaradicihq enerjisi va ugurlar dilayiram. Hamlet Isaxanh

Azarbaycan Arxeologiyasi 2009

19

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

&1 QtibfH mtidlUhi!

Xazar Universitasi kollektivi adindan Sizi 75 illik yubileyiniz mtinasibati ila samimi qalbdan tabrik edir, Siza uzun omur, cansaghgi, elmi faaliyyatmizda ugurlar arzulayinq. Siz, demak olar ki, butun hayatmizi arxeologiya elminin inkisafina hasr etmis, zangin madani irsimizin oyranilmasinda, qorunmasmda, galacak n yh nadir arxeoloji abidalari sahasinda misilsiz xidmatlar gostarmisi u genisahatali va mahsuldar ? faaliyyatiniz sayasind ralarda boyuk hormat va niifuz qazanmismiz va bir eynalxalq arxeoloji takilatlann uzvluyuna layiq ifcriumusunu lma bela bagliligimz, saxsiyyatiniz, elaov da xeyirx; samimilik, sadalik, tavazokarliq kimMisani kcyfi tlariniz sWftaniyanlann qalbinda bir "Qudrat IsmjKlzada ideah" yaradir, gan qiqatci-arxeoloqlan Sizin kecdiyimjpu masuliyyaitli va sarafli yi yolculuga saslayir.

9ii

10 ildan J H d i r ki, Siz &^ maraqli, eyni zamanda agir va masuliyyatli bir i1!WWa^gulsunuz. Tasis etdiyimiz 1> "Azarbaycan arxeologiyasi" jurnalmin mutaxassislar arasinda, elmi dairalarda genis hormat va niifuz qazanmasinda Sizin xidmatlariniz danilmazdir. Inanmq k i , hala uzun iliar Sizinla birlikda bu sahada isjarimizi davam etdiracayik va Siz yeni-yeni ideya va amali islarinizla jurnahmizin, elaca da iimumilikda arxeologiya elmimizin inkisafinda avazedilmaz xidmatlarinizi davam etdiracaksiniz. Bir daha Sizi yubileyiniz miinasibati ila iirakdan tabrik edir, islarinizda ugurlar arzulayinq.

Hormarla,
Prof. Hamlet Isaxauli

24 oktyabr 2009

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

20

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

IBADBT UNVANI Qudrat ismayiIzada-75

1970-ci ilin yaymda Azarbaycan Elmlar Aka demiyasi Tarix institutunun arxeoloji ekspedisiyasi Nax9ivanin Kultapa adh qadim yaayis yerinda qazmP-tadqiqat islari aparirdi. Biz, bir dasta tarix9i talaba da tadqiqatlarda istirak edirdik va bu olay galacak ixtisas se9imimizda miihum rol oynadi. M i l l i EA-nin Nax9ivan arxeoloji bazasi Y u xan Uzunoba kandinda yerlasirdi va biz da yaxsi tachizata malik olan hamin bazada qahrdiq. Azarbaycan arxeologiya elminin gorkamli simalarindan olan Qudrat ismayilzada ila da yay tam olduq. Orta boylu, gular 9ohrali bu ziyah insan vaxt ganc yaslannda olsa da, 9ohrasindan agsaqqal nuru yagirdi. Sifatinda insam ilk baxisdaca oziina calb edan bir caziba vardi. Dastorpaqla allasan arxeoloqdan 90X sanat adamma oxamasi, ham zovq, ham da dabla geyinmasi, sirin Baki lahcasiyla dammasi, inca yumoru va olduqca halim davranii, mehribanligi, samimiyyati ila ekspedisiyadaki buttin ganclarin husn-ragbatini qazanmisdi. A z soma bu husn-ragbat qinlmaz bir dostluq baglantisina 9evrildi va biz onun simasinda tacriibali maslahat9i, motabar harm qazandiq. Bizim tazaca addimlar atdigimiz arxeoloji sahada Qudrat miiallimin artiq zangin tacriibasi vardi. Otan asrin 60-ci illarinin awalindan etibaran Qazax, Agstafa bolgalarinda, Dakasanin Xa9bulaq yaylaginda, M i l duziinda, Samaxida, Qabalada, Qarabagda, Qobustanda arxeoloji tadqiqatlarda istirak etmidi. Qazax rayonu arazisindaki "Baba Darvis" adh qadim yaayis maskaninin tadqiqi isa bilavasita, ganc alimin adiyla baghydi. Bir sozla, bela bir arxeoloq alimla bir ekspedisiyada 9ahsrnamiz taleyin biza ansiydi va saxsan man bu ansm faydasini oz tarix9i karyeramda dona-dona hiss etdim. Hala talabalik illarindan arxeoloqlann respublika va Umumittifaq konfranslarinda itirak edir, apardigim ilkin tadqiqatlar asasinda dovri matbuatda, elmi nasrlarda maqalalarla 91x1$ edirdim va ugurlanma an 90X sevinanlardan

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

21

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

bin Qudrat mtiallim olurdu. Naxcivan Dovlat Universitetinin tarix fakultasinda cahsdigim illarda da onun dayarli maslahatlari hamisa garayim oldu. 1985-ci ilda Sankt-Peterburqda- zamanki SSRJ E A Maddi Madaniyyat Institutunda namizadlik dissertasiyasi mudafia edarkan asas opponentim olan Qudrat muallimin boyuk alim oldugu qadar da boyuk insan olduguna, vatan elmi U9iin fadakarhgina, tamannasizhgma bir daha sahid oldum. Diinya sohratli alim, Ermriaj Muzeyinin direktoru, Sosialist Omayi Qahramani . B . Piotrovskinin rahbarlik etdiyi Mudafia Surasinda instiuiPm direktoru, akademik V.M.Masson, Q.F.Korobkova, B.LMarsak, A.M.Belenitski, ikinci opponentim V.A.Aleksinla barabar, ermani mansali bir alim da istirak edirdi. B.B.Piotrovskinin xammi, aslan Nax9ivandan olan Repsima Mixaylovna Canpoladyan istisna olmaqla, digar ermani alimlar manim "Nax9ivamn son tunc va ilk damir dovrii abidalari" adh elmi iimi pu9a 9ixarmaq U9tin har vasitaya al atmidilar. Tarix elmlari doktoru va Elmi Sovetin tizvii olan nacib xamm Canpoladyan isa digar ermanilardan farqli olaraq, nainki aleyhima 9ixdi, aksina, isimi mudafia edarak onu doktorluq ii saviyyasinda dayarlandirdi. Mudafia zamani 9irkin xislatli ermanilarin arzulanm gozlarinda qoyanlardan biri da Qudrat miiallim idi. O, Elmi Surada gizli bir abaka yaradaraq qabul edilan miisbat qararlara giiclti tasir imkanlanna malik olan ermanilarin galacakda onun ozuna hansi angallar yarada bilacayindan 9akinmadan sinasini qabaga verdi. Movzunun biitun aspektlardan duzgun aradinldigim, naticalarin takzibolunmaz maddi-madani dalillara va elmi-nazari arqumentlarla asaslandigim tasdiqlamakla mudafiamin uguruna ahamiyyatli gostardi. *** Azarbaycanda Pine dovriinun arasdinlmasi uzra an yaxi miitaxassislardan olan Qudrat ismayilzada 9oxillik arxeoloji faaliyyati dovriinda muxtalif bolgalardaki qadim madaniyyat abidalarinda - "Baba Darvi" qadim yasayis yerinda, Azix va Taglar magaralannda, Somutapada, Xa9bulaq kurqan 96liinda, U9tapada, Kamiltapada, Santapada, Yedditapa nekropolunda, Qarakopaktapada va digar nadir abidalarda tadqiqatlar aparmisdir. Vatan tarixi nin, onun qadim madaniyyat va emoqrafiyasimn oyranilmasi baximindan hamin tadqiqatlann har biri qiymatli olsa da, bunlardan ikisi- "Baba Darvi" va Qarakopaktapa alimin arxeologiya elminda asas mohurii sayihr. Qazax rayonu arazisinda yerlasan "Baba Darvi" yasayi yerinda axtanslanyla Azarbaycanin erkan akin9ilik dovriina iiq salan alim Fiizuli bolgasi arazisindaki Qarakopaktapa abidasinin simni a9maqla daha qlobal miqyash kasfa imza atmi oldu. Ilk dafa on doqquzuncu asrin sonlannda rus arxeoloqlan tarafmdan tadqiq olunan abida uzun arxeoloji adabiyyatda qabir-kurqan kimi qeyd olunmudu. Yalmz X X asrin 60-ci illarinda Qudrat ismayilzadanin rahbarlik etdiyi ekspedisiyanin axtanslan naticasinda malum olmudur ki, Qa-

Azarbaycan Arxeologiyasi 2009

22

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

rakopaktapa on minillik bir dovrii ahata edan qadim yasayis yerinin qaligi olmaqla, dunyamn an nadir maddi madaniyyat abidalarindan biridir. Alimin bu mohtasam abidada 25 i l siiran israrh axtanslan takca Azarbaycan tarixi ii9tin deyil, umumiyyatla, Sarqin erkan sivilizasiyalarimn, Ktir-Araz madaniyyatinin oyranilmasi baxunmdan boytik onam dasiyir. Bunu da qeyd etmak vacibdir ki, sozugedan abidalar arxeoloqun bioqrafiyasinda yalmz 90I axtans. kasflari kimi qalmadi. "Baba Darvis" abidasindaki axtarislar asasinda namizadlik, Qarakopaktapa asasinda isa doktorluq dissertasiyasi mudafia edan Qudrat ismayilzada milli arxeologiya elmina iki fundamental asar baxs etdi. Elmda axtans. aparmaq har kasa nasib olsa da, har kas kasfa nail ola bilmir. Taxminan bir asr yarimhq tarixi olan Azarbaycan arxeologiya elminda da axtansjar 90X, kasflar azdir va Qudrat ismayilzadanin adi bu azlar sirasindadir. M i l l i arxeologiyarmzin tamal9ilarindan olan Olasgar Olakbarovun kafi, kiip qabirlar va boyah qablar madaniyyati, Saleh Qaziyevin arxeolo giya elminda an boyuk kafi Minga9evir qazmtilan, ishaq Cafarzadaninki Qobustan qayausru yazilannm, Osman Habibullayevinki Kultapa kasfi oldugu kimi, bu mohtasam alimlarin salafi olan Qudrat ismayilzadanin kafi da Qarakopaktapadir. Yeri galmiskan, burada adim 9akdiyim boyuk alimlardan biri- Osman Habibullayevla bagh bir maqama toxunmaq istayiram. Dtinyada ela qadim abidalar var ki, onlann darindan tadqiqi hamin cografiyamn va cografiyada maskunlasmi xalqlann tarixi- madani ke9mii, inkisaf marhalalari haqqinda movcud tasawurlari alt-ust edarak tamamila yeni ger9akliklar ortaya 9ixanr. Bela mohtasam abidalardan biri da Nax9ivan Muxtar Respublikasi arazisinda yerlasan Kultapa qadim yasayis, massividir. Kultapanin kafi boyiik arxeoloq alim Osman Habibullayeva maxsusdur. Krimin Bax9asaray aharinda dogulan bu nacib insan milliyyatca -tatar olsa da, Allah onu sanki Azarbaycan tarix elmi U9tin yaratmisdi. Ganc yalannda taleyin hokmii ila Azarbaycani va onun qadim diyan Nax9ivani oztina ikinci Vatan se9an Osman Habibullayev mis dovriina aid yasayi yerinin qahqlarim ilk dafa Kiiltapada uza 9ixarmisdi. Bu isa takca Azarbaycan ti^tin deyil, buttin Qafqaz regionu U9tin misilsiz ahamiyyat daiyan tarixi bir kasf idi. Qazintilar zamani abidada mis- dovriina aid 21 meP qalinhginda madani tabaqa askar edan alim abidanin oyranilmasina demak olar ki, butun omrunti fada edarak tadqiqat materiallan asasinda dok torluq dissertasiyasi va nahang monoqrafiya yazmidi. Taassuf ki, vaxtsiz olum monoqrafiyamn nasrina aman vermadi. Lakin alimin isi yanm9iq qalmadi. Osman Habibullayevin "Nax9ivan M S S R arazisinda eneolit va tunc dovrlari adh" 314 sahifalik monoqrafiyasini Qudrat ismayilzada boyuk diqqat va sevgiyla redakta edarak nasrina miivaffaq oldu. Muallifinin oliimundan 12 i l soma- 1982-ci ilda iiga 9ixan

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

23

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

bu kitabla Qudrat muallim marhum hamkannm xatirasina ehtiramim bildirmakla, ham Azarbaycan tarix elmina novbati xidmatini etdi, ham da boyuk alim vicdanma malik oldugunu gorkladi. Man bu maqam iizarinda ona gora dayandim ki, elmda vicdan, adalat va haqq olduqca vacib masaladir. Islamin asas bel sutunlarindan olan hazrat Olinin tabiriyla soylasak, "elm amalla barabardir" va yaxi amal alimin ukrudiir. Na gozal ki, Qudrat ismayilzada nin elmi uca oldugu kimi, amaliyla qazandigi sukrlari da ucadir. Bu tikrlari o, coxsayh namizadlik, doktorluq dissertasiyalanna rahbarlik va opponentlik etmakla, elmin catin yollarmda axtana 9ixan istedadlari himaya etmakla, savab amallar gorarak qalbini Allah sevdasiyla doldurmaqla qazamb. Man peygambarimizin da elma miinasibatindan bir maqami yada salmaq istayiram; Hazrati Mahammad aleyhissalam buyurub: "Bilikli adamla oPirub-durmaq, onun Uziina baxmaq ibadatdir". Bilikli adam ham da boyuk fazilat sahibi olanda bu ibadatin faydasi ikiqat artir. Fitratindan galan boyuk Marifati-insani axlaqi, darin kamah, alim vicdani, milli taassubu, vatandas qeyrati ila Qudrat ismayilzada bela bir ibadat unvani olmaga layiqdir. Bu gtinlarda 75 yasim tamamlayan mohtaram alima va sevgili Dostuma hayatinin galacak davammda da savabh, ibadatli bir omur arzulayiram. Son soz yerina Son vaxtlarda qocaman alimi Heminqueya banzadirlar. Yaqin ki, bunda bir hikmat da var. irili- xirdah 200-a qadar elmi asarin muallifi olan Qudrat ismayilzada eyni zamanda, gozal yazi9idir. Onun "Abidalar, xatiralar, dutincalar" va "Arxeologun 90I gundaliyindan" kitablan mahz saristali yazi9i qalaminin mahsuludur. Badii-publisistik janrda, gozal uslubla, sirin dilla yazilan bu kitablar badii asar kimi birnafasa oxunur. "Arxeologun 96I gun daliyindan" kitabini oxuyarkan miiallifin mahur fransiz yazi9isi Antuan de Sent Ekzuperidan gatirdiyi bir iqtibasla rastladim: "Qala, man sani insanlann qalbinda ucaldacagam." Bu mtidrik sozlar iizarinda 90X duundum va man sozlarin arxasindaki haqiqati Ekzuperi ila barabar Qudrat ismayilzadaya da samil etdim. Tabii ki, har kasa tamsil etdiyi sanat va ucaltdigi qala baximindan. Mirhas im Aga Seyidli

Azarbaycan Arxeologiyasi 2009

24

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

ARXEOLOGIYA V8 AZ8RBAYCANIN IRSI


Qudrat Ismayilzada (Baki Dovlat Universiteti) Son ilbrin arxeoloji tarixsiinasliginda madani irs probleminin oyranilmasi mtihtim masalalardan birina 9evrilmisdir. Dunyada bas veran murakkab va 90X ziddiyyatli iqtisadi, ictimai va siyasi proseslar saraitinda madani irs problemina boyuk diqqat saysiz-hesabsiz minilliklar arzindaki madani-tarixi inkiafin qanunauygunluqlanm iiza fixarmaga va onlarin naticalarindan samarali sakilda istifada etmaya geni imkanlar yaratmaqla miiasir camiyyatlar U9iin fovqal ahamiyyat kasb edir (1). Qadim tarixi koklara malik madani irsin asyavi tacassiimii arxeoloji abida lar va onlardan alda edilan maddi madaniyyat numunalarinda aks olunmudur. Bununla bagh son vaxtlarda arxeoloji adabiyyata arxeoloji irs anlayii gatirilmidir. Ke9miin maddi yaddasim takil edan arxeoloji tapintilar muxtalif olmaqla madani irsin ham maddi-madani, ham da manavi dayarlari haqqinda ge nis^ eyni zamanda daqiq tasawiir yaradir, bu va ya digar bir xalqin, olkanin baar tarixindaki yerini va rolunu mtiayyan etmaya elmi asas verir. Arxeoloji axtan va arasdirmalarla mtiayyan edilmisdir ki, tarixi Azarbay can arazisi Avrasiya makamnda tutdugu alverili cografi movqeyi, ahamiyyatli torpaq-iqlim araiti va oztinamaxsus madani-tarixi inkisaf yolu ila qadim dovrlardan mtihtim markazlardan biri kimi tanmmi, movcud madaniyyat va sivilizasiyalar sisteminin tizvti hissasini takil etmidi. Istar Gtiney, istarsa da Quzey Azarbaycan arazilarinda taakktil tapan va yaayan ytiksak va zangin madani irs deyilanlarin bariz ntimunasidir (2). Azarbaycan arazisinda onun zangin tarixi ke9misina mtivafiq 90xsayh va olduqca muxtalif maddi madaniyyat abidalari qalmisdir. Onlarin oyranilmasila Azarbaycanin ytiksak madani irsa malik qadim markazlardan biri olmasi asyavi dalillarla stibuta yetirilmidir. Uzun zaman kasiyinda bu madani irs sabit anana9iliya va varisliya asaslanaraq inkisaf etmi, zanginlasmis va timumbasari madani irsin tarkib hissasina 9evrilmisdir. Azarbaycanin qadim madani irsinin mtitaraqqi xatt tizra inkiafinda qonu Sarq olkalarinin ytiksak madaniyyatlari va sivilizasiyalan ila yaradici qarsihqh tasir amili da xtisusi rol oynamidi. Yaxin arqa va Xazaryam bolgalara inteqrasiya araitinda Azarbaycan arazisi vahid madani makamn tarkib hissasina 9evrilmidir. Okin9ilik va maldarhgin inkisafi ti9tin yararh saraita malik olan Azarbaycan arazisina, hatta On Asiyamn madani markazlarindan, ctimladan, Mesopotarniyadan akin9i tayfalann ko9ti balanmidi. Son illarda Azarbayca nin bir sira bolgalarinda Ubeyd va Uruk madaniyyatlarina aid maiat-tasarrtifat va qabir abidalarinin tiza 9ixarilmasi buna nitarh stibutdur (3).

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

25

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

Azarbaycanin rangarang madani irsi minilliklar arzindaki nailiyyatlarin macmusu olmaqla oztinda ayn-ayn ardicil tarixi marhalalarin madani qatlarini birladirilmisdir. Onlarin an qadimi da dovrtinti ahata edan Qurucay madaniyyatila tamsil olunmusdur. Avrasiya makamnda an qadim arxeoloji madaniyyat sayilan Qurucay madaniyyatinin ozunamaxsus xususiyyatlari Azix magarasindan tapilan das mamulatinda aks olunmusdur. Otan asrin 60-ci illarinda iiza cixanlan va oyranilan Azix magarasi oz dayarli tapintilari ila Canubi Qafqaz va zamanki SSRJ hiidudlarindan 90X-90X uzaqlarda aagi paleolit dovriina aid an nadir magara dtiargasi kimi taniPnisdir (4). Yuxan Qarabagdaki Quru9ay darasinin sol sahilinda, daniz saviyyasindan 900 m hundurliikda yerlasan Azix magarasinda arxeoloji qazintilar zamani 10 madani tabaqa askarlanmisdir k i , onlarin da asas hissasi alt paleolitin maddi madaniyyatini aks etdirmisdi. Tadqiqatlar zamam hamin tabaqalardan qadim flora va fauna qahqlan, dasdan amak alatlari, ibtidai azixantropa maxsus 9 stimtiytintin fraqmenti va boyuk elmi ahamiyyatli digar tapintilar iiza 9ixanlmisdir. Tapintilar i9arisinda 9ay dalanndan ibarat kobud ilanmi ibtidai alatlar elmi cahatdan daha dayarlidir. Maraqhdir ki, onlarin mtiayyan hissasini proto9opper va proto9oppinq kimi kobud 9apacaqlar, qasovlar va digar ibtidai alatlar taskil etmisdi. Azix magarasmm an qadim tabaqalarinda 9akisi 4-5 kq olan iri 0I9UIU 9oppera oxsar iri 0I9UIU da alatlara da rast galinmidir. Dunyanin malum da dovrii abidalarinin, cumladan, Sarqi Afrikanin mashur Olduvey madaniyyatinin das alatlarina yaxin olan bu tapintilar ham da goza9arpan saciyyavi alamatlarla se9ildiyindan yerlasdiyi vadinin adi ila mtistaqil etalon niimunalar kimi qiymatlandirilmi, zangin madani irsimizin an qadim tarixi larini mtiayyan etmaya imkan yaratmidir. Quru9ay madaniyyatinda dailama sahasinda anana9ilik va varislik meyllari parlaq sakilda oz tazahtirtinti tapmidir. Tarixi-madani inkisafla bagh Quru9ay madaniyyati asell madaniyyatila avaz olunmus, an qadim tarixi marhala larin 9ay daslanndan hazirlanmis alatlari somaki aell va mustye numunalari

Azarbaycan Arxeologiyasi 2009

26

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

ticim prototiplari rolunu oynamisdir. Bununla, tarixin siibh ?aginda Azarbaycan arazisinda ibtidai insanlar tarafmdan dasilama sahasinda qazamlan vardi va nailiyyatlar sonraki dovrlar U9iin asl manada ornak olmusdu. Azarbaycamn zangin madani irsinin an qadim qati eyni zamanda basqa bir yenilikla - tasviri incasanatin meydana ?ixmasi ila saciyyalanmisdi. Son onilliklarda Azarbaycanin Qobustan bolgasindaki tist paleolita aid zangin stijetli va badii dayarli qayaiistti rasmlarin iiza 9ixanlmasi ibtidai incasanatin tarixi koklari haqqinda tasawurlari asash sakilda genilandirmi va darinladirmisdir. Qadim tasvirlar i9arisinda insan, sir, oktiz, maral rasmlari, ov va raqs sahnalari, xiisusila maraqhdir. Sabit anana9ilikla alaqadar bela tasvirlara somaki dovrlarda da tasadiif olunmusdu. Onu da nazara 9atdirmaga dayar ki, Qobustanda tist paleolita aid rasmlardan baqa onlarca siginacaq yeri - sarti olaraq Okuzlar, Ana zaga, Kaniza, Marallar, Ceyranlar, Qaya arasi va s. adlandinlan ibtidai insan duargalari da askar olunmudur. Qazintilar zamani hamin ibtidai yasayi maskanlarindan ust paleolita aid saciyyavi tapintilar alda edilmidir (5). Azarbaycanin qadim madani irsinin somaki qati ilkin maddi istehsal formalamun manimsanilmasi, erkan akin9ilik madaniyyatlarinin yaranmasi ila alamatdar olmusdur. 9sasim akin9ilik va maldarhq takil edan yeni iqtisadiyyata ke9idla movcud yerli camiyyatlar daha yiiksak inkisaf yoluna qadam qoymudular. Bununla alaqadar, Azarbaycan arazisinda Kultapa va Somutapa kimi yetkin akin9ilik madaniyyatlari yaranmidi. E.a. V I - V minilliklari ahata edan bu madaniyyatlar aski akin9ilik madaniyyatlari sisteminin tizvti hissasi olmaqla, eyni inkisaf yolu ke9mis, uzun mtiddat oz ahamiyyatini itirmayan yiiksak nailiyyatlarini madani irsa armagan etmidi. Qeyd olunan tarixi marhalada Azarbaycan arazisinda maddi madaniyyat sahasindaki irs 6z yeni tacassiimtinu akin9ilik va maldarhq iqtisadiyyatimn tarn taakkulunda, ilk metalm manimsanilmasinda va genis istehsahnda, dulus9uluq va toxuculuq sanat sahalarinin yiiksalisinda, 9iy karpic memarhgimn meydana 9ixmasinda va genis yayilmasinda iqtisadi-madani alaqalarin genislanmasinda, inteqrasiya meyllarinin artmasinda tapmidi. Boyah qablarin meydana 9ixmasi va bazadilmasi, gildan, das va sumukdan hazirlanmi ki^ik 0I9UIU qadin heykallari, rangarang stijetli va badii xtisusiyyatli qayaiistti rasmlar oyranilan dovrtin madani irsinin manavi va intellektual sahalarini aks etdirmidi (6). Qeyd olunan maddi va manavi nailiyyatlar e.a. IV-II minilliklari ahata edan Pmc dovrtinda daha da artmi, yeni madani qatm ozayini taskil etmisdi.

Azarbaycan Arxeologiyasi 2009

27

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

Malumdur ki, tunc dovrii basar tarixinda tabiatda tasadtif olunmayan metahn - tuncun kasfi va istehsah ila baslamisdi. Tuncun istehsah ila ibtidai insanlar iqtisadi, ictimai va madani inkiafin yeni va yti sak bir tarixi marhalasina qadam qoymusdu. Bu xtisusiyyat Canubi Qafqazin, cumladan, Azarbaycamn tunc dovriina aid abidalarinda daha parlaq sakilda aks olunmaqla, Azarbay camn minilliklari ahata edan madani irsini daha da zanginlasdirmisdir (7). Cografi sarait va iqtisadi, ictimai-madani inkisaf saviyyasina miivafiq tunc dovriinda Azarbaycan arazisinda onun butun bolgalarini ahata edan u? boytik arxeoloji madaniyyat - Ktir-Araz madaniyyati, Boyah qablar madaniyyati va Xocah-Gadabay madaniyyati adi ila taakktil tapmis va inkiaf etmidi. Bunlardan alava, Azarbaycanin canub-arq bolgasinda tunc dovrtinun sonu va damir dovrtinun baslangicina aid edilan Tahs-Mugan madaniyyati movcud ol musdu (8). Gostarilan madaniyyatlarin har biri oturaq hayatla bagh olmaqla, oztinamaxsus yiiksak yerli xiisusiyyatlari ila secilmi, saysiz-hesabsiz abidalarla oz zangin varhgini stibuta yetirmisdi. Tunc dovriinda qazamlan maddi va manavi nailiyyatlar daha da artmis, yeni madani qatin asasini taskil etmidi. Monumen tal memarhgin yaranmasi, sahar madaniyyatinin va yeni xtisusiyyatli iri markazlarin meydana 9ixmasi, badii metalislama va dulus9uluq sanat sahalarindaki ugurlar, akin9ilik va maldarhq tasarrtifatlarimn gortinmaz yiiksalisi, ytiksak intellektual saviyya va murakkab dini dunyagortistin tasakktilti tunc dovriina maxsus qatin asas gostaricilarini takil etmi, tarixi taraqqidaki qanunauygunlugun ayani aksi olmusdu. Son illarda ayn-ayri olkalarda madani irsin oyranilmasi, qorunmasi va ondan samarali istifada etmak problemlarina boyuk diqqat yetirmak dovlat ahamiyyatli isa 9evrilmidir. Qlobal standartlasma ananasinin beyin va qalblara amansizcasina hakim oldugu bir vaxtda tarixi-madani irs miiasir camiyyatlar ti9tin xtisusi ahamiyyat kasb edir. Bununla alaqadar, sivil olkalar madani irsin qorunub saxlanmasi, oy ranilmasi va ondan dtisuntilmu sakilda istifada etmak masalalarina getdikca

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

28

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

daha boyuk diqqat yetirir, onlan hall etmaya cahsirlar. Sevindirici haldir ki, son vaxtlarda madani irsla alaqadar, problemlara boyuk diqqat Y U N E S K O xattila beynalxalq ictimai tasjcilatlann ohdasina dtismtidtir. Sozstiz, ululanmizin minilliklar arzinda boyuk zahmat va tukanmaz istedadi hesabina yaratdigi ytiksak madani irs da diqqatdan kanarda qalmamisdir. Heydar Oliyev fondunun bas9isi, YUNESKO-nun xo maramh safiri xamm Mehriban Oliyevanin son iki ilda bu sahadaki dtistintilmtis genis faaliyyati 90X faydah olmusdur. Madani irs problemina diqqat va qaygi timumdovlat ii saviyyasina ucaldilmidir. Xalqimizm yaratdigi zangin madani irsa sonsuz mahabbat va ehtiram baslayan xos maramh safirin say va bacangi naticasinda bir sira madani dayarlarimiz timumi basari dayarlar kimi taninmis va qiymatlandirilmidir. BDaBIYYAT 1. . , 1998; . -, 1999; .. . , 2002. 2. .. - . , , 2006. 3. .. - . , 1987, . 136; . -. , 2007, . 99. 4. Htiseynov .. Azix magarasmm sirri. Baki, 1969; Yena onun. Azarbaycan arxeo logiyasi (Das dovrii). Baki, 1964; M.M., .. . , 1986. 5. Cafarzada I.M. Qobustan. Baki, 1975; Muradova F.M. Qobustan tunc dovriinda. Baki, 1979; .., .. . , 1986; .. . // . , 2005; Yena onun. . , 2008. 6. Habibullayev .. Kiiltapada arxeoloji qazintilar. Baki, 1959; Yena onun, . , 1982; .. IV III . ... , . 93, , 1963. 7. .. . , 2008. 8. .. . , 1960; Oliyev V.H. Azarbaycanda boyah qablar madaniyyati. Baki, 1977; - H.B. --

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

29

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

. ; . IV, , 1962; Cafarov H.F. Azarbaycan .. IV minilliyin sonu - I minilliyin awallarinda. Baki, 2000; Avsarova i.N. Xocah-Gadabay madaniyyati tayfalannin badii tunc mamulati. Baki, 2007; Seyidov A.Q. Naxcivan e.a. VII-TI minilliklarda. Baki, 2003; .. . . . , . IV, 9, , 1946; .. . , 2008.

ARCHAEOLOGY AND CULTURAL HERITAGE OF AZERBAIJAN Gudrat Ismailzadeh Summary

The article is dedicated to the connect on of archaeology and cultural heritage. The author pased much attention to the ancient cultural heritage of Azerbaijan and its' interaction with archaeology.

. , .

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

30

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

IQATLAE.

1011
AZBRBAYCANDA ERK3N 111 MBD9NiYY3TLORiN OYRaNiLM0SiNDe YENI METODLARIN /BiQi Roza Arazova
( Universiteti) Artiq iki ytiz ila yaxmdir ki, arxeologiyanin tabiat elmlarinin bazi sahalari ila alaqasi genislanmakda va mohkamlanmakda davam edir. Antropologiya, geologiya, paleobotanika, paleocografiya, paleontologiya va bu kimi elm sahalarinin komayi olmadan ibtidai arxeologiya mtimktin deyil. Texniki taraqqi dovriinda kimyanin, fizikanin, riyaziyyatm va biologiyamn intensiv inkisafi sayasinda arxeologiyanin tabiat elmlari va daqiq elmlar ila alaqa va amakdahginin yeni yollan va imkanlan meydana cixmidir (1). Stimtik qahqlannm 90Xdan tatbiq edilan antropoloji tadqiqi, bitki qahqlarmin mtiayyan olunmasi metodlari ila yanasi, arxeoloji tadqiqatlarda spektral analiz va metalloqrafiyadan, petroqrafiya va kimyavi texniki analizdan, fiziki modelladirmadan, radiokarbon va dendroxronoloji analizlardan, arxeoloji obyektlarin geofiziki kafiyyat metodlanndan da istifada olunur. Arxeoloji tadqiqatlarda yeni tisullann tatbiqi sahasinda xaricda mtihtim nailiyyatlar qazamlmidir. ikinci Dtinya mtiharibasindan somaki illarda, SSRinin bir sira saharlarinda ayn-ayri alimlarin taabbtisti ila tabiat elmlarini arxeo loji tadqiqatlarda geni tatbiq edan elmi qruplar va elmi markazlar yaradilirdi. Bu baximdan Azarbaycan M E A Arxeologiya va Etnoqrafiya InstiPitunun Spektral analiz laboratoriyasimn faaliyyati diqqati calb edir. Kimya elmlari doktoru I.R.Salimxanov tarafmdan yaradilmi laboratoriya, oz elmi faaliyyatini Qafqazin qadim metallurgiyasi tarixinin oyranilmasina hasr etmidir (2). Hazirda laboratoriya spektral analiz va mtixtalif kimyavi metodlann komayi ila arxeoloji qazmtilardan alda olunmu qadim metallann va basqa materiallarin oyranilmasini muvaffaqiyyatla davam etdirir. Arxeoloji tadqiqatlarda yeni tisul va vasitalardan istifada sahasinda SSRI E A Arxeologiya InstiPitunun Leninqrad sobasi (hazirda R E A Maddi Madaniy yat Tarixi Institutu adlamr) boytik islar gormudtir. Burada, tarkibinda radiokarbon analizla dovrii mtiayyan edan, kimyavi-spektral va spor-tozcuq analizlari yerina yetiran qruplar olan ibtidai texnologiyalar laboratoriyasi yaradilmisdir. asrin 50-ci illarinin ikinci yarismdan daha bir yeni tadqiqat tisulu Passoloji tadqiqat tisulu meydana fixdi. Bu tadqiqat tisulunun islanib hazirlan-

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

31

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

masina va bu unikal kasfa gora SSRI Dovlat mtikafatina layiq gorulmus S.A.Semyonova maxsus idi (3). S.A.Semyonovun bu institutda yaratdigi Eksperimental-Trassoloji laboratoriya cox kecmadan trassoloji tadqiqatlarin beynalxalq markazina 9evrildi. Burada takca ke9mis ittifaq respublikalarindan deyil, ham da btittin dtinya olkalarindan galmis arxeoloqlar tacriiba ke9irdilar. Arxeologiyada mtistaqil tadqiqat metodu kimi yaranmis trassologiyanm qadim alatlarinin oyranilmasinda mtihtim ahamiyyati vardir. Trassoloji tisul mikroskopun komayi ila amak alatlarinin funksiyasimn (tayinatimn) daqiqladirilmasina, onlann funksional tasnifatimn verilmasina va bu alatlarin istifada olundugu istehsal proseslarini mtiayyan etmaya imkan verirdi. 70-80-ci illarda trassoloji metodun arxeoloji materiallara ktitlavi sakilda tatbiq olunmasi sonradan amak alatlarinin funksiyasimn oyranilmasinda baqa tisullardan isti fada olunmasina gatirib 9ixardi. Bu unikal tadqiqat tisulu t.e.d. Q.F.Korobkova tarafmdan mtivaffaqiyyatla takmillasdirilarak takca ayn-ayri abidalardan alda edilmis amak alatlarina deyil, ham da btittin regionlarin va arxeoloji madaniyyatlarin amak alatlarina tatbiq olundu (4,5). Orta Asiyamn neolit dovrii das alatlarinin oyranilmasinda boyuk tacrtibasi olan Q.F.Korobkova Canubi Qafqaz materiallannin trassoloji tadqiqinin asasini qoymaqla yanai, cumladan, taqdim olunan maqalanin mtiallifinin da daxil oldugu yerli trassoloq-mtitaxassislar hazirladi. Trassoloji tadqiqat tisulu ila bagh olan digar tisul - eksperimental (tacrtibi) metoddur. B u tisulun mahiyyati amak alatlari ila insan faaliyyati arasindaki qanunauygunluqlarin mtiayyan edilmasi, qadim numunalar asasinda amak alat larinin hazirlanmasi, onlarin istehsal gtictintin va samaraliliyinin mtiayyan edil masi, istehsal proseslarinin va tasarrtifat sahalarinin barpasindan ibarat idi. Belalikla, kompleks tacrtibi-trassoloji tadqiqat qadim camiyyatlarin tasarrtifati va insanin amak faaliyyati haqqinda hartarafli malumat toplamaga imkan verir. Bu maqalanin mtiallifi trassoloji tadqiqat tisulunu ilk dafa olaraq Azarbay canin e.a.VI-IV minilliklara aid ilkin akin9ilik abidalarindan alda edilmis da alatlari tatbiq etmisdir (6,7). Alti abidadan 10 mindan 90X da alat mikroskop altinda baxilaraq, mikroanaliz sayasinda har bir alatin (iskana, tiya, qasov, oraq disi, burgu, misar, bi9aq va b.) funksiyasimn mtiayyan edilmasi, xammahn (agac, stimtik, buynuz, da, dari, gil) istanmasi ila alaqadar farqli cahatlarin aydinladinlmasi, oraq dislarin yerina barkidilmasi (mas: bir dili oraqlar, bti ttin dtiz kasarli oraqlar, lovhaakilli-dili oraqlar) va s. mtimktin oldu. Eyni zamanda obsidian, 9axmaq qalpalari va 9ixarlan i9arisinda 90xlu alatlar akar edildi. Belalikla, Passoloji tahlillarin naticalari va qoyulmu tacrtibalar bir daha tasdiq etdi ki, Canubi Qafqazda, xtisusan da Azarbaycanda, e.a. VI-IV minilliklarda yeni tasarrtifat sahalari - akin9ilik va maldarhq formalaib inkiaf etmidi. Bunun birbasa tasdiqi alda olunan akin9ilik alatlari va onlann i9arisinda 90xluq takil edan oraq dislari idi (6,s.86-92, ak.3; 8, s. 30-36). Kurtin orta axannda yerlamis Somutapa, Toyratapa va Mugandaki Olikomaktapadan

Azarbaycan Arxeologiyasi 2009

32

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

tapilmis stimtik va agacdan dili oraqlar xtisusila diqqatalayiqdir. Yasayis yerlarinda tapilmis bi?in oraqlarimn mikroanaliz asasinda barpasi gostardi ki, Azarbaycanin qadim akincilarina mtixtalif tip oraqlar malum idi. Tacrtibanin gediinda askar olundu ki, an cox istehsal gtictina btittin tiyali ayri oraqlar va birdili oraqlar malik idilar, hansilar ki, miiasir metal oraqlardan cami 1,5 dafa geri qahrdi; soma isa effektivliyina gora iri kasici-dish Somutapa oraqlari se9ilirdi. Tacrtibalarin gediinda oraqlarin istifada htidudlan da mtiayyan edilmisdi: bela k i , Somutapa oraqlanni iki movstim arzinda istifada etmak olardi. Eyni zamanda tacrtiba zamani oraq dislarinin barkidilmasi tisullari haqqinda da maraqh malumatlar alda olunmusdu: qamislann bi9ilmasi ila aparilan tacrtiba gos tardi k i , bitum vasitasila barkidilan dislar 100 kq-a qadar tazyiqa davam gatira bilir. Azarbaycanin an qadim yasayis maskanlarindan alda olunmus das alatlarin trassoloji tadqiqi ev istehsahm da barpa etmaya imkan verdi (6,s.94-99;9,s. 4445). Bunlar, asasan amak alatlarinin, maisat tayinath asyalann hazirlanmasi va gon-dari istehsahndan ibarat idi. Obsidyandan hazirlanmi qaov, iskana ila yanasi, artiq stimtikdan hazirlanmi ikidastakli randalardan da istifada olunurdu. Boytik darilarin hazirlanmasinda onlar miiasir qasovlardan yalniz 1,1-1,2 dafa geri qahrdi. alatlarinin (arsin, iskana, bi9aq, qasov, burgu, misar, kasar va b.) 90xlugu va mtixtalifliyi gostarir ki, agac va stimtiytin ilanmasi ixtisaslasrni istehsal sahasi olub btittin yasayis yerlarinda tisttin movqe tuPirdu. Toxuculuq, dulus9uluq, tikinti isi kimi ev istehsahnin yeni sahalari meydana galir va inkiaf edirdi ki, bunu da mala, cilalayici (pardaxlayan), iybasi kimi alatlarin tapilmasi da tasdiq edir. Yekun olaraq qeyd etmak olar ki, Azarbaycanin qadim alatlarinin tacrtibi-trassoloji tadqiqi onlarin tasarrtifat faaliyyatinin ixtisaslamasi ila birbasa bagh olan lokal xtisusiyyatlari da aydinladirmaga imkan vermisdir. Azarbaycamn qadim akin9ilik maskanlarinin arxeoloji qazintilarinda akar edilmi taxil qahqlanmn paleobotanika analizi mtihtim ahamiyyat kasb edir. Akademik i.D.Mustafayevin tadqiqatlari sayasinda qadimda becarilan bitkilarin tarkibini va 9eidini aydinladirmaq mtimktin olmudur (10, s.140). Malum olmudur ki, qadim insanlar mtixtalif bugda va arpa novti, ctimladan, bir ne9a yumsaq bugda novti yetisdirmislar. Paleobotanik tapintilar i9arisinda madani bugda novlarinin bela mtixtalifliyi Qafqaz madani markazinin xtisusiyyatlarindan biri olub, akin9ilik alatlari ila birlikda qadim akin9iliyin inkiafinda mtistasna rolunu bir daha tasdiq edir. Maldarhgin inkisaf saviyyasinin mtiayyan edilmasinda Azarbaycanin ilkin akin9ilik maskanlarindan alda olunmu osteoloji qahqlann tadqiqi zaruri va akrual masaladir. Osteoloji qahqlar Azarbaycan Tibb institutunun biologiya kafedrasmda professor D.V.Haciyevin rahbarliyi altinda 6yranilmidir. Naticada

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

33

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

edilmisdir ki, btittin Canubi Qafqazda oldugu kimi, Azarbaycanin da akincilik dovrii ahalisinin iri va xirda buynuzlu hey van surulari var idi. M u gandaki 91ikomaktapasi yasayis yerinda (Ktirtin orta axarinda yerlaan yaayis yerlarindan farqli olaraq) osteoloji qahqlar i9arisinda iki at cinsina maxsus stimtiklar akar edilmidir. B u tapintilar takca Canubi Qafqazda deyil, butun Avrasiya makamnda atin ahillasdirilmasi haqqinda an ilkin dalillardir. Belalik la, mtiayyan edilmidir ki, Qafqazin canubi-sarqi at saxlamlan an qadim mar kazlardan biri olmusdur (10, s.152-153). Azarbaycanin qadim ahalisinin yaadigi tabii miihit va paleocografi araitin barpasinda spor-tozcuq analizinin mtihtim ahamiyyati vardir. Bu analiz pa leocografi barpa zamam istifada olunan digar tisullara nisbatan tisttin naticalar verir. Bu da onunla alaqadardir ki, bir 90X bitkilarin sporu va tozcugu tist qatlannin doztimltiltiyti hesabina mtixtalif 96ktinttilarda yaxi saxlamhr (bizim saraitda biPimda-qirda) va mtixtalif arazilarda bitki orttiytinti barpa etmaya va ondaki dayisikliklari izlamaya imkan verir. Toyratapa va tapasindan tapilmis iki biPim numunasinin spor-tozcuq analizi maraqh naticalar vermisdir (11,6, s.134-135). Toyratapadan tapilmi qir ntimunasinda 44 taxil tozcugu tapildigi halda, tap3sind9n olan numunada cami 19 tozcuq akar edil misdir. Eyni zamanda Toyratapa bitkilarinin tarkibi da oz mtixtalifliyi ila se9ilir, baqa sozla, palinoloji faktlar gostarir ki, qadim akin9ilik dovriinda Toyratapada (va btittin Ganca-Qazax zonasinda) tabii iqlim saraiti alverili olmus va indiya qadar 90X az dayiilmisdir. Burada otlu va otlu-kollu bitki orttiyti tisttinltik taskil edirdi. Bununla yanasi, tak-tak va ya qrup hahnda, rtitubatli iqlim zonalari ti9tin xarakterik olan qaragac, agcaqaym, qizilagac kimi enliyarpaqh agaclara da rast galinir. Analizlar gostarir ki, 91ik6maktapanin yerladiyi canub rayonlarinda bitki orttiyti olduqca kasad olmusdur (6, s.134-135). Qadim alatlarin oyranilmasinda da alatlarin petroqrafik analizi boytik perspektivlar a9ir. Bu sahada aparilan tadqiqatlar naticasinda dasin tarkibini, haradan oldugunu, xammahn damma yollarini, onun yayilma areahm va s. mtiayyan etmak mumkundtir. Bu masalalarin halli, mtixtalif qabilalarin takca maskunlama arazilarini deyil, ham da qabilalararasi alaqalarin oyranilmasinda mtihtim ahamiyyat kasb edir. Dtinya arxeoloji adabiyyatinda obsidiamn oyranilmasina va onun Yaxin Sarqin ilkin akin9ilik maskanlarinda mtibadila- ticaratina hasr olunmu bir 90X asarlar vardir (12). Yuxarida qeyd etdik ki, Azarbaycanin qadim yasayi yerlarinda an ktitlavi material obsidiandir, hansi ki, tapintilann 80%-dan 90xunu taskil edir. Ondan basqa abidalarin yaxinhgmda 90xlu miqdarda rast galinan 9axmaq dasi, argillit, mergel, ttiffit kimi dag dalanndan da istifada olunmusdur (6, s.25-35). Rang 9alarlarina gora an 90X rast galinan boz va yasil rangli argillitdan hazirlanmis alatlardir. Ancaq bu daslarin aagi keyfiyyatda olmasi 91 zamam amorf va is ti9tin alverissiz formalar verir. Alat hazirlamaq ti9tin obsidiandan

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

34

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

qadim zamanlardan istifada olunmudur. Bu dasin xassalari haqqinda tacriibi biliklar onun asanhqla iti qiraqlari olan lovhalara par9alanmasi - qadim insanlann ondan paleolit dovriindan istifada etmasina sarait yaratmisdi. Kifik Qafqazin vulkanik toramalarla zangin olmasi da bunun alverisli sarait yaradirdi. Masalan, Azarbaycanda Kalbacar rayonu arazisinda va Nax9ivanin Ermanistanla sarhadinda obsidian yataqlari vardir. Lakin buna baxmayaraq, obsi dian yataqlari bilavasita eneolit dovrii yasayis yerlarinin yaxmhginda askar edilmamisdir. Ona gora da xammahn hansi manbadan gatirildiyini aydmlasdirmaq uftiri, onun xiisusiyyatini xarakteriza edan sinma amsahna asaslanan petroqrafik analiz apanlmisdir (13). Eyni zamanda vulkanik susanin nov mtixtalif liyi da - qara, zolaqh, boz, qahvayi va b. nazara ahnmidi. Umumilikda, GancaQazax diizanlik abidalarindan (Somutapa, Toyratapa, Qargalar tapasi, Rus tapasi, Baba-Darvi), Nax9ivandan (I Kultapa), Mil-Qarabag 9ollarindan (ilanhtapa, tapasi) 19 niimuna va Ki9ik Qafqazin muxtalif madanlarindan isa 12 niimuna tadqiq edilmisdir (6, s.30-32,129-130; 14, s. 49-56; 15). Almmi naticalarin muqayisasi aagidaki kimidir: diizanlik yaayi yerlarindan olan numunalar ti9iin sinma amsah 1,484 va 1,485-dir ki, bu da Giirciistandaki Paravan yatagindaki obsidian gostaricilari ila diiz galir. Demali, bu abidalar U9un asas xammal manbayi Paravan yataqlari olmusdur. 9gar onlar arasmdaki masafanin 145 km oldugunu nazara alsaq, daha da inandinci goriinar. ilanlitapa va tap3sind3n tapilmis gostsricibri 1 yatagmdan olunan obsidianm g6st3ricibrin3 uygundur - 1,484 vs 1,485. Demsli, bmada yerli obsidiana ustiinltik verilmisdir, hansi ki, ilanht3psd3n 96 km, t3p3sindsn iss 230 km radiusda yerbsir. t3pasinin obsidian yatagina nisb9t9n uzaqda yerbsm9si yaxmhqdaki 9axmaq dai yatagmdan geni istifadg olunmasina yaratmisdi. Nghay9t, I Kult9p9d9 akar olunmu obsidianm sinma gmsah (1,485) yaxinhqda (80 km) yataqlardaki obsidianm gost3ricibri ila eynidir. Tasadufi deyil ki, burada obsidian abt hazirlamaq U9tin ssas xammal olmudur. Yuxandakilan yekunladiraraq qeyd olar ki, q3dim ahalisi obsidian yataqlannin 300 km-dsn artiq t3chizat zonasina daxil olmaqla muxtslif yataqlardan istifad3 etmisdir. Obsidiamn ytikssk fiziki gostsricibri, butiin yasayi mssksnbrinds bu dadan 90X alatlari hazirlanmasini S3rtbndiimisdir. Yerli yataqlardan olunan 9axmaq dama nisb3t9n gstirilms obsidiandan daha 90X istifads olunmasi Yaxin Ssrqin bir 9 qgdim gkin9ilik m3skgnbrind9 qeyds ahnmidir. T3dqiqat9ilann fikrincs, bunu .. VI-IV minillikl9rd3 qgdim qabibbr arasinda movcud olmus dine qonsuluq miinasib9tbri V9 mubadib 3laq3bri i b izah etmsk olar. Bizim 3razids qonu G9n-Qazax V9 Kvemo-Kartli qabibbri arasinda beb munasib3tbr olmusdur. Bu 3laq3brin 3sas ssbsbi qsdim qabibbrin yaadiqlan srazibrin ekoloji mtixtelifHyi vs seydgn 3W3l xammal muxt9lifliyi idi.

Azarbaycan Arxeologiyasi 2009

35

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

Xammahn petroqrafik tahlilinin naticalarini yekunlasdirarkan bir materialbitum haqqinda da damsmaq lazimdir. Azarbaycanin qadim akincilik maskanlarinin das alatlari icarisinda bitum izlari olan caxmaq dasjarina rast galinir. Bi9in oraqlannda qatranli maddanin askar olunmasi oraq dilarin va basqa alatlarin bu madda ila asasa barkidildiyini gostarir. Bitumun haradan gatirildiyini va tarkibini mtiayyan etmak U9iin Toyratapa va tapasi abidalarindan iki numuna spektral analiz vasitasila 6yranilmidir. Ahnmi naticalar bunun azkukiirdlu Qafqaz nefti (Azarbaycan nefti) U9tin xarakterik olan tipik asfalt bitumu oldugunu tasdiq edir. tap3sind3 akar olunmus bitumun buraya yerli neft yataqlanndan g3tirilm3si ehtimal edilir. Toyratapada bitumun istifadasina galinca onun da yerli oldugunu diisiinmak olar, bela ki, Sacdag rayonunda va Qarbi Azarbaycanin basqa yerlarinda neft yataqlari vardir (6, s.132-133,131-133). Belalikla, tabii va daqiq elmlarin komayi ila tadqiqat metodlarmin tatbiqi arxeoloqlar qarismda istehsal qiiwalarinin, amak faaliyyatinin, tasarrufatin, tabii ehtiyatlann va qadim insamn yasadigi cografi muhitin oyranilmasi va hartarafli barpasi ti9iin genis imkanlar a9ir. Bununla barabar, qeyd etmak lazimdir ki, bu metodlann tatbiqi, he9 bir halda arxeoloji tadqiqat iisullarim avaz etmir, yalniz onlan inkisaf etdirir, takmillasdirir va tamamlayir. Eyni zamanda bu iisullar bizim arxeoloji tapintilardan va arxeoloji abidalardan almaq istadiyimiz tarixi malumatlan daha da zanginladirir. 8D9BiYYAT 1. . , 1987; . , , 1985; . , , 1978; . , 1989. 2. .. . , , 1970. 3. .. . - , 54, 1957; . , 1968; . , 1974. 4. .. .-, 158, 1969. 5. .. . , 1987. 6. .. - . , , 1986. 7. . - . - - . , -, 1999; Yena: - -

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

36

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

, , 2000. Yena: .. - . . .. , -, 2003. 8. . ( - ) - Azarbaycan arxeo logiyasi, 1999, N 1-2. 9. . - , , . . , 2005. 10. .. - . , 1987. 11. Analiz Sankt- Peterburq Neft Elmi Tadqiqat Geoloji Arasdirmalar institutunda va REA Maddi Madaniyyat Tarix institutunun laboratoriyasinda apanlmisdir. 12. Colin Renfrew and J.E.Dixon, J.R.Cann. Obsidian and Early Cultural Contact in the Near East. - The Prehistoric Society, N-2, 1966; Wriqht Yary A.Obsidian Analyses and Prehistoric Near Eastern Trade: 7500 to 3500 B.C. Michiqan, 1969. 13. Analiz Azarbaycan M E A Geologiya institutunda g.e.d. Aydm Mammadov tara fmdan apanlmisdir. 14. ., .. - Azar baycan SSR Elmlar Akademiyasi Xabarlari (Tarix, falsafa va htiquq seriyasi), 1979,N-3. 15. Roza Arazova. Obsidian in the productive activity of early farming communities of the Southern Caucasus- Von Maykop bis Trialeti. Gewinming und Verbreitung von Metallen und Obsidian in Kaukasion im 4-2. Jt.v.chr. - Beitrage des Internationalen Symposiums in Berlin, vom 1.-3. Juni 2006.

PROGRESSIVE METHODS IN T H E STUDY OF T H E E A R L Y FARMERS OF AZERBAIJAN Roza Arazova Summary

One of the actual problems of the study of the ancient societies is the introduction of natural and exact sciences into the archaeological investigations. The rise of a number of progressive methods in the study of early agricultural complexes of Azerbaijan during VI-IV B.C. is realized in their given article. First of all, this is an experimental - trassological method,

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

37

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

pennitting to get multi-planned information about labor activity and production economy of the ancient population of Azerbaijan. The unquestionable proof of farming is numerous flint and obsidian blades (?) as well as findings of whole reaping sickles. The considerable part of tools is related to cattle- breeding. Wood, bone, horn processing, as well as manufacturing of various goods from mentioned are of particular importance. For the restoration of the pale - geographical conditions, natural surrounding and raw material resources side by side with the pale-zoological and palinological analyses, there was also realized mineralogical pettographic study of the obsidian, flint and other rocks.

. VI-IV . .. - , . , . . , , . , , .

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

38

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

f^ffil; ? abidalarindan alda edilmis axmaq (1/,12,13) va obsidian (8-11) oraq dislari. Oraqlarm barpasi (4-16).
9

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

39

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

Sakil 2. Azarbaycanin akincilik abidalarindan das amak alatlari. 1-6qasovlar, 7- arsin, 8- biciq iizarinda arsin, 9- oraq disi iizarinda arsin, 10- misar, 11- oraq dii iizarinda kasar, 12- biciq iizarinda desik genaldan alat, 13retu9U- yonma biciq, 14- miar iizarinda bmgu, 15- ikili kasar, 16- yonma bi?aq, 17-18- bizlar, 19- iskana, 20- oraq dii iizarinda kasar- yonma bi9aq.

Sakil 3. Azarbaycanin erkan akincilik abidalarindan stimtik amak alatlari. 2,6, 10, l l - b i z l a r ; 7-9,15- cilalayicilar; 1,12-14-toxalar.

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

41

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

ENEOLIT DOVRU II POYLU YASAYIS YERININ DAS MOMULATI


NdCdf Miiseyibli (AMEA-nin Arxeologiya va Etnoqrafiya institutu) Baki-Tbilisi-Ceyhan neft va Canubi Qafqaz qaz kamarlarinin cakilisi ila alaqadar olaraq Ganca-Qazax bolgasinda 90xsayh arxeoloji abidalarda qazinti islari apanlmisdir. Bela abidalardan biri da eneolit dovrtinun Leylatapa arxeo loji madaniyyatina aid e.a. IV min. I yansini ahata edan II Poylu yasayi maskanidir. 2005-ci ilda bu abidada 350 m sahada aparilan arxeoloji qazintilar za mam akin?i - maldar tayfalara maxsus zangin maddi madaniyyat qahqlan askar edilmisdir. Tapmtilann bir qismini das mamulati taskil edir.
2

alatlari II Poyluda tasarrufatda istifada edilan muxtalif das alatlar va digar asyalar askar edilmisdir. Bunlar dan daslan, stirtgaclar, havang dastalari, balta va ya paz sakilli alatlar, muxtalif tip kasicilar va s. Dan daslan tuf va bazalt cinsli dalardan hazirlanmisdir. Onlan forma etibarila iki qrupa bolmak olar: Ilak sathi diiz va 9 formah dan daslan. Diiz dan daslan duzbucaqh kasiya malikdir. Onlann kanarlan yonularaq dtizaldilmidir. Ilak sathi uzunmtiddatli istifada naticasinda hamarlanmisdir. Bunlann bazilari 90X ehtimal ki, ust dan daslan kimi istifada edilmisdir. Bela dan daslannin uzunlugu 27-28 sm- 9atir (I tablo, 1). Ortasi 9 dan dasbn (I tablo, 2, 3) ttind qirmizi va boz rangli ruf va bazalt daslanndan hazirlanmidir. Onlann ilak sathi uzun miiddat istifada naticasinda sonluqlanna nisbatan 9okalmisdir. Diiz dan daslanna nisbatan, bela dan daslannin 0I9USU boyiikdiir. Bela dan daslannin altinin qeyri-hamar, 9ixintih olmasi onlann bir noqtada barkidilarak uzun miiddat istifada olunmasini gostarir. Surtgaclar (I tablo, 4, 5) 9ay daslanndan, qirmizi va boz rangli tuf daindan duzaldilmisdir. Daha dogrusu, dan dasi uzarina tokulmus taxihn iiyiidulmasi ii9tin se9ilmi miinasib, yuvarlaq bi9imli 9ay dalan amak prosesinda da ha da girda forma alnusdir. Bela dalann bir tarafi surtuldtikdan soma digar sathindan istifada edilmisdir. Bazan btittin sathi stirttilarak ilanmis stirtgaclara da rast galinir (I mblo, 5). Onlarin 6l9tisti, asasan, 6-8 sm-dir. Maraqh stirtgaclardan biri 18-ci kvadratda 20 sm darinlikda akar edil misdir (IV tablo). Cay dasmdan dtizaldilmi bu alatin bir tarafi digar sonluga nisbatan qahndir. Hamin qahn hissada das smmidir. Onun saxlanmi htindtirltiyti 19 sm, qahnhgi yogun tarafda 7-10 sm, nazik tarafda isa 5-6 sm-dir. Bu alatin btitiin sathi stirttilarak hamarlamb va cilalamb. islanma naticasinda dasm sathinda onun uzunu istiqamatinda 6 tizlti sahalar amala galmisdir. Nazik sonlugunun kanarlan doytim (dasta) alatinda oldugu kimi stirttilarak hamarlamb.

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

42

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

Lakin hamin sonlugun oztinda doytim alati kimi istifadanin alamatlari yoxdur, Dasin har iki sonlugundan alia tutulmaqla va miitamadi cevirmakla dan dasi iizarindaki taxil tiytidtilmtisdtir. Qahn hissada bir yerda dasin sathi ivari9ixintihdir. B u 9ixmti qeyd edilan islanmis sahalardan birina daxildir va onun tizari da islanmidir. Doytim alati olan havang dastdhri (II tablo, 1-3) uzunsov 9ay daslanndan duzaldilmisdir. Olda rahat tutula bilan bela daslann har iki sonlugundan istifada edilmidir. A z hallarda sathi cilalanmis dastalara rast galinir. Dastalarin maksimum uzunlugu 21-22 sm- 9atir. Bir adad das alat ham dasta, ham da surtgac kimi istifada edilmidir. Yasti bi9imli bu dam iti ucunda va yanlannda ilanma izlari mtisahida edilir (XVI tablo, 4). Daha saliqali, isladilmaya daha 9 0 X yararh, alda rahat tutulan dastalardan digarlarina nisbatan uzun miiddat istifada edil misdir. Bela alatlarin sonluqlannda islanma izlari daha 9 0 X mtiisahida edilir. Dasta tipli alatlarin an yaxin paralellarina Leylatapa (4, X X X V I tablo) va Boytik Kasik (3, X X X - X X X I tablolar) yasayis yerlarinda rast galinir. Balta tipli das alatlar sayca azhq taskil edir. Cami bir ne9a bela alat va ya onlarin fraqmentlari tapilmisdir. Akar edilmi btittin baltalar pazsakillidir. Onlardan biri digarlarina nisbatan iri o^uludur (II tablo, 5). Onun eni 10 sm, saxlanmis htindtirltiytintin 6l9tisti 10 sm-dir. Qahnhgi 3,5 sm-dir. B u baltamn ilak ucunda qopuqlar vardir. Btitov halda askar edilmadiyindan htindtirltiyti ntin tam 6l9tisti malum deyildir. B u balta 9ay dasindan hazirlanmis, sathi ytingtil cilalanmisdir. Baltalardan biri xtisusila diqqati calb edir (III tablo, 3). Qazinti sahasinin 14-cti kvadratinda 40 sm darinlikda askar edilmis bu pazakilli balta six tarkibli, ttind yail rangli dasdan ytiksak ustahqla 90X saliqali hazirlanmisdir. Onun duzaldilmasi prosesinda kanarlannda tillar, yuxan hissasinda isa diiz, hamar saha amala galmisdir. Sonluga dogru naziklasan baltamn ilak ucunda ki9ik qopmalar mtiahida edilir. Baltamn btittin sathi yaxsi cilalanmisdir. Onun agzindaki 90X az qopuqlar bu baltamn uzun miiddat, xtisusila da kobud ilarda istifada edilmadiyini gostarir. Baltamn htindtirltiyti 8,5 sm, eni yuxan hissada 3,5, asagida isa 5 sm, maksimum qahnhgi 2,5 sm-dir. Maraqhdir ki, hamin kvadratda (14-cti kv) 120 sm darinlikda eyni tipli bal ta qahgi askar edilmisdir. Onun har iki sonlugu sinmidir. Bu da birinci balta kimi six tarkibli ttind yasil rangli dasdan hazirlanmis, sathi cilalanmisdir. Kdsici ahthr (V-VI tablolar) mtixtalif 6I9U va formalara malikdirlar. istifada maqsadindan asih olaraq bu alatlar mtiayyan formalarda hazirlanmis va disaklanmidir. Kasici alatlara aid tapintilann boytik aksariyyatini 9axmaqdasindan hazirlanmi da mamulati taskil edir. Bunlar boz, sari, Pitqun yail, qonur rangli 9axmadasindan hazirlanmi alatlardir. Qazinti sahasinin 15-ci kvadratinda 2 li tasarrtifat quyusunda yigcam halda 9axmaqdaindan ytizlarla istehsal tullantilan, nukleuslar askar edilmisdir. Burada ham da istifadaya yararhgini itir-

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

43

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

mis alatlarin fraqmentlari da tapihmdir. Gortintir, bu quyudan sonralar istehsal tullantilannin yigilmasi maqsadila istifada edilmisdir. Bundan alava, qazmtmm digar sahalarinda da bela tapintilara rast galinmisdir. Btittin bu tapintilar gosta rir ki, bu xammaldan alatlar bilavasita yasayis yerinda istehsal edilmisdir. Caxmaqdasindan hazirlanmis kasicilar lovhasakilli, bicaqvari alatlar va oraq dilarindan ibaratdir (V tablo). Onlar bir qayda olaraq, ti9 va ya dord iizlti olub uzunsov dtizbucaqh formaya malikdirlar. Kasici alatlarin bazan bir, bazan isa har iki tarafi diaklanmisdir. Bazi oraq dislarinin iizarinda bitumun izlari saxlanilmisdir. Tasadtifi hallarda takrar disaklanmaya maruz qalrm alatlara da rast galinir. Umumiyyatla diaklanmamis kasicilar da akar edilmidir. Cax maqdasindan az miqdarda bazi hissalari disaklanmis qalpalar da tapilmidir. Obsidiandan hazirlanmi alatlar (VI tablo) 9axmaqdasindan olan alatlardan daha az sayda tapilsalar da onlann istifada sahalari nisbatan genis olmudur. Abidadan qazinti zamam cami iki adad ox uclugu tapilmisdir ki, onlar da obsidiandan hazirlanmidir. Obsidian mamulatinin qalan hissasi mtixtalif bi9imli va 0I9UIU qalpalardan ibaratdir. Mtixtalif maqsadlarla istifada edilmis obsidian qalpalarinin mtiayyan atraflan yonularaq yasti formaya sahnmisdir. Lakin bazi hallarda iizarinda yonma - hamarlama islarinin 90X zaif apanldigi kobud qalpalara da rast galinir. Onlardan biri nisbatan iri 0I9UIU (1 Ism x 6 sm x 4sm) olub 90X az yonuhnusdur. Buna baxmayaraq, onun bir yamnda mtiay yan hissa diaklanmisdir (VI tablo, 1). Maraqhdir ki, II Poyluda az da olsa daha arxaik saciyyali kasici alatlar tapilmidir. Obsidiandan hazirlanmis bu alatlar cami iki adaddir. Neolit - e.a. VII-VI minilliklarin ananalarini oztinda aks etdiran har iki alat qazinti saha sinin 18-ci kvadratinda, 1 m darinlikda akar edilmisdir. Bu alatlardan biri siyirqaldir. Duzbucaq formah bu lovhanin alt tizdan sol yam elaca da tist tizdan sol yam naziklasdirici, itiladirici disaklanmis, yuxan ucu dikina vurulmusdm. list tizdan disaklanmis sol yamn bir hissasi sinmisdir (VI tablo 7 ) Ikinci alat oval formah, htindiir agizh uc qasovudur. Alt tizti 9, tist tizti qabanqdir. Asagi ucunda nazik, xirda fasetli vurma sathi vardir. Yuxan ucu va sag yam dikina itilayici disaklanmisdir (VI tablo 8). II Poyluda neolit saciyyali, mahz obsidiandan hazirlanmi alatlarin askar edilmasi, mansayi ila Yaxin arqla bagh Leylatapa madaniyyati daiyicilan olan II Poylu sakinlarinin va Umumiyyatla bu madaniyyatin tayfalannm Canu bi Qafqaza maxsus da alatlarin istehsahnda bazi arxaik ananalari saxlamis yerli ahali ila mtiayyan alaqalarini gostaran faktlardan biridir. II Poyluda akar edilmis bazi obsidian ntimunalarinin tarkibi Fransa M i l l i Elmi Tadqiqatlar Markazinda (CNRS) Bernard QraPize tarafmdan analiz edil misdir. Analizlarin naticalari gostarmidir ki, II Poyludan gottirtilan ntimunalarin (18 adad) manbayi Gurctistan arazisinda Paravani golti ap-afindaki Cikiani va Qo9un dag yataqlandir.

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

44

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

II Poyluda kasici das alatlarin boyuk aksariyyatinin (taqriban 90 %- yaxin) caxmaqdasmdan hazirlanmasi bu abidanin mansub oldugu Leylatapa ma daniyyatinin bashca xiisusiyyatlari ila izah edila bilar. Bela k i , Leylatapa madaniyyati dasiyicilan mansa etibarila Mesopotamiya ila bagh idilar. Hamin arazida isa obsidian yataqlari movcud deyildir (5, s. 25). Buna gora da yerli tayfalar caxmaqdasmdan alat hazirlamaq vardislarina daha 90X yiyalanmislar. Mesopotamiyadan Canubi Qafqaza miqrasiya etmis va burada Leylatapa madaniyyatini yaratmis ahali hamin ananani davam etdirmis, yeni cografi makanda obsidian yataqlanna balad olmamislar (3, s. 35). Halbuki Canubi Qafqazin digar neolit va eneolit madaniyyatlarina aid abidalarda obsidiandan odan alatlar timumi da mamulatmin 80-90 %-ni takil edir. Mahz das alatlarin asasan 9axmaqdasmdan hazirlanmasi va bu alatlarin mtitlaq say tisttinltiyti Leylatapa mada niyyatinin asas farqlandirici xiisusiyyatlarindan biridir (2, s. 17; 3, s. 36). Ki9ik Qafqazin obsidian yataqlanndan nisbatan uzaq masafada - Muganda yerlasan Olikomaktapa eneolit dovrii yaayi maskaninda da askar edilmis da mamulatimn boytik aksariyyati 9axmaqdasmdan hazirlanmis. alatlardir (1, s. 62). Dasdan muxtalif asyalar II Poyluda qazinti aparilan sahada dasdan hazirlanmis amak alatlarindan alava digar asyalar da askar edilmisdir. Bu asyalardan hansi maqsadla istifada edilmasini daqiqlikla soylamak 9atindir. Qazinti zamam 15-ci kvadratdaki tasarrtifat quyusundan qayiqvari formah bir adad 9ay dai akar edilmisdir (III tablo, 4). Onun uzunlugu 12,5 sm, qahnhgi 3,5-2,5-2 sm-dir. Bir tarafdan digar sonluga dogru tadrican naziklair. Dasin butun sathi surtularak hamarlanmis va cilalanmisdir. Qalin sonluqda i9ari tarafda ki9ik bir sahada doyma izlari vardir. Yasayi yerinda askar edilmi iki adad yasti ovalvari 9ay dasi da qeyrimiiayyan istifada maqsadi ila diqqati calb edir. Onlardan biri 5-ci kvadratda 170 sm darinlikda askar edilmidir (III tablo, 2). Onun uzunlugu 13 sm, eni isa 9,5 sm, qahnhgi 1,3 sm-dir. B u dasm uzununa har iki yanlarindan qeyrisimmehik qaydada qoparilmisdir. Dasm iizarinda digar islanma izlari yoxdur. Ikinci da 12-ci kvadratda 115 sm darinlikda tapilmidir (III tablo, 1). Onun uzunlugu 8,5 sm, eni 7,3 sm, qahnhgi 1 sm-dir. B u dasin enina har iki yanlarindan qoparilmisdir. Enli tarafda qopanlmanin 0I9USU miivafiq olaraq, digar tarafa nisbatan bpyukdur. Bu dasin iizarinda da digar ilanma alamatlari mtisahida edilmir. II Poyluda askar edilmis muxtalif formah butiin bu das asyalar 90X gtiman ki, yasayis yerinin qadim sakinlarinin ideologiyasi ila bagh olmudur. TJmumiyyatla, II Poylunun da mamulati yaayi maskaninin akin9ilikla va maldarhqla magul olan qadim ahalisinin tasarrtifat hayati haqqinda mtihtim

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

45

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

informasiya manbayi olmaqla yanasi, ham da eneolit dovrtinun manavi mada niyyatinin oyranilmasi ticim da mtihtim ahamiyyat kasb edir.

8D8BiYYAT
1. 2. Mahmudov F.R. tapasinda arxeoloji qazmtilarin ilkin yekunlan // Das dovrii va Azarbaycanda eneolit. Baki, 1984. Miiseyibli N.9. Eneolit dovrii I Boytik Kasik yasayis maskaninda arxeoloji qazintilann naticalari // Azarbaycan arxeologiyasi va etnoqrafiyasi jumah. Baki, 2006, 1 . Miiseyibli N . Boyuk Kasik eneolit dovrii yasayis maskani. Baki, 2007. H., . . , 2001. .. - . , 1986.

3. 4. 5.

STONE ITEMS OF T H E ENEOLITHIC SETTLEMENT OF POYLUII Najaf Museibli Summary The settlement Poylu II of Leylatepe archaeological culture dated back to the first half IV millennium B.C. was discovered on the route of the pipeline BTC, in the Akstafa district of western Azerbaijan. As a result of archaeological excavations led here in 2005 stone artifacts of early farming have been revealed. Grain-graters (Table I. N 1-3) are made of tuff and basalt rocks. Some of them have the elongated shape and flat working surface. The other group of graters have deepen, recessed, (pit) working surface. Such graters are of larger sizes and probably had been fixed around the stone and were long used in a certain place. Pestles and graters (Table I. N4-5; Table II. 1-4 ) were used for grinding. From both ends of the pestles are seen that they are wom-out. In certain cases entire surface of graters were used (Table I. N 5). One of graters with elongated shape is of great interest for its form. One end is broken off. The lengthwise worn-out tracks remained on the surface of the instrument. Tools of the type of axes are discovered in the limited quantity (Table II. N 5; Table III. N3). The V-shaped axe of small size is prepared from the dense (solid) stone of dark green color. The surface is thoroughly smooth (Table III. N3) (ground). The cutting tools, as on other monuments of Leylatepe culture, mainly prepared (of about 90%) from flint of light-green, light brown colors (Table V). Tools from the obsidian are encountered rarely (Table VI). Two cutter tools of Neolithic period from obsidian (VII-VI millennium B.C.) are revealed. One of them is drawing-knife (edge blade), the other is end blade (scraperknife) (Table VI. N7-8).These findings testify about the contacts of the inhabitants of

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

46

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

Poylu II, who are migrants from the Near East, with the local population, which preserved some traditions of earlier periods on making of the stone labor tools. The composition of the models (18 pieces) of obsidian items have been analyzed in CNRS in France. The results of analysis showed the obsidian deposits of Poylu II are located in Georgia, around the lake Paravani (Chikiani, Qochun dag) Besides instruments, different objects made from the river stones (gravel) for uncertain purposes were discovered in the settlement of Poylu II. Two of them are of flat- egg-shaped form. For each of them the parts of the edges are purposefully broken off from two sides (Table III. N1-2). The third object is of scaphoid form. The surface is processed (shaped out) and ground. Possibly these objects are connected with the ideological belief of population Poylu II. II

II IV . .. , . 2005 . . . (I . 1-3), , (I . 4-5; II . 1-4) , (II . 5; III . 3). , , (. 90%) , - (V ). (VI .). , . , (VI . 78). II, , , . (18 .) CNRS . , II , (, ). , II . - . (III . - 1-2). . (III . 4). .

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

47

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

I tablo

0 2 4 6 I '

0 1*3

j : ?

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

48

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

II tablo

Azarbaycan Arxeologiyasi 2009

49

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

HI tablo

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

52

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

VI tablo

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

53

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

NEOLITHIC - HARAPPAN C U L T U R A L CONTACTS B E T W E E N C E N T R A L ASIA A N D P A K I S T A N Dr. Muhammad Salim (The Islamic Republic of Pakistan) Archaeological evidence from Pakistan indicates that man has been in contact with the Central Asia since Paleolithic times. We have Paleolithic tools and flake scrapers from Sanghao-Soan Valey (M.Salim, 1986) that related to similar artefacts from Teshik-Tash, Katta Kurgan, Aman Kutan (Movius, 1953) and Kuldara (Ranov et al, 1995). Continuity of exchanges from Stone Age to Bronze age is also witnessed in artefact assemblages from several sites. Distribution of Neolithic sites in Pakistan is mainly towards north and west. Tools and pit dwellings at Chilas on the Indus river in Northern Areas (M.Salim, 1998) and polished tools at Ghalegai cave in Swat are observed (Stacul, 1968). Khanpm Dam site has Neolithic tools and a stone working floor (M.Salim, 1992) and near Burhan granite boulder has carving of a human figure and a goat (M.Salim, 2002:46). At Sarai Kala in the Taxila valley polished axes and hand-made black pottery with impressions have been found (Halim, 1972). Also some interesting Neolithic tools have been found recently in the Bannu Basin (NWFP) (Khan et al, 2001). The site of Mehargarh in Baluchistan gives us a complete picture of what a Neolithic tradition presents. This is briefly described below (Jarrige, 1982).

Mehargarh It is located near the Bolan river, located twenty kms to the south west of Sibi in Baluchistan. Neolithic remains were found here in a 10 m deep deposit. Large buildings with rectangular rooms for living were unearthed. Some square rooms had no doors, and appeared to the excavator to be store houses (Ibid). The Neolithic of Mehrgarh started off with the exploitation of wild plants, which were later, cultivated on a large scale. These included barley, eincorn wheat, emmer wheat and bread wheat cereals as indicated by the seed impressions in Clay. This appears to be the primary means of subsistence at Mehrgarh, (Ibid) besides hunting of wild gazelle, sheep and deer. The bones of domesticated sheep, goat, cattle and water buffalo were also found showing herding activities in this area.

Azarbaycan Arxeologiyasi 2009

54

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

If you have milk and grains, you need pots to store them. So we have red pottery, some with basket-impression, which is handmade and not wheel turned. Painted motifs on pottery include animal and birds. Terracotta figurines of human beings as well as of animals are also found. Fine semi-precious stone material of turquoise, lapis lazuli and sea-shells indicate far distance trade and craft activities. Microdrills have been found with stone beads. There are 15,000 pieces of chert with blade, bladelets and microfiches. Flint sickles indicate cereal cultivation. We also know about their religin as indicated by cemeteries. Some burials have baskets coated with bitumen. Persons having necklaces and headdress of ornaments of stone, shell and bone were also noticed. Red ochre on bodies was recorded and it might signify blood-life. There were traces of a textile on one skeleton. With bodies red ochre lumps, polished. Stone axes, stone vessels, chert core, blade and microliths were deposited. Life after death may have been part of their religion. At a cemerery M R 2 dead bodies were placed on one side in flexed position with head towards east and legs towards west (Samzun & Sellier 1985). In grave 288 (MR 3) five caprines were deposited as offering for the dead person (Lechevallier & Quivron, 1985). Terracotta figurines of female may signify a fertility cult. The earliest Neolithic level at Mehrgarh is dated to the seventh millennium . The 14 dates are follows (Possehl, 1988). Lab. No. Beta-1712 Beta-1712 L Y - 1950 L V - 906 Sheri Khan Tarakai This site is seventeen km southwest of Bannu city in NWFP (Khan et al, 1991). Remains of a rectangular room and bones of sheep, goat, cattle, buffalo and barley are collected. Stone flakes, blades, bone tools, polished stone axes, grind stones, ringstones are the main materials. Female figurines may have presented a fertility cult. The painted pottery includes bowl with goats and geometric motifs. The assemblage is compared to the late levels of Mehrgarh and 14 dates range between 4775 and 3360 B.C. 100 (Ibid). Mehrgarh-Tarakai represents some connections with Iranian and Central Asian sites. The site of Ghaligai and some sites in the Haro valley with such carvings show affinities to Burzahom in Kashmir (Thapar, 1985). This Neolithic set up Calibration 8215-7215 B.C. 7717+125 B.C. 6745+258 B.C. 4180+67 B.C. Age Period 1 A 1A IB IB

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

55

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

with its technological and cultural traditions, later culminated in the Indus Valey Civilization. Neolithic - Harappan tradition The period between Neolithic, emergence of early villages and later culimination of big cities such as Harappa has been variously termed as protohistoric, indicates preHarappan, Chalcolithic and Tochi-Gomal phase (Khan etal 2001:90). New evidence from Bannu influences, was migration of Cental Asian tradition into Pakistan. It happened along Kuram and Tochi river valleys and Gomal plain. A late Neolithic-early Chalcolithic was Sheri Khan Tarakai with handmade pottery with black painted figures of mountain goats and cranes, female figurines sometimes painted (Ibid: 75). It recalls resemb lances of terracotta figures of Ilginly Depe in Turkmenistan (Mason, 1992), Lapis Lazuli from Badakhasan in Afghanistan and chunk shell from Arabian Sea. The Kot Dijian identified by Khan {\ 981) or called early Harappan is widely distributed, has serpentine figures with affinities to those from Altyn Depe in Southern Turkmenistan (Kricho, 1994). Some of the 14 dates give us some idea of chronology of these cultures (Khan, 2001:90). S. 1. 2. Cultural phase Tochi-Gomal phase Kot Dijian Sites Rehman Dheri - 1, Levan Kot Diji, Islam Chowki Date 3050-2550 B.C. 2900-2200 B.C. 2460-2040 B.C.

The cultural contacts occured to the north in Central Asia and to the west as land routes and sea route towards Persian Gulf. The Indus Civilization was an agriculture based and flourished on agriculture, beads, semi-precious stones, copper-bronze metallurgy. Harappans were affluent and rich, the trade with distant places took place. It is the human spirit to venture into new territories and discover unknown and adapt to the new environment. It has happened before in the Old Stone Age, handaxes and pebble tool man from Potwar moved into Narbada river and other parts of South Asia. It is estimated that Indus Civilization had 1500 settlements and covered an area of about 7-lakh kms square (Kenoyer, 1998). To the east is Alamgirpur north of Dehli, Balakot and Sufkagendor in the Makran coastal area and Shortugai in Afganistan is reported (Dupree 1981).

Azarbaycan Arxeologiyasi 2009

56

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

In the Taxila valley there are two important sites. Aty Hathial at the base is Kot Dijian with dish-on-stand, dishes and jars. Another site of Jhang Bhatar is nearby (Khan, G , 1987-88). The route from Harappa to Swat is documented by another site of Sarai Kala near Taxila. It has pottery, microliths, beads and human figurines (Salim, 1972). In Swat Stacul reports Harappan pottery at Ghaligai (Stacul, 1968). Stacul has discovered another Harappan site Bir-kotGhundai in the Swat valley. It has polished axes, animal figurines, copper pins, fish hooks and beads. The pottery has painted motifs of pipal trees including peacock and duck (Stacul, 1985). From Taxila valley the land route to the north was through Swat in search of raw materials and trade. Shortugai in Afganistan has been labelled as a Harappan outpost (Dupree, 1981). Still further north at Govich-Depe in Turkmenistan Harappan material is recorded (Masson & Sarianidi, 1972). Leaving the land route to the north, through Makran coast in Baluchistan ships sailed to the Persian Gulf and Mesopotamia. Rao reported a Persian Gulf seal at Lothal port on Sabarmati river in Gujrat on the west coast of India (Possehl, 1979). This sea trade is further supported by Wheeler, who identifies three types of seals indicating Persian Gulf - Indus trade (Wheeler, 1968). Dani also observes Bahrain - Indus contacts. He points out that Indus weight found in Bahrain indicate a sea trade during mature Indus phase. That this trade benefited both Indus - Gulf people (Dani, 1985). The trade had been witnessed by the discovery of Indus seals found at Susa, Ur in Iran and Iraq. The Sumerian texts mention of maritime trade with Meluha, which has been identified with the Indus region (Shah & Parpola, 1991). Dani believes that the Urdu word Malah (sailor) is derived from Sumerian word Maluha (Dani Pers Comm.). Recently a cylindrical seal from Sibi near Mehrgarh with animal figures, and human figure is of western Asiatic type further support sea trade with Mesopotamia (Dani, 1988). From Mohenjodaro to the cost of Karachi ships sailed through Makran near Balakot (Dalles, 1981) and went westward to the Persian Gulf. As indicated earlier the copper ore was obtained by the Indus people from different sources such as Baluchistan, Iran and Rajastan (Asthana, 1982). The raw material was melted to make weapons and utensils and jewellery, which were exported to the Gulf, Mesopotamia and India to the east. Similarly lapis lazuli, carnelian beads were exported to the west. Carnelian beads as a source of trade with Mesopotamia were postulated by Chakrabarti (1982). A recent study by Nilofer Sheikh (1990) of trade indicates a shift from north to south and that a great reliance was on sea trade to the east in India Gujrat and

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

57

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

to west with Persian Gulf and Mesopotamia. This also necessitated establishment of many sea ports. After Mesolithic, the pace of man's development was rather quick and Neolithic saw transformation of hunting-gathering society to an agricultural based economy. Sea and land routes were exploited. In particular movement of peoples from Turkmenistan through Afganistan to Bannu Basin in Pakistan took place as witnessed by pottery and terracotta figurines. Cultural exchanges are recorded by discovery of archaeological material in Pakistan and Central Asia.

REFERENCES 1. Asthana S. Harappan trade in metals and minerals; a regional approach. Harappan Civilization. Ed. G.L. Possehl. Bombay. Oxford & IBH publishing Co. P. 277, 1982 2. Chakrabarti D.K. Long barrel cylinder beads and the time of pre Sargonic contact between the Harappan Civilization and Mesopotamia. Harappan Civiliza-tion. Ed. G.L.Possehl. Bombay. Oxford & IBH publishing Co. P.268, 1982 3. Dupree L. Notes on Shortugai, an Harappan site in north Afghanistan. Indus civilization: New perspectives. Central Asia studies, Islamabad, 1981 4. Dani A.H. Bahrain and the Indus Civilization. Bahrain through the Centuries conference held in Bahrain 5 December 1983. Pakistan Journal of History and culture VI (1) 1.-5. Islamabad, 1985 5. Dani A.H. Recent Archaeological Discoveries in Pakistan UNESCO. Tokyo, 1988, P. VII 2002. Personal communication with Dr.Dani in June 2002 6. Dales G.F. Reflections on four years of excavation at Balakot. Indus Civilization: New perspectives Central Asian Studies, Islamabad, 1981, PP. 25-32 7. Halim M . 1970-71 Excavation at Sarai Khola. Pt, I-II. Pakistan Archaeology, 7, PP. 23-89 8. Halim M. Excavation at Sarai Khola, Part II. Pakistan Archaeology, 8, Deptt of Archaeology & Museums. Karachi, 1972 9. Jarrige J.J. Excavations at Mehrgahr: their significance for understanding the background of the Harappan Cvilization: Harappan Civilization: G.L.Possehl. Oxford and IBH publishing. Co. New Delhi, 1982, PP. 79-84 10. Kenoyer J.M. Ancient cities of the Indus valley Civilization. American Institute of Pakistan Studies. Oxford University Press, 1998 11. Khan Farid Knox J.R. Explocation and Excavation in Bannu District North, 1991 Thomas K.D.West Frontier Province Pakistan 1985-1998 British Museum occasional paper 80, P. 6 12. Khan Farid Knox J.R. Bannu a making pot for Cultural change in.the prohistoric period. Thomas K.D.Indus Civilization Dialogue among Civilization: 2001. UNESCO. PP. 71-76 13. Khan Farid Kot Dijian culture... Indus Civilization New perspectives. Ed. A.H.Dani. Central Asian Studies, Islamabad, 1981, PP. 15-24

Azarbaycan Arxeologiyasi 2009

58

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

14. Khan M.Gulzar New elements of chronology in Taxila Valley, Pakistan Archaeology, 28, Karachi, 1987-1988, P. 279 15. Kircho L.B. New studies of the late Chalcolithic at Altyn Depe. Turkmenistan Archaeological studies, 16, Sankt-Peterburg, 1994 16. Masson V . M . Igynly Depe a new center of early farming culture in South Turkmenistan. South Asian Archaeology 1989: Ed. J.Jarrige. Madison. 1992 17. Masson V . M . Sarianidi V.I. Central Asia, Turkmenia before the Achaemenids. Thomes &Hudson. London, 1972, PP. 47-50 18. Movius H. Paleolithic and Mesolithic sites in Social Central Asia Proceedings of the American philosophical Society 97 (4), 1953, PP. 383-421 19. Possehl G.L.Ancient cities of the Indus, New Delhi, 1979, PP. 148-150 20. Possehl G.L. Radiocarbon dates from South Asia Mann and Environment. Vol. 12. 1988, PP. 169-196 21. Ranov V.A, Carbonll E Rodriguez X.P. Kuldara: earliest human occupation in Central Asia in its Afro-Asia contex Current Anthropology 36 (2). 1995, PP. 337339 22. Salim M.The Middle Stone Age Cultures of Northern Pakistan. Central Asian studies Quaid-I-Azam University, Islamabad, 1986 23. Salim M . Ancient man in Northern Areas of Pakistan, Proceeding of the International sympozium on Karakoram-Hindukuch-Himalaya: Dynamics of change. Part II, Koln, Ed. J.Stellrecht, 1998, PP. 289-295 24. Salim M . Prehistoric survey of Jhelum-Haro 1993. Journal of Asian Civilization 25 (2). 2002, PP. 46-51 25. Samzun A. Sellier P. First anthropological and cultural evidences for the funerary practices of the Chalcolithic population of Mehrgarh, Pakistan, South Asian Archaeology 1983, Vol. 1. Naples. Eds. J.Schotsmans and M.Taddei, 1985, PP. 91-119 26. Shah S.G.M. Parpla A. (eds.) Corpus of Indus seals and inscriptions, collections in Pakistan. Memoirs of the Dept of Archaeology and Museum, Vol.5. Helsinki Preface, 1991, P. VII 27. Sheikh N . Trade of the Mohenjodarians. Unpublished Ph.D thesis, Shah Abdul Latif University, Khairpur, Sindh, 1990, PP. X-XII 28. Stacul G. Excavations near Ghaligai and chronological sequence of protohistorical culture in the Swat valley (West Pakistan). East and West. (19) (1-4) ISMEO. Rome, 1968, PP. 44-48 29. Stacul G.A Harappan post-urban ontpost in the Swat Valley. South Asian Archaeology 1983. Eds. J.Schotsmans and M.Taddei. Naples. 1985, PP. 357-367 30. Thapar IB.K. Recent Archaeological Discoveries in India, UNESCO, Paris, 1985, PP. 27-33 31. Wheeler M . Sir Indus Civilization. 3 edition Cambridge University Press, 1968, PP. 115-116

Azarbaycan Arxeologiyasi 2009

59

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

HARAPPI NEOLIT 1: MBRKOZi ASIYA VO

PAKISTAN OLAQOLaRi
Muhammad Salim Xiilasa
Taqdim olunan maqala Hindistan yaylasinin simal-qarb bolgalarinda Neolit dov riinda genis yayilmis arxeoloji madaniyyatinin tahlilina, saciyyavi xiisusiyyatlarin tahlilina hasr olunmusdur. Maqalada Neolit dovrii camiyyatlarinin tisadi va madani alaqalarina xtisusi diqqat yetirilmisdir. qonsu arazilarla i q

. .

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

60

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

BAKI-TBILiSi-CEYHAN NEFT BAKI-TBiLISi8RZURUM QAZ AZ9RBAYCANIN Q9DIM IRSI IL9 BAGLIABID9L9RJN QORUNMASI PROBLEMI
Rasul Agayev (AMEA-mn A.A.Bakixanov adina Tarix institutu) 1980-ci ilbrin sonu - 1990-ci ilbrin awalbrindan etibaran Avropa vs Amerikanin iri neft sirkatbri Azarbaycanin neft va qaz resurslanna maraq gostarmaya basladilar. 1991-ci ilda SSRT-nin dagilmasindan va Azarbaycanin oz dovbt mtistaqilliyini barpa etmasindan soma bu irkatbr oz faaliyyatini daha da genisbndirdibr. Qarbin iri neft sirkatbri arasinda Boyuk Britaniyanin Britis Petroleum (Bi-Pi) sirkati var idi. ilk sazisbr hab 1990-ci ilda baglandi. Bi-Pi sirkati 1992-ci ilda Azarbaycanda oz niimayandaliyini acdi [6, 121; 25, 2]. Qarb sirkatbri i b aparilan uzun va gargin daniiqlardan soma 1994-cti i l sentyabr ayinin 20-da Bakidaki Guliistan saraymda Azarbaycan hokumati va dunyamn 6 olkasinin 10 acnabi neft irkatinin daxil oldugu Konsorsium arasin da Xazar danizinin Azarbaycan sektorundaki Azari, Ciraq va Darinsulu Gunasli yataqlarmm birga kafiyyati, ibnmasi va HasilaPn Pay Bolgusu haqqinda sazis imzalandi [7, 175-176; 8, 811-812; 23, 26-27]. Bu sazis tarixa Osrin muqavibsi adi i b dumudiir. Bundan soma Xazar regionunun enerji ehtiyatlarinin, xususan da Azarbaycan neftinin dtinya bazarlanna catdinlmasi U9un addimlar atildi. 2002-ci ilin avqust ayinin l-da Baki-Tbilisi-Ceyhan (BTC) Boru Kamari Sirkati ( Co.) yaradildi. Hamin i l sentyabr ayimn 18-da Sanga9al terminahnda B T C 9 i B K - n i n tamalinin qoyulmasi miinasibatib

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

61

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1


b

tantanali marasim kecirildi [7, 513; 29 ]. 2003-cti ilin aprel ayindan kamarin insasma baslandi. Uc i l davam edan tikinti ilarindan soma B T C bom kamari ila bagh amaliyyatlar 2005-ci il may ayinin 10-da Azarbaycanda Sanga^al terminahnda yerlasan bas nasos stansiyasinda kamara xam neftin doldurulmasi ila balanmisdir [23b, 92-93; 25a, 9]. Kamarin uzunlugu 1760 km (Azarbaycanda - 445 km, Giircustanda - 245 km va Tiirkiyada - 1070 km)-dir. Azarbaycan neftinin ilk partiyasi Tiirkiyanin A r hq danizi sahilindaki Ceyhan terminahna 2006-ci il may ayinin 28-da 9atmisdir [25 , 19-20; 39]. Bu Azarbaycan neftinin BTC bora kamari vasitasila Turkiya bogazlanndan yan ke9makla dtinya bazarlarma ixrac olunmasimn baslandigini bildirir. BTC bora kamari ila bagh islar digar bir layiha - Baki-Tbilisi-Qrzurum Canubi Qafqaz Bora Kamari ( CQBK) layihasi ila kordinasiya edilmisdir. CQBK-nin uzunlugu 690 km (Azarbaycanda-442 km, Gtirctistanda-248 km)dir. 2004-cti ilin oktyabrmda kamarin tikintisina baslanmisdir [25a, 9]. 2005-ci ilin dekabr ayina qadar CQBK-nin tikinti islarinin 95%-dan 90XU tamamlanmidir. 2006-ci ilin mayinda ilk istismar qazi va hamin ilin dekabrinda isa ilk kommersiya qazi CQBK- verilmisdir [25b, 21]. Qeyd edak ki, Bi-Pi sir kati har 2 layihanin operatorudur. Umumilikda, bora kamarlari zonasinda hayata ke9irilan ilari 3 dovra bolmak olar: I dovrda, 2000-2001-ci illarda zooloq, botanik, ekoloqlar arxeoloqlar qrupu Xazar danizi sahilindaki Sanga9al terminahndan baslayaraq Gtirctistan sarhaddindaki Boytik Kasik stansiyasma qadar Azarbaycan arazinsinda yerla san bora kamari hissasini orta hesabala giinda 10-15 km olmaqla piyada ke9mislar. Bora kamarina aid 44 metrlik zonada btittin arxeoloji abidalarin va elaca da arxeoloji abida olmasi ehtimal olunan yerlar - 90-a qadar saha qeydiyyata almmisdir [23 ; 34 ]; II dovrda, 2002-ci ilda bora kamari zonasinda qalmah olan abidalarin yerlasdiyi arazilarda kafiyyat-nazarat islari aparilmidir. Surflar qazilmi, abidalarin ahata etdiklari sahalar va arxeoloji obyektlarin oyranilmasi U9un lazim olan taxmini xarclar muayyan edilmidir; III dovrda, 2003-cii ilda 2 arxeoloji qrap va 1 sayyar monitorinq qrupu tarafmdan stasionar kompleks islar baslanmisdir. Bela ki, onlar torpagin tist qatimn gottirtilmasi zamam daim itirak etmislar [36]. BTC va layihalari tizra faaliyyat zamam madani irsa aid ola bilacak zararli tasirlari minimuma endirmak va idara etmak maqsadila Otraf Mtihit va Sosial Sahaya Tasirin Qiymatlandirilmasi (9MSSTQ) tadbirlari hayata ke9irilmi va arxeoloji abidalarin idara olunmasi mexanizmi islanib hazirlanmisdir [19, 250-251]. Bu sanadlarin bir ntisxasi elmi-aradirma institutlanna va qeyrihoktimat taskilatlarma da g6ndarilmidir. Bu sanadin hazirlanmasma 2 i l sarf olunmusdur [38]. Bu sanadlar Azarbaycan va Ttirkiya hokumatlari tarafmdan 2002-ci ilin oktyabr ayinda, Gtirctistan hokumati tarafmdan isa noyabr aymda bayanilmis va tasdiq olunmudur [23 ].
s a a a

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

62

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

Bora kamarlari boyunca arxeoloji qazinti islarinda 50-dan cox mtitaxassis, ctimladan, Boytik Britaniya vs ABS-dan olan ekspertlar istirak etmisdir [26; 27]. Azarbaycan arxeoloqlannm gargin va mahsuldar amayi sayasinda bir sira dtinya va regional ahamiyyatli arxeoloji tapintilar askar edilmisdir. Bora kamarlari Azarbaycanin 13 rayonu, ctimladan, Qaradag, Abseron, Haciqabul, Agsu, Ktirdamir, Ucar, Agdas, Yevlax, Goranboy, Samux, Samkir, Tovuz va Agstafa rayonlan arazisindan ke?ir [27; 29]. Bi-Pi Azarbaycan sirkatinin Arxeoloji islar tizra meneceri F i l Midltonun bildirdiyina gora bu sahalardan Qazi-Mahammad, Yevlax, Samkir, Goranboy va Agstafa rayonlan arazisinda yerlasan 9 saha daha boytik maraq dogurmusdur [36; 38 ]. A M E A AEI-nin soba mtidiri Qoqar Qosqarhnin bildirdiyina gora texniki sabalardan bora kamarlarini askar edilmi arxeoloji ahamiyyata malik olan 4 sahadan an ke9irmak mtimktin olmamisdir. Bunlar amkir rayonu arazisinda Zayanrcay 9ayi sahilinda yerlaan nekropol, Samux rayonu arazisinda Qoqar9ay 9ayi sahilinda yerlasan qadim yasayis mantaqasi, Agstafa rayonu arazisinda Qiraq Kasaman kandi yaxinhginda orta asr yasayis mantaqasi va Goranboy rayonu arazisinda Borsunlu kandi yaxinhginda kurqan arxeoloji abidalari olmusdur [ 26; 29; 34 ]. BTC va layihalari tizra isbrin boytik bir hissasi Sanga9al arazisinda apanlmisdir. A M E A AEI-nin elmi i9isi, tarix elmlari namizadi Nacaf Mtiseyiblinin verdiyi malumata gora 2002-ci ilin yanvar-mart aylannda o, digar bir arxeoloq Nadir Hasanovla birga Sanga9al terminahmn yaxinhginda tadqiqat aparmisdir. Bazi yerlarda torpagm 3 mePa qadar darinliya qazilmasma baxmayaraq, gundalik aparilan torpaq tikinti ilari zamam yerin altinda he9 bir arxeo loji abida va maddi madaniyyat qahqlanna rast galinmamisdir [30]. BTC bora kamari Qobustan Dovlat Tarixi-incasanat Qoragunun (QDTlQ) arazisindan da ke9ir. 1966-ci ilda Qobustan M i l l i Qoraq elan olunmu va dovlatin nazaratina ke9misdir. [3, 68-69; 17, 130; 32] 2007-ci ilda YUNESKO-nun Umumdtinya Irs Komitasinin Yeni Zelandiyamn Krist9or9 saharinda ke9irilan 31-ci sessiyasinda QDTIQ-nin Dtinya Madani Irs Siyahisina daxil edilmasi ila bagh yekdillikla qarar qabul olunmudur [29 ]. Bora larinin 900 metrlik hissasi qoragun 400 metrlik darinliyina daxil olur. Bu maqsadla arazisi 26 km olan qoraqdan 900 m saha aynlmisdir. A M E A AEInin amakdaslan ila maslahatlamalardan soma tarixi abidalardan 14 kilometr arahda yerlasan marsrat mtiayyan olunmusdur [26; 33; 38]. Arxeoloqlar bora kamarinin Qobustan qoragu arazisinda ke9an 900 metrlik hissasinda arxeoloji aradirmalar , lakin hartarafli axtanslardan soma har hansi bir tarixi abidanin izina rast galinmamisdir. Qobustan arazisinda aparilan elmi islarda isa A M E A A E I va Bi-Pi sirkatinin ntimayandalarinin da qatildigi 8 nafarlik ekspedisiya qrupu itirak etmisdir [30; 34 ].
a 1 a

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

63

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

A M E A AEI va Bi-Pi-dan verilan malumata gora, Sanga9aldan Yevlaxa qadar olan boru kamari zonasinda ela da mtihtim arxeoloji tapinti askar olunmamisdir [27; 29; 36]. Daha ahamiyyatli tapintilar - eneolit dovrtinun sonuna (b.e.a. IV minilliyin 1-ci yarisina) aid tapintilar Ganca-Qazax zonasinda askar olunmusdur. Umumilikda, orta asrlara qadar boytik bir dovrii ahata edan askar olunmus dafh abidalari, qadim yasayi maskanlari, asasan, Azarbaycamn qarbinda Ktir 9ayinin orta axarmda camlanmisdir [14, 74]. Boru kamarlari zo nasinda eneolit dovriina aid olan an qadim abidalar Tovuz rayonu arazisinda Xocaxan va Agihdara, Agstafa rayonu arazisinda isa I va II Poylu, I va II Boyukkasik yasayis maskanlari va Soyuqbulaq kurqan sahasidir [24, 48-49; 35]. Onu da bildirmak vacibdir ki, bahs olunan zona oztintin Somutapa madaniyyati [2, 32-33] va elaca da Leylatapa madaniyyatina aid edilan 90xsayh eneolit dovrii maskanlari ila mashurdur. Umumilikda, Canubi Qafqazda 150-dan 90X eneolit dovrii yasayis maskani mtiayyan edilmisdir [1, 92-94; 3, 27- 29; 4, 1921; 10, 61-69]. 1980-ci illarda Azarbaycanin Qarabag bolgasinda Agdam rayonu arazisinda Leylatapa yasayi yerinda Ideal Narimanov tarafmdan tadqiqatlar aparildi. i.H.Narimanov mtiayyan etmisdir ki, Leylatapa mansa etibarila Mesopotamiyanin Ubeyd madaniyyatina bagh farqli, mtistaqil bir arxeoloji madaniyyatin - Leylatapa madaniyyati-nin abidasidir. Bela ki, e.a. IV minilliyin I yansmda canubdan - Mesopotamiyadan Ubeyd madaniyyati tayfalari Canubi Qafqaza, xtisusila da Azarbaycan arazisina ko9tib galmisdir [10, 47-48; 10 , 17-18; 13; 22; 22 , 54-55]. B T C va boru kamarlari zonasinda oyranilmis abidalar i9arisinda Xocaxan yasayi maskanindan basqa yuxanda adi 9akilan eneolit dovrii abidalari Leylatapa arxeoloji madaniyyatina aiddir [24, 49-50]. Bu madaniyyata aid edilan abidalar i9arisinda Soyuqbulaq kurqanlarim xtisusila qeyd etmak lazimdir. 2004-cti ilda boru kamarlarinin 432-ci km-liyinda Agstafa rayonu arazisinda Soyuqbulaq kandindan 1 km simal-qarbda 30-dan 90X kurqan qeyda ahnmisdir. Arxeologiyada ahamiyyatli hadisalardan biri btittin Canubi Qafqazda ilk dafa mtisahida olunmu va qeyda ahnmis Soyuqbulaq qabiristanhginda eneolit dovriina aid kurqanalti qabirlarin askar olunmasi va oyranilmasi oldu [14, 74; 13 ; 35]. Soyuqbulaq kurqanlarinin arxeoloji materiallan da Boytik Kasik materiallan ila analogiya taskil edir. Boytik Kasik abidasi isa stibhasiz btittin Qafqazda an parlaq eneolit dovrii abidalarindan biri hesab olunur. 2004-cti ilin avqust ayinda B T C kamari sahasinin tist qatimn texnika vasitasi ila gottirtilmasi marhalasinda Agstafa rayonu arazisinda B T C va marsrutunun 438-ci km-da Bo ytik Kasik qasabasindan 1,5 km sia a a

Azarbaycan Arxeologiyasi 2009

64

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

mal-qarbda Boytik Kasik qadim yasayis maskani askar edilmisdir. Umumilikda, Boytik Kasikda 580 kvadrat metrdan artiq sahada qazintilar sona catdinldi. Bo ytik Kasikda qazintilar zamam 2004-cti i l noyabr ayinda bu abidadan 350 metr sarqda, onunla eyni xarakterli daha bir qadim yasayis maskani askar edildi. Bu na gora da hamin abidalar I va II Boytik Kasik abidasi adlandmlmisdir. Boytik Kasik Leylatapa madaniyyatina aid halalik an genis qazintilar apanlmis yasayis maskanidir. Abidanin timumi sahasi 1,2 hektardir. Arxeoloji qazintilarla mtiay yan edilmisdir ki, I Boyuk Kasik yasayis yeri eneolit dovrtinun son marhalasina aid olub 4 lay dan ibaratdir. Madani tabaqanin maksimum qahnhgi 1,7-1,75 metr olmusdur. I Boytik Kasik yasayis yerinda qazinti sahalarinda alt laylarda gil qablarda korpa usaqlann dam edildiyi 6 qabir askar olunmusdur [5, 7-9, 1215; 13 ]. Boytik Kasik qazintilarina qadar btitovltikda Canubi Qafqazin eneolit dovrii abidalarindan tapilmis metal numunalarinin sayi 40-dan bir qadar artiq idi. Lakin yeni alda edilmis materiallar Canubi Qafqazin eneolit dovriina aid bu gtina qadar alda edilmis metal tapintilarinin sayinin 60-dan yuxari oldugunu soylamaya imkan verir. I Boytik Kasik abidasinin gil qaliblari Canubi Qafqaz da bu qabildan olan an qadim va ilk tapintidir [5, 46-47]. Boytik Kasik Azar baycanda II (Leylatapa yasayi maskanindan soma) va Canubi Qafqazda III (Berilkdebi yasayis maskanindan soma) abidadir. Qeyd edak ki, B T C va kamarlari marsrutunda aparilan arxeoloji qazintilar naticasinda Ganca-Qazax bolgasinda boru kamarlarinin 409-cu km-liyinda Leylatapa madaniyyatina aid I va II Poylu, Agih dara kimi yeni yaayis maskanlari askar olunmusdur. Bunlardan nisbatan geni qazilani II Poyludur. Umumiyyatla, har 3 abidanin material lan Boyuk Kasiyin arxeoloji materiallan ila eyniyyat taskil edir [5, 6, 8; 13; 13 ;24,50;35]. Boru kamarlari zonasinda aparilan qazintilar zamam erkan tunc dovrii Ktir-Araz madaniyyatina aid kurqanlar da askar olunmusdur. B u madaniyyat b.e.a. IV minilliyin ortalarindan III minilliyin son rtibtina qadar olan dovrii aha ta etmisdir [1, 104-105; 4, 32-33; 9, 11-12, 113-114; 15]. Qeyd edak ki, B T C va kamarlari zonasinda askar olunmus kurqanlar bahs olunan dovrtin son marhalasina aiddir. Bunlar Samkircay cayi sahilinda tadqiq olunmus 3 kurqandir. Qazmtilar zamam bu kurqanlardan gil qablar, maisat va bazak asyalan va mtixtalif nov silahlar askar olunmudur. Onlann i9arisinda qizil muncuqlar va tunc gtizgti xtisusila se9ilir [24, 50-51]. BTC va boru kamarlari zonasinda askar olunmus bir sira digar kurqanlan burada tapilmis materiallar kompleksina asasan Orta va Son Tunc dovrlarina aid etmak olar. Bu kurqanlar i9arisinda onlarda askar olunmus maddi manbalarin sayi va mtixtalifliyina gora Ags tafa rayonundaki Hasansu, $amkir rayonundaki amkir9ay haqqinda va yuxanda bahs etdiyimiz Goranboy rayonundaki Borsunlu kurqanlan xtisusi se9ilirlar [14, 74; 21]. Agstafa rayonu arazisinda Hasansu 9ayinin sol sahilinda yerlasan Hasansu kurqaninda aparilan qazintilar naticasinda orta tunc dovriina aid yegana abida askar olunmusdur [35]. 2002-ci ilin oktyabnndan etibaran, marsrut
a a

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

65

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

boyu edilan arazilarda balanilmis arxeoloji tadqiqat islari ar ivasinda ilk asash qazinti Goranboy rayonu arazisinda Borsunlu kandi yaxinh ginda apanlmisdir. B u arazida askar edilmis kurqan b.e.a. II minillik - 1 minil liyin awallarina, daha daqiq desak b.e.a. XIII asra, son tunc dovriina aiddir [23 ; 25 , 44-45; 30 ; 30 ; 34 ; 36; 38 ]. 2003-cu ilin awallarindan baslayaraq, Samkir rayonunda - Zayam cayi yaxinhgmdaki arazida qazinti islari davam etdirilmisdir. Kamarin taxminan 356-ci kilometrliyinda Zayam a y i yaxinh ginda aparilan qazinti naticasinda qadim yasayi maskani tapilmisdir. Samkir rayonunda qadim nekropol (qadim saharlarin kanannda qabiristanhq Agayev.R) da askar olunmusdur [18; 34]. Abidanin arxeoloji ahamiyyati ondan ibaratdir k i , hamin qadim qabiristanhqda taxminan 500 ildan artiq bir miiddatda dafh apanlmisdir. Abida b.e.a. II minilliyin sonu - I minilliyin avvallarina, basqa sozla, son tunc - erkan damir dovruna aiddir. Nekropolun asas xususiyyati buradaki qabirlarin aksariyyatinda skeletin olmamasidir. Orazida askarlanan qabirlar Xocah-Gadabay madaniyyatinin xarakterina uygundur [18; 30 ; 30 ]. Ganca-Qarabag madaniy9 9 a a a b a a 9 a b

yati kimi da taninan bu madaniyyat ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ | ^ ^ ^ ^ ^ | | ^ ^ ^ | isa b.e.a. XIV-VIII asrlara aiddir [2, ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ H ^ ^ ^ ^ ^ H ^ ^ ^ ^ ^ I 191-194; 3, 45-46, 48; 22 , 57-58; 22 , 83-84]. Zayanrcay nekropolunI da bir ne a qabira qirmizi oxra to- ^^^^^^^^ kulmiisdur. mtihtim tapinti ^^^^^^^^^^^^&^^ dulus carxinin askar olunmasi idi. ^ ^ ^ ^ ^ ^ | ^ ^ ^ | ^ Silahlar va amak alatlari metaldan ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ | ^ ^ va asasan da tuncdan hazirlanmisdir ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ illarda A M E A A E I Tovuz rayonu arazisin da yerlasan Tovuz ay nekropolunda 6 l tadqiqat islari aparmisdir. B u nekropol BTC va marsrutunun 378 km-liyinda Tovuz rayonu Olimardanh va Bozalqanli kandlari arasinda yerlasir, Tovuz ay ayindan 350-400 metr arahda 2 qonu yasti tapa iizarindadir. Arxeoloq Q.Qoqarhmn bildirdiyina gora, b.e.a. II minilliyin sonu - I minilliyin awallarina aid edilan Tovuz ay qabiristanhginda 2004-2005-ci illarda 80-dan o x qabir oyranilmis va muxtalif arxeoloji materiallar asjcar olunmusdur [16 ; 18; 21; 28]. Bazi qabirlarda skelet askar olunmamisdir. Lakin dafn etma adati tistiinluk taskil etmisdir. Tovuz ay nekro polunda dafn adatinin mtihtim bir elementi qurbangahlann olmasidir. Burada yalniz saxsi qablar qoyulmusdm. Qabirlarda va qmbangahlarda askar olunmus saxsi qab ntimunalari btittin alamatlarina gora b.e.a. XII-XI asrlara aid edilir [16 ; 20]. Tovuz rayonu arazisinda yerlasan Tovuz ay nekropolunda insamn it ila dafn edilmasi fakti askar olunmudur [35]. Tovuz rayonunda 91imardanli kandi arazisinda B T C asas ixrac bora kamarinin 376-ci km-da Tovuz ay va Osrik ay aylan arasindaki htindtir tabii tapa iizarinda son tunc va erkan damir
a b 9

HHHHHHHHHI
9 9

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

66

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

dovriina aid Gsrikcay yasayis maskani askar edilmisdir. 2004-cti ilin iyul ayi nin 1-17-da aparilan arxeoloji qazmtilar zamam coxlu sayda maddi madaniyyat ntimunalari - das amak alatlari, saxsi mamulatlari va s. tapilmisdir [16]. 2004cti ida B T C boru kamarinin koridoru boyunca apanlmis arxeoloji qazintilar naticasinda Yevlax rayonu arazisinda Narimankand nekropolunda 4 torpaq qabir tadqiq olunmusdur. Qabirlarda muxtalif saxsi mamulatlarla yanasi, coxsayh bazak ayalari da askar olurimusdur. Narimankand nekropolundaki bu bazak asyalanmn yaxin analoqlari biza Minga9evir abidalarindan malumdur. Oyranilmi saxsi mamulatlar va bazak asyalari Narimankand nekropolimun torpaq qabirlarini b.e.a. VIII-VII asrlara aid etmaya imkan verir [11; 21]. Samux rayonunun Seyidlar kandi yaxinhginda yasayis maskani va qabiristanhq askar olun mus va tadqiq edilmisdir. Coxtabaqali yasayi maskaninda son tunc dovrtindan baslayaraq orta asrlara qadar cox boytik bir xronoloji diapozonu ahata edan marhalaya aid coxsayh maddi madaniyyat ntimunalari askar olunmusdur. B.e.a. I minilliyin ortalanna aid edilan qabiristanhqda torpaq qabirlar askar olunmus dur. Qabir inventan i9arisinda halqa formah sirgalar va qizil muncuqlar olmus dur [14, 74]. B T C va boru kamarlari zonasinda askar olunmus Antik dovra (b.e.a. IV- b.e. I l l asrlar) - Qafqaz Albaniyasi dovruna aid 90X sayda yasayis manta qasi va qabiristanhq da oyranilmisdir. Bu abidalar ktip va torpaq qabirlar, 1 adad agac-kasma qabir olmus, Agda, Yevlax, Goranboy va Agstafa rayonlan arazisinda askar edilmisdir [35]. Onlann i9arisinda 90xsayh ktip qabirlari olan Yevlax rayonundaki Yaldili va Agdas rayonundaki Omirarx qabiristanhqlarmi qeyd etmak lazimdir. Umumilikda, B T C neft kamarinin Ktir sahili zonasinda ktip qabirlari olan 6 nekropol askar olunmus va oyranilmisdir [14, 74-75]. Ktip qabirlarin inventan bu ktiplarin i9arisinda, daha iri qablar isa ktiptin atrafinda qoyulmusdur [24, 51-52]. B u tapintilar bir daha stibut edir ki, saxsi qablarda dam adati Qafqaz Albaniyasi dovriinda apanci dafn adatlarindan olmusdur. Bu adat b.e.a. V - I V asrdan baslayaraq Qafqaz Albaniyasinin demak olar ki, btittin arazisinda mtiahida olunur va b.e. II-III asrlarina qadar davam edir [14, 7475]. Boru kamari zonasinda 90X nadir va qiymatli tapmti Agdas rayonu arazi sinda b.e. I-II asrlarina aid olan agac-kasma qabirlarin askar olunmasi va oyranilmasi oldu. Burada zangin qabir inventan askar olunmus va onlarin i9arisinda iizarinda 4 tiztim salximi naxismin hakk olundugu gtimtis kasa qeyd olunmahdir [14, 74-75]. Tarixdan balli oldugu kimi, Qarbi va Simal-Qarbi Azarbaycan da alban tayfalann tapindiqlan bahca din xristian dini olmusdur. B T C va dahlizinda bir ne9a mantaqada erkan xristianhq dovriina aid qabirlar da askar olunub qazilmisdir. Bunlardan an maraqhsi Samkir rayonu arazisinda aparh kandi yaxinhginda askar olunmus Erkan Xristian nekropoludur. Bela ki, qazintilar naticasinda xristian mabadi va bu mabadin i9arisinda va atrafinda xristian qabirlari tapilmisdir [35]. Nekropol erkan orta asrlar dovriinda Azarbaycan arazisinda xristian dafn adatinin formalasmasi prosesini izlamaya imkan verir.

Azarbaycan Arxeologiyasi 2009

67

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

orta asrlar dovriina (b.e. IV-VIII asrlar) aid torpaq qabirlarda awalki d6vrlardan farqli olaraq, maisat ayalanna daha 90X rast galinmisdir. Erkan orta asrlara aid olan torpaq qabirlarin aksariyyati Agstafa rayonu arazisinda tapilmisdir. Bunlar, asasan, qadinlarm qabirlari olmus va bu qabirlarda toxuculuqla bagh 90 sayda asyalar askar edilmisdir [24, 51-52]. 2004-cti ilin sonu va 2005-ci il arzinda dahlizi boyunca aparilmis arxeoloji qazmtilar natica sinda Samux rayonunun Haciahh kandi yaxinhginda orta asrlar dovriina aid edilan yasayis maskani tadqiq edilmisdir. Burada amak alatlari i9arisinda toxuculuq sanatina aid amak alatlarinin 9oxlugu diqqati calb edir. Tadqiq olunmus bu abidani ki9ik kand tipli yasayis maskani hesab etmak olar [12]. Azarbaycan da uzun arzinda iri orta asr (IX-XVIII asrlar) saharlarinda - Baki, Ganca, Samaxi, Beylaqan, Barda, Samkir, Nax9ivan va digar saharlarda aparilan qa zmtilar naticasinda 90X genis elmi malumat alda olunmudur. Lakin bu dovra aid kand tipli yasayi yerlari isa genis miqyash tadqiqat obyekti olmamisdir. Bu baximdan, B T C va zonasinda aparilan qazintilar mahz bu ctir kand tipli yasayis yerlari olan Fahrah, Laki, Haciah, Dasbulaq, Poylu, Qiraq Kasaman va baqa abidalarin oyranilmasina sarait yaratrmdir. Boru kamari zona sinda 10-dan 90X orta asr yasayis maskani tadqiq olunmusdur. Daha ahamiy yatli arxeoloji qazinti islari Samux rayonu arazisinda yerlasan Fahrah va Ags tafa rayonu arazisinda yerlasan Qiraq Kasaman yasayis maskanlarinda apanl misdir [12; 14, 75]. 2004-cti ilin iyun-avqust aylannda Qiraq Kasamanda apanlmi arxeoloji qazmtilar zamam yasi b.e. 900-cti illarina gedib 9ixan orta asr lara aid ilk yasayis maskani akar edilmisdir. Burada ham9inin orta asrlardan sonraki dovra aid qabiristanhq (26 qabir) da askar edilib [25 , 44-45]. Boru ka^ marlari zonasinda aparilan arxeoloji qazintilar naticasinda alda edilmis maddi madaniyyat abidalari, oyranilmis yasayis maskanlari biza Azarbaycanin orta asr kand va sahar ahalisinin tasarrtifat hayatim oyranmaya va mtiqayisa etmaya imkan verir.
a

BTC va layihalari tizra 2004-cti i l arzinda Goranboy rayonunda yerli muzeyin asash tamiri maliyyalasdirilmisdir [25 , 44-45]. 2005-ci i l arzinda BTC va layihalari tizra Madani irs tizra i proqramimn hayata ke9irilmasi davam etdirilmis, daha 27 arxeoloji qazma isi tamamlanmi? va Azarbaycanda gortilmtis bela islarin timumi sayi 40-a 9atdinlmisdir [25 , 30]. 2005-ci ilin sonunda Bi-Pi sirkati A M E A A E i tarafmdan 9aginlmis beynalxalq arxeoloji konfransin ke9irilmasina komak etmisdir. Gtirctistandan, Rusiyadan va Ameria b

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

68

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

ka Birlasmis Statlanndarrdavat olunmu alimlar da daxil olmaqla, 60 nafardan 90X istirak9inm calb edildiyi bu konfrans 3 gun davam etdi. Konfransin ke9irilmasindan bir qadar sonra sirkati orada taqdim edilmis 175 elmi maruzadan ibarat bir kitabm nasrini maliyyalasdirrnisdir [25 , 30]. B T C va layihalarinin bir hissasi kimi, Azarbaycanda indiyadak apanlrm an boyuk ar xeoloji qazma proqrami 2006-ci ilin yanvar ayina qadar basa 9atdmldi [25, 34]. Bi-Pi sirkati BTC va layihalarinin icrasi olaraq boru kamarlari zonasindaki maddi-madani abidalarin qorunmasi U9tin 2 milyon AB dollar vasait ayirmisdir [37]. B T C va boru kamarlarinin Azarbaycan arazisinda yerlasan hissasinda arxeoloji qazintilarin aparilmasi tkpun 100 min AB dolardan 90X vasait aynlmisdir [36]. 2006-ci i l iyun ayimn 12-da Bi-Pi sirkatinda BTC va kamarlari boyunca Azarbaycanda hayata ke9irilan arxeoloji proqramin naticalari barada kiitlavi informasiya vasitalarinin niimayandalarina atrafh malumat verilmisdir [21]. A M E A AEI-nin direktor miiavini N.Museyiblinin sozlarina gora, boru kamarinin 9akilisinda institutun 30-a yaxin amakdasi istirak etmis, 4 arxeoloq isa tikinti texnikasinin isladiyi sahalarda musahidalar aparmisdir. Qazintilar zamam maqsadyonlii akilda he9 bir abidanin mahv edilmadiyini deyan N.Museyibli qeyd edib ki, 41 mantaqada arxeoloji qazmtilar zamam 20 mindan artiq tarixi material iiza 9ixarihb. Umumilikda isa BTC-nin 9akilii zamam aparilan qazinti islari Azarbaycan arxeologiyasi tarixinda an boyuk hadisa sayihr. Miqyasina va iiza 9ixanlan abidalarin nov muxtalifliyina, say ma gora bu qazinti islari yalniz Minga9evir arxeoloji ekspedisiyasimn nati calari ila muqayisa olunur [24, 48-49; 35]. A M E A A E I 2006-ci ilda B T C va boru kamarlarinin Azarbaycandan ke9an marsrutu boyunca askar edilmi maddi madaniyyat asyalari ila alaqadar hesabatlann verilmasi, onlarin qeydiyyatmin apanlmasi va laboratoriya tadqi qat islarinin hayata ke9irilmasina balamidir [25, 34]. A M E A AEI-nin imkanlarimn genilandirilmasi U9iin Bi-Pi-Azarbaycam> irkati va onun tarafdalan 2006-ci ilda arxeoloji tapintilarin miihafiza olunmasi proqramina basladilar. Bu proqram URS Ltd. tarafindan hayata ke9irlmisdir [25 , 51]. Boru kamarlari zonasinda aparilan arxeoloji qazintilar zamam askar olun mus abidalar takca yerli alim va mtitaxassislarin deyil, elaca da bir 90X xarici tadqiqat9ilarin da diqqat va maragina sabab olmusdur. Berlin Memarhq institutu va Fransa Akademiyasmin professorlari A M E A rahbarliyina mtiraciat eda rak A M E A AEI ila bu sahada amakdashq etmak va birga qazintilar aparmaq istadiklarini bildirmilar.[36]. Boru kamarlari boyunca aparilan arxeoloji qazintilarin naticalarinin elan edilmasi sahasinda an bashca addim 2008-ci i l mart ayinin 18-da Bi-Pi sirkatinin B T C va layihalarindaki tarafdalari adindan i9arisaharda yerlasan Biznesin inkiafi Markazinda Azarbaycan-Gurcustan-Turkiya boru kamarlari dahlizi boyunca madani irs proqrammi hayata ke9irmak ti9un dtinyamn an iri muzey kompleksi va tadqiqat taskilati olan ABS-in Smitsonian Institutu ila bob d

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

69

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1


a

ytik qrant sazisi baglamasi oldu [31; 36; 39 ]. Bu proqramin timumi dayari 1 milyon A B S dollarmdan bir qadar artiq va hayata kecirilma mtiddati 2 ildir. U9 asas benefisiar - Qobustan Dovlat Tarixi-incasanat orugu, A M E A Arxeologi ya va Etnoqrafiya institutu va Gtirctistan M i l l i Muzeyi ii^tin nazarda tutulan bu proqramm iki asas maqsadi - ictimai tabligat va bacariqlarrn yaradilmasi kimi maqsadi vardir [29 ]. Belalikla, 2000-2008-ci illarda B T C va layihalari iizra Azarbaycanda hayata ke9irilan tadbirlar naticasinda Azarbaycamn maddi-madani irsi ila bagh abidalarin askar olumnasi va qorunmasi ila bagh boyuk ugurlar alda olundu. 91da olunmus maddi madaniyyat niimunalari bir daha bu regionun zangin va qadim tarixa malik olmasini stibut etdi. Bu Azarbaycamn arxeologiya elmina mtihtim bir tohfadir.
a

DDOBIYYAT 1. Azarbaycan tarixi ( qadimdan - b.e. Ill asr), 7 cildda, I cild. Baki, Elm, 1998. 2. Baxsaliyev V.B. Azarbaycan arxeologiyasi (ali maktab talabalari U9iin darslik), Maslahat9ilar. i.3.Habibbayli, i.M.Haciyev; AzMEA Nax?ivan bolmasi, Naxfivan Dovlat Universiteti, I cild. Baki, Elm, 2007. 3. Goytiov R.B. Azarbaycan arxeologiyasi, Baki, tsiq, 1986. 4. Hiiseynov M.M., ismayilov Q.S., Quliyev N.M. Azarbaycanin arxeoloji abidalari (Qadim da dovrii - orta asrlar), Dars vasaiti, Baki, ADU-nun nasri, 1981. 5. Miiseyibli N . Boytik Kasik eneolit dovrii yasayi maskani, Baki, Nafta-Press, 2007. 6. . . , , , 2003. 7. .. , , Nafta-Press, 2008. 8. .. - ( V1-IV . ..), , , 1987. 8 . ., .. , , , 2001. 9. . // Qafqazin Arxeo logiyasi, Etnoqrafiyasi, Folkloru. Beynalxalq elmi konfransinin materiallan, Baki, NURLAR Nasriyyat-poliqrafiya Markazi, 2005; . // Qafqazin Ar xeologiyasi, Etnoqrafiyasi, Folkloru, Baki, 2005. 10. . -- () - - () 2004-2005 .. // Qafqazin Arxeologiyasi, Etnoqrafiyasi, Folkloru, Baki, 2005. 11. M . , // Qafqazin Arxeologiyasi, Etnoqrafiyasi, Folklor, Baki, 2005.

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009


a

70

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

12 . . // Qafqazin Arxeologiyasi, Etnoqrafiyasi, Folkloru, Baki, 2005. 12. ., . ( , ) // Qafqazin Arxeologiyasi, Etnoqrafiyasi, Folkloru, Baki, 2005.; . // Qafqazin Arxeologiyasi, Etnoqrafiyasi, Folkloru, Baki, 2005. 13. Najafov Sh, Hajili Z. Importance of arcaheological research of necropolis Zeyemchay in studying economic and social structure of Latest Bronze and Early Iron Age in Azerbaijan // Qafqazin Arxeologiyasi, Etnoqrafiyasi, Folkloru, Baki, 2005. 14. Gary Paulson, BTC Pipeline Project and the Preservation of Cultural Heritage, (pages.249-264.) in the book: Art and Cultural Heritage: Law, Policy, and Practice by Barbara T. Hoffman, Published by Cambridge University Press, 2006. Dovri nwtbuat: 15. Yaqubzada M . Azarbaycamn arxeologiya elmins miihtim tohfa// Xalq qazeti, 13 iyun 2006. 16. BP Current Developments by Tamam Bayatly // Azerbaijan International magazine, Winter 2002 (10.4), Pages 88-89. 17. Baku-Tbilisi -Ceyhan Pipeline Boosts Azerbaijani Archeology Excavations on pipeline route yield valuable finds by PhD Nacaf Musabeyli // Visions of Azerbaijan, 2. Summer.-2007.-pp.48-53. Hesabatlar: 18. BP Azarbaycanin 2003-cii il ticiin Davamh inkisaf haqqinda Hesabati, Ernst & Young LLP, London, iyun 2004-cti il. 38 sah. 19*. BP Azarbaycanin 2004-cti il ucun Davamh inkisaf haqqinda Hesabati, Ernst & Young LLP, London, iyun 2005-ci il. 65 sah. 19 . BP Azarbaycanin 2005-ci il iictin Davamh inkisaf haqqinda Hesabati, Ernst & Young LLP, London, Iyun 2006-ci il 65 sah. 19 . BP Azarbaycanin 2006-ci il iictin Davamh Inkisaf haqqinda Hesabati, Ernst & Young LLP, London, iyun 2007-ci il. 69 sah. 19 . BP Azarbaycanin 2007-ci il iictin Davamh inkisaf haqqinda Hesabati, Ernst & Young LLP, London, Iyun 2008-ci il. 69 sah. 19. Canubi Qafqaz Boru Kamarinin Azarbaycan sektorunun milli QHT-lar tarafmdan Auditi, CQBK-nin Azarbaycanin Madani irsinin Qorunmasi sahasinda gotiirduyu ohdaliklarin icrasinin Auditi iizra Arxeoloji, Madani va Tarixi Abidalarin Qorunmasi ici Qrupu-nun Yekun Hesabati. Baki, 2006. 46 sah. Sayta istinadan: http://www.cm.az/upload/other_file/ch_report_az.pdf 20. National NGO Monitoring of Baku-Tbilisi-Ceyhan Pipeline Project Historical, Cultural and Archaeological Heritage Protection Working Group Report, Baku, 2005. 32 pages. Sayta istinadan: http://subsites.bp.com/caspian/BTC/Eng/NGO/Aze/Culmral%20Heritage/btc_arc hen.pdf
b c d

Azarbaycan Arxeologiyasi 2009

71

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

Internet saytlari: 21. "Arxeologiya elmina tohfa". Sayta istinadan: http://azerbaijan.news.az/index.php?Lng=aze&year=2006&Pid=3924 22 . "bp boru kamarlarinin kecdiyi arazilarda madani irsi tablig edir". Sayta istinadan: http://azerbaijan.news.az/index.php?Lng=aze&Pid=22466 22 . "Heydar 81iyev adina Baki-Tbilisi-Ceyhan asas neft ixrac boru kamari faktlar va raqamlarda". Sayta istinadan: http://azerbaijan.news.az/index.php?Lng=aze&year=2006&Pid=4815 22 ."Qobustan dovlat tarixi-badii qorugu Dtinya Madani irs Siyahisina daxil edilmisdir". Sayta istinadan: http://www.azerbaijan-news.az/index.php?Lng=aze&year=2007&Pid=14771 22. "Neft kamari Qobustandaki abidalara zarar vurmayacaq". Sayta istinadan: http://bizimasr.media-az.com/arxiv_2002/avgust/195/sosium.html 23. "BP sirkati madani irsin ictimai tabligi iizra boyiik qrant sazisi imzalayir", 18 Mart 2008. Sayta istinadan: http://www.bp.com/genericarticle.do?categoryld=9006935&contentld=7042510 24. BTC pipeline Environmental and Social impact Assessments (ESIA), Azer baijan, Final ESiA, Executive Summary, December 2002. 28 pages. Sayta istinadan: http://www.ebrd.com/projects/eias/esia_az.pdf 25. H. " " . Sayta istinadan: http://www.irs-az.com/archive/gen/n22/n22_2.htm 26. . " , - - , Smithsonian Institution. Sayta isitinadan: http://regionplus.az/artic/51/socium/s 1 .php
a b c

Azarbaycan Arxeologiyasi 2009

72

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

BAKI-TBILISI-CEYHAN OIL PIPELINE AND BAKI-TBILISIERZURUM GAS PIPELINE PROJECTS AND T H E PRESERVATION OF CULTURAL HERITAGE OF AZERBAIJAN Rasul Aghayev Summary In this article it is told about the archaeological excavations along the planned route of Baku-Tbilisi-Ceyhan (BTC) oil pipeline and Baku-Tbilisi-Erzuram (BTE) gas pipeline, about these projects preserving the cultural heritage of Azerbaijan. The excavations along the planned route of BTC oil pipeline and BTE gas pipeline can be compared with the Mingachevir excavations (1946-1953) in terms of the variety of archaeological material. Excavations were carried out in 2001-2005 in 41 sectors along the pipelines' corridor, which is 44m wide. The work unearthed the remains of hundreds of tombs and ancient settlements from the end of the Copper Age (Chalco lithic or Eneolithic Age, the first half of the 4th millennium ) right up to the Middle Ages inclusive. -- -- , - - () -- (), . , , (1946-1953). , 44, 41 . , 2001-2005 . , , (I . IV . . ) .

Azarbaycan Arxeologiyasi 2009

73

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

AZORBAYCANIN QODIM DOVR MADDI-MODONIYYOT NUMUNOLORINDO A S T R A L ISAROLOR V O T O S V i R L O R Iradd Avsarova (Baki Dovtet Universiteti) Dtinyamn qadim sivilizasiya maskanlarindan biri sayilan Azarbaycanin son tunc va ilk damir dovrii tayfalanmn maddi madaniyyat numunalarinin varasalik baghhgi, asasan, qayaiistti petroqliflarda, saxsi va tunc mamulatlannda, ictimai-siyasi, dini proseslari aks etdiran abidalarda daha cox izlanilir. Dtinya xalqlarimn incasanatinda dini ideoloji, adat va ananalarla bagh olan ornament motivlari va stijetli kompozisiyalar bir-birila mtiayyan oxsarhqlar taskil edir. Bela ki, mifik tasawtirlarin yaranmasi dtinya mifologiyasi tarixinda paleolit dovriina aid edilir. B u marhalanin tasviri incasanati ibtidai insanlann atraf mtihita, tabiat hadisalarina, dini ideoloji baxislanna uygun olub, ilkin icma adat-ananalarinin tasiri altinda yaranmis va sarbast estetik funksiyalardan mahrum olmusdur. Mezolit dovrundan balayaraq qrafik simvolizm oz ilkin xarakterini itirmaya baslamis va daha sarbast obrazh tasviri incasanat formalari meydana galmisdir. Bu proses arxeoloji abidalarda mifik baslangicin zaiflamasi ila alaqadar izlanilir. Tunc dovrundan baslayaraq isa tasviri incasanat asas informasiya manbayi kimi inkisaf edir va bu dovrdan etibaran tasviri incasanatda detallasdmlmis mi fik standartlar yaramr. Bu dovrtin ilk marhalalari ti9tin sada handasi motivli naxislar, simvolik isaralar, mifik, dini mazmunlu kompozisiyalar va sama cisimlarini aks etdiran elementlar daxildir. Son tunc va ilk damir dovrii tasviri inca sanat ntimunalari iizarinda astral isara va astral mifik stijetlara ay, gtinas, ulduz tasvirlarina 90X tasadtif olunur. Bazan bu dovrtin incasanat ntimunalari iizarinda xeyir va sar qtiwalari, elaca da mifik gtic, qtiwat, hokmranhq simvollan heyvan tasvirlari saklinda aks olunur. B u tasvirlar oztinda asasan kosmik elementlari - gtinas, ay, ulduz, yer tiztintin sathi va s. birlasdirir. Kosmik alamla bagh naxislar meiraqh semantik mazmun kasb edir. Azar baycanin son tunc va ilk damir dovrii badii mamulatlari iizarinda doldurucu elementlar kimi 90xbucaqh (alti, yeddi va s.) ulduz tasvirlarina, gtinas, ay va s. isaralara da rast galinir. Altibucaqh ulduz bir 90X xalqlann miflarina gozallik, azadhq, nigah, mahabbat, marhamat, dtinya va insan badaninin formasi - iki al, iki ayaq, ba va badani simvollasdiran isaralar kimi daxildir. AlPbucaqh ulduz tasviri ham da oztinda timumi bir btitovltiyti (6-1) simvollasdirir [12, s.l, 273]. Gtinas isaralari Azarbaycan tayfalanmn badii tunc mamulatlari iizarinda dairavi, spiral, takar modelina banzar va 9arxi-falak (svastika) nisam saklinda tasvir olunmusdur. Bela tasvirlara, asasan, qayalar [3], mohtirlar [17, s.70], gil

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

74

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

qablar [2], tunc asyalar [18. sak. 11. 24] iizarinda rast galinir. B.B.Piotrovskinin fikrinca, bu isaralar qadim dovrlarda Canubi Qafqazda gtinasi simvollasdirmisdir [15, 90-94]. V.Manxartdin X I X asr mif maktabinin ntimayandalari astroloji (solyar) cizgili qahramanlar olan miflari da gtinas miflari adlandirmislar [9]. Solyar cizgilar deyanda mifik qahraman olan gtinain cizgilari, alamatlari nazarda tutulur. Daha boytik manada solyar miliar astral miflara aid edilir. Gtinas ramzi olan spiralvari isaralari tasvir etmakla qadim tayfalar gtinasin abadi harakatini vermisjar. Carxi-falak (svastika) nisani da gtinas ramzidir. Bu isaralarda gtinas qanadh tasvir olunur. Carxi-falak rasmi Azarbaycanda, btitovltikda Qafqazda (tunc dovriinda), elaca da skiflar arasinda 90X genis yayilmi bir isaradir. Azar baycanin bu dovra aid Santapa, Babadarvis mabadlarinin divarlarinda va orada tapilmis gil pentaderlarin iizarinda yalniz svastika iarasi verilmisdir [1, 106107]. Abidadan tapilan ocaq qurgusu va gtina allahi - Mitramn btisttina asaslanan D.A.Axundov Baba-Darvis yasayis yerindan akar olunan bu mabadin od va gtina allahi - Mitra mabadi oldugunu ehtimal etmidir [8, 173-174]. Demali, tunc dovrii tayfalanmn ideoloji dtinyagortislarinda gtinas va gtinas ramzi asas yer tutmusdur. Bela naxislara - 9arxi-falak deyilmasinda da 90X boytik sartilik vardir. Handasi ornamentlarin dordltik simmetriya oxuna malik olanlarinin hamismda svastikaya banzar element gormak olar. Masalan: mohiirlarin iizarinda tasvir olunan 9arxi-falak nisani bir-birina ke9arak, mtiayyan bir sahani ahata etmakla 6z sabitliyini itirsa da, manasim dayismir. Carx-falak mifik va dini sistemlarda an 90X yayilmis simvollardan biri olmaqla yanasi, dtinya xalqlan madaniyyatlarinin bir 9 0 simvolikasinda mtihtim yerlardan birini tutur. C,arxi-falak qadim dtinya mifologiyasinda insan va antropomorf btitlarin modeli kimi 91x1s edir [12, s. 1, 336]. Onun antropomorf markazi va insanm a9ilmi qollarla xa9 sakilli olmasi hamia folklorda (tapmaca), mifik va dini sahnalarda gostarilir. Bununla da 9arxi-falak ruhi baxilan modelladirir ki, bu da ruhun dogulmasi va onun allaha, abadiyyata yonalmasidir. Carxi-falak dtinya mifoloji sisteminda yuxan paleolit dovriinda yaramb, isigi va alia9iqhgi oztinda simvolladinr [13, s. 2, 420]. Azarbaycanin tunc dovrii qabir abidalarinda mtisahida olunan tizari 9arxifalak tasvirli maddi- madaniyyat ntimunalari 90X gtiman ki, qabirlara abadiyyat simvolu kimi qoyulmusdur. Gortintir, qadim Azarbaycanda 9arxi-falak hayat, abadiyyat va nasilartimi balangicmi simvollasdirmis, ataparastlikla alaqadar olaraq isa iki agac hissasinin birlasmasindan ahnan atasi xarakteriza etmisdir. Azarbaycanda 9arxi-falak iaralarina son tunc va ilk damir dovrii qayaiistti tasvirlarinda [4, 15, sak. 49; 11, 44, 53], keramika [14, 91-99], metal mamulat lari iizarinda [18], memarhq abidalarinda daha 90X [16, 173] rast galinir. Aparilan tadqiqatlara asaslanaraq, bela naticaya galmak olur ki, 9arxi-falak (svastika) isarasi qadim Azarbaycan tayfalari ti9tin xarakterik olan simvollar dan biri sayila bilar.

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

75

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

Q.Ohmadovun fikrinca, svastika iarasi harakatda olan insanin'sxematik tasviri, qanadsiz carxi-falak isarasi isa harakatda olan insanin faaliyyatinin dayanmasini, onun sonunu va oltimtinti ifada edir [4, s.23]. Qanadsiz carxi-falak isarasi qadim mifik va dini gortislarla alaqadar olan abidalarda daha cox yayilan simvollardandir. Bu iara markaz va markazdan 9ixan asas istiqamat ideyasim, isiq va ztilmatin birlasmasini simvollasdinr. Bazan bu iara insan va antropomorf allahlann modeli kimi 91x1s edir. insanin yana a9ilmis allarinin 9arxi falak saklinda olmasi folklor, mifoloji va dini sistemlarda tasdiq olunur. Bununla yanasi, hamin bu isara ruhi aspekti modellasdirir: allaha, abadiyyata yonalma, ruhun badandan 9ixmasi va s. aks etdirir [13, s. 2, 12]. Canubi Qafqaz arazisinda 9arxi-falak niamnin an qadim ntimunasi Nax9ivanda e.a. I l l minilliyin awallarina aid I Kultapa abidasindan malumdur [7, 133]. Carxi-falak nisani dunyamn aksar olkalarinda muxtalif dovrlara aid abidalarda tasadiif olunur. Umumiyyatla, gtinas tasvirlari bir 9 0 X xalqlann mifoloji sisteminda e.a. X V I - X V asrlara aid olub, On Asiyada da eyni mana dasimis va giinas allahi kimi 91x1s etmisdir [13, s. 2, 46]. Hala tunc dovriinda Azarbaycan arazisinda yasamis tayfalann gtinasa, aya sitayis etmalarini Santapa, Babadarvis yasayis yerlarindan askar edilan mabadlar, ocaq qurgulan va divarlardaki 9arxi-falak tasvirli naxislar, Xanlar va Ganca9ay rayonundaki kurqandan alda olunmus gil qablar, elaca da badii tunc mamulatlari va s. maddi madaniyyat abidalari uzarindaki gtinas tasvirlari stibut edir. Mifik tasawurlara gora, takar akilli gtinas simvollan badii tartibath mamulatlar iizarinda gunas va simsak sakili kimi 91x1s edir [13, s. 2, 462]. Azarbaycan arazisinda askar olunan maddi madaniyyat ntimunalari tizarinda qanadsiz 9arxi-falak formah isaralara da tasaduf olunur. N.O.Mtiseyibli qanadsiz 9arxi-falak iarasinin dord anlayisi ila bagh tasakkul tapdigini guman edir, maldarhq va akin9ilikla magul olan qadim insanlann dord fasil yaranmasimn asasim taskil edan dord iinsur - od, hava, su, torpaq va dunyamn dord tarafi va s. ila bagh tasvirlarin naticasi kimi baxir. O.A. Habibullayev qanadsiz 9arxi-falak iarasini ilin dord fasli ila baglayir [7, 248]. Bizca, odun qtiwasina inam, onun tamizlayici xususiyyatlari ila bagh yaranmidir. Ciinki canh tabiati va insan hayatini isiqsiz, istisiz, odsuz tasawiir etmak mumktin deyil. Gtinas bir ilahi qtiwa kimi ibtidai insanin hayatma daxil olmus va qadim insanlar odun sirlarini izah eda bilmadiklari ti9tin ona ali, ilahi qtiwa kimi etiqad etmislar. Qanadsiz 9arxi-falak tipli isaralara e.a. II-I minilliklara aid tunc va keramika mamulati iizarinda [7, sak. 29], qaya tasvirlarinda [16. sak. 22] va Alban dovrii memarhq abidalarinda rast galinir [8; 135]. Qadim Azarbaycan (ttirk) mifologiyasina gora, mifik obraz olan Oguz damn soktilmasini va saharin a9ilmasim tamsil edir. Oguzun isiq va tia ila alaqadar olan qizla evlanmasindan dogulan usaqlarm adlari Gtin, A y va Ulduzdur [47, 263].

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

76

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

Gortindtiyti kimi, carxi- falak nisammn meydana galmasi va semantikasi haqqinda elmi adabiyyatda muxtalif fikirlar movcuddur. Dolanlar kandindan tapilan asma maral fiquranun, Naxcivandan alda olunan su qabimn iizarinda bes va alti gtisali ulduzvari isara tasviri vardir. Bu da yaqin ki, sama cismlarina sitayisla bagh tasvir olunmusdur [3, 65]. Planetlardan Yer ktirasinda daha yaxsi mtisahida edilan ay qadim mifologiyada Roma geca iigmin ilahasi kimi verilir [13, s. 2, 78]. Ay cox qadimlardan baslayaraq, Azarbaycan tayfalan arasinda miiqaddas sayilmis va ayi aks etdiran simvolik isaralar bir cox maddi- madaniyyat ntimu nalari iizarinda tasvir olunmudur. Takar sakilli gtinas iaralarina va ay tasvir larina Azarbaycan arazisinda olan Qobustan (Yazihtapa 14 -li das), Gamiqa ya petroqliflarinda, keramika mamulatlari iizarinda da rast galinir [5, s.28; [11, s.34]. Qobustan va Gamiqaya petroqliflarindaki aypara tasvirli isaralar Azar baycamn qadim sakinlarinin aya olan inamlari haqqinda malumat veran an qadim maddi manbalar hesab oluna bilar [5, s.27]. Qadim tayfalann dunyagortislarinda ay geca isigi va kisi baslangicmin tacasstimti kimi da arh edilir. 9ski uygurlann tafakkurlarinda Oguzun anasi Ay qagan, atasi isa okuzdtir. Umumiyyatla, ay tasvirlari Gancacay vadisinda qadim dini etiqadla alaqa dar olan 58 -li tikinti qahgi iizarinda va basqa maddi madaniyyat ntimunalari iizarinda da qeyda ahnmisdir. Ayla bagh miflar va inamlar btittin dtinya xalqlannin, ctimladan, qadim Azarbaycan (ttirk) tayfalanmn dini-ideoloji baxislannda an genis yayilmis inamlardan biri sayila bilar [10]. A y hal-hazirda da ttirk xalqlanmn dini dtinyagortislarinda miiqaddas sayilan planetlardan biridir. Gortindtiyti kimi, Azarbaycanin son tunc va ilk damir dovrii maddi mada niyyat ntimunalarinin dekor motivlari tasadtifi olmayib, qadim tayfalann asrlar boyu inkiaf etmis badii zovqtina, dini-ideoloji baxislanna mtivafiq yaranmis va somaki tarixi marhalalarda hayat tarzinin va rifahin ytiksalisi ila daha da in kisaf edarak yeni va maraqh sanat asarlarinin yaranmasina sabab olmusdm. ODBBiYYAT 1. 91iyev V.H. Baba-Darvisda son tunc va ilk damir dovrii yasayis yerlari. A M M , VIII c, Baki, Elm, 1976, s.104-130. 2. Oliyev V.H. Azarbaycanin tunc dovriiniin boyah qablar madaniyyati. Baki, Elm, 1977. 3. Oliyev V.H. Gamiqaya abidalari. Baki, Azarbaycan dovlat nasriyyati, 1992, 32 sak. 4. Mahmudova V. Azarbaycanin ilk oturaq akinci-maldar tayfalanmn qabr abida lari. Baki. Elm, 2003. 5. Miiseyibli N.O. Qobustan va Gamiqaya petroqliflarinda isara va damgalar. // Azarbaycan Arxeologiyasi va Etnoqrafiyasi. Azarbaycan Milli Elmlar Akademi yasi. Arxeologiya va Etnoqrafiya institutu. Bakt, 2003, 1, s. 20-31. 6. Seyidov M . Azarbaycanin mifik tafakkiirtiniin qaynaqlan. Baki, Yazici, 1983.

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

77

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

7. 8. 9. 10.

11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18.

O.A. . : , 1982. .. . : 1986. .. . - (XVIII- X X .) , , 1969. .. . // . . , . , . 1977, 2, . 84-93. .. . . , , 1973. . . T.I, ., , 1991. . . ., ., , 1991. OAK 1903 .; ., 1906, 7 , 406. .. . , - . ... , 1949. .. XVI-X . .. . . . . . . . , , , 1974. .. -. // , 4 , 1960, . 68-75. Wolfram Nagel. Eva Strommehger. Kalakent. Frucisenzeitliche grabfunde aus dem transkavkasischen Gebul von Kirovabad (Jelizavetpol). Berlin 192 p. 78 taf., (Berliner Beitrage Kur vor und Fruhgeschichte; 4) 1985.

ABOUT SOME ASTRAL SIGNS OF MATERIAL C U L T U R E OF T H E BRONZE A G E OF AZERBAIJAN Irada Avsharova Summary On the samples ceramics, bronze materials, rock carvings one can retrace very close relationship between cultures of ancient tribes existing on the territory of Azerbaijan, one of the ancient centers of civilization. Some motives and ornaments observed on the samples of material culture concerning to the spiritual life, custom and traditions are similar to those of existing in the world art. The origin of detailed mythic standards as a main information source in the beginning of Bronze Age. The descriptions of sun on the examples of decorative art were expressed in the form circle, spiral, wheel and fylfot. The image of the moon and the sun in the form of wheel can be observed on the rock carvings of Gobustan and Gemiqaya, on the temples of Saritapa and Babadarvish, as well as numerous, of ceramic production of Bronze Age.

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

78

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

We came to the conclusion that the fylfot and solar sings are one of the characteristic features in decorative art of ancient Azerbaijani tribes of Bronze Age.

, , , , . , , , . . , , . , . , .

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

79

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

Tablo I. Yazihtapa (das 14)

Azarbaycan Arxeologiyasi 2009

80

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

Tablo III. 1-2- tunc (Gadabay)

Tablo IV. 1- Tunc qab (Gadabay); 2-3-Tunc disklar (Xanlar); 4- pasta disk (Gadabay); 5-6tunc pilaklar (Xanlar); 7- Tunc duyma (Gadabay); 8-11- tunc asmalar (Xanlar, Mingacevir, Gadabay).

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

83

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

DOLIDAGIN QODIM Q A Y A U S T U TOSVIRLORi Qudrat Ismayilzada (Baki Dovlat Universiteti) Qadim maddi madaniyyat abidalarinin maraqh va elmi dayarli hissasini petroqliflar - qayaiistti tasvirlar taskil edir. Ayn-ayn daslar va qayalar, magara divarlan iizarinda hakk olunmus, cizilmis va ya rangla 9akilmis bela tasvirlara yer kurasinin bir 9 0 X yerlarinda rast galinmisdir (1). Insan hayata goz a9digi gtindan atrafdaki hadisalara maraq gostarmaya, yer va goytin sonsuz sirlarini oyranmaya cahd gostarmidir. Lakin o, bununla kifayatlanmamis, gordtiklarini, esitdiklarini, ke9irdiyi hiss va hayacam aks etdirmaya 9ahsmi, ibtidai fmja, das. va metal alatlarla sart qayalar iizarinda oz ilk salnamasini yazmisdir. Tadqiqatlarla mtiayyanlasdirilmisdir ki, qayaiistii tasvirlarin, elaca da magara rasmlarinin ilk ntimunalari buzlasma dovrtintin sonlarinda - qadim das dovriinda meydana 9ixmisdir. Tanmmis rus sovet arxeoloquA.P.Okladnikovun fikrinca, tasviri incasanatin yasim bununla hesablamaq lazimdir (2). ibtidai tasviri incasanatin an maraqh ntimunalarindan olan qayaiistti tasvirlarin ilk tadqiqi X I X asrdan baslanmisdir. 1868-ci ilda havaskar arxeoloq M.Savtuola tarafmdan ispaniyamn simahnda yerlaan Altamir magarasinda qeyri-adi qadim tasvirlarin akar edilmasi dtinya elminda asl fovqal hadisa olmusdu. Bir qadar soma - 1895-ci ilda Fransadaki Lya Mut magarasinda da ibtidai insanlara aid oxar tasvirlar tapilmisdi. 1901-ci ilda Fransa alimi A m i Breyl Vezer vadisindaki De-Kombrel magarasinda mamont, bizon, maral, ayi rasmlarina rast galmisdi. Umumiyyatla, burada 300-a qadar qadim rasm tiza 9ixarilmisdi. Maraqh cahat ondan ibaratdir ki, rasmlar i9arisinda insan tasvirla-

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

84

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

ri da olmusdu. Hamin il arxeoloq Pestroni tarafmdan bu magaranin yaxinhgindaki Fond de Qom magarasinda btitov bir qadim sakil qalereyasi askara cixanlmidi. Iiza 9ixanlan tasvirlar icarisinda 40 vahsi at, 23 mamont va 17 maral rasmi olmusdu. Eyni vaxtda Fransa arxeoloqlari E.Kartalyan va A m i Breyl A l tamir magarasinda yeni axtarislara baslamis va burada bir sira alava rasmlari uza 5ixarmisdilar (3). Somaki illarin tadqiqatlan naticasinda bela qadim incasanat ntimunalari dunyamn baqa yerlarinda da tapilmisdir. Lakin onlann yalmz ctizi bir hissasi tabii ranglarla, aksariyyati isa doyma va cizma tisulu ila icra olunmusdur. Misilsiz qadim sanat ntimunalari kimi dayarlandirilan qayaiistti tasvirlar Azarbaycan arazisinda da genis yayilmisdir. Abseronda, Qobustanda, Nax9ivan va Kalbacarin ytiksak daghq bolgalarinda va digar yerlarda qadim qayaiistti tasvirlarin 90X zangin ntimunalari tiza 9ixarilmisdir (4). Qobustanda (Boytikdas, Ki9ikda, Cingirdag va Yazihtapada) qayaiistti rasmlar ilk dafa 1939-1940-ci illarda askara 9ixanlmidi. Onlann elmi asash tadqiqi 1947-ci ilda baslemmidi. Tadqiqat ilarina Azarbaycamn gorkamli arxeoloqu i.M.Cafarzada rahbarlik etmisdi (5). Somaki illarda Qobustan tasvirlari C.N.Riistamov va F.M.Muradovanin adlan ila baghdir (6). Hal-hazirda Qobustan tadqiqatlanna M . N . Faracova ba9ihq edir. Btittin bu tadqiqatlar naticasinda Qobustanda tist paleolitdan tutmus orta asrlaradak boytik bir dovra aid minlarla qayaiistti tasvirlar qeyda ahnmisdir. Qayaiistti tasvirlarin maraqh bir qrupu Q.M.Aslanov tarafmdan Abseron yanmadasmda a9ilmisdir. Genis arxeoloji axtanslarda yanmadanin ayn-ayn yerlarinda tunc dovrtinun son marhalasina aid mtixtalif stijetli tasvirlarla yanasi, yasayi yerlarinin qahqlan va mtixtalif formah qabir abidalari tiza 9ixanlmis va oyranilmisdir (8). Ke9an asrin 60-70-ci illarinda Azarbaycanda qadim qayaiistti rasmlarin

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

85

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

ytiksak daghq bolgalarda da movcud olmasi mtiayyanlasdirilmidir.-Naxcivan arazisindaki Gamiqaya adh yerda V.H.91iyev tarafmdan askara 9ixarilan va oyranilan qadim qayatistti tasvirlar bu qabildandir (9). Yeri galmiskan, diqqata 9atdirmaq lazimdir ki, son illarda Gamiqayamn zangin tasvirlarina onlarca yazilar, maqala va kitablar hasr olunmusdur (10). Azarbaycan arazisinda qadim qayaiistti tasvirlarin yayildigi yerlardan biri da Kalbacar bolgasidir. Buradaki tasvirlarin ilk elmi qeydiyyati otan asrin 60-ci illarinin ikinci yansi, oyranilmasi isa 70-ci illarla baghdir. Somaki illarda bu rada vaxtasin axtarislar apanlmis va bolganin ayn-ayn yerlarinda, elaca da qonsu La9in bolgasinin bitisik torpaqlannda qadim qayatistti tasvirlarin camlasdiyi 90xlu qadim tasvirlar askar edilmisdir. Ayn-ayrihqda Pari9inqih, Ayi9inqih, Yazyurdu, Sarimsaq-dag, Zalxagoltin, Qaragoltin sahillarinda va s. yerlarda bir sira qadim qayatistti tasvirlar qeyda ahnmisdir (11). Qsasan ytiksak daghq zonadan ibarat olan va Tartar9ayin yuxan axarlanni tutan Kalbacar bolgasinin miiasir landsafti geoloji cahatdan dordtincti dovrtin vulkan lavalanndan yaranmisdir. Milyon otdukca, ayn-ayn yerlarda lava orttiyti tabiat qtiwalarina maruz qalaraq par9alanmis va genis sahalari tutan 9inqilhqlar amala gatirmisdir. Qadim qayatistti tasvirlar hamin 9inqilhqlardaki mohkam bazalt dalara hakk olunmusdur. Kalbacar qayatistti tasvirlari har seydan awal movzu rangarangliyi, orijinal stijetlari va badii dayari ila diqqati calb edirlar. Bu yerlarin qadim sakinlari ibtidai das alatlardan istifada etmakla, mohkam qayalar iizarinda maisat va tasantifat sahnalarini, mtixtalif vahsi heyvanlan tasvir edan gozal rasmlar 9aka bilmislar. Optica bu rasmlar ki9ik hacmlidir. Nisbatan boytik olan rasmin uzunlugu 30-35 sm-dir. Ohamiyyatlidir ki, bu rasmlarin mtiayyan bir qismi qa dim akin9ilik maguliyyatini aks etdirir. Ayn-ayn daslar iizarinda oktizlara qosulmus ibtidai xisla yerin umlanmasi, taxihn bi9ilmasi va doytilmasi kimi sah-

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

86

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

1, ciyninds toxa tutmus adamlar vs s. sahnalar verilmisdir. Umumiyyatla, bela stijetli maraqh sahnalar 90xdur. Bazi daslar iizarinda isa an qadim naqliyyat vasitalarini gostaran rasmlar qeyda ahnmisdir. Bunlar ikitakarli araba rasmlaridir. Buradan bela naticaya galmak olar k i , rasmlarin 9akildiyi dovr Azar baycan arazisinda artiq qosqu quwasina asaslanan xis akin9iliyi va takarli naqliyyat vasitalari movcud olmudu. Cox giiman ki, bu qadim rasmlar 9akildiyi dovrdan iri buynuzlu ev heyvanlanmn qosqu qiiwasi kimi manimsanilmasi ge nis yayilmis va ibtidai xis akin9iliyinin, ilk naqliyyat vasitalarinin meydana 9ixmasina zamin yaratmisdi. Ela bu zamin asasinda taxil doytimtinda ilk dafa olaraq, ibtidai das vallardan da istifada olunmaga baslanmisdi. Yeni tapilmis qayatistti rasmlar i9arisinda qadim ov9uluga aid sahnalar da az deyildir. Bunlarm boytik bir qisminda ox va kamanla dag ke9ilarinin va marallarin ovlanmasi tasvir edilmisdir. Rasmlarin diqqati calb edan basqa bir hissasini vahsi va yirtici heyvan tasvirlari taskil edir. Bunlarin i9arisinda maral, dag ke9isi, canavar, babir kimi heyvanlann tasvirlari daha 90xdur. Bir sira das lar iizarinda yirtici heyvanlar tarafmdan dag ke9ilarinin taqib olunmasi va ov lanmasi sahnalari hakk olunmusdur. Bu cur tasvirlarda vahsi heyvanlarin btittin fardi xtisusiyyatlari oz aksini tapa bilmisdir. Kalbacar arazisinda - Dalidagda nasli 90xdan kasilmi? babir tasvirlari bu cahatdan xtisusila . Onlann yigcam, lakin olduqca canh tasviri verilmisdir. Bela rasmlardan aydm olur ki, bu yerlarin qadim sakinlari atrafinda yasayan yirtici heyvanlarin btittin xtisusiyyatlarina, vardislarina yaxsi balad olmusdular. Stibhasiz, bu har seydan awal on lann ov9uluq masjuliyyatindan irali galmisdi. Kalbacar rasmlarinda ibtidai dovrlarin dini tasawtir, marasim va etiqadlanna aid maraqh sahnalara rast galinmigdir. Ayn-ayn daslar tizarindaki kisilar tarafmdan icra edilan ktitlavi raqs sahnalari, ramzi oktiz tasvirlari, mticanad isaralar va s. qeyd etdiklarimiza ayani ntimunalardir. Bela rasmlar vaxtila bu arazida yasamis qadim tayfalann dini tasawtirlarinin movcud dov rtin ictimai mtinasibatlari va asas tasarrtifat sahalarila bagh oldugunu gostarir. Cox gii man ki, hamin dovrda tayfa icmalann da patriarxal mtinasibatlarin boytik roluna uygun kisiya etiqad genis yer tutmusdur. Osas dini marasimlar da bilavasita bu etiqadla alaqadar ke9irilmisdi. Eyni zamanda, bu yerlarin qadim ahalisi arasinda miiqaddas od va ocaq, mahsuldarhq ramzi hesab edilan mtiqaddas oktiz etiqadi da movcud olmusdu. Olbatta, yasayis tarzinin mtirakkabliyi saraitinda Kalbacarin qadim sakinlarinin dini

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

87

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

tasawtir va etiqadlan takca gostardiklarimizla mahdudlasa bilmazdi. 1 buna gora da onlar ayn-ayn tabiat qtiwalarina, sama cisimlarina da sitayis etmis va bir cox hallarda bela sitayis ntimunalarini daslara hakk etmaya cahsmisdilar. Kalbacarin ytiksak daghq zonasinda tapilmis qadim qayatistti tasvirlarin tarixi va badii ahamiyyati b6ytikdtir. Lakin bu tasvirlar takca tarixcilar va sanatstinaslar ti9tin yox, basqa elm sahalarinin mtitaxassislari paleontoloqlar, geoloqlar, botaniklar, zooloqlar, torpaqtinaslar ti9tin da qiymatlidir, zangin tadqiqat manbayidir. Ilk tadqiqatlarla artiq bu qadim tasvirlarin nisbi yasi mtiayyanlasdirilmisdir. Oyranilmisdir ki, bu tasvirlarin boytik hissasi tunc dovrtinun baslangicinda - eramizdan awal IV minillikda 9akilmisdir. E.a. HI-I minilliklarda - tunc dovrtinun somaki marhalalarinda burada daha mtirakkab kompazisiyali lovhalar yaradilmisdir. Ohamiyyatli cahatlardan biri da ondan ibaratdir ki, tadqiqatlar zamam ilk dafa olaraq, Azarbaycanin bela ytiksak daghq bolgasinda e.a. IV-III minilliklara aid qadim yasayi yerinin qahqlan da zahira 9ixanlmidir. Yasayis yeri istisu qasabasinin yaxinhginda, Tartar9ayin sol sahilinda yerlasmisdir. Qarb tarafdan Tartar9aya toktilan Mammadhasan 9ayi ila ahata olunmusdur. Umumi likda, yasayis yerinin tutdugu yer ti9bucaq formah genis bir sahadan ibaratdir. Har iki 9ayin darin va sildinmh yatagi bu qadim yasayis yeri U9tin tabii muda fia saddi rolunu oynamis va onu ahmnaz qalaya 9evirmisdir. Arxeoloji axtanslar zamam bu yasayis yerinin arazisinda diametri 20 metrdan artiq olan dairavi formah mohtasam tikinti qahgi da tiza 9ixanlmisdir. Onun xarici divarlan iri 6l9tilti qaya par9alan va 9ay daslan ila hortilmtisdtir. Bu divarlann qahnhgi 2 metra 9atir. Tikinti oz mohtasamliyina gora bir nov siklop tikintisini xatirladir. Otrafindaki boytik das toplanna asasan ehtimal etmak olar ki, bu tikintinin

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

88

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

divarlari btittinlukls cay vs qaya parfalanndan insa edilmi vs daslar bir-birins gil kiitlssils bsrkidilmisdi. Tsdqiqat zamani tikintinin strafinda nisbstsn ki9ik olculii basqa tikinti qahqlannin olmasi da aydinlasdmlmisdir. Bunlar da dairsvi sskildsdir. Lakin yuxarida tssvir etdiyimiz mohtsssm tikintidsn fsrqli olaraq, bunlarin divarlari yalniz bir sira daslardan diizulmiis vs timumi sahslsri 9 0 X ki9ikdir. Onlarin diametri 4 metrdsn artiq deyildir. Qeyd etmsk lazimdir ki, dairsvi tikintilsr ilk tunc dovrtinds istsr Csnubi Qafqazda, istsrss ds qsdim Ssrq olkslsrinds geni yayilmis tikinti numunssidir. Azsrbaycan srazisinds dairsvi tikinti qaliqlari ilk dsfs Nax9ivan yaxinhgindaki Kultsps abidssinds askar edilmisdir (12). Burada onlarin sn qsdim ntimunslsri e.s. VI-IV minilliklsrs aiddir (13). Somalar bels tikinti qahqlan Qa zax rayonu srazisindski Somutsps, Toyrstsps, Qimrcay vs Kondslsn9ay vadisindski Qarakopsktsps, Gtinsstsps kimi qsdim yasayis yerlsrinds (14), M i l Qarabag, Mugan diizlsrindski abidslsrds ds zahirs 9ixanlmisdir (15). Bu binalann tikintisinds vaxtils muxtslif insaat materiallanndan istifads olunmusdur. Okssr hallarda onlarin biinovrs hissssi dasdan, divarlari iss 9iy ksrpicdsn vs ya mohrsdsn tikilmisdi. Vaxti bels tikintilsrin ksrpiclsrdsn horiilmiis gtimbsz sskilli ortiiyii olmudu. Ki9ik 0I9UIU bels binalardan hsmin dovrds bir qayda olaraq, yaayis U9iin istifads edilmisdi. Lakin maraqh cshst ondan ibarstdir ki, he9 bir yerds Kslbscsrds yeni askar edilmi tikinti qsdsr mohtsssm divarh tikintiys rast gslinmsmisdir. Gtiman etmsk mumkiindtir ki, bu tikinti qudrstli bir tayfa ittifaqina msxsus ictimai bina olmusdur. Omin-amanhq dovrunds burada tayfanin dini vs ictimai msrasimlsri ke9irilmis, tshluks zamani iss ahmnaz istehkama 9evrilmisdi. Onu da gostsrmsliyik ki, bu tikintinin strafinda apanlmis kssfiyyat qazin tisi zamani da maraqh elmi dslillsr slds edilmidir. Buradan tapilan maddi ma daniyyat ntimunslsri e.s. I l l minilliya aid gil qab par9alan, muxtslif daslardan duzsldilmis smsk alstlsri, dsn dalan, oraq dislsri vs bi9aqlarla tsmsil olun musdur. Silah ntimunslsri ki9ik 6l9tilti ox ucluqlanndan ibarstdir. Bunlar K s l bscsr daglarinda genis yataqlan olan dsvsgozti damdan hazirlanmisdir. Qab qinqlannin 90XU qeyd etdiyimiz minillikds yerli skin9i-maldar tayfa lann msisstinds, tsssrrtifatmda islsdilmis cilah ktipslsrs, camlara, xeyrslsrs, ssrniclsrs, qazan vs nehrslsrs, iri 6l9iilu ktiplsrs aiddir. Indiys qsdsr

Azarbaycan Arxeologiyasi 2009

89

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

beb qablara vs yaxud onlann qinqlanna yalniz dagstsyi vs dtizsn srazilsrdski qsdim yasayis yerlsrinds tssadiif olunmusdu. Yiikssk daghq zonada da dulusculugun yiiksslisi, dulus mshsullan istehsahnin genislsndirilmssi, stibhssiz, ilk tunc dovrunds skincilik vs maldarhgin timumi inkisafindan irsli gslmis, bilavasits mtihtim tsssrrtifat sahslsrinin tslsbatini odsmsys yonsldilmidi. Mshz bu dovrds ilk dsfs olaraq, stid9tiltik tsssrrtifati ils slaqsdar nehrslsr vs stizgsclsr kimi gil qablar meydana 9ixmisdi. Yeni askar edilsn qsdim yasayis yeri vs oradan tapilan maddi msdsniyyst ntimunslsri ds qayatistti rssmlsr kimi boytik elmi shsmiyyst kssb edir. Btittin bunlar timumilikds, qsdim tunc dovrtinds yasamis skin9i-maldar tayfalann iqtisadi vs ictimai hsyatma dair yeni qiymstli tarixi msnbslsrdir. Bu yeni arxeoloji dslillsr ssasinda mslum olmusdur ki, e.s. IV-III minilliklsrds - tunc dovrtinun baslangicinda Azsrbaycan srazisinds mshsuldar qtiwslsrin inkisafinda shsmiyystli dsyiikliklsr smsls gslmisdi. Mshz bu dovrds skin9ilik vs maldarhq tsssrrtifatinin stirstli inkisafi istsr-istsmsz genis vs zsngin otlaqlara malik bu yerlsrds daimi yaayis mssksnlsrinin sahnmasina ssbsb olmusdu. Xirda buynuzlu mal-qaraya ssaslanan maldarhq tsssntifatimn yiiksslisi ictimai mtinasibstlsrds ds boytik dsyisikliklsr yaratmisdi. Maldarhgin inkisafi ils izafi mshsullann miqdan artmis, ayn-ayn tayfalann, tayfa ba9ilannm vs syanlanmn slinds boytik ssrvstlsr csmlsnmisdi. Maddi ssrvstlsrin 9oxalmasi iss oz novbssinds tayfalar arasinda toqqusmalann artmasma ssbsb olmus, bu toqqusmalara qarst9i mahiyyst verilmisdi. Bels bir ssraitds qsdim yasayis yerlsrinds mohtssm divarh qalalar insa edilmsys balamlmisdi. Kslbscsrds tapilmis qsdim tikinti mshz bunun syani ntimunssidir. Ilk tsdqiqatlarla Kslbscsr rayonu srazisinds xalqimizin uzaq ke9misins aid qsdim vs zsngin ms dsniyyst izlsri tapilmisdir. Tssssiif ki, hal-hazirda bu yerlsrin dtismsn tapdagi altinda olmasi misilsiz maddi msdsniyyst abidslsrimizi bizdsn uzaq salmisdir. Lakin sminik ki, minilliklsrs sins gsrmis bu abidslsr tarixin bu sinagindan da 9ixacaq, yukssk msdsni miraslanmizin sbsdi ntimuns lsri kimi yenidsn yasayacaqdir. 9D3BIYYAT 1. .. . , 1987 2. .. . , 1972, . 5-6

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

90

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

3.

4.

5. 6.

7.

8. 9.

10.

11. 12.

13. 14.

.. - . // . , 1990; Yena onun. - . // . , 1996; Yena onun. . // . , 2005 Cafarzada i . M . Qobustan qayalarmda tasvirlar. // Azarbaycan tarixi muzeyinin asarlari. Baki, 1957; Yena onun. // . , 1965; Yena onun. , , 1973 Muradova F.M. Qobustan tunc dovriinda, Baki, 1979; .., .. , , 1986 .. - // . ., , 2005; Yena onun. . // . , 2005; Yena onun. . , 2007 .., . - . , . VTTI, , 1973; .. . , . VIII, , 1976 .. // . ., 148, , 1976; Yena onun. , , 1985 Seyidov A.Q. Gamiqaya (toponimlar, qadim yollan). Baki, 2003; Baxsaliyev V.B. Gamiqaya tasvirlarinin poetikasi. Baki, 2002; Miiseyibli N.V. Gamiqaya rasmlari. Baki, 2002 .. . // . , 1977, 7; Yena onun. Azarbaycanin yeni Qobustam. // Elm va hayat. Baki, 1977, 5; Yena onun. . // 1985 ., , 1987 Habibullayev .. Kiiltapada arxeoloji qazintilar. Baki, 1959, s. 32-37 .. 1963 . // . , 1965, . 4647; Riistamov C.N. Toyratapada kasfiyyat qazintisi. // A M M , VI c, Baki, 1965 Ismayilzada Q.S. Qurucay va Kondalancay vadisinda qadim madaniyyat izlari. Baki, 1981, s. 19-20 .. - . , 1987, . 84-94; Mahmudov F.R. Olikomaktapasinda arxeoloji qazintilarin ilkin yekunlari. // Azarbaycanda da dovrii va eneo lit. Baki, 1984, s. 53-64

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

91

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

T H E ANCIENT ROCK PAINTINGS OF DELIDAGH Qudrat Ismayilzadeh Summary Azerbaijan territory is abundant with ancient rock art, which they are primitave art monuments. The part of that rock art is situated in Delidagh - Kalbajar height. Researching territory is related with economic life and farmer-cattle-breeder tribes of Bronze Age. They widely reflect the abundant fauna of Azerbaijan mountain height territory. The rock art inscriptions are date back IV-I millenium B.C.

, . - . - . . , , IV-I . ..

Azarbaycan Arxeologiyasi 2009

92

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

Azarbaycan Arxeologiyasi 2009

93

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

( , ) , , . (1). , : -. . - . V - V I . .. , . , , . - , , , . : , (. 1, 1-4). . : 8 14 , 4 8 , 8 10 . . 18, 135 , 8 (. 1,5). (). , . , .. 19 (2). . ( ) , -, . , . . 15,5 , 19 , 8 , 9 (. 2, 1). . . , (

Azarbaycan Arxeologiyasi 2009

94

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

). 14,5 , 9 , 7,2 (. 2, 2). 1982 . , . , ( 84,5 ), (. 3). , , . (12x11 ) (8x8 ) , , . . . , . , . , . . , . , . ( 55 ) , . , . , , .., , (3). , . 2 ; 7 2 (4). , - (5). , , II, (6). , - , , , (7). . . (8).

Azarbaycan Arxeologiyasi 2009

95

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

.. - (9). .. .. , , (10). , (, ) (11). , , ; . , , () . - , , . , , , (. ). , . . , . , . . , . . , - , .. (12). , . .. (13). , , . .., (14). .. . (30x30 ). , , , . . 4x4 , , , , (15). - , , , , , , , .

Azarbaycan Arxeologiyasi 2009

96

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

, , . , ( ), ( ) ( ) . , . , , . 1. . - . , . III, , 1965, . 85. 2. .. V-VIII . . , 1985. 3. .. . . , 14, - , 1950, . 115. 4. .., .. . , 1985, 1, . 202. 5. , . 207. 6. , . 208. 7. , . 208. 8. Ghirman R. Recherehes archeologiqh es et historiques sur les Kouchans. Berlin, 1946, MDAFA, XII La Caire, p. 8. 9. .. -. , . 2, , 1979, . 127, . 45. 10. .., .. . , . 127, 209. 11. , . 210. 12. .. . . , 1977, . 78-79. 13. .. . , 1983, . 7-118. 14. .. , . . , 1974, 7, . 65-66. 15. .. . . . , 1985, . 522.

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

97

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

OD AYINIIL3 BAGLI TAPINTILAR Yusup Yakubov Xiilasa Taqdim olunan maqalada Orta Asiya arazisindan tapilmis mtiayyan maddi madaniyyat numunalarinin tahlili verilmisdir. Malumdur ki, qadim dovrlarda Iran yaylasinda elaca da, qonsu ayalatlardan, ctimladan, Tacikistan arazisinda od ayini genis yayilmis va bununla bagh ayn-ayn yerlarda od mabadlari tikilmis, miiqaddas odu saxlamaq iictin xiisusi sacdagahlar dtizaldilmisdi. Elmi va badii adabiyyatda savdagahlar macmarlar adi ila taninmisdir. Arxeoloji qazintilar zamani Tacikistanin ayn-ayn abidalarindan macmarlarin maraqh ntimunalari tapilmisdir. Onlarin hazirlanmasi tictin gil va metaldan istifada olunmusdur. Olda olan macmarlarin 90XU asl manada badii sanat asarlari hesab oluna bilar.

T H E FINDINGS RELATED TO CULT OF FIRE

Yusup Yakubov
Summary The article' is dedicated to fire rite materials found from Central Asia. Generally, such findings are not so many. These materials are obvious with the name "majmor"- the ancient Iran word. The author researches same samples of material culture found in the Central Asia. As it known, in ancient times, the cult of fire was widely spread on Iranian platean as well as on neighboring territories including Tajikistan. Many fire temples and special altar for sacred fire worship were built. In scientific literature and belleslittres those altars were known as majmars. During archaeological excavations led in Tajikistan interesting samples of majmars have been found. For making of majmars were used clay and metal. The found majmars are real work of art.

Azarbaycan Arxeologiyasi 2009

99

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

100

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

101

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

- ( ) ( ) III . .. IV ... - . . (1,2). - , . I-III .. .. . (4). , , , , , , - - . . . , , . (I-VII . ..) , , , , . . 129 : 77 52 . . 35 . , , . . . . , . . , , . . . .

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

102

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

He . 42 . , . . . , . . . , , . , : 1) ; 2) . , , . , . , : , - . .. - . .. , , , , . 2 : . , , . . , (8). P . M . . . , . (6).

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

103

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: I

, , , . - . - . (8). , , , , . , - . , , . , . , . ( ), (3). , . (7). . , . , . (10). , . ( ), ( ) . . .. , (5,11). , , -

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

104

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

, . ( ) , (5). , , - , . .. , .. - (9). P . M . - (12). , . - , , , , . , - . , . : 1. .. - / . , 1971 2. .., .. -- . / , .2, , 1976 3. . , .. 1938 .//, 4, , 1962 4. .. . // , 1955, 60 5. .. // , 2007, 1 6. P.M. // . , , 1984 7. .. // , 2007, 1

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

105

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

.. // , , 2007, 3 9. .. ( - ), . , , 2008 10. -, , -. - www.darial-online.ru 11. .. - : , ( I . .. - II ...)- . , .1. , 1992 12. Qasimova R.M. Azarbaycan xalqinin etnogenezi paleoantropoloji va antropoloji (somatoloji) materiallar asasinda, Baki, 1997

8.

SARMAT-ALANLAR AZ3RBAYCANDA (antropoloji materiallar asasinda) Dmitri Kirigenko Xulasa Bu maqala sarmat-alanlann Azarbaycanda olmasini antropoloji materiallar asasinda oyranilmasina hasr olunmusdur. Antropoloji gostaricilar arxeoloji va yazih manbalarin sarmat-alanlar haqqinda qeyd etdiyini bir daha tasdiq edirlar.

SARMAT- ALANS IN AZERBAIJAN (on the ground of anthropological materials) Dmitriy Kirichenko Summary The author on the ground of anthropological materials reviews the history of Sarmat- Alans in Azerbaijan. He notes that the anthropological activities also prove the information about Sarmat-Alans that have been found in archaeological and written sources.

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

106

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

1. (). 1 . 187,3 188,8 180,5 134,1 8. 135,4 133,4 135,1 139,1 136 17. 8:1 71,9 74 71,8 9. 98,9 96,8 96,7 72,1 45. 71,7 74,1 48. 131,7 131,5 132,5 54,5 48:45. 54,4 56,2 42,9 42,6 51 . 42,6 34,4 52. 33,1 34,5 52:51 . 80,8 77,8 80,7 54,2 53,7 54,5 55. 25,1 25,4 54. 25,3 54:55. 46,3 46,7 47,1 134,3 77.- 134,3 135,6 123,5 - 124,9 122,6 30,4 30,9 75(1). 32,3 2.

1 . 8. 17. 8:1 9. 45. 48. 48:45. 51 . 52. 52:51 . 55. 54. 54:55. 77.- - 75(1).

179,9 133,1 130,3 74,2 93,9 67,6 125,1 55 41,3 33,2 80,8 50,8 24,3 47,3 136,8 124,7 26,9

177,5 129,7 134,1 73,3 94,8 69,4 126,1 55,1 41,3 34,8 83,8 51,8 24,9 48,1 135,8 125,2 25,8

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

107

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

A Z O R B A Y C A N I N O R T A OSR S i K K O L O R I N D O T U R K KOLMOLORI VO SIMVOLLARI Qanin Pirquliyeva (AMEA-mn Arxeologiya va Etnoqrafiya institutu) Orta asrlarin tarixinda Sarq intibahi dovrii dedikda digar olkalarla yanasi, ham da Azarbaycanin XI-XII yiizilliklarinda bas veran gticlti iqtisadi, madani inkisafi nazarda tutulur. Oslinda, renessans mafhumuna aid edilan butun alamatlarin ilk ruseymlari olkamizda artiq feodal dovlatlarinin yaranmasi zamani formalasmaga baslamidi. Salcuq ttirk dovlatinin yaranmasi, onun vacib strateji sarhadinda yerlasan Azarbaycanda bas veran yeniliklar bu inkisafin an ytiksak haddinin daqiq barometr gostaricisi idi. Memarhga, adabiyyata va madaniyyatin digar sahalarina bas vurmadan sikka va sikka zarbi isinda bas veran inqilabi yeniliklarla bu dovrtin xtisusiyyatlarina nazar yetirdikda bir cox gortinmamis hadisalari izlayirik. Dunyamn bir cox tamnmis mtitafakkir alimlari hala kecan asrda elmi arasdirmalannda Sarqin intibahi prosesinin yaranmasinda ttirk xalqlarimn istirakini va tasirini danilmaz fakt olaraq vurgulamislar. Taassuf edirik ki, elmda qabul edilan bu fikra numizmatlarimiz qosulmamis va ya yalmz faktlan gostararak izahindan yan ke^mislar. istisna kimi, kecmis Sovet makamnda Orta Asiyanin sikka materiallan ila zaman-zaman masgul olan alimlardan Y.DavidoviQ, E.Rtveladze, A.Musakayeva, E.Zeymal, B.Kocnevin va digarlarinin adlanni cakmak olar. Bu alimlarin siralannda oz soyadimizi gostarmayimiz bir qadar tavazokarhqdan uzaq olsa da, har halda Daskand Dovlat Universitetinin mazunu olaraq, vaxtila mudafia etdiyim, Qarbi Iran va Azarbaycanda Teymurun pullan haqqindaki diplom iinda man da ilk dafa aradirdigim sikkalarin iizarinda ttirk, monqol sozlarinin olmasini qeyd edarak, mtiayyan mtilahizalarimi cap etdirmisdim (1). Zaman ke9dikca sikkalar iizarinda olan ttirk sozlarina, ayn-ayn obrazlara qayitmis va elmi adabiyyatda mtiayyan fikirlarim vardir. Giiman ediram ki, 20 ildan soma bela dayarli malumatlan Azarbaycan oxucularina fatdirmagin zamani galib 9atmisdir. Arasdirmalarimiza gora, ilk dafa Eldanizlar dovlatinda sikka niimunalarinin tizarinda ttirk sozti olan Atabak arab alifbasi ila Samsaddin Eldaniz va Sultan Arslanin hakimiyyati zamaninda zarb edilmisdi. Mahammad Cahan Pahlavanm admdan zarb olunan dirhamlarla Atabak soztina boytik, uca manasini kasb edan al-azam, arab sozti artmlmidi. Bu kalamlann iizarinda ov9uluqla bagh olan yayilmis Kaman obrazi gostarilmidi. Oksar hallarda bela sikkalarin aks tarafinda, yani reversinda satirlararasi 2 va ya 3 disli nizayabanzar silah novuntin aksi olurdu. B u cur iizarinda ttirk sozti, Atabak va ttirklarin doyuskanlik masguliyyatini oztinda aks etdiran silah novlari zarb edilan mis dirhamlar btittin ttirk dovlatlarinin arazisinda

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

108

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

tamhuquqlu tadavtil vasitasi kimi dovriyyada istifada olunmusdu. Xiisusi qeyd etmak lazimdir ki, Eldanizlar dovlatinin sikka isinda istifada olunan digar silah numunalarinin obrazlan - qihnc, ox, tiyali kasici alat va s. Salcuqlann 6z pullarinda da geni yayilmisdi, amma 2-3 disli silah ntimunalari yalniz Eldanizlara aiddir. Bu gostarilan elementlar arab xilafatinin movcudlugu zamamnda xiisusi yeniliklar silsilasina aid olaraq tiirklara aiddir. Qeyd edilan pullar yalmz daxili bazarda deyil, dtinya ticarat alaqalarinda da istifada olundugu ti9tin onlar ham oz adlari ila, ham da tiirkiin pulu kimi tammrdi. Bu zaman Azarbaycamn pul dovriyyasi va sikka zarbi isinda II miihiim hadisa fenomen, gtimtis bohraninda olkamizin 6z sikkalari ila istirak etmasidir. Bela ki, Azarbaycanin zarbxanalarimn gumtis sikkalari, asasan, Avropa olkalarina 90X dayarli amtaa kimi dasinir. B u sababdan da Skandinaviya olkalarinin, Rusiyanm arazisinda apari lan mtiayyan qazintilar zamani orada tonlarla akar edilan gtimtis pullar i9arisinda Saddadilarin, Sacilarin, Salarilarin, Rawadilarin, Sirvansahlann, erkan Atabaylarin sikkalarina oz arazimizdan daha 90X rast galinir. Bu dovlaflar Azarbaycan ttirk dovlatlari idi, demali xarici adabiyyatda da onlarin sikkalari yalniz ttirklarin sikkalari kimi qabul edilir. Sikka materiallanna asasan intibahin XIII asrin I yansinda sona yetmasi fikirlari ttirk elementlari baximindan mtiayyan fasilalara ugrasa da, sona yetmir. Azarbaycamn tarixinda Atabay hokmdan Qzbakdan soma monqollann II ytirtistina qadar bu is dayandinlmisdir. Monqollar tarafmdan yaradilan yeni dovlatlarda sikka zarbi isi barpa edilir. Maraqhdir ki, 1231-ci ildan balayaraq Azar baycamn zarbxanalarindan dovriyyaya buraxilan gtimtis dirhamlarda va mis pullarda artiq turk-uygur alifbasmda yeni soz birlasmalarindan istifada olunur. Monqollardan vassal asihhginda olan irvansahlar dovlati da yeni ele mentlari, simvollan oz sikkalarinda zarb etmaya balayirlar. ctimladan, irvansah II Ahsitamn hakimiyyati illarinda iizarinda kaan- xaqan- xan soztindan, monqollara aid olan 2 va 3 dili silah novtintin basqa formasindan, yani bir-birina aks istiqamatda aqtili vaziyyatda tasvir olunan xiisusi tamga obrazini zarb etmilar. Bundan baqa, mahz Salcuqlardan baslanan, Htilakilar tara fmdan davam etdirilan, gostarilan anana sikkalarda mtikammal bir saviyyaya 9atir. Bu ayn-ayn canhlardan - insan, heyvan obrazlannin islama zidd olmasina baxmayaraq, zarbinin hayata ke9irilmasi faktlaridir. 3gar insan obrazlari, asasan, hokmdarlann siluet portretlari idisa, heyvanlar sirasinda quslar, babir, sir, dovsan, at, it obrazlari tisttinltik taskil edir. Bela maraqh sikkalardan biri haqqinda numizmat-alim, professor M.e.Seyfaddini malumat vermisdir. Bela ki, Moskvanin Tarix Muzeyinda saxlanilan (inv.515954) Tabrizda 689 h.ilinda (1290-ci il) Arqun xamn adindan zarb olunmus dirhamin iizarinda qanadlarim geni a9mis va bai iizarinda gtina obrazi olan bir sikka nominah haqqinda yazan mtiallif bu cur heyvan motivli obrazlari ttirklarin, monqollann 12 illik taqvimi ila uygunlasdinr (2). Bizim mis sikkalar tizarinda apardigimiz arasdirma-

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

109

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

lara gora, bu cur obrazlar taqvimdan daha cox, har saharin oz faunasina, florasina, ham da simvoluna uygun olaraq gostarilmisdi (4). 1298-ci ildan etibaran Azarbaycanda zarb edilan sikkalar iizarinda Qazan xamn admdan zarb edilan sikkalar iizarindaki malumatlar uygur alifbasi va uygur dilinda hazirlanaraq dovriyyaya buraxihrdi. Bela maraqh sikkalardan biri indiki Gtirctistanda yerlasan Ahalsixda zarb edilmisdi. Bu sikkanin iiz tarafinda - aversinda Qazan-Mahmud xamn adi arab dilinda, reversinda kalmalar isa uygur dilinda, Tanqriuin ku9undur Qazanu deletkuluk sen - gticti ila Qazan zarb etdirib kimi tarctima olunur. Belalikla, nainki yazih va sifahi manbalarda, ham da numizmatik materiallarda Tanqn-qadim ttirk sozti olaraq goylarin mohtaam oglu va ya 1lah, Ulu Yaradan manasinda gostarilir va sikka zarbi isinin da yalniz onun rizasi va komayi ila hayata ke9irilmasi vurgulanir. Demali, Qazan xan Islami ham ozti, ham da Azarbaycanda maskunlasan hamvatanlari -monqollar qabul etsalar da, ttirktin ilk Allahi olan Tanriya sitayislarini dovlatin asas atributu olan sikkalarda saxlamisdir. Bununla da ttirk mansali olmaqlanni he9 nayin xatrina, hatta dovlat quruculuguna Tanqriun ku9ukdur, yani tannmn gtictiyla ifadasi monqol hokmdarlarinin admdan qabul edilan btittin farmanlarda asas birinci soz kimi qeyd olunmusdur. Canubi Qafqazin A l i Monqol Xaqanhginin tarkibinda oldugu zaman (1239-1256) burada zarb olunan bazi pullarin iizarinda kaan al-adil-yani adalatli xaqan ifadalari ila barabar uluq monqol ulus bek sozlari da zarb olunurdu. Bu dovrtin sikka zarbi isi ila masgul olan Azarbaycan alimlari M.9.Seyfaddini va 9.Racablinin fikirlarina gora boytik monqol ulusu kimi tarctima olunan ifadani pullarda monqollann sarkardasi olan va bir miiddat hakimiyyati idara edan Turakina xatun zarb etdirmidi (2; 3). Monqol hakimiyyatinin bu illarinda bela ifada ham da iizarinda ayn-ayn doytis va ov sahnalari olan sikka larda da zarb edilmisdi. M.9.Seyfaddininin malumatlanna gora, Bakida 642 h. ilinda (1244-45-ci illarda) zarb edilan dirhamin iizarinda sola istiqamatlanmis, alinda kaman va ox olan ath va oxun atilma istiqamatinda qa9an it obrazh maraqh ov sahnasi zarb edilmisdi. Athnin basi tizarinda uygur dilinda yuxanda qeyd edilan ifada gostarilmisdir. Bu ctir sikkalar Gtirctistan arazisindan da askar edilmisdi. Belalikla, aydin olur ki, Turakina xatunun idara9iliyi zamani -xaqan sozti deyil, boytik monqol ulusu kimi ifada sikkalarda zarb edilirdi. Ttirk-monqol mansali Teymur va Teymurilarin sikka zarbi isinda ttirk sozlarindan daha 90X istifada etmislar. Xiisusi olaraq, qeyd etmak lazimdir ki, 9mir Teymurun hayata ke9irdiyi pul islahatindan soma dovriyyaya buraxilan gumtis tanga va mirilarin tizarinda ktitlavi olaraq bir 90X dovlat ahamiyyatli malumatlar-yani hakimiyyatin nominal olaraq kimin admdan idara olunmasi arab alifbasi ila ttirk dilinda zarb edilirdi.

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

110

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

Umumiyyatla, tanga va miri adlanan yiiksak ayarh gumtis sikkalar Sarq olkalarinin tarixinda yenilik idi. Bu pullar btittin numizmatik parametrlara, yani 9akisina, ol9tilarina, ayanna, ikonoqrafiyasina, malumat genisliyina gora se9ilirdilar. B u sababdan da onlar erkan Safavilara qadar dovriyyada qalmislar. Bu pullar dtinya miqyasinda da tanmdigma gora Sarqi Avropa slavyanlannda, ctimladan, Rusiyada bu gtina qadar btittin pul vahidlari tanga-denqa, denqu kimi yanmsemantik sakilda leksikologiyaya daxildir. Belalikla, Omir Teymur saghgmda zarb etdirdiyi btittin sikkalarin tizarinda oztinti adlandmr. Buna sabab onun oztinti Cingiz xamn qohumu va varisi hesab etmasidir. Digar bir fakt, oz admdan sikka zarb etdirmak htiququnun olmamasini qabul edarak, btittin pullarm Sultan Mahmud xanin admdan 9mir Teymur ktirakanin soztiyla ctimlasindan istifada etmasi idi. Qeyd et mak lazimdir ki, Omir Teymur hakimiyyatinin ilk illarinda sikkalarda akmanu - ozbak sozti olan -"soztimtizdan" ifadasini zarb etdirirdi. Azarbaycamn isgah prosesinda onun har ti9 ytirtisjari zamani isa bu ifada dayisilarak s6ztimtizdan kimi zarb edilir. Omir Teymurun Kasam isgal etdikdan soma sikka larda, Sultan Mahmud xan yarhgindan amir Teymur ktirakanin (qurqanin) soztiyla kimi ctimlalarla pulun kima aid oldugunu gostarmisdi. Omir Teymurun sikkalarin tizarinda zarb olunan 3 dairadan ibarat olan xtisusi simvol-tamga kimi qabul edilmalidir. Bu simvol elmda ke9an asrin sonlanna qadar bazak elementi kimi qabul edilirdi. Bizim 90X ciddi arasdirmalanmiza gora malum olmusdur ki, asasan, orta 9akisi 6 qrama qadar olan gtimtis tangalarin aversinda zarb edilan bu dairalar mtitlaq element olaraq ctirbactir formalarda zarb edilirdi. B u simvol ttirklarin sitayis etdiklari doytiskan ruh ram zi olan qurd obrazinin lakonik bas formasi olaraq 2 goz va burun hissasini aks etdirir. Qeyd etmak lazimdir ki, ttirk dilinda kimi oxunan soz qurqan kimi d9 qabul edilir. Omir Teymur Qurqan ifadasinda bu soz Qurd xan kimi basa dtistiltir. Orab alifbasi ila zarb olunan qurqan soztinda ayn harfmin gostarilmasi bu sozti daha 90X II variantda oxumaga asas verir. Yazih manbalarda Omir Teymurun btittin hayati boy asas stiarimn gtic adalatdadir olmasi, qurdun ttirklarin sitayis etdiklari birinci va asas obyekt olmasi, demali adalatli qurd olan 0mir Teymuru xan kimi qabul etmak olar. Bizdan awal gorkamli arxeoloq-alim M.E.Masson sikkalar tizarindaki bu 3 dairanin yerlasma quruluuna gora oktiz basinin simvolu kimi izah etmidi. Omir Teymurun oltimtindan soma onun varislari 90X vaxt yeni sikkalar zarb etdirmadan dovriyyada olan pul nominallannm tizarinda oz adlari gostari lan ki9ik mohtirlar vurduraraq istifada edirdi. Bela pullardan Omir Teymurun oglu Sahrux sultamn sikkalarinin tizarindaki, Sahrux Bahadur kalamlan olan nominallan gostarmak olar. Bahadur - qahraman sozti ttirk mansali bir titul olaraq ilk dafa monqol hokmdari -Said tarafmdan malum tarixi hadisalardan soma istifada olunmusdur.

Azerbaycan Arxeologiyasi

111

2009

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

Salcuqlardan baslayaraq xilafatinin tarkibina daxil olan' olkabrin zarbxanalannda tiirk xalqimn hayat tarzi, dini dtinya gortisbri, kokbri, tabiat tas virlari va ayn-ayn sozbri sikka zarbi isinda oz aksini tapir. Monqollar tarafmdan yaradilan dovbtbrda bu isbra xiisusi diqqat yetirilir va daha genis arealda ctirbaciir rangaranglikb qabul edilir. Bu isa erkan orta asrbrdan baslayaraq Sarq intibahi dovrii da daxil olmaqla, uzun yiizilliklar tiirk xalqlanmn bayraqlanmn, madaniyyatinin tasiri, ttirk dilinin dovlat dili statusuna qadar yiiksalmasi faktorunun ham da pul va pul isinda oz aksini tapmasim subuta yetirir. ODDBIYYAT 1. 91iyeva Q.6. Qarbi Iran va Azarbaycan saharlarinda 8mir Teymurun zarb etdirdiyi sikkalarin kataloquna dair materiallar - "Ozbakistamn numizmatikasi" maqalalar macmuasi. Daskand, 1990 (ras dilinda). 2. Seyfaddini .. XTV asr Elxanilarin sikkalari. Baki, 1968 (rus dilinda). 3. Racabli .. Azarbaycan numizmatikasi. Baki, 1997 ( rus dilinda). 4. Pirquliyeva Q.O. Azarbaycanin mis pullan. Baki, 2007 (rus dilinda).

TURKIC WORDS AND SYMBOLS ON MEDIEVAL COINS OF AZERBAIJAN Qanira Pirquliyeva Summary The article is dedicated to the monetary face value with Turkic element and words of some Azerbaijani states. Since the Seljuk Empire coins content individual elements that were characteristic for Turkish warriors. With the lapse of time the whole legends in Arabic graphics have been minted on coins. Thereby, based on the currency becomes obvious influence of Turkic language on the formation and development of such a phenomenal process called the "Eastern renaissance".

, . , , , -

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

112

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

, . , , .

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

113

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

A B O U T T H E R E S U L T S O F T H E FIRST JOINT A Z E R B A I J A N K O R E A N E X P E D I T I O N IN G A B A L A Babayev Ilyas , Jabiyev Gafar , Yi Seon-Bok , Kim Jongil , Kwon Ohyoung , Seong Jeongyong , Yi Giseoung , Abbasova Elmira , Najafova Irada
4 s 6 7 8 1 2 3

Introduction Since 2005, the Institute of Archaeology and Ethnography of A N A S by the financial support and organization of S E B A (Seoul-Baku) Azerbaijan-Korean Cultural Exchange Association has been resuming the archaeological researches in Gabala suspended since 1990. The S E B A Association put forward a suggestion to form the first joint Azerbaijan-Korean expedition; and thus achieved the comprehensive study of the Azerbaijan history, scientific exchange between the countries and scholars through applying modern equipments brought from Korea. Consequently, in June-July 2009 ten Korean specialists took part in the excavations in Gabala. The expedition, whose chief was Babayev I., corresponding member of A N A S , carried out excavations together with 13 Azerbaijani specialists: in one antique city territory (under the leadership of the corresponding member of A N A S Babayev I.) and two city territories belonging to the medieval period: in Gala (under the leadership of Dr of History Jabiyev G.) and in Selbir (under the leadership of Dr.Prof. Y i Seon-Bok, Seoul National University). Antique territory Antique Gabala, situated near Chukhur-Gabala village, was familiar to the outstanding Roman encyclopedist-scholar Pliny the Elder in the first century A.D. as "the main city of Albania", i.e. the capital of it and was noted in his "NaPiral History" (Plin.H.N. VI.29). It was proved by the expeditions held in here beginning from the 19 century that city life in this territory had already existed since the IV century B.C.
th

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

The Institute of Archaeology and Ethnography of ANAS The Institute of Archaeology and Ethnography of ANAS Dept. of Archaeology and Art History, Seoul National University Dept. of Archaeology and Art History, Seoul National University Dept. of Korean History, Hanshin University Dept. of Archaeology and Art History, Choongbuk National University University Museum, Hanshin University The Institute of Archaeology and Ethnography of ANAS The Institute of History of ANAS/SEB A Association

Azarbaycan Arxeologiyasi 2009

114

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

During the excavations of 2009, the remnants of one more, i.e. the third oval shaped unique building in Near East and Caucasus, were discovered [fig. 1]. Both the remnants of this building and the examples of material culture found in the territory are of great interest. From stratigraphic point of view this building belongs to the earlier period than the ones discovered before. Only foundation of this building having 2m width and built of pebble is observed. This foundation underwent destruction in the south-west side. The western part of this building extending in the direction of east-west is not excavated yet. The length of the building in the opened area is a bit more than 20 meters; width is about 8 m in the interior part from wall to wall; but the width together with the walls is 12m. In the ground of this building, especially in the northern half ash layer with the thickness of 15-25 cm, even about 30 cm in some areas, is detected. Materialcultural examples connected with the period of this building are founded a lot [fig. 2]. They mainly consist of different earthenware crockery pieces. The findings are basically characteristic to the HI century B.C. Among the findings the pieces of a dish decorated with red stripes attract more attention [fig. 3]. Such patterned dishes are almost not observed in Gabala. Dish fragments (of two different dishes) decorated with white parallel stripes are of great interest [fig. 4]. Evidently, they had been brought to Gabala from other places. Such dishes are frequently founded in Georgia and Western Azerbaijan monuments, especially, in the monuments located on the right bank of the Kur River. They belong to, mainly, IV-III centuries B.C., much more to the III century B.C. The location of the oval buildings found in here in the separate parts of the city draws a special attention. Such places are basically typical for antique cities. They were called "temenos"-"the holy place" and mainly, temples were located in there. The remnants of a long public building were supposed to be also in the eastern part, in the direction of north-south from the third excavation area due to the land relief. It is also supposed that this building was connected with the oval buildings located in the western part of it. A territory of 250 m was excavated in the previous years to discover the remnants of this building. This fourth excavation area was enlarged to 500 m in 2009. But for complete opening of the buildings in there the territory must be enlarged in both, north and south directions. Walls, rooms, and entries were also discovered in this place during this year excavations. The findings are less yet. But they refer to the antique period, I century B.C.-I century A.D., as well. The excavations will be continued in both areas.
2 2

This building dating from the III-II century B.C. and earlier discovered oval shaped two public buildings dating from the I century B.C-I century A . D . were

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

115

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

supposed to be used for religious, cultural ceremonies, for the events of governmental importance, etc. Their shapes a bit remind of ancient Greek and Roman buildings (such as, Delphi Stadium in Greece and Roman amphitheatre). These oval buildings are of great importance in studying the antique city culture of Albania. Enlarging the storehouse territory dating from the IV-III centuries B.C. found last year the number of the found pitchers reached to 90 from 33 [fig. 5]. But still the territory is not excavated completely. The bottom parts of these pitchers half buried in the ground in a row or their pits were discovered. Evidently, food and wheat had been kept in these pitchers. To know this precisely, soil remnants taken out of two pitchers were sent to Professor, Paleobotanist Kvavadze E. to be analyzed. As a result of Prof. Kvavadze's (*) analyses it became clear that first wine, later, perhaps, after crack appearing in these pitchers nuts or walnuts had been kept inside the pitchers. Professor defined the Packs of keeping wheat in these pitchers as well. Pollen of forest plants, spores of dung mushrooms, and other remnants transfer information about the climate and flora of the period, and the development of planting, horticulture and cattle breeding. It will be necessary to enlarge the excavation area toward west and north to open the remnants of this storehouse totally. The diameters of these half-buried pitchers in the middle part are 0.7-1.02 meters [fig. 6]. It seems, their height had been 1 m or more. Ten tons of crops had been kept in this storehouse. Doubtless, this storehouse did not belong to an ordinary person. It had a public importance. In the mid of the III century B.C. this storehouse lost its importance. Then good remained pitchers had been taken out to be reused; and keeping the bottoms of the broken ones in the ground the territory had been smoothed and new constructions were built in there. The findings found in the level of the storehouse ground, fragments of various earthenware are typical to the IV-III centuries B.C. The radiocarbon analysis of the coal taken from the ground of the historical storehouse in the laboratory of Seoul National University proves the stratigraphy of our excavation. The discovery of the remnants of such a big food storehouse dating from the IV century B.C. proves the fact that even then Gabala was a big city. Furthermore, a bronze helmet found by a local resident was presented to the expedition members [fig. 7-8]. This is the second helmet found in the territory of Albania (the first was found by Osmanov F. in 1965 near the Nuydi village). It must be noted that the both helmets are alike and it seems, they were made by the same master. Excavating the territory where the helmet had been found
(*) Special thanks to Prof. Eliso Kvavadze (National Museum of Georgia) for paleobotanic analyses

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

116

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

tombs dating from the II-I centuries B.C. were discovered. The helmet had also been found in the tomb which was destroyed by local residents while digging an irrigation ditch. The Middle Ages territory: Gala In 2009 the researches were mainly continued in the 600m area which was investigated in 2008 [fig. 9]. After taking the constructions dating from X I V - X V I I centuries, construction remnants of lower layers were investigated gradually. The depth in separate squares were reached to 1.5-1.6meters (the excavation area consists of 24 squares each tentative square being 5x5m). During the researches more than 20 homes-rooms locating side by side or on one another were discovered. Perhaps, some of them are subsidiary constructions used in everyday life or for agricuhural needs. The foundations of all buildings are of polished pebbles [fig. 10]. The upper parts of the most of the revealed foundation remnants are destroyed. Only in some constructions remnants of baked brick were detected on the stone foundation. The grounds of some home-rooms were paved with baked brick. It is interesting that almost inside all home-rooms oven remnants built of baked brick were found; tendir (oven made of clay in a hole in the earth) or hearth remnants were found in front of or near the homes. In whole, 4 pottery ovens, up to 40 tendir and hearths were found in the surveyed territory [fig. 11]. A lot of tile, brick and glazed tile samples different in their sizes were found inside or around the surveyed home-rooms. It allows us to say that in the XII-XV centuries the walls of the buildings in Gabala were built of pebble (foundation) and baked brick, and roofed with tile. Facades or domes of some buildings were decorated with coloured glazed tiles [fig. 12]. In 2009 during the researches in Gabala two baths (or bath rooms) located side by side were found for the first time. The ground of one them was paved with an ordinary baked brick, another with specially made pottery slabs (48x47x4cm). It shows the high level of sanitary culture in Gabala even in the XII-XIII centuries [fig. 13]. During the investigations a lot rich material culture remnants were found. These consist of dishes, arms, labour tools, adornments, and home things made of metal, bone, glass, and clay. There are writings with Arabian letters on some of the earthenware. And it shows that in Azerbaijan in the X I I - X V centuries even potter masters possessed a perfect writing culture. More than 50 copper coins, a lot of faience, porcelain, and celadon dish fragments among the findings prove the fact that Gabala had an intensive commercial and cultural relations with foreign countries, especially, with Eastern countries [fig. 14, 15].
2

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

117

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

The discovery of construction remnants dating to antique period in the territory of Gala can be considered as one of the most important achievements of medieval group in the excavation season of 2009. Firstly, while cleaning some pits on the cultural layer dating from the X I I - X V centuries fragments of many tile and big pitchers dating from the I century B.C.-1 century A . D . were found. Such findings, also the discovery of big tufa stones typical to more ancient constructions found in separate squares of the excavation are the signs to the existence of antique building remnants in the nearest area, evidently, in the lower layers of the researched cultural layer. Construction remnants dating from the I century B.C.-1 century A . D . found during the tentative excavation in southern-east part of Gala, on the bank of the Jovurlu River, in about 50-60 m north from the southern castle walls of the city, proved this once again. As to us, this 3 m thick building built of mainly big-sized mine stones can be the remnants of the primary castle walls of Gabala. Fruitful results were also achieved by medieval group while observing the enlarged territories of Mirzabeyli-Gabala way and holding small-scaled excavations in there. The main water line of the city dating from the I X century was discovered in about 150-200 m north from Selbir. It is supposed that with this line consisting of earthenware pipes with the length of 40cm and diameter of 20 cm supplied the city with 350-370 m of drinking water per a day [fig. 16].
3

But the tunnel-pipeline dating from the VIII-IX centuries discovered along the west of Selbir, in the terrace of the Garachay River, served to supply Gala with drinking water. This line is installed with earthenware pipes having 37 cm length and diameter of 18 cm through the passage in 5-6 m depth from the ground, and having 1-1.2 m width and 1.7-1.8 m height. This line is supposed to be connected to the multi-branched net found in 2008 in west part of Gala [fig- 17]. Gabala is surrounded by deep ditches and rivers from all sides. Therefore, it is believed that there are bridges in several areas around the city. During the researches in 2009, the remnants of one of these bridges were found in front of the north gate of Selbir. This is one of the pillars of the bridge built of baked brick in the late VIII century on the valley in the direction of north from the city [fig. 18]. The Middle Ages territory: Selbir 1) The main purpose of the excavation at Selbir The site of Selbir, in Gabala, [fig. /9/had been one of the three territories which refers to (or has been known as) the capital city of Caucasian Albania,

Azarbaycan Arxeologiyasi 2009

118

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

which was one of several ancient states established in the current territory of Azerbaijan. Considering Gabala's significant role within Central and Western Asia during the medieval period, the material culture and history of Azerbaijan may shed light on, and provide a better understanding of, the socio-political and cultural relationship between the West and the East at the time, in particular with regard to Sassanid Persia. With recognition of the importance of the Selbir site, SEBA, which has played a key role in establishing and enhancing friendly relationship between Azerbaijan and South Korea, contacted the Korean Archaeological Society in 2008 with the possibility of a joint excavation at Selbir by the Azerbaijan National Academy of Sciences of and a Korean team. As a result, a group of Korean researchers joined the fieldwork which was carried out by the Azerbaijan National Academy of Sciences. The main purpose of the fieldwork was as follows: 1) to collect topographic and stratigraphic information of the site and its environs; 2) to measure and map the contours of the site; and 3) to gain a basic and general understanding of the material culture by focusing on information obtained through surface finds. 2) Methodologies This season's field survey was carried out in three ways. First, topographical measurement was undertaken in order to obtain basic information on the landform of the Selbir site and various surveying softwares were applied [fig. 20]. For that, a bench mark (BM) was set up in the middle of the site along with supplementary points at the periphery of the site so that relative differences in altitude, distance and direction from the B M were obtained for approximately two hundred survey points to map the contour and landform of the site. Secondly, in order to gain basic knowledge on the soil sediment, as well as the stratigraphy of the site in general, the Korean team re-excavated a trench which had already been excavated in the past [fig. 21]. The testing allowed the team to understand general characteristics of the local soil and its sedimentation process. Thirdly, trenches measuring 8m x 2m were laid out across the main part of the site along N-S and E-W axes [fig. 22], out of which a total of eight trenches were tested. Seven of them, namely, N1W1, N1W2, N1W3, N1W4, N1W5, N1E5 and N5E1, were laid E - W in a row in the northern part of the site, while SlOWlwas specifically chosen in order to find the remains of any possible building structures. Through this process, surface findings were collected and other building structures and inner facilities with material objects were carefully investigated and recorded.

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

119

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

3)

The results of the 2009 excavation

The provisional results which have been drawn from the 2009 field survey consist of the following. First and foremost, a contour and topographical map was made [fig. 23] and it thus became possible to gain a basic idea of the topography and landform of the site. Secondly, it was also possible to understand the deposition process of the site. The site was covered by a considerably thick (approximately 50 cm) humus layer. The removal of the top soil often revealed underlying brick structures, roof tiles and other material objects dating approximately to the X I or XII century A . D . Underneath the strata and building structures were found various types of pits dating to earlier periods [fig. 24 and 25]. A pit grave with human skeleton dating to later than the XII century A . D . was also found [fig. 26]. In the case of material objects, various artefacts were collected or observed. They include ovens, diverse types of pottery such as jugs and lamps, porcelain, glass, and objects made of stone or metal [fig. 27 and 28]. These findings are mainly dated to approximately no later than the XII century A . D . 4) Final remarks

The 2009 fieldwork by the Korean team was, literally, none other than a mere scratching of the surface of this vast and complex site. For the second season of survey, we may learn more about the site i f there can be made geophysical sounding of the site by using such equipment as GPR (Ground Penetrating Radar) and conducting aerial photography analysis. Such studies would help us further understand the distribution pattern and structure of the site, as well as the overall characteristics of the landscape. Also, a systemic sampling strategy needs to be incorporated for every step of the fieldwork to control chronology of the cultural strata. In particular, the sampling of carbonised organic remains and pottery sherds for absolute dating will be indispensable. Finally, i f possible, an examination of the surrounding wall structtire of the site needs to be made to understand the general sunctural characteristics of the site. By doing so, we also may be able to gain a better picture of the specific features of the wall as well as its social-symbolic significance. Through such works, we would be able to understand the temporal and spatial structure of this site as a whole, which will help to reconstruct the history of Azerbaijan itself. Conclusion As is obvious, researches of 2009 of Gabala archeological expedition were significant for comprehensive and thorough study of Gabala, the first capital city of Azerbaijan, and medieval city culture as a whole.

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

120

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

QOBOLODO ILK AZORBAYCAN-KOREYA EKSPEDISIYASININ NOTiCOLORiNO DAIR Babayev ilyas, Cabiyev Qafar, Yi Seonbok, Kim Jongil, Kwon Ohyoung, Seong Jeongyong, Yi Giseoung, Abbasova Elmira, Nacafova irada. Xtilasa 2009-cu ilin iyun-iyul aylannda ilk birga Azarbaycan-Koreya ekspedisiyasinm 10 Koreya va 13 Azarbaycan mtitaxassislari Qabalada 119 tarixi sahada qazinti islari aparmisdir. Antik sahar arazisinda (AMEA-nm miixbir iizvii ilyas Babayevin rahbarliyi ila) e.a. III-II asrlara aid 3-cii (daha awal tapilmis eyni tipli iki binanin yaxinhginda) oval tipli ictimai binanin btinovrasi askar edilmisdir. Eyni zamanda, e.a. IV-III asrlarin awallarina aid arzaq anbannin arazisi genislandirilmis, tapilmis tasarrtifat kuplarinin sayi 33-dan 90-a fatdinlmisdir [sak. 1-8]. Orta asr sahar arazisi Qalada (t.e.d. Qafar Cabiyevin rahbarliyi ila) otan il qazilmis arazilar darinlasdirilmis va yeni arazilar oyranilmisdir. Naticada, XII-XV asrlara aid bir sira yasayis binalan, 2 hamam, 4 adad dulus ktirasi, 40-dak soba va tandir qahqlan, eyni zamanda, iki yerda saharin bas su xatti, 50-dan 90X sikka, saxsi, 9ini va seladon qab ntimunalari, metal va suadan hazirlanmi? amak va bazak alatlari va s. tapilmisdir. Tikinti qahqlan, xtisusila, antik dovra aid (e.a. I-b.e. I asrlari) tikinti qahqlan maraq dogurmusdur [sak.9-18]. Orta asr sahar arazisi Salbirda (Seul Milli Universitetinin professoru Y i Seonbokun rahbarliyi ila) dord arazida qazinti apanlmisdir. Bu qazintilar XI asrda hamin arazida faal sahar hayatinin artiq dayandigini bir daha stibut etdi. Naticada, bizim eranin X-XI asrlarina aid bina, sanatkarliq, dafn qahqlan, 9oxsayh maisat va tasarrtifat alatlari (va onlarin fraqmentlari) askar edilmisdir [sak. 19-28].

- , , , , , , , , - 2009 10 13 - .

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

121

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

( -. HAHA ) 3- - . .. ( ). IV-III . :., , , 33 90 [. 1-8]. ( ... ). , , 2 , 4 , 40 , ( ), 50- , , , , ., XII-XV . , , (I . .. -1 . ..) [. 9-18]. 4- ( . ). XI . , , , , ( ), X-XI . [. 19-28].

Fig. 1. Remnants of the third oval-shaped building walls & the storehouse for food

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

122

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

Fig.2. Metal objects (III-I centuries B.C.)

Fig.3. Fragments of the red patterned clay dish datingfromthe III-II centuries B.C.

Fig.4. Fragment of the clay dish patterned with white parallel stripes (III-II centuries B.C.)

Fig.5. Remnants of the storehouse for food (IV-III centuries B.C.)

Fig.6. Remnants of the pitchers in the storehouse

Fig.7. Helmet datingfromthe II-I centuries B.C. (photo)

Fig.8. Helmet datingfromthe II-I centuries B.C. (picture)

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

123

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

ROSUL DBRBSiNDB YENI ARXEOLOJI QAZINTILARIN NOTICOLORI

Behlul tbrahimli, Nasir Quluzada, Qudret ismayilza


2009-cu ilde Xaraba-Gilan arxeoloji ekspedisiyasinin ikinci destesi Resul dorosi abidesindo arxeoloji qazinti ilerine baladi. 9slind , Rosul doresi Sumbatan yaayi yerinin bir hissosidir. Dero Sumbatan dagi ilo Doyirman dagi vo Hidayot diki arasmda yerlesh vo onun sorq torofindon Yayci arxi kecjr. Yayci arxi Sumbatan dagim Rosul dorosinden ayirdigina gore bu abidelor ayn-ayn qeydo alinmisdir. Rosul derosinin orazisi 6 ha-ya yaxindir. Doronin her torofmdo gil qab qiriqlan vo das. alotlordon ibarot yeriistii materiallar tapilrr. Kegon esrin 80-ci illorindo Xaraba-Gilan arxeoloji ekspedisiyasi (rois Q.M.Aslanov) Rosul dorosinin merkozindo, kond qebiristanhgina yaxm arazida kofiyyat xarakterli qazinti aparmis. vo noticed yasayis. evlerinin qahqlan akar edilmisdi. Yasayis. evleri divarlanmn oziilu ve yer sethinden bir qedor yuxan hissesi dasdan, ondan yuxan hissosi ise c.iy kerpicden h6rulmiidu. Qazinti zamani elde edilon tapintilar tikililerin antik dovrtin sonu vo ilk orta osrlere aid oldugunu gosterirdi. 2009-cu ilde arxeoloji qazinti ileri derenin qorb terefinde, morkezo yaxin ve Deyirman dagimn eteyinde apanldi. Medeni tebeqenin qahnhgi her yerde eyni deyildir. Deronin agiz hissosini sel sulan yuyub apardigmdan burada abidelor daha QOX dagmtiya meruz qalmidir. Bezi yerlorde modem tobeqeni umumiyyetlo, izlemok mumkiin deyil. Bezi yerlerdo ise medeni tebeqenin qahnhgi 1,8-2,0 m-e Qatir. Derenin merkezine yaxm olan qazinti sahesinde iki yasayi kompleksine mexsus tikililer akar edildi. Bunlar osasen sahosi muxtelif olan yaayi evlerinin, meiet ve teserrufat toyinath tikililerin qahqlanndan ibaretdir. Divarlar dag dai ve palqiq mohlulu ile ilenmidir. Qazinti sahosinin cenuba teref UQden iki hissesini ehato eden birinci tikinti kompleksinin esas divarrnm eni 80 sm olub s_imal-qorb, cenub-orq istiqametindedir. erq terefden bu divara eni 50-70 sm olan divarlar ilonmokle dord otaq sahnmidir. Otaqlann giris. yollan orq terefdendir. B u otaqlardan on boyuyu cenub terefdo yerleir, sahesi 18

(AMEA-nm Arxeologiya va Etnoqrafiya Institutu, Baki Dovlat Univ

Azarbaycan Arxeologiyasi 2009

124

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

kv. m- yaxindir. Ondan imal terefe sahesi 6,5 kv. m olan daha bir otaq yerlosh. B u otagin d6omosinin seviyyosi biri otaqlardan 28-30 sm hiindurdedir. Divarlarmm eni 68-70 sm-dir. Toossuf ki, divarlari 55-60 sm hundurlukdo salamat qaldigindan otagin poncorosinin olub-olmadigim muoyyen etmok murnkun olmadi. Otagm hecmi onun ev eyalanmn saxlandigi anbar oldugunu ehtimal etmoyo osas verir. Bu otaqdan sjmala torof daha bir otaq olmusdur. Otagin yalniz conub divan, orq vo qorb divarlarmm conub teroflori salamat qalmisdir. Qalan yerlori doronin sel tutan yerino dudiiyunden zaman-zaman yuyulub dagilmidir. Dordtincii otaq bu otaqla kigik hocmli otagin orq torofindo yerlosk. Ota gin conub divarimn eni 70 sm, qorb vo sorq divarlarmm eni 50 sm-dir. Divarlar 30-70 sm hundurlukde salamat qalmidir. imal divanm sel sulan yuyub aparmidrr. Otagin conub divannda 80 sm enindo qapi yeri vardir. Bu divar qazmti sahosindon kenara davam edir vo ehtimal ki, homin sahodo daha bir otaq vardir. Kompleksin osas divarimn erq vo qorb torofmi birlodiron qapi yeri yoxdur. Lakin bu divara qorb torofdon daha iki divar birlosk. Gortinur, qorb torofdo daha bir yasayi evinin qahqlan vardir. Qazinti zamani on cox da tokuntiisu sahonin imal-qorb kiinciindon temizlenso do burada yalniz iki divann fundament dalannm bir necesi yerindo askar edildi. Da qalagmin boyukluyu dalarm tokco bu divarlardan deyil, bas qa divarlardan da s6kulmu dalann buraya tokulduyunu gostorir. Das_larin ara sinda kill vo komur qiriqlarinm, iri hocmli toserriifat kuplorinin, baqa gil qab fraqmentlorinin koma-koma akar edilmesi biitun bunlarm yaxinhgindaki baqa bir ev dagintiya meruz qaldiqdan soma oradan qazilaraq buraya tokulduyunu ehtimal etmoye osas verir. Umumiyyetle, yas.ayi evlerinin deronin merkozino terof olan hissolerinin sel sulan terefinden tamamile yuyulub dagilmasi onlar arasinda elaqenin, yollann oldugunu tarn muoyyen etmeye imkan vermir. Hololik onu qeyd et mok mumkundiir ki, evlor arasinda miisterek divarlar olmudm. Evlor QOX SIX yerlomidir, heyetlerin olub-olmamasim muoyyen etmek cetindir. Ikinci qazinti sahesi Deyirman dagmin eteyinde yerleir. Yer ustunde heq bir tikinti elameti izlenmirdi, 20-25 sm dorinlikde divar qahqlan askar edildi. Dag dai ve palQiq mehlulu ilo ilenmi bu divarlar, otaqlan dordbucaqh planda ilonmi yaayi evine aiddir. Yaayi evinin en azi bir defo berpa olundugu aqiq-aydin izlonir. Bele ki, ikinci otagin imal divanndaki qapi yeri dala ilenerok Pitulmudur. Otagin doemesi torpaqdrr. 8-10 sm dorinlikde kul ve komur qinqlan akar edilir. Qeyd edek ki, yasayi evinin sjmal divan buninliiklo erq divan ise 1,4-1,6 m hundurlukde daga soykenerek ilendiyinden evin yanmqazma oklindo ilendiyini duunmek olar. Lakin divarlann ohafmda akar edilmi c.iy kerpicler vaxtile bu yaayi evinin ikinci mortebesinin ol dugunu soylomeye esas verir. Bu fikri ikinci otagin cenub-qerb kiinciinde i-

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

125

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

lenmis. de siibut edir. Qapi yeri de mehz ikinci mertebe istenorken tatolmusdur. Yeri golmisken qeyd edek ki, bu , yeni, ikinci mertebo tiki1 alt mertebenin qapismin Pitularaq oraya giri yolunun ikinci mertebodoki otagin doomosindon aqilmasi enenosi Plovdagin son tunc dovriine aid yasayi evlorindo do akar edilmidi. Yasayi evlorinin bu ekilde qapah tikilmosini V.M.Sisoyev Xaraba -Gilan yaxinhgindaki Kolontor-dizo kondinin X I X osrdo tikilmi yasayi evlerini tosvir edorkon diqqoti cekir vo bunun teztez ba veron hiicumlardan qorunmaq moqsedile mudafio xarakteri daidigini gostorir. Beloliklo, yaayi evlorinin tikinti onenosinin min illorlo davam etdiyini goriiriik. Lakin bizim fikrimizco alt mortobelerin qapah tikilmosinin osas sobobi, burada saxlanilan orzaq mehsullarinin daha yaxi qorunmasi ol musdur. Otagin qapah olmasi onlarin ogrulardan qorunmasini, eyni zamanda sabit temperaturda yaxi saxlanmasmi tomin edirdi. B u eneno X X osrin sonlanna qedor davam etmisdir vo bele evler indi do qalmaqdadir. Xalq arasinda bu otaqlar alt ev ve ya alt otaq adlanir. Qazmti sahosi mehdud oldugundan yaayi evi kompleksi tarn aQilmamidir, ona gore de tesorriifat ve moiset tikililorinin yasayis. otaqlari ile elaqesi helelik muoyyen edilmemisdir. Bu tikililer kompleksin serq terefindo yerloir. Bele ki, ikinci otaqdan sjmal terefde ve kompleksin qorb terofinde divar qahqlan izlenmedi. Kompleksin conub terefi dagm zirvosine terefdir ve burada torpagm tamhgi pozulmamidrr. Kompleksden serq terefdo ise divar qahqlan davam edir ve komplekso aid muxtelif teyinath tikililerin burada ol masi ehtimah boyukdiir. Qazmti sahesinin en maraqh yeri birinci otagin conub-qerb kuncu vo ona yaxm hissodir. Burada iri hecmli teserrufat kiipiinun qahqlan, diibek dai, dordbucaq fonnah ortasi oyulmu mosameli da, den damm bir hissesi ve muxtelif keramika qahqlan akar edildi. Bunlann qerb terofinde 40 sm eninde dala ilenmi divar, orq terofinde ise 10-12 sm eninde mohroden hazirlanmi (nazik divar) bad vardir. Badm bir hissesi birinci otagin cenub divarimn altinda otagin ic_erisino teref 55-60 sm davam edir ve onu divann oziil daslanndan 20 sm-lik torpaq qati ayirir. Bunlar ikinci tikinti dovriine aiddir ve otaqlarla heg bir olaqesi yoxdur. Askar etdiyimiz tikinti kompleksi ozunden e w e l k i tikilile rin xarabahqlan uzerindo sahnmidu. B w e l k i dovrun tikililorinin qahqlan qazmti sahosinin qerb terofinde iki yerdo akar olundu. Biri askar edilmi materiallara yaxm yanmdairovi formada ilenmi otaga aiddir. Burada yalniz iki corge fundament dalan salamat qalmidir. Digeri 2 -li otagin qorb divarimn altinda ve ondan qerb terefdo askar edildi. Burada da divar dairevi planda, ya rn iiste qoyulmu iri hecmli dag dalan ile ilenmidir. Burada qazinti davam etdirilerkon ikinci tikinti dovriine aid divardan 0,5 m asagida - 1,3 m dorinlikdo, conub-qerbdon s_imal-serqe dogru uzanan dala ilenmi daha bir divann qahqlan askar edildi. Bu divar Resul deresi tikililerinin holelik askar edilmi en qedim dovriine aiddir. Qeyd edek ki, eyni veziyyete Sumbatan dagimn

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

126

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

uzerindo aparilan qazmUlarda da rast galinir. Lakin orada ust tebeqede qebir abidalari yerlair. Rasul darasi yaayi yerinda akar edilan tapintilar icarisinda Qesjdino, formasma va naxisma gora zangin keramika niimunabri diqqati calb edir. Bunlar, asasan, qara, cahrayi va boz gilli qablara moxsus fraqmentlerdir. Cahrayi gilli qablar az qariiqsiz olub keyfiyyotli biirilmisdir. Qara gilli qablarin torkibino qum va ovulmus. qarga duzu qatilmi, bozilori (sufro qablan) yaxi, bezilari iso (qazan vo colmoklor) orta keyfiyyotdo bisMlmisdir. Boz gilli qablar azhq teskil edir, gili, osasan, qariiqsizdir, yaxi biirilmidir. Suyun hopmamasi va qabin tez siradan Qixmamasi UQUn bazi qablarin iizari yaxi suyralanmi, aksar qablarin ustu isa qara, qirmizi, boz vo qohvoyi rangli anqobla ormlmusdur. Qumizi vo Qehrayi anqobdan an cox Qehrayi gilli siifra qablarmda istifada ohinmusdur. Bunlar, osason, kasa, piyalo, boqab, vaza vo s. qablardir. Kasalar yarimsferik govdoli, diiz vo ya dabanh oturacaqli olub qisa bortu vardir vo agzinin getdikca sivriles.ir. Boqablar oxar formah olub, yayhm govdali va an QOX diiz oturacaqhdirlar, agizlanmn kanannda iki desjyi olan, iifiiqi voziyyatda qovs oklindo qulpa oxar Qixinti (rudiment) vardir. Bele deikli Qixintilara on QOX e.o. VIII-VI esrlere aid Muncuqlutepe nekropolu boqablarmda rast gelinir. Vazalann yuxan hissesi boqablara oxasa da onlarin petleye oxar qulpu, hiindur dabanh ve ya asagiya dogru genisjenen silindrik formah oPiracaqlari vardn. Govde hisselori ya qumizi anqobla ortulmiis., ya da gohrayi anqob iizerinden qirmizi vo ya qohveyi boya ile hendesi ornamentlerle naxilanmidir. Naxilar iqerisinde enli zolaqlarla sahnmi uqbucaqlara daha QOX rast gelinir. Ucbucaq naxilara qara gilli qablarin da uzerindo tesaduf edilir. Lakin bu qablarda naxi 2-3 mm eninde oval ucluqlu aletle cizma iisulu ile sahnmidir. Qa ra gilli qablarin uzerindo aquli zolaqlardan ibarot iiyre naxih numunolere de rast gelinir. 91de edilen da alotlor den dalarmdan, dubeyin alt ve ust dalarmdan, da baltalardan, da qablardan ve bir eded da qelibden ibaretdir. Qohveyi rengli, uzorinde oPafi ag zolaqh, ortasmda riind rongli, noqteli boz dairelori olan da diqqeti celb edir. Das. uzun miiddot eldo gezdirildiyinden hamarlanmidrr, ne moqsedlo istifade olundugunu mueyyen etmek Qetindir. Resul doresinde aparilan arxeoloji qazintilarin muhum ehemiyyeti vardir. Bu qazmtilar Sumbatan daginda aparilan qazmtilan tamamlamaqla Gilancay vadisinin e.e. I minilliye aid yaayi evlori, miidafie tikilileri ve dini xarakterli tikilileri haqqinda QOX deyerli bilgiler verir. Melumdur ki, Xaraba-Gilan arxeoloji ekspedisiyasi keQen esrin 80-ci illerinden indiyedek e.e. I minilliye aid Xah-Kean, Dolme, Mordan golii vo Muncuqlu tepe kimi nekropollan kompleks sekildo tedqiq etso de bu nekropollann yaayi yerlori helelik askar edilmemisdir. Sumbatan daginda ve

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

127

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

Rosul dorosindo aparilan arxeoloji todqiqat isjorinin noticolori bu catismamazhgi aradan qaldirir, ilk domir dovrii vo antik dovr abidelorini kompleks sokildo oyronmoyo imkan verir. RESULTS OF NEW EXCAVATIONS IN RASUL DARASI H O L E Bahlul Ibrahimli, Nasir Quluzadeh, Qudrat Ismayilzadeh Summary In 2009 the second unit of Haraba-Gilan archaeological expedition Institutute of Archaeology and Ethnography of Azerbaijan National Academy of Sciences started excavations in Rasul Darasi settlement located in Sabir village of Nakhchivan Autonomous Republic of Azerbaijan. The excavations were led on two sites (area of 208 km). One of excavations was in the centre of the monument, another one in southwest part, on the slope of Dayirman Dag Mountain. The remains of houses were found on the first site. The foundation and low parts of houses are made of stone rocks of volcanic origin. The upper part is made of mud-brick. House consists of several extensions of the economic and domestic purposes, closets and small yard. Pantry located in the central part of the house has a small footprint. There are no windows. The inside yard has tiled floor. The second site has 3 construction periods. The upper buildings are dated back to the beginning of AD; the lowest is the first half of the II millennium B.C. Many ceramics and stone tools have been found during excavations. The ceramic material consists of pink clayed vessels with geometric ornament and red painting. The matrix for making of bronze hammers is made of grey tuphit arouses a great interest. The excavations on Rasul darasi settlement are of particular importance for complex study of early Iron Age and antique periods. , , 2009 - , . . ( 208 .): - , - - , -. . , - . ,

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

128

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

. , , , , . . . , - . . , , . , . .

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

130

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

132

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

QALATBPB YASAYIS MBSKONINDB QAFQAZ ALBANIYASININ ENlAN SBHORiNIN IZLBRl

TevekMl dliyev
(AMEA-nin Arxeologiya ve Etnoqrafiya institutu) Mil-Qarabag arxeoloji ekspedisiyasi 2008-ci ilin iyul-avqust aylarinda bolgodo kofiyyat ileri aparmaqla yanas_i, Qoxtobeqoli yasayi moskoni olan Qalatopodo qazinti ilorino bas.lamidir. Qalatopo soher xarabahgi Agcabodi rayonunun Salmanbeyli kondindon 4 km imal-qerbde, QarqarQay vo qodim Gavurarxin kosidiyi strateji ehemiyyotli tobii yuksokliyin uzerindo yerleir. Abidenin en hundur yerinde - imalqerb hissesinde modeni tobeqonin qalinhgi 25 metre yaxindir. Yerli sakinler terefindon esrlerden bori bu abide Qalatepe adlandinlsa da, ilkin qazmtilara qedor onun uzerinde qala divarlarmm izlerini gormek mumkun deyildi. Lakin etrafa sepolonmi Qoxsayh tikinti materiallan, xususilo muxtelif 61QU1U bimi korpic niimunelori, qalm kill qati ve istehsal tullantilan olan dulusxana izlori, zongin ceidli saxsi qab qrnqlan ohalinin yaddainda bu mohteom abidenin Qalatepo kimi qalmasinm ebes olmadigim gostorirdi. Xarici goriinugune gore Qalatepo ehor yerini iki hisseyo ayrnnaq olar: texminen 2 ha yaxin sahosi olan i^qala (nannqala) ve 7 ha-dan QOX sahosi olan bayir oher. JQqala abidenin daha hundur hissesindo yerleir. O, imal-erqden Gavurarxla, imal-qerbden QarqarQayla, diger tereflerden ise enli xendekle ehatelenmidir. Qarabag silsilesinden (2080 m hundurlukden) balanan, uzunlugu 115 km, hovzosinin sahesi ise 1500 kv. km olan QarqarQayin suyu hazrrda koskin ekilde azalmidrr. Lakin ahil yah Salmanbeyli kend sakinlerinin soylediyine gore ewoller gur sulu QarqarQayin bir terefindon bin sahiline keQmok mumkun olmamidrr. Caym enli ve derin yatagi bu fikri tesdiq edir. Gorunur, QarqarQayin suyu vaxtilo narmqalanm erq ve cenub terefindeki xendoklero dolaraq onu ohateye almisdir. Giiman etmek olar ki, qalaya giri cenub-erq torefden vasitosi ile olmudur. Qalatepenin yerlediyi erazi antik vo erkon orta osrlerdo Qafqaz Albaniyasmm Uti vilayetine daxil idi. K u r Qayimn sag sahilinde yerleen bu vilayet qerbdo Iberiyaya qedor uzamrdi. Cenubda ve erqde ise Albaniyanm diger vilayetlori olan Arsax ve Paytakaranla hemserhod idi. Antik yunan cografiyaunasi Strabon Uti vilayetine daxil olan iki oherin adini Qekir: Ayniana (yaxud Enian) ve Anariaka. O , oziiniin Cografiya oserinde yazrr: ...deyirler... aynianlar Utiyada hasarh eher salmiglar, oherin adi Aynianadrr, deyirler burada yunan silahi, mis qablar ve qebirler gostorirler; burada Anariaka eheri de vardir, oherde, deyirler, yatanlann qeybden xobor veren mebedini gosterirler (SPabon, XI, 7, 1). Strabonun informatorlardan aldigi molumata gore, Ayniana eheri hasarlarla m6hkemlendirilmidi vo hansisa qablar hazirlayan

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

133

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

ustalari ile meshur idi. Bundan elave, eherde guya hansisa serdabeler vardir ve bunlar ecnebilerin diqqetini celb edirdi. Strabonun bu qeydlerini Antik dovr tedqiqatQisi K.Oliyev 1987-ci ildo nesr olunmu Azorbaycan tarixine dair antik menboler adh kitabma mufessel ekilde daxil etmisdir (4, seh.24). Lakin, 1997-ci ilde onun F.Bliyeva ile birge Qap etdirdiyi esorde Strabonun Albaniya erazisinde soher vo ya kend adini cekmomesi haqqinda fikir soylemesi teeccub dogurur (3, seh.48). Enian soheri haqqinda behs edon tedqiqatQi R.S.Melikov bu seherin xan ve ya xanxan adh alban tayfalan terefindon insa olunmasi ehtimahm ireli surur (9, s. 124-125). Strabonun qeydlorini tehlil edon K.V.Trever ise yazir ki, Enian eslindo Xanxan adlanmi ve bu eher eweller Albaniyanin Uti, sonralar iso Paytakaran vilayetinin terkibinde olmugdur (13, s.143). I X - X esr orob muelliflerinin (Ibn Xordadbeh, Istoxri, Muqoddesi vo b.) eserlorinde Ayniana-Enian-Xunan seherinin adma yeni - Yunan eklindo rast golirik. Monqol igah erefosinde Azerbaycanda olan ve buradaki yasayis. menteqelerinin tesvirini veren Yaqut el-Hemevinin Mucam el-buldan (01kelerin elifba siyahisi) adh eserinde qeyd edir ki, Yunan Berdonin yeddi fersexliyinde olan bir yerdir ve ondan Beyleqana da yeddi fersex mesafo vardir (8, VIII, 531). Muollifin bu eserinde er-Rass - Araz qayi haqqinda daniilarken baqa bir maraqh melumat da diqqeti celb edir: er-Rass cayi ... Berzendden Berdeye qeder uzanan Balasacan (Balasakan - ..) duziine QIXIT. Varsan ve Beyleqan seherleri de bu diizde yerleir. Yene bu diizde bes. min atilmis. kend vardir. Yaxi ve mohkom dayaga malik oldugundan onlarin dagintiya moruz qalmamis. divar ve tikilileri hele de qalmaqdadir. Deyirler ki, bu kendlor boytik Allahm Quranda xatirlatdigi or-Rass hokmdarlarma mexsus olmudur (8, IV, 250-251). Yunan eheri haqqinda behs eden miiellifler yuxanda gosterilen diizii Aran ve ya adlandirmilar. Yaqut el-Hemevi Aran sozunun ereb mongeli olmadigmi qeyd etmidir. Azerbaycan dilinde ise bu soz haminin QOX yaxi anladigi diiz, Q61 monasmi verir. A l baniyanin Uti vilayetinin Aran adlandrrilmasi hele V I esr qaynaqlarmdan da (Suriya menbeleri, Favstos Buzandm eseri ve s.) melumdur. Aran iso tarixi rovayete goro, e.e. II yiizillikde Albaniyanin hokmdari olmudur. Goriinduyu kimi, Yaqut el-Hemovinin esorindeki or-Rass hokmdarlan ifadesini Aran hokmdarlan ifadesi ile eynilesdirmek olar. Qalatopenin yaxinhginda meshur UQ tepe kurqanlan, Yantepe yasayi yeri ve antik dovr kup qebirleri nekropolu yerloir. Bu abideler ewoller de tedqiqatQilarin diqqetini colb etmidir. Hole X I X osrin 80-ci illorinin ewellerinde Rusiya Cografiya Comiyyetinin tapmgi ile Azerbaycana gelmis. S.Veysenqof Mil-Qarabag diizenliyindeki qedim abideler haqqmda melumat vermidir (5, s.64-69). H.Ceforov qeyd edir ki, S.Veysenqof Qarabagin qodim abidelerinin sothi de olsa ilk xeritesini tertib etmidir (1, s.6). 1897-ci ilde Qarabag bolgosinde arxeoloji todqiqatlar aparan ua realm moktobinin muollimi Emil

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

134

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

Resler Qalatepe Btrafinda kogfiyyat isjeri zamani Gavurarxin yataginda kup qebirleri askar etmisdir (7, L , 59-89; 10, s. 155-156). Qalatepe soher yeri X X esrin ortalarinda Orenqalada vo fjQtepo kurqanlannda arxeoloji qazmtilar aparan todqiqatQilarm da (A.A.lyessen, I.M.Coforzado, Q.M.9hmedov vo b.) diqqotini colb etmisrlir. l.Coforzado 1954-cii ildo nesr etdirdiyi moqalosindo Orenqalanin Beyloqan seherinin deyil, Yunan sehorinin xarabahqlan oldugunu guman etmidir (6, s.135). Y.Paxomov ehtimal etmidir ki, Yunan sohorinin qahqlan Beyloqanin imal torofindo, Bayatqala vo yaxud Qalatopodo olmahdir (12, s.21). Yunan eherino ilk ve yegane meqaleni ise Z.Yampolski hosr etmisdir. O, Qedim Azorbaycan ohori Yunanin oyrenilmesino darr adh meqalesinde Roma, yunan, alban, ermeni, Suriya, orta osr oreb muelliflerinin Yunan soheri, onun ohalisi, yerlesdiyi qedim vilayot haqqmdaki fikirlerini etrafh tohlil etmi, golecok arxeoloji todqiqatlar zamani bu yaayi moskeninin yerinin tapilmasinin vo muoyyenlesdirilmesinin zoruriliyini bildirmisdir (14, s.366-369). Orenqalada uzun iller tedqiqat aparan taninmi Azerbaycan arxeoloqu Q.Ohmedov Qalatepenin M i l duzunde az-qox seher xarabasma benzeyen yaayi yeri oldugunu vurgulami, onun Enian adh soherin qahqlan olmasi haqda mulahizo yuriitmudur (2, seh.15). 1974-cii ilde Uzeyirkond yaxinhgmdaki Qarakobor adh antik dovr kup qebirlori nekropolunu tedqiq eden F.Osmanov Qalatopede yoxlama urf qoymu, burada dulus kurosinin izlerine ve erken orta esr saxsi memulatina rast gelmidir. Alimin fikrince, bu Qoxtobeqeli abided eneolit dovrunden son orta esrleredek heyat davam etmisdir (11, s.23-27). Qalatopedo qazmti isjerine balamazdan e w o l tarixi-arxeoloji menbeleri tehlil etmekle yanai, ehor yeri ve ePaf erazileri, Gavurarx boyu saholeri, butovliikde Mil-Qarabag diizenliyindeki qodim yaayi moskenlorini nezerden kegirib aagidaki qenaete geldik: 1. Enian (Ayniana, Xanan ve ya Yunan) Qafqaz Albaniyasmin Uti (Utiya) vilayotinde yerleen qedim sohor olmusdur; 2. Enian antik dovrdo ellin modoniyyetinin tesir dairosino daxil idi; 3. Erkon orta osrlerdo Uti vilayeti qiidretli Sasani imperiyasinm terkibine qatilsa da, qerbden Roma, Bizans ve onlarm havadarhq etdiklori ermeni hucumlanna, imaldan ko^ori tayfalarm aramsiz qarotcj basqinlanna meraz qalmi, yalniz alban knyazi Cavanirin dovrande vilayetde nisbi sabitlik yaranmisdir. VIII esrin owellorinde erebler Albaniyanin daxili musteqilliyine son qoydular. Xilafotin dagilmasmdan soma, yoni I X - X esrlorde qodim Uti vilayeti Enian, yaxud Yunan soheri ile birlikde orta esr Azerbaycan dovletlerinin Saciler, Salariler, axirda ise eddadilor dovletinin hiidudlanna daxil edilmisdir; 4. Beyleqan vo Berde oherlorinin arasinda yerleen Qalatepe Mil-Qarabag duzunde Enian seherinin tesvirine ve yerine tam uygun gelen yegane ehor tipli yaayi meskonidir; 5. Qalatepode apanlacaq geni miqyash arxeoloji qazintilarin Azerbaycan tarixinin QOX murokkeb bir dovriine aydinhq getiroceyi oksizdir.

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

135

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

Qalatepede ilk qazmti ilorine abidenin hundur hissesi olan sjmal-qorb terefindon balamagi qorara aldiq. Buradan etraf erazileri QOX yaxi muahido etmek olur. QarqarQayin yail ormklu enli yatagi, Qarabagm daglari, axamustu giinoin Murovdagda batmasi gozel bir menzere yaradir. Qazmti UQUn seQi1 10 m x 5 m OIQUIU sahe her biri 2,5 m x 2,5 m olmaqla sokkiz kvadrata bolundii. Qalatopenin ilk - I qazmti sahosinin ust toboqesindo tikinti qatinin 0,7 m oldugu muoyyen edilmisdir. Bu tebeqede esasen bimi bozumtul korpic qiriqlarindan ibarot tikinti materiallanna, seyrek halda I X - X osrlere aid irli ve irsiz saxsi memulatina, iri vo xirda buynuzlu mal-qara sumuklerino, tuf da parQalarina rast gelinir. V I ve V I I I kvadratlarda 6 5 - 7 0 sm derinlikdo yerlesen dosemenin bir hissosi askar olunmusdur. Qahnhgi 2 0 sm olan doeme qati ag ve qirmizimtil gilli torpaqdan (QarqarQaym yatagmdaki kesiklerde bele gil qatlari aydin goraniir), tuf da qirintilarmdan diizeldilmi, soma iizerine kiroc suvaq Qokilmidir. D6emenin cenub-serq kunciinde kill qahgi vo yanmi agac qirmtilan olan ocaq yeri vardir. Qalatopenin ust medeni tobeqesinden diametri 1 sm, uzunlugu ise 2 sm olan da muncuq (II kvadrat), 2 0 x 2 0 x 5 sm ve 3 0 x 3 0 x 6 sm OIQUIU bimi kerpicler (birinin iizerine barmaqla qovsvari oyuq Qekilmisdir), irsiz saxsi qab qiriqlari ve QOXIU istehsal Pillantilari akar olunmusdur. Qazmti sahosinde merhumun iizti qibleye defn olundugu UQ sallama qobire do rast gelinmidir. HeQ bir yerustii elamoti olmayan bu miiselman qebirlerinin Qalatepede hoyatin sonmesinden bir neQO yuz i l somaya (son orta esrlero) aidliyini giiman et mek olar. Ahil yah yerli sakinlerin burada no vaxtsa qebiristanhq olmasi haq qinda melumatsizhgi da bunu demoye osas verir. Ust modeni teboqe temizlendikdon soma qazmti sahosinin imal-qerb kenari istisna olmaqla, qalan UQ kenarmda Qiy kerpicden horgu akara Qixdi. E l arasmda ay balasi adi ile meshur olan bu Qiy kerpiclerin OIQUSU 5 0 - 5 5 x 5 0 55 x 15-17 sm-dir. Kerpicler aralarma palQiq qoyulmaqla horulmudur. Qazmti sahosinin imal-qorb kenarmda iso (III kvadratda) Qiy kerpicden eni 1,5-1,6 m olan divar qahgina rast gelindi. Onun 2,2 m hundurluyiindo olan 1 4 corge horgiisii aQildi (3,6 m derinliyodek). Novboti tedqiqat ilindo bu divann alt qatdaki hissosini aQib umumi hundurluyunu mueyyenledirmoyi nezorde tiituruq. B u divann qala divan olmasi oksizdir. Maraqhdir ki, bu divardan 0,6 m solda (QarqarQay terefe) paralel ikinci bir divar qati da iizo Qixanhnidir. Onun eni 1 metro yaxin olub aralarma pakpq ve kirec mehlulu tokulmokle tuf da parQalarmdan horiilmii^dur. Divarlar arasi boluq ise torpaqla dolu idi. Btitovlukdo ise, Qalatepode ilk qazinti sahosinin sjmal-qerb boyunca 10 m uzunlugunda aQilan UQqat qala divarimn timumi eni 3,2 metro yaxindn. Onu da qeyd edok ki, ikinci - bayir divann horgusundon tapilan kvadrat formah ag tuf das_in uzerine Qekilon kirec qatmda yaziya (?) benzor isareler vardn.

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

136

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

Qazmti sahasinin s.imal-serq boyunca 70-80 sm dorinlikdon basla yaraq acilan cjy korpic divann 1,8 m hundurluyiindo vo 12 corgo horgiiden ibarot olmasi mtieyyonlesdirilmisdir. Homin divar 2,6 m dorinlikde cjy korpic dosenmi sahoye qoder davam edir. 3 x 4 m olqude olan bu doomonin funksiyasi boyuk maraq dogurur. Onun morkezinde 1,0 x 0,8 m olcusu olan sahede iizerine suvaq cekilmis. qami izleri vardu. Holelik bu tikilinin gozetc_i menteqosi oldugunu ehtimal edirik. Bohs olunan doomenin yamndan - IV kvadratin morkezindon yaayi meskeninin icerisine ac.ilan qapi yeri de aydm goriimir. Onun hiindiirluyu 1,8 m, eni ise 1 m-dir. Bele bir qapi yeri cenub-qorb divarda da vardir. Korpic dosome ilo (g6zetcj mentoqesi) abidonin yuxandan asagrya II erken orta osrler tebeqesinin baa Qatdigim giiman etmok olardi. Lakin qazmti davam etdirilorken molum oldu ki, dogemoden altda da korpic horgii davam edir. Onun 1 m hundurluyundo olan alti corgesi aQildi. Amma bu horgiinun ho le alt qatlara dogru davam etdiyi aydm goriinurdu. Qazinti sahosinin lm-den 3,6 m derinliye qoder olan medeni tebeqesinden muxtelif ev heyvanlannin siimuklerine, yanmi oduncaqlara, bisrni vo qiy korpic parqalanna, dulusculuqla bagh istehsal tullantilanna rast gelinmisdir. Texminon 3 m derinlikdo nisbeten c.ox maddi qahqlara tosadiif olunmusdur. Iki numune dag memulatina aiddir. Onlardan birinin yuxan hissosinde her iki torefden oyuq aQilmi, lakin axira qoder deilmemidir. Yasti ve uzunlugu 9,5 sm olan bu alotin, elece de qay damdan diger numunenin iizerindeki izlor on lardan esasen siirtkec kimi istifade olundugunu gosterir. Keramika numunelorine geldikde iso, onlarin qoxunun muxtelif OIQUIU qablarm yan divarlarmm hisseleri oldugundan forma vennodiyini qeyd etmek lazimdir. Helelik iso alt modeni tobeqenin dovriinii muoyyenlodirmekde komekqi olan bir niimuno elde edilmisdir. Onlardan ikisi bozumPil rongli qablarm dodaqvari agiz hissolerinden qrnqlardir. Birinin uzerindo yapma iisulla diizeldilen goz de vardir. Bu niimunoleri antik vo erkon orta esrlere aid et mek olar. Qazintmin alt qatmdan tapilan 3 eded gili temiz ve yaxi biirilmi, uzerino qmnizi boya Qekilon numunelor ise ellinizm dovrtinun maddi mede niyyeti ile sesleir. Tedqiqat zamani Qalatepeden orta osrlerin balangicma ve I X - X esrlere aid xeyli yeriisru keramika niimunelori toplanmidir. Onlarin arasinda qirmizi rongli, QOX mohkom divarh, agiz kenarmda ve Qiyin hissesinde muxtelif usullarla (gertmo, qazima, cizma, desme vo s.) naxilanmis_ fraqmentler secilir. Qalatepede aparilan ilkin tedqiqat bu abidenin ust qatlanmn antik, ilk orta osrler ve I X - X esrlere aidliyini gosterir. Mil-Qarabag arxeoloji ekspedisiyasi bu abidode todqiqatlan davam etdirmeyi vo genilondirmeyi planladrnr.

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

137

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

BDBBiYYAT 1. Coforov H.F. Azerbaycan .. IV minilliyin axm - I minilliyin awallarinda. Baki, 2000. 2. 9hmodov Q.M. Orta esr Beyloqan sehari. - Baki, 1979. 3. 91iyev K., Oliyeva F. Azarbaycan antik dovrda. - Baki, 1997. 4. .. . - , 1987. 5. . . // . , 1884, .1, . 2. 6. .. 1951 . // . , 1954, . 4. 7. , , 48,1897, . 42. 8. -. - ( ). .. ... - , 1983. 9. .. . - , 2003. 10. 1897. . .. . // (1974 .). - , 1975. 12. .. - - -. // . . 1, , 67, -, 1959. 13. .. (IV . ..-VII . . .). - -, 1959. 14. .. . // , . 1, , 67 - -, 1959.

T H E TRACES OF CAUCASUS ALBANIAN CITY ENIAN AT GALATAPA Tavakkul Aliyev Summary In 2008 Mil-Karabagh archaeological expedition began excavations in ancient settlement Galatapa near the village Salmanbeili of Aghdjabedi region. That territory in antique period and early Middle Ages was the part of Uti province of Caucasian Albania. Strabon notes here the cities such as Enian (or Ainian) and Anariaku. In first writing of Arabian authors the city Enian is called "Junan". Yagut Al-Hamavi notes that Yunan's territory is situated in 7 farsakhs from Barda and from that place to Balkans there are 7 farsakhs. The ancient settlement Galatapa exactly is located on between this area. There construction materials, stone bead, glazed and unglazed vessels dated back to IX-X centuries have been found during the excavations on the higher layer of Galatapa. After refinement of this layer there were found layings of different buildings as well as remains of fortress walls made of mudbrick. The total width of the threelayered fortress lies approximately 3.2 meters.

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

138

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

Remains of material culture are found at a depth of 3 meters. There is an ornament like an eye on one of the rims with a short outlet. Such ceramics relates to antique and early Middle Ages. Three of these colored ceramics have something in common with material culture of ellinistic epoch. - 2008 . . . ( ) . . - , , 7 . . , , IX-X . , , . 3,2 . 3- . . . .

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

\29

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

BlR DAHA NAXCIVANIN ORTA OSR YASAYIS YERLORl HAQQINDA Vusah Qastmli (AMEA-mn Arxeologiya va Etnoqrafiya Institutu) Azerbaycamn ayrilmaz hissesi olan NaxQivan orazisi boser tarixinin muxtelif dovrlorine aid maddi medeniyyet abidelori ile zongindir. Son illordo aparilan arxeoloji todqiqatlar noticesindo bu bolgonin qedim tarixini ve medoniyyetini oyrenmek UQUn boyuk elmi ehomiyyeti olan materiallar askarlanmisdir. NaxQivan erazisinde ibtidai insanlann yaadiqlari magaralara, kurqanlara, qayaiistu resmlere, istehkam sedlerine, ilk orta esr eher yerlerinin xarabahqlarma, korpiilore ve s. abidelere tez-tez rast gelmek olur. Belo abideler iQerisinde Serar rayonundaki yaayi yerleri xiisusi yer ratur. Sorur rayonu erazisinde indiyedek 117 tarixi - arxeoloji abide asjcar olunmudur ki, bunun da 43ii orta esrlerin muxtelif merhelelerine aid edilmisdir. 1936-ci ilde O.K.Olokberovun rohborliyi ile erur rayonuna ekspedisiya tokil olunmusdur. Bu ekspedisiya rayonun 3 monteqosindo - Oglanqala, ahtaxti ve Sahtepode tedqiqat ilori aparmis. ve bolgonin qedim tarixi ile bagh qiymetli arxeoloji materiallar olde etmidir. 1958-ci ilde O.H.Hobibullayevin rehberlik etdiyi ekspedisiya indiki Sodorek rayonunun cenubunda yerleen ehor yerini elmi cehetden tohlil etmeyo c_ahsmidir. X X osrin 70-80-ci illerindo V.H.Oliyev, V.B.Baxeliyev, B.I.Novruzlu, A.Seyidov, Q.H.Agayev terefindon erur erazisinde QOX sayda maddi-menevi abideleri qeyde ahnmis. ve bir qismi todqiqata celb edilmidir. erur erazisindo (indiki Kengerli rayonu) movcud olan arxeoloji abidelerden biri -YurdQU orta osr yaayi yeridir. 1983-cu ilde V.H.Oliyev, V.B.Baxoliyev ve O.I.Novruzlu terefindon YurdQU kondi yaxinhginda kurqan tipli qebir abideleri ve orta osr yaayi yeri tedqiq edilib, 6yronilmidir. Orazide 10x10 m olQUde arxeoloji qazmti isjori aparilarken, 1,7 m derinliyinde akar edilmis. medoni teboqeden diizbucaq formah dulus vo demirQi emalatxanalanmn qahqlan ve zengin maddi-modoniyyot numuneleri qeyde alinmidir. Buradan irli ve irsiz saxsi memulatlar, tikinti keramikasi, metal eyalar ve ue qab numunelori akar edilorek goturiilmudur. Sahtaxti orta esr yas_ayis_ yeri emr rayonunda eyniadh kondin yaxinhginda yerlesh. 1983-1985-ci illerde bu orazide aparilan arxeoloji todqiqatlar neticosindo melum olmusdur ki, modeni tobeqe dagidilmis. olsa da, onun az bir hissesi bu giinedek golib Qatmidir. Yaayi yerinin qerb hissesinde aparilan qazmti ileri noticesindo (5x5 m sahode) dairovi dulus kuresinin qahgi, irli qablar, gil fiqurlar, iki eded i uclu biQaq tiyesinin muxtelif hisseleri ve diger maddi menevi medeniyyet numuneleri askar olunmusdur. Olde edilen mate-

Azarbaycan Arxeologiyasi 2009

140

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

riallar Sahtaxti ehalisinin VII-XIII osrlerdo ekincUik ve maldarliqla yanai, senetkarhq ve ticaretle mogul oldugunu gosterir. Qarabaglar orta osr yasayis. yeri kendin tikintilorinin altinda qalmisdir. Qarabaglarin oher tipli yasayis. yeri olmasi haqqinda orta osr monbolorindo az da olsa melumat verilmisdir. Bu memarhq kompleskinin X I V esrde insa olunmasi haqqmda muoyyen fikirler vardir. Qarabaglar yasayi yeri yeni tikililorin altinda qaldigindan burada arxeoloji qazmti is.leri aparmaq nisbeten Qetindir. Indiyodek apanlmis. kofiyyat xarakterli todqiqatlar noticesindo orazide eramizin ilk ve inkiaf etmis. orta osrlerino aid gil memulati askar edilmisdir. Onlar icerisindo tikintiye aid saxsi niimunoleri iistunluk teskil edir. XVIII esr ttirk soyyahi Ovliyye O l e b i Qarabaglar haqqmda maraqh melumatlar vermisdir. Mtiellif yazrr ki, seherin esasi Meniicohr terefindon qoyulmudur, oherin icerisindo 40 minaro, bag, bagqa vo uzumliiklori olan 10 000 ev, 70 mehrab, 40 minareli mescid var, vilayot oz dadh erzagi ve ickileri ile meshurdur. Orta esrlerde iri ticaret ve senotkarhq merkozine cevrilon Qarabaglar, hemQinin mueyyen vaxtlarda inzibati morkez rolunu oynamisdir. Seherin yaranma tarixi haqqinda deqiq melumat yoxdur. Onun inkiaf etmi dovrii IXXVII esrlere aiddir. erur rayonu erazisinde movcud olan, e.o. V - I minilliklero aid edilen yasayis. yerlerinden biri de Oglanqaladir. Medeni tebeqenin qalinhgi 3 m-den artiqdir, akar olunmu numunolerin okseriyyoti boz vo cohrayi rongli saxsi memulatlardu. Oglanqaladan e.o. I minilliyin II yansi, eramizin I-II osrlerino aid, Pit agacindan hazurlanmi? don dalari, son orta esrlere aid irli ve irsiz saxsi memulati ve s. maddi medeniyyet numuneleri de akar olunmusdur. Orazinin olverili tebii-cografi vo sPateji movqedo yerlemosi Oglanqaladan uzun muddot miidafie qalasi kimi istifado olundugunu gosterir. Tedqiqatlar noticesinde Oglanqalamn esas foaliyyet dovrunun e.e. IX-IV esrlor oldugu mueyyenledirilmidir. Yaayi yerinin muasir dovrodek saxlanmi qala divarlari e.o. I minilliyin ewellerinde tikilmis. ve antik dovrodek istifade olunmus.dur. NaxQivanm tarixi-arxeoloji abidolerle zengin olan bolgolerinden biri de ahbuz rayonudur. Bolge NaxQivan ehorinin imal erq hissosinde daghq orazide yerleir. Bmada eneolit, Pine, demir, antik dovr vo orta esr yaayis. yerleri; hemQinin qebir abidelerinin topoqrafiyasi gosterir ki, ahbuz bolgosindo hoyat biiPin tarixi dovrlorde ardicil inkiaf prosesi kecmisdir. O.I.Novruzlu, V.B.Baxoliyevin 1992-ci ilde nesr olunan ahbuz bolgesinin arxeoloji abideleri adh kitabinda rayonun 51 tarixi-arxeoloji, memarhq abideleri haqqmda melumat verilmisdir ki, onlarin da 22-si orta esrlero aiddir. Sahbuz orta esr yasayis. yeri, rayonun eyni adh kondi yaxinhginda, Naxqivancayin sol sahilinde yerloir. 1990-ci ilde O.I.Novruzlu ve V.B.Baxeliyev terefindon qeyde ahnan yaayi yerinin sahosi 15 min m -dir. Morkezdon kenara dogru medeni teboqenin qalmhgi todricen azahr. Yaayi yerinin bir
2

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

141

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

hissesi yeni salrnmis. evlorin ve yolun tikintisi zamani dagidilmisdu. ahbuz yasayi yerinde apanlmis. arxeoloji todqiqatlar sayosindo miioyyon olundu ki, kehriz sistemindon su riingulori vasitosile yaayi yerino su Qekilmisdir. Sahbuz rayonu erazisinde movcud olan, orta osrlero aid yaayi yerlerinden biri de Kohneqaladir. 1990-ci ilde O.I.Novruzlu ve V.B.Baxseliyev terefindon qeyde ahnan XIV-XVIII osrlero aid edilen yaayis. yerinden QOX sayda gil qab hisseleri, metal oyalar, irli ve irsiz saxsi momulatlan, suso qabin qinqlan tapilmisdir. Vayxrr - Babok rayonununda yerloir, orta esrlere aid yasayis. yeridir. 1961-ci ilde NaxQivan arxeoloji ekspedisiyasmin apardigi tedqiqat is.leri zamani akar edilmidir. Kohne Vayxrr adlandinlan yaayi yeri olduqca olverili bir yerdo sahnmisdir. Abidenin sahesi 4-5 ha olub, osrler boyu axan guclii dag seli noticesindo omole gelmis. doro onu 2 hissoye bolmudur. Yaayi yerinin medeni tobeqosinden abidenin dovranii miioyyon etmeye komoklik eden coxlu sayda irli vo irsiz saxsi memulati panjalan elde edilmidir. Ordubad rayonu orazisinde akar edilmis. arxeoloji abideler icerisindo Xaraba Gilan orta esr yaayi yeri ozunemexsus yer tutur. Yaayi yeri Ordubad seherinden 16-17 km qorbdo NaxQivan - Ordubad avtomobil yolunun imahnda, Gilan?ayin sol sahilindedir. Ibn Ol-Osir (XIII esr), Mohemmed ibn Hemdullah NaxQivani (XIV osr), Zeyneddin Qezvini (XIV esr) ve s. oserlerindo Gilanin vaxtile Azorbaycanin qedim ve ezemetli seherlerinden biri olmasi haqqinda molumat verilir. Karvan yolu iizorinde yerleen senetkarhq, ticaret, emtee-pul elaqoleri genis. inkiaf etmidir. Giran adi ilo gumtis. ve mis sikkoler kesilmidir. X I V osrin ikinci yarisinda Omir Teymur Gilam dagitmi, I ah Abbas dovriinde ise soher tamamile tenezziile ugrami, ehalisi Aagi ve Yuxan Aza Der kondlerino koQUrulmusdiir. Gilanin xarabahgi xalq arasinda Xarabagilan adi ile taninmidir. Sahesi 100 ha-dan QOX olan abidenin qerb terofinde e.o. II-I minilliklere aid nekropol askar edilmisdir. Buradan da, Qiy ve bimi kerpicden yaayi evleri, karvansaralar, tiirbeler, mescid, senetkarhq ocaqlan ve s. tikinti qahqlan, homQinin QOXIU maddi medeniyyet numuneleri, sjrli ve irsiz gil qablar, sue ve metal memulati, sikkelor, Roma imperiyasinin qizil pullan ve s. tapilmisdir. Xaraba Gilan erazisinde erken antik dovrde seher medeniyyeti formalas.mi, orta osrlerde ise bu s_eher Azerbaycamn muhum ticaret ve senetkarhq merkezlerinden biri olmusdur. Todqiqatlar noticesindo muoyyen olunmusdur ki, ohor monqol istilalan zamani dagidilmi, Gilan seherinin xarabahgi oldugu aydmladrnlmidir. 1993-cu ildo V.B.Baxseliyev ve O.I.Novruzlu Culfa bolgosinin arxeoloji abidoleri adh eserlorini Qap etdirdiler. Onlar Culfa abidelerinin ekseriyyetinde kegfiyyat xarakterli qazintilar aparmis., eyni zamanda yeriistii materiallan toplamaqla abideleri seciyyelendirmeye Qahsmilar. Onlar Culfa rayonunda 60

Azarbaycan Arxeologiyasi 2009

142

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

abideni qeyde ahni, onlardan 51-i haqqinda genis molumat vermis vo 40-ni orta osrlero aid etmisler. Qazanc.i - Culfa rayonunun eyni adh kondi erazisinde orta esrlere aid ya sayis yeridir. Abidenin esas hissosi miiasir tikililerin altinda qalmisdir, medoni teboqe dagidilmis, irli ve irsiz gil qab qinqlan etrafa sepelenmidir. Tapintilara, esason, yasayis. yeri IX-XVIII esrloro aid edilir. Culfa rayonunda movcud olan arxeoloji abidelerdon biri de Saltax yasayis yeridir. Culfa rayonunda eyniadh kondin erqindo, Olincecayin sol sahilindo yerlesh. 1991-ci ilde O.I.Novruzlu ve V.B.Baxseliyev bu erazide kefiyyat xarakterli todqiqatlar aparmisjar. Qazinti zamani ucub tokulmiis. da yiginlan, bimi korpic smiqlan, 1 m uzunlugunda saxlanmis divar qahgi askar olunmudur. Saltax yasayis yerinin X - X V I esrlere aid olmasi ehtimal olunur. ODOBtYYAT: 1. V.HBliyev. Tarixin izlari ile. Baki, 1975. 2. V.H.Bliyev. Kohne Vayxir orta osr yaayi yeri. Azerbaycan maddi medeniy yeti. Baki, 1965. 3. A.M.Memmedov. Gencebasar IV-XIII esrlerde, Baki, 1993. 4. NaxQivan ensiklopediyasi. Baki, 2002. 5. B.I.Novruzlu, V.B.Baxseliyev. Serurun arxeoloji abideleri. Baki, Elm, 1993. 6. 9.1.Novruzlu, V.B.Baxseliyev. ahbuz bolgesinin arxeoloji abideleri. Baki, Elm, 1992. 7. B.l.Novruzlu, V.B.Baxseliyev. Culfa bolgesinin arxeoloji abideleri. Baki, Elm, 1993. 8. 9.I.Novruzlu, V.B.Baxseliyev. Naxqivan ve Babek bolgesinin arxeoloji abide leri. Baki, Azerbaycan medeniyyeti, 1995. 9. B.I.Novruzlu, A.B.Nuriyev. Azerbaycamn yeni tikinti sahelerinde arxeoloji tedqiqatlar. I cild, Xaraba Seher, Baki, 2002. 10. ... . , , 2006.

ONCE AGAIN ABOUT E A R L Y MIDDLE AGE SETTLEMENTS OF NAKHCHIVAN Vusala Gasimly Summary Nakhchivan is one of the regions of Azerbaijan rich with historicarchaeological monuments. The author notes that during archaeological others led by V. Aliyev, S. Ashurov, V. Bakhshaliyev, B. Ibrahimli and many in Sharur, Shahbuz, Ordubad, Julfa and Babek districts of Nakhchivan rich samples of material culture have been revealed.

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

143

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

. . , - , , , , , ., ., ., ., ., ., . ..

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

144

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

SAL

I G A L O L U N M U ABIDO- Q A R A K O P O K T O P O Farida Aslanova


(AMEA-mn A.A. Bakixanov adina Tarix institutu)

Vaxtila Fuzuli bolgasinda olanlar Kondalancayin sag sahilinda dag kimi ucalan va Qarakopaktapa adi ila tamnan mohtasam tapani siibhasiz, goriiblar. A d i qadim ttirk- oguz dilinda "hundur ulu tapa" manasim veran bu tapa uzaqdan nahang bir ehrami xatirladirdi (1, s.59-71). Onun hiindurliiyii 50m., diametri simaldan canuba 220 metra qadardi (2, s.96-102). Maraqhdir ki, gorkamli tarixci Abbasqulu aga Bakixanovun mashur "Gultistani-Iram" asarinda bu tapa ham Qarakopaktapa, ham da Taxti-Tavus adlari ila qeyd olun musdur. Tarixi abidalara boytik diqqat yetiran gorkamli alim vaxtila bu tapanin bir sira muhiim ictimai-siyasi hadisalarin sahidi oldugunu da, vurgulamisdi (3, s.110). Tarixi tapa Qarabagin taninmis tarixfisi Mirza Adigozalbayin da nazar diqqatindan yayinmamisdi. Onun dayarli malumatlarla zan gin olan "Qarabagnama" asarinda Qarakopaktapanin adi dafalarla Qakilmis, onunla bagh dayarli malumatlar verilmisdi (4, s.l 15-125). X I X ytizilliyin awallarinda Azarbaycan torpaqlanm b6liidurmaya can atan Iran ila Rusiya arasinda oliim-dirim savai gedarkan alverisli harbi-cografi movqeya malik olan Qarakopaktapa - Taxti-Tavus rus generah N.F.Paskevicin qarargahina 9evrilmidi. Qanh doyiislar buradan idara olunmudu

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

145

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

(5, s.120). Bununla beb, vaxtlar hec kas bilmamisdi ki, ytizlarca" bela canh savaslarin sahidi olmusdur. kas bilmamisdi ki, Qarakopaktapa qarinalarin, yiizilliklarin yox, minilliklarin sirlarini oztinda saxlayan nadir arxeoloji abidadir. Yalmz Rusiya tarafmdan Simali Azarbaycan torpaqlarinm tam isgah imperiya siyasatina miivafiq yeni arazilarin oyranilmasi zaruratini dogurduqda bu qeyri-adi tapa da diqqatdan kanarda qalmamisdi. Artiq ytizilliyin sonlarinda Qarakopaktapada havaskar arxeoloq, alman E.A.Resler, az soma isa Moskva imperator Arxeoloji Camiyyatinin tizvti A.A.ivanovski tarafmdan ilk arxeoloji axtanslar - kicik olctilti qazinti islari apanlmisdi (6). Lakin bu tadqiqatlar asash bir natica vermamis va Qarakopaktapa uzun miiddat arxeoloji abida kimi diqqatdan kanarda qalmidir. Onu da nazara catdirmaga dayar ki, adlari cakilan har iki tadqiqatci tapani sahv olaraq kurqan-qabir abidasi hesab etmis va vaxtdan Qarakopaktapa elmi adabiyyatda kurqan kimi tamnmisdi. 1964-cti ilda arxeoloq Qudrat Ismayilzada tarafmdan Qarakopaktapada baslanan va 80-ci illarin sonlarinadak davam etdirilan qazinti islari va axta nslar bu tapa haqqinda movcud fikirlari va tasavvtirlari asash sakilda dayisdirmisdi (7, s.74-76). 20 ildan artiq bir miiddatda aparilan genis miqyash qazintilarla Qarakopaktapada bir neca minilliyi ahata edan qahn madani tabaqa, muxtalif dovrlarin tikintilari va saysiz hesabsiz maddi madaniyyat nti munalari tiza cixanlmisdir. Hal-hazirda Qarakopaktapa Qafqazin an nadir coxtabaqali arxeoloji abidasi hesab olunur. Qarakopaktapa abidasindan tapilan an qadim maddi madaniyyat ntimu nalari Mezolit - Orta das dovruna aid edilir. Bunlar 12-10 min il bundan avval caxmaq va ya davagozti daslanndan hazirlanmis itiuclu alatlardan ibarat dir. Gtiman edilir ki, an qadim dovrlardan Qarakopaktapa vaxtasin ibtidai ovQulann siginacaq yeri olmusdur (8, s.75). Qazmtilar naticasinda Qarakopaktapa abidasindan alda olunan qadim tapintilann basqa bir hissasi ilkin akincilik dovrti - eneolitla baghdir. Hamin dovrda Qarakopaktapa oturaq hayat tarzina keQmis icmalara maxsus yaayi yerina 9evrilmidi (9, s.6-8). E.a. V I - V minilliklari ahata edan hamin dovrda mis kasf olunmu, akinQilik asas istehsal sahasina Qevrilmis, icma sanatkarhginda dulusQuluq mtihtim yer tutmusdu. Qeyd olunan dovrtin saciyyavi tapintilanm ibtidai akinQilikla bagh stimtik va ya das toxalar, oraq dislari, tarkibinda saman qansigi olan gil qablar va digar qadim maddi madaniyyat ntimunalari taskil edir. Qarakopaktapada askar olunan madani tabaqanin asas hissasi erkan tunc dovriina - "Ktir-Araz madaniyyati"na aiddir (10, s.23-24). 7 m qalinliginda olan hamin madani tabaqada das, Qiy karpic va mohradan tikilmis dairavi va dordktinc yasayis evlarinin qahqlan, tasarrtifat tikintilari, mabad yeri, tunc

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

146

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

istehsah i b bagh ktira tiza cixarilmi, tunc asyalar, akincilik alatlari, tizari yapma naxislarla bazadilmis qara va boz rangli cilah gil qablar, kicik olctilti insan va heyvan fiqurlari, ocaq qurgulan va digar coxsayh tapintilar alda edilmisdir. Hamin tapintilar asasinda mtiayyan olunmusdur k i , erkan tunc dovriinda (e.a. IV-III minillikbrda) Qarakopaktapada oturaq akinci - maldar tayfalara maxsus genis sahali yasayis yeri olmus, iqtisadi, ictimai va madani hayatda asash dayisiklikbr bas vermis, On Asiya olkabri i b iqtisadi-madani alaqabr xeyli genisbnmidi. B u dayisiklikbr eyni zamanda onlarin sonraki ytiksak inkisaf yolunu mtiayyanbsdirmisdi. E.a. II minilliyi ahata edan yeni tarixi marhab tunc dovrtintin an ytiksak inkisaf marhabsi olmusdu. Qarakopaktapada bu dovra maxsus eni 3 m qahnhginda olan mohkam das divarlarin qahqlan tiza Qixanlmis, mtixtalif mad di madaniyyat ntimunalari: qirmizi rangli boy ah qablar, bazakbr, Pmcdan hazirlanmis asyalar, amak alatlari va elmi ahamiyyatli digar tapintilar alda edilmisdi (11, s. 102). Aparilan genis arxeoloji tadqiqatlarla oyranilmisdir ki, Qarakopaktapa da somaki dovrbrda da hayat davam etmis, onun enisli- yoxuslu yollan ol musdur. E.a.VII asrda Qara danizin simal sahilbrindan Sarq olkabri tizarina dahsatli yel kimi harakat edan kocari skif tayfalan Qeu"akopaktapadan da yan kecmami, onu oxa tuunusdular. Qarakopaktapanin usttmdan indi da skiflara maxsus coxlu qanadh tunc ox ucluqlannin tapilmasi bunu ayani stibut edir (12, s.33). TadqiqatQi Q.S.ismayilzadanin yazdigma gora, babalanmizin Qarakopaktapanin zirvasinda yandirdiqlan masal skiflardan soma da yanmaqda davam etmisdi (13, s.33).

Azarbaycan Arxeologiyasi 2009

147

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

.. V - I V asrlarda taps antik dovra maxsus boytik yasayis yerina cevrilmis, onun tistti va yamaclan pilla-pilla yasayi evlari, ictimai binalarla orttilmtisdti. Qazmtilar zamani burada yangin zamam dagilmis stitunlu zahn di varlari, tizari handasi va nabati naxislarla bazadilmis gil qablar, maisatda isladilan mtixtalif avadanhq va basqa maddi madaniyyat ntimunalari tiza cixanlmisdir. Gtiman edilir ki, Qarakopaktapada askar olunan saray vaxtila M a kedoniya hokmdan isgandarin Sarq ytirtisti zamam qarat olunmus va yandinlmisdir(14, s.35). Olda edilan coxsayh tapintilarla da malum olmusdur k i , Sasanilarin Azarbaycanda hokmranhgi dovriinda Qarakopaktapa mtihtim strateji mantaqaya cevrilmisdi. Balka da mahz Sasanilar dovriinda Qarakopaktapa TaxtiTavus adi ila yeni ytiksalis dovriina qadam qoymusdu (15, s.46-47). Bu mtihtim yasayis yerinin somaki cicaklanma dovrii, iqtisadi va mada ni ytiksalisi Eldanizlarin hokmranhgi ila bagh olmusdur. Qazintilar zamam buradan IX-XIII asrlara aid 3 m-dan artiq qalinliqda madani tabaqanin tiza cixanlmasi va hamin madani tabaqadan ktilli miqdarda gozal sanatkarhq ntimunalarinin - rangarang sirli qablarm, nafis stisa mamulatimn, gtimtis, stisa va misdan hazirlanmis tiztik va bilarziklarin, zargarlikda isladilan avadanhgin, stimukdan yonulmus bazakli dtiymalarin va baqa tapintilarin tiza Qixanlmasi buna stibutdur. Bunlarla yanai, qeyd olunan tabaqada sanatkarlar mahallasinin boytik hissasi, genis sahani tutan tandirxana, Qay daslanndan va qaya parcalanndan insa edilmis qala divarlari askar olunmudur (16, s. 76-55). Taasstif ki, Qarakopaktapadaki yeni amin-amanhq dovrii da uzun cakmamisdi. Monqollann Azarbaycana ilk ytirtisti zamani bu yaayis yeri da onlarin hticumuna maruz qalrms, xarabahga Qevrilmisdi. Ardicil qazmti islari Qarakopaktapanin somaki tarixi marhalalarini da barpa etmaya imkan vermisdi. Monqol hticumlanndan soma tapanin tisttindaki yasayi yeri bir mtiddat tanazztil dovrii kecirsa da Htilaktilar dovriinda yenidan dirQalmis, Azarbaycanin ictimai-iqtisadi hayatinda mtihtim rol oynamisdi. Sarq tarixcisi Rasidaddinin yazdigina gora, hamin dovrda monqol stivari qosunlan qisi aksar hallarda Arazboyu dtizlarda kefirar, yayda isa Aladagin va Qarabagm ytik sak otlaqlanna qalxardilar. Bununla bagh ehtimal olunur ki, daglarla Aran arasindaki yol ayncinda

Azarbaycan Arxeologiyasi 2009

148

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

yerlasan Qarakopaktapa bela saraitda Htilakti maldar ayanlarinin iqamatgahi, var-dovlatlarinin, tukanmaz sarvatlarinin qorundugu yer olmusdu (17). Qarakopaktapa- Taxti Tavusun somaki va bugiina qadarki dovrlari da kesmakesli olmusdu. Olkabri fath edan Teymurlang da, ymda bacihq etmak arzusunda olan Qaraqoyunlu, Agqoyunlu da bu yera bigana qalmamis, dafalarla buradan oz hokmlarini diinyaya car etmidilar (18, s. 36-37). Indi Qarakopaktapa dtisman alindadir. 1993-cii ilda Ftizuli bolgasini igal edan riyakar ermani qonsulanmiz Qarakopaktapani da ala keciriblar. Deyilanlara gora, hal-hazirda Qarakopaktapa onlarin gozatci mantaqasidir. Bu nunla bela, stibha yoxdur ki, onlar bu ulu tapadan har zaman yollara boytik tasvis va qorxu ila baxir, gec-tez tiftiqlarda igid Azarbaycan ogullanmn gorunacayini yaxi bilirlar.

ODOBIYYAT 1. . . - . . . 1969, 1. 2. . . . . , 2005, 4. 3. Bakixanov. . , Gtiltistani-iram. Baki, 1991. 4. Mirza Adigozalbay. Qarabagnama. Baki, 1950. 5. Yena orada. 6. .. . , . 4, , 1911. 7. . . . Azarbaycan Arxeologiyasi. Baki, 2000. 3-4. 8. Yena orada. 9. ismayilzada Q. S. Qurucay va Kondalancay vadisinda qadim madaniyyat izlari. Baki, 1981. 10. . . . , 2008. 11. . . . 12. ismayilzada Q. S Arxeoloqun col gundaliyindan. Baki, 2009. 13. Yena orada. 14. Yena orada. 15. ismayilzada Q. S. Taxti-Tavusun soragmda. Azarbaycan Arxeologiyasi. Baki, 1999. 3-4. 16. Yena orada. 17. Yena orada. 18. ismayilzada Q. S Arxeoloqun col gundaliyindan.

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009 "

149

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

OCCUPIED MONUMENT- GARAKEPEKTEPE Farida Aslanova Summary Present article is dedicated to unique multilayer monument Garakepektepe located in Fizuli, Garabakh occupied since 1993 year by Armenian warriors separatist. According to archaeological excavation started in the middle of 60-x year and lasted till 1993 year displays an cultural strata till to earlier middle ages have been found. Duration of military condition began as paying polygon duration Russian-Persian war in the beginning of XIX century. There was situated general state which is belonged to the Russian general conquer I. F. Paskevich. In present time Garakepektepe, by its scientific specification belong to the whole humankind, but unfortunately remains occupied and its very difficulties to reconcile.

- , 1993 . , 60- 80- , - . , , . - XIX . . . . , , , .

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

150

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

DUNYAMN 9N ULU 9HBRl Nigar Ismayilzade


(Baki Dovlat Universiteti)
Cox qodim dovrlerde Apennin yanmadasinda, Tibr Qayimn mensobindo sahnmis. Roma ohorini dunyamn on ulu vo ebodi ohori hesab edirdilor. Sohorin salmmasi haqqinda holo qodim dovrlorde muxtelif revayetlor vo efsanelor meydana cixmi vo nesillerdon nesillere ormagan edilmidi. On larin icerisinde en geni yayilmii qurd siidii emmi Romul vo Rem ekiz qardaglanmn adi ile baghdir. Movcud efsaneye gore, soherin osasi bu qardalar terefindon qoyulmu ve qedim Roma tarixQileri hetta bu mtihum ta rixi hadisonin ilini de gostormis_diler - 753-cii il. Soher vaxtdan yasayir ve hor eyi dagitmaq, mehv etmek iqtidannda olan zaman mofhumuna meydan oxuyur. Lakin hal-hazirda da molumdur ki, Qedim Sarq diinyasinm muhum medeni merkezlerinden olan IkiQay arasinda - Mesopotamiya^ ^ ^
a

^1||^^^ ^
^^^^^^^^^^^^^
n

R eherindon daha qedim seherler olmus. ve onlarin biri oziinun iqtisadi vo siyasi qudreti ile miisteqil bir dovloti xatrrlatmisdi. Eramizdan o w e l III minillikde Declo-Ferat Qaylan sahillorindo teekkul tapan Eredu, Ur, Umma, Larsa, Ki, Uruk, Laqa ve diger umer ehorlerinin adlan Qoca Sorqin tarixi yaddama ebodi hokk olunmusdur. Qedim seherler tarixi Azerbaycan erazilorinde do movcud olmu vo bu ulu diyarin an-6hrotini QOX uzaqlara yaya bilmidiler. Bununla bele, diinyada bir ulu eher de vardir k i , o, hal-hazirda yer uzunun on qodim eheri sayilir. Bu, uzaq Folestin erazisinde, lordan Qayimn sol sahilindo yerloen ve
e r

v a x t l

m a

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

151

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

I adi Bibliyada cakilen efsanovi terixon sahoridir. Onun na az, na da QOX - diiz 10 |^^^^^^^ min yai vardir. 2010-cu ilin oktyabr ayin;^^^^11^^^ da bu ahil eherin 10 min illiyi beynelxalq ^^^^^^ ictimaiyyat torofindon boyuk bayram kimi ^^^^^^^ qeyd edilocokdir. ^'^^! Qodim lerixon miiasir lerixondan 1,5 ^^ km imal-qerbde yerlesmidir. Hazirda ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ! onun arazisi geni OIQUIU qazinti sahosina B ^ ^ H H ^ f l | i ^ ^ R ^ H banzayir. Har addimda qadim tikinti qa hqlan ila dolu dorin xondoklor nozoro carpir vo ulu ohorin Bibliyada tosvir olunan facielorla dolu kesme-kesji hayat yolu istar-istamaz yada dusur. Bibliyada verilan malumatlara goro, 6hretperest ve tekebburlii serkerde lisus Navin lerixon oherine yuriise balayarken onu ilk doyiisde ala-bilmomi vo yalniz 7 gun davam edon muhasiroden soma soherin mohkem miidafie divarlanm dagitmaqla eher miidafioQilerinin miiqavimetini qrra bilmi ve onu ele keQirtmidi. Bibliya efsanelorino goro, Navin ordusunun eypurQulan holledici doyude oz eypurlanm ele ezmle Qalmidilar ki, seher divarlari birden-biro Qokmu vo diismonler s_ehore daxil olmudular. ehor qaret olunmu vo dagidil-misdi. Geni elmi aradirmalarla muoyyen olunmusdur ki, Bibliyada ver Ion melumatlar eramizdan e w e l k i II minillikle bagh olmusdu. Lakin geni ar xeoloji todqiqatlar lerixon abidesinde daha qedim dovrlorin maddi medoniyyetini iize Qixarmidi. Molumdur ki, arxeoloji qazmtilara qoder qedim seher yerinde yerli oreblor terofinden Tell-os-Sultan adlandinlan mdhtes_em tope ucalmidi. KeQen esrin 30-cu illorinde tamnmi qadm arxeoloq-alim Ketlin Kenon tepede arxeoloji qazinti is_lorine balayarkon ilk gunlordon onu ugurlu neticeler miisayet etmigdi. Zohmotke vo istedadh arxeoloq alim Tell-os-Sultanm ve ya Sultan tepenin alt tobeqesinde eramizdan e w e l VIII-VII minilliklere aid planetimizin en qedim s_eherinin qahqlanni akar etmisdi. B u kef dunya arxeologiyasinda boyuk sensasiya dogurmudu. Mezolit ile neolit arasindaki qodim dovro mexsus soherin kofi arxeoloqlar UQUn gozlonilmez ol musdu. Arxeoloji alomde ilk dofe da dovriiniin oturaq hoyat terzini eks et diron abidonin iize Qixanlmasi mezolit vo neolit dovrlori ile bagh ononevi tosewiirlori esash sekilde deyismisdi. Melum olmugdu k i , qodim lerixon oheri eramizdan e w e l VIII-VII minilliklerdo oval formah komalardan ibaret boyuk saheli yas_ayi yeri olmaqla 4 hektara yaxm orazini Pitmudu. Ilk merheledo evlor gil mohredon tikilmi, onlarin divarlan vo doomelori gil suvaqla ormlmiisdu. Eramizdan ovvel VII minillikde yaayi yerinin komalari artiq diizbucaqh formada olmu, divarlari vo dosemeleri boyuk soyle qahn gil qati ile suvanmi, bir QOX hallarda qirmizi vo ya aQiq qohveyi boya ilo 6rtiilmtidii. Bir QOX hallarda oliilerin ev d6omolerinin altinda defh ^^^^^^

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

152

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

olunmasi izlenilmidir. Kellelerin Qoxunda gildon duzeldilmi xususi maskalara tesadiif olunmusdur. Onlann bozilerinin iizori renglenmidir. Tedqiqatcdann fikrince, bele tapintilar qedim yasayi yerindo ulular inanci ile bagh olmusdur. Qazintilar zamani qedim yaayi yerinde mudafie divarlannin uze Qixanlmasi da boyuk maraq dogurmudu. Da parQalanndan tikilmis. homin divann eni 2 m-o yaxm olmaqla muoyyen yerlorde 4 m hundiirluye qedor qala bilmisdi. Qazmtilar noticesindo lerixonda dairevi formah mohteem qalamn iize Qixanlmasi da boyuk heyret dogurmudu. Yonulmami da pargalanndan ina edilmi homin qedim tikintinin diametri 7 m, hundurluyii 8 mden artiq ohnudu. TodqiqatQilann mulahizelerino goro, tesvir olunan tikinti qedim ehor sakinlerinin dini tesowiirleri ilo bagh olmu vo bir nov mobed rolunu daimisdi. Qazintilar zamani mobedin yuxarisina gedon pilleli yolun qahqlan da askar edilmisdi. lerixon qedim eher yerinin geni arxeoloji todqiqi QOXIU sayda maddi modeniyyot numunelerinin de elde edilmesile neticolenmidi. Onlarin esas hissosini qedim eher sakinlerinin meiet ve teserriifat megguliyyeti, eleco de dini gorulori ve merasimlori ile bagh tapintilar toskil edir. Qodim oher sakinlori hele dulusQulugun sirlerine beled olmasalar da moiset ve teserrufatda agac vo dasdan yonulmu qablardan geni sokilde istifado etmidiler. Qazintilar zamani QOXIU sayda bele moiset avadanhginin tapilmasi dediklerimizo eyani siibutdur. Onu da qeyd etmok lazimdir ki, lerixondan tapilan maddi modeniyyot numunelerinin boyuk hissesi muxtelif dasjardandir. Onlarin icerisindo don dasjan ve heveng destekleri, kigik olculu vo cilah baltalar, oraq dileri, ox ucluqlan ve diger eyalar vardrr. Bir QOX oyalann hazirlanmasinda muxtelif nov Qaxmaq daindan istifade olunmudur. lerixon abidosinin diqqoti celb edon tapintilanna gildon hazirlanmis. kiQik OIQUIU insan vo heyvan fiqurlan da daxildir. M u o y y e n hallarda iri OIQUIU heykellero de tesadiif olunmusdur. Osasen, qamisdan olan vo uzori gil layi ilo ormlmus. bele heykeller bir QOX hallarda qmnizi boya ile renglenmidir. Silsile tapintilar lerixon sakinlerinin artiq ibtidai ekinQiliyin sirlerine de belod olmasmi eks etdirir. Bele tapintilar toxalar, quradirma oraq dilori, den dalan, eleco de medeni bugda ve arpa qahqlanndan ibaretdir. Bununla bele, lerixon yaayi yerinin teserriifatmda ovQuluq enenovi gekildo apanci rola malik olmudu. Abidoden kiilli miqdarda ox ucluqlanmn tapilmasi bilavasite bununla baghdir.

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

153

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

lerixon kompleksino rrioxsus modoni onenelor orqi Arahq donizi hovzosinin bir QOX abidolorinde izlonilmidir. Homin abidolordo eyni zamanda bu olkolorin somaki inkisafmi oks etdiron maddi delillore do rast golinmidir. Beloliklo, yer uziiniin on qodim seheri lerixon oziinun olmoz vo yuksek enenelerile uzun mtiddet yasamis., hor yerde silinmez izlor qoymusdu. Felestin muxtariyyatinm payma diisen lerixon indi dunyanin her yerinden gelon QOX sayh turistin en sevimli yeridir. Her i l yuz minlerlo insan ona mehman olur, agir dusuncelerlo onun kUQolerini gozir, bai ustundeki olQatmaz yuksoklikden i l boyu yasd vahoni, qivrila-qivnla orqo iiz tutan lordan Qaymi, QOX-QOX uzaqlarda parlaq giino iialari altinda berq vuran Olii donizi seyr edir. 9D9B1YYAT 1. B.M. . , 1964. 2. . . , 1982. 3. . , 1986. 4. .. . , 1989.

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

154

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

STOBENTS
&

ILKIN ISTEHSAL TOSORRUFATI VO NEOLlT tNQtLABb Sdlald Bagirova (AMEA-mn Arxeologiya VB Etnoqrafiya Institutu)
Basariyyatin har bir tarixi marhalasi boytik kasflar, yeniliklarla saciyyalanmisdir. B u cahatdan neolit dovrti xtisusila secilir. Neolit (yunan sozti olub yeni da dovrti demakdir) milyon illari ahata edan das. dovrtintin son va eyni zamanda an ytiksak inkisaf marhalasi olmusdu. Neolit anlayisinm elma ilk dafa 1865-ci ilda tamnmis ingilis alimi Lebbok gatirmisdir. Neolit dovriinda ibtidai insanlar daislama texnologiyasinda cilalama tisuluna balad olmu, boytik mahsuldarhgi ila secilan cilah das baltalar dtizaltmayi oyranmisdilar. Gildan hazirladiqlan qablari odda bisirmakla yeni bir sanatkarhq sahasinin - dulusculugun asasim qoymusdular. Lakin neolit dovrtintin an boytik kasfi va nailiyyati akincilik - maldarhq masguliyyatina kecidla bagh olmusdu. QkinQilik va maldarhgin manimsanilmasi mtistasna ahamiyyat kasb etmis, movcud qadim camiyyatlarin galacak inkisaf yolunu mtiayyanlasdirmisdi. Oturaq hayat tarzila bagh akinQilik va maldarhq iqtisadiyyatina kecid takca insanlarin tasarrtifatinda yox, btittin madani-tarixi inkisafinda dontis noqtasi olmus, zamanki idaracilik sisteminin takmillasmasi, awalki dtinyagorti sisteminda yenidanqurma prosesinin balanmasi ila naticalanmidi. Minilliklar boyu davam etmis manimsama - iqtisadiyyatmdan akincilik va maldarhq kimi ytiksak istehsal tasarrtifatina keQid qadim insanlari hamialik tabiatin asihligmdan Qixarmis, onlara sabit qida mahsullari alda etmaya imkan vermisdi. Tasadtifi deyil ki, tanmmi ingilis arxeoloqu Vir Qordon Cayld btittin bu dayisiliklarin mtihtim ahamiyyatini nazara alaraq onlan neolit inqilabi adlandirausdi. Qadim istehsal tasarrtifatmm mtihtim isfiqamati akinQilikla bagh ol musdu. Okincilik tasarrtifati asasinda yaranmis erkan akincilik madaniy yatlari va markazlari sonralar ilk sivilizasiyalarm asasim takil etmisdi. Onu da qeyd etmak lazimdir ki, i l boyu arzaq mahsullari ila taminat imkanlari basar tarixinda ilk dafa ictimai rifah sistemini yaratmis, maisat va tasarrtifat saraitini asash akilda ytingtillasdirmis, izafi mahsullann yaranmasina ahalinin arunasma sabab olmusdu.

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

155

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

Paleodemoqrafik tadqiqatlarla mtiayyan edilmisdir ki, akincilik va maldarhq iqtisadiyyatina kecidla Yer ktirasinin ahalisi 16 dafa artrhis, mahsuldar qtiwalarin inkisafinda asl manada sicrayis ba vermisdi. On Asiyamn alverisli torpaq va iqlim saraitina, zaruri iqtisadi, ictimai va madani inkisaf saviyyasina malik regionlannda, Canubi Qafqazda va digar yerlarda coxlu sayda yasayis yerlari meydana cixmi, daha ytiksak hayat tarzi balamisdi. Maraqhdir k i , takca indiki Azarbaycan arazisinda 200-dan artiq ilkin akin cilik tasarrtifati ila bagh qadim kompleks qeyda ahnrmsdir. Ciy karpic memarhginin taakktilti, mtixtalif bicimli karpiclardan va mohradan tikilan rahat maisat va tasarrtifat binalari istehsal iqtisadiyyatimn mohkamlanmasi dovriinda faal hayat tarzini sartlandiran amillardan olmus du. Movcud qadim, sanat sahalari: toxuculuq, das va stimtik yonma sahasindaki texnoloji nailiyyatlarla yanasi, dulusculuq va metalislama kimi yeni sanat sahalari meydana cixmisdi. Mohkam oturaq hayat tarzi va stabil arzaq ehtiyatlarimn varhgi saraitinda yeni qida novlarinin yaranmasi bir sira maisat dayisikliklarina sabab olmus, maisat xidmatila bagh dulusculuq istehsahmn meydana cixmasini zaruri etmisdi. Coxlu va mtixtalif amali ahamiyyatli gil qablar utalitar talablari odamakla yanasi, estetik xaraktlari xtisusiyyatlar da daimidi. Arxeoloji qazmtilar zamani QOX sayda tiza cixarilan mtixtalif bicimli gil qablar ixtisaslasdinlmis dulusQuluq sanatinin genis yayildigim va taraqqisini ayani aks etdirmakla yanasi, istehsal tasarrtifatimn artiq ilk marhalasinda mtixtalif cesidli xoraklarin hazirlanmasi, saxlanilmasi va istifada edilmasina yonaldilan xiisusi maisat sisteminin meydana Qixmasi haqqinda genis tasawtir yaradir. Olda olan gil qablarin dtizgtin simmetrik va standart formalan oyranilan dovrda On Asiyamn bir sira madani markazlarinda artiq dulus ?arxmdan istifada olunmasini da tasdiqlayir. G i l qablarin col, bazan isa icari tiztina qara va qahvayi ranglarla mtixtalif naxislarm vurulmasi onlarin oztinamaxsus badii xtisusiyyatlarini aks etdirir. Qeyd etmak lazimdir ki, erkan akincilik va maldarhq tasarrtifatimn tasakktilti dovriinda sanatkarhq istehsalmdaki ixtisaslasma prosesi takca dulusculuqda ox, digar sanat sahalarinda, ctimladan yeni yaranan meta lislama sanatinda da baslamisdi. On Asiyamn, Canubi Qafqazin va ctim ladan Azarbaycanin bir sira arxeoloji komplekslarindan malum olan ayalar metalislama sahasinda mtiayyan vardislarin qazamldigim va nazara Qarpan nailiyyatlarin alda edildiyini ayani sakilda ntimayis etdirir. Arxeoloji qazmtilarla tiza Qixarilan tapintilar metalislamanin ilk mar halasinda takca misdan yox, artiq digar metallardan da istifada olundugunu gostarir. Metaldan amak alatlarila yanai, bazak va silah ntimunalari, dini gortislarla bagh xiisusi asyalar, elaca da maisat avadanhgi da hazirlanmisdi. Bazi abidalarda akar olunan ibtidai kuralarin qahqlan va metalilama sanati

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

156

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

sahasinda iladilan muxtalif asyalar ibtidai metalislama sahasindaki miitaraqqi inkisafdan xabar verir. Arxeoloji tadqiqatlar zamani alda edilan tapintilar istehsal tasarrtifatina kecid dovriinda iqtisadiyyatla yanasi, intellektual va badii yaradicihq sahalarinda da boytik nailiyyatlarin qazanildigini aks etdirir. Tatbiqi sanat sahasindaki ugurlar oz aksini daha bariz sakilda stimtik va dasdan yonulmus, gildan dtizaldilmis arxeoloji tapmtilarda: kicik 6lctilti heykallarda, gil qablarin dekoranda, elaca da qayatistti rasmlarda va digar maddi madaniyyat ntimunalarinda tapmisdir. Bazak va tasvirlarin coxunda kosmoqonik tasavvtirlarla bagh mifoloji stijetlarin aks olunmasi yeni iqtisadiyyatin tasakktilti dovriinda daha zangin va rangarang manavi dayarlarin meydana cixmasindan va genis yayilmasindan xabar verir. Onu da qeyd etmak lazimdir ki, erkan akinci-maldar camiyyatlarinda istehsal tasarrtifatimn daim artmaqda olan talabati insan faaliyyatinin ahata dairasini genislatmakla yanasr, onun istiqamatlarini da mtiayyan etmis, madani markazlar arasmdaki alaqalarin mohkamlanmasina va daha da genislanmasina zamin yaratmisdi. Umumi naticada, ilkin istehsal tasarrtifatimn cografiyasi-yayilma arazisi xeyli genislanmisdi. Yeni akin sahalari manimsamak maqsadila akinci tayfalann, hatta asas markazlardan cox uzaq olan arazilara hicrati baslanmisdi. Mil-Qarabag dtiztinda Leylatapa qadim yasayi yerinin, Qazax-Agstafa bolgasinda BoytikKasik, Poylu va digar komplekslarin acilmasi buna dayarli stibutdur. Basariyyatin madani - tarixi inkisafimn neolit dovriina tasadtif edan btittin bu yeniliklari mtitaraqqi ingilis alimi Bir Qordon Cayld bilavasita iqtisadiyyatda ba veran keyfiyyat dayisikliklari ila alaqalandirmis va ytiksak dayarlandirmisdir. Bununla bela nazara Qatdirmaq lazimdir ki, kecan asrin 50-80-ci illarinda an qadim akinQilik madaniyyatlarina aid yeni va olduqca zangin arxeoloji komplekslarin tiza cixanlmasi, onlarin asasinda aparilan darin elmi arasdirmalar neolit inqilabi konsepsiyasimn bazi Qatismazhqlanm da tiza cixarmi, ayn - ayn masalalara mtinasibatda tadqiqatQilar arasinda fikir aynhgi dogurmusdu. Hal-hazirda tadqiqatQilarm bir qismi Qordon Cayld konsepsiyasimn asas qtisurunu kecid dovrtinda bas veran tarixi prinsiplara haddindan artiq timumilasdirilmis, qeyri-differensial sapkida yanamaqda gortirlar. Onu da nazara catdirmaq lazimdir ki, ytiksak iqtisadi, sosial va madani naticalar hec da btittin qadim akincilik sistemlari tiQtin saciyyavi olmamisdi. Son illarda yeni arxeoloji komplekslarin kasfi va hartarafli tadqiqi istehsal tasarrtifatina kecidla alaqadar proseslari takca timumi qanunauygun hadisa kimi yox, mtiayyan amillara asaslanan konkret tarixi hadisa kimi qiymatlandirmaya imkan vermisdir. On qadim istehsal iqtisadiyyatimn meydana cixdigi va oztinamaxsus xtisusiyyatlarla inkisaf etdiyi regionlardan biri sayilan On Asiyada bu

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

157

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

mtihtim tarixi proses har seydan awal ictimai inkisafin qanunauygun naticasi, tabiat va sosial faktorlann alverisli uygunlugu va six vahdatila bagh olmusdu. Tasadtifi deyil ki, muxtalif yabani danli bitkilara va ahillasdirilmasi mumkun olan zangin heyvanat alamina malik Yaxin Sarq olkalari, elaca da Canubi Qafqaz va tarixi Azarbaycan torpaqlan hala kecan asrin 20-ci illarinda gorkamli genetik alim N.LVavilov tarafmdan an qadim istehsal, climladan akinQilik markazlari sirasina daxil edilmisdi. istedadh va yorulmaz tadqiqatQi xarici ekspedisiyalarin tarkibinda iyirmi ila yaxin bir mtiddatda Yer kiirasinin bir cox olkalarini: Orta Asiyam, Iran va Ofqamstam, Koreya va Yaponiyam, Qarbi va Canubi Amerikam va digar olkalari badan-baa gazarak topladigi zangin materiallar asasinda madani bitkilarin mansayi va cografiyasi haqqinda indiyadak oz elmi ahamiyyatini itirmayan xiisusi talimini yaratmis, ilkin akincilik madaniyyatlarinin yeddi mtihtim markazini, ctimladan Qafqazin va Azarbaycanin daxil oldugu Canubi-Qarbi Asiya miistaqil markazini mtiayyan etmidi. Onu da qeyd ePnak lazimdir ki, gorkamli alim Qafqaz, hamcinin Azarbaycan arazisini yabani bugda va covdar bitkilarinin rangarang va orjinal novlarina gora dunyamn muhum markazlarindan biri kimi qiymatlandirmisdir. Diqqatalayiq cahatlardan biri da ondan ibaratdir ki, tamnmi seleksiyaci alim i.D.Mustafayev hala ke?an asrin 50-60-ci illarinda Azarbaycanin ayn-ayn bolgalarinda bir sira madani danli bitkilarin indiyadak qalmaqda olan yabani formalanni iiza cixarmis, onlarin tarixi koklarini mtiayyanlasdirmisdir. Ikinci dtinya mtiharibasindan soma tarixi Azarbaycan torpaqlannda tiza cixarilan va oyranilan an qadim istehsal komplekslari bu arazinin On Asiyamn madani-tasaniifat sisteminda xususi yer tutdugunu gostarmisdir. Ilk arxeoloji komplekslarda Urmiya golii hovzasindaki Goytapa va Nax Qivan sahari yaxinhgindaki Kultapa Qoxtabaqali abidalarda aparilan tadqiqatlar zamani akar olunan tikinti qahqlannda, alda edilan ibtidai akinQilik alatlarinda va dulusQuluq niimunalarinda On Asiya ananalarila six bagh olan silsila oxsar xususiyyatlar qeyda ahnmisdi. Azarbaycan arazisinda sonraki tadqiqatlar zamani tiza Qixanlan yeni abidalar an qadim istehsal formalanna aid komplekslarin cografiyasini xeyli genilatmis, problemla bagh arxeoloji materiallan daha da zanginlasdirmi, yeni tadqiqat va arasdirmalar zaruratini dogurmusdur. Ktir boyunda, NaxQi van arazisinda, M i l - Qarabag diiztinda, Muganda, Ganca-Qazax bolgasinda, Urmiya golii hovzasinda, QuniQay va KondalanQay vadisinda xeyli sayda maisat tasarrtifat komplekslari va qabir abidalari qeyda alliums va oyranil misdir. Diqqatalayiq haldir ki, onlarin Qoxunda an qadim istehsal tasar rtifatina aid mtixtalif qahnhqda madani tabaqalar qeyda alinmisdir. Bela komplekslarin tiza Qixanlmasi qadim istehsal tasarrtifatinin takca yaranma tarixini yox, onun ardicil inkiaf marhalalarini, saciyyavi xtisusiyyatlarini va

Azarbaycan Arxeologiyasi 2009

158

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

lokal qruplanni asas vermis, movcud tasavvurlari xeyli dayismisdir. 9D9BlYYAT 1. B.M. . , 1980. 2. .. . , 1989. 3. .. . , 1949. 4. .. . , 1956. 5. . . , 1982. 6. .. . , 1987. 7. .. . , 1989. 8. Ismayilzada Q.S. Neolit inqilabi vo Azerbaycan. AXC-nin 80 illiyine hesr olunmus elmi konfransin materiallan, II cild. Baki, BDU, 1998. 9. Ismayilzade Q.S. 9srin arxeoloqu. Azerbaycan Arxeologiyasi. Baki, 2000, 1-2.

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

15 9

Azerbaij an Archaeo logy Vol.: 12 Num.: 1

A Z O R B A Y C A N I N O R T A OSR S O H O R L O R I N D O S O N O T K A R L I G I N I N K I S A F I N A DAIR Tarix Dostiyev (Baki Dovht Universiteti) Futuhat dovrii hadisalari Azarbaycanda sahar hayatina agir zarba endirsa da, urbanizasiya prosesini tam dayandirmamis, bir qadar sonra sabitliyin barqarar olmasi, umummusalman madaniyyatina qovusmaq, islam dininin hakim ideologiyaya cevrilmasi, arab-xazar qaridurmasinm Simal olkalari ila intensiv ticarat alaqalari ila avaz olunmasi, yerli, miistaqil feodal dovlatlarin yaranmasi va digar ictimai-siyasi proseslar asasinda I X - X asrlarda Azarbaycanda sahar hayatimn canlanmasi, soma isa sicrayish inkisafi bas vermisdir. Ogar I X - X asrlari Azarbaycan saharlarinin kicik qala-saharlardan iri siyasi-inzibati, sanatkarhq-ticarat va madani-dini markazlara cevrilmasi dovrii hesab etmak mumkunsa, XI-XII asrlari sahar hayatimn ytiksalisi, cicaklanmasi dovrti adlandirmaq olar. Har bir sosial-iqtisadi prosesda oldugu kimi urbanizasiya prosesinin da asasinda ictimai istehsaldaki dayiikliklar durardu. Ictimai amak bolgiisu baximindan sahar kandin aksi olaraq, sanat istehsah, ticaratla bagh amayin va zehni amak faaliyyatinin camlasdiyi makan idi. Orta asrlarda Azarbaycan saharlarinin inkisafinm iqtisadi asasim sanat istehsah va ticarat taskil edirdi. Orta asr Baki, Samaxi, Darband, Sabran, Qabala, Bandovan, Ganca, Oranqala, Dabil, Taxti-Siileyman sahar yerlarinda apanlmis arxeoloji qazintilar zamam duluscu, damirci, misgar, zargar emalatxanalan askar edilib oyranilmis, muxtalif sanat sahalari ila bagh xeyli amak alatlari va sanatkar lavazimati tapilmisdir. Metalislama sanati sanatkarhq sahalari arasinda aparici movqe tuPirdu. Metalislama sanatinin inkisaf saviyyasi, onun texnoloji takmillasmasi bu va ya digar daracada akinQiliyin, sanatkarhgin, harb sanatinin va tasarrtifat maisatinin saviyyasina tasir gostarirdi (1, s. 127). Tadqiqatlar damirgiliyin metalislamada xiisusi movqeya malik oldugunu, bashca amak alatlarinin va silahlarin damirdan istehsal edildiyini, tasarrtifat va maisatda, insaatda damir ayalardan genis istifada olundugunu gostarir. Damirr;ilikla bagh istehsalat kompleksinin qahqlan arxeoloji qazmtilarla amaxi, Beylaqan, Qabala va abran sahar yerlarinda askar edilmisdi. Sabran sahar yerinda XII asra aid damirci kiirasi duzbucaqh formada olub bir boyiik va iki kicik kameradan ibarat idi. Kuranin althgi Qaydaslan ila d6sanmi, divarlari isa kvadrat formah bismi karpiclarla horulmudtir. Kuranin salamat qalmis qahqlan onun orijinal qurulusa malik olmasindan xabar verir. Emalatxanada agirhgi asasan 1 - 2 kq olan kiilcalara da rast galinmisdir. Orta asr Samkir sahar yerinda V qazmti sahasinda XII asr tabaqasinda kiilli miqdarda metal pasinin tapilmasi yaxinhqda damirQilikla

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

160

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

bagh emalatxananin olmasi ehtimahm irali stirmaya asas verir. Damirci emalatxanalari bashca olaraq yerli xammal asasinda islayirdi. Bu da maraqhdir ki, Samkir sahar yerindan tapilmis damir mamulati ntimunalarinin atom - absorbsion analizi onlann yerli, Canlibel (kecmis Cardaxh) filizi asasinda hazirlandigini tasdiqlamisdir. Arxeoloji qazintilar zamani alda olunmus damir mamulat asasan zindan usttinda cakicla doyularak hazirlanmisdir. Kasici alatlar poladqansiq damirdan hazirlamrdi. Poladqansiq damirin qaynaq tisulu ila hazirlanmasi texnologiyasi hala antik dovrdan yerli ustalara malum idi (2). X I asr damircilik sanatini oyranmak iictin Ganca darvazasinm boytik ahamiyyati var. Damirci Ibrahim Osman oglu darvazamn hazirlanmasmda doyma, bandetma, qaynaq va digar tisullardan istifada etmisdir. Arxeoloji qazmtilar zamani Bakida cakic, gtirz, masa, iskana (3), Darbanddan zindan, cakic, maa, yeya (4, s. 141), amkirdan va Dabildan cakic va iskana tapilmisdir. Arxeoloji qazintilar zamam tapilan bazi alatlar polifunksional xarakterli olub tasarctifatda, maisatda va sanatkarhqda istifada edilirdi. Misal olaraq balta, karki, cakic, kalbatin, misar, iskana, qayci, bicaq kimi alatlari gostarmak olar. Mtixtalif tayinath bicaqlann istehsah ktitlavi xarakter dasiyirdi. Artiq X I - XII asrlarda ixtisaslasmamn darinlasmasi naticasinda bicaqcihq mtistaqil sanat sahasina cevrilmisdir. amkir sahari ytiksak keyfiyyatli bi?aq istehsah ila sohrat qazanmidir (5, s. 207 ). amkir sahar yerinda apanlmis arxeoloji qazintilar zamam alda olunmus artefaktlar arasinda damir mamulatinin, ctimladan, biQaqlann Qoxlugu yazih manba malumatim bir daha tasdiqlayir. Orta asrlarda silahsazhq mtistaqil sanat sahasi kimi formalasaraq sanat istehsahnda mtihtim ahamiyyat kasb edirdi va onun daxilinda ixtisaslasma darinlasmakda idi. Silahsazlar istar hticum silahlan, istarsa da harbi sursat istehsah ila magul idilar. Dovrtin hticum silahlan ox va kaman, niza, xancar, qihnc, harbi va doytis yabasi ila tamsil olunmusdur. Orta asr saharlarinin arxeoloji qazintilanndan alda edilmis ox ucluqlannm demak olar ki, hamisi sulguncludur. Onlar tiplara yalniz parlarinin en kasiyina va formasina gora aynhrlar (6, s. 43 - 54 ). Arxeoloji qazintilar zamam Beylaqanda, Bakida, Qabalada, Samaxida va Dabilda niza ucluqlan tiza 9ixanlmidir. Mizraq nizaya oxsar silah olub olQtistinun kicik olmasi ila ondan farqlanirdi. Mizraq ucluqlanmn uzunlugu 4,5 - 9 sm arasinda dayisir. Doytis yabasi ntimunasi Barda aharinin qazintilanndan malumdur. Qadimda oldugu kimi orta asrlarda da bahca doytis silahlanndan biri qihnc idi. Arxeoloji qazmtilardan tapilan qihnc ntimunalari fraqmentar haldadir. Fraqmentlar onlarin ham iki agizh, ham da bir agizh oldugunu va poladdan hazirlandigini gostarir. Xancar ananavi doyti silahi olmaqla barabar, ham da feodal sinfinin kisi geyiminin vacib elementlarindan sayi-

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

161

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

hrdi. Xancarbri tiyasinin formasma gora iki tipa ayirmaq olar. I tip xancarbrin tiyasi enli, diiz olub uca dogru daralaraq sivribsir. B e b xancarbr Baki, Samkir va Dabil saharlarinin arxeoloji qazintilanndan malumdur. Onlann har iki tarafi iti olurdu. II tip xancarbr biragizh olmasi i b farqbnirbr. D6yti biQaqlan fonna etiban i b II tip xancarbra oxsarhq taskil etmakla biragizhdir. Mudafia bvazimati bahca olaraq dabilqa, zirehli geyim va qalxanla tamsil olunmusdm. Zireh geyiminin an genis yayilmis novti maftildan six toxunmus godakca idi. Arxeoloji qazintilar zamani halqalardan toxunmus zireh geyim fraqmentbri Darbanddan, damir lovhabrdan qurasdirilmis zireh geyim qahqlan isa Beybqan va Darbanddan tapilmisdir. Zangin mis yataqlanmn varhgma asaslanan, qadim istehsal ananabrina malik misgarlik sanati orta asrlarda oz inkisafinda yeni marhabya daxil oldu. $amaxi, Ganca, Naxcivan, Tabriz, Ordabil mis mamulati istehsahnda onctil movqe PiPirdular. Misgar emalatxanasimn qahqlan Dabil saharinda arxeoloji qazmtilarla tadqiq edilmisdir. Misgar emalatxanalannda tatbiq olunan istehsal texnologiyasi ananavi olaraq aritma, isti va soyuqdoymadan ibarat idi. Bundan basqa istehsal prosesinda zarbetma, kasma, lehimlama, maftilQakma, desma va digar texniki tisullardan istifada edilirdi. Mis va tuncdan asasan maisatda isbdibn qab - qacaq hazirlamrdi. Metaltokma sanati da ugurla inkisaf edirdi. Ham bark, ham da yumsaq qalibbrdan istifada edilirdi. Yerli sanatkarlann ytiksak pesakarhgini mashur $irvan ltibyani ayani niimayis etdirir. Mis va Pine mamulati arasinda tokma tisulu i b hazirlanmi? qazanlar, havangdastabr, Qiraqlar genis yayilmisdi. Bakidan tapilmis Qiraq zangin badii tartibati i b farqbnir. Metalislama sanatinin tiQtincti bashca sahasi zinat istehsal edan zargarlik sanati sirf sahar sanatkarhgi idi. Orta asr aharbrinda apanlan arxeoloji qazintilardan zargarlik sanati i b bagh xeyli faktik material - gil butalar, qalibbr, metah stizmak tiQtin qab, zargar zindani, qasigi, Qakici, iskana, istifada olunmus mahak daslan tapilmidir. Qababnin Qala sahasinda III qazintidan tapilan serpantindan hazirlanmi qalibdan tokma tisulu i b mohtir tiztik, qalibin arxa tarafindaki qalib isa Qaxmaq tisulu i b kamar tiQtin pibk hazirlamaga xidmat etmisdir (7, 1973). Arxeoloji qazintilarin naticabri zargarlik mamulati arasinda ba, qol, bibk, barmaq, sina, bel bazakbrinin tisttinluk takil etdiyini gostarir. Yerli zargarbr i prosesinda aritma, doyma, burma, oyma, cizma, yonma, lehimlama kimi texniki tisullardan genis istifada edirdibr. Orta asr saharlarinin arxeoloji qazintilanndan alda edilan materiallann asas ktitbsini saxsi mamulati taskil edir. IX - XIII asrbrin dulus kurabrinin qahqlan Beybqan, Qabala, Sabran, Baki, Samaxi, Ganca, Xaraba - Gilan, Taxti-Stileyman, Bandovan sahar yerlarinda arxeoloji qazmtilar zamam tiza Qixanlmisdir. Ktirabr, asasan, ikiqath olub ellips, dairavi, dtizbucaqh va nal formasindadir. Dulus kurabrinin mtikammalbsmasi, istehsal texnologiya-

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

162

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

simn takmillasdirilmasi ytiksak keyfiyyatli maisat va insaat keramikasim istehsal etmaya imkan verirdi. Saxsi qablann bu dovrda yeni tiplari meydana 91x1. Saxsi mamulati sirli va sirsiz olmaqla, iki bolmaya aynhr. DulusQuluqda mtihtim nailiyyatlardan biri, heQ stibhasiz ki, shin tatbiq edilmasidir. B u isa saxsi mamulatmin yiiksak badii tartibati tiQtin genis imkanlar aQirdi. irli saxsi mamulatmin ktitlavi istehsahna I X asrdan baslamlmis, X I - XII asrlarda o, oz inkisafmda an ytiksak saviyyaya qalxmisdir. Keramikamn naxislanmasinda anqob va marqansdan, rangli boyalardan, cizma xatlardan, fonu qazaraq naxis islamalarini tiza Qixarmaq texnikasindan, kasma va oyma va digar tisullardan istifada edirdilar. Azarbaycanin sirli saxsi mamulatmin badii tartibatinda tatbiq olunan naxisQakma tisullannm aksariyyati Yaxin va Orta arq dulusQuluq markazlari ila timumidir. Bununla yanasi, sirf Azarbaycan dulusQuluq maktabi tiQtin saciyyavi naxis Qakma tisullan da vardir. Bunu da qeyd edak ki, timumazarbaycan keramika maktabi daxilinda XI-XII asrlarda olkada oz nailiyyatlari va ananalari ila diqqati Qakan keramika maktablari formalasir. irvan, Arran, NaxQivan va Agkand (Canubi Azarbaycan) keramika maktablari mahalli xtisusiyyatlari ila farqlanirlar. Arran keramika maktabi sirli saxsi mamulati ila yanasi, fayans qablar istehsahnda da mtihtim nailiyyatlar qazanmisdi. Fayans qablarin badii tartibatinda cizma, basma, oyma tisullar ila sahnrms handasi va nabati naxislar geni tatbiq olunurdu. DUIUSQU rassamlar istehsal texnologiyasini va naxisQakma tisullarim takmillasdirmak, mtikammallasdirmakla ytiksak pesakarhq zirvasini fath etmis, Azarbaycan badii madaniyyatinin zamanki ytik sak saviyyasini ntimayis etdiran dekorativ sanat incilari yaratmislar. Orta asr saharlarinin arxeoloji qazintilar 1 naticasinda stisa mamulatmin zangin kolleksiyasi alda edilmisdir. tisa mamulati istehsal edan emalatxana qahqlan Darband saharinda askar edilmisdir. Htindtirltiyti 1,5 m, diametri 1 m olan dairavi biQimli bu kuranin iQarisi pasa va ttind goy rangli stisa ktitlasi ila dolu idi. Ktira karpicdan hortilmtis, divarlan tisa arintisi ila orttilmtisdti (8, s. 66). Arxeoloji qazintilardan alda olunmu faktik materiallar ham da biza stisa istehsah ila masgul olmus bazi ustalann adim mtiayyanlasdirmaya imkan yaradir. Misal tiQtin $amaxi saharinda aparilan arxeoloji qazintilar zamani oturacagina mohtir vurulmu? iki tisa qab qingindan birinda Omali Xaldun ibn 01i, digarinda isa Omali Obu Rasid Musa adlan yazilmisdir (9, s. 136). Bu dovrtin stisa mamulati QoxQesidlidir. iStisa mamulatindaki standarthq isa onun istehsahnin bazann talabatma yonaldiyina dalalat edir. Mtihtim yeniliklardan biri pancara stisalari istehsahna baslanilmasidir. $amkir ahar yerinda XI-XII asrlar tabaqasindan diskakilli, saya va naxish pancara stisalarinin ntimunalari tapilmisdir. $tisa istehsahnda ustalar sarbast tifurma, qalibda tiflirma, tokma, qaynaq etma, cilalama tisullanndan istifada eunislar. tisa bilarzik va tiztiklarin istehsahnda dartma, burma, esma tisullardan, muncuq istehsalinda isa parQalama texnikasindan ugurla istifada

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009 '

163

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

edilmisdir. Suss mamulatin bazadilmasinda yapma, basma vs inkrustasiya tisullari tatbiq edilirdi. Orta asr stisa mamulatmin tarkibinin kimyavi -analitik va miqdari spektral tadqiqi yerli stisa mamulaPnin mahalli alamatlarini mtiayyanlasdirmaya imkan verir. Misal tictin Sabran saharinin stisa mamulatmin miqdari spektral analizi maisat tayinath qablann aksariyyatinin Si-Na-Ka asash oldugunu gostarmisdir va onlar bashca olaraq Si-Al-Na(K)-Ca va Si-Na(K)Ca(Mg) stisa tipi ila tamsil olunmusdur. tia bazak asyalarimn hazirlanmasinda isa yerli ustalar digar reseptdan istifada etmisdilar. abranin bilarziklari Si-Na-Pb tarkibli stisadan hazirlanmisdir (10, 2000). Tasarrtifat va maiatda da va stimtikdan hazirlanmis alat va asyalardan genis istifada Azarbaycan saharlarinda dasislama va stimtikislama sanatlarinin inkisafim sartlandirmisdi. Sanatkarhgin ytiksak inkisafi onun ixtisaslasmasini sartlandiirnisdi. Iri saharlarda ytiza qadar va daha artiq, orta daracali saharlarda onlarla mtistaqil sanat sahasi vardi. Yazih manbalarin malumatindan aydin olur ki, Tabrizda orta asrlarda ytizdan artiq sanat sahasi movcud idi. Orta asr Beylaqan saharini tadqiq edan arxeoloq Qara Ohmadov burada X I - XII asrlarda 30 - dan artiq sanat sahasinin oldugunu bildirir (11, s. 52). Ogar I X - X asrlarda duluscular bashca olaraq sirsiz saxsi mamulat, sirli saxsi mamulat va insaat materiallan istehsah tizra ixtisaslasmisdirsa bu dovrda onlarin har birinin daxilinda dar sahalar meydana cixmisdir. Sirsiz qablar istehsahnda ktiplar, sahanglar, sar - konusvari qablar, ciraqlar tizra ixtiszislama mtiahida olunur. Orta asr Beylaqan saharinin arxeoloji qazintilanndan biza malum olan 18 duluscudan - Ohmad, Fazlun, Cafar sar-konusvan qablar, biri - Laskari saxsi borular-ttinglar, ticti - Oli, Oziz, Rtistam ktip, on biri isa (Hazra, Omir, Obtilqasim, Badal, Hasan, Hamza, Nasir, Seyidali, Xartab, Xamaru, Yusif) irli kasalar istehsah tizra ixtisaslasmisdi (12, s. 379). tibhasiz ki, sanatdaxili ixtisaslasmamn darinlasmasi istehsalm ytiksalmasina, taraqqisina va standartlamanin genis vtisat almasma imkan verirdi (13, s. 456). Diqqati calb edan cahatlardan biri da dekorativ - tatbiqi sanatlarin xtisusila ytiksak saviyyasidir. Arxeoloji qazmtilar zamani tapilmi badii keramika, metal, zargarlik mamulati va s. el sanatkarlanmn badii taxayytiltinti va inca zovqtinti ntimayis etdirmakla yanai, ham da orta asr Azarbaycan madaniyyatinin ytiksak saviyyasini tasdiqlayan takzib edilmaz maddi dalillardir. Belalikla, IX-XIII asrin awallarinda Azarbaycanda urbanizasiya proseslarinin ytiksak saviyyasi oz aksini sanatkarhgin ytiksak inkisafmda, sanatdaxili ixtisaslasmamn darinlasmasinda va sanatkarhq mamulatmin standartladinlmasinda tapdi.

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

164

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

DDDBIYYAT 1. Dostiyev T.M. Simal-Sarqi Azarbaycan IX-XV asrlarda. Baki, 2001 2. H.H., T.C. . // , 1988, 2. 3. ibrahimov F.O. Bakida metalislama tarixi. Baki, 1995. 4. A.A. . , 1982. 5. - .. XIII . // . . IX. , 1954. 6. Ohmadov S., Cafarova . Azarbaycanin orta asr silahlan. Baki, 2005. 7. .. . // . , 1973. 8. .. (VI-X .). // . , 1988. 9. .. . // . , 1985. 10. Dostiyev .., Haciyev Q.O. Sabran va Sandiqtapanin sua mamulatmin kimyavi-texnoloji tadqiqina dair. // Baki Universitetinin Xabarlari, 2000, 2 11. Ohmadov Q.M. Orta asr Beylaqan sahari. Baki, 1979. 12. .. IX-XIII . // , - (IV-XIII) . , 2003. 13. Dostiyev T.M. Selcuklular doneminde Miisliiman dogusunda kentlesme durumlan ve Azerbaycanda sehir Ktiltiirti. // XIV Turk Tarih Kongresi. Kongreye Sunulan bildiriler. I cild. Ankara, 2005.

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

165

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

XRONllA, ,

, ,
"Azarbaycan Arxeologiyasi" jurnali tabrik edir Baki Dovlat Universitetinin professoru, Arxeologiya va Etnoqrafiya kafedrasimn miidiri Qudrat Seyfulla oglu Ismayilzadaya dziz Qudrat muallim!
Azarbaycan Arxeologiya jurnahnin redaksiya heyati Sizi, samimi qalbdan "Azarbaycanin amakdar muallimi" faxri adini almagimz mtinasibati ila tabrik edir, Siza mohkam can saghgi, tahsil va yaradicihq islarinizda yeni ugurlar dilayir.

ZIZ

mudbli

"Azarbaycan Arxeologiyasi" jurnalimn redaksiya heyaftSizi 75 illikyubiley munasibati ila tabrik edir. Siz cox maraqh, nana daluw, sarafliMayafj^ukecmisiniz. 75 illik yubileyiniza Siz alibos galmamisiniz, Gorkamli alim. arxeotpqjcoxlv elmikuthvi asarlarin miiallifi. gozal bir taskilaici va niuMlim. "Azarbaycan Afxevta0b&^ jurnalimn redakloru va saysiz-hesabsiz talabalariniz-siziii layat' vasfflanizdir: MiUtrik alia bascisi isa butiin bu keyfiyyailarin oniindagedir. < Butun sizin dostlanmz, anakdaslanntz, sizinh ciyin-ciyiia islayali yaxin fs-. yoldaslanntzsizi an samimi sozlarh urakdan tabrMedir va Siza ugurlar dilayirik. , ' v Ya$aym! Yaradui! Fsthcdin! Yoruldumdcrrutyin!.

"

-,-.

,
f

.
4 f!

Biz bilirik, hiss eda bilmirslml yasmizt, t)rak urakdir. havas ha\is. Xk. " Gah daglara aalxir. gah aranda dolasir < \ ;$PW5 *": Nadir bu cavanligimzm ;^^%'^|^^ Azarbaycan Arxeologiya jurnalimnredaksiyaheyati.

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

\ 66

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

167

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

Azarbaycan Milli Elmlar Akademiyasi Arxeologiya va Etnoqrafiya Institutunun bas elmi iscisi, t.e.n. Firuza Mammadali qizi Muradovaya Oziz va hormatli Firuza xanim!
Sizi, Azarbaycan arxeologiyasinin taninmis zahmatkes alimini, ad gtintintiz mtinasibati ila tabrik edirik. Siza ululanmizin kecdiyi uzun va Qatin yollarda daim sevinmayi va yorulmaq bilmamayi arzulayinq.

Azarbaycan Milli Elmlar Akademiyasi Arxeologiya va Etnoqrafiya Institunun Das dovrti sobasinin miidiri t.e.d. prof, dsadulla Qudrat oglu Cafarova Hormatli dsadulla miiallim!
Sizi, Azarbaycanin Das dovrti arxeologiyasinin taninmi? ntimayandasini anadan olmaginizin 60, elmi faaliyyatinizin 40 illiyi mtinasibati ila samimi qalbdan tabrik edirik. Siza mohkam can saghgi, Qatin axtans yollannda ugurlar, daha boytik kasflar va yaradicihq sevinclari arzulayinq.

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

168

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

Azarbaycan Milli Elmlar Akademiyasi Arxeologiya va Etnoqrafiya institutunun bas elmi iscisi, tarix elmlari namizadi Qosqar Qosqarhya Hormatli Qosqar muallim!
Sizi, Azarbaycanin Antik dovr Arxeologiyasi tizra gorkamli alimini va mtitaxassisini jurnahmizm Redaksiya heyati va genis oxuculan admdan anadan olmaginizin 60 va elmi faaliyatinizin 40 illiyi mtinasibatiyla tabrik edib, Siza genis elmi yaradicihgimzda yeni ugurlar va xosbaxt anlar dilayirik.

BDU Azarbaycansunashq Elmi Tadqiqat Markazi Arxeoloji va Etnoqrafik tadqiqatlar bolmasinin amakdasi, tarix elmlari namizadi Nasimi Mahammad oglu Quliyeva Oziz hamkarimiz Nasimi muallim!
Sizi, Azarbaycamn Orta asrlar arxeologiyasi tizra gozal mtitaxassisini anadan olmaginizin 70, yaradici elmi faaliyyatinizin 45 illiyi mtinasibati ila samimi qalbdan tabrik edib, Siza mohkam can saghgi va gtimrahhq arzu edirik.

Baki Dovlat Universiteti Tarix fakultasinin dekan muavini, tarix elmlari doktoru, professor dmrah Neymat oglu Dadasova Hormatli Bmrah muallim!
"Azarbaycan Arxeologiyasi" jurnah Sizi, Respublikamizin tanmmis tahsil iscisi va alimini, anadan olmaginizin 70 va amak faailiyyatinizin 40 illiyi mtinasibati ila tabrik edir, Siza mohkam can saghgi, sevimli isinizda yeni-yeni ugurlar arzulayir.

Azerbaycan Arxeologiyasi 2009

169

Azerbaijan Archaeology Vol.: 12 Num.: 1

"Azarbaycan Arxeologiyasi" jurnali bassaghgi verir

Azarbaycan Arxeologiya va Etnoqrafiya elminda agir itki uz vermisdir. Arxeologiya va Etnoqrafiya elmlari sahasinda istedadh rassam, gozal va qaygikes dost, hassas qalbli insan - Rana 91iheydar qizi Cafarova vaxtsiz diinyasmi dayismisdir. Respublikamizda yiizlarla qiymatli va nadir arxeoloji etnoqrafik materiallarin ucun islanilmasi hec vaxt yorulmaq bilmayan Rana xanimin adi ila baghdir. Komayini hec vaxt he? kasdan asirgamayan mehriban va samimi hamkarimiz Rana Cafarovanin isiqh va nurlu xatirasi onu taniyanlarin qalbindan he? vaxt silinmayacakdir.

Allah rahmat elasin!

Azarbaycan tarix elminda agir itki uz vermisdir. Taninmis numizmat alim, tarix elmlari doktoru, A M E A - Arxeologiya va Etnoqrafiya Institutu soba miidiiri Mahammad dhmad oglu Seyffaddini uzun siiran xastalikdan soma vafat etmisdir. Azarbaycanda numizmatika elminin tassakktilti va yiiksalisinda pesakar va tacriibali qocaman alim Mahammad Seyffaddinin mtistasna xidmatlari danilmazdir. Zahmatkes alim, gozal insan va dost, genis bilikli va qaygikes muallim Mahammad Seyfaddinin xatirasi onu taniyanlarin qalbindan hec vaxt silinmayacakdir.

Allah rahmat elasin!

<>

ALBANIYANIN Q0BIR ABID0L0RI (IV-X 0SRL0R)

You might also like