T.C.

PAMUKKALE NVERSTES FEN EDEBYAT FAKLTES FZK BLM

GRAVTASYON DALGALARI VE GZLEMLER (LSANS TEZ)

Hazrlayan: Emine KOBAK 07151033

almay (Tezi) Yneten: Do. Dr. Muzaffer ADAK

Nisan, 2011 DENZL

1

Aada belirtilen bu alma, ... / ... / 200.... gn toplanan jrimiz ve tez danman tarafndan PA, nlisans, Lisans Eitim retim Snav Ynetmeliinin ilgili maddeleri uyarnca deerlendirilip kabul edilmitir / edilmemitir.

almann Ad renci Ad, Soyad renci No Danmann Unvan, Ad, Soyad

: GRAVTASYON DALGALARI VE GZLEMLER : Emine KOBAK : 07151033 : Do. Dr. Muzaffer ADAK

Danman

ye

ye

ONAY: Bu alma blm bakanlmzca grlmtr.

//200.. Prof. Dr. Hasan ERDOAN Blm Bakan

TEEKKR

Bu almann balangcndan bitimine kadar her aamada almay ynlendiren, zverili yardmlarn esirgemeyen hocam Do. Dr. Muzaffer ADAK a teekkr bir bor bilirim. Ayrca maddi ve manevi yardmlarn esirgemeyen aileme ve bana yardmda bulunan btn arkadalarma teekkr ederim.

Denizli, ././2011 Emine KOBAK

ZET
(Lisans Tezi) GRAVTASYON DALGALARI VE GZLEMLER Bu tez almasnda gravitasyon dalgalarnn kapsaml bir aklamas yaplm ve gravitasyonel dalga kaynaklarndan ksaca sz edilmitir. Bu dalgalarn uzay-zaman metrii zerindeki etkisi incelenmitir. Gravitasyon dalgalarnn gzlenmesindeki amalar aklanm ve bugne kadar yaplan deneyler incelenerek, bu deney dzeneklerinin alma prensibi anlatlmtr.

NDEKLER

ekiller Listesi ..................................................................................................................7

Blm I GRAVTASYON DALGALARI 1. Gravitasyon Radyasyonu ve Gravitasyonel Dalga .....................................................8 2. Gravitasyonel Dalgalarn Uzay-Zamandaki Hareketi ................................................9 3. Gravitasyonel Dalga Gzlemlerinin Amac .............................................................10

Blm II GRAVTASYON DALGALARININ GZLENMES 1. Gravitasyonel Dalga Deneyleri .......................................................................................12 2. Gravitasyonel Dalga Dedektrlerinin alma Prensibi ..................................................13 3. Gravitasyonel Dalga Gzlemevleri .................................................................................15 3.1. GEO600 nterferometresi .......................................................................................15 3.1.1. 3.1.2. 1.1.3 GEO600 Teknik Ayrntlar .........................................................................17 GEO600 Hassasiyeti ..................................................................................17 GEO600 Optik Plan ..................................................................................18

3.2. TAMA300 nterferometresi ...................................................................................19 3.3. AIGO nterferometresi ...........................................................................................20 3.4. LIGO nterferometresi ...........................................................................................22 3.5. VIRGO nterferometresi ........................................................................................23 4. Dnya apndaki ebeke ...............................................................................................24 5. Einstein Gravitasyonel Dalga Teleskopu .......................................................................25 6. LISA nterferometresi ....................................................................................................26 6.1. LISA PATHFINDER Teknolojik Yaps ..............................................................28

Blm III SONULAR

SONULAR ..................................................................................................................31 KAYNAKLAR ...............................................................................................................32

EKLLER LSTES
Sayfa ekil 1.1 Gravitasyon Dalgasnn Kutuplar ...................................................................8 ekil 1.2 Gravitasyon Dalgalarnn Uzay-Zaman Metrii zerindeki Etkisi .................9 ekil 1.3 Karadelik Etkisindeki Uzay-Zaman Erilii....................................................9 ekil 1.4 Karadeliksel Uzay-Zaman Erilii ................................................................10 ekil 2.1 Gravitasyonel Dalga Gzlemleri in Kullanlan lk Antenler ......................12 ekil 2.2 Michelson Morley nterferometresi ...............................................................13 ekil 2.3 Yapc ve Ykc Giriim Deseni ....................................................................14 ekil 2.4 GEO600 nterferometresinden Bir Grn ..................................................15 ekil 2.5 Michelson Morley nterferometresi ...............................................................16 ekil 2.6 GEO600 nterferometresinin Bir Grn ...................................................16 ekil 2.7 GEO600 Hassasiyet Grafii ...........................................................................17 ekil 2.8 GEO600 Optik Plan ......................................................................................18 ekil 2.9 TAMA300 nterferometresinden Bir Grn...............................................19 ekil 2.10 LCGTnin Bir Resmi ...................................................................................19 ekil 2.11 LIGO, VIRGO ve AIGO Dedektrlerinin Ortak Verilerinin Grafikleri ......20 ekil 2.12 AIGO nterferometresinin Plan ...................................................................21 ekil 2.13 Laboratuardan Bir Grn .........................................................................21 ekil 2.14 Bir Pulsar (Takmyldz) Fotoraf .............................................................22 ekil 2.15 LIGO nterferometresinden Bir Grn .....................................................23 ekil 2.16 VIRGO Gzlemevinin Bir Fotoraf ...........................................................23 ekil 2.17 Dnya apndaki ebeke .............................................................................24 ekil 2.18 LISA nterferometresinin Uzaydaki Temsili Bir Resmi ..............................26 ekil 2.19 LISAnn Yrngesi ve ekli .......................................................................27 ekil 2.20 LISAnn Gne Etrafndaki Bir Yllk Hareketini Temsil Eden ekil .......27 ekil 2.21 LTP (LISA Technology Package) LISA Teknoloji Paketi ..........................28 ekil 2.22 LTP indeki Alglayc Sistemin Elektronik Devresi .................................28 ekil 2.23 Alglayc Sistem ..........................................................................................29 ekil 2.24 LISAnn Optik Sistemi ...............................................................................29 ekil 2.25 Optik Sistemin Bir Fotoraf ........................................................................30 ekil 2.26 LISA PATHFINDER letiim Sistemi .........................................................30

BLM I GRAVTASYON DALGALARI

1. Gravitasyon Radyasyonu ve Gravitasyonel Dalga Radyasyon yani nm, enerjinin bir yerden baka bir yere tanmasdr. Atomlardan, Gneten ve dier yldzlardan yaylan enerjiye, radyasyon enerjisi denir. Radyasyon ya dalga biiminde ya da parack eklinde yaylr. Ksaca radyasyon, elektromanyetik dalga, parack ya da foton olarak adlandrlan enerji paketleri gibi yaylan enerjilerdir. Gravitasyon radyasyonu da tpk elektromanyetik radyasyon gibi bolukta ilerleyebildii iin enerji iletimini dalga hareketiyle betimleyebiliriz. Gravitasyonel dalgalar uzay-zamanda yaylrlar. Btn dalga hareketlerinde olduu gibi burada da salnan bir nicelik olmas gerekir. Su dalgalarnda salnan nicelik; su yzeyinin dengeden sapma ykseklii, enine dalgalarda salnan nicelik; yayn dengeden sapma mesafesi, elektromanyetik dalgalarda salnan nicelik; elektrik alan ile manyetik alan, Newton gravitasyon dalgalarnda salnan nicelik; gravitasyon potansiyelidir. Einsteinn gravitasyon dalgalarnda salnan nicelik ise; metriin Minkowski metriinden sapan parasdr. Einsteinn genel grecelilik teorisi aslnda bize, boluktaki hz c olan gravitasyon dalgalarnn varlndan bahsetmektedir. Bir baka deyile hareket halindeki bir maddenin, enerjisini gravitasyon dalgalar eklinde dar vereceini ngryor. Gravitasyon dalgalar iki kutba sahiptir. Bu kutuplardan biri art (+) dieri arp (x) eklinde adlandrlr. rnein z ynnde ilerleyen bir gravitasyon dalgas xy-dzleminde duran bir emberin iinden geerse emberin titreim kipleri ya (+) ya da (x) olacaktr.

ekil 1.1. Gravitasyon dalgasnn kutuplar 8

2. Gravitasyonel Dalgalarn Uzay-Zamandaki Hareketi

ekil 1.2. Gravitasyon dalgalarnn uzay-zaman metrii zerindeki etkisi

Grelilik teorisine gre bir gravitasyon dalgas uzay-zamanda bir bklmedir. Bu bklmeler uzayn genlemesine veya skmasna neden olur. Gravitasyon dalgalarnn dorudan bir ispat, genel grelilik teorisini dorulamakla kalmayp, evrenle ilgili gzlemlerimizde bize yeni bir pencere aacak ve gzlenen olaylara yeni bir boyut getirecektir. artc olan ise, bunun basit bir uzunluk lmyle ispatlanabilir olmasdr. Ama ortada meydan okunmas gereken bir durum var. Uzunluktaki deiim o kadar kk ki, normal astronomik olaylarda (rnein; Dnya-Gne sistemi) bile bu etki bir hidrojen moleklnn yarap etrafnda dzeyinde. dolanan Birbirinin iftyldzlar,

spernova patlamalar gibi eitli astronomi nesneleri ve olaylar gzlenebilir gravitasyon dalgalar iin iyi kaynaklardr.

ekil 1.3. Karadelik etkisindeki uzay-zaman erilii 9

3. Gravitasyonel Dalga Gzlemlerinin Amac Gravitasyonel dalgalarn tam olarak tespit edilmesi, modern bilimde en nemli ve en temel aratrma dallarndan birini oluturur. Onlar dorudan gzlemlemek, evrenimizi daha yakndan tanmamz iin bize yardmc olacaktr. Gravitasyonel dalgalar, evrendeki iddetli olaylar tarafndan retilir ve uzay-zaman yapsn hafif dalgalandrr. rnein, iki karadeliin arpmasyla veya spernova ekirdeklerinin paralanmasyla oluan dalgalar gibi. Bu dalgalar, ivmelenmi ktlelerden yaylrlar. Yani bunu her ynyle, ivmelenmi ykler tarafndan oluan radyo dalgalarna benzetebiliriz. Karadeliin etrafndaki gazlar ekim etkisiyle skp snrlar ve radyo dalgalarndan xnlarna kadar geni bir aralkta yksek miktarlarda ma yaparlar. Gravitasyonel ma yapmas beklenen dier iddetli baz gk olaylar unlardr; ntron-ntron, ntron-karadelik, karadelik-karadelik gibi ift yldzlarn birlemesi, birinin dierini yutmas ve arpmasdr. Bunlar dnda gzlenmesi gerekenler, spernova ve yldz patlamalarnda ve doumlarnda ya da evrenin balangcnda oluan gravitasyonel malardr.

ekil 1.4. Karadeliksel uzay-zaman erilii.

Karadelik ve ntron yldz iftleri birbirlerinin ekim alanna kaplm ve birbirleri etrafnda dnen ikili sistemlerdir. Bir karadeliin ekim alanna kaplm maddenin karadelike yutulmadan nce mthi scaklk derecesine ulat ve bu yzden nemli miktarda x-n yayd saptand. Bylece bir karadeliin varl, kendisi k yaymasa da 10

evresinde bu tr icraat yaratt iin saptanabiliyor. Etrafa yaylan bu nm incelendiinde, bundan birok bilgi elde edilebilir. Bunlardan en nemlisi ise n tm dalga boylarn inceleyerek, belirli dalga boylarndaki salnm izgilerini tespit etme yntemidir. Bu salnm izgileri, kaynan hangi elementlerden olutuu gibi bilgilerin yannda kaynan hareketi ve konumu hakknda de birok bilgi verir. rnein kaynak gzlemciden uzaklayorsa, nm izgileri uzun dalga boylu tarafa doru yani krmzya doru, eer yaklayorsa izgiler ksa dalga boylu tarafa doru yani maviye doru kayar. Bu lmler ile cisimlerin yaklak uzaklklar saptanabilir. Gzlemevleri, evrenin ok uzak kelerinde bulunan, birbirine sk bir ekilde bal olan ikili yaplar gzlemleyebilecek ve bylece evrenin genilemesindeki ivmeyi lme konusunda da yeni gelimeler salayacaktr. Ayrca karanlk madde ve karanlk enerji kavramlaryla ilgili baz bilinmezliklere de k tutacaktr. kili karadelik yaplarnn birleme olay evrendeki en iddetli olaanst olaylar arasnda yer almaktadr. Bu birlemeler esnasnda etraflarnda oluan bozulmalar nedeni ile uzayn dokusunda oluturduklar dalgalanmalar (yani ktle-ekim dalgalar) yaynlanr. Bu sistemler gl gravitasyonel dalgalar oluturduklar iin, Einsteinn gravitasyonel alan teorisinin test edilmesi ve kantlanmas iin idealdir. 1916da Albert Einstein, genel grelilik teorisinin nemi konusunda baz tahminlerde bulunmutur. Yani gnmzden yaklak bir asr nceleri bu teoriyi ortaya koyduunda, sonularn da hemen hemen tahmin edebiliyordu. Einsteina gre, gravitasyonel dalgalarn dorudan tespiti, modern bilimin sorularna aklk getirecek en nemli ve en temel admdr. Gravitasyonel dalga gzlemleri genel grelilik teorisinin dorulanabilirliinden daha baka birok sonuca sahip olacaktr. rnein, evrenimizin oluumunun ilk dnemlerine bir gz atmak olas hale gelecektir. Bylece byk patlamadan sadece 380000 yl sonrasndaki bir zamandan evrenimize ait baz bilgiler bize ulaabilecek ve bu sayede, evrenin gemite sakl kalan daha eski tarihli devirleri anlalr hale gelecektir. Evrenin ilk zamanlarna ait, dorulanmam ve tecrbe edilmemi birok deiik teori bu sayede dorulanacaktr. Hatta daha da geriye gidebilecek ve byk patlamay takip eden ilk trilyonlarca saniyelere kadar gzlem yapma olana salayacaktr. Evrenimizin oluumunu dnrsek, byk patlamann saniye sonralarnda (yani yaklak 1trilyon saniye sonras) ekirdekler olumu durumdadr. Eer llebilirse evrenimizin ilk ime anna ( s) kadar olan ksm da anlalacaktr. Bu kadar eskiye ynelik lm yapmak bize evrenimiz hakknda yeni bilgiler verecektir. Bu nedenle gravitasyonel dalga astronomisi ile tamamen yeni bilim ve aratrma alanlarna ulaabilir hale gelinecektir. 11

BLM II GRAVTASYONEL DALGALARIN GZLENMES

1. Gravitasyonel Dalga Deneyleri Gravitasyonel dalga gzlemleri Weberden (1960) bugne kadar pek ok deney grubunun ilgisini ekmitir. Birinci kuak dedektr diye snflandracamz, dar bir frekans aralnda alan ubuk eklindeki alminyum antenlerle yaplan deneyler, hi bir zaman istenilen hassasla ulaamad. Bunun nedeni, gravitasyonel etkilemenin ok zayf olmasdr.

ekil 2.1. Gravitasyonel dalga gzlemleri iin kullanlan ilk antenler Bu nedenle, teknolojinin de gelimesi ile birlikte gravitasyonel dalga gzlemi iin gereken hassaslkta yeni antenler gelitirildi. Bunlar L tipi lazer antenleridir (lazer interferometreleri). Aslnda bu tip antenler yeni deildir. lk olarak Michelson-Morley (1887) tarafndan, n farkl ynlerde hznn ayn olup olmadn anlamak amacyla kullanlan bu dzenei, bugn gravitasyonel dalga anteni olarak kullanan pek ok gzlem grubu bulunmaktadr. Gnmzde hala almalarn srdren baz gzlem gruplarn yle sralayabiliriz; AIGO - Avustralya GEO600 ngiltere ve Almanya LIGO - USA TAMA300 - Japonya VIRGO Fransa, talya ve Hollanda 12

Bu gruplar aralarnda bir a kurdular ve yaptklar bu ortak projeler kapsamnda dnya apnda yeni bir ibirlii oluturdular. Ortak almalarna birka yl nce baladlar ve halen iki projeyi birlikte yrtmektedirler. Bu projelerden birisi, yeryznde lmlerini srdrecek olan Einstein Gravitasyonel Dalga Teleskopu dur. Bir dieri ise uzaya gnderilecek olan LISA nterferometresi dir.

2. Gravitasyonel Dalga Dedektrlerinin alma Prensibi Gravitasyonel dalgalar, iinden getii her eyi titretirir. Fakat bu titreimler ok kktr. nterferometrenin iki uzun kolundaki aynalar arasnda yanstlan lazer nlar, bu zayf titreimleri lebilmek lmek iin kullanlr. Fakat iin, olabilecek en hassas bu lm dedektrler grnd kadar kolay deildir. Bylesine zayf titreimleri yaplmaldr. Dedektrlerin hassasiyeti, aynalarn ok iyi olmasna, lazerlerinin ok kusursuz ve gl olmasna, kullanlan malzemelerin zelliklerinin iyi tannyor olmasna, en yksek vakum sistemleri ve en iyi titreim izolasyonlarnn kullanlyor olmasna baldr. Dedektrler, birbirleri ile 90 ada kurulmu vakumlu iki uzun borudan olumutur. Kollarn iki ucunda aynalar bulunmaktadr. Kesiim noktasnda da 45 lik a ile yerletirilmi yarsaydam bir levha bulunmaktadr. Ik kayna bu levhaya 45 lik bir ayla n ekilde Dier perde Aynalarn deseninin demeti kede gnderecek de giriim bir konumlandrlmtr. yansyaca

bulunmaktadr. levhaya olan

uzaklklar eit alnarak iki demet arasndaki yol fark sfr olacak ekilde ayarlanr. ekil 2.2. Michelson Morley nterferometresi

13

Lazer ok dk frekansl ve monokromatik (tek renkli) k demeti gnderir. Ik ortadaki yarsaydam aynadan yaplm dalga platformuna gelir. Bylece n yars bir koldan, dier yars da dier koldan gider. Kollarn en u noktalarndaki saydam olmayan aynalara arpan nlar hi sapmaya veya blnmeye uramadan geri yansrlar ve ortadaki dalga platformuna geri gelirler. Daha sonra ekrana yansrlar ve giriim deseni olutururlar. Her iki n da birbiriyle ayn ve tek renkli a sahip olduu iin st ste gelerek yapc bir giriim deseni oluturur.

ekil 2.3. Yapc ve ykc giriim deseni

Dedektrn iinden geen bir gravitasyonel dalga e zamanl olarak ilerleyen bu iki n demetini etkiler. Gravitasyonel dalgalar art ve arp olmak zere iki kutba sahiptir ve ilerinden getikleri tm maddeleri belirli kiplerde titretirirler. In demetinden bir koldaki bzlrken ayn anda dier koldaki gerilir. Bu gerilme ve bzlme kollar arasnda srekli olarak devam eder. Kollar arasndaki bu uzunluk farkllklarnn oluumu, e zamanl ilerleyen ayn dalgaboyuna sahip nlarn ayn anda perdeye yansmasn engeller. Bylece, oluan giriim deseninden gravitasyonel dalgann varln gzlemleyebiliriz. Ancak burada yine ayn sorunlarla karlayoruz; ses dalgalar ve yer kabuundaki titreimleri gravitasyonel dalgalardan ayrt edebilme sorunu! Bu sorunun nne geebilmek iin dedektrlerde vakum sistemleri ve titreim yaltm sistemleri olabildiince st dzeyde kullanlmaktadr. Bunun yannda, gravitasyonel dalgalarn etkilerinin ok kk mertebelerde olmas nedeniyle interferometrenin kol uzunluklarnn olabildiince fazla olmas gerekmektedir. Bylece, gerilme ve bzlme oranlarnn daha fazla olmas salanr ve yol fark daha byk olur. Bu sayede giriim deseninde daha net gzlem yaplabilir.

14

3. Gravitasyonel Dalga Gzlemevleri 3.1. GEO600 nterferometresi

ekil 2.4. GEO600 nterferometresinden bir grn 1970lerde iki Avrupal grup, lazer-interferometrik gravitasyonel dalga tespiti iin aratrmalar balatt. 1975te Mnihteki Max Planck Enstits - Astrofizik Blm almalara, kol uzunluu 3m olan bir prototip interferometre ile balad. Bu almann ardndan 1983te Max Planck Enstits Kuantum Optik Departman da, kol uzunluu 30m olan bir prototip ile deneylerine balad. 1977de Glasgow niversitesi Fizik ve Astronomi Blm benzer aratrmalara balad. 1980de ilk almalar olarak 10m uzunluklu bir rnek interferometre ile deneylerini srdrdler. 1985te Garching grubu ngiliz gruba 3km kol uzunluuna sahip byk bir interferometre ina etmek iin ortaklk teklif etti. Bu iki grup 1989da almalarn birletirdiler ve bylece GEO Projesi domu oldu. Kuzey Almanyadaki Herz Dalar proje iin ideal bir mevkiiydi. Fakat bununla birlikte finansal problemlerden dolay projeye parasal kaynak salanamad. Bylece 1994te GEO600 adnda daha kk bir dedektr fikri ileri srld. GEO600 dedektr 600m kol uzunluuna sahip olacak ve Hannover yaknlarnda geni bir ovada ina edilecekti. Bu ngiliz-Alman ortakl ile ortaya konulan gravitasyonel dalga dedektr 1995in Eyll aynda balad. 2001 ylnda Max Planck Enstits-Gravitasyonel Fizik Blm yani dier adyla Albert Einstein Enstits (Potsdamda), Max Planck Enstits-Kuantum Optik Blmnn Hannover ubesini ald ve 2002den beri dedektr, Albert Einstein EnstitsGravitasyonel Fizik Merkezi ve Hannover-Leibniz niversitesi ortaklnda iletiliyor. GEO600 projesinin finansal destei, Max Planck Enstits, bilim ve teknoloji ara-gereleri kuruluu (Amerika) ve Almanya tarafndan salanmaktadr. Ayrca 15

Max Planck Enstits ve Hannover Leibniz niversitesi da ok byk finansal kaynak salamaktadr. 2002den beri GEO600 ve LIGO dedektrleri tesadfen benzer veriler elde etti. 2006da GEO600 hassas tasarmna ulat. Ama imdiye kadar doru olarak hibir sinyal tespit edilemedi. Bir sonraki ama, dier faktrlerden kaynaklanan ses kirliliini ayrt ederek daha salkl veriler elde etmektir. Gravitasyonel dalga astronomisi tamamen yeni bir evren gr salyor. Gravitasyonel dalgalar; spernovalar, karadelikler, pulsarlar, ikili sistemler ve kozmik radyasyon hakknda bilgi verirler. Bunun yannda, ikili sistemlerin gzlenmesi, mesafeleri hakknda kesin karar verilmesini salyor. Bu sonula da Hubble katsaysnn* daha kesin ve daha doru olarak belirlenmesi nem kazanyor.

ekil 2.5. Michelson Morley nterferometresi

ekil 2.6. GEO600 nterferometresinin bir grn

*(Hubble katsays; Edwin Hubblen Genileyen Uzay teorisinde ne srlmtr. Bu dnceye gre, galaksiler birbirlerinden giderek artan bir hzla uzaklamaktadrlar. Uzaklama hzndaki bu art, galaksiler arasndaki uzaklkla orantldr. Bu orant Hubble katsaysn verir. H= ) 16

3.1.1. GEO600 Teknik Ayrntlar Kol Uzunluu: 2x600m Ynlendirme: NNW (a VJ Engineering Company) and ENE ( Engineering Education) Boru ap: 60cm Lazer Tipi: Nd-YAG lazer-1064 nm Lazer Gc: 1064 nm-10W G Dnm: 10 kW a kadar Optik: 25 cm apnda erimi-silis aynalar Sinyal Dnm: 1000 kata kadar Frekans Aral: 50 Hz-1,5 kHz Band Genilii: >60 Hz (Sinyal Dnm faktrne bal olarak) Vakum: < mbar , h~

Hassaslk: Band geniliine bal olarak h~

3.1.2. GEO600 Hassasiyeti

Hassasiyet frekansn

erisi

sesin

verir.

GEO600n

hassasiyeti, band geniliine, band genilii ise sinyal dntrme faktrne baldr. GEO600n sinyal dnm zellikle ses limitlerinin deiiminden dolay oluan spektral karakteristiklerin deiimini verir.

ekil 2.7. GEO600 Hassasiyet grafii 17

Ses kaydeden cihazlarda, cihazn kaydettii en dk ya da en yksek frekanslar arasndaki blge ses band olarak bilinir. Sinyal dnm blgesini geni ya da dar band aralnda seebiliriz. Bunu da ayna yansmalar ile yaparz. Maksimum hassasiyetteki orta frekans, sinyal dnm aynas kaydrlarak istenen frekansa ayarlanabilir. 3.1.3. GEO600 Optik Plan Deney dzeneinde iki adet gzlem odas bulunmaktadr. Bu gzlem odalar btn titreimlere kar izole edilmi durumdadr. Tm sinyaller bu odalardaki dzeneklere gelir ve oradaki sinyal dntrclerden geerek simlasyonu yaplr ve gerekli gzlemler gerekletirilir. Ak mavi ile gsterilen ksmlar optik paralardr. Krmz izgiler giden ve yansyan n demetleridir. Koyu krmzlar ise youn n demetlerini gstermektedir.

ekil 2.8. GEO600 Optik Plan 18

3.2. TAMA300 nterferometresi 1995 ylnda Japonyal bilim adamlar TAMA300 interferometrik dedektr dedektr projesidir kurulmutur. Tokyo ve adn projesini verdikleri balatt. Mitika Dedektr lazer dalga TAMA300 bir kol kampsnde 300m

gravitasyonel niversitesinin

uzunluklarna sahip olarak ina edildi. En hassas biimde tasarland ve teknolojik olarak en st dzey ara gereler kullanld. Dedektrn inas 1999 ylnda tamamlanarak en hassas dzeye getirildi ve lmlerine balad. ekil 2.9. TAMA300 nterferometresinden bir grn Bu proje, dier gravitasyonel dalga dedektrleri ile ibirlii iinde baz lmler yapt. Fakat istenilen dzeyde dalga tespiti henz yaplamad. eitli problemlerden dolay Gravitasyonel dalgalarn varl bir trl kantlanamyordu. Bu problemler, deney ortamnda bulunan d ortam grltsyd. Bir de bunun yannda dedektrn baz yetersizlikleri de gz nne geldi. Bunlardan en nemlisi kol uzunluklarnn yeteri kadar uzun olmamasyd. TAMA300 lmlerine devam

ederken dier bir yandan da daha byk bir dedektr yapma almalar balad. Bu dedektr de yine Tokyo niversitesi nderliinde srdrlen Large Cryogenic Gravitational Telescope (LCGT) dir. Bu dedektr 3km kol uzunluuna sahiptir. nas ve iyiletirme almalar halen

devam etmektedir. ekil 2.10. LCGTnin bir resmi 19

3.3. AIGO nterferometresi

Avustralyal gravitasyonel dalga dedektr AIGO, 1990l yllarn banda gney yarmkrede kurulan ilk ve tek gzlemevidir. AIGOnun yapmna balandnda dier dedektrler henz proje aamasndayd. Bu nedenle ilk kurulan gravitasyonel dalga dedektrdr. Ayrca 5 km kol uzunluuna sahip olmas sebebiyle en uzun dedektr sfatn da tamaktadr. Avustralya Ulusal niversitesi ve Bat Avustralya niversitesi, bu yllarda aratrma programlarna baladlar ve niversitelerinin laboratuarlarn gelitirmeye, daha teknolojik donanmlara sahip olmaya aba gsterdiler. nk yaplmak istenilen proje daha hassas donanmlar gerektiriyordu. Daha sonra Avustralya Gravitasyonel Dalga Aratrmas Birlii kuruldu. almalar hakkndaki kapsaml bilgiler burada toplanyor, finansal kaynaklar buradan ynetiliyordu. Birok byk kurulu projenin gereksinimlerinin karlanmas iin yksek miktarlarda maddi kaynak salad. 2000 ylnda AIGO gzlemlere ald ve Amerikal LIGO dedektr ile birlikte ezamanl almaya baladlar. Ksa bir sre sonra VIRGO da bu ibirliine katld.

ekil 2.11. LIGO, VIRGO ve AIGO dedektrlerinin ortak verileri sonucu oluturulmu grafik 20

ekil 2.12. AIGO interferometresinin plan (titreim izolasyon sistemleri, mercek ve ayna sistemleri, yksek gl bir lazer, 5km uzunluunda vakumlu borular.)

ekil 2.13. Laboratuardan bir grn.

21

3.4. LIGO nterferometresi

1974 ylnda iki Amerikal astrofiziki Joseph Taylor ve Russel Hulse, Massachusetts niversitesinde altklar sre ierisinde yaptklar bir almada radyo dalgalarn incelerken tesadfen bizim galaksimize ait yeni bir pulsar (PSR B1913+16) kefettiler. Bu keifle, gravitasyonel dalga almalar iin olanaklar yarattklar dnlerek 1993 ylnda Nobel Fizik dlne layk grldler. Yldzlarn hareketi sonucu salnan

titreimler ok dzenli ve sreklidir ve yayld kaynak yaknnda younlamtr. Hulse, Taylor ve dier aratrmaclar genel grelilik ilkesini dorulamak ve gravitasyon radyasyonunun varln gstermek iin test amacyla bu ilk pulsar iftini kullanmlardr. Bu keif gravitasyonel dalga gzlemleyebilme isteini biraz daha arttrm oldu. ekil 2.14. Bir pulsar (takmyldz) fotoraf Bunun hemen ardndan 1994 ylnda LIGO teleskop projesi balatld. Teleskop Amerikada iki yerde kurulmutur. Bunlardan biri Washingtonda dieri ise Livingstonda bulunmaktadr. Yapm 1999 ylnda tamamlanmtr. Bnyesine dnya apnda 800 den fazla alan bulunmaktadr. nterferometrenin kol uzunluklar 4kmdir ve kollar 1,2 metre apndadr. Lazer nlarnn ilerleyecei tplerdeki basn mbar civarndadr.

22

ekil 2.15. LIGO nterferometresinden bir grn.

3.5. VIRGO nterferometresi

VIRGO gravitasyonel dalga dedektr, talya-Fransa ve Hollanda ortaklnda kurulmu bir projedir. Yapmna 1995 ylnda balanp 2003 ylnda sona erdirilmitir. 3km kol uzunluuna sahip olarak ina edilen dedektr, talyada Pisa yaknlarnda kurulmutur. Bnyesinde alan birok aratrmacyla birlikte 2003den beri deneylerine devam etmektedir. Bu yllarn bandan itibaren dier tm dedektrlerle birlikte ortak bir alma srdrmekte ve almalarn srekli olarak yaymlamaktadrlar.

ekil 2.16. VIRGO Gzlem evinin bir fotoraf 23

4.

Dnya apndaki ebeke Gravitasyonel dalga aratrmas evrensel bir almadr. Bu kapsamda dnya apnda bir

ok aratrma grubu byk bir ibirlii iindedirler. GEO600, LIGO, VIRGO ve TAMA300 gibi ekipler aralarnda bir a oluturarak ilk gzlemlerini ayn zaman aralklarnda 2002 ve 2003 balarnda yaptlar. Ayn anda veri almann pek ok yarar vardr. Bunlarn banda ise kaynan konumunun tespitindeki teknik kolaylklar ve sonulara gvenilirlik gelir. nk bir gravitasyonel dalga kaynann tespiti sadece farkl yerlerde kurulmu ve ezamanl alan birka interferometre ile mmkndr. Gravitasyonel dalgalarn gvenilir tespiti iin dedektrlerin almalarnn uygunluk iinde olmas gerekir. Eer bu birbirinden habersiz dedektrlerin sinyalleri tesadfen birbirleri ile ayn olursa baz sorunlar ortadan kalkm olacak, verilerin dorularndan emin olunabilecektir. Bu ekipler teknolojik aralarn, matematiksel ilem metotlarn, elde ettikleri zmlemeleri ve verileri paylamaktadrlar.

ekil 2.17. Dnya apndaki ibirlii. Gravitasyonel dalgalar hakknda tm bilgileri elde etmek iin en azndan 4 dedektrn verilerini kyaslamak gerekir. Bu nedenle Amerikan, Alman, ngiliz, talyan, Fransz ve Hollandal bilimsel aratrma ekipleri ok uzun bir zamandr almalarn birlikte yrtmektedirler. Bu bilimsel ibirliinin yeleri dier gravitasyonel dalga dedektrleri ile ayn anda birka uzun vadeli veri elde etti. LIGO ve GEO600 n ayn zamanda yaptklar ilk gzlem, Science1 (S1), bir gzlemden ok hem gruplar aras egdm salamak, hem de ayn zamanda bir hassaslk lm almasyd. S1in sonular 2004n balarnda yaymland. Her grup kendi deneyinin verilerini ve lm hassaslnda bu yaynlardan ilan etti. Bu deneylerde gravitasyonel dalga gzlenmesi beklenmiyordu ve neticeler de beklendii gibi bu ynde oldu. Science gzlemleri devam etmektedir.

24

5.

Einstein Gravitasyonel Dalga Teleskopu

Gravitasyonel dalga dedektrleri srekli bir evrim iindedir. Birinci kuak dedektrlerin bir sonraki gelimi dzeye ykselmeleriyle ikinci kuak dedektrler ve daha sonra da nc kuak dedektrler gelitirildi. Hala da geliim sreci devam etmektedir. Einstein teleskop projesi, nc kuak gravitasyonel dalga lmleri adna nemli bir admdr. Bu proje 5 Mays 2008 tarihinde balatld ve 4 Temmuz 2011de tamamlanarak gzlemlerine balamas planlanyor. Ancak bu proje akllara u olas sorunlar getiriyor; gerekli yerleim alan, altyap sistemleri, gelimi teknolojiler ve ayrca son olarak da toplu bir bte ihtiyac. Bu nc nesil gzlemevi, gnmzdeki dedektrlerden daha hassas olmay amalyor. Dnya zerinde bir yerde kurulacak olan bu teleskop ile 1Hz ve 10kHz arasndaki btn frekanslarda lm yapmay amalyorlar.

25

6.

LISA nterferometresi

ekil 2.18. LISA nterferometresinin uzaydaki temsili bir resmi 1990l yllarda balatlan gravitasyonel dalga gzlemevi projeleri, Dnyann her kesinde yaklak 20 yllk bir sre ierisinde an en teknolojik sistemleriyle birlikte srekli bir evrim iinde gelitirilerek donatlm olmalarna ramen henz doru bir gzlem kaydedememitir. Bunun sebebi daha nceki blmlerde de akladmz gibi; yerkre zerindeki dier dalgalardan gravitasyonel dalgalar ayrt edememek ve deney dzeneklerinin gravitasyonel dalgalar lebilecek oranda yeteri kadar byk olmamasdr. Ancak LISA yeryznden ok uzaklarda, atmosfer dnda alaca iin bu dalga kirliliinden bamsz bir ortamda daha salkl lmler alacaktr. Ayrca tasarm ve hassasl ile de yeryzndeki dzeneklere gre daha avantajl bir durumdadr. LISA (Laser Interferometer Space Antenna), ESA (European Space Agency)/NASA bnyesinde ve tm Dnya aratrmaclarnn katlmyla gerekletirilen bir projedir. LISA iin ilk almalar 1998 ylnda ELITE (European LIsa TEchnology Experiment) isimli organizasyonla balad. Geici olarak LAGOS (Laser Antenna for Gravitational-radiation Observation in Space) ad verildi. Tasarmnn tamamlanmasnn ardndan yapmna ise 2002 ylnda balanan antenin 2012de uzaya frlatlmas planlanmaktadr. 26

LISA interferometresi adet gl lazer kaynandan olumaktadr. Uzaya tek para halinde frlatldktan sonra modl birbirinden ayrlp yrngeye yerleecektir.Daha sonra bu lazer kayna birbirlerine n demeti gnderecek ve Gnein evresinde Dnyann yrngesinde dolanmaya balayacaktr. Lazer kaynaklar, aralarnda 5000000 km uzaklk bulunacak ekilde bir ekenar gen oluturacaktr. Bu uzunlukta bir n demetinin iinden geecek olan bir gravitasyonel dalgann etkisi byk lde gzlemlenebilir.

ekil 2.19. LISAnn yrngesi ve ekli.

ekil 2.20. LISAnn Gne etrafndaki bir yllk hareketini temsil eden ekil. (Lisa uzay arac nokta ile temsil edilmitir ve zayf krmz izgi ile gsterilen yrnge lazer kaynandan herhangi birinin eliptik yrngesidir.)

27

6.1. LISA PATHFINDER Teknolojik Yaps

ekil 2.21. LTP (LISA Technology Package) LISA teknoloji paketi

ekil 2.22. LTP iindeki alglayc sistemin elektronik devresi.

28

ekil 2.23. Alglayc sistem

ekil 2.24. LISAnn optik sistemi 29

ekil 2.25. Optik sistemin bir fotoraf

ekil 2.26. LISA PATHFINDER iletiim sistemi

30

BLM III SONULAR

Bu almada da anlatlmak istendii gibi, gravitasyonel dalgalarn varl teorik olarak biliniyor olsa da henz gzlemlere yansmamtr. Albert Einsteinn genel grelilik teorisinin test edilmesi ve kantlanmas ancak bu gzlemlere baldr. Einstein bunun nemi konusunda uzun yllar nce baz tahminlerde bulunmutur. Ancak o gnden gnmze kadar olan srete bir ok ilerleme kaydedilmi olsa da, bugn sahip olduumuz teknoloji gravitasyonel dalgalarn varln kantlamaya yetecek gte deildir.

31