AHMED DVNINDA (1.-50.

) GAZELLER N ERH (Yksek Lisans Tezi) Hakan ALPARSLAN Ktahya 2007

T.C. DUMLUPINAR N VERS TES Sosyal Bilimler Enstits Trk Dili ve Edebiyat Ana Bilim Dal

Yksek Lisans Tezi

AHMED DVNINDA (1.-50.) GAZELLER N ERH

DANIMAN Yrd. Do. Dr. Kadir GLER

Hazrlayan Hakan ALPARSLAN

0924012102

Ktahya 2007

Kabul ve Onay

Dumlupnar niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Trk Dili ve Edebiyat yksek lisans rencisi Hakan ALPARSLANn hazrlad Ahmed Dvnnda (1.-50.) Gazellerin erhi balkl tez almas, tez jrisi tarafndan lisansst ynetmeliinin ilgili maddelerine gre deerlendirilip kabul edilmitir.

. / .. / 2007 Tez Jrisi

Yrd. Do. Dr. Kadir GLER (Danman)

Yrd. Do. Dr. Mustafa GNE (ye)

Yard. Do. Dr. Atilla BATUR (ye)

Prof. Dr. Ahmet KARAASLAN Sosyal Bilimler Enstits Mdr

Yemin Metni

Yksek lisans tezi olarak sunduum Ahmed Dvnnda (1.-50.) Gazellerin erhi adl almamn, tarafmdan bilimsel ahlk ve geleneklere aykr decek bir yardma bavurmakszn yazldn ve yararlandm kaynaklarn kaynakada gsterilenlerden olutuunu, bunlara atf yaplarak yararlanlm olduunu belirtir ve bunu onurumla dorularm.

//2007

Hakan ALPARSLAN

ZGEM 25. 06. 1977 ylnda Ardahan ili Gle ilesinde doan Hakan ALPARSLAN , lk ve orta renimini stanbulda; lisans eitimini Dumlupnar niversitesi Trk Dili ve Edebiyat Blmnde 1999 ylnda tamamlamtr. Eyll 1999 tarihinde Ktahya ili Domani ilesinde retmenlie balamtr. 2001 ylnda grev yeri stanbul olarak deimitir. Halen stanbul/Kartal Cengiz Topel lkretim Okulunda Mdr

Yardmcl grevini srdrmektedir.

ZET Yaptmz bu alma XIV. yzyl airlerinden Germiyanl Ahmed Divannn elli adet gazelinin erhinden olumaktadr. almamz, Divan iirinin geliimine byk etkisi olan, ilk eserlerinden bir tanesinin edebiyatmza kazandrlmas, anlalabilmesi ve hakettii deere kavumas bakmndan nem arz etmektedir. Divan iirinin kurucu airlerinden olan Ahmednin Divan 1979 ylnda Yaar AKDOAN tarafndan doktara tezi olarak transkribe edilmitir. Divann esas alnan nshas Sleymaniye Ktphanesi Hamidiye 1082 numarada kaytldr. almamzn ilk blmnde Ahmed ve yaad yzyl hakknda genel bir bilgi verilmitir. Daha sonra ise Ahmednin edebi ahsiyeti zerinde durulmutur. Metin erhine dair bilgiler ksaca verildikten sonra ikinci blme geilmitir. kinci blm Ahmednin elli adet gazelinin erhinden olumaktadr. Genellikle yedier beyitten oluan gazeller arasnda birka tane de dokuz beyitlik gazele rastlamak mmkndr. ncelediimiz gazellerin ierisinde bir adet de Farsa gazel mevcuttur. Gazel erhinde beyit beyit incelemeyi esas aldk. ncelediimiz beyitlerde geen kelimelerin anlamlarn ieren szlk hazrlanm olup, tezin arka ksmnda yer verilmitir. Anlam verilen kelimelerden hareketle beyitler nesre evrilerek aklamasna geilmitir. Aklamalarda irin anlatmak istedikleri zerinde durulmu, ihtiya hasl olduunda Divan Edebiyatnn genel mazmunlar aklanmtr. Mmkn mertebe edeb sanatlar izh edilmeye allmtr. almamzda faydalandmz eserler kaynaka ksmnda belirtilerek teze son verilmitir. almalarm boyunca bana yol gsteren ve yardmlarn esirgemeyen deerli hocam Yard. Do. Dr. Kadir Glere ve bizi almaya tevik eden Yard. Do. Dr. Mustafa Gnee teekkrlerimi sunarm.

Hakan ALPARSLAN stanbul-2007

vi

ABSTRACT The study we have made consists of the annotation of the fifty ghazals of The Divan,the collected poems, of Ahmedi of Germiyan.Our study is important in the way that it brings in, explains and distinguishes one of the first works that has affected the development of The Divan Poetry. The Divan of Ahmed, who is among the founders of The Divan Poetry, is transcribed by Yaar AKDOAN as a doctorate thesis in 1979. The sample taken as a base is registered as Hamidiye 1082 in Sleymaniye Library. The first section of our study gives way to the general information about Ahmedi and the century he has lived.Later, it emphasizes Ahmedis literary personality.It passes to the second section after a brief information about the annotation of the text. The second section includes the annotations of the fifty ghazals of Ahmedi.Among the ghazals generally consisting of seven verses are possible to find several ones with nine verses.A ghazal in Farsi is included in the poems of our study. We have predicated on analyzing verse by verse in the annotation of the ghazals. A dictionary is prepared containing the meanings of the words in the verses we have examined and it is placed at the back of the thesis.Starting form the words whose meanings are given, the verses are explained in prose.In the explanations ,it is emphasized what the poet wants to tell and the general concepts of The Divan Literature are explained where necessary. The literary arts are conceived as much as possible. The thesis is ended by stating the works used in our study in the Bibliograpy section. During my study, I owe many thanks to Asist. Prof. Kadir Gler and Asist. Prof. Mustafa Gne for their great contribution to my work. I am expressing my gratitude them.

vii

NDEK LER Sayfa No

NSZ................................................................................ HATA! YER ARET TANIMLANMAMI. ABSTRACT..............................................................................................................................................V KISALTMALAR D Z N ........................................................................................................................ X TEZ HAKKINDA ..................................................................................................................................... X

B R NC BLM AHMEDN N HAYATI ESERLER EDEB AHS YET VE SANATI

AHMED N N HAYATI .......................................................................................................................... 2 ESERLER ................................................................................................................................................. 4 AHMEDN N EDEB AHS YET VE SANATI.................................................................................. 6

K NC BLM AHMED D VANINDA (1.-50.) GAZELLER N ERH

AHMED D VNINDAK GAZELLER N ERH NE D R ........................................................... 11 1-50 ARASI GAZELLER N ERH ...................................................................................................... 13 Gazel 1: let benm selmum dildra iy sab....................................................................................... 13 Gazel 2: Ol dost bir dah bize ger hem-nin ola ................................................................................... 17 Gazel 3: Old firkun od bana derd ile bel.......................................................................................... 22 Gazel 4: Ol kii kim ii gc anun dn gn h ola .................................................................................. 26 Gazel 5: Ol keman ke gz ki atar cnlara tr kaz............................................................................. 30 Gazel 6: Bu gicemn ki hergiz iriimez ol tana..................................................................................... 34 Gazel 7: Bir dah iderise devlet bana yri nola..................................................................................... 38 Gazel 8: Bu ne yzdr bu ne gzdr bu ne zlf bu ne bl ................................................................ 42 Gazel 9: Bu ne sret-durur ne kadd bl ............................................................................................ 49 Gazel 10: Bana ki olup-durur her gice yeld ......................................................................................... 54 Gazel 11: n sngm riyiben gerd ola .......................................................................................... 58 Gazel 12: Bel m bu aceb ya kadd bl ........................................................................................... 62 Gazel 13: Hurrem gnl ki kun ana py-bend ola ............................................................................. 66 Gazel 14: Dilersen bg- sun itmek tem .......................................................................................... 70 Gazel 15: ne urd sana Trk-i Ht ................................................................................................. 75 Gazel 16: Dil cn zlfne hayrn u eyd .......................................................................................... 80 Gazel 17: Saunun bendine ger akl ire dvne ola ............................................................................... 85 Gazel 18: kam diyende gerek k odndan derd ola....................................................................... 88 Gazel 19: kbet fikrinde yanar her ki ol kl ola............................................................................... 92 Gazel 20: k- pk slik-i reh ola................................................................................................... 95 Gazel 21: Kad ceret aynl-emani lir-rev.......................................................................................... 98 Gazel 22: Ger yr cevr iderise yara sehl ola ........................................................................................ 101 Gazel 23: Kii ki anda bu hsnile kadd kmet ola............................................................................ 105 Gazel 24: Kii ki sznile bir nefes mclis ola.................................................................................. 109 Gazel 25: Gerek ki sini sevene senden vef ola .................................................................................. 114 Gazel 26: Gzn kanum ne hall eyledi sana .................................................................................. 118 Gazel 27: Her ki ire yr iigine baht sad ola .................................................................................... 122

viii

Gazel 28: Her kimde kim bu zlfile bu hatt u hl ola.......................................................................... 126 Gazel 29 Her kiinn ki dilberi bddger ola....................................................................................... 131 Gazel 30: Hicrn belsla nie ola kaddm d-t ................................................................................ 134 Gazel 31: Her kii kim senn bigi dildr var ola ................................................................................ 137 Gazel 32: Her gz ki karusnda ceml-i Habb ola ............................................................................ 140 Gazel 33: Her kimde bu nakla hsn ceml ola............................................................................... 144 Gazel 34: Her kimde kim bu vechile zlf cebn ola ......................................................................... 148 Gazel 35: Her gz ki anun hayli bu serv-i revn ola.......................................................................... 152 Gazel 36: Her kim katuna irmege bir rehgzer bula............................................................................ 156 Gazel 37: Degl binm bu baumda sevd ...................................................................................... 159 Gazel 38: Her kim diye cihnda bu resme ceml ola .......................................................................... 164 Gazel 39: Lyk degl mi kanda ki bir bnazr ola .............................................................................. 167 Gazel 40: Yznn urresin ol ki itdi arr ........................................................................................ 171 Gazel 41: Yz kim u zerresi hurid mh ola .............................................................................. 174 Gazel 42: Yrdan ayrudur ol kim yrdan mehcr ola.......................................................................... 178 Gazel 43: Old yznn haysndan eriyben glb ........................................................................... 181 Gazel 44: Bu nicesi dehndr bu nice leb ........................................................................................... 184 Gazel 45: Yz midr Y-Rab bu yhd fitb .................................................................................... 188 Gazel 46: Bu ne yzdr bu nice zlf Y-Rab ...................................................................................... 192 Gazel 47: Pervnesi durur yznn em-i fitb................................................................................ 196 Gazel 48: Derd mendem derdmi ne derddr bil ey tabb................................................................... 200 Gazel 49: Ben dyar- yrdan u dmiem tenha garb ...................................................................... 204 Gazel 50: Bmram itmedn bana tmr tabb.................................................................................... 209 SONU.................................................................................................................................................... 213 SZLK ................................................................................................................................................. 219 ESK YAZILI MET NLER .................................................................................................................. 225 B BL YOGRAFYA................................................................................................................................ 241 D Z N ...................................................................................................................................................... 243

ix

KISALTMALAR D Z N A.: a.g.e: a.g.m.: Ank.: H: Bkz.: Bl.: c.: DP: Ed.: Fak: H.: Haz.: Hz: st.: : Ktp.: M.: Nr.: S: s.: ss.: SBE: TDD: TDK: TDV: Vb.: nv.: Yay.: Yy.: Arapa Ad geen eser Ad geen makale Ankara Ahmed Divnnn Hamidiye Nshas Baknz Blm Cilt Dumlupnar niversitesi Edebiyt Fakltesi Hicri Hazrlayan Hazret, hazret-i stanbul stanbul niversitesi Ktphanesi Miladi Numara Say Sayfa Sayfa says Sosyal Bilimler Enstits Trk Dili Dergisi Trk Dil Kurumu Trk Diyanet Vakf Ve benzeri niversite Yaynevi Yz yl

TEZ HAKKINDA

xi

ARATIRMANIN PROBLEM Ahmed hangi yzylda yaam, nasl bir eitim almtr? Ahmed Divannn nemi nedir? Ahmednin Trk edebiyatna kazandrdklar ve katklar nelerdir? Bu almada niin Ahmednin gazelleri erhedilmitir. AMA Trk milleti olarak bizim edebiyatmz dnyann sayl edebiyatlarndan biridir. Trk milletinin varoluundan bu yana yaadklar, hayat tarz, kltr ve medeniyet birikimini, dnya grn gelecek nesillere aktaran en nemli ara edeb eserlerdir. dolaysyla gemie ait eserlerin incelenmesi bizlere gemiin kaplarn aacak; eski edebiyatmz tanyamam veya yanl tanm olanlara doru bir ekilde tantp sevdirecektir. Edebiyatmzda bugne kadar pek ok air eserler vermitir. Bu airler dnemlerinin sosyal, siyasi ve sanatsal hayatlarn; dil hususiyetlerini gnmze yanstmaya almlardr. Gemiten bugne izler brakmlardr. Gemiten gnmze tanan eserlerin gnmz insannca okunup anlalabilmesi ve ihtiya duyulduka model olarak alnmas asndan metin erhi byk bir nem arz etmektedir. NEM Ahmed Eski Trk Edebiyatnn Anadoludaki en nemli gelime dnemi olan beylikler dneminde yaam, Divan iirinin kurucu -ayn zamanda veld- airlerinden biri olmas asndan nemli bir airimizdir. airin divannda yer alan iirlerde XIV. ve XV. yzyl dil hususiyetlerini ihtiv etmesinin yannda tarihi bilgi ve vesikalar a da rastlanr. air hem beyliklerle irtibat halindedir hem da msr, irz, Badat gibi yerlerde bulunarak burada mevcut bulunan airler Nizm, Keml Hocand vb. airlerin etkisi altnda kalarak Arap ve Fars kltrn dilimize tamtr. Biz de btn bu ayrntlar gz nne alarak Divn iirinin veld airlerinden birinin iirlerini XXI.yzyl edebiyatmza kazandrp gnmz insann okuyup anlamasn grerek bu tezi hazrladk. VARSAYIM XIV. yzyl Klasik Trk edebiyatnn kurulu adr. Bu dnemde yaam olan airler devrin edeb hareketine eitlilik ve canllk kazandrmlardr. Bu dnemde pek nemli

xii

ok eserler vcuda getirilerek devlet byklerine sunulmutur. Trk Dili islmiyetin de etkisi ile yeni dillerle tanmaya balam ve bu dillerde eserler yazlmtr. Ahmed ite bu dnem airlerinin en veld yani ok eser veren airlerinden biridir. Ahmednin eserleri gerek dil hususiyetleri gerekse tad tarihi deer asndan nem arz eder. Ahmed ve onun gibi nice airler bu dnemde yazdklar iirlerle kendilerinden sonra gelecek olan airlere yol gsterdiklerini kabul etmek gerektii varsaylmaktadr. SINIRLILIKLAR VE KAPSAMI Bu almaya Ahmed hakknda bilgi toplanarak balanmtr. airin klasik edebiyata katklar, edebiyatn kurulu a olmas gibi unsurlar gz nnde bulundurularak divann ierisindeki ilk elli adet gazelin aklamas yaplarak tez snrlandrlmtr. YNTEM almaya ncelikle stanbul niversitesi Merkez Ktphanesi bnyesinde bulunan Ahmed Divann incelemekle baladk. Daha sonra air hakknda bilgileri toplayarak hayat, sanat ve edebi ahsiyeti ile ilgili grleri aratrdk. bu aamada SAMda eitli taramalar yaparken eserin nshas iin Sleymaniye ktphanesinde almalarda bulunduk. eitli edebiyat hocalarnn yaynlam olduu divan tahlillerini inceledik. Yapm olduumuz bu n almalardan sonra gazellerin erhine baladk. nce beyti yazarak daha sonra kelimelerin anlamlarn yazarak msralar nesre evirisini yaptk. Nesre eviriden sonra aklamaya yer verdik. Tezin olumasndaki en son safha ise yazya geirilmesi idi. Bu safhada ise daha nce hazrlanm olan tez almalarn inceleyerek bir metot izlemeye altk.

xiii

TEZ METN

B R NC BLM AHMEDN N HAYATI ESERLER EDEB AHS YET VE SANATI

AHMED N N HAYATI XIV. yzyln ikinci yars ve XV. Yzyln balarnda ok ve eitli kitaplar yazm, byk eserler vererek tannm bir airi de Ahmeddir. Alt asrdr yaayan eserler brakmasna ramen ne yazk ki bu deerli insann hayat hikayesi biraz karanlktr.1 Osmanl melliflerinin sahibi olan Bursal Tahire gre knyesi Tacddn bin brahim olan Ahmednin doduu yer ihtilafldr. Latif tezkiresi Sivasl olduunu, Faik Red, Bursal ve Hseyin Hsmeddin de Amasyada doduunu kaydetmilerdir. Fakat ekayk sylerler.

mellifi ile Knalzde onun Germiyanl olduunu

smail Hakk UZUNARILI Ktahya ehri adl eserinde2 Ahmednin

Uak kylerinden Sivasl da doduunu kaydetmekle ekayk mellifinin isnadn dorular. Saddeddn Nzhet ERGN Trk airleri adl eserinde, bu ihtilaflar belirttikten sonra Latif, belli baz kaynaklarda airin Sivasl olduuna dair bir kayt grm ve bu yeri Sivas ehri ile kartrdndan dolay hata etmitir diyor. Binaenaleyh Ahmednin kuvvetle Germiyanl olduu iddia edilebilir. Germiyanl olduunu ifade eder. irin (h.730) m.1329-30 da doduu tahmin edilmektedir. Ahmed nce Ktahyada okumu; burada iyi bir tahsil grdkten sonra tahsilini tamamlamak iin Msra gitmitir. Bu asrlarda Kahirede Memlkller Devletinin himmetiyle ykselmi, byk ve kuvvetli bir kltr hayat vardr. Ahmed Kahirede Hidye arihi eyh Ekmeld-Dnden ders grm; Molla Fenri ve if mellifi Hac Paa ile ders arkadal yapmtr.4 Hatta bununla ilgili olarak ekyk Tercemesi5 ve Ak elebi de Kahirede iken bir derviin gelerek Hac Paaya: -Sen, iyi bir hekim olacaksn. Fenriye: -Sen yksek bir alim olacaksn.
Bedi N. ehsuvarolu, air ve Hekim Ahmed, s.6 smail Hakk Uzunarl, Ktahya ehri, s.24 3 Banu Kekek, Ahmed Divannda sad, dad, t, z, ayn, gayn Kafiyeli Kasidelerin zah ve Tasavvuf Umdeler, stanbul n. Yksek Lisans Tezi, stanbul, s.1 4 ehsuvarolu, a.g.e., s.7 5 Kekek, a.g.e., s.1
2 1

Ahmednin

Ahmedye de: -Sen bouna vakit geiren bir air olacaksn dedii kaytldr. Ahmed bu kltr merkezinde slmi ilimlerden baka tasavvuf, tebabet,

riyaziye, fizik ve astronomi tahsili, Yunan ve ark mitolojilerine derin bir vukuf kazandktan sonra, geni ve ansiklopedik bir kltrle memleketine dnmtr. Msr dnnde Ahmed nce Germiyan Beyi emir Sleymann hocas olmu daha sonraki dnemler de ise Osmanl hkmdr I. Muradn Germiyan elde etmesiyle birlikte Osmanl Devletine hizmete balamtr. ce Germiyana vali tayin edilerek Yldrm Bayezidin iri ve sohbet arkada olmutur. ir bu byk hkmdardan byk bir sayg ve iltifat grmtr. Yldrmn Timurlenkle olan arpmasn Yldrm kaybedince iar ister istemez Timurun yannda kalmtr. Ahmed her ne kadar Timur tarafndan iltifata mazhar olup takdir edilse de air onu bir trl sevememi ve ilk frsatta tekrar Osmanl Sarayna dnmtr. Bir aralk Bursada Emir Sleymanla buluan ir, yeni hkmdar ile birlikte Edirneye gitmi, gece gndz Edirne Sarayda Emir Sleymann meclislerinde yaamtr. Ahmed Bursada kald sralarda bu ehri ok beenmi fakat ehir ahalisi ile bir trl yldz barmamtr. Onlar riya ile sulayp, grgszlkle itham ederken ehir halk da Ahmedyi bir lim ve air olarak ekememektedir. Ahmed bilhassa sosyal yaayyla Bursallar tarafndan eletirilmektedir. air bu konuyla ilgili olarak; her kiminle dostluk kursa sonunda o kiinin kendine dman kesildiini; kime iyilik etse ondan kendine ktlk geldiini, namaz klp oru tutsa adnn riykara ktn, sessiz dursa dilsiz, konusa boboaz olarak nitelendirildiini, cetvel gibi doru dursa pergel gibi eri yrdn, cmertlik etse msrif, etmese cimri, maln yedirse enayi, yedirmese ele kalacan, temiz gezse gelin gibi sslendiini, aksi hareket etse murdar gezmekle itham edildiini hasl btn davranlarnn eletirildiini yazmaktadr.6 Emir Sleymandan sonra ir, elebi Sleymana intisap etmeye almtr. Ahmed Divn Edebiyatnn bilinen veld iri olmasna ramen seksen yllk uzun mrnde tutunduu her daln krldn grm ve mrnn son yllarnda sknts
6

Kekek, a.g.e., s.2

ektiini hatta baz iirleri menfaat karl yazdn yine onun kendi iirlerinden anlarz. ir bir rivyete gre Divn katiplii yaparken (h. 815) m. 1412-1413 sonlarnda vefat etmitir. ekyk mellifi Amasyada, Trk Edebiyat tarihlerinin ikisinde de 7 Amasyada ld yazldr. Kabri Ktahyadadr. Osmanl Melliflerinde ise Ktahyada irtihal eyledi ise de kabri malm deildir der. Faik Read, seksen yan getii halde Ktahyada8, Profesr . Hakk UZUNARILIda Ktahyada ld der.9 Seh, kabri Ktahyadadr der. Muasrlar arasnda megul olduu her alanda byk bir keml sahibi olan Ahmed devrinin mmtaz ve mahir bir airidir. Bundan dolaydr ki henz bir ok devlet riclinin sanat zevklerinin ykselmemesi ve rakiplerinin onu ekememezlii nedeniyle ikbl kadar ibdra da uramtr. Btn bunlara ramen air hayat boyunca daima kemle ermeye alm ve olgunluunun verdii cesaretle devrin mehurlarnda deil deerli ahsiyetlerine itibar etmi ve eserlerinde yer vermitir. Divan Edebiyatnn bu veld airiyle ilgili olarak yaplan almalar da onun hak ettii kadar fazla deildir. Genellikle onun airlii zerinde durulmu tbb cephesi zerinde incelemeler yaplmamtr. ESERLER 1. Divan Ahmednin edebi ahsiyeti ve sanat bakmndan en nemli eseri Divndr. 9000 beyit olan bu Divn ierisinde sekiz tevhid, drt nt, bir s Peygamber Medhiyesi, 23 Emir Sleyman medhiyesi, 7 Sultan Mehmed medhiyesi, 1 hazniyye, 10 bahriyye, 16 nasihat, 1 rmz, 1 mukleme, 1 blbliyye, 1 iretiyye olmak zere 74 kasde, 2 Emir sleyman terc-i bend medhiyesi, 5 Emir Sleyman terkb-i bend medhiyesi, 1 Melik sleyman Teerkb- bend medhiyesi, 1 musammat, 766 gazel mevcuttur. Eserin alt nshas mevcuttur. Bunlardan ikisi Trkiye haricindedir. Divann Vatikan Ktphanesi ve Sleymaniye Ktphanesinde ki (Hamidiye n.1082) nshalar

Saadettin Nzhet Ergn, Trk Edebiyat Tarihi, s.93 Agah Srr Levend, Edebiyat Tarihi Dersleri, s.77 8 Tarih-i Edebiyat- Osmaniye, s.102 9 Uzunarl, a.g.e., s.25

en nemli nshalardr.10 Divnn tenkitli metni Yaar AKDOAN tarafndan doktara tezi olarak hazrlanm ayn zamanda bu tezde dil hususiyetleri aklanmtr. 2. skendernme 14. yzyln en nemli mesnevisi olan skendernme, edebiyatmzn da

konusundaki ilk ve en baarl eseridir. Ahmed edebiyatmzda daha ok bu mesnevi ile tannr. skenderin efsanevi hayatyla alakal, ayn zamanda ansiklopedik zellikleri de olan byk bir mesnevdir. skendernme Germiyanolu Mir Sleyman iin yazmaya balanm, I. Bayezidin olu Emir Sleymana 1402-1410) sunulmutur. 792/1390 ylnda nazmedilmitir. Tek bir vezinle, failtn, failtn, failn vezniyle yazlmtr.11 Eserin iinde, Mevlid ve Dastan- Tevarih-i Mluk- Al-i Osman blmleri de vardr. Tarih blm Nihat Sami Banarl tarafndan yaymlanmtr.12 Gazilerin

kahramanllarn anlatan eserlere Gazavat-name denir. skendername byle bir eserdir. Bu eserde Byk skenderin bahadrl, yiitlii belirtilir ve vlr. Altmbeinci varaktan itibaren Osman Bey, Orhan Bey ve 1. Muradn yiitlii ve stn vasflar ele alnm ve vlmtr.13 Otuziki kadar yazma nshasnn bulunmas bu eserin ok beenilip okunduunu gstermektedir. 3. Cemd Hurd XVI. yy.dan bu yana nshasna rastlanmayan bu eser 5000 beyit civarnda olup airin ikinci byk eseridir. Eseri edebiyat dnyasna Nihat Sami BANARLI kazandrmtr. Eser ran airi Selmnn ayn adl eserinden fikir ve mevz almak suretiyle yazlm fakat orijinal bir telif eserdir. air eseri vcda getirirken btn ark efsane ve mesnevilerinden faydalanm onlar ustalkla birletirerek adeta yeni bir hikye kaleme almtr. air eseri Emir Sleymann istei zerine yazmtr. (TDV slam Ansiklopedisi, c.II, s.165)

Melike Erdem Gnyz, Ahmed Divan Tahlili, s13 Amil elebiolu, Trk Edebiytnda Mesnevi, s.68 12 Mine Mengi, Eski Trk Edebiyat Tarihi, s.88 13 Burhan Kaar, Ahmednin skendernmesinde Kahramanlk, Ktahyal irler Sempozyumu, s.464
11

10

4. Tervihl-Ervh Tp konusunda bir mesnevi olup Emir Sleymann istei zerine yazlmtr. 1403-1410 yllarnda kaleme alnan eser daha sonra baz ilavelerle Mehmede sunulmutur. Eserin nshas Sleymaniye Ktphanesindedir. (Ayasofya n.3595) 5. Bedayius-Sihr F Sanayii-ir Bu Farsa Risale Redddin Vatvatn Hadaiku-s-sihr adl eserinin edebi sanatlarn zetleyen ayn zamanda deiik rneklerle zenginletirilen bir eserdir. Eserin tek bir nshas vardr. O da Konya Mevlna Mzesindedir.(n 2540/1 )14 6. Mirktl-Edeb Arapa- Farsa manzum bir lgat olan eser Aydnoullarndan s Bey in olu Hamza Bey iin yazlmtr.eserin alt nshas Nihat ET N tarafndan tavsif edilmitir. 7. Miznl-Edeb Arapa sarfna dair Farsa bir kaside olup ayn mecmuann 113b-121b varaklar arasnda dolmaktadr. 8. Miyrl-Edeb Mecmuada drdnc srada yer alan bu risale, Arap nahvine ait Farsa bir eserdir. s Beyin olu Hamza Bey iin ders kitab olarak yazlmtr. 15 Ahmednin Fatih Millet Kitaplnn hekimlie ait eserler ksmnda bir nshas bulunanif-i Mntahapadl bir eseri daha vardr ki, bilim dilinin Trkedeki geliimi bakmndan nem arzeder.( TDV slam Ansiklopedisi, c.II, s.165) AHMEDN N EDEB AHS YET VE SANATI Ahmed, Klasik Trk iirinin ilk kurucularndan olup XIV.yyn en kuvvetli ve en veld airidir. Btn eserlerinin 50 bin beyitten daha fazla olduu tahmin edilmektedir. Onun edebi ahsiyetinin tesisinde Anadoluda Klasik Trk Edebiyatn kuran Glehr, Hoca Dehhn, Hoca Mesut gibi deerli ahsiyetlerin tesirleri oktur. ran airlerinden
14 15

zellikle Nizm, Kemal Hocend,

Selmn- Savecnin etkileri

TDV slam Ansiklopedisi, c.II, s.165 A.g.e., s. 166

altnda kalmtr.16 ir; bakalarn taklit etmediini, yazdklarnn kendine ait olduunu syler. airin, beylikler dneminin sonunu ve Osmanl Devletinin kuruluunu grd iin iirlerinde yaad devri tam olarak yanstt dnlmektedir. irin edeb zevki olduka yksektir. ran ve Trk edebiyatn ok iyi bilen air yaad yzyln en byk airidir. Zamann deerli bir alimidir. Ayn zamanda Yunan ve ark mitolojilerine vakf olmas17 yazmasn daha da kolaylatran etkenlerdendir. Devrine gre eitli nazm ekilleri ve trlerinde byk baarlar gstermitir. Dili ve anlatm dzgn, tasvirleri canl ve renklidir. Buna ramen iirlerinde sk sk nazm kusurlarna rastlanr. Yaar AKDOANn tesbitlerine gre air, iir yazmakta kendini bir hayli zorlam, akc iir yazmakta pek muvaffak olamamtr.18 Fakat sanat bakmndan olsun dil zenginlii ve mn incelii ynnden olsun gayet muvaffakiyet gstermitir. AKDOAN, divann tamam incelendiinde iml hatalar ve vezin bozukluklarnn okluuna dikkat ekerken Nihat Sami BANARLI, ise airin aruza hakim olduunu ve iirde bir uyum ve ahenk yakalayabildiini zikreder. BANARLI, vezin bozukluunu tekil eden imlelerin okluunu kusur olarak kabul etmemitir.19 mle, Trke kelimelerde ki ksa hecenin aruz gerei uzun okunmasdr. Cem D L N, bunu bir aruz kusuru sayarken20, skender PALA, bunun bir aruz kusuru saylmamas gerektiini, aruzu baaryla uygulam airlerin iirlerinde mbah saylacak bir ifade tarz olduunu vurgular.21 Ahmednin eserlerinin lisan bakmndan da ayr bir nemi vardr. Ondan evvel yazlm edeb eserlerin varl bilinmesine ramen bu eserler yazldklar asrn dil hususiyetlerini pek az tantrlar. Halbuki Ahmednin eserleri asrnn btn hususiyetlerini muhafaza etmitir22. Bu bakmdan dil aratrmalr hususunda Ahmed ok kymetli bir men bdr. Ahmed Divannn tenkitli metni zerinde alan, dil hususiyetlerini aklayan AKDOAN da; airin eserlerinin, XIV. ve XV. yylarn dil

16 17

Orhan Soysal, Eski Trk Edebiyat Metinleri, s.43 ehsuvarolu, a.g.e., s.10 18 Yaar Akdoan, Ahmed Divannn Tetkiki ve Dil Hususiyetleri, s.855 19 N. Sami Banarl, Ahmed, c.IV., s.160 20 Cem Dilin, rneklerle Trk iir Bilgisi, s.13 21 skender Pala, mle ile Med Arasnda Bir Hata, lmi Aratrmalar, s.107-112 22 ehsuvarolu, a.g.e., s.10

hususiyetlerini ihtiva ettiini, eserde ayn zamanda tarihi bilgi ve vesikalarn da bulunduunu syler. 23 Yukarda belirtildii zere air devrinin en ok iir yazan airidir. Bu nedenden dolay airin iirlerinde bazen tekrarlara dt edebiyat aratrmaclar tarafndan belirtilmektedir. Nitekim aadaki rneklerde de grlecei zere air gazellerinde de tekrarlara dmtr. Ol dost bir dah bize ger hemnin ola Devlet bizmle yr u sadet karn ola

Bir dah iderise devlet bana yri nola Bir dah bu gzlerm grrse ol yri nola

Yzn nr ayetini klur izh Dudagun rh srrn ider if

Namzumda yzn fikri getrr Dilme sre-i Nrla T-h

Yzini grdi eriyp old glb Byle olur kimde kim varsa hay

Old yznn haysndan eriyben gl b Nergisnn hasretinden gzlerm told glb

Divann tahlilini doktora tezi olarak hazrlayan Melike Erdem, Ahmed Divannda yaklak 9000 beyit bulunduunu belirtir. Bu denli hacimli bie eser ortaya koyarken kanlmaz bir ekilde tekrara dlmektedir. Ahmed de bir ok beyitini ufak deiikliklerle Divan boyunca tekraralamtr.der.24

23 24

Akdoan, a.g.e., s.855 Gnyz, a.g.e., s.30

irin gazellerinin byk bir ksmnn yek ahenk gazel olduu,25 edeb sanatlarda canl tasvirleri ve sk tebih unsurlarna yer verdii grlmektedir. Ahmednin iirlerinin konusunda ise sevgilinin gzellik unsurlar, an ayrlk aclar ve gzyalar, sevgilinin eitli halleri, sevgilinin davranlar, an sevgiliye kar hissettikleri, akta ortaya kan haller dile getirilmi daha sonra ise sevgiliyle ilgili temennileri ve kendi hakkndaki grleri yer almaktadr. Bunlarn yan sra airin iirlerinde tebbetle ilgili kelimelere, eitli hastalk adlarna; mitolojiye vakf olduu iin mitolojik unsurlara, Arap- Fars efsane ve hikayelerine yer verdii de grlmektedir. Divan Edebiyat; dil, slup ve sanat bakmndan yksek zmre edebiyat nitelii tamasna ramen, Ahmed Divan bir ok ynleriyle Halk Edebiyatyla btnlemi bir haldedir. Eserde Yunus Emrenin, Ak Paann izlerine rastland gibi daha sonraki asrlarda gelen Karacaolan, Dadalolu gibi ahsiyetlere de ses gtrlmtr. airin halk edebiyatna yakn eserler vermesinde yaad dnemde kullanlan dilin de etkileri vardr. Zira ir beylikler dnemi ve Osmanlnn ilk kurulu yllarnda eserler vermitir. Bu dnem Karamanolu Mehmed Beyin bundan sonra her yerde Trke kullanlacak dedii dnemlerdir. Yine Germiyan Saraynda da Trkecilik uuru gelimi ve Trke eserler verilmesi desteklenmitir. Bundan dolaydr ki Ahmednin eserlerinde de Trke kelimelere daha fazla rastlanr. Ahmednin iirlerinde genellikle batan sona kadar bir paralellik ve simetri olmas ve tebih sanatnn iire hakim olmas iirde ki i ahengi hemen hissettirir. Son olarak Ahmednin gerek ahsiyeti gerek sanat asndan devrinin nde gelenleri arasnda bulunduunu, ancak hak ettii kadir kymete yeterince mazhar olamadn, btn bunlara ramen airin eserler vererek kemale ermek iin aba sarf ettiini, eserlerinin yaad yzyl bizlere yanstt iin byk bir nem arz ettiini syleyebiliriz.

25

A.g.e., s.17

10

K NC BLM AHMED D VANINDA (1.-50.) GAZELLER N ERH

11

AHMED D VNINDAK GAZELLER N ERH NE D R Metin erhi, metin tahlili ve metin izah gibi kavramlar, daha ziyade konun uzmanlarn ilgilendiren szlerdir. Bunlar arasnda nanslar bulunmakla birlikte temelde bu kavramlar ayn amaca hizmet ederler.26 Bu gibi almalar Eski Trk Edebiyat alanndaki eserler iin gereklidir.Genel olarak baktmzda ise gemiten gnmze pek ok milletin edebiyatnda metin erhlerine rastlanr. Garbta Yunan ve Latin, eski Avrupa metinleri; arkta ise ran ve Arap metinleri erh edilmeye allmtr. ncelikle metin erhinin izahn yapmaya alalm. Metni anlama ve aklama gibi iki ana kurgu zerine kurulan metin erhi, airin/yazarn ne demek istediini aklamak ve metni erh etmeye alan kiinin metinden ne anladn ortaya koymasdr. Metnin erhi, metnin diline ve onu erh eden aratrmacnn eitimine, erhini yapt metinle ilgili bilgi birikimine, metni yorumlama kabiliyetine gre farkllklar arz eder. Aratrmac doal olarak airin ya da yazarn neleri hissederek eseri vcda getirdiini bilemez. Aratrmacnn burada yapt ey geni bir alt yapya sahip olarak eserin vermek istedii mesaj yorumlayabilmektir. Metin erhi yapacak olan kiinin, ncelikle edebiyatnn yaam olduu dneme ait psikolojik ve sosyal alan malzemesine sahip olmas gerekir. Bir metni erh edebilmek iin iki ey arttr:27 1. Osmanl Dili: Bu dil Arap ve Acem kelimelerini ve bu iki lisann gramer kurallarn iine alan Trkedir. Osmanl Trkesi kullanlan bir Trke olmasna ramen kaybolan baz kelimeleri de bilmek gerekir. 2. Arz Vezni: Bu vezin Arap edebiyatna ait bir vezindir. Vezin bilgisine ve ahengine sahip olan kii harekeleri okuyabilir, iir ierisindeki yanl ve eksik okumalarn nne geebilir. Nitekim doru okunmayan bir eser doru olarak erh edilemez.

26 27

Tahirl Mevlev, Metin erhi rnekleri, s.7 Ali Nihat Tarlan, Metinler erhine Dair, s.12

12

Klasik Edebiyatmzda yaplan metin erhi yle izah edilebilir. ncelikle erhi yaplacak olan metin tesbit edilir. Daha sonra metnin ierisinde yer alan kelime, terkib ve ibareler aklanr. Gerek duyulduu takdirde bunlarla ilgili alntlarla aklamaya derinlik kazandrlr. Bundan sonra metnin tercmesi veya nesre evirisi yaplr. Son aamada ise airin ne demek istedii, aratrmacnn ne anlad ortaya koyularak metnin erhi yaplr, ilgili rneklere atflarda bulunulur. Metin ierinde geen tarihi olay, yer ve kiiler iin ayrntl bilgiler verilir. Btn bunlar yaparken aratrmac tarih, psikoloji, sosyoloji ve siyaset gibi bilimlerden faydalanmaldr. Gazel erhlerinde belli bal unsur gze arpar:28 1. nsan ve tabiat gzellikleri: Gazel airlerinin iirlerinin temelinde airin etrafnda ve i dnyasnda bulunan insan ve tabiat yer alr. air ya bir insan medheder yada bir tabiat manzarasn kelimelerle resmeder. 2. Fikir ve felsefe: air alm olduu eitimin kendisine kazandrm olduu felsefeyi ve tecrbeleriyle elde ettii dnya grn. iirlerine yanstr. 3. Edeb Sanat: air dile hakimiyeti dorultusunda iirini edeb sanatlarla ssler. air bunu bazen bilerek ve isteyerek yaparken bazen de farknda olmadan yapm olur. Aslnda bize deiik, orijinal gibi grnen bir ok iir temelde ayn mazmun zerine kurulur. Mazmun burada iskelet vazifesi grrken kelimeler onun zerine geirilen beden, edeb sanatlar ise bu bedene giydirilen renkli, gz alc libaslardr.

zet olarak bir sanatkr anlamak, dili nasl ilediini grmek, nasl deiiklikler yaptn ayrt etmek ve gemii gnmze aktarp anlalmasn salayabilmek iin metin erhine ihtiya vardr ve var olacaktr.

28

Tarlan, a.g.e., s.16

13

1-50 ARASI GAZELLER N ERH Gazel 1 Mef l / F i l t / Me f l / F i ln 1. let benm selmum dildra iy sab Arz eylegil peymum ol yra iy sab Ey sabah rzgr, (o) gnl alc sevgiliye benim selamm ilet, (benim) haberlerimi o yre arz eyle ir bu beyitte sabah rzgrna seslenip, sevgiliye selamlarn iletmesini, n ahvlini anlatmasn istiyor. k sevgiliyi grememektedir. Bu nedenle sabah rzgrn sevgiliye gnderip halini arz etmektedir. Sab; dou cihetin den esen hafif ve latif rzgar. Sab yelinin divan iirinde kullanm sevgilinin kokusunu tamas, datmas ve yaymas zerine kurulmutur. O daima sevgilinin salarndan bir iz ve koku tar. Aa sevgiliden haber getiren bir postacdr. Sevgilinin sandaki misk, anber, smbl ve reyhan kokularna sahiptir. Ak bazen kendisini sabnn ellerine brakr ve sevgilisine gtrmesini ister.29 Divan Edebiyatmzda sabah rzgr, k ve sevgili arasnda gidip gelen bir habercidir. Bu, rzgrn sevgilinin diyrnda ve onun salarnda serbeste

dolaabilmesinden kaynaklanmaktadr. k ektii skntlar, dt halleri gren rzgrdan btn bunlar sevgiliye iletmesini istiyor. Bylece sevgili merhamete gelecek, n haline acyacak ve kk de olsa bir ltufta bulunacaktr. 2. Tagt benefe salar gl yana stine Sad abir anberi glzra iy sab Ey sabah rzgr, (sevgilinin) benefe salarn gl yanak zerine dat ki, gl bahesine abir ve anber kokular salsn.

29

skender Pala, Ansiklopedik Divn iiri Szl, s.396

14

Sabah rzgrndan sevgilinin meneke gibi gzel kokulu salarn, gl renkli kokan yanaklarnn zerine datmas isteniyor. Beyitte bir gl bahesi mazmunu vardr. Sevgilinin yz bu bahenin gl, salar ise gln etrafndaki menekelerdir. Meneke koyu lacivert rengi ve pazarlarda deste ii satlmas ile divan edebiyatnda yer alr. Ayrca meneke baharn habercisidir.30 Buradan hareketle sevgilinin salarnn koyu renkli ve bir araya toplanp balandn dnebiliriz. Toplu halde bulunan sa datlnca, etrafa o salarn abir ve anber gibi ender ve kymetli kokusu salr. yle ki sevgilinin salarnn kokusunun yannda gl bahesinin kokusu hissedilmez. Gl bahesinden etrafa salan gzel kokularn kaynann, sevgilinin salar olduu ifde edilerek hsn-i talil sanat yaplmtr. Salar menekeye, yanak ise gle tebih edilmitir. 3. Penhn var yarn tapusna varursan Gsterme kendzni sen ayre iy sab Ey sab yrin kapsna gideceksen, gizlice git (sakn) kendini ayre gsterme. Rzgr doal mecras dorultusunda eserken her kapya urar. ir bu beyitte sabah rzgrndan eer sevgilinin kapsna gidecekse sessizce, kimselere grnmeden gitmesini istiyor. Sabah saatleri sokaklarn tenha olduu zamanlardr. k rzgrdan sevgilinin evine gizlice gitmesini zellikle de rakibin onu grmemesini ve sevgilinin kapsn renmemesini istemektedir. Bir dier ynyle de n halini sevgiliye ileten ve ikisi arasnda haber getirip gtren rzgr, rakip tarafndan grlrse bir daha sevgilinin diyrna yaklatrlmayacaktr. Bu durum da n sevgiliyle arasndaki tek iletiiminin ortadan kalkmas demektir. k, sevgilinin haberlerini iittii tek kaynann ortadan kalkmasndan korktuu iin; rzgrdan, kendisini bakalarna gstermeden dolamasn istemektedir.

30

Beir Ayvazolu, Gller Kitab, s.166

15

4. n gizl rzma seni ben mahrem eyledm Billah eyitme rzum deyyre iy sab Ey sab, ben seni gizli srlarma mahrem eyledim (gizli srlarm sana anlattm) Billahi, (sakn) bu srlarm bakalarna syleme. n etrafnda dertlerini anlataca kimse yoktur. k yapayalnzdr. aresiz bir ekilde dertlerini sabah rzgryla paylamtr. k btn srlarn sabah rzgrna anlatmtr; ancak bu srrnn bakalarna anlatlmasndan ve if olmasndan korkmaktadr. Bu nedenle sabah rzgrndan sz istenmektedir. k, ektii aclarn ve sevgiliye olan hasretinin, kimseler tarafndan bilinmemesini istemektedir. Bu nedenle sabah rzgrna yalvarmaktadr. 5. B-arlgum benm ol yre arz kl Bed ki bula derdme bir re iy sab Ey sabah rzgr benim aresizliimi, zavalllm o sevgiliye sun, olur ki benim derdime bir are bulabilsin. k sevgiliye olan akndan dolay aresiz zavall duruma dmtr. Sevgili bu beyitte, dertlerin kendisine arz edildii bir tabiptir. Divan iirinde k; dertli, bimr olarak anlrken sevgili de derdin dermnn bilen tabiptir. Zaten n derdi de dermn da sevgilidir. k halini rzgrdan sevgiliye iletmesini istemekte bylece sevgilinin kendisine merhamet ederek derdine bir dermn bulacan mit etmektedir. 6. Vuslat gline irmez elm pes nicesi ben Bunca tahamml eyleyem ol hre iy sab Ey sabah rzgr kavuma glne elim ulamaz, yleyse ben o dikene daha ne kadar dayanaym. (katlanaym). k iin vuslat arzulanan en nemli eydir. Vuslata erimek yni sevgiliyle bir araya gelme dncesi, ak uruna ekilen btn ez ve ceflara tahamml gstermenin tek nedenidir.

16

Vuslat yani sevgiliye kavumay bir gle benzeten ir, bu gle elinin ulaamadn ifde ediyor. Gl seven dikenine katlanr. ataszn hatrlatan beyitte k sabah rzgrna seslenerek vuslat glne eriemesede dikenine yani vuslat iin ak uruna ektii sknt ve zdraplara tahamml ettiini anlatmaktadr. Vuslat gl olunca diken de ayrlk acs olarak dnlebilir. Sevgiliye kavuamaynca katlanmak, tahamml etmek zorlamtr. k midini yitirmek zeredir. Ayrca sevgilinin etrafnda dolaan, sevgiliye kendisinden daha yakn olan rakip n sevgiliye kavumasn engelliyor. n dayanma snrn zorluyor. nceki beyitlerde rzgra srlarn aan k bu beyitte de buna devm ediyor. ektii aclar, kavumann verdii skntlar, ayrlk dikeninin gnln kanattn ifade ediyor. Ayrca k bunca tahamml eyleyem derken ektii skntlarn tahamml gcn zorladnda anlatmak istemektedir. Yni bu duruma daha ne kadar katlanacam diyerek ikyet etmektedir. Sevgilinin vuslat gle, ekilen skntlar ise gln dikenine tebih edilmitir. Ayrca ak, skntlara ne kadar katlanacan sevgiliye sormaktadr. stifham sanat vardr. 7. Digil ki Ahmedye nie zahm urasn Gammz gamzel gzi mekkre iy sab Ey sabah rzgr bak fitneci, dzenbaz sevgiliye: Ahmednin gnlnde daha ne kadar yaralar aacaksn de. Sabah rzgr iirin, bandan beri k ve sevgili arasnda bir o tarafa bir bu tarafa gidip gelmekte, ktan sevgiliye haberler tamaktadr. Sevgili nceleri yan bakyla a mit vermi sonra ise sznde durmam hileye drmtr. Artk n dayanma gc kalmamtr. Sabah rzgrna; sor bakalm o sevgiliye daha ne kadar yreimde yaralar aacak. diye seslenmektedir. Divan Edebiytnda bak oka benzetilir. Sevgilinin szgn bak n kalbine saplanmakta ve orada derin yaralar amaktadr. Fitneci, ortal kartran anlamndadr. Sevgilinin bak n hem gnln yaralyor; hem de duygularn allak bullak edip kartryor. Bu nedenle ir sevgilinin bakn gammaz ve mekkar olarak nitelendirmektedir.

17

Gazel 2 Mef l / F i l t / Me f l / F i ln 1. Ol dost bir dah bize ger hem nin ola Devlet bizmle yr u sadet karn ola O dost eer bir daha bizimle birlikte olsa, ans bizimledir, sevgili ve mutluluk bize yakndr. Bu beyit irin devlet byklerine yaknlnn bir gstergesi saylabilir. Kelime oyunlarnn ayr bir tat katt msralarda Ahmed, sevgiliyle kendisi arasnda bir dosttan bahsediyor. Eer o dost k ile oturup kalkarsa ve aralarnda teklifsiz bir arkadalk olursa, ans daha da artacak ve o dost k ile mauku bir araya getirecektir. Dolaysyla k sevgiliye kavuunca saadete kavuacak ve istedii amaca ulaacaktr. Baht ve talih kendisinden yana olacaktr. Yukarda bahsettiimiz gibi ir kelimelerle oynayarak beyte ikinci bir anlam daha katmtr. Devlet kelimesinin bir dier anlam, byk rtbe yani makamdr. Karin ise mabeyinci anlamndadr. Demek oluyor ki ir bu dost araclyla padiaha yakn olmak, daimi surette yannda bulunmak ve kendisinden izzet ikram grmek istemekte, devlet kademelerinden birinde bulunmay talep etmektedir. ir beyitte tevriye sanatn kullanmtr. Hem-niin, karin ve devlet kelimeleri bu sanatla birlikte beyite ikinci bir anlam kazandrmtr. Dost, hem-niin, karin, yr birbiriyle anlam ilikisi olan kelimelerdir ve tensb sanat yaplmtr. Dost-devlet, niin-karin, biz ve yr kelimeleri arasnda mrettep leff ner sanat vardr. 2. Ana ki yr zikr ile gnlin ns ide te Halil bigi gl yasemn ola Sevgiliyi anan ve gnln onunla dost eden skntl (kiiye) ate, Halile olduu gibi gl ve yasemin olur.

18

n fikri de zikri de sevgilidir. Sevgiliye gnl yaknlam ve gnln ona kaptrmtr. Fakat ona kavuamayan k, ayrlk ateiyle yanar tutuur. Sknt ve mihnet eker. Sevgiliyi gremez, rakibine kzar, bu durumdan srekli ikyet eder. Tm bu skntlara ramen yine de ondan vazgeemez. Tpk Hazreti brahim gibi, sevgiliden gelen kahr da ltfu da ho karlamaktadr. brahim (A.S.) Nemrutun kendisini atee atmak istemesine, skntya dmesine ramen halinden ikyet etmeyerek aknda sebt gstermitir. Buna karlk Cenab- Allah, Nemrutun ateini bir gl bahesine evirmitir. Bu nedenle Hazreti brahime Allahn dostu manasna gelen Halil denmitir. Hall, Hz brahimin dier ad olduu gibi, halis dost manasna da gelir. irlerimiz Hall adl mahbublarnn ismiyle, hlis dost adn alarak bir ok mazmun meydana getirmilerdir.31 k da sevgilinin ak uruna tm skntlara katlanmakta, bu ez ve cefy sevgiliden geldii iin ho karlamaktadr. Bu durum onun iin gl bahesi haline dnmektedir. Zira gl ve yasemin sevgilinin yanann benzeyeni olarak kullanlr. Divan iirinde, sevgilinin yana, ate olarak dnlnce k brahim omak ister. Bazen sevgilide brahimlik zellikleri var gibi gsterilir.32 Hazreti brahim'in atee atlmas olayna telmih yaplmtr. 3. Her kim ura kadem ki ire yrun iiine Hr o har ayana dby n ola Ayan yrin kapsna vuran kiinin ayana dikenler in kuma gibi olur. Her kim sevgilinin kapsna gider, ayak basarsa onun ayana dikenler in kuma gibi olsun diyen ir, sevgiliye ait her eyin gzelliinden bahsediyor. Onun etrafndaki her ey gzeldir. Dikenler bile a ipekli kuma gibi gelmektedir. Burada kadem kelimesinin ikinci bir anlam daha vardr. Sevgilinin eiine ulaan kii ayn zamanda bahtl, talihli de saylr. Onun kapsnda uur vardr. k iin bu uur sevgiliyi grebilmektir. Sonunda sevgilinin yzn grmek olunca, ekilen meakkatler a ltf gibi gelir.

31 32

A. Talat Onay, Eski Trk Edebiyatnda Mazmunlar, s.279 skender Pala, Ansiklopedik Divan iiri Szl, s.229

19

ir beyitte sevgilinin kapsn mbalaal bir ekilde verken dikenleri de in kumana tebih etmektedir. 4. Olmaya mter gnee ol ki dilberi Snn bigi kamer rh u Zhre cebn ola Senin gibi yz; ay ve zhre yldz gibi parlak bir sevdii olan kii, gnee mteri olmaz. Sevgilinin yz gzelliinin anlatld bu beyitte, sevgilinin yz parlakl ynyle aya ve Zhre yldzna tebih edilmitir. Bilindii zere gne gkyznn en parlak ve en nemli cisimlerinden biridir. ir sevgiliyi verken mbalaa yaparak gzel bir sevdii olan kiinin gnee dnp bakmayacan belirtiyor. Beyitte ayrca mteri kelimesi hem satn alan, alc manalarna hem de sad-i ekber (byk kutluluk)33 denilen jpiter yldzn anmsatacak ekilde tevriyeli olarak kullanlmtr. Mteri, gne, kamer, zhre kelimeleri arasnda tenasp vardr. 5. Kanmad fitneden kanum ip kara gzn Bu cd-y siyh diln kasd dn ola (Sevgilinin) kara gzleri kanm iip fitneye doymad, bu kalbi karalam cadnn dinime kast vardr. ir bu beyitte sevgilinin acmaszlndan bahsediyor. Gz kara kelimesi hem sevgilinin gznn rengini hem de onun fitne kararak n kann dktn anlatmaktadr. Zulme doymayan sevgili a cef ektirmede geri durmamaktadr. yle ki cnndan vazgeen k sevgilinin dinine kastettiini ifade ediyor. ir kara gz ve siyah-dil szleriyle sevgilinin fiziki portresini ortaya koyuyor. Ayn zamanda bu ifadelerle gzleri kararm ve kalbi katlam, cad suretinde bir insan profili izerek onun ez ve cef ektirme zelliini anlatmak istiyor.

33

Pala, a.g.e., s.357

20

Sevgilinin kard fitne, n duygularn kartrmasyla; kan dkmesi ise n kanl gzya aktmas ile ifade ediliyor. Beyitte adeta son nefesini veren bir kiiden eytann imann istemesine telmihte bulunuluyor. kara gz kelimesi tevriyeli olarak kullanlmtr. 6. Kurbn olam kemnna ol gamze ohnun Ki anun kemne piesi cna kemn ola Cna pusu kurmak gibi alkanl olan gamze okunun, kemanna kurban olaym. Sevgilinin gamzesi n cnn almak ister. Gamze (yan bak) etkileyicilii ile n gnln yaralar. Bu nedenle irler tarafndan oka benzetilir. Kirpikler bu okun ucundaki temren olurken, kalar da okun atld yay olur. ir beyitte gamzeyi cna pusu kurmaya alan bir inssana benzeterek tehis sanat yapyor. Sevgilinin n cnna kast etmesi onun aciz taraflarndan, olumsuz alkanlklarndan biridir. Ne var ki bu davran sevgiliden uzaklatrmaz. Aksine k sevgilinin her haline razdr. Cnna pusu kurmas bile bu davarntan vazgeirmez. Onun gzel kalar uruna cnn sevinerek fed eder. Bu ynyle de k bir kurban gibidir. Kurban ve cn almak kelimeleri beyit ierisinde birbirini tamamlayan kelimelerdir. 7. Fikr eyledkde lal-i lebn drcin Ahmed Her sz ki nazme derc ide drr-i semn ola Ahmed senin al renkli hokka gibi azn dndke, her sz, iirin msralarnda toplanan kymetli bir inci olur. Ahmed bu msralarda bir yandan sevgiliyi verken dier yandan kendi iirini medhetmektedir. Beyitte sevgilinin dudaklar renk itibaryla ll gibi krmz ve deerli bir taa, ekli itibaryla; kkl ve derli toplu oluuyla da hokkaya benzetilmektedir. Azn iinde bulunan diler de iir msralarnn inci gibi kelimelerini hatrlatr ire. Nazm etmek, dizmek anlamna, nazm da dizilmi anlamlarna gelir. nci de ipe dizilerek yan yana getirilir. Bundan dolaydr ki sz dizileri kymetli inci dizilerine

21

benzetilir. Ahmednin iirinin ilham kayna sevgilinin dudaklardr. Bu nedenle de ir sevgiliyi andka akn dile getirmek iin yazd iirler de kymet kazanr. ir de bununla iftihr eder. Sevgilinin duda renk ynyle lal tana tebih edilmitir.

22

Gazel 3 Mef l / F i l t / Me f l / F i ln 1. Old firkun od bana derd ile bel Vay ol kiiye kim ola bu derde mbtel Ayrlk atei bana dert ile bel oldu, vay o kiiye ki ayrlk derdinin tutkunu olmutur. n en byk derdi sevgilinin akdr. Ak, beyitte n bana gelen byk bir dert ve hastalk olarak dnlmektedir. Bu akn ekilmesi en zor taraf ise ayrlk acsdr. ir beyitte ayrlktan ve ayrlk acsnn yreini yakmasndan sz ediyor. Sevgiliden ayr den ir, dert ve sknt ierisindedir. Kim ki bu ak derdine tutulursa onun ahvli de n ki gibi olacaktr. Yni ona da yazk olacan ve o kiiye acdn vay kelimesiyle ifade etmitir 2. Ben nice sabr eyleyeyim bu belya kim Eyyba dah irmedi bu resmile bel Ben bu belya ne kadar sabredeyim, Hz. Eyyb (a.s)n (bana) bile bu kadar bel gelmemitir. Bir nceki beyitte ayrlk ateinden dolay belya den k kendini Eyyb peygamber ile karlatrmaktadr. Eyyb (A.S.) Kuranda ad geen ve kulumuz diye bahsedilen sabrl insan rnei olarak gsterilen srailoullar peygamberlerinden

biridir. yle ki Allah (cc) kendisini bir ok sknt ve hastalklara dar etmitir. Vcudunun her yerinde yaralar kmtr. Yaralarnda peyd olan kurtlar vcdunu yemeye balad. Eyyb (as) ise asla ikayet etmeyip Allaha kretti. Allahn emriyle ayan yere vurunca iki su kt. Biri ile ykand, dierinden iti. Bu suretle ifa buldu.34 k sevgiliden ayr kalmann, Eyyb (as) ektiklerinden daha kt bir bel olduunu syleyerek; bundan daha etin bir skntya nasl tahamml edilsin demektedir. n ayrlk acsna dayanma gc ve sabr kalmamtr. Burada ir
34

Onay, a.g.e., s.224

23

ektii ayrlk acsnn bykln ifade etmek iin kendini Eyyb peygamber ile karlatrmaktadr. Eyyb peygamberin kssasna telmih yaplmtr. ir, derdini Eyyb peygamberin derdinden stn grerek mbalaa yapyor. Sabr, Eyyb ve bel kelimeleri birbiriyle tenaspl olarak kullanlmtr. 3. Mgn saun hevs perin ider beni Mkil durur bu ukde kimdr ki hall kla Misk kokulu salarnn arzusu beni perian eder. Bu zlmesi yle zor bir dmdr ki bunu kim zebilir. Divan Edebiyatnda sevgilinin salar, kokusu ve rengi ynnden miske benzetilir. Misk, Dou Trkistan lkesinde yaayan yaayan bir cins erkek ceylann gbeindeki urdur. Hammadde olarak kullanlab bu rdan ieler dolusu koku elede etmek mmkndr.35 Sevgilinin misk kokulu salarnn arzusu perian eder; duygularn karmakark bir hale getirir. Bu yle etin bir durumdur ki bunu kimseler zemez. Ak derdinin devs yoktur. Ayrca sevgilinin salar kvrmlar ve uzunluu itibaryla ipe; dankl itibaryla da dme tebih ediliyor. Zor dmleri zmek her kiinin kr deildir. ir buradan hareketle sevgilinin salarn arzu etmenin kolay olmadn aksine etin bir i olduunu belirterek ak derdinin zorluunu ifade etmektedir. Beyitte salar miske ve dme tebih edilmitir. Hev kelimesi ile, san kokusu ve n sevgilinin san arzulamas ifade edilmektedir. Bu ynyle tevriyeli kullanlmtr. 4. Ger h klam karara dtnden ggn yzi Ger alayam yaum la yir kana gark ola

35

Pala, a.g.e., s.337

24

Eer ah edersem, dumanndan gkyz kararr ve eer alarsam gzyalarmdan yeryz kana boulur. Perian haldeki n ah edip inlemesinden ve bu ahn dumanndan gkyz kararr, bulutlanr. Bu ahn ardndan aladnda ise kanl gzyalar yeryzn sele boar. Beyitte bir yamur mazmunu vardr. Yamur yamadan nce gn yz kararr ve duman rengi, koyu renkli bulutlar her yeri kaplar. Ardndan da iddetli yamurlar boalr, her yer sularla kaplanr. ir burada bu doal olaylarn sebebini an h edip inlemesine balamaktadr. Ah kelimesi yazl olarak ( ) eklindedir. He n yreinin yand yeri, elif ise bu yanan yerden kan dumanlar ifade eder. Bu ah yle itendir ki duman ta gkyzne kar, ahn bykl n derdinin ve aknn bykln gsterir. k yle dolmutur ki gzyalarn hep iine aktarak bir bulut gibi olmutur. Bir kez alayabilirse gzyalar her yeri kaplayacaktr. Gece gndz ayrlk ateiyle yanan irin gzleri uykusuzluktan kzarm ve kanlanm bir vaziyettedir. Yer ve gk arasnda tezt sanat ; dt, g, ya, yir,gark olmak kelimeleri arasnda tenasp sanat vardr. Ayrca ir doa olaylarn farkl bir sebebe balayarak Hsn-i Talil sanat yapar. hndan gkyznn kararmas, alamasndan her yerin kana gark olmas szleriyle de mbalaa yaplmtr. 5. Sen dosttan iren oda yahld varlgum Dmen bana ne drl bel itdi ise bula Sen dosttan gelen atete varlm yakld iin, bunlar bana ne kadar bel etseler de dmeem. n varl dosttan gelen atete yanarak yaklmtr. Ham iken pimi ve olgunlua erimitir. Varl, btn sknt ve ceflara sabr gsterip olgunlua eritii iin bakalar tarafndan gelen bellarn hi bir ehemmiyeti yoktur. Onlar a hi bir zarar veremezler. Sevgiliden gelen ez ve ceflara k tahamml gsterir. Bunlar dosttan gelen bir ltuf gibi kabul eder. Zira arzu edilen her eyin banda bir sknt vardr. Bu skntlardan sonra felha kavuulur.

25

6. Hicrn ki yahd ud sfat cnum oda Ney bigi virdi hsln mrmn yile Ayrln cnm ud gibi atete yakt, sonunda ney gibi btn mrm yele verdi. Ortaada triyat ve tababet alannda kullanlan bir madde olan d (ud), gzel kokulu, siyahms, deri gibi bir kabuu bulunan bir aa ve aa kkdr. En kaliteli d sert, siyah, atee dayankl, ok yal ve sulu olandr.36 Atete yanmas ve yanarken ho kokular vermesi dncesiyle kullanlmaktadr. Sevgilinin ayrl n yreini yakmaktadr. Tpk ud gibi yrei yanan k ney misali btn varn younu yok eder. Ney ii yaklarak yaplan nefesli bir algdr. li yank bir ses verir. Neyin bu yank sesi iinin oyularak yaklmasndan ileri gelir. n da ii ney misali ayrlk ateiyle her daim yanmaktadr. Ney ayn zamanda flenerek alnan bir musiki aletidir. air, beyitte mrm yele verdim derken, neye flenen nefesi kastederek, mrn ayrlk ateiyle heb ettiini anlatmak istemektedir. Cn, ayrlk ateinde yanan uda , mrn geip gitmesi de neye tebih ediliyor. Ud ayn zamanda bir musiki aleti olduu iin ney , ud ve yil arasnda tenasp vardr. mrn yele vermek deyimi ile irsl-i mesel sanat yaplmtr. 7. Her ki Ahmednn ohrsa derdnmesin Ba ola bar gzleri kan ya la tola Kim ki Ahmednin dertlerini anlatan iirlerini okursa; bar ta olup, gzleri kanl yalarla dolar. Ahmed iirlerinde ak derdini anlatmtr. Her kim bu dert dolu iirleri okursa ilenir ve yrei zdrapla dolar. n ektii skntlardan dolay, gzleri ya dolup alar. ir beyitte mbalaal bir ekilde ektii skntlar ifde ediyor. yle ki irin ektii skntlar okuyup renen herkes, onun bu haline zlp alayacaktr. ir iirlerini derd-nmeye benzeterek ak istiare sanat yapyor. Bar ba olmak ve gzleri kan yala dolmak deyimleri kullanlarak irsl-i mesel sanat yaplyor.
36

Gnyz, a.g.e., s.174

26

Gazel 4 Mef l / F i l t / Me f l / F i ln 1. Ol kii kim ii gc anun dn gn h ola Klma dah cef ana kim ol gnh ola (Gece gndz) her gnn h edip inleyerek geiren kiinin ii ok zordur. Byle kiilere cef etmek gnh olur. Sevgilinin cefsndan dolay gece gndz h edip inleyen n ii ok zordur. Bu durumda bulunan n hli periandr. Ancak, perian bir hlde bulunmak, klk mesleinin gereklerindendir. Bu nedenle k olanlarn ii hi kolay deildir. ir bu beyitte, bu durumda olan kiilere eziyet etmenin, gnah olduunu sylemektedir. Zaten sevgili haddinden fazla incitip eziyet etmekte, onu madur duruma drmektedir. Hasta, zdrap eken ve dkn olan bir insana daha fazla eziyet etmek doru deildir. Ancak k sknt ekerken sevgilinin ona nazar klmamas eziyetini daha da artrr. Dolaysyla ir, sevgiliye seslenerek a rev grd eziyeti daha da arttrmasnn gnh olduunu ifade ediyor. ir, bu beyitte yazllar ayn, fakat anlamlar farkl gn h ola ve gnh ola kelimelerini kullanarak cinas sanat yapmtr. 2. Dutdun gnl vilyetini adl eyle kim Zulm eylemek rev degl ana ki h ola (Ey sevgili)! gnl vilayetini ele geirdin, adaletli olmalsn. (nk )padiah olan kiilerin zulm etmesi doru deildir. Ahmed, saraya yakn bir ir olduu iin iirlerinde devlet motiflerini kullandn gryoruz. ir bu beyitte, sevgiliyi ha, gnl de bir vilayete benzeterek; gnl ilinin sultan olan sevgiliden, zabt ettii bu ilde adaletle ve dorulukla hkmetmesini istiyor. Zira Trk devlet yapsna gre sultann en nemli zelliklerinden biri de adaletli olmas, herkesin hakkn gzetmesi ve doruluktan ayrlmamasdr.

27

k da kalbini ele geiren gzelden kendisine eziyet etmemesini, aha yakacak ekilde, adaletli davranmasn istemekte ve merhamet etmeyip zulmetmek sana yakmaz demektedir. Beyitte sevgili bir aha; gnl ise bir lkeye benzetilerek Ak stiare sanat yaplyor. Adalet ve zulm kelimeleri arasnda bir tezt vardr. Vilayet, adl, zulm, ah kelimeleri birbirleriyle tenaspl kelimelerdir. 3. Anber benine kald zenehdnunun gnl Bre bilmez idi ki yolnda h ola aresiz gnl, yolunun zerinde kuyu olduunu bilemedi. enendeki siyah benine takld kald. Anber, Hind denizlerinde yaayan, bir eit ada balndan elde edilen yumuak, yapkan ve kara renkte, gzel kokulu bir maddedir.37 Bu beyitte sevgilinin beni ile anber arasnda renk ve koku ynyle benzerlik kurulmutur. k sevgilinin ene ukurundaki bene taklp kalmtr. Kendisini aresiz bir ekilde yolda giderken; yolunun zerindeki ukuru gremeyip iine dp de kamayan birine benzetiyor. Beyitte bir yolcu mazmunu vardr. Yolcunun iine dp de kamad kuyu sevgilinin ene ukurudur. Bu kuyuda asl kalan da sevgilinin anber benidir. Ben rengi ve ekli itibaryla anbere benzetilir. byler ve k ondan kendini almaz. Ben ene kurunda olmas nedeniyle Babil yaknlarnda bir kuyuda asl olan Harut ve Marutu hatrlatmaktadr. Mitolojide bu iki melein by ve sihir yaptklarndan dolay bir kuyuda asl olduklarna ve burada sihir rettiklerine inanlr.38 Beyitte ben anbere tebih edilirken ene ukuru da bir kuyuya tebih edilir. Harut ve Maruta telmih vardr. Anber, ben, zenahdn kelimeleri arasnda tenasp vardr.

37 38

Pala, a.g.e., s.33 Onay, a.g.e., s.258

28

4. Gark old em bigi ciger kanna gzm Hicrinde vay ana ki baht siyh ola Gzlerim ayrlndan dolay mum gibi cier kanyla doldu tat. Vay ona ki (senin) ayrlnla baht siyah olur. Beyitte ir ayrlk acsndan sz etmekte kendisini muma benzetmektedir. k sevgilinin ayrlndan dolay alamakta ve ii yanmakta, yrei kan alamaktadr. n gzyalar cier kanna bulat iin kanl gzyalar dkmektedir. Bu sebepten tr gzleri kzarmtr. ir burada gz yalarn cierinden gelen kana benzetiyor. Bundan dolay n baht siyahtr. Talihi yaver gitmemekte ve k ayrlk acsndan kurtulamamaktadr. ir beyitte kendini muma benzetirken, mumun yanarken erimesinden ve eriyen mumun svlarn ierisinde kaybolmasndan faydalanmaktadr. n tpk bir mum gibi ii yanar ve yrei erir. Yanan mumun bitmesiyle karanln olumas gibi n da baht kararr. Baht kararan n gzlerindeki umut sner. ir gzlerini muma benzeterek tebih yapyor. Gzlerinin yalarla dolmasn mbalaa yaparak anlatyor. 5. Vaslun gline ol ire kim lle bigi anun Ikunda varlg kamus hk-i rh ola Kavuma glne kim eriirse, btn varl tpk lle gibi ak yolunun topra olur. ir vuslat glne kavumak isteyen n lle gibi varln sevgilinin yolunun topra yapmas gerektiini anlatmaktadr. Burada lle ile kastedilen gelincik ieidir.39 Bu iek ok hassastr. Yapraklar kolayca dalan bu iein ortasndaki siyah taneler ise ak ateiyle barnn yanm olduu hayaliyle anlatlmaktadr. Bu benzetmeden yola kan ir, n varln lle gibi sevgilinin yoluna toprak eylemeden vuslata eremeyeceini ifde etmektedir. Burada llenin hassas yapsyla rzgrda dalarak savrulmasn, sevgilinin yolunun topra olmak istemesi eklinde ifade eden ir hsn talil sanat yapyor.Vuslat ise gle tebih edilmitir
39

Gnyz, a.g.e., s.178

29

6. emi cemlnn salarsa cihna nr Pervne olup yanan ana hurd mh ola Senin yz gzelliinin mumu, cihan aydnlatnca; gne ve ay onun etrafnda dnen pervne olup yanarlar. ir bu beyitte bir nceki beyitten farkl bir ekilde sevgiliyi muma benzetmektedir. Sevgilinin yznn gzellii tpk bir mum gibi etrafna k samakta, ortaya knca etraf aydnlatmaktadr. ir burada mbalaal bire ekilde gne ve ay, sevgilinin etrafnda dnen pervnelere benzetiyor. Pervneler a k varlklardr. Atein etrafndaki pervneler onun etrafnda dnerken kendilerini atete yakarlar. Sevgili de yle gzeldir ki gzellik timsali gne ve ay onun iin yanarlar. Sevgilinin yz gzelliine vurgu yapan ir gnein dnya etrafndaki dnyle ilgili olarak hsn-i talil sanat yaparak sevgilinin yznn ve nuru karsnda pervne olduundan dolay gnein tutuarak yandn ifade etmektedir. ir sevgilinin yzn muma tebih ediyor. Ay ve gnei de pervneye benzeterek tebih-i beli sanat yaplmaktadr. 7. Vakt old Ahmedye ki bir rahm idesin Senden rah ii nie zr v h ola Senden uzak kalarak, ii gc devml ah edip inlemek olan Ahmedye, merhamet etmenin vakti gelmitir. Ayrlklardan ikayet eden Ahmed artk sevgiliden merhamet etmesini istemektedir. n baka hibir ii gc yoktur. Btn zamann ayrlktan dolay h edip inleyerek alamakla geirmektedir. ir bu alay ve inleyiin bir sonunun gelmesini istemektedir. Sevgilinin en belirgin zellii zlim ve kat yrekli oluudur. Bu ynyle a cevr cef ektirmektedir. k ou zaman ak uruna ektii skntlar ve sevgiliden grd her mihneti ltuf ve kerem sayar. Ancak k bu skntlar ekerken ona kavumay dnmese bile cemlini grmeyi arzular. Bu beyitte Ahmed sevgiliye kendisine merhamet etmesi iin yakarmaktadr. Zira ektii skntlar, sevgiliden uzak olduu kendisi iin katlanlamayacak dereceye ulamtr.

30

Gazel 5 F i ltn / F i ltn / F i ltn / F i ln 1. Ol keman ke gz ki atar cnlara tr kaz Bunca ohda nola ger bir kez iderise hat O ok atc(sevgili) gz; cnlara (n gnlne) kaza okunu atar. Bu kadar ok, eer bir kere hata etse ne olur. Sevgilinin gzn oka benzeten ir, onun ayn zamanda kaza oku olduunu da belirtir. Gz kirpiklerin eklinden dolay ok atan bir insana benzetilir.. Okun ucundaki temren su ile beslenir. Kirpikler de su ile beslenir. Her ikisinin de ular sivridir. Her ikisi de insanda derin izler brakr. Bundan dolaydr ki gz ok atcya benzetilir; kirpikler de onun att oklardr. Gzn att bu oklar n yreine isabet eder. Yani k sevgilinin baklarndan etkilenir. Gnl daima onu hatrlar, incinir. Ya gzn att bu oklar bir kerede hata ederse ne olur. Sevgili a deil de rakibe yan bak frlatrsa bu durum k iin onulmaz bir durum olur. ir beyitte gz ok atcya tebih etmektedir. 2. Mihnetinden knun cn kurtara m mrg-i dil Kim benndr dne-i fitne saun dm- bel Benin ki fitne tanesi, san ki bel tuzadr. Gnl kuu aknn mihnetinden cnn kurtarabilir mi? Divan Edebiyatnda ben dima ekli itibaryla daneye benzetilir. ir bu beyitte beni sa tuza ierisindeki fitne tanesine benzetiyor. n gnl iin kurulan bu tuzaktan k cnn kurtaramamakta sevgilinin gzelliine, tuzaa den bir ku gibi taklmaktadr. Ayrca ben; fettan, fitneci ve yamac oluu ynyle de n gnln kartrmaktadr. Ben ve sa siyah rengi itibaryla kesret ve sknt sebebidir40. Fitne ve cef insana mihnet verir. Sa da ayn ekilde n gnln bel ve mihnet tuzana
40

M Nejat Seferciolu, Nev Divannn Tahlilli, s.189

31

srkler. Sa halka halka oluu ve perianl (dankl) ynyle tuzaa benzetilir. Cn kular ona taklp kalrlar. Gnl kuu, n cn ile beraber dima sevgilinin diyrnda dolar ve sevgilinin sann tuzana taklr. Burada an gnln avlayan sa tuza, dam- bel; ben tuza ise dane-i fitne olarak zikredilmektedir. Sevgilinin beni dane-i fitneye, sa ise bel tuzana tebih edilmitir. 3. n sab zdi saun b-y cn told cihn Aslah Allah neh z-nedr bd- sab Sabah rzgr salarn znce cihana cn kokusu doldu, tarak sahibi olan sabah rzgrn Allah slah etsin. Sab kuzey-doudan hafif hafif esen bir rzgrdr. Saba rzgr sevgilinin salarnda dolamakta ve onlar datmaktadr. Dalan salarn kokusu ise her yeri kaplamaktadr. ir burada saba rzgrnn, gzel kokulu iekleri atrmasndan oluan gzel kokular, sevgilinin salarnn zlmesine balamaktadr. Ayrca saba rzgrnn eserek sevgilinin salarna dokunarak aralarndan gemesi hasebiyle rzgr elinde tarakla birlikte tasavvur etmitir. Beyitlerde sa dolaysyla taraktan da bahsedilir. Onun her ne cefs varsa tarak eker, bu nedenle de para para olur. Bundan dolay ir sabaya Allah seni slah etsin demektedir. Buradan hem seni iyiletirsin hem de sevgilinin salarna dokunmak gibi uygunsuz bir harekette bulunduu iin Allah seni dzeltsin anlamlarn karabiliriz. Beyitte rzgar sa tarayan birilerine benzetilerek kapal istiare sanat yaplyor. Yn zamanda rzgar kiiletirilerrrek tehis sanat yaplmtr. 4. Hasta cnlarun devs nola didm iiden Azuna idp iret didi ki budur if Ey beni iiten; hasta olanlarn devs nedir dedim? Azn iaret edip ite ifa budur. dedi. Az cn verme zelliiyle ifa kayna olarak vasflandrlr. Beyitte hasta cnlar ifadesiyle k kast edilmektedir. k kendine bir ifa aryor ve bunu sevgiliye

32

arz ediyor. Sevgili ise azn gstererek onun ifa kayna olduunu sylyor. Az dudakla birlikte bir btnlk gsteren gzellik unsurudur. Dudak azn gzle grlen ksmdr ve azdan ayr dnlemez. Dudan en ok benzetildii unsurlardan biri de araptr. Bu benzerlik renk ve lezzet mnasebetiyledir. Bunlarn haricinde n gnl sevgilinin azndan kacak bir szle hayat bulur veya skntya der. Ayrca a dev olacak bir dier ifa kayna da sevgilinin verecei busedir. Beyitte hasta cnlarn devs sorularak istihfm sanatna yer verilmitir. Dudak cn verme zellii ile Hz. sya telmih edilir. Hz. s, drt byk kitaptan ncil nazil oan peygamberdir. s lleri nefesiyle diriltir, krlerin gzlerini aar ve el-aa hastalklar giderirdi.41 Sevgili de an gnln dirilttii iin bu ekilde bir telmih yaplmtr. 5. Akl u cn u dn dili kun yolnda itdm nisr Gayrdan b-gne gerek yrla olan in Aklm, cnm, dinimi ve dilimi aknn yolunda dattm, yr ile tan olann bakalrndan uzak olmas gerekir. k sevgilinin uruna akln, cnn, dinini ve gnln fed etmektedir. k cna hi nem vermez akl da, cn da din ve gnlde insann teninde emnettir. k btn varln sevgilinin yolunda fed etmekten ekinmez. k iin hibir ey nemli deildir, nemli olan sevgili ile bir olmaktr. Bunun iinde n gnlnde aktan gayr bir ey olmamaldr. n gnlnde cn yerine sevgilinin olmas yeterlidir. ir burada tasavvufi aktan bahsetmektedir. k eer vuslat arzuluyorsa masivay terk etmelidir. Cn da an ak yolunda terk etmesi gereken eylerden birisidir. Bu nedenle cn gayr olarak nitelendirilmitir. 6. Ayagun tozn eragla taleb ider gzm Ya durmaz ne aceb ger isterise ttiy

41

Onay, a.g.e., s.283

33

Gzm ayann tozunu mum ile aryorum, gzlerimin ya durmayp srme istese ayp mdr? Tutiy: gze parlaklk ve kuvvet veren bu isimle maruf tan dlmesiyle oluan tozuna denir. Sevgilinin ayann tozu hastalkl gzlere ekilen tutiyaya benzetilir 42 k sevgiliyi gremedii iin gzya dkmektedir. Bunu ise bir rahatszlk olarak ifade edip sevgilinin ayann tozunu bu rahatszln ifas olarak dnmektedir. k sevgiliden ayr olduu iin onun ayann tozuna bile muhtatr. Onu zor grebildiini halk arasnda kullanlan mum ile aramak (erag-la taleb ider) deyimi ile ifade etmektedir. k sevgiliyi gremedii gibi, onun ayann tozunu bile mumla aramaktadr. Sevgilinin ayann tozu tutyya benzetilerek tebih-i beli sanat yaplmaktadr. 7. h dimi kim gedsdur kapunun Ahmed Byle durur byle ey lillah iy ulu pdih Ahmed (sana) ah diyerek kapnda kul olmutur. Ey ulu padiah Allah iin (syle) bu byledir. klar sevgilinin kapsnda elleri bal birer kuldur. Sevgili ise o kapnn sultandr. Aslnda k byle diyerek kendini stn grmektedir. Ged kelimesiyle yoksul, dilenci hayli izilir. k da en nemli hazinesi olan sevgiliden mahrum olunca onun yoksulu olur. Sevgilinin ise sultan, ah olarak vasflandrl, n sevgiliye ball ve dknl, onun arzularna boyun emesi, her an hazr bulunmas n geda, kul, kle olarak dnlmesine neden olmutur. Ahmedde bu beyitte kendini sevgilinin geds, sevgiliyi de ak lkesinin ulu padiah olarak grmektedir. Sevgili bu ekilde grmekte, Ahmedde bunu anlatmaktadr. Bu beyitten n sevgilinin kapsndan ayrlmadn anlyoruz.

42

Onay, a.g.e., s.482

34

Gazel 6 Mef l /F i l t /Me f l /F i ln 1. Bu gicemn ki hergiz iriimez ol tana Fikretde em bigi yanup kalmm tana Bu gecem asla sabaha erimez, dnrken tan vaktine kadar mum gibi yanp kalmm. Gnein batyla balayan gece k iin, karanlk olmas nedeniyle keder ve sknt kaynadr. Beyitte gece a yle uzun gelmektedir ki sabaha eriemeyeceini dnmtr. Sevgiliyi tasavvur ederken adeta bir mum gibi yanp erimitir. Ak derdi ve skntsyla ylesine hem-hldir ki kendinden geerek vaktin sabaha eritiinin farknda deildir. Geceyi aydnlatan unsurlardan biri de mumdur. Mum etrafna k verirken kendini tketmektedir. Mumun tkenmesiyle birlikte k tan vaktine erimektedir. Ayrca bu beyitte sevgili yznn parlakl ynyle tana benzetilerek n sevgiliye kavuamad da dnlebilir. Sevgilinin yz tana ; ak ise emebenzetilerek ak istire sanat yaplmtr. Gece, em, yanmak kelimeleri arasnda tenasp, gece ve tan arasnda tezat sanat vardr. 2. Yrun sa ola bu karanu uzun gicem Kim bendi mihnet old v dm bel bana Yrin salar, bu uzun karanlk gece gibi bana mihnet ba ve bel tuza olmutur. k bu beyitte sevgilinin salarna olan tutkunluundan bahsediyor. Salar mihnet bendine ve bel tuzana benzetiyor. San geceye tebihi rengi ve boylu boyunca uzunluu ynyledir. Buradan hareketle k bu uzun geceyi sevgilinin salar gibi dnmektedir. San siyahl ise karanu kelimesi ile ifade ediliyor.

35

Gnl sevgilinin salarnn esiridir. n gnlnn ektii sknt ile gece ekilen sknt arasnda ilgi kurmaktadr. k gnln sevgilinin dolam salarna kaptrm ve bel tuzann iine dm ve iini kargaa kaplamtr. Kargaa sonunda belnn kanlmaz oluu, n ruhunu skntnn zaptetmesi bir nevi kesretin ifadesidir. Zira, sa okluu sebebi ile kesrettir. Beyitte sa mihnet bana ve bel tuzana; ayrca karanlk uzun bir geceye benzetilerek tebih yaplmtr . 3. Sevd denizidr tolu mevc-i bel v gam Ne diyeyim bu gice pernln sana Bu gecenin perianln sana nasl anlataym, sevd denizi gam ve bel dalgalaryla doludur. k yle periandr ki bunu anlatamamaktadr. Sevd denizinin ierisinde gam ve bel dalgalaryla boumaktadr. n perianlnn asl sebebi gam ve beldan kaynaklanan karanlk ruh haletidir. Bu ruh haleti gece ile ilikilendirilmitir. k perianln gece kelimesiyle korkutucu ve rktc bir deniz tasviriyle anlatyor. Edebiyatta k, daima gam ve bel iindedir. Bu unsurlardan ayr dnlemeyen k feryat edip gzya dker. Beyitte mevc-i bel ifadesiyle n karanlk gecelerde dkt gzya anlatlr. Gnl, ak (sevd) denizi gzyalar ise onun dalgalardr. Burada sevd kalbin ierisindeki ok kara olan ve insan mizacnda olduu kabul edilen drt hlttan (unsur)dan biridir. Sevd kelimesi gecenin karanl ve sevgilinin salarnn siyahln ifade eder. Gnl, bela dalgalaryla dolu olan sevd denizine tebih ediliyor. Gice, perian, sevd; deniz, mevc kelimeleri arasnda tenasp vardr. 4. Y Rab adem gicesi midr bu uzun gice Kim subhdan belrmedi hergiz eser buna Ya Rab, bu uzun gece yokluk gecesi midir ki hibir surette sabahtan bir iz yoktur.

36

Sabahn olmad bu uzun geceyi k yokluk gecesine benzetiyor. Ayn zamanda da sabahn (gnein dolaysyla sevgilinin) yokluundan bahsediliyor. Allaha yalvaran k bu gecenin ierisinde adeta yok olmaktadr, kendinden gemektedir. k zaten varlk itibaryla her eyini sevgili urunda sarf ettii iin varlk k da sz konusu deildir. Bu gece yle uzun bir gecedir ki sabahtan hibir iz yoktur. k burada sevgiliye kavuma umudunu yitirmitir. Bundan dolay sabah olmamaktadr. Karanlk gecenin gam ve skntlarndan oluan ruh haleti bu beyitte kendini hissettirmektedir. Gece yokluk gecesine benzetilerek tebih-i beli sanat yaplrken gece ve subh arasnda da tezat sanat vardr. 5. mrm beks olsa gicem bigi uzadu T subh- har irmeyeyidi fen ana mrmn kalcl, gecem gibi uzamtr, kymet sabah yokluk ona erimesin. ir burada gecenin uzunluu ve mrn ebedilii arasnda ilgi kuruyor. Her mrn bir sonu vardr ve bu sonunda kymeti vardr. ir beyitte kymet sabah yokluun (skntnn) kendisine ulaamamasn istiyor. Kymet dnya hayatnn sonu ve ahiret hayatnn balangcdr. Kymet sabahndaki byk kargaa n gnlndeki kargaadr. 6. Markda subhdan bu gice yok nin meger Yoln yanld gn gelmez dah bu yana Gn dousunda sabahtan bir iz yoktur.meer ki gne yolunu arp bu yana gelmemitir. k, her gece sknt ve buhranlaryla bouarak sabah gzlemektedir. Ne var ki bir trl sabah olmamakta bu uzun gece sona ermemektedir. ir bunu gnein yolunu arp ktan tarafa domamasna balyor. Gn beklenen sevgilidir, n gece boyunca ektii skntlarn nihayeti olacaktr. Ancak ekilen sknt o kadar

37

fazladr ki gece uzamaktadr. Bu da irin sevgiliyi gremeyecei anlamndadr. n ektii zdrap sevgilinin umurunda deildir. Gne yolunu aran bir insana benzetilerek tehis sanat yaplrken gnein domamas yolunu armasna balanarak hsn-i talil sanat yaplyor. 7. oh kr em bigi oda yanup Ahmed rgrrise bu eb-i buhrnn tana Ahmed bu buhran gecesini mum gibi atete yanarak sabaha ulatrrsa (Allaha) krler olsun. ir artk sabaha ulamak istediini bildiriyor. Eer sabaha ularsam Allaha krler olsun diyor. Ak zdrab ate gibi yakmakta mum gibi yreini eritmektedir. a geceler ekilemeyecek derecede zdrap vermekte, buhrana srklemektedir. k bu buhran gecesinde yle aresizdir ki sabaha ulamak midiyle Allaha yalvarmaktadr. Mumun sabaha kadar yanmas irin hi uyumadn ve sabahladn dolaysyla perianln gsterir. air kendini atete yanan bir muma benzeterek tebih-i beli sanat yapmaktadr. em, od, ate kelimeleri arasnda tenasp sanat vardr. Gece ve subh arasnda da tezat vardr.

38

Gazel 7 F i ltn / F i ltn / F i ltn / F i ln 1. Bir dah iderise devlet bana yri nola Bir dah bu gzlerm grrse ol yri nola Tlihim bir daha beni mutlu ederse ne olur. Gzlerim bir daha o yri grrse ne olur. n dnyadaki tek arzusu sevgilinin yzn grmektir. ektii btn skntlarn tek nedeni sevgiliye kavuma arzusudur. Bu arzu gereklemeyince de ekilen aclar dayanlamayacak bir hl almaktadr. yleki n bu skntlara katlanmaya tahamml kalmamtr. ektii ac ve skntlara katlanabilmesi onun sevgiliyi bir kez daha grmesine baldr. n dnyadaki en byk arzusu onun iin en deerli ey olan vuslata kavumaktr. Bu nedenle vuslat en byk zenginlik olan devlet kelimesiyle ifde edilmitir. 2. Yrdan ayrlduguma old d agyr iy Hak Bini yra irgrp kr itsen agyr nola Ey Hak, benim yardan ayrldma ayr sevinir, beni yra eritirip ayar kr etsen ne olur. n burada szn ettii kii rakiptir. Rakip ile ilgili tasavvurlarda daima n menfi duygular, kskanlklar ve dmana besledii kin ve nefret n plana kmaktadr. Rakibin benzetildii unsurlar hoa gitmeyen, beenilmeyen ve itibar edilmeyen isimlerdir. Bu beyitte olduu gibi rakip ile k arasnda daima bir ekime vardr. Bu ekimenin neticesi daima n aleyhindedir. Burada k sevgiliden ayrlm olduunu ve bu durumun rakibi memnun ettiini ifade edip Allaha yalvararak Allahtan kendisini sevgiliye kavuturup rakibi de kr etmesi dileinde bulunuyor. Genel tasavvurlarda rakibin kr olmas, sevgilinin yannda

39

bulunduu halde kymetini bilmemesi ve gzelliinden nasibini almamas dncesi vardr. n burada rakibin kr olmasn istemesi sevgili ile k arasndaki en nemli engelin ortadan kalkmas anlamn tar. Ayar kr olduu zaman ise k ile sevgili arasnda vuslat iin hibir engel kalmayacaktr. 3. Sabr yohdur diy ayb ider iiden nlemi Gyngm var ney bilgi klur-sam zr nola nleyip, aladm grenler sabr yoktur diye beni ayplarlar, (iim ate gibi) yanmaktadr, ney gibi alasam ne olur. n sevgili urunda ektii ak zdrabnn tarifi mmkn deildir. k mptelas olduu bu derdini kimseye anlatamamaktadr. Onun iniltilerini duyanlar gnlndeki atei bilemediklerinden dolay sadece ktan ykselen sese bakarak onu ayplarlar. Gnlndeki ate btn varln yakmakta, iini eritmekte ve ney gibi inlemektedir. Ney kamtan yaplm bir arn uzunluunda nefesli bir algdr. Sesi yank ve lahtidir.43 Bu yank sesi ile ak arasnda ilgi kurulur. Ney ii yaklarak musiki aleti haline getirilir. An da gnl ak atei ile yanktr. Bu nedenle ney gibi alayp inlemesini ho karlamak gerekir. 4. Ya yirine gzlerm kan dkdise dutma aceb em bigi yananun kan olsa yalar nola Gzlerim ya yerine kan dkerse beni ayplama, mum gibi (geceden sabaha kadar) yanann gzyalar kan olsa ne olur. k ak zdrabyla her an gzya dker. Geceleri uyku tutmaz bir ekilde sabahlara kadar ii kan alayarak ah edip inler. Bu beyitte de k ektii skntlar ve sevgiliye kavuma arzusuyla geceleri uyuyamamakta, mumun etrafnda geceden sabaha kadar gzya dkmektedir. Mum eridike k da mum gibi erimektedir. Burada sevgili mum, k ise mumun etrafndaki pervne olarak dnlebilir.

43

Pala, a.g.e., s.371

40

n uykusuzluktan gzleri kanlanmtr. Bu durumu gzlerinin kan aktmas eklinde ifade ederek sevgiliden bu halini ayplamamasn istemektedir. Gzlerinin kan aktmasnn normal olduunu zira ak acsyla mum gibi eriyip uykusuzluktan kzarm gzleriyle gzya dktn ifade etmektedir. air kendini muma, gzyalarn ise kana benzeterek tebih sanat yapmaktadr. 5. Geri kim ol gamze-i cd oh itdi bana zulm Grsem iy Hak bir dah ol fitne hnhr nola Geri o cadu gamzeli bana ok zulm etti ise de Ey Allahm o kan dken fitneciyi bir daha grsem ne olur. Gamze edebiyatmzda sevgilinin a sknt ve cef ektirmek iin kulland ve katil olarak adlandrlan gzn en nemli silahlarndan biri olarak dnlr. Ayn zamanda an gnln etkiledii iin de cadya tebih edilir. Gz sevgiliye meftun eyleyen en nemli gzellik unsurlarndan birisidir. a cevr cef ektiren ve kendisinin kann dken gamze oklar ayn zamanda n sevgiliden bekledii ilgiye de karlk olarak dnlmektedir. Bu nedenle n ektii tm zdraplara karlk her an sevgiliden gelecek gamze oklarn arzular. Bu hali ile gamze fitne karp kan dken birilerine benzetilerek hem tehis hem de tebih sanat yaplmtr. k sevgiliden gelecek olan kirpik okunu cnna kastetmek pahasna da olsa iddetle arzular nk bu onun sevgiliye vuslatdr. Ayn zamanda byk bir ltuftur. Beyitte k bu lutfa cn pahasna dahi olsa kavumak iin Allaha yalvarmaktadr. 6. Geri zlfi gh cn alurd tenden gh dn lmedin bir dah grsem ol sitemkr nola Geri (sevgilinin) salar tenimden bazen cnm bazen de dnimi alrd. (Yine de) lmeden bana zulm ve hakszlk eden sevgiliyi grsem ne olur. Cn n en deerli varldr. Ten ise n cnnn, gnlnn ve dninin sna konumundadr. Sevgilinin kast n teninindeki bu deerli varlklaradr.

41

k cnn sevgilinin zlfnn tuzana drmtr ve kurtaramamaktadr. Sa burada cn ve dine kasteden biri olarak tasavvur edilerek tehis ve tebih sanat yaplr.Ancak sevgili bununla yetinmez ve n cnndan sonra dnine de kasteder. k sevgilinin bu hareketinden ikayet etmektedir. k kendisine zulm ve hakszlk yaparak hayatna kasteden sevgiliyi sitemkr olarak nitelendirmektedir. Ancak k, her ne kadar sevgili cn ve dnine kastetmi olsa da yine de lmeden nce son birkez onu grmeyi arzuladn ifde etmektedir. 7. Ahmed yr u diyrn anup aglarsa ne gam Blbl inlerse anban bg u glzr nola Blbln gl bahesini anp inlemesi gibi Ahmed de sevgiliyi ve onun diyrin anp alasa ne gam olur. Klasik edebiyatmzda en ok kullanlan, klielemi iki mazmun olarak ele alnan gl sevgiliyi blbl ise sembolize etmektedir. Blbln diyar glzar yani gl bahesidir. Blbl alayp inleyen feryad eden gzya dken kla birdir. Blbln gl iin, n sevgili iin inlemesi takdir-i ilahidir. Gl ise nazl, vefasz, zalim sevgili ile birdir. Hal byle olunca k sevgili ve onun yaad yeri; blbl ise gl ve gl bahesini hatrlayarak alayp feryad ederler. k belya razdr, blbl de alamaya razdr. ir beyitte bunun doalln, alagelmiliini vurgulayarak hal byle olunca ne gam demektedir. Ahmed- blbl, yr u diyr- bag u gl-zr, alarsa- inlerse kelimeleri arasnda mevve leff ner sanat vardr. Ahmed kendini blble,sevgilinin diyarn gl bahesine benzeterek tebih-i beli sanat yapmaktadr. Blbl, ba, glzr, inlemek kelimeleri ile Ahmed, yr, alamak kelimeleri arasnda tenasp sanat vardr.

42

Gazel 8 Me f ln / Me f ln / Me f ln / Me f ln 1. Bu ne yzdr bu ne gzdr bu ne zlf bu ne bl Biri lle biri nergis biri snbl biri Tb Bu ne yzdr, lleye benzer; bu ne gzdr, nergise benzer; bu ne satr, smble benzer; bu ne boydur Tub (aacna) benzer. Bu beyitte k sevgiliyi fiziki olarak ele almakta sevgilide bulunan gzellik unsurlarn ve bunlarn ruhunda ifadesini bulduu yansmalarn doay ssleyen ieklerle ifadeye almaktadr. Yz renginden dolay lleye benzetilmektedir. ran mitolojisine gre bir

yapran zerindeki i tanesine yldrm dm ve alev alan yaprak o haliyle donup kalarak lleye dnmtr. Gbeindeki siyahlkta yldrmdan arta kalan yank izidir. O gnden sonra lle, rengi ve ekli dolaysyla irlerin byk ilgisini ekerek sevgilinin yanana benzetilip durmutur. Llenin ortasndaki siyahlk sevgilinin yananda yer alan bendir.44 Gz ise baygn bakndan ve eklinden dolay nergise benzetilir. Sevgilinin ehla bak ile nergisin uyuturucu zellii arasnda ilgi vardr. Beyitte sa rengi ve ekli itibaryla snble benzetilir. Snbl laciverdi ve siyah renkte olup ho kokusuyla sevgilinin sana benzetilir. Ayrca snbl her toprakta yetimeyen nazl bir iektir. Sevgilinin sada her gzelde bulunmayan bir gzelliktir. Sevgilinin boyu cennetteki tub aac gibidir. ir sevgilinin boyunun yceliini belirtmek iin bu benzetmeye bavurmutur. mrettep leff ner sanat vardr. (yzlle; gz- nergis; zlf-snbl; bl- Tb) 2. Gnl ol em zlf ol had hle viren olur Kimi magbn kimi mecnn kimi vlih kimi eyd

44

Ayvazolu, a.g.e., s.107-139

43

Gnl sevgilinin gzne, sana, yanana ve benine viran olur, bazen akn, bazen deli, bazen arm, bazen de aktan akln kaybetmi olur. n gnl sevgilinin gzelliine taklp kalr. Sevgilinin ehla gzleri kendine balar. Zlf a kemend atar, n gnl ben ukuruna dp bir daha kurtulamaz. Btn bu unsurlarla bir sevgili profili izilir. Bu gzellikler karsnda k kendinden geer aklna sahip olamaz. Aktan deliye dner. eyd memn ve zlf szleriyle delilerin zincire vurulduu hatrlatlr. Sevgilinin salarnn kvrmlar zincir olarak dnldnde k da bu zincirlere balanp kalan deli gibidir. ir burada Mecnuna telmihte bulunmaktadr. Aktan deliye dnen Mecnun llere der. Divan irleri kendilerini ve aklarn ifade ederken tannm klarla kendilerini mukayese eder ve bazen de kendilerini onlardan stn grrler. 3. Yanagun u dudagun u tennle sretn olm Biri rengn biri rn biri nazk biri ran (Sevgili) Parlak yana, irin duda ve nazik teniyle gzel bir suret olmu. Sevgili parlak, beyaz renkli yana, irin duda ve zarif teniyle ok gzeldir. Sevgilinin yz przsz beyaz grnmyle n gzn, gnln alr. Sevgilinin duda, hem azndan kan szler itibaryla, hem de grnm itibaryla tatldr. Zira k sevgilinin azndan kacak olan bir ift sze bakar. Sknt ve eziyetlerden kurtulur. Ayrca k sevgilinin dudandan km almak ister. a gre dnyadaki en gzel kii sevgilidir. Gzellik her zaman iin insanlar cezbeder. Cezbe halinde olan k da sevgilinin gzelliine hayrn olur. Mrettep leff ner sanat vardr. (yanak-rengn; dudak-rn; sret-ran) yanak, dudak, suret kelimelri arasnda tenasp sanat yaplmtr. 4. Degl ol zlf pini v ol ruhsr u leb misli eb-i tre meh-i tbn gl-i sr mey-i hamr O (sevgilideki) sa, aln, yanak, ve dudak deil; (onlar) fazlasyla karanlk gece, parlak ay, krmz gl ve krmz araptr.

44

ir bu beyitte sevgilinin gzellik unsurlarn sralayarak bunlarn sradan uzuvlar olmadn ifde etmektedir. Bu unsurlar renk ynyle baka varlklara benzeterek bunlar yceltmeye almaktadr. k sevgilinin san siyahl ynyle karanlk geceye, alnn parlakl ynyle aya, yanaklarn ve dudaklarn krmzlk ynleriyle gle ve araba benzetmektedir. Mrettep leff ner sanat vardr. (zlf-eb-i tr; pin-meh-i tabn; ruh-sr-gl-i sr; leb- mey-i hamr) mislikelimesiyle ir sevgilinin uzuvlarn benzettii dier varlklardan daha stn olduunu ifade etmek istemitir. Bu ynyle de mbalaa yaplmtr. Ayrca beyitte birinci msrada sralanan kelimelerle ilgili olan dier kelimelere ayn sra ile ikinci msrada da yer verilerek itikak sanat yaplmtr. 5. Saunun n pine gznn sihr line Mukayyed zhid bid muhayyer zrek dn Sann kvrm ve bklmlerine, gznn sihrine ve aldatmasna zahid ve abid balanp kalrken, bilgili ve zeki(olan) seici davranyor. Sevgilinin salar uzun, dalgal, yznden aa kvrm kvrm biraz da dank olmasyla iirlerde geer. k sevgilinin kvrmlarna, bklmlerine taklr kalr. Gz ise klar sevgiliye balad iin hileci ve aldatc olarak vasflandrlr. Gz sevgilinin kiiliini aksettirir. Sevgilide gzleri gibi aldatcdr. nce a yz verir, arkasndan gelmesini salayp onu kendine balar. Daha sonra vefa gstermez, a yz vermeyip onu aldatr. Sevgilinin bu davranlarna zahid ve abid balanrken k olan kii daha seici davranr. Zahid ve abid birbiriyle tam tezt halindedir. Abid tasavvuf ehlidir. Grnen gzelliklere aldanmaz. Zahid ise kuru ibadetle grnenle urar. ir burada abidin dahi sevgilinin grnen gzelliklerine aldanp balandn ifade eder. Abid ve zahid n zdd bir kiilie sahiptir. k devml olarak bunlardan ikayet eder. Kendini onlardan daha zeki anlayl olarak grr.

45

6. Letfetde leb dendnun u alnun yzn olm Biri kevser biri necm biri nr u biri th Gzellikte dudan kevser, dilerin yldz, alnn nur, yzn ise taha olmutur. Beyitte sevgilinin gzellik unsurlarndan sz edilmektedir. Sevgilinin duda tad itibaryla kevser arabna benzetiliyor. Kevser cennette bulunan bir rmaktr. Dudan kevser ve selsebil olarak tasavvuru sevgiliye verilen deere ve onun bir cennet varl olarak dnlmesine dayanr.45 Kevser rmann baldan ve ekerden daha tatl olduu rivayet edilir. Sevgilinin duda da a tatl geldii iin kevser gibi gelir. Di parlakl ve ekli ynyle yldzlara benzer. Yldzlar gkyznn ulalamaz varlklardr. Sevgilinin dilerinin gzellii de alarn ulaamayaca unsurlardandr. Yldzlar nasl ki karanlk gkyzn aydnlatrsa sevgili de n gnln aydnlatr. Beyitte aln da nura benzetilerek bu gr desteklenmektedir. ir sevgilinin yznn gzelliini Taha suresi ile ifade ediyor. Taha Allahn en gzel isimlerinden birini sembolize eder. Sevgili de en gzel olduu iin bu surette ifade edilir. Birinci dizede sylenenlerin karlklar ikinci dizede aynen verildii iin mrettep leff ner sanat yaplmtr. 7. Firkunda an v fikr b u tee olm Tenm menzil baum mesken gzm menba im mev Sevgilinin ayrlnda tenim skntya konak yeri, bam dnceye bir ev, gzm gzyana bir pnar iimse atee snlacak yer olmutur. Ahmed bu beyitte ayrlklarda ve ayrln verdii sonularnda bahsetmektedir. Ayrlk k iin kanlmaz bir durumdur. Sevgili a devml vefaszlk gsterir. Bunun sonucunda da ayrlk n skntlarnn balca sebebidir. ir beyitte bunu ayrln teninde konaklamas eklinde ifade eder. Burada dikkati eken husus

45

Seferciolu, a.g.e., s.208

46

mesken olarak deil de konaklama yeri diye bahsedilmesidir. k bu halin gelip geici olduunu sevgiliye gnn birinde kavuacan mit ettiinden dolay bu ekilde bir ifade kullanmaktadr. Sevgiliden ayr den bir dnce alr. Daima sevgiliyi hayal eder, onu fikreder. n akl fikri sevgilide olduu iin ir ona bam bir evdir der. Ayrlk skntlarndan biri de gzyadr. ir beyitte gzyan bir pnara, gz de bu pnarn kaynana benzetmektedir. Btn bu cevr ve cefya karlk k iine snmakta, iine kapanmakta, derdini kimselere aamamaktadr. Bu hl halk edebiyatnda k Veyselin Elenecek yer bulamam / iimdeki kk olmasa szleriyle ifade edilir. Bu da biz airin halk edebiyatna olan yaknln gsterir. Beyitte ten menzile, ba meskene, gz menbya,i ise atee benzetilerek tebih yaplmtr. 8. Bana irmez renc mihnetde sana irmez ekl sretde Eger Mecnn eger Vmk eger Leyl veger Azr Mecnun ve Vamk sknt ve kederde bana eriemez, ekil ve surette de Leyla ve Azra da sana eriemez. ir sknt ve keder ekmede kendini nl alarla kyaslar. Burada da ak Mecnun ve Vamk sevgili de Leyla ve Azradr. k sknt ve keder ekmede Mecnun ve Vamktan stndr. Mecnun ve Vamk a yetiemezler. k, aktan deliye dnd iin kendini Mecnuna benzetir. Mecnun edebiyatta en ok eziyet eken, bu eziyetlerin sonunda da llere den en nl ktr. Beyitte ir yle aclar ierisindedir ki Mecnunun ektiklerinin laf bile edilemez. Sevgili de salarnn siyahl sebebiyle Leylaya benzetilir. Leyla gzeldir, sevgili ise ondan da gzeldir. Leyla ve Azra ona yetiemezler. ark edebiyatnn evsanevi ak kahramanlarndan Leyla ve Menun ile Azra ve Vamk hikayelerine telmihte bulunulmutur. Ayrca k sevgilinin bu kahramanlardan dahastn olduunu ifade ederek mbalaa yapmaktadr. Sevgili Leyl ve Azrya benzetilerek ak istire sanat yaplmtr.

47

9. U olm cnum u mrm yregm gzm sensz Biri bd u biri hk biri dzah biri dery imdi sensiz(benim) cnm rzgr, mrm toprak, yreim cehennem, gzm deniz olmutur. n ayrln derdinden ikayet etmeye devm ettii bu beyitte; cn rzgra, mr topraa, yrek ayrlk ateinden dolay cehenneme, gz alamaktan dolay denize benzetilir. Rzgr l mekan bir varlktr. Yeri yurdu yoktur, maddi bir arl yoktur. Ayrlk derdi ektiinden dolay n cn bitip tkenmi, cisminden ayrlmak zeredir. Cn da mekanszdr ve maddi bir arl yoktur. Rzgr gibi gelip geicidir. Bak deildir. Cn bedenden ayrlnca cisim toprak haline gelir. Bu nedenle, sevgiliden ayr bir ekilde zdrap eken n hali anlatlrken, onun rzgr gibi yok olup gittii ifade edilir. Cehennemin asli unsuru atetir. inde ayrlk atei olan ir de, yreindeki ak ateini cehenneme benzetmektedir. Yrei yanan ir, ektii aclarn neticesinde dkt gzyalarnn okluunu ifade etmek gzn denize benzetiyor. Cn rzgra,mr topraa, yrek cehenneme, gz ise deryaya tebih edilmitir. Birinci msradaki bu kelimelerin karlklar, srasyla ikinci mrada yer ald iin Cnbd, mr-hk, yreg- dzah, gz- dery kelimeleri arasnda mrettep leff ner sanat yaplmtr. Gz deryya, mr topraa, yrek cehenneme, gz ise deryaya benzetilerek tebih-i beli sanat yaplmtr. Gzn derya olarak tasavvurunda gz yann okluu ifade edilmek zere mbalaa yaplmtr. 10. Drdi u dil cn u tenile akluma binm Yzn hayret kaun fitne gzn ive saun sevd (Senin) yzn gnlm akna; kan cnm fitneye, gzn tenimi iveye, san aklm sevdya drd. Sevgilinin yznn gzellii n gnln akna evirir. k ne yapacan bilemez kalr.

48

Ka gzn yamac olmas sebebiyle fitneci olarak nitelendirilir. Sevgilinin kalar dzenli ve yay biimindedir. Bu gzellii ile n gnln karmakark eder. Duygular allak bullak olur. Yine sa ve gz sevgilinin en fazla zerine durulan unsurlarndandr. Sa gzellii ve renginden dolay sevdya drr. ir burada sevd kelimesini zellikle kullanmaktadr. Sevd insan kalbindeki siyah bir noktadr. Sa da siyahtr. Ahmed, sevd szyle san rengine iaret ederek ayn zamanda ansr- erbya da telmihte bulunmaktadr. Dil, cn, akl; yz, ka, gz, sa kiiletirilerek tehis sanat yaplmaktadr. Genel anlatlmaktadr. 11. Hev v mihr k u derdne ddi v vasfunda Dzer Ahmed ho nazm u nesr defter in Ahmed, arzu, ak ve derde dnce, seni anlatp tarif ederken ok gzel iirler, yazlar, defterler, mektuplar yazar. Ahmed, sevgilinin arzusundan, akndan dolay derde dnce sevgiliyi anlatp tarif ederken sevgilinin gzelliinden dolay gzel iirler, yazlar, defterler, mektuplar yazmaktadr. Sevgili gzeldir, onu anlatan szlerde muhakkak ki gzel olacaktr. Bu gzelliklerden dolay irin nazm da gzelleir, hreti de artar. air iirlerinin gzelliinin nedeni olarak sevgiliyi gstererek hsn-i talil sanat yapyor. olarak beyitte sevgilinin gzelliinin drd haller

49

Gazel 9 Me f ln / Me f ln / Fe ln 1. Bu ne sret durur ne kadd bl Zi yaratm tallah taal Bu ne gzel yz, bu ne uzun boydur, (Allah) onu ne gzel yaratm, daha da ykseltsin. Sevgilinin gzellik unsurlarnn anlatld gazelin ilk beytinde onun yz ve boyu zerinde durulmaktadr. Sureti gzel olan sevgilinin, boyu da gzeldir. Sevgili boy ve endam itibariyle serviye benzetilir. Servi dzgn ve yksek bir aatr ve sevgilinin boyu bl szyle serviye benzetilir. Allah (c.c.) sevgiliyi gzel yaratmtr. k onun daha da gzel olmasn, ycelmesini dilemektedir. 2. Saun reyhn itdi akl hayrn Ne iler getrr gr baa sevd Sann kokusu aklm(sana) hayrn itdi, Gel gr ki sevd (insann) bana ne iler getirir. Sevgilinin reyhan salar irin akln bandan alr. ir bu hali bana i gelmek szyle ifade ediyor. Sa kokusu ve rengi itibariyle rengi reyhana benzetilir. Reyhan gzel kokan ve kokusu kalc olup uzaklardan da duyulan bir bitkidir. Sevgilinin salar da tpk reyhan gibi ok gzel kokar ve kokusu da uzaklardan duyularak cezp eder. Sevd kelimesi ile san siyahl arasnda da bir ilgi vardr. Sa da sevd da siyahtr. Sevd ahlt- erbaadan olan insan mizacna etki eden drt svdan biridir. Bedende dengeli bir halde bulunan bu svlardan sevdnn artmas yada eksilmesi halinde sevdv hastalklar denilen sinir ve akl hastalklar doar.46 ir baa ne iler
46

Pala, a.g.e., s.415

50

getirir derken, banda bir kara sevd olduunu, hem de bu sevdnn bana kt iler atn ifade eder. 3. Yzne itdgin gl teebbh Yile varban old raht yagma Gl (sevgilinin) yzne benzemek istedii iin rzgra ulanca btn az yama oldu. ir beyitte sevgilinin yz gzelliinden bahsediyor. Gln sevgilinin yzne zenip ona benzemek istediini anlatrken, rzgr da yamac olarak nitelendiriyor. Bilindii zere sabah rzgr gonca halindeki gln almasn salar. ir bu doa olayn gln zenmesine balyrak hsn-i talil sanat yapyor. Yapraklar alp salan gl yamaya urayp darmadank olan birine benzetiyor. Gln btn gzellii gonca halindeyken olur. Alan gl btn gzelliini kaybeder. ir bunu az yama old. szyle aklyor. Gl sevgilininyzne zenen birine, rzgar ise yama yapan birilerine tebih edilerek ayn zamanda tehis yaplyor. 4. Lebne ykndgiyn gonca-i ter Sab agzn yrtar ki ola rsv Yeni am gonca (sevgilinin) dudana zendii iin sabah rzgr (aleme) rezil olsun diye (onun) azn yrtar. Bir nceki beyitte sevgilinin yzne zenen gl, bu beyitte sevgilinin azna zeniyor. Goncnn sabah rzgrnn etkisiyle almasndan faydalanan ir goncnn gl haline gelip almasn, rzgrn goncnn azn yrtmas olarak dnerek bu Hali de rsva olmak diye nitelendiriyor. Divan edebiyatnda sevgilinin duda kk olmas, renginin krmz oluu ve kapal haliyle goncaya benzetilir. Alm ekli ile gonca glen ve konuan az olarak dnlr. Burada da dudan alp kapanmas sevgilinin konumasn ifade eder. Goncnn buna zenerek almas sevgilinin konumasn taklit etmeye altn ve

51

bunda baarl olamadn da dndrebilir. Yine bu beyitte gl sevgilinin dudana zenen; rzgar ise onun azn yrtan birilerine tebih edilerek ayn zamanda tehis yaplyor. 5. Gzne ne aceb yknse nergis Hay olur m olmayanda bn Nergis (sevgilinin) gzne zense alr m, Gren gz olmayanda utanma olur mu? irin iekleri sevgiliye benzettii bu gazelde sra nergisindir. Bu defa nergis, sevgilinin gzne zendirilerek tebih ve tehis sanat yapar air. Edebiyatmzda nergis rengi ve uyku verme zellii ile yer alr. Sevgilinin gzleri nergis gibi uykulu, mahmur ve baygndr. Ancak burada ir tam tersini iddia eder. Nergisin sevgilinin gzlerine benzemek istediini belirtir. Bu durumu da hayaszlk olarak addeder. Mitolojiye gre: Narkissos scan ve av yorgunluunun verdii arlkla bir pnarun banda durur ve yorgunluunu gidermek ister.tam o srada suda kendi aksini grerek bir bakas zanneder, bilmeden kendini arzu eder,bilmeden kendi hsnne hayrn olur. Ve bu aresiz akla gnden gne eriyen Narkissos pnarn banda cn verir. Narkissos ldkten sonra sar gbeini beyaz yapraklarn kucaklad bir iee dnmtr.47 Gerek bu sebepten, gerekse nergisin eklinden dolay ir nergisi gren gz olmamakla ithaf ediyor. Nergis kendi gzelliine hayrn olmas ve evresindeki hibir gzellie bakmamas ve onlar grmemesi ynyle sevgiliyi hatrlamaktadr. Sevgilinin gz de kendi gzelliklerinden baka hibir eyi grmemektedir. evresinde divane bir ekilde dolaan grmeyen sevgili nergisten daha bencildir. Bu ynden nergis sevgiliye yknmektedir. k sevgili ve nergisin bu tutumlarn gren gz olmayanda haya olur mu? diyerek knyor.

47

Ayvazolu, a.g.e., s.144

52

6. Diler hall ide zlfn ukdesin cn Kime kef old bu mkil muamm Cn zlfnn dmn zmeyi diler. (Acaba) bu zor ve anlalmaz bilmece kime ald. Beyitte sevgilinin saalrnn zlp almas tasavvuru yer almaktadr. Salarn kvrmlar ukde yani dm olarak gemektedir. k sevgilinin saalrna hatran kalmtr. Bu durum cnn zlfn dmlerine taklmas olarak anlatlyor. Zlfn dmlerine taklan cn sevgilinin saalrn zerek kurtulmay dilemektedir. Cn ok zor ve kark bir durum ierisindedir. Bilmeceye benzeyen bu durumu zmek istemektedir. Hall ide kelimesi hem kark bir ii zme hem de hem de dmden kurtulma anlamlarna gelir. Saalrn durumu mkil bir muamma olarak dnlyor. Sevgilinin salar kvrm kvrm birbirine girmi bir haldedir. ir bu hali bir bilmecenin dmlerine benzetiyor. ir bu bilmece kimlere ald derken hem sevgili salarn kimlere gsterdi hem de bu ak bilmecesi kimlere malum oldu demek istiyor. Beyitte ir salar zlmesi zor bir bilmeceye tebih ediyor. Kime kef oldu bu mkil muamma diyerek de istifham sanat yapyor. 7. Nice itsn Ahmed laln hadsin n olmaz kimseye bu rz peyd Ahmed dudann szn ne kadar anlatabilsin ki; nk bu srlar kimseye grnmez. Sevgilinin salarn, yzn, gzlerini ve dudann gzelliklerini srasyla her beyitte anlatan ir son olarak sevgilinin dudann gzelliklerini ne kadar anlatsa da yeterli olmad kanaatindedir. Dudak bu beyitte srlara tebih diliyor. ir burada hem bu gzelliklerin anlatlmasn srlarn if olmas hem de dudaklarn amasn srlarn ortaya dklmesi eklinde nitelendiriyor.

53

Sevgilinin duda gzeldir, tatldr, etkileyicidir. k bunlar dile getirirse sevgilinin gzellikleri ortaya karr. Sevgili ise bir sr gibi bu gzellikleri saklar. Bundan dolay Ahmednin dudan gzelliklerini anlatmaya kudreti yetmez. Sevgilinin dudann etkileyiciliinden sz edemediini belirten Ahmed bu durmun bir sr olduunu ifade ediyor. Bu sr ise ire gre hibir kimseye peyd olmamaktadr.

54

Gazel 10 Fe i l tn / Fe i l tn / Fe i ln 1. Bana ki olup durur her gice yeld Saunun fikridr pe z-sevd San dnmek sevd mesleidir. (Bu nedenle) bana her gece uzun gelmektedir. Sa renk itibaryla en ok gece ile ilikilendirilir. Sevgilinin saalrnda bulunduu hayal edilen n gnlnn ve cnnn ektii sknt ile gece ekilen sknt arasnda ilgi kurulur.48 k gnln sevgilinin salarna tutsak etmitir ve gecesi gndz ile onu hayal etmektedir. n ii gc sevgiliyi dnmektedir. ekilen skntlar n gecelerini uzatmaktadr. Yine de bu halinden ikayet etmemektedir. Sevgiliyi ve onun san hayal etmeyi ok ho, ok gzel ve kendisine zevk veren bir meslek, bir i olarak grmektedir. Sa, sevd ve gece kelimelerinin bu beyitte yer almas renk benzerliine dayanmaktadr. Sevd kelimesinin siyah renk ve ak anlamlar vardr. Sevgilinin siyah salar sevd tuzana drmtr. n gnlnn ektii zdraplar neticesinde gecelerinin uzamas hep bu tasavvurlardan dolaydr. 2. Yzne bahuban cn kald hayrn Grben zlfni akl old eyd Sevgilin yzne baknca cn hayrn kald. Akl ise salarn grnce aktan dolay kendini kaybetti Sevgilinin yzn gren k ona hayrn ouyor. Zlflerine taklan akl ise eyd oluyor. k sevgilinin akndan dolay akln yitirmi, dkn ve divane bir haldedir. n akln yitirmesi ekilen ak hastalnn derecesini ve sevgilinin btn vefaszlna ramen sevgiliden vazgememesini gstermektedir.

48

Seferciolu, a.g.e., s.155

55

Eskiden akln yitirenlerin zincire vurulduu dnldnde sevgilinin salar zincir ve ip olarak tasavvur edilebilir. Akln yitiren divane olan k da sevgilinin salarnn zincirine vurulmutur. Beyitte salar gren akl aktan deli olan, cn ise sevgilinin yzne hayrn olan bir insana tebih ediliyor. 3. Ne hod cennetde var bu naka sret Ne hod Tbde var bu resme bl (Sevgilinin) kendi ne de onun benzeri bir suret cennette vardr.Ne onun boyu gibi bir boy Tub aacnda vardr ne de ona benzer bir boy. n gznde sevgili btn vasf ve unsurlaryla kusursuz ve tektir. Sevgili bu benzersiz vasflaryla insan st bir varlk olarak tahayyl edilir. Beyitte sevgilinin nak gzelliinde olan suretinin cennette olmad hatta cennette bile bu gzelliin edeerinin bulunmadn sylyor. Yine sevgilinin boyunun da bir izgi gibi dzgn olduu byle bir gzelliin cennette benzerinin bulunmad belirtilerek cennette yer alan Tub aacyla sevgilinin boyu karlatrlarak tb aacna telmihte bulunuluyor. Tub cennette kk semada bulunan aatr.49Burada ir cennette bulunan Tub aacnn bile sevgilinin boyu ile karlatrlamayacan belirterek sevgilinin boyunu daha stn grerek mbalaa sanat yapyor. 4. Lebndr rast tefsir-i klli r-ruh Kaundur Kbe Kavseyn-i ev edn De ki ruhlarn... sznn doru olarak aklanmas dudaklarndr. ki yay miktar veye ondan daha yakn olan ise kalarndr. Sevgilinin gzellik unsurlarnda dudak ve kan ele alnd bu beyitte dudaklar btn cnlarn doru aklanmas olarak tasavvur edilirken kalar da iki yaydan daha yakn ifade edilir.

49

Onay, a.g.e., s.417

56

Sevgilinin dudaklar k iin cn kaynadr. Dudaklar cn vermesi ynyle Hz. sya telmih edilir n l gnl bu sayede dirilir. klli r-ruh tefsirini okumak isteyen sevgilinin dudaklarna bakmaldr. Zira en doru ekilde sevgilinii dudaklarnda aklamas vardr. Kalar ise ekli itibaryla yaya benzetilir. ir burada Mirc hadisesinde Hz.

Peygamberin Allaha olan yaknln ifade etmek iin kullanlan Kabe Kavseyn-i ev edn ayetinin tefsiri olarak da sevgilinin kalarna baklmas gerektiini ifade ediyor. Beyitte ayet alntlar ile air, iktibas sanat yapmaktadr. 5. Namzumda yzn fikri getrr Dilme sre-i Nrla T-h Namaz klarken yznn hayali dilime Nur ile Th surelerini getirir. k her zaman sevgiliyi tasavvur halindedir. Namaz klarken dahi onu fikr eder. Bu halde namazda olunca Nur ve Th sureleri diline gelir. Edebiyatmzda yz parlaklndan dolay Nur suresi ile ilikilendirilir. Nur kelimesi gz alc parlaklk anlamndadr. Sevgilinin yz de gz alc bir parlakla sahip olduu iin nurdur. Th ise hec harflerindendir.(En dorusunu Allah bilir.) Elmall Tefsirinde bunlarn Allahn en gzel isimlerine mukabil olduu da ifade edilir (bkz. Th suresi tefsiri). Dolaysyla sevgili en gzeldir ve en gzel eyleri akla getirir. 6. Sann cmi cnlar kaydyun Girihlerdr tolu ol resme kim h Sann cim harfi gibi olan ekli cnlarn ayana vurulan

zincirleridir,(sann) dmlerinde ise h harfinin izleri doludur. Sann cim harfi olarak tasavvuru yzn Hakkn tecelligh oluuyla ilgilidir. Sevgilinin yzndeki kararszlk Hakkn cell ve cemal sfatlarnn ifadesidir. Her iki

57

kelimede cim harfiyle balyor. San kvrml ekliyle cim harfinin ekli arasndaki benzerlik tasavvurun asl unsurudur.50 Bu genel dncenin yansra ir bu beyitte sevgilinin sa tuzana taklp kurtulamyor. 7. Din vasfn iitdi Ahmedden Eridi su bigi ll-yi ll Parlak inci Ahmedden senin diinin zelliklerini iitince su gibi erdidi. ir beyitte sevgilinin gzellik unsurlarndan olan dilerini parlak incilerden daha stn grmektedir. Dilerin dzgn iki sra oluturmas onun inci dizisi ve nazm ile benzerliine sebep olur. Sevgilinin dileri bu zellii ile iir denizine dm bir incidir.51 nci dizisinin gzeli iki sradan olutuu gibi nazm birimi olan beyit de iki sradan oluarak gzellii tamamlar. Ahmednin sevgilinin dilerini nazmnda methettike sz denizindeki parlak inci, dilerin gzelliini iittike su gibi erimektedir.

50 51

Seferciolu, a.g.e., s.151, 152 A.g.e., s.221

58

Gazel 11 F i l tn / F i l tn / F i ln 1. n sngm riyiben gerd ola Ikun odndan imde derd ola Ak ateinden dolay kemiklerim rynce toz toprak olur, iimse dertle dolu olur. Ak derdinin anlatld bu beyitte ir insann mutlak sonundan

faydalanmaktadr. Her insan ld zaman ryp toprak olacak, topraa karp gidecektir. k bu durumu sevgilinin akna balamaktadr. Nasl ki ate hereyi yakarak kl eder toza evirirse sevgilinin ak atei de n yreini yakp onu toprak haline getirir. Ak atei n iini yakp kavurur. Bu hal akta bir hastalk olarak addedilerek k bu hastal bana gelmi bir dert olarak deerlendirmektedir. Ak atee tebih edilmektedir. 2. Ben yolunda varlgum virmiem Her ki kdur gerek cmerd ola Ben (sevgilinin) yolunda varlm verdim. Kim ki ktr (onun) cmert olmas gerekir. k sevgilinin urunda btn varlndan geerek ak zdrabyla her dem hemhal olarak yaamaktadr. Bu beyitte Yunus Emrenin Cnlar cnn buldum Bu cnm yama olsun szlerini hatrlamamak mmkn deildir. k sevgilinin uruna cnndan vazgeip onunla bir olmak istemektedir. k olan kiinin ak uruna varlndan vazgemesi k olmann gereklerinden biri olarak dnlerek, bu durum cmertlikle ifade edilmektedir.

59

Beyitte Ahmed tasavvuf unsurlardan da bahsetmektedir. Varlk bir metadr. k ondan vazgemedike, sevgilinin yoluna ulaamayacaktr. 3. Derdni aldum virben cn bah Her ki derdi yoh anun n-merd ola (Karlnda) deer olarak cnm vererek (sevgilinin) derdini aldm, kimin ki derdi yoksa (o) korkaktr. Bir nceki beyitin devm niteliindedir. nceki beyitte cnn vererek cmertlik yapan k bu beyitte cnnn karlnda ak derdini satn alr; Cn verilerek alnan bu dert ok kymetlidir. a gre her kim bu derdi almaz istemezse korkaktr ve gerek k olamaz. Cn pahasna alnan ak a verdii sonsuz zdrapla bu mihnet ve skntlara katlanma her kiinin kr deildir. Ancak bu mihnet ve skntlara katlanabilen gerek n krdr. Cn sevgilinin derdinin karl olarak verilen nakd gibi dnlerek tebih sanat yaplmaktadr. 4. Her ki kdur gerek bencileyin Balar glgn u yzi zerd ola Kim ki benim gibi ksa onlarn balar gl renkli, yzlerinin ise sar olmalar gerekir. ir bu beyitte klarn balarnn gl gibi krmz yzlerinin ise ak derdinden dolay sararm olduunu ifade eder. n ba ayplama talarndan dolay kanamtr. Bu haliyle ba gle benzetilir. Ak derdi eken n yz ve yana sar gle benzetilir. O ayrlk derdinden dolay sararmtr.52 Ayrca gl-gn kelimesi ile Ferhat ile irin hikayesine telmihte bulunulmaktadr. Ferhat, irin iin hapsolunduunda da delerek irin iin cy- ir adl suyu getirmitir. Daha sonra klngn havaya atp altna ban tutarak beyni paralanarak lmtr. ark edebiyatnda Ferhat en byk mklleri yenen kahraman olarak zikrolunur.53

52 53

Cemal Kurnaz, Hayali Bey Divannn Tahlili, s.368 Onay, a.g.e., s.167

60

Sar renk ayn zamanda zayflnda bir ifadesidir. Dert eken, hasta olan kiinin yz sararr. Bu nedenle ak derdi eken n yz de sar olmaldr. ir buradan hareketle Ferhat en byk k olarak kendisini ona benzeterek rnek gstermektedir. 5. n fendur k pes k gerek Kamu varlgndan ki vardur ferd ola Btn varlkta ak vardr, nk fendr. n ise tek olmas gerekir. Bu beyitte ir kn geni manda tm varlk zerinde mevcut olduunu ve n gerek aka ulaarak onda fert yani bir olarak fen bulmas gerektii fikrini ifade etmektedir. Beyitte varlkta zuhur eden ak fni olarak nitelemektedir. Tasavvufi olarak fen, varl Hakkn varlnda yok etmek demektir.54 Burada ise k fen olarak ak gstermektedir. Gerek k bu ak vastasyla btn varlk zerinde Hakk mahedesiyle, onun sfatlarnda fni olacaktr.55 Ancak bu ekilde fert olarak fen bulup vahdete ulaabilecektir. 6. k ol kim oda yahsa an Habb Od anun cnna bg u verd ola k odur ki sevdii onu atete yaksa, ate onun cnna gl bahesi gibi olur. ire gre gerek k olan teslimiyet iinde olmaldr. yle ki sevdii onu atete yaksa bile itiraz etmemelidir. Onun bu teslimiyeti karsnda ate yakmaz ve onun iin gl bahesine dnr. Ahmed burada gllerin ve atein rengi arasnda ilgi kurmaktadr. k olan kii ak ateini iinde tad iin yanmaya alktr.

54 55

Kurnaz, a.g.e., s.111 Neip Fazl Ksakrek, Tasasvvuf Baheleri, s.49

61

Tasavvuf adan beyite baktmzda insanolu teslimiyet ierisinde olup Allaha tevekkl etmelidir. Bu hal zere olan kiide sknt gibi grnen eyler latif bir duruma gelir. Beyitte Hz. brahimin atee atlmas hadisesine telmih vardr. Hz. brahim Allaha iman ettii iin Nemrut tarafndan atee atlm bu hale teslimiyet gsterdii iin ate onu yakmayarak gl bahesine dnmtr. Ahmed brahim peygamberin yaad bu olaya telmihte bulunarak kiinin Allaha kulluunda ve n aknda kararl olmasn tavsiye etmekte ve ancak o zaman iltifata kavuabileceini sylemektedir.56 7. Ahmed terk eyle yra cn kim Ik u cn sevmek be-gyet serd ola Ahmed cnn sevgiliye teslim et, Ak ve sevgili sevmek son derece serttir.(zor olur) Ahmednin bu gazeli yek ahenk bir gazel olup kln gereklerinden olan sevgili uruna cndan vazgemek konusunu iler. Gazelin son beyiti olan bu beyitte ak sanatnn ve sevgili sevmenin gereklerini yerine getirmenin ok zor olduu; n yeri geldii zaman cnn fed eylemesi gerektii vurgulanmaktadr. Ahmedye gre gerek ak ok zor bir itir ve bu i her kii tarafndan yaplamaz. k ncelikle ak ateiyle varln kavurup ona rza gstermelidir. Kalbini ve cnn ona teslim ettii takdirde irin bu gazelde izdii k profiline ulalabilinir.

56

Gnyz, a.g.e., s.230

62

Gazel 12 Me f ln / Me f ln Fe ln 1. Bel m bu aceb ya kadd bl Ki dzmidr tealallah tel Acaba bu bel mdr yahut uzun boy mudur ki Allah yaratp ykseltmitir. Sevgilinin gzellik unsurlarnn ele alnd bu gazelin ilk beyitinde onun boyundan bahsediyor Ahmed. Zira k ilk nce sevgilinin boyuna posuna endamna vurulur. ir burada tealallah tel sz ile honutluunu dile getiriyor. Divan edebiyatnda boydan bl olarak bahsedilmesi sevgilinin boyunun selvi gibi uzun

olmasna dayandrlr. n gznde sevgili btn unsurlaryla yceltilmi ve stn bir varlk olarak tasavvur edilmitir. Burada da sevgili boyunun uzunluu yn ile yceltilmektedir. Ayrca sevgilinin boyunun uzun olmamas n acizliini ve ona ulaamamasn da ifade eder. stina gsteren sevgili a yukardan bakarak yz vermez. Allah sevgiliyi bu unsurlarla yaratm ve uzun boyu ona ss olarak bahsetmitir. tealallah tel szyle k tevriye yapmaktadr. Bu sz hem Allah boyu uzun olarak yaratm hem de Allah onu yce (eriilmez) yaratm olarak da anlalabilir. air beyitte sevgilinin boyunu belya tebih etmektedir. 2. Bu leb midr ya hod ykt- ahmer Bu di midr ya hod ll-yi ll Bu dudak mdr yoksa krmz yakut mudur; bu di midir yoksa parlak inci midir? Beyitte ir sevgilinin gzellik unsurlarn karlatrma yoluyla yceltmeye alyor. Dudak rengi ynyle krmz yakutla karlatrrken diler parlakl ynyle inciyle karlatrlyor. Yakut ve inci nadir bulunan maddi deeri yksek talardr. Dudak da n sevgiliye ulaamamas deerli olmas ynyle yakuta benzetilir. Dilerin ve incilerin

63

yan yana dizilerek gzel grnmesi, parlak olmas ve beyaz olmas ynyle bu ikisi arasnda ilgi kurulur. Yine divan edebiyatnda dudaklarn iki tarafl olup, alp kapandka dilerin grnmesi ile sedefin iki kapakl olmas ve iinde incilerin bulunmas birbiriyle mnasebetlendirilir. air dudaklar krmz yakuta, dileri ise inciye tebih eder. 3. Didm bin cn virem bir dem visln Elme gire mi didi ki l l Bin cnm versem bir anlk kavuma elime geer mi dedim. Dedi ki hayr, hayr An yalvarma makamnda, sevgilinin ise naz makamnda olduu bu beyitte k sevgiliden bir an iin bile olsa kendisine kavumay dilemektedir. Bunun bedeli olarak da bin defa da olsa cnn vermeye hazrdr. Ancak sevgili buna izin vermeyip iddetle kar kmaktadr. Divan edebiyatnda k sevgiliye ulamak iin her yolu dener ama hibir zaman ulaamaz. Ak hastalnn devs visldir. Bu dev hibir zaman n eline gemez. L l kelimesi n her dem vuslat hayal etmesi ve sevgilinin bu istee olumsuz tavr taknmasnn bir ifadesi olarak grlebilir. Bu kelime olumsuzluk ifade etmesi ynyle edebiyatmzda sevgilinin a kar taknd genel tavrn bir gstergesi saylabilir. Bu beyitte hayr anlamna gelen l kelimesi farkl anlamda kullanlan l l kelimelerine ir ska yer vermitir. Bununda sevgilinin a olumsuz cevap verme zelliini vurgulamas asndan dikkate alnmas gerekir. 4. Diler kun ki ala varlgum Arda bini benlikden zi ala Akn varlm almasn, beni artp benliimin zerindeki elbiseyi almasn dilerim. Akn varlm alp, beni benliimden artp gzel, ho bir ekilde almasn dilerim. ir burada gerek aktan ve onun yolunda n fani eylerden arnmas ifade

64

etmektedir. Allaha ulamak isteyen kii cismani arzularndan uzaklamal zerindeki benlik libasn atmaldr. Yani lmeden nce lmeli nefsini malyni eylerden temizlemelidir. kilikten uzaklap bir olmaldr. Beyitte ir de bunu gnlden arzu ettiini ifade etmektedir. ir benlii bir elbiseye benzeterk tebih yaparken bir taraftan da ak kiiletirir ve ondan varln alp benlik elbisesini karmasn ister. 5. Kemlla cemln ayetini Sana virp durur Celle Celle Olgunluk ve yz gzelliinin alametlerini yce ve byk olan Allah sana verip durur. Yce Allah gzellii ve olgunluu sevgiliye vermitir. Onun yznde bunun izleri apak grlr. Ayet kelimesi beyitte iki mnya gelir. Birincisi yukarda bahsedilen iz, nian anlam,ikincisi ise Kuran ayetleri anlamna gelir. Kuran Allahn ceml ve cell sfatlarnn ifade edildii ayetlerden meydana gelir.57Divan edebiyatnda yz mushafa, yzdeki hatt (ayva tyleri ve ka) ayetlere tebih edilir.. Ayva tyleri hafif siyah renkte kk kk olduundan dolay ayet olarak geer. ki yanak ise sayfalara benzetilir. Keml olgunluk ve deer anlamndadr. Sevgili deerlidir. Allah gzellik ve olgunluu sevgiliye bahetmitir. Gzel olan herey gibi sevgili de deerlidir. Allahn ayetleri de yce ve deerlidir. ir bu ynyle ilgi kurmaktadr. 6. Nazar yoln baglar gzlermden Afllah cevri hcib zecri ll Sknt bekisi, eziyet lls gzlerinden nazar yolunu balar. Allah onlar affetsin. Beyitten n sevgiliden dolay sknt ektii, rakiple mcadele halinde olduu anlalr. Cevr, rakip ve sevgilinin zelliklerindendir.

57

Seferciolu, a.g.e., s.127

65

Sevgili devml olarak a cevr ederken rakibe vefa gsterir. k bu ekilde iki kez sknt eker. Cevrin neticesi kta gam ve keder olarak meydana gelir. Bu da n sknt ekmesine, karamsar bir ruh hali alp sevgiliye kavuma arzusunda umutsuzlua kaplp gzya dkmesine neden olur. Gzya dken n alamaktan dolay gzleri gremez hale gelir ve sevgiliyi gremez. Dolaysyla cevr( bekisi) ve eziyet(l ls) n sevgiliyi grmesini engeller. Onun yollarn balarlar. Sevgilinin verdii eziyet ve skntya ramen k bu yaptklarndan dolay Allahn affetmesini diler. Ayrca bu szle yaptklarnn byk bir zulm ve gnah olduunu ifade eder. 7. Vefyla Ahmed olur olursa ignde zi baht u kadri vl Ahmed, eiinde yksek talih ve deer sahibi olaraksa bu ancak sevgilinin sznde durmas ile olur. k sevgilinin eiinde acz ierisinde boyun ediinden dolay btn itibar kaybolmu, knama talarnn isabetine uramtr. Onu bu durumdan kurtaracak talih ve itibarn ykseltecek tek ey sevgilinin ona verdii szde durmasdr. Sevgili ise kararszdr. Bazen vef, bazen cef gsterir. nce sz verir daha sonra sznde durmaz, a daima piman eder. d olan n-d olur kavil bilmezlik onun vasflarndandr. Vefas ve muhabbeti azdr. Bu nedenle k onun oyunlarna aldanr, eiinde btn itibarn kaybeder. Sevgilinin bu yaptklarna kar k ondan daima vefa bekler. Sznde duraca kendini yceltecei gn umut edip durur. Vefa n vefaszlk ise sevgilinin zelliidir. k grd cevr- cef karsnda vefa gstermekten vazgemez.

66

Gazel 13 Mef l / F i l t / Me f l / F i ln 1. Hurrem gnl ki kun ana pybend ola Devletl kul ki boynna zlfn kemend ola Akn ayak ba olduu gnl sevinli, zlfnn boynuna kement olduu kul ise talihli kul olur. Sevgilinin ak n nne kar ve ona ayak ba olur. Gnl sevgilinin salarna taklr. Salar tpk bir kement gibi n boynuna dolanr. ir bu durumda bulunan saadetli ve bahtl bir kul olarak ifade etmektedir. Sevgilinin salar uzunluu, kvrmlar itibasryla kemende tebih etmektedir. k da bu saalrn gzelliine hayrn kalnca boynuna kement atlm bir kle manzaras ortaya kar. a gre bu hal acnlacak bir durum deil aksine ok sevindirici ve mutlu edecek bir haldir. Beyitte ak ayak bana benzetilmi, zlf de kemende benzetilerek tebih sanat yaplmtr. Pay-bend, zlf, kemend, boyun kelimeleri birbiri ile tenaspldr. 2. Dirler ki sabr kamus derde dev olur H ki k derdine ol sdmend ola Sabredenlerin hepsi sabretmenin her derde dev olduunu sylerler. Haa ki (sabr) ak derdine dev olsun (fayda salasn). k her zaman sevgilini akyla yanan zdrap eken, ah edip inleyen ve feryat eden bir hl ierisindedir. Btn eziyet ve ceflara katlanan n sevgiliyle giritii ak savanda tek silah sabrdr. n sabr ektii ak zdrab seviyesindedir. Btn dertlere derman olarak grlen sabr, n ak hastalnn da bir nebze devsdr. Anca ir beyitte her derde dev olarak grlen sabrn ak derdine bir fayda salayamayacan sylyor. Burada haa kelimesi beyitte hem sabrn ak hastalna dev olamayaca hem de akn k

67

iin kutsal bir met olduu anlamlarn katmaktadr. Sabr devya benzetilerek sanat yaplaktadr. 3. Cn dudagun grdi iniler ban dgp Tt meges bilr nerede kim bu kand ola Cn sevgilinin dudan grnce ban dverek inler. Dudu kuu yedii eker olsa dahi onu sinek bilir (sinek olarak grr). Cn n en deerli varldr. Cnn bu deeri sevgilinin uruna feda edilmesinden kaynaklanr. Sevgilinin dudan gren cn ona kavuma arzusunda yanar ve inlemeye balar. Sevgilini duda n cn iin hayat menbadr. Cn ile dudak arasndaki ilgi cnn azndan kt dncesine dayanmaktadr. Tuti konumas ve ekerle beslenmesi sebebiyle sevgilinin dudayla birlikte ifade edilmektedir. Sevgilinin duda ve dudaklarndan dklen her sz tat ynyle ekere benzetiliyor. Sinek de ekeri sevip zerine konduu iin dudakla birlikte ifade edilmektedir. Tuti ve sinek de ekerin mbtelsdr. Cn sevgilinin duda iin ban dvp inlemektedir. Bu ynyle cn tut ve sinee tebih edilmketedir. Cn sevgilinin dudann deerini bilmesi ynyle tutiyle karlatrlyor ve cnn bu konuda stn olduunu belirtiyor. 4. Tb dimi gnl bu yana byle ider hayl Kii ki fikri togr v ry blend ola Gnl sevgilinin boyuna tuba aacdr der. Yanarak byle hayal eder. nsann fikri doru ve yce olmaldr. Gnl her dim iindeki ak oduyla yanarak sevgilinin tba aacna benzettii boyunu hayl ediyor. Gnl sevgilini aknn tecelli ettii merkez konumundadr. Sevgilin cevr ve cefs ile ak derdinin btn skntlarnn muhatab gnldr. ou zaman k gnlne sz dinletemez. Bazen de onu kendine dert orta olarak grr. Beyitte gnl bu derken gnln kendi bana buyruk hareket ettii anlatlmak isteniyor.

68

Gnl sevgilini boyunu dzgn, ok uzun ve kusursuz gzellikte hayal ederken, n da dncesinin bu ynde doru ve yce olmas gerektii anlatlyor. ir fikri doru ve yce kelimeleriyle hem n tek dncesinin, sevgilinin tba aacna telmihte bulunularak, onun misali olan boyunun hayali olmas gerektiini anlatyor; hem de sevgilinin boyunun dik dzgn ve ok uzun olduunu vurgulamak istemektedir. 5. Ikun od nirede ki ule urursa Cn u gnl gerek ki orada sipend ola Ak atei nerede alevlenirse, cn ve gnln orada zerlik tohumu (ttslk) olmas gerekir Cn ve gnl n en deerli iki varldr. Cn insan hayatta tutar ve vcudu terk ettiinde hayat sona erer. Bu deerli varlk sevgilinin ak uruna feda edilmitir. Gnl ise ak ateinin tecellighdr. Ak ateinin alevlendii merkezdir. Sipend atete yakldnda ses karan, bylece nazar nleyen ve insana musallat olan cinleri dattna inanlan ttsdr.58 Cn ve gnln sipend olmas ak ateiyle yanp kavrulmas olarak dnlebilir. Ak ateinin alevinin gnl dergahnda dinmemesi n en byk emelidir. ir bu nedenle aknn nazardan korunmasn, bunun iinse cn ve gnln yaklarak tts olarak kullanlmasn istemektedir. Cn ve gnl ttsye, ak ise atee tebih edilmektedir. Ak, od, ule arasnda tenasp sanat vardr. 6. k olana derd gerek derd kim tabb Ana ider ilc ki ol derdmend ola k olan kiiye dert; derde de ila olarak, ila arkadal yapacak tabip gereklidir. n derdi sevgilinin akdr. Ak derdi bir hastalk olarak dnlyor ve her hastal iyiletirecek bir tabibin bulunduu ifade ediliyor.

58

Onay, a.g.e., s.374

69

k iin ak hastalnn tabibi sevgilidir. Sevgilinin tabip olarak dnlmesi ak hastalnn da onun devsnn da sevgilinin elinde bulunmasyla ilgilidir. Ak derdi her kiinin anlayp tedavi edebilecei bir dert deildir. Ancak iinin ehli olanlar ve bu derdi anlayp acsn bilenler tedavi edebilir. Sevgili ise a ektirdii sknt ve zdraplar en iyi bilen kii olarak onun tabibi durumundadr. Ak, derd, tabib,ilc kelimeleri arasnda tenasp sanat vardr. 7. Sini Ahmed sever ayagun toprag hak Bundan azz dah cihnda ne and ola Ahmed seni ayann topra hakk iin sever. Dnyada bundan daha byk yemin ne olabilir. Sevgilinin ayann topra k iin en deerli unsurlardan birisidir. Ahmed bu deere atfta bulunarak sevgiliyi ayann topra nedeniyle sevdiini sylyor. Bu toprak k iin bir ila, btn dertlerine ifa verecek bir tiryak olarak dnlmektedir. Zira Ahmed sevgilinin ayann topran bazen gz hastalna iyi gelmesiyle srme olarak, bazen de incelii ynyle yine ifal olmas sebebiyle tutyah olarak beyitlerinde ele almtr. k sevgilinin ak zerinde sebat gstermekte, btn cef ve mihnetine ramen bir an dahi olsa ondan uzaklamay istememektedir. Bu sebat k iin en byk yemin olarak telakki ediliyor. Sevgiliyi ayann topra hrmetine sevdiini syleyen k iin bu cihanda yaplm en byk yemin akndaki bu kararlldr.

70

Gazel 14 Me f i ln / Fe i l tn / Fe i ln 1. Dilersen bg- sun itmek tem Nazar kl ol yzile gz kaa Eser ban temaa etmeyi dilersen o (sevgilinin) yze, gze ve kaa bak. ir beyitte yaratlm tm gzelliklerin seyredilmesine gerek olmadn,bu gzelliklerin hepsinden daha stn bir gzellie sahip olan sevgilinin yzne,gzne ve kana bakmann yeterli olduu grn dile getiriyor. k iin sevgili her uzvuyla stndr,gzeldir. Bu gzelliin yannda hibir gzellikten sz edilemez ve ona baklamaz. Eser bahesi ierisinde sevgilinin kan, gzn ve yzn bir kez gren kii baka hibir varla nazar klmaz. Bu dnyada hatta cennette dahi dengi bulunmayan sevgili ve onun gzellii karsnda btn varlk ona zenir ve bu gzellie hayrn kalr. Zira ay,gne ve yldzlar gibi nemli

unsurlarn sevgilinin ka, gz ve yz yannda laf bile edilemez. Beyitte geen temaa kelimesi tasavvufi manada Allahn isim ve sfatlarnn mahlukat zerindeki tecellisini seyretme demektir. Allahn isim ve sfatlarnn en gzel tecellisi sevgili zerindedir. Bu ynyle sevgiliyi temaa eden k Allaha yaklaacaktr. 2. Gnl akl u cn zlfne hayrn Telallah zihi ibd m- Gnl, akl ve cn(sevgilinin) zlfne hayrndr. Yce Allah ne gzel, diledii gibi yaratmtr. k her uzvu ile sevgiliye hayrndr. Beyitte olduu gibi gnl, akl ve cn sevgilinin salarnn gzelliine hayrndr. Gnl, akl ve cn insan bedenindeki en deerli unsurlardr. Gnl duygularn kontrol edildii, akl dnme kabiliyetini salayan, cn da insan bedeninde cnll salayan ana unsurlardr.

71

Sevgilinin salar bu unsurdan daha da nem ve kymet arz eder. Adeta bu onun yoluna kendini feda eder ona hayrn kalr. Bu hayrnln kayna ise; Yce Allahn sevgilinin salarn gzel yaratmasndan ileri gelir. Yaratlan yaratandan tr sevilir. Allahn ceml sfat sevgilinin yznde ve salarnda tecelli eder. 3. Yzn nr ayetini klur izh Dudagun rh srrn ider if Yzn nur ayetini izah eder. Dudan ise ruh srrn ifa eder. Divan edebiyatnda yz mushafa benzetilir. Yz mushafa benzetilince ayva tyleri de mushaf zerindeki ayetleri sembolize eder. Beyitte olduu zere sevgilinin parlak yz nur ayetinin tefsiri gibidir. Sevgilinin simsna bakanlar Nur Sresi nin ne anlatmak istediini anlarlar. Bu benzetmede esas sevgiliyi yceltmek, ona manevi bir deer bimektir. Yine sevgilinin dudaklar Hz. sa ya benzetilirek telmih sanat yaplmtr. Hz. s Ruhullahtr ve dualaryla lleri diriltir, hastalara ifa baheder. Sevgilinin duda da n cnna cn katar. Bu nedenle ruh srrn aa karr. ire gre ruh srr azda gizlidir. Az kkl ve kapallyla sr olarak dnlmtr. Ayrca ruhun da azdan kt dnldnde sevgili azn anca ruh srrnn if olaca yani ortaya kaca anlatlmaktadr. 4. Baa iltem dir gnl zlfn hevsn Vay ana kim bu sevdya ulaa Gnl zlfnn havasn baa ileteyim der. Vay bu sevdnn ulat o kiiye.(o kiinin haline) Sevgilinin salarnn anlatld bu beyitte gnl salarn havasn hangi baa ulatrrsa onun haline h edilmektedir. Sevgilinin salar kokusu itibariyle ele alnr. Sevgilinin salar ho ve latif kokmaktadr. Gzel koku rzgr vastasyla etrafa yaylr. Beyitte gnl bu kokuyu ulatran rzgra tebih edilmektedir. Heva kelimesi hem arzu ,heves hem de bildiimiz anlamnda kullanld iin saa kar duyulan istek bu kelime ile anlatlarak tevriye

72

sanat yaplmtr. Bu hem san havasna yani kokusuna iaret etmekte hem de bizzat san kendisine duyulan istei belirtmektedir.Salarn bu gzelliinin ulat kimse kendisini bu sevddan alamaz. Sevd kelimesinin birka anlam bulunmaktadr. Asl anlam siyahlk demektir. Ak ve sevgi anlamnn dnda fazla sevgiden ileri gelen bir eit hastalk, istek, heves59 manlar vardr. Vcuttaki sevdnn akn artmas ile oaldna inanlr. Sala sevd arasndaki ilgi renginden dolaydr. Sevgilinin salarna sevdlan kii salara balanr kalr ve bir daha kurtulamaz. Gnl saa duyduu istek ve arzuyu sonuna kadar srdrmek ister fakat kimse bu sevdya; sevgilinin siyah salarnn akna ulaamamtr. 5. Saun klur selsil ukdesin erh Gzn Bbil fsunn ider in San, zlf dmn zerken, gzn Babil bysn ortaya karr. San dm olarak nitelenmesi kvrm kvrm dme benzemesine dayanr. Dm skca baland iin sevgilinin sana balanan k ondan kurtulamaz. Bu kurtulamay n ektii zdrabn ne denli byk olduunu gsterir. San ukdesine dpte mptel olanlar ondan kurtulamazlar nk bu zlmesi ok zor bir dmdr. Sa dme tebih eden ir gz de Babil bysne tebih ve telmih eder. Babil kuyusu Babil iinde bir derin kuyudur ki Harut ve Marut adl melekler burada mahpusmu. Bu kuyuya yaklaanlara sihir retirlermi. 60 Gz cezbetme ve kendisine balama zellii ile byleyici olarak addedilir. Gz bebei de Babil kuyusuna tebih edilir. Bu zellikleri itibariyle gz byler, cezbedip kendine eker. Zlf de ak dm ile kendine balar.

59 60

Zeki Pakaln, a.g.e., C.III, s.113 Onay, a.g.e., s.62

73

6. Firkundan gzm u em bigi Yahup arak itdi bini kanlu yaa Ayrlndan (dolay) gzm mum gibi beni yakp kanl yaa rak etti. Sevgiliden ayr den n ayrlk acsyla ii yanar ve gzya dker. ir bu beyitte gzn gzya dkmesiyle mum arasnda ilgi kuruyor. Mum yanarak kendini bitirir, yanarken de sv halinde erir ve ayaklarnn ucunda bu sv birikir. Gzya dken k da iin iin erir ve gzyalarnn haddi hesab olmaz. Alamaktan gzleri kzarm bir halde olmas kanl gzya sz ile ifade ediliyor. Yanp eriyen n gzyalar ter damlacklar gibi dnlebilir. k ile mum su dkerek erimeleri ynyle birbirine benzerler. Mum yanarak eriyince zerinde su birikir. k da ak ateiyle yandka gzyalarn aktrak atei sndrmeye ve ak ateinin hararetini gidermeye alr. 7. Ciger kanla cnda bislenrken Nice kasd itdi gr cnla baa Cier cn ierisinde kan ile beslenirken cna ve baa nasl kastetti gr. n gnl ve sinesinden baka cieri de ak strabnn ekilerek sevgiliden gelen maddi ve manevi eziyetin hedef olduu yerdir. Sevgilinin gamzesinden gelen oklar cieri yaralad iin cier daima kan ierisindedir. ir bu duruma cn ierisinde cier kanyla beslenmesi eklinde ifade ediyor. Artk kan onun besin kayna olmutur. Cn onu bu ekilde beslerken o ak acsyla kebap olarak cn ve baa ez, cef vermektedir.

74

8. Bu ter dmanlgla Ahmednn Gzi bahd m iy Hak gayre h Ey Hakk, Ahmednin gz bu etei slaklkla haa bakasna bakm mdr? Alamaktan gzya dken irin gzyalar eteklerini yani zerini srlsklam eylemitir. Bu hal zere alayan bir gzn bakasn grm olmas mmkn mdr? Hakktan gayry grmeyen bu gzler onun akyla yanp tutumakta ve onun iin gzya dkmektedir.

75

Gazel 15 F i l tn / F i l tn / F i ln 1. ne urd sana Trk-i Ht Aslahallah ne iy bd- sab Trk-i Ht, senin salarna tarak vurdu. Ey sabah rzgr sabah rzgr Allah seni slah etsin. Bu beyitte sevgili Trk-i Hta olarak dnlmektedri. Trk-i Hta Mool Trklerine denmektedir. Trk diye Hta ve Haten ve det-i kpak halkna derler ki onlarn adetleri yama ve garettir.61 k sevgiliyi, duygularyla oynamas, sabrn zorlamas, gnl mlkne saldrmas ve oray yama etmesi ynyle ele alarak onu Trk-i Hta yani yamac olarak niteliyor. Ayrca Hta, Dou Trkistanda kokusuyla nl bir yerdir. Sevgilinin salar misk gibi gzel kokmaktadr ve bu kokuda rzgr tarafnda etrafa yaylmaktadr. Sa, Hta ve saba kelimeleri bu ilgi ynyle birlikte kullanlmtr. Tenasp sanat yaplmtr. 2. Sa altnda yzi yle ki gn Yldrar bult ire nr u ziy (Sevgilinin) sa altndaki yznn grnm bulut iindeki gnein nur ve nn parldamas gibidir. San, bulut olarak dnlmesinin temelinde, yzn gne olarak tasavvuru yer almaktadr. Beyitte sevgilinin yz, k ve nur samas, parlamas dolaysyla gnee benzetilmitir. Yine sa da renk itibaryle siyah olmasyla bulut olarak hayal edilmitir.

61

Onay, a.g.e., s.419

76

Sa sevgilinin yanaklar zerinden sarkarak yzn stn rtmektedir. Bu durum, ir tarafndan bulut ierisine giren gnein parldamas olarak tasvir ediliyor. Sa ve yz; gn, yldzlar, bulut, nur ve ziya birbiriyle tenaspl kelimelerdir. Sa buluta yz ise gnee tebih edilmitir. 3. Lebidr lal dileri ll Zlfi snbl yanag gl z-at (O) hsan sahibinin, dudaklar lal, dileri inci, sa smbl, yanaklar ise gl(dr) Sevgilinin duda rengi ve deerli olmas ynyle lal tana, yine dileri de parlaklk ve deeri itibariyle inciye benzetiliyor. Smbl ho kokulu bir bitkidir. Sevgilinin salar ho kokusuyla smble benzemektedir. Sevgilinin yanaklar ise rengi itibariyle esiz gzellikteki bir gl olarak dnlmektedir. 4. Gamzesi cna yle atar oh Ki itmez anun birini binde hat (Sevgilinin) gamzesi oklarn yle atar ki; (onun) binde birinde bile hata etmez. Cn n en deerli varl ve sermayesidir. Bundan dolay, sevgilinin gamze oklarnn en nemli hedeflerindendir. a ac ektirmek iin atlan bu oklar her zaman hedefini bulur. Hibir zaman hedefi armaz. k her zaman iin sevgilinin bir yan bakna hasrettir ve daima gamzesini arzular nk bu sevgilinin a olan iltifatdr. Ancak beyitte sevgilinin gamzesi bir ok olarak dnlerek, ska cn hedefine atlan oklarn asla hedefini armad belirtilmi; bu durum bir nevi ikyet tarznda ifade edilmitir.

77

5. Salar akl alur z dm- azb Gzleri cn diler zi ayn- an (Sevgilinin) salar ne ho azap tuzadr, akl alr. Gzleri ne ho zahmet emesidir, cnm ister. Sevgilinin kvrm kvrm olan salar n akln avlayan ve cnna kasteden bir tuzaktr. Akln sa tuzana kaptran k deli divane bir halde kendinden geer ve bir daha da bu tuzaktan kurtulamaz. ir bir yandan sevgilinin salarn, akln almaya alan, onu avlayan bir tuzak olarak gryor; dier yandan, bu tuzan kendisine gzel ve ho aclar ektirdiini ifade ederek, kendisini ansl ve talihli hissediyor. Yine gz k iin her trl man ieren ve onu kendisine balayan bir tuzaktr. ktan baklarn her dim esirgeyen sevgili, ona mihnet ve sknt ektirerek srekli gzyalarn aktr. Btn ektiklerine ramen k bunlar ho aclar olarak grmekte ve bu durumu sevgilinin kendisine olan bir ltfu ve ihsan olarak dnmektedir. Sevgilinin salar, bel tuzana; gzleri ise, zahmet emesine tebih edilmitir. 6. Yzini grdi eriyp old glb Byle olur kimde kim varsa hay Gl sevgilinin yzn grnce gl suyu oldu. Kimde ki utanma duygusu varsa byle olur. Gl, sevgilinin yzn grnce utancndan sklr ve zerindeki damlacklarla birlikte gl suyu haline gelir. Utanan kii sklr ve terler. Gln de tpk onun gibi utandn belirten ir gln zerindeki i tanelerini utanan insann teri gibi dnmtr. Gln zerindeki su taneleri ter olarak tasavvur edilir. Gln kokusu bu taneciklere geer ve gl suyu meydana gelir.

78

Gln rengi, genellikle iirlerde krmz olarak geer. Utanan kiinin de yz kzarr. Tpk gl gibi olur. Burada utanma duygusunun, gzel bir haslet olduu vurgulanmtr. ir beyitte i tanelerini gl suyuna benzerek ak istiare sanat yapyor. 7. Serv-i bls olal rast elif Lm bigi ortaya ald cn bel Dzgn elif; servi boylu (sevgilisi) olduundan beri; bel, lm gibi cn ortaya ald. Sevgilinin boyu, elif harfi gibi dzgn, servi aac misali ince ve uzun dnlmektedir. Sevgilinin boyunu kucaklamay, ona kavumay dileyen k, bu yolda sknt, cevr ve cef eker. ekilen bu dert ve mihnetler n belini bker ve onu lm harfine evirir. Ancak n sevgilinin boyuna olan vuslat arzusu onu bu yolda ektii bellardan ve skntlardan alkoyamaz. ir burada kelime oyunlarna bavurmaktadr. Bal ve bel kelimeleri ayn harflerden oluuyor. Bel kelimesi ierisindeki lm harfi beli bklm olan temsil etmektedir. ir bu durumu, ak belsnn n cnn ortaya koymas olarak ifade ediyor. Sevgilinin blsn arzulayan k btn bellara katlanmak zorundadr. Beyitte bel ve bal kelimeleri ile cinas sanat yaplmaktadr. 8. Ahmed derdile ho ol ki nola Fuh ml-hayti fhi if Ahmed dert ile ho olsan ne olur ki; (zaten) hayat suyunda ifa vardr. n en byk derdi sevgili ve onun akdr.beyitte ir kendine seslenerek dert ile bann ho olasn istemektedir. nk dert olan ayn zamanda da devdr. k sevgiliyi gremedii zamanlar karamsar ruh haline sahiptir. Adeta bir l gibidir. Ancak sevgiliyi grd zaman dirilir. Ak derdinin ifas sevgilidir. Onun dudaklar k iin b- hayattr. Dudaklar cn verme zellii ile b- hayata benzetilr.

79

Derd ve ifa arasnda tezt sanat vardr. Ayrca beyitin ikinci msrasnda Arapa bir syleyie yer verilerek iktibas sanat yaplmtr. 9. Sabr gerek bu zlfe sayd olana nki sevdya sabr old dev Bu saa av olana sabr gereklidir. nk sevdya sabr dev olmutur. Sevgilinin salarnn tuzana derek ona av olan kiiye sabr gereklidir. nk sevd derdinin devs sabrdr. Salar uzunluu ve karkl ynyle tuzaa; n gnl de bu tuzaa taklan ava benzetilir. Sevgilinin salarna tutulan kii sabreylemeli, skntlara tahamml etmelidir. Zira ak derdinin tek bir ilc vardr o da sabrdr. Sabr eden kii eninde son unda muradna erecektir. merhamet edecektir. Sevgilinin salar siyah renkte olduu iin sevd kelimesiyle ayn zamanda san rengi de kastedilir. ir beyitte sa tuzaa benzerek kapal istiare sanat yapyor. Sevd bir derde, sabr ise bu derdin devsna tebih ediliyor. Sevd kelimesi ak ve siyahlk mnlaryla tevriyeli olarak kullanlyor. k sabrederse belki de sevgili insafa gelerek a

80

Gazel 16 Me f ln / Fe i l tn / Fe i ln 1. Dil cn zlfne hayrn u eyd Leb-i lalnde srr- rh peyd Dil ve cn zlfne hayrn ve eyddr. olmutur. n gnl ve cn sevgilinin sana tutulmutur. Sevgilinin sana tutulan gnl ve cnn akn ve kendini kaybetmi hali, hayrn ve eyd kelimeleriyle ifade ediliyor. Zlf ve eyd kelimeleriyle delilerin tedavi amal olarak zincire vurulmalarna telmihte bulunuluyor. Gnl ve cn da sevgilinin zlf zincirlerine balanm bir deli olarak dnlmtr. Renk itibariyle ll tana benzetilen sevgilinin dudaklar ruh srrnn sakl bulunduu merkez konumundadr. Zira ruhun azda ktna inanlmaktadr. Bu yzden sevgili dudaklarn atnda yani kla konutuunda ruh srr ikar olup ortaya kacaktr. 2. Grinr hr cennet glsitn Yzn glzrn idene tem (Senin) yznn gl bahesine tem edene, cennet glistan diken (gibi) grnr. Sevgilinin yz btn gzelliklerin kaynadr. Bu gzellik unsurlar, yani ka gz, az, dudak ben ve kirpik yz iersinde bulunduundan yz genel itibariyle bir gl bahesi grnmn almtr. Tema tasavvuf olarak Allahn isim ve sfatlarnn varlklar zerindeki tecellilerini seyretme demektedir. Bu ynyle ceml sfat sevgilinin yznde en gzel ekilde tecelli etmitir. Artk bu tecelliyi tema eden kii, btn gzellikleri barndran Ruh srr lal dudanda peyd

81

cennet glistann grse bile bu gl bahesi onun gzne dikenden baka bir ey olarak gzkmez. Yz ve cennet gl bahesine tebih edilmitir. Yzn cennetten daha gzel olduu ifade edilerek mbalaa yaplmtr. 3. Neye tebh klam kmetni Ki yoh tbde bu kadd bl (Senin) boyunu neye benzeteyim. Tuba aacnda bile bu uzun boy yoktur. ir sevgilinin boyunun ei ve benzeri bulunmadn vurgulayarak bu esiz gzellie tebih edilecek bir varln da olmadn sylyor. Cennette kk gkte bulunan tba aacndan bile sevgilinin boyu yannda sz edilemez. Sevgilinin boyu kadd bl olarak ifade edilmektedir. Bl kelimesi beyite hem ykseklik yani uzunluk anlam katyor, hem de bu kelimeyle sevgilinin boyunun ycelii ve eriilmezlii anlatlmak isteniyor. Bl kelimesini kullanarak air tevriye sanat yapmaktadr. 4. Yzne lle ykndi meger kim der yl hnmnn cmle yagm Lle senin yzne yknd iin rzgr btn evini barkn yama eder. Lle sevgilinin yzne zendii iin rzgr onun btn evini barkn datr. Lle ve sevgilinin yz arasnda ekil ve renk itibaryla ilgi kurulur. Lle de krmzdr, sevgilinin yz de krmz renktedir. Beyitte ir llenin grnmnn doallndan deil de sevgiliye zenmesinden kaynaklandn ifade eder. Lleden kast gelincik ieidir. Gelincik son derece dayanksz ve hassas bir iektir. Rzgrn tesiriyle hemen yapraklar dalr. Sevgilini yzne zendii iin rzgr onu darmadank bir hale koyar. ir burada techl-i arif sanatnn gzel bir rneini sergiler. Lle

sevgilinin yzne zenen bir insan; rzgar ise onu yama eden birilerine benzetilerek tehis sanat yaplmtr.

82

5. Teebbh itdgi nergis gzne Aceb mi n degl b-re bn Nergis sevgilinin gzne benzemek istedii iin aresiz bir gz (halinde) olmasna alr m? Tabiattaki btn iekleri sevgiliye zendiren ir bu beyitte de nergisi sevgilinin gzne zendirir. Nergis gz eklinde olan tek yaprakl bir iektir. Sevgilinin gzleri hafif baygn, yar ak yar kapal olarak etkileyici bir grnmdedir. Nergis bu ynyle sevgilinin gzlerine benzemek ister. Bundan dolay nergis ieinin ekli baygn bakan bir ekildedir. Nergis ieinin kendi grntsne k olan Narkisosun ld yerde ktna inanlr. Narkisos gnlerce aresiz bir ekilde kendi gzelliini seyreder. Oysa ki

beyitte nergis iei aresiz deildir. nk sevgiliyi grm ve ona benzemitir. ir nergis ieinin var oan btn zelliklerini sevgilinin gzne

benzemesinden kaynaklandn ifade ederek techl-i arif sanat yaparken nergisi kiiletirerek tehis sanat yapyor. 6. Ne guherdr leb-i lalnde grse Haydan hall ola ll-yi ll Parlak inci ; (senin) ll dudandaki inciyi grse utancndan erir. Divan Edebiyatnda diler parlakl, beyazl ve sra halinde dizilii itibaryla inciye benzetilir. nci, sedef diye bilinen midye kabuu iersinde olumaktadr. nana gre nisan aynda (18 Nisan) denizin yzne veya sahile karak azn aar ve yamur tanesini yutarm. te bu yamur tanesi daha sonra inciye dnrm.62 ir bu inana telmihte bulunarak midye iersinde sudan teekkl eden bu deerli incinin sevgilinin dudaklarndaki gheri grdnde kendinden utanarak eriyeceini ifade etmektedir.

62

Pala, a.g.e., s.398

83

Burada sevgilinin dudaklar sedef olarak dnlm dudaklar iersindeki diler de esiz bir ghere benzetilmitir. ncinin hay ederek erimesi ve asl olan su haline dnmesi incinin sudan olutuunu hatrlatmak iin kullanlmtr. Dudaklar ll tana tebih edilmitir, diler ise gher ve ll-yi llya benzetilerek ak istire sanat yaplmtr. 7. Dimagum toludur zlfn hevs Nedr bu bada Y-Rab bunca sevd Aklm salarnn arzusuyla doludur, Ya Rab! Bamdaki bunca sevd nedir? n dima, btn dncesi sevgilinin salarnn hayaliyle dolmutur. Sevgilinin zlfnn hayli ve ona kavuma hevesi perian etmektedir. Zlfn hevesiyle yanan k, Y Rb bamdaki bunca sevd nedir? diyerek halini Allaha arz ediyor. Zlfn hevs denilerek hem saa kavuma arzusu hem de san gzel kokusuna iaret edilmektedir. Sevd kelimesiyle san siyah rengi arasnda ilgi kurulmutur. Ayrca sevd kelimesinin karalk ve siyahlk anlamyla n bandaki skntlarn okluu ve bykl de vurgulanmak istenmektedir. Hev kelimesi hava ve istek anlamlarnda tevriyeli olarak kullanlmtr. air, Nedir bu bada Y Rab bunca sevd msrasyla istifham sanat yapmaktadr. 8. Lebn vasf klur szmi rn Yzn zikri klur fikrmi zb Dudaklarnn vasf szm irinletirir. Yznn zikri dncelerimi ssler. Sevgilinin duda rengi, ekli ve gzelliiyle n derdine if olacak bir ilatr. k her daim sevgilinin dudaklarn arzular. n cn sevgilinin iki duda arasndadr. Dudaklarn aralanmasyla azdan kacak bir sz yada ondan gelecek bir bse a hayat bahedecektir. ir k iin hayati nem arz eden dudaklar iin vgler methiyeler dizer ve ona olan itiyakn nazm eder. Dudaklar iin sylenmi olan

84

bu

msralarn

gzellii

kendisinden

deil,

sevgilinin

dudann

vasflarnn

anlatlmasndan dolay rndir. Sevgilinin yzn bir an bile anmaktan geri durmayan k iin bu yz, onun gnl dnyasn ve hayallerini ssleyen en nemli unsurdur. 9. Sleymn ola Selmn ku dilinde Dirise Ahmed Selmn u Minn Ahmed Selmn ve Minn derse, ku dilinde Sleymn Selmn olur. Ahmed Selmn ve Minn dedii takdirde Sleymn Selmn olur. Selmn- Savec adyla bilinen kii lhanllar devletine hizmet etmitir. Bu kii ayn zamanda sz oyunlar ve edeb sanatlarda mahir olmasyla tannr63. ir buradan hareketle kendi iirini verek beendii ve iirlerine imrendii bu ahsiyete telmihte bulunmaktadr..

63

Gnyz, a.g.e., s.248

85

Gazel 17 Fe i l tn / Fe i l tn / Fe i l tn / Fe i ln 1. Saunun bendine ger akl ire dvne ola Yznn emini ger cn gre pervne ola Eer salarnn dmne akl ererse divne olur. Yznn mumunu gren cn da pervne olur Sevgilinin salar karkl ve uzunluu ynyle balanm, dmlenmi bir ipe benzetilmitir. n akl sevgilinin salarnn dmlerini zmeye alr. Bu zor zmleme iine kimin akl ererse, o, akln ziyn eder, divne olur. ir burada Leyl ve Mecnna telmihte bulunmakltadr. Zir siyah sa Leyly, divne kelimesi ise Mecnnu artrmaktadr. n cn daim ateler iersinde yand iin cnn bu durumu, beyitte mumun ateine pervnenin varln yakmasna benzetilmektedir. Beyittte sa bende, yz muma, cn ise pervneye tebih edilmitir. Sevgilinin yz, parlakl ve nurlu olmas ynyle muma benzetiliyor. Cn da daima atein etrafnda uuup varln fed eden pervneler gibidir. 2. ign kble-i cn old safsn grp Kabeye her ki heves eyleye dvne ola Cnn kblesi olan eiinin safsn grp de Kbeye heves eyleyen divne olur. Beyitte sevgiliyi yceltmeye alan ir onun eii ile Kbeyi kyaslyor. n gnl ve cn daim sevgiliye meylettii iin ona doru dnktr. Bu itibarla sevgilinin eii, n cnnn kblesidir. Sevgilinin eiine ulap da o eiin safsn gren kii buna ramen Kbeye heves ederse divne olur. Tasavvufi adan ise sevgili Allah olarak dnldnde ise onun ltfna ve cemline mazhar olan kii gayrya meyl edip heves eylemez. ir beyitte sevgilinin eiini kbleye benzeterek tebih sanat yapyor. Buradaki saf kelimesi ayn zamanda bize Kbe civarndaki Saf tepesini de hatrlatt iin tevriyeli olarak kullanlmtr.

86

3. deyim ayagunun tozna cnum nisr Cn nider kii kim tlib-i cnne ola Cnm ayann tozuna feda eyleyeyim, sevgiliyi isteyen kii cn neylesin. k sevgilinin ayann tozunun bir zerresi iin cnn balar. Zira sevgiliyi arzu eden kii iin cnn hibir nemi yoktur. Cn insan iin hayatiyet arzeden bir unsurdur. Hayatta kalmak cn ile mmkndr. Sevgili a gre yle yce ve deerlidir ki, onun uruna cndan vazgemektedir. Burada sevgilinin ayann tozu ile cn karlatrlmaktadr. Ayann tozu ifadesi ile n cnnn kymetsizlii ve deersizlii ifade edilmeye allmaktadr. 4. Dil cn albanun olmad gamzen skin Dah anun kasd meger dnile mna ola (Ey sevgili) senin gamzen gnl ve cn alnca sakinlemedi. nk onun kastettii din ile imndr. Sevgilinin yan bak (gamzesi) cn alc olarak tasavvur edilmitir. Gz, ka ve yan bak hep birlikte anlr. Ka yaya; gamze kirpiklerle birlikte oka; gz ise ok atan kiiye tebih edilir. Sevgilinin gamzesi n gnln yaralayp cnn alr. Ancak bununla da yetinmez onun maksad n din ve imann da almaktr. irin burada cn verme esnasnda insanolunun cnndan geip dinini ve imann almak isteyen eytan hatrlatt da dnlebilir. 5. Slik-i nsik eger gre yzni bir dem Hasretinden tutagunun yiri meyhne ola Allahn yolunda aba sarfeden mrd bir an bile olsa senin yzn grse hasretinden dolay urayaca yer meyhane olur. Allah yolunda ibadet eden kii bir kez bile olsun sevgilinin yzn grse ona k olur. Slik-i nsik szyle ir dine kr krne balananlar kasteder. Yz, Allahn ceml ve cell sfatlarnn tecellighdr. Gerek olarak iman eden kiiler yz zerindeki bu tecellileri farkedecekler ve gerek birer k olacaklardr. Gerek ak

87

anladklar iin bunun devmn isteyecekler ve bu sebepten dolay arap imeye devm edeceklerdir. Bu arap ilahi akn arabdr ve yeri de meyhanedir yani derghtr. 6. Anbern hline yrun gnl aldanma sahn B-gmn dm olur orada kim dne ola Ey gnl sevgilinin anber kokulu benine aldanma sakn, phesiz danenin (yemin) olduu yerde tuzak vardr. Gnl sevgilinin benine aldanr. Sevgilinin beni siyahl, ekli ve kokusu itibaryla anber kokulu olarak zikredilir. Anber ada balndan elde edilen kl renginde bir kokudur. Sevgilini yznnde kendisine has bir kokusu vardr. Ayrca eskiden anberden ho kokulu suni benler yapld da bilinmektedir. 64 Beyitte ir gnl bir kua, salar bir tuzaa; beni de tuzak iindeki tanelere benzeterek istiare sanat yapyor. Sevgilinin benine aldanan n gnl onu gzelliine tutulur bir daha da ondan kurtulamaz. Dert ve keder iinde kalr. 7. Ahmed yana gerek k eri pervne sfat Dah nireye ire k ii y ne ola Ahmedi ak erinin pervne gibi yanmas gerekir. i ak olan baka nereye ulasn. ir kendi kendine seslenerek ak yolunun erleri pervne gibi yanmaldr demektedir. k sevgiliden gelen her trl ez ve cefya sabredip iinin sknt ve yangnlarna tahamml gstermektedir. Aka gnl vermi bu kiiler baka bir ile uramamaldrlar. Onlarn akibetleri yanmaktr. ir burada ak erini mumun etrafnda yanan pervnelere benzetir. Nasl ki pervneler atein etrafndan uarken kendilerini atete yakarlar, k da o misal ak ateinde kendini yakar. Ak yolu, hem vazgeilmez hem de tehlikeli bir yoldur.

64

Gnyz, a.g.e., s.396

88

Gazel 18 F i l tn / F i l tn / F i ln 1. kam diyende gerek k odndan derd ola Kii kim gnlinde derdi yohdur ol nmerd ola k olan kiinin gnlnde ak atenin derdi olmaldr. Kimin ki gnlnde ak dedi yoktur, o kii nmerttir. k olan kiinin gnl daima ak atei ile yanar ve ona ac verir. Bu n en byk derdidir. k olup gnln ak ateinin yakmaktan korkan kii nmerttir. Zira kn her trl derdi bely gslemesi gerekir. Derdi olmayan kii dertten korktuu iin korkaktr, nmerttir. k olmak cesur insanlarn vasfdr. 2. Yrdan dermn dilersen derdi i it cnuna Kim tabb ana ider dermn ki anda derd ola Yardan derman dilersen derdi cnna i edinmelisin. (Zira) tabib derdi olana derman olur. ire gre ak hastal kta bir dert halini almaldr. k bu derdi kendisine i edinmeli btn zaman ondan baka hibir eye tevessl etmeden geirmelidir. Bu ekilde gnlerini zdrap ekerek geiren n tek tesellisi sevgilidir. Sevgili bu byk derde are bulabileccek tek tabiptir.dert, yani hastalk olmayan yerde tabibe de ihtiya olmaz. Dolaysyla ir her ann bu dertle geirildii takdirde sevgilinin a meyedip derman sunacan ifade etmektedir. Sevgili tabibe tebih edilirken dert ve derman kelimeleri bir arada kullanlarak tezt sanatna yer verilmitir. 3. Nra pervne sfat dilgerm iden her gice Subh irince em bigi yanmazsa serd ola Pervne gibi her gece a (nura) k olmayan sabah olunca mum gibi yanmazsa souk (irkin) olur.

89

Pervnenin k etrafnda dnerek cismini atee att gibi k da sevgili iin sabahlara kadar yan arak mum gibi erimelidir. ir beyitte varln pervne gibi ak ateinde yaklmas gerktiini ifade ederek, n mum gibi yanmad takdirde ksz bir mum gibi deersiz ve souk olacan sylemektedir. Gnl sndrmak deyimi beyitte hem kendini yakmak hem de aka gnln altrmak mnlarna gelecek ekilde tevriyeli olarak kullanlmtr. ayn zamanda rsl- mesel ssanat da yaplmtr. 4. Ikda ehl-i ftvvet ol durur kim n Hall te-i Nemrd ana glzr u bag u verd ola k olan kii mert, yiit olmaldr, (zira) Hz. brahim (mert olduu iin) Nemrudun atei ona gl bahesi, iindekilerde ba ve gl olmutur. air bu beyitte a brahim Peygambere, ak ateini ise Nemrdun ateine tebih etmektedir. brahim Peygamber(Haliilullah) nebilerin byklerindendir. Ahvl evsf Kurnda mezkrdur.65 Hz. brahim ilahln kabul etmedii iin Nemrut tarafndan atee atlmtr. Bu ate gl bahesine dnerek brahim peygamberi yakmamtr. ir bu olaya telmihte bulunarak brahim peygamberin Allaha kulluunda ve aknda sebet gstererek haline raz olmasn mertlik olarak ifade etmektedir. Ak ehli olanlar da tpk brahim peygamber gibi cmert olmal ve varlklarn aklar uruna feda etmelidirler ki ancak bu ekilde arzularna vasl olabilsinler. 5. Ik derdi zerre zerre topragumda bulna Czv czv bu vcdum ger riyp gerd ola Ak derdi zerre zerre topramda bulunduu iin bu vcudum para para ryp toprak olur. k her zerresine kadar sevgiliye ktr. klk onun topranda vardr. Zaten kainatn yaratlmasnn temelinde ak vardr.

65

Onay, a.g.e., s.279

90

k sadece

gnl ile sevgiliyi sevmez. Onu btn uzuvlaryla sever. Bu

davran sevgili olan akndan kaynaklanr. Her ey aslna rc eder. dstrunca k da vakti zaman geldiinde akna rc eder. Ak onun topranda var olduu iin an vcdu da para para ryerek toprak olur. nsan vcdu vefat ettikten sonra kabirde bir btn olarak rmez, paralar halinde ryerek toprak olur. ir bu olay n sevgiliye olan akna balayarak hsn-i talil sanat yaparken, ayn zamanda bu hadiseye de telmihte bulunur. Beyitten n ok ac ektiini de anlarz. Sevgili a yle ok ez cef etmektedir ki acdan dolay ir iinin para para olduunu ifade eder. Zerre zerre- czv czv; topram ve gerd kalimeleri arasnda mrettep leff ner sanat vardr. 6. Ben onun vasln dilerem ol benm ayrulgum Ik olan yirde aceb midr ki aks tard ola Ben ona kavumay dilerken o benim ayrlm diler. Ak olan yerde yer deitirmek tuhaf mdr.(ayrlk ve kavume yer deitirse tuhaf mdr.) k daima sevgiliye kavumay diler.onun tek arzusu ve emeli budur. Oysa ki sevgili buna hibir zaman frsat vermeyip ayrla mahkum eder. Bu ayrla dayanamayan k artk bu ikisinin ayrlk ve kavumann yer deitirmesini ister. Yani sevgilinin vuslata izin vermesini diler. Ayrlk ve kavuma yer deitirse tuhaf m olur diyen ir akn olduu yerde tuhaf olan her eyin olmasnn mmkn olduunu ifade eder. Beyitte ir tuhaf m? diye soru sorarak istifham sanat yaparkan ayn zamanda cevabn bildii bir soruyu da sorarak techl-i arif sanat da yapyor. Ayrlk ve vasl arasnda da tezt sanat vardr. 7. Yr didn Ahmed agyrdan bagla gzn Gayre klmayan nazar kun yolnda ferd ola Ahmedi yr diyen kii gzn bakalarndan evirmelidir. Bakalarna nazar klmayan kii ak yolunda tek olur.

91

Yr deyip kendine bir sevgili bulan kii artk bakalarna bakmamaldr diyen ir burada tevriye sanat yapmaktadr.Birinci olarak n gz sevgiliden bakasn grmemeli, baka gzellere bakmamaldr. k olan kii akna sadakat gstermelidir. Dier klar gibi birden ok gzel sevmemelidir. Bu davranyla klar arasnda, ak yolunda tek rnek olmaldr. kinci olarak ise k olan kii bakalarn dikkate almamaldr. k olunca ayplayp, knayan, gereksiz szler syleyen ok olacaktr. k bunlar dikkate almamal ve aknda sebt gstererek ak uruna her eyi gze almaldr. Ak yolunda tek bana azimle ilerlemelidir. nk kln gerei tek olmaktr. Ancak bu sayede gerek k olunabilir.

92

Gazel 19 F i l tn / F i l tn / F i l tn / F i ln 1. kbet fikrinde yanar her ki ol kl ola Pes yig ol kim mey ip bu gussadan gfil ola Kim ki tasavvurunda yanarsa, o akll olur, yle ise o mey iip bu kaygdan kurtulmaldr. Tasavvur dnce anlamndadr. Dnce ii akl ile olur. Akl sahibi insan dnd mddete sknt ierisinde olur. ir bunu yanar sz ile ifade ediyor. Bu skntdan kurtulmayann yolu ise mey imekten geer. ki ien kiinin akl bandan gider, dnme yetenei azalr, sarho olur. Doru dnemedii iin de kaygdan kurtulur. 2. Akl fetdr kiiye bdedr defi anun Her ki fet defini terk eyleye chil ola Akl kii iin bir afettir, iki ile batan savlr. Akln terk etmeyen kii cahil olur. Bir nceki beytin devm mahiyetinde olan bu beyitte de akl bir afet olarak nitelendiriliyor. Dnen kii dara der, derde dr olur. Akldan kurtulmann yolu ikiden geer. Aklndan kurtulmak istemeyen kii cahildir. Doru i yapmaz. ir burada akl afete tebih etmektedir. 3. Bada virme mri bde i elinden sen anun Kim cemline gnl hayrn u cn myil ola mrn yele verme(boa geirme) gzelliine cnn meylettii, gnln hayrn olduu sevgilinin elinden bade i mrn boa geirmek istemeyen kii sevgiliye kii sevgiliye meyledip onun elinden bde imelidir.

93

Cn sevgiliye maildir. Her an ona kavumak arzusu ierisindedir. Gnl ise daima sevgilinin gzelliklerine hayrndr. Sevgili ile ilgilenmeyen, onun elinden iki(arap) imeyen kii mrn genliini bo yere tketmi olur. 4. Akl sevdya dp zlfi sevdnda anun Gzler efsnna fitne cdy Bbil ola Akl, (sevgilinin) salarnn karasndan dolay sevdya dnce gz bysnn fitnesi Babilin cads olur. Akl sevgilinin siyah renkli salarna tutulur kalr. Salar tutan birer tuzaktr. Sevad ile sevd kelimeleri ayn kkten gelen kelimeleri kullanarak itikak sanat yapmaktadr. Gz ise Babil yaknlarnda bir kuyuda ba aa aslm olan Harut ve Marut a benzetilerek Babil Cads olarak nitelendirilerek telmih sanat yaplyor. Sevgilinin gzleri yan baknn etkili olmas ve cezp etmesi, bylemesiyle cadya tebih edilir. n gnln kartrd iin de fitneci olarak tasavvur edilir. 5. Sarf it mal mey-i srfa saf isderisen Rzkun zerk itsen andan sana ne hsl ola Eer sf istiyorsan maln sadece meye sarf et. Rzk iin ondan biraz isen sana ne olur. Eer k biraz rahat edip sf bulmak istiyorsa arap imelidir.arap itii taktirde sarho olacak dnce ve kederinden kurtulacaktr.Meyden birazck ise hibir zarar olmayacaktr diyen ir bunu Ondan zerk itsen sana ne hasl ola szleriyle ifade ediyor. 6. Kl nazar hid yzine dinle fzllar szin Ger dilersen nefsni kim fazlla kmil ola Eer nefsinin erdemle olgunlamasn dilersen erdemli insanlarn szn dinleyip gzellere nazarkl.

94

k eer nefsinin iyilikle olgunlua erimesini diliyorsa erdemli,faziletli insanlarn szlerini dinleyerek gzellere bakmaldr. ahid kelimesi burada gzel anlamnda kullanlmtr. Zira gzel eylere bakmak insan gzel dnmeye; gzel dnmek de hayattan zevk almaya sevk eder. 7. Blbl ile glnv v berk dzmi Ahmed Nice ide tevbe bu demde kii kim kl ola Ahmed blbl ile gl sesli ve yaprak dzm akll olan nice kiiler bu zamanda tevbe etmelidir. ir iirini vdg bu beyitte szlerini blblle birlikte nazmetmitir. irin iiri bu yzden gl gibi duru ve gzeldir. Akl sahibi olan kiiler seher vaktinin kymetini iyi bilmeli ve tevbelerin kabul edildii bu zaman diliminde bol bol tevbe etmelidir. Beyitte air iirini yazd yapraklar, iirinin duruluu ve gzellii ynyle gl yapraklarna tebih eder.

95

Gazel 20 F i l tn /F i l tn /F i ln (F ln) 1. k- pk slik-i reh ola Derd zevkinden ol ki geh ola Ak yoluna giren saf ak, derdin zevkinden haberdar olmaldr. Ak bir yola benzeten ir , bu yola giren nda saf olmas gerektiini belirtir. Ak yoluna giren n gnl her eyden arnm temiz olmaldr. Gerek n gnlnde sadece Allah (cc) olmaldr. Ak yoluna giren k bir takm ez ve ceflara(sevgiliyi grmeme, ona kavuamama, ayrlk) sabredip sebat etmeli hatta bunlarn zevkine varabilmelidir. Tarikat yoluna salik bir sreten geer. Bu srece giren slikin sonunda kazanaca eylerin farkna varmas gerekir. 2. Ol ki yzini hk-i rh ide Dav-yi k ana mvecceh ola Kim ki yzn topraa evirse, ak davas ona mnasip olur. Yzn topraa eviren kiilere ak davas mnasip olur. Kii daima topraktan geldiinin ve yine topraa dneceinin idraki iinde olmaldr. Her ey aslna rc edecektir. Dolaysyla insan oluda aslna rcu edecektir. Yzn topraa evirmek ifadesi tevriyelidir. Birincisi yukarda verdiimiz manadr. kincisi ise gerek boyun bkp ban eip topraa bakmaktr. Burada kii Allahn nnde eilip boyun bker, tevaz iinde affn diler. Bu hal zere olan kiilere ak davas mnasiptir. nk geekten dileyip arzu etmekte ve bunun iin aba sarfetmektedir. 3. Ol bula kdan saf ki ii h- eb nle-i sehergeh ola i (gc) geceleri ah edip, seher vaktine kadar inleyen kii aktan safa bulur.

96

Geceleri h edip sabah vaktine kadar inleyip gz ya dken kii aktan rahatlk bulur, gerek aka ular. Tasavvufi bir gazel olan gazelin bu beyitinde kiinin rahatla ulaabilmesi iin neler yapmas gerektiine deinilir. Hadis-i Kuts de belirtildii zere herkesin uykuya vard anda, gecenin te ikisinde kalkp sabah vaktine kadar nadim olup Allaha ibadette olan kul ne gzel kuldur. Allah(cc) meleklerine Yok mu isteyen? Vereyim. Yok mu tevbe eden? Tevbesini kabul edeyim. buyurur. te o an ayakta olup haline h eden, gz ya dken kii sf bulur. 4. Ehl-i tehvd ol ki gnli anun Msiva Allahdan mnezzeh ola Tevhid ehlinin gnl dnyadan Allahtan ayr her eyden uzak olur. Tevhid ehli, Allahn varlna ve birliine inanan, vahdete ulam kiilerdir. Bu kiilerin gnl Allahtan gayr her eyden uzaktr. Gerek k kalbinde Allahtan baka hibir ey barndrmaz. Gnlnden dnyann pasn siler, onunla ilgili hibir eye nem vermez. 5. Fetret-i rh- k varlhdur Her ki an terk ide mreffeh ola Ak yolunun fetret-i varlktr ,kim onu terk ederse rahat kavuur. Varlk ak yolunun engelidir. Ak yolunda ilerlemeye engel olur. Bu nedenle varl Hakkn varlnda yok etmelidir. Hadis-i erifte bildirildii zere lmeden nce lnmelidir. Gerek ak, ak yolunda kendisinden, nefsinden feragat edebildii lde rahatla kavuur. Nasl ki bir yolcu, zerinde ykleri olmadan daha rahat yoluna devm ederse k da varlndan vazgeerek Allaha daha abuk ular.

97

6. n fenda olur bek-i ebed Bes fendan kaan kii ebleh ola Sonsuzluun devm yoklukta olur, yokluktan kaan kii aklsz olur. Ebediyete ulaan kii bunun devmn da arzu eder. Sonsuzlua ulamak da onu devm ettirmek de fen ile mmkn olur. Varln Hakkn yolunda yok eden kii ebedi saadete kavuur. Varlktan vazgeemeyip, nefsinden arnamayan kii ahmaklk, aklszlk etmi olur. 7. Ahmed hk-i rh itmeyene Cnn k laf b-reh ola Ahmed, cnn yolun topra haline getirmeyene, cnn ayaklar altna almayana ak sz bo gelir. Ahmednin kendine seslendii bu beyitte, yine Allah yoluna cndan vazgemek gerektii vurgulanyor. Gerek k cnn Allah yolunda ayaklar altna almal yani ona deer vermemelidir. Gerektii zaman gerektii yerde cnn Allah yoluna feda edebilmelidir. Toprak olmak deyimiyle lm kastedilir. Ayrca hakir ve zelil olmak mns da anlalabilir. Cna deer verip, onu ayaklar altna almayp balar zerinde tayan kiiler doru yolu kaybetmilerdir.

98

Gazel 21 F i l tn / F i l tn / F i ln 1. Kad ceret aynl-emani lir-rev Eyyhel-atan min harril-hev Ey havann scaklndan susam olanlar, arzu pnarn sulamak iin akttk. Ey scaktan bunalm olan arzu pnarn sizler iin aktlmtr. Beyitte hev kelimesi hem hava hem de arzu, istek anlamlaryla tevriyeli olarak kullanlmtr. Arzu ve emellerin skntlaryla bunalanlar yine arzu pnarnn suyuyla kandklarn zannederler. Su zellikle scak havalarda, insann hararetini daha da arttrr ve fazla susatr. Bununla alka kuran ir, arzu ve isteklerin asla bitmeyeceini, bitti denildii anda bir yenisinin ekleneceini im eder. 2. Hem- nergis ez i rencri nn Nezd-i t hazr tabb hem dev Nergis iei gibi neden byle inciniyorsun. Doktor da ila da senin yanndadr. Nergis iei gibi incinmek yersizdir.Doktor da ila da n yanndadr. Nergis ieinin asl Narkisoss Efsanesinden gelir. Efsaneye gre Narkisoss bir suyun banda kendi yzn grr. Bu gzellii karsnda kendi yzne k olur.Aknn zdrabyla incinir.Uzun bir sre bu grntye bakar kalr.Onun olduu yerde de nergis iei biter. Aslnda Narkisossun k olduu kendisidir.Derdi de kendindedir. lc,doktoru kendindedir.Gereksiz yere kendini incitmitir. Yaratlanlar iin de hl byledir. Gereksiz skntlarla kendilerini incitirler. Skntlarnn ilc doktoru onlara ahdamarlarndan daha yakndr da onlar bunun farknda deildirler.

99

3. U sekhm Rabbhm dutm kadeh Gonca bigi tenelik olmaz rev Onlarn rabbi onlara kadeh tutarak onlara su ihssan etmitir. Gonca gibi sussam grnmek uygun deildir. k olan kiilere Allah(cc.)ilahi ak arabndan iirerek susuzluklarn gidermitir. Gonca gibi susam bir vaziyette olmak kabul grmeyen bir davrantr. Doal olarak goncnn cnlln koruyup ayn zamanda da alabilmesi iin suya ihtiyac vardr. Ayrca gonca ekli itibatyla kadehe benzer. Yukar doru dnk olan gonca su doldurulmas istenen bir kadeh gibi dnlmtr. ir bu durmu goncnn susaml olarak tasavvur eder. Burada ihsan edilen sudan kevser suyu da kastedilmi olabilir. nanarak tam bir teslimiyet ierisinde kulluunu if eden kiilere cennettte kevser suyundan ihsan edileceine telmihte bulunulmutur. Beyitte gonca susayan bir insan gibi dnlerek tehis sanat yaplmtr. 4. H zerre nist bi-u der vcd Min serel-arz ila evcis sem Yerin altndan gn en st noktasna kadar vcutta onsuz hibir zerre yoktur. Yerin yerin yedi kat altndan, gkyznn en yksek noktasna yaratlmlarn hepsinde Ondan (Allah c.c) bir iz ,bir eser vardr. Allahn her bir sfat onlarn suretinde tecelli etmitir. Yaratlm her vcutta onsuz hi bir zerre yoktur. O her eyin Rabbidir. 5. Kamu ol her nesnede an gresin Varsa gznde basiretden cil Gznde basiret cilas varsa, her nesne de Onu grrsn. Basiret ehli olanlar gnl gz olanlar yaratlm her nesnede onu grrler. Beyitte Onu grmekten kasr bire bir yz yze grmek deildir. Yaratlm olan her varlk da Onun tecellilerini grp daima Onu hatrlayp varln ikrar etmektir.

100

Cenab- Allah kimi varlkta ceml sfatyla kimi varlkta cell sfatyla dolaysyla her bir varlkta ayr ayr tecelli eder. nemli olan da geici eylere aldanmayp onu bilebilmektir. 6. Vahdeti hest ayn- kesrete Misl nrin kad-telel-emni ker Krelerden parldayan nur gibi onun vahdeti de kesreti gibidir. Krelerden yaylan parldayan n kayna ayndr ve hepsi bir yerden yaylr. ire gre Allahn vahdetti byledir. Kesretin iinde vahdet vardr. Mutlak ve tek olan Cenab- Allahtr. Kainat ve eya havadis olup, onun sfatlarnn tecelli ve tezhrnden ibarettir. Onu aksettiren bir ayna gibidir. Tecellinin sreklilii ile biz eyay mevcut gibi grrz. Bir an tecelli etmemeyi murad etse her ey yok olur. Tasavvuf ehli bu kesret (okluk) iinde vahdeti grp ona ulamak ister. 7. Zhir btn hem evvel hr ol Nesne var m dah hi andan cd Gizli de ak da evvel de ahir de ondan ayr bir nesne yoktur. Gzken ve gzkmeyen gemite yaratlm veya gelecekte yaratlacak olan hibir ey ondan ayr deildir. Gn ve zaman geldiinde her ey aslna dnecektir. Bir nceki beyitte izah edildii zere kainat ve eya Onun tecelli ve tezhrdr. Yani Ondan gelmektedir. Bir aynann yansmas gibidir. 8. Gunih ber nkteh-y Ahmed n term halli veliyyeh mrid Mrit veliye dost olmak istiyorsan Ahmednin ince szlerine kulak ver. Eer gerekten bir mrid-i veliye ulap onunla dost olmak istersen Ahmednin szlerine kulak verilmelidir. ir burada hem kendisinin bir veli olarak doru yolu gsterebileceini, hem de iirinde anlattklarnn insan doru yola gtrp bir mride ulatrabileceini ifade ederken ayn zamanda da iirini ver.

101

Gazel 22 Mef l F i l t Me f l F i ln 1. Ger yr cevr iderise yara sehl ola Hergeh ki yr elinden ola yre sehl ola Eer yr sitem ederse yara kolay alr..her zaman sevgiliden olursa bu yaray ekmesi de kolay olur. Tekrir sanatnn gzel bir rneinin sergilendii gazelin bu ilk beyitinde ir n sevgilini elinden ektii skntlar dile getirir. Sevgili her trl cevr ve mihnette bulunurken n gnl bunlardan incinir, gnl yaralanr. Bakalarnn yaptklarna aldrmayan k sevgilinin en ufak bir davranndan krlr. Sevgili onu kolayca yaralar. k yine de ona tahamml eder. Onun hereyiyle gzel olduunu kabullenir. Gnl yaralayan kii sevgili olunca, k iin onun verdii aclara katlanmas da kolay gelir. nk bu tarz bir davran bile sevgilinin n varlnn farknda olduunu gsterir. 2. n yare ki an yr ura yara dev olur Gamzen geerse cna yrek yara sehl ola Yrin at yara a dev gibi gelir. Sevgilinin gamzesi n cnna kastederse yrekte yara kolay alr. Sevgilinin yan bak n cnna kasteder. Gamze, ka kirpik bir btn halinde n cnn almak ister. Gamze bir ok gibi n gnlne isabet eder. Kalar bu okun atld yay, kirpikler ise okun ucunda temrendir. Cn ve ak n yreinde bulunur. Sevgilini ak n yreini kolayca yaralar. k olan kii hemen incinir ve gnl yarlanr. Ancak sevgiliden gelen her eye raz olan n gnlnde alan bu yaralar ak derdine bir dev gibidir. Beyitte yara ayn zamanda devya benzetilmitir. Yara kelimesi tekrar edilerek Tekrir sanat yaplmtr.

102

3. Her geh ki yre yri ola desti gir an Dmen dilerse kim dre yara sehl ola Dman her zaman sevgilinin elinden tutan bir dost olup drmeyi yaralamay dilese kolay olur. k sevgilinin yannda kimselerin olmamasn diler. n en byk dman rakiptir. Eer rakip her zaman sevgilinin yannda onun her iinde elinden tutan bir dost gibi olursa k buna dayanamaz. Rakip zaten incitmek iin frsat kollar.

Sevgilinin yannda olmas da onun iin en byk frsattr. Beyitin anlam tevriyeli kelimelerle zenginletirilmitir. Yre kelimesi hem yar, dost; hem de bilezik anlamlarna gelmektedir. Birinci olarak rakibin sevgiliye dost olmas anlam karkan ikinci olarak rakip daima sevgilinin yanndadr, bir bilezik gibi elinden tutumaktadr anlam kar. Elinden tutmak derken de her iine komak yardmc olmak anlamnjn yan sra gerekten elinden tutmak, el ele tutumak anlam da karlabilir. Her halkrda rakip sevgiliye ktan daha yakndr. k bu durumdan kolayca incinir ve gnl yaralanr. Beyitte yre, yari kelimeleri arasnda tenasp vardr. Yari ve dman kelimeleri arasnda ise tezt vardr. Yre, yri, kelimeleri ayn kkten gelen kelimeler olduu iin itikak sanat yaplrken, ayn zamanda da cinas sanatnn gzel bir rnei sergilenir. 4. Sen rh- rhsn sana gnlini virene Virrse cn lebndeki ol yara sehl ola Senin yzn k iin cndr, sana gnln verene dudaklarn cn verirse bu yaray ekmesi kolay olur. Sevgilinin yz n cnna cn katar. Bu nedenle sevgiliye gnln kaptran kiiye sevgili dudaklaryla hayat verirse n gnlndeki yara kolayca iyileir. Sevgilinin yz k iin ok nemlidir. n onu grd zamna gnl enlenir ve cnlanr. Yz bu nedenle n gnlne hayat vermektedir. Buna karlk olarak da k gnln sevgiliye fed eder.

103

Gnl (kalp) insann en nemli uzuvlarndandr. Kalbin iinde cn muhafaza edilmektedir. Sevgili a cn bahedince onun uruna cn vermek kolay olur. Beyitte ir sevgilinin dudaklarndan cn istemektedir. Dudaklarn hayat verme zellii belirtilerek Hz. sya telmihte bulunulmutur. Hz. snn mucizelerinden birisi de dua ederek hastalar iyiletirmesi ve nefesiyle lleleri diriltmesidir. Dudaklar da n hasta gnln diriltir ve a cn baheder. 5. Zlfn ne gam klursa pern bu gnlmi Ger goncay sab nefesi yara sehl ola Sevgilinin salar gnlm perian eylese ne gam! Sabah rzgrnn nefesinin goncay yarmas ( yapraklarn atrmas) kolay olur. Sevgilinin salar n gnln kederlere salar ve perian bir hale getirir. Edebiyatmzda sa dankl ve perianl ile beyitklerde geer. Sa tpk kendi gibi n gnln de darmadank bir hale getirir. gama salar, bu davran hi de zor bir davran deildir.ir bu hali sabah rzgrnn goncay datmasna benzetir. Bilindii zere sabah rzgrnn iekleri atrma zellii vardr. Gonca sabah rzgrnn nefesini hissedincce birbirine gemi yapraklar aralanr. Sabah rzgr yaprakalr yararak onalrn arasna girer. Beyitte yara kelimesi ile yarmak, ayrmak anlamlar kastedilerek cinas yaplamaktadr. ir gonca ile gnl arasnda ilgi kurmaktadr. Goncnn da gnlnde rengi krmzdr. Her ikisi de yumruk halinde iine kapank bir ekildedir.n gnl sevgilinin saalr tarafndan datlrken; goncnn yapraklar da sabah rzgr tarafndan datlmaktadr. Beyitte zlf, sab nefesi; gnl, gonca arasnda mevve leff ner sanat vardr. 6. Fettn gzn ki uyhuda bir remz iderise Kim fitnesin kymetn uyara sehl ola Sevgilinin fitne karan gzleri uykuda bir eyler anlatr. Senin gzn gibi bir fitnenin kymet karmas kolay olur.

104

k her an sevgiliyi grmek ister. Onu grmek iin frsat kollar. Bu nedenle k gndz hayalinde gece dnde her daim sevgiliyi grmektedir. Sevgilinin gzleri daima fitne karan ve ortal kartran bir insana tebih edilir. Fitne; karklk anlamndadr. Sevgilinin gzlerinin de n gnln kartrmas kolaydr kymet de ortaln karmas demektir. ir n gnlnnn karmasn kymete tebih eder.. 7. Yr oldur Ahmed ki ala-klli-hl ana Cn u cihan itse fidi yara sehl ola Ey Ahmed, yr yle bir yr olmaldr ki, her halkrda k yar iin cnn ve btn cihan kolayca feda edebilmelidir. Sevgili n katnda daime deerli ve ycedir. k olan kii yle bir gzele k olmaldr ki onun uruna btn dnyay ve cn feda etmek kolay olamldr. Feda edilen eyler n gzne deerli grnmemelidir. Cn insan iin en nemli unsurlardan biridir. Haayat srdrmek cn ile mmkndr. Nitekim cihanda iindeki her varlk ile deerlidir. Sevgiliyi yceltmek isteyen ir onun deerini yle yceltir ki yannda cn ve cihan deersiz kalr ve sevgilinin uruna kolayca feda edilir. Arapa olan ala- klli-hl sz ile iktibas sanat yaplmtr.

105

Gazel 23 Me f ln / Fe i l tn / Me f i ln / Fe i ln 1. Kii ki anda bu hsnile kadd kmet ola Kimesne k elinden nice selmet ola (Sevgili) ki gzelliiyle boylu poslu olmal, (k) kimse onun aknn elinden nasl kurtulsun? ir bu beyitte n sevgilinin hangi unsurlarna nem verdiini ele alyor. k iin sevgili gzel olmal, boyu uzun boylu poslu olmaldr. Byle olan bir gzelin akna tutulanlar onun akndan kurtulamazlar. Baka bir deyile sevgili gzel, uzun boylu olmal, akna tutulanlar bir daha kurtulamamaldrlar. Boy anlamnda olan kmet kelimesiyle kymet anlam da kastedilir. Kymet karklk demektir, sevgilinin boyu da n gnln kartrr. Gnl karan k bu karklktan nasl kurtulup selamete erieceini bilemez. Ak derdinin kurtuluunu bulamaz. 2. Gzn ne fitne durur kim bels told cihn Bu resme fitne meger fitne-i kymet ola Gzn yle bir fitnedir ki cihan onun bels ile dolmutur, bu surette ki bir fitne kymetin fitnesi olabilir. irler gz kendine balamas, n gnln elip duygularn kartrmas hasebiyle fitneye benzetirler. Ahmed de bu beyitte gz bels ok bir fitneye benzetiyor yle ki bu bel btn cihan batan baa kaplamtr. ir, byle bir fitne olsa olsa kymetin fitnesi olabilir demektedir. Kymet beyitlerde o gn kacak kargaadan dolay geer. Kymet almetlerinden birisi de fitnenin oalmasdr. Fitnenin oalmas cihann her yerine fitnenin hakim olmas demektir. Sevgilinin fitnesi de cihan toplad iin kymet fitnesine benzeterek air kymete telmihte bulunuyor.

106

Buradaki kymet n kymetidir. Gnl kargaaya den n sonunun yaklatn, Bu karklk ierisinden kamayacan dnr. Beyitte fitneden kastla sevgilinin beni de kastedilmi olabilir. Gz ve ben fitne karma zellikleriyle birlikte anlrlar. Fitne, kymet, bel kelimeleri arasnda tenasp sanat vardr. 3. Kii ki ola kaunun hilline meftn Aceb durur dah aklndaki istikmet ola Kann hilline tutkun olan kiinin aklndaki istikamet tuhaftr. Divan irleri genellikle sevgilinin kalarn hille benzetirler. Ahmed de bu beyitte sevgilinin kalarn ekli itibariyle hille tebih ediyor.. Sevgilinin kalarna tutkun olan kiinin aklnda doru bir dnce olmaz. k aktan dolay akln kaybeder. k olmu bir insann akln kaybetmeyip, doru dnp doru hareketlerde bulunmas tuhaftr normal deildir. Zira o gerek k deildir. Gerek n davranlar tuhaftr ne yapacan, nasl davranacan bilemez. Normal olan budur zaten. Ay her zaman hill halinde olmaz. Ayda bir defa hill olur. Ayrca gndz grnmeyip gece grnr. Sevgili de ok sk grlmez. Nadir zamanlarda ve tenha kimsenin kendisini gremeyecei yerlerde dolar. Dolaysyla ir sevgiliyi ve hill kalarn grebilmek iin akl almaz iler yapar. 4. Varsa eme-i kevser bu leb ola v dehn Olursa devha-i tbi bu kadd kmet ola Eer Kevser emesi varsa bu dudak ve az olmaldr. Tuba aac da olsa olsa bu boy bos olmaldr. Kevser rma cennette var olan bir rmaktr. Cenab- Allah kullarna cennete girdikleri vakit Kevser rmandan sunacak, melekleri vastasyla kullar bu nimete nail olacaktr.

107

Az ve dudak insan uzuvlar ierisinde bir btnlk arz eden uzuvlardr. Birbirlerinden ayr dnlemezler. Dudak azn grnen ksmdr. Azn sz sylemesi dudaklar vastas ile olur. Dudaklar gzellii ve sylenen sznn tatl olmasndan dolay kevsere tebih edilir. Sevgilinin azndan kan sz tatldr. ir beyitte sevgiliyi vme ve yceltme duygusuyla mbalaal davranyor ve Kevser rman sevgilinin dudak ve azna, tuba aacn da onun boyuna benzetiyor. Tuba aac da cennette bulunan bir aatr. Kkleri yukarda dallar aada bulunan tuba aacnn boyu olduka uzundur. Mminler bu aacn glgesinde serinleyeceklerdir. Ancak cennete girmeye hak kazanan kimseler bu nimetten faydalanacaklardr. Sevgilinin boyuda uzun ve dzgndr. Dileyen her kii diledii an ona eriemeyecek. Sevgiliye de herkes eriemeyecektir. irler bu mnasebetler dolaysyla bu ilgileri kurarlar. Ahmed beyitte sevgiliyi deerli , yce bir varlk olarak dnd ve sevgilinin bir cennet varl olduunu ifade etmek iin mbalaa yapmaktadr. Leb, dehn, kadd, kmet kelimeleri arasnda tenasp sanat vardr. 5. Seni sevene yzn kbledr kaun mihrb Namzun nirede kim ezn u kmet ola Namaz iin nerede ezn ve kamet okunsa, seni seven kiiye yzn kble, kan mihrap olur. ir bu beyitte de sevgiliyi yceltmeye devm ediyor. Namaz Mslmanlar iin nemli bir ibadettir.Bu nem, namaz dinin direidir szyle zetlenmitir. k olan kii de nerede bir ezn okunsa nerede namaza durup kmet getirse aklna sevgili gelir. Sevgilinin yz kble olunca kalar da mihrb olur. Mihrb bir caminin temel unsurlarndan biridir. badet edenlerin ynelecei yerdir. Ka kavisli ekliyle ve yzde gzellii gsteren temel unsurlardan olduu iin mihrba benzetilir. badet iin Mslmanlar kbleye ynelmek zorundadr.Yneldikleri bu makam ayrca onlara manen bir huzur da verir. nda yneldii kii sevgilidir.k sevgilinin yzn ve gzelliini grdke rahatlar ve huzura kavuur. Sevgiliyi; kazand deer ve ycelik ynyle ir

108

burada olduu gibi kble mihrba tebih edilir. Namaz, kble, mihrb, kmet,ezn kelimeleri arasnda tenasp sanat vardr. 6. Nola eger cigerm balu yaluysa gzm Nirede k var anda gerek almet ola Eer cierim bal gzm yalysa ne olur. Nerede bir k var ise onda (akn)izleri olmaldr. Yrein yaral oluu ve gzn yal kla ilgili nemli tasavvurlardandr. Bunlar kln izleri ve delilidir. Bunlarn olmad kii gerek k deildir. k olan kiinin gnl yaral gz yaldr. n yaras onulmaz bir yaradr. Yara n ektii elem ve zdrabn somut halidir. Gzyann kayna n gnl dkld yer ise gzdr. Gnl yaral olan k kanl gzya dker. Gzya gnldeki duygular aa kard iin ikisi birlikte anlr. Sevgilinin a ektirdii skntlar onun gnln yaralar. k sevgiliden ne kadar ez cef ekse de ondan vazgemez. Bu hallere katlanp bunlar kln izlerinden sayar. 7. Yoluna Ahmed idp durur fid dil cn Eger kabl iderisen zih kermet ola Ahmed yoluna gnln ve cnn feda edip durur, eer kabul edersen ne gzel bir keramet olur. ir beyitte gnln ve cnn sevgiliye feda eden onun iin bunlardan vazgeen bir ktr. Cn hayati bir unsur olmasna ramen sevgili bunlara rabet etmez. klara yukardan bakar, onlara vefa gstermez. ir de burada eer senin uruna feda edilen gnl ve cn kabul edersen ne gzel bir keramet olur demektedir. Keramet kelimesi hem yce deerli kiilerin gsterdikleri doad hal hem de ltuf ihsan ba anlamlarn tar. ir burada tevriye yaparak sevgiliyi yceltmekte hem de n cnn kabulyle ona ihsanda bulunmu olur demektedir.

109

Gazel 24 Me f ln / Fe i l tn / Me f i ln / Fe i ln 1. Kii ki sznile bir nefes mclis ola Nice ki ney nefesi revnk- meclis ola Nasl ki neyin nefesiyle gzel meclisler oluuyorsa, kii de szyle birlik olmaldr. Ney ili sesiyle meclislerin vazgeilmez musiki aletlerinden biridir. Neyin ayrld sazla kavuup bir olma arzusu ile kard sesler meclisleri gzelletir. ir burada bir mukayese yapmaktadr. nsann sznde durmas neyin meclisleri

gzelletirmesi gibi gzel bir davrantr. Beyitte sznde durmas istenen kii sevgilidir. Sevgili nce a vefa gsterir, sz verir; daha sonra ise sznde durmaz. Byle bir durumda kalan irin gnl ayrlk acs ierisinde olur. Oysa ki sevgili sznde dursa n gnl gzel meclisler gibi renklenir ve enlenir. 2. Ne cemde ki yzn emi ola tt yi cn Oda yahlmaga pervneve mhevvis ola Gnl ne zaman ki yznn mumu etrafnda toplanrsa, pervne gibi atete yanmaya hevesli olur. Gnl pervneye benzeten ir, sevgilini yzn de muma tebih eder. Gnl daima sevgiliyle birlikte olmak ister. Ne ondan ayr kalabilir, ne de onun skntlarndan kurtulabilir. ir burada gnl ve pervne arasnda ilgi kurmaktadr. Sevgilinin yznn parlakl n gnln aydnlatmas bakmndan muma benzetildii zaman, gnl de bu mumun etrafnda toparlanan pervnelere benzetilir. Pervne atein cezbesine kaplp kendini ona feda eder. n gnl de tpk bir pervne gibi sevgilini kndan dolay yanmaya heveslidir.

110

3. Ne nakdur bu kaun kim anu gren eydr Zi tk kim ana kudret eli mhendis ola Kan gren kii bu nasl bir naktr, ki kudret eli bu kemeri in eden mhendis olmutur der. Sevgilinin gzellik unsurlarndan biri de katr. ir bazen sevgilinin kalarn hillden stn tutarken, bazende mihrba benzzetir. Beyiitte ise ka kusursuz olarak yaplm muazzam bir kemere benzetilmektedir. Zira ka in eden kudret eli Allahtr. Sevgilinin kan grenler bu kusursuz ve mkemmel gzellie hayrn kalarak bu gzelliin sadece Allah tarafndan yaratldn dile getirirler. Beyitte ka kemere, Allah(cc.) onu ina eden bir mhendise tebih edilmitir. Tk, nak, mhendis kelimeleeri arasnda tenasp vardr. 4. Gzine ay-la gni getrmeye hergiz Kii ki ana yznn hayli mnis ola Yznn hayalinin kendisine dost (yakn) olduu kii, gne ve ay asla gznn nne getirmez. (asla onlara bakmaz.) Sevgilinin yz yle gzeldir ki k onu her zaman karsnda grmeyi diler. Onu grmek iin frsat kollar. Ne var ki sevgili a kendini her zaman gstrmez. Sevgiliyi gremeyen k onun hayali ile avunur. Bu avuntu yle bir hale gelir ki k secgilinin hayaliyle dost haline gelirek baka kimselere ihtiya duymaz. Sevgilinin yz parlakl,ekli ve beyazl itibaryla gnee ve aya tebih edilir. Gne ve ay gkyzn aydnlatt gibi sevgilinin yz de n karanlk gnln aydnlatr. n ay da, gnei de sevgilini yz olur. Bundan dolay gzleri gerek ay ve gnei gremez hale gelir. Beyitten ikinci olarak n sevgilinin hayalini gzlerinin nnden

uzaklatrmak istemedii iin gnee ve aya bakmak istemedii anlamn karabiliriz.

111

5. Ne ayb olursa cnum ayaguna nisr Elinde varn virr kii ki mflis ola Cnm ayaklarna sasam ayp mdr? Btn varn elinde ne varsa hepsini veren kii zaten iflas etmitir. k sevgili uruna her eyini feda eder. Bunlardan biri de insan iin hayatiyet arzeden cndr. k sevgili iin cnn bile feda etmeye hazrdr. Bu durumu ile elindeki btn varln kaybetmi iflas eden bir kii gibidir. flas eden kii iin artk hibir eyin nemi kalmaz. Cn beyitte sevgilini uruna feda edilen bir metya benzetilirken, k da iflas etmi insana tebih edilir. 6. Ne nshadur yanagun kim an mutlia iden Dekyknda nazar ilminn mderris ola Yanann nshasn okuyan kii nazar ilminin inceliklerinde mderris olur. Sevgilini yz bir kitap, yanaklar ise bu kitabn yapraklarna tebih edilmitir.. Bu kitabn yapraklarn ancak nazar ilminin inceliini bilen hocalar okuyabilirler demektedir. Bu beyit iki mnda ele alnabilir. Birincisi nazar ilmi; iltifat ilmi olarak anlalabilir. ir burada sevgilinin yz gzelliklerini vberek iltifatlarda

bulunmaktadr. Bunu ancak iltifat ilminin inceliklerine vakf olan mderrisler yani hocalar anlayabilirler. kinci mnda ise sevgilinin yznn gzellii sradan bir gzellik deildir. Bu gzellik Allahn ceml ve cell sfatlarnn tecellisinden ibarettir. Bu ynyle gerek mnda bakmay bilen yani nazar ilminin inceliklerine sahip olanlar ancak bunu grebilir ve bu kitab okuyabilirler. Bu kitab okuyanlar sradan insanlar deiildir. ir sevgilinin yzn nshaya tebih ederken onun yzne bakmay bilenleri de mderrise tebih eder. Nsha, mutlia, nazar ilmi, mderris, dekyk kelimeleri arasnda tenasp vardr.

112

7. Latfdur mey ney hse anun elinden kim Yzi gl ola v gzleri tze nergis ola Mey ve ney zellikle onun (sevgilini) elinden olursagzeldir hotur,ki, (n) yz gl, gzleri nergisolur. k her zaman ak derdiyle sarhotur. Gece gndz ac eker, ak derdiyle ney gibi inler. ir burada ak arabnn sevgili elinden sunulmasn bir ltuf olarak grmekte ve bunun gzel bir ey olduunu sylemektedir. Neyin ac dolu iniltilerinni sevgilinin elinden sunulmas kendisini neyle zdeletiren k iin aclarnnbir ifadesi olarak dnlmektedir. Bu da n zdraplarnn sevgili tarafndan bilinmesi anlamna geldii iin ho bir ey olarak grlmektedir. Sevgili elinden mey ien n yz gl gibi kzarr ve gzleri nergis gibi kslarak baygnlar. Burada sarho olmu bir insan tasviri izilmitir ki n mey ve ney ile birliket ak sarhou olduu ifade edilmek istenmitir. Beyitin birinci msrasndaki mey ve ney kelimeleri ikinci msradaki gl ve nergis kelimeleriyle ilikilidir. Bu ynyle itikak sanat yaplmtr. Mey renk ynyle gl ile ilgili olurken; sarholuk vermesi ynyle de nergis ile ilgilidir. Yine ney kelimesi blbln gl iin inlemesi gibi nda sevgili iin inledii mnsn artrmaktadr. n yz gle, gzleri ise nergise tebih edilmitir. 8. Bana diyen kii kim k u bdeyi terk it Kim ola ol kii kim sf-yi mvesvis ola Bana ak ve badeyi yerk et diyen kii, vesveseci bir sf gibi olur. k, klnn gerei olarak; ak ve badeden geemez. n bunlardan vazgemesini isteyen kii vesveseci bir sfye benzetilerek tebih sanat yaplr. Baz sfler gerek ak anlamadklar iin ak ve badenin iyi olmadn ve onun terk

113

edilmesi gerektiini syleyerek insann iini kuruntularla doldururlar. Bunlarn gerek mnsn ancak saf klar anlayabilirler. 9. Ne fris ola belgatda kAhmedye ire Tozna irmez anun ger Ebl- Fevris ola Belgatte hibir svari Ahmedya yetiemeyecei gibi Ebul Fevris dahi olsa onun tozuna bile eriemez. Belgat yani sz ilminde usta olan kimseler Ahmedye yetiemez. Bu kii her ne kadar ferasetli de olsa Ahmed gibi ,incelikleri gremez ve iire dkemez. Fris kelimesi meczi olarak svari anlamna da gelir. Svari kelimesiyle hz kasteden ir, dier belgat ilminde usta olanlarn Ahmedye yetiemeyeceklerini ifade etmek iin kullanmtr. ekilde iirini vmektedir. Bu kii svarilerin ba saylan Ebul Fevris dahi olsa

Ahmednin geride brakt tozlara bile yetiemez. Beyitte Ahmed mbalaal bir

114

Gazel 25 Mef l / F i l t / Me f l / F i ln 1. Gerek ki sini sevene senden vef ola Bmr olursa derdine vaslun if ola Seni seven kiinin senden vef grmesi ve hasta olduun zaman sana kavumak da derdinin ifas olmas gerek. ir bu beyitte sevgilinin vefaszlndan ak hastalnn devsnn sevgiliye kavumak olduundan bahsediyor. Sevgili nce kendine balar sz verir. Daha sonra ise ahdine vefa gstermez. a vefasz davranp ona keder ve sknt verir. Btn bunlara ramen k akndan vazgemeyip sevgiliden daima vefa bekler. k olan kiinin bunu hak ettiini dnr. k ektii zdrap ve elemlerden dolay daima hasta olarak tasavvur edilir. Tabibin sevgili olduu bu hastaln ifas da sevgiliye kavumaktr. n tek arzusu sevgiliye kavumaktr. k bu kavuma arzusu uruna btn skntlara katlanr. Sevgiliye kavuup ak derdinin bulaca gnn hayaliyle bekler durur. Vuslat ifaya tebih edilmitir. Bimr, derd, vasl, if kelimeleri arasnda tenasp sanat vard. 2. Devlet serydur iign devlet ana kim Devlet seryna yz uruban ged ola (Ey sevgili) senin eiin devlet saraydr, devlet sarayna yz srp (o kapnn) dilencisi olan ne ansldr. Edebiyatta sevgili daima yce bir makamda , k ise ona kul, esir ve dilenci olarak tasavvur edilir. Yukardaki beyitte de sevgilinin eii son derece nemli eriilmesi zor bir makam olan devlet saray olarak gemektedir. n tek arzusu sevgilinin eiine ulamaktadr. O eikten ieri girmek deil yz srmek bile k iin ok erefli ve yce haldir.

115

Sevgilinin eiinde dilenci olan kii ne byk bir ans sahibidir. n ulaamayaca o yerde el amak bile talih meselesidir. n geda olmak isteyii u ynleriyle ele alnabilir. Dilenci el ap yalvarr kendine lutufda bulunulmas iin daima dua eder. k da sevgili kendine yz verilsin ya da vermesin dualarn ondan eksik etmez. Eii devlet saray olunca sevgili de bu sarayn sultandr. Sultan her zaman herkese bata bulunmaz. Beyitte ise k sevgilinin eiine ulaamamtr. Sevgilinin kapsnda geda olan kii rakiptir. Rakip ktan daima bir adm ndedir. ktan daha ansldr. Sevgilinin eii devlet sarayna tebih edilirken,sevgilinin kapsna ulaabilen ak da gedya benzetilerek ak istire sanat yaplmtr. Ayrca devlet keimeleri arasnda da cinas sanat vardr. 3. Bgne old cndan u bh kendden Her kim dileye kunla in ola Akn ile yakn olmay bilen kii cndan ve soy sop dan ve kendisinden ilgiyi kesmi olmaldr. Sevgiliye k olan kiinin her eyden vazgemesi gerekir. Ona yakn olmak isteyen maddi eylerden uzaklamaldr. k sevgiliye kavumak arzusu ierisindedir. Bu arzunun bedeli olarak cnndan einden dostundan geleceinden kendinden gemesi gereklidir. Cn insan iin nem tayan unsurlardandr. Her ne kadar elle tutulup gzle grlmese de insann hayatta kalmasn salar. Cn insan terk edince dnya hayat sona erer. ir beyitte sevgiliye yakn olmak isteyen kii dnya hayatndan vazgemelidir demektedir. Tasavvufi adan beyite baktmzda sevgili Allahtr. Allaha yakn olmak isteyen kii lmeden nce lm olmal kendinden nefsinden feda edebilmelidir.

116

4. Vaslundan ol kii ire izz bekya kim Varln yolunda koyuban fen ola Varln senin yoluna koyup yok olan kii sana kavuunca gce bir deer ve ebedi hayata eriir. nceki beyitin devm mahiyetinde olan bu beyitte varln sevgilinin yoluna feda eden kiinin eriecei mkafatlardan bahsedilmektedir. Sevgili uruna varln terk eyleyen ncelikle yce bir deere ve lmsz bir hayata ulaacaktr. Sevgilinin makam yce deeri yksektir. Ona yaknlaan kiinin de deeri artar ve ebediyete kavuur. Ebediyete kavumak insan bedenini cnn terk etmesiyle mmkndr. Cn burada nakd konumundadr. Cnn veren yokluu gze alan asl hayata nail olur, mertebesi artar. Tasavvufi manada fena varl Allahn varlnda yok etmek anlamndadr. Bu hal zre olan kii de Allaha yaknlar ve deeri artar. 5. Cn bigi tatludur bana kun bels kim Her kim belya sabr ide ehl-i vel ola Senin aknn bels cn gibi tatldr, her kim belya sabr ederse yaknlk sahibi olur. Bel perian eden sebeplerin banda gelmesine ramen k iin nem arz eder. Cn tatldr tpk bunun gibi sevgiliden gelen her ey bel bile olsa a tatl gelir. Sabr sahibi olmak n vasflarndandr. n sevgiliye kar tek dayanadr. Sabreyledike selamete ulaacan dnen k, bu beyitte sabrnn neticesinde sevgiliyle yaknlar. Onunla hem hal olur. 6. Dvr ukdedr bu saun bulamaz hals Her kim bu ukdeye dben mbtel ola San zlmesi zor bir dmdr. Her kim bu dme dp tutulursa kurtulu bulamaz.

117

Ahmed beyitte, sevgilinin salarn; ekli, dolkl ve karmakark olmasndan dolay zlmesi zor bir dme tebih eder. Dm bir eyin skca balanmasndan olutuu iin sa ve dm arasnda ilgi kurulur. Sevgilinin salar ip gibi dnlnce dank salar da zor zlen dm olur. k da bu dmlerle sevgiliye balanr kalr. Bu balanla perian olma, hlsa erme ihtimalinin azl nedeniyle gnln ektii skntlar nemlidir.ir de bunu bu dme den

kurtulamaz szleriyle ifade eder. Aka den k da ak derdinden kurtulamaz. Halk arasnda zlmesi zor olan dmler iin kr dm ifadesi kullanlr. k da sevgilinin salarnn dmn bir trl zemez. Sevgilinin salarna kr bir dmle balanr ve bir daha ondan ayrlamaz, ayrlmay da istemez. 7. Getrmeye Ahmed gze khll-cevhiri Ger toz iignn ana tty ola Ahmed, gze cevhir srmesi getirmezse, eer eiinin tozu ona srme olur. k sevgiliyi yceltirken onun eiinin tozunu bile yceltir. Bir gzellik unsuru olmasnn yan sra gzdeki hastalklar tedavi etmek amacyla gze srlen srme olarak tasavvur edilir. Hz. Peygamber efendimizin mbarek ravzalarndaki topraa cevher denir.66 Bu cevherin baz hastalklara iyi geldii sylenir. irin burada btn cevherlerin srmesi bir araya gelse de senin ayann tozu kadar olamaz demektedir. Tutiy bu isimle maruf tan dlp gze ekilen tozu denilmektedir. Sevgilinin ayann tozu hastalklara if veren ve gzlere ekilen tutiy olarak dnlmtr. Beyitte if olan iki srme karlatrlmaktadr. Sevgilinin eiinin tozu stn tutularak sevgili yceltilmekte, deer kazanmaktadr.

66

Onay, a.g.e., s.157

118

Gazel 26 Mef l / F i l t / Me f l / F i ln 1. Gzn kanum ne hall eyledi sana Derdn devy ne harm eyledi bana Gzlerin kanm sana niin helal eyledi, derdin de devy ne iin haram eyledi bana. irin sevgilinin gzlerini kan dkc olarak nitelendirdii beyitte a dev haram edilir. Gz sevgilinin kiiliini aksettirir. k hakknda dndklerini gz vastasyla uygulamaya geirir. n cnna ve gnlne kast ettii iin gz bu ekilde tasavvur edilir. Gnl yaralanan n ii kan ile dolar. Gnlnde kaynayan bu pnar gzya olarak gzlerden szlr. Sevgili bu hali mubah grmekte, kendine k olan kiinin bunlar ekmesi gerektiine inanr. Sevgilini derdini eken kiiye dev haramdr. k olan kii aktan kurtulmay dev bulmay dnmemelidir. ir burada hell ve haram kavramlaryla tezt oluturmaktadr. 2. Ylduzlar gzed yanup emvr oda Zlfn sabhun giceler kalmam tana Yldzlar izlerken mum gibi atete yanarak, salarnn sabah iin pek ok geceler tan vaktine kalmm. k pek ok geceler sevgiliyi dnrken sabaha kadar uyank kalr. Sevgilinin leyli salarnda geceler yldzlar seyreder pervne gibi bir mumun nda eriyip gider. Divan edb. sevgilinin salar renginin koyuluu ve uzunluu nedeniyle geceye benzetilir. k sevgiliyi hayal etmekten gzne uyku giremez. Geceler mum ile aydnlatlr. k yanmas erimesi, rengi ve geceleri uyank olmas hasebiyle muma benzetilir. Ak derdinden dolay k da kendini yiyip bitirir bir mum gibi erir.

119

Sevgilinin vuslatna yaklaan n ac ve zdrab artar. Ak ateiyle yanp tutuan k kendini muma benzetir. Beyitte geceleyin grnen yldzlar seyreden air kendini atein etrafnda dnen pervnelere benzetrek ak istire sanat yapmaktadr. 3 Dirler bana ne oldki sabr itmez iniler Nle aceb mi ana ki ngeh de buna Bana ne oldu da sabr etmeyip inliyor derler, anszn bunalan kiinin inleyip feryad etmesi tuhaf mdr? n ah edip inlemesini grenler buna ne oldu ki yok yere inleyip derler. Anszn sknt basan kiinin ah edip inlemesi ok doaldr. a ait nemli vasflardan biri de ah edip feryt etmesidir. Gam ve keder iinde olan k bazen sabrnda karar gsteremez dayanamaz bir hale gelip ah eder. Bunun neticesinde de knanr. Nesi var ki bo yere inleyip duruyor diyerek ayplanr. Bunun zerine k kendini savunarak bunun normal olduunu ifade eder. Ak derdini ekmeyen n halinden anlamayp tan eder. 4. Nl Furt dinmegi mmkin durur vel Mmkin degl ki gzlermn kan ya dine Nil ve Frat nehirlerinin durmas mmkndr fakat gzlerimin kanl yal yalarnn dinmesi mmkn deildir. k zdrabnn derecesini anlatmak iin mbalaa yapyor. Nil ve Frat nehirlerine telmihte bulunarak onlarn suyunun okluu ile gzlerinin yan mukayese ediyor. Nil ve Frat nehirleri suyunun bolluu , getikleri topraklara feyz ve bereket vermesi sebebiyle iirlerde geer. Suyu bol olan bu nehirlerin akmamas mmkndr. Ancak n gzyalarnn dinmesi mmkn deildir. Gzya okluu gzden szlp akmas ynyle nehre benzetilir. Sevgilinin ayrlndan dolay alayan n yalar rmak gibi alar durur.

120

Sevgilinin bahar mevsimde seyr sefa ya kmas n zdraplarn daha da artrr. Bahar mevsiminde sularn bulanp rmaklarn suyunun artt bir mevsimdir. Izdrab artan k daha ok inleyip kan gzya dker. yle ki sular feyzli ve bereketli olan bu nehirin sular bile n gzyalarnn yannda az kalr. Nil ve Frat nehirleri getikleri yerlerde yce bir deer tarlar. Msrllar Nil nehrinin deiik kutsi ynleri olduuna inanrlar. Sevgiliyi yceltmek isteyen k onun iin dklen gzyalarnn bu nehirlerden de yce olduunu ifade eder. 5. Ikun ne sab derd durur kim tabbi anun s dah olursa bulmaz dev ana (Senin ) akn ne etin bir derttir ki; onun tabibi sa (a.s) dahi olsa ona dev bulamaz. Sevgilinin derdi yle etin bir derttir ki bu derdin tabibi sa peygamber bile olsa ona bir dev bulamaz. ir beyitte ak derdinin zorluundan ve glnden bahsediyor. Umumi gr olarak zor hastalklarn tedavisini her hekim tedavi edemez. Ak da ekilmesi g bir hastalk olarak dnldnden herkes tarafndan tedavi edilemez. air, beyitte s Peygambere telmihte bulunur. sa (a.s) beyitlerde nefesi ile hastalara if olmas, lleri diriltmesi ile geer. Sevgilinin dudaklar ifa olmas hasebiyle Hz. saya benzetilierek tebih sanat yaplmtr. sa (a.s) insanlarn kendisinden mucize istemeleriyle Allah tarafndan hastalar iyiletirip lleri diriltme mucizesi bahedilir. Sevgiliyi yceltmek isteyen k onun derdinin de devsnn da byk olduunu sa (a.s) bile ak derdini tedavi edemeyeceini belirtir. Dolaysyla sevgilinin makamn yceltir ve deerini artrrken mbalaa yapar. sa peygamber kendine kitap gnderilen drt byk peygamberlerden biri olmas nedeniyle nem arz eder. Bu zellii de gz nnde bulundurulursa n sevgilisini ne kadar ycelttii anlalr.

121

6. Dirsin ki bunca vakt nen anmadun beni Kii nicesi ola ki unutmadugn ana Bunca vakit niin beni anmadn dersin, kii unutmadn nasl ansn. Sevgili her ne kadar a yz vermese de n kendisinden yz evirmesini de istemez. Her dim kendini hatrlamasn ister. Kendisini anmayan a sitem eder. k da sevgiliye cevaben sen daima aklmdasn, aklmdan kmayan kiiyi nasl aklma getireyim demektedir. k her ne kadar ez cef ekse de sevgilinin urunda her eyini verir. Gece gndz aklnda hayalinde sevgili vardr. Sevgili bunun farknda olmad iin a sitem etmektedir. 7. Sabr eyle Ahmed ne cef itse sana yr Ola ki sabrila iin tlin ona Ey Ahmed, sevgili sana ne kadar cef etse de sabr eyle, sabr ile ona tlih ve e olasn. ir burada sevgilinin cefsndan n ise bu cefya karlk sabr gstermesinden bahsediyor. Sabreden a talih bir gn glecek ve zor ileri hallolup sevgiliye e olacaktr. Cevr cef sevgilinin zelliklerindendir, a sknt ve zahmet vermek onun anndandr. n grevi de bunlara katlanmak ve ikayeti olmamaktr. Sabreyleyen kii bir gn muhakkak muradna erecektir. Bunun neticesinde tlih yzne glecek sevgiliye yakn olacaktr. Sabr n sevgiliye kar tek dayanadr. Divan edbiyatnda k sevgiliden vefdan ok naz ister. n sabrszlk gsterdiini ifde eden beyitler daha azdr.

122

Gazel 27 Mef l / F i l t / Me f l / F i ln 1 Her ki ire yr iigine baht sad ola Yr grene her ne gn olursa d ola Kim ki yrin eiine eriirse baht uurlu olur, yari gren kiiye her gn bayram gibi olur. Sevgilinin eii k asndan son derece mhim ulalmas g ve yce bir yer olarak dnlr. n tek arzusu sevgilinin eiine ulamak o kapya yz srmektir. Beyitte de k bu arzusunu dile getirmekte onun eiine eriebilenin bahtnn uurlu olduundan bahsetmektedir. n baht talihi pek yaver gitmedii iin onun eiine ulaamaz. Ulaabilen kii iin her gn bayram olur. Bayram Mslmanlar iin nemli gnlerdendir ve senede ancak iki kez bayram kutlanr. Bayramlar mutluluun sevincin yaand gnlerdir. Yrin eiine ulaan kii de mutlu ve sevinli olur. Bu nedenle her gn bayram gibi en geer. 2. Yrun ayag topragn getren ele Bana tc eyleye ger B Sad ola Yrin ayann topran getiren eli, eer Ebu Sid bile olsa bu eli bana ta eyle. Sevgilinin ayann topran getiren kii ba tac edilmelidir. Ebu Said gibi kutlu bir kii bile onu bana ta etmelidir diyen ir sevgiliyi yceltmekte ve ona deer arz etmektedir. Dnyada ne denli byk saltanata sahip olursa olsun Ebu Said yine de sevgilinin ayann topran bana tac edecek kadar aciz ve deersizdir. Sevgili ondan daha ycedir.

123

Ebu Said (Bahadr Han) lhanl devletinin 9. hkmdardr. ir musikiinas ve hattat olan Ebu Said ilim adamlarn ve zamannda pek ok eser kaleme alnmtr. 67 Anadolu halknn da gnln kazanan ve adil bir hkmdar olarak bilenen Ebu Said bu kymetine nazaran sevgilin ayann tozunu getiren eli banda ta gibi tamaldr diyen ir sevgiliyi herkesten ve her eyden stn tutmaldr. 3. Yre mrd ol bulaym dirisen murd Her kim mrd olmaya yre merd ola Her kim murad bulaym derse yare mrit olsun, yare mrit olmayan kii isyankar olur. Sevgilinin mrit olarak dnld beyitte k mrit olur. Mrit dervi demektir. Dervi mridinin her emrine itaat. Mrit mride ak arabn sunar ak arabn ien kii k olur. Doru yolu bulup murada erer. Dervi gnlsz kiidir. Her ez ve cefya katlanr, ayn zamanda himmete muhta kiidir. k da gnlsz olmal, sevgiliye gnl koymayp ondan gelen her skntya katlanmaldr. k olan kii de sevgilinin lutfuna keremine muhtatr. Onun yolundan ayrlmad srece k muradna daha da yaklar. n murad sevgiliyle vuslat olmaktr. Sevgilinin yolundan gitmeyen, onun sknt ve ceflarna katlanmayan kii mridine boyun emeyen onun yolundan ayrlp isyan eden kiidir. Mrit kelimesi lm manalarna gelir. l ykaycsna itiraz edip asi olmad gibi k da sevgiliye asi olmamaldr 4. Sabr it belya ehl-i vel olaym disen Kim uanan bu yolda beldan peld ola Yaknlk ehlinden olmak istersen belya sabr et, bu yolda beldan ufalanan kii murdar olur.

67

Gnyz, a.g.e., s.230

124

Sevgiliye yakn olmak isteyen kii bellara sabr etmelidir. Bellara sabredemeyen kii safln kaybeder. n perianlnn balca sebeplerinden biri beldr. k her ne kadar bellara maruz kalsa sabr eder. Sabreden kii bunun mkfat olarak sevgiliye yaknlar. Ona yakn olanlar zmresine dahil olur. k burada bir sabr ta gibi bellara dayanr. Bellara dayanamayp skntlar altnda ezilip ufalanan kii murdar olur. k kendini saf ve pak olarak nitelendirir. Sabredemeyen k hem sevgiliden uzaklar hem de safln kaybeder. 5. Sen hidn gzi kanum ise sehl durur Devletl kul ki k yolnda ehd ola Senin gibi bir gzelin gz, kanm imesi kolay olur. Ak yolunda ehit olan kul ne devletli kuldur. Gzn n cnna ve gnlne kastettii iin kan iici olarak tasavvur edildii bu beyitte k da ak yolunda kan dkld iin ehit olarak nitelendirir. Sevgilinin kalar haner gibi ekliyle n yreini yaralayp kann dker. Dklen bu kan sevgilinin gzleri vastasyla iilir. Gnl yaralanan k ak yolunda her eyini feda eder. Gnlnden cnndan vazgeer. Ak uruna lm bile gze alr. a gre sevgili kutsal ve yce bir varlktr. Kutsal deerler uruna cnn feda eden kiiye ehit denir. ehitlik mertebesi manen yce bir makamdr. ehitlere sorgusuz sualsiz cennete girin buyrulacak ve onlarn her birini birer huri karlayacaktr. 6. Yzn mdi rh u saun bendi havf- dil Byle olur nirede ki vad vad ola Sevgilinin yznn midi, yanann ve sann engeli, gnlnn korkusu iyi ve yldrc eyler vadetmek gibi olur. yi ve yldrc eyler vadetmek (mjdeleyip korkutmak havf rec) sevgilinin yzn mit etmek yanann ve sann engeliyle karlamak gnln korkmas gibi olur. nsanlar doru yola ulaabilmeleri iin havf ve rec arasnda olmaldrlar. ir beyitte dini stlahlardan faydalanarak sevgiliyi yceltmektedir.

125

Mmin Allaha ulaabilmek iin onun cehenneminden korku duyarken cennetle mjdelenerek mitlendirir. Bu hal zere takip edecei yol onu dorulara ulatrr. Sevgilide k iin tpk bunun gibidir. Sevgilinin yz nce a mit bahseder. mide kaplp temkini elden brakan k sevgilinin salarna taklr. Salar k iin bir engel bir tuzaktr. n gnl sevgilinin salarna balanr ve k iin ikaz mahiyeti tar. n gnl ise daima sevgiliyi kaybetmekten onu rakiple birlikte grmekten korkar. Bu korku nedeniyle davranlarn dzenler, sevgilinin her istediine boyun eip onun her cefsna katlanr. k sevgiliye kavumann midi iindeyken onu grememenin ve kaybetmenin korkusunu daima gnlnde tar. Mminin havf rec iinde olmas gibi k da mit ve korku arasnda gider gelir. 7. n k- sdkla ola gnlinde kun Vahdetde Ahmed bigi dyim vahd ola n gnlndeki saf ak, Allaha yakn olan Ahmed gibi daima yalnz ola. n gnlnde yalnzca ak olmaldr diyen Ahmed bu hali Allah yolunda yalnz bana kalan kendisine benzetiyor. k olan kiinin gnlnde sadece ak olmaldr. Ta olarak masivadan ve cndan geen k etrafndan bulunan kiilerin kendisini knamasna aldr etmeden tek bana kalsa bile yoluna devm etmelidir. Yalnzlktan bahseden ir n gerek akla sevgiliyi sevmesi gerektiini bildiriyor.

126

Gazel 28 Mef l / F i l t / Me f l / F i ln 1. Her kimde kim bu zlfile bu hatt u hl ola Ikna cn u akl u gnl pyml ola Her kimse bu salarla birlikte bu ayva trleri ben olursa, onun akn uru cn, akl ve gnl ayaklar altnda olur. Sevgilinin gzellik unsurlarnn konu edinildii beyitte sevgilinin salarndan, ayva tylerinden ve beninden bahsediyor. Bunlar sevgilinin yznn gzelliini daha da ortaya karan unsurlardr. Sa iirlerde kvrm, dalgas, rengi, uzunluu ve kokusu ile geer. Ben de yzn muhtelif yerlerinde sevgilinin yananda, dudann kenarnda, ene ukurunda, kulanda bulunur ve ayva tyeri ile beraber anlr. Ayva tyleri okluu ve kokusu ile sevgilinin gzelliine gzellik katar. k btn bu gzellikler uruna bir insan iin nemli olan cndan, akldan ve gnlden vazgeer. Cn insann yaamn srdrmesini salayan hayati bir edir. Akl ona kez davranlar ve uzuvlar kontrol eden mekanizmadr. Gnl ise duygularn snadr. ir beyitte nem arz eden bu unsurlar sevgilinin gzellii uruna ayaklar altna almaktadr. Deersiz ve alak olan eyler ayak altnda dolarlar. Sevgili yle yce ve deerlidir ki onun uruna her ey feda edilmelidir. 2. Hrd mh u zhreye kimse itmeye nazar Her kanda kim bu sret ekl ceml ola Her nerede sevgilinin suretini eklini ve yzn grseler kimse Gnee, Aya, ve Zhre yldzna bakmaz olur. Sevgilinin yzn eklini ve bu yzn gzelliini grenler gkyznn en byk en tannan yldzlarna dnp bakmazlar. ir beyitte kozmik alemin unsurlarndan yararlanyor. Gkyz ve gkyznden bulunanlar iirlerde eriilmezlii, ycelii, parlakl ynyle geerler.

127

Gne 4. gkte yer alr ve gklerin sultandr.68 Sevgilide n gnl mlk sultandr. Is ve k kayna olan gne dnya asndan hayati bir nem tar. Gnei gren insanlar cnlanr, hayat bulur, mutlu olur. Sevgili de k iin hayatiyet arz eder. k onu grnce cnlanr, hareketlenir ve mutluluk duyar. Ay 1. felekte yer alr69 ve geceleri k kayna olarak bilinir. Parlakl ve ekli ile dikkati eker. Zhre ise yldzlarn en parla ve en ivelii olarak kadnlar temsil eder.70 Btn bu kozmik unsurlar eriilmezdir, yksektir. Yksek ve deerli olular sevgiliye benzediklerinden dolay ya da ona kul olmalar hasebiyledir. Ay sevgilinin yzne benzer, zhrenin parlakl onun gibidir. Sevgiliyi grmeyenlere gne, ay ve zhre gzel gelir. Sevgiliyi grdkten sonra ise sevgilinin gzelliinden dolay bunlara dnp baklmaz. Hurd, Mh ve Zhre kelimeleri arasnda tenasp sanat vardr. 2. Yzine bedr disem olur lafz- mbtezel Kalarna hill disem kej hayl ola Yzne dolunay desem deersiz bir sz etmi, kalarna da hilldir desem yanl bir hayal olur. k her zaman olduu gibi sevgiliyi yceltmeye devm ediyor. Sevgilinin yz yuvarlakl, parlakl, beyazl ve przszl ynyle dolunay gibi dnlr. Kalar ise keskinlii ve kavisli haliyle hill olarak iirlerde geer. ir sevgiliyi anlatrken beyaz ve parlak yz iin dolunay diye bahsetse deersiz bir ifade kullanm olacan, kalarn hill gibi tasavvur ederken de yanl, eri bir hayal kurduunu ifade eder. Sevgili ayn bu iki halinden daha da muhteemdir. Dolunay en gzel en parlak halidir. Sevgili ondan daha gz alc olduu iin dolunay kymetini kaybeder.

68 69

Onay, a.g.e., s.246 A.g.e., s.112 70 A.g.e., s.510

128

Hill ayda bir kez ancak grlr. ekli ince ve narindir. Sevgili daha az grnr onun grnd gnler kymetlidir, a sevin verir. Sevgili hillden daha ince ve narindir. Kalarnn kavisi hillden daha dzgndr. Hill onun yannda bozuk ve eri kalr diyerek ir sevgilisini verken mbalaa etmekte onu ykseltmektedir. 4. Ayanun tozn getren ttiyyun Gzlerme meger ki nesm-i iml ola Gzlerime ayann tozunu tutiya olarak getiren meer imal rzgrym. a gre tabiattaki her ey sevgiliyi anlatr, sevgiliden eser tar, ondan izler getirir. Ahmed bu beyitte imal rzgrn sevgilinin uruna amde klyor. Kuzey rzgr anlamna gelen bu rzgr gzlerine srmesi iin sevgilinin ayann topran a getirmek grevini stleniyor. imal rzgr kuzeyden esen sert rzgrlardr. Ortal fazla dumana kartrrlar. Alamaktan gzleri kzaran a bu sert rzgr bile acr. ifa vermesi iin sevgilinin ayann topran bizzat kendisi a gtrr. Sevgilinin ayann tozu ifa veren srme tutiya olarak tasavvur edilerek tebih sanat yaplmaktadr. Dert de sevgiliden dev da sevgiliden dolaydr. Onun akyla alayan n gzne dev yine sevgiliden gelir. ir burada muazzam bir tabiat grnts ile alka kurmutur. iroz ortal toza dumana katarak n gzlerini yaartmas, sevgilinin ayann tozunun srme olarak gze srlmesi ile alakalandrlmtr. Srme de toz halindedir ve gze ekilirken hafiften gz yaartr. Her iki durumda da gz yaarmakta ve n ahvalini gstermektedir. 5. Dirler bana ki yr firkna sabr it Ne resmedr bir ii dimek kim muhl ola Bana sevgilinin ayrlna sabr et derler, imkansz bir eyi sylemek nasl bir alamettir.

129

n halini grenler onu dayankszlkla itham ederek sabretmesini isterler. k da cevaben imkansz eyleri istemek nasl ey demektedir. Beyitte k artk ayrlk derdine sabredememekte ve haliyle ayplanmaktadr. Dayanma snrnn sonuna gelen k sabrszlk ierisindedir. Onun bu halini anlamayanlar ise anlay gstermemektedir. k artk sabretmenin imkansz bir ey olduunu gereklemesi zor olan eyleri istemenin nasl bir alamet olduunu ifade eder. 6. Cn u ten revn u dil dn kamus ol Bu kamunun firkna nice ihtiml ola Cn, ten, koku, dil ve din, btn bunlarn ayrlna dayanabilmek ne kadar mmkndr. Sevgilinin ayrlna dayanamayan k bunun zorluunu dile getirerek bu ne kadar mmkndr diyerek adeta mmkn deildir demektedir. Sevgili k iin cndr, hayat kadar nemlidir,O olmadan k yaamaz. Cndan ayr dmek lmek demektir. Onun beyaz teni, gzel kokusu, tatl szlerinden ayr kalmak mmkn deildir. Sevgili gzel olduu kadar da gzel kokar. Onun kokusu misk anberden gzeldir.gzel kokuyu herkes tarafndan duyulur. Defalarca duyulmak mmknse uzaklalmamak istenir. k ise k olduu kokudan hi ayrlmak istemez. Sevgilinin dili tatl, sz tatldr. Onun azndan kan her laf a ho gelir. Dinden kmak, imandan ayrlmak ne kadar zor ise sevgiliden ayrlmak da bir o kadar zordur. Her zaman sevgiliye sabr gsteren n ondan ikayet ettii nadir beyitlerden biridir. k sevgilinin her haline ayrlp, sabredip tahamml gsterir. Oysa ki bu beyitte artk k dayanma gcnn sonuna gelmi, sitem etmektedir.

130

7. Geri ki tenedr lebn anduhda Ahmed Dilinde sz ki sylene b- zll ola Geri Ahmed dudaklarn andka, berrak su gibi sylenen szlerine susamtr. Ahmed, sevgilinin dudaklarn andka, sevgilinin iini ferahlatan szlerine susar onlar duymak ister. Sevgilinin dudaklar a cn baheder. Aktan dolay yanan n yreine szleriyle su serper. Ab- zll; souk, berrak ve saf su anlamna gelir. Souk ve tatl olan su, susayan insanlar ferahlatr ve ilerine bir rahatlk verir. Sevgilinin dudaklarndan dklen szlerde a rahatlk vermesi ynyle b- zlle tebih edilir.. Ancak beyitte geen ve susamak manasna gelen tene kelimesinden dolay n sevgilinin konumasna hasret kald, uzun zamandr sevgilinin lafzn iitmedii anlalr. Sevgilinin dudaklarnn gzelliini anlatan ir onun azndan gzel szler iitmek istediini belirtir.

131

Gazel 29 Mef l / F i l t / Me f l / F i ln 1. Her kiinn ki dilberi bddger ola Yidg gussa idg hn- ciger ola Kimin ki zalim, adaletsiz bir dilberi olursa, yedii gam, itii cier kan olur. Kimin sevdii zalim olursa diyen ir, onun yedii gam, keder, itii cierler kandr diyerek sevgiliden ikyet etmektedir. Sevgili deti olduu zere cevr cef etmekte a ac ektirmektedir. Sknt ve eziyet gren k hayattan zevk alamaz hale gelir. Yedii gam ve keder olan n itii cierler kandr. ir beyitte n gnlnn yaralanmasn, kan alamasn cierler kan imek eklinde ifade ediyor. Hn- cier ifadesiyle arab kasteden ir n acsn unutmak maksadyla n kendisinin arab itiini de im eder. kln en belirgin zelliklerinden birisi de n devml imesidir. Ancak k arap yerine beyitte olduu gibi cier kan ier. 2. Balu-durur yregm yalu durur gzm kda kdan gerek hr eser ola k olan kiide akn son eseri olarak yrei yaral, gzleri yal olur. k olan kii de k olduuna dair izler bulunur. Bu izler beyitte yrein yaral olmas, gzn yal olmas eklindedir. Divan Edebiyatnda ak motifi, daima ak acs eken, h edip feryd eden, vcdu, gnl yaral, kanl gzyalar dken bir tiptir. Bunlar kln gereklerindendir. Gnl ktan tecrit edilerek ona ayr bir kimlik kazandran ir onu alatr, yaralar iinde brakr, akn ve kederin sna haline getirir. k sevgilinin verdii skntlardan ikyet etmek yerine onunla iftihar eder. Bu skntlar onun k olduunun anlalmasna bir vesiledir.

132

3. Ikun yregme bir od sald kim anun Katunda yidi tamu bir erer ola Akn atei kimin yreine bir ate salarsa, onun yannda yedi cehennemin atei bir kvlcm gibi olur. Sevgilinin ak nn yreini ate gibi yakar. Bu atein scakl yle byktr ki cehennem ateleri onun yannda kk birer kvlcm gibi kalr. ir beyitte aknn yakcln mbalaal bir ekilde anlatyor. Sevgili gzelliiyle n yreini yle bir yakar ki cehennem ateleri onun yannda kvlcm gibi kalrlar. Cennetin olduu gibi cehennemin de yedi tabakas vardr. Her bir tabaka bir dier tabakadan daha yakc bir ate ierir. Bu yedi tabakann atei toplansa ak ateinin yannda btn yakcln kaybeder. Ate yanarken etrafna kvlcmlar saar. Bu kvlcmlar atein scakl yannda hi gibidir. Cehennem atei de ak ateinin yannda kvlcmlara tebih edilir. Od, tamu, erer kelimeleri arasnda tenasp sanat vardr. 4. Kyma gzn kymet eder n kya bahar Y-Rab meger bu fitne-i devr-i kamer ola Hiddetle bakan gznle kargaa kararak bana kyma, Ya Rab demek bu kamer devrinin fitnesiymi. Kymet etmek ortal kargaa ve grlt iinde brakmak demektir. Sevgili koyu renkli gzleriyle yle hiddetle bakar ki klar kargaa ve kararszlk iinde kalrlar. Bylece sevgili fitne karm olur. Fitnenin oalmas kymet

almetlerindendir. Devr-i kamer Ayn devri iinde bulunulduuna inanlan son bir yldr. nana gre her gezegenin birer yllk sreleri vardr. Sra ayndr ve son devirdir. Bu devir ayn zamanda ahir zamandr. Bu sebeple de fitne ve karklk ok olacaktr.

133

Ayn kkten gelen kymet, kyma ve kya bakmak kelimeleri ile itikak sanat yaplmt. 5. tmek yzn katunda gl lleye nazar Nergis bigi vazfe-i her-b basar ola Yznn yannda gl ve lleye bakmak, Nergis gibi vazifesini grmemezlik olur. Sevgilinin gzelliklerini anlatmaya alan ir ieklerden faydalanyor. Gln tabiat ierisinde ayr bir yeri vardr. Gl gzellii en mkemmel bir biimde yanstr ve bu nedenle byk bir sevgiyle sonsuza kadar sevilir. Sevgili de gzelliin en mkemmelini temsil eder. Byk bir akla sevilir. Sevgilinin yz rengi, kokusu itibaryla gle ve lleye benzetilir. Llenin rengiyle, sevgilinin yanann rengi arasnda ilgi kurulur. ir beyitte sevgiliyi yle yceltir, sevgilinin gzelliini yle ver ki tabiatn en gzel ieklerini onun yannda grmez olur. Bu hali de nergisin baygn, yar ak yar kapal grnmyle izah eder. 6. Ba virmez ayruga ki ola tc- ser Ahmed Likn heves ider ki sana hk-i der ola Ahmed bakasna ba tac olmasna ba vermez, lakin senin ayann tozu olmaya heves eder. ir beyitte sevgiliyi yceltmeye devm ediyor. Bakasna ba tac olmak yerine sevgilinin ayann tozu olmay yeliyor. Sevgili yle yce ve deerlidir ki, onun ayann tozu bile kymetlidir. k sevgilinin ayann tozu olabilmek iin cnn bile fed edebilir. Bu k asndan ok nemlidir.

134

Gazel 30 Mef l / F i l t / Me f l / F i ln 1. Hicrn belsla nie ola kaddm d-t Gnlmde hasret od nie bir vatan duta Gnlmde hasret atei nicedir bir vatan tuttuundan beri, ayrlk belsyla belim bklmtr. Ak daima sevgilinin boyuna, bazen dudana, sana hasret halindedir. Her daim her eye hasret olduundan dolay hasret n gnln kendine vatan tutmu, z yurdu, meskeni haline getirmitir. Buradan hareketle n sevgiliden uzak olduunu, onu gremediini anlarz. Ayrlk derdi eken k bu derdin zdrabyla sararp solar. Genlii ziyn olmu, daima sevgiliye kavumay hayal ederek iki bklm olup beli bklmtr. Hibir dert yldrmamtr da her dertten l olan ayrlk yldrmtr. k byk bir sabr iinde kavumay beklese de sevgiliye kavuamamtr. Beyitte gnl hasret ateinin vatanna, ayrlk ise bir belya tebih edilir. 2. Ger aglayam memlik-i dnyy seyl ola Ger h idem felekleri cmle dtn duta Eer alarsam dnya lkelerini sel alr, eer h edersem btn felekleri duman tutar. Ayrlk derdine dayanamayan k sitem etmeye balar.Ayrlk derdiyle gzya dkmek n belirgin zelliklerindendir. Gzya esasnn su olmas, okluu ve bulankl nedeniyle sel olarak tasavvur edilir. Gzyann srekli olmas ve okluunun sebebi, n yreindeki atei sndrmek iindir. n h da gkyzne ulaarak btn felekleri kaplar, diyerek ir ektii aclarn byklne iaret etmektedir. h kelimesi yazl itibariyle elif ve ve he harfleri ile yazlr. Elif bu hn gkyzne ulaan dumandr.

135

3. Cn u cigerdr urdg her lahza bgmn Kaun kemn gamzen ohn nie ata Kan keman, gamze okunu nasl atyorsa, phesiz her seferinde cn ve cieri vuruyor. k sevgilinin gamzesine tutkundur. Ne var ki gamze oklar n cnn yaralar. Divan edebiyatnda ka kavisli olmas sebebiyle yaya, kirpikler oka, gz de ok atcya benzetilir. Sevgili baklarnn gzellii ile n gnlne her seferinde isabet eder ve k ak acsyla yanar. Gamze oklarnn yaralad cier kanlar ierisinde kalr. Baklarn ok olarak dnlmesi fettan, fitneci gzn sahip olduu ka kemann kullanarak yan bak okunu frlatmas hayaline dayanr. Beyitte ka kemena tebih edilmektedir. Cn, cier; ka, kemn, gamze arasnda tenasp sanat vardr. 4. Sana nazr bir dah mezcd kopmad Drdneye ulaladan bu tokuz ata Bu dokuz felekte senin gibi bir inci tanesine ulaldndan beri sana benzer bir yaratk yaratlmad. Hz. Peygamberden bahsedilen bu beyitte dokuz felek ierisinde kendisinden daha gzel bir yaratn yaratlmad belirtiliyor. Hz. Peygamber iirlerde inciye tebih edilir. nci, kuvveti ve parlakl itibaryla ele alnr. Hz. Peygamber de nuru ve kymeti esasyla inci olarak geer. Alem ierisinde de onun gibi hibir kul yaratlmamtr. 5. n tazedr yanagun u ser sebzdr hatun Sehl ola ger benefe vu gl bite ger yite Ayva tylerin yeil, yanan taze olduu iin meneke ve gln yetiip bitmesi kolaydr. Bahar iekleri sevgilinin yzne yknmektedir. Baharn habercisi olan menekenin ve gln sevgilinin yzn grdkten sonra almas kolay olur.

136

Meneke gk rengi, deste deste oluuyla iirlere misafir olur. Sevgilinin ayva tyleri de gk renkte deste gibidir. Yanak ise yzn bir paras olmasna ramen yzden ayr olarak zikredilir. Parlakl, rengi ve kokusu itibaryla glle ilgi kurulur. 6. Hk oldum ayaguna elm dutasn diy ftde olmasa gne ebnem nie yite Elimi tutman iin ayana toprak oldum. ebnem gnee dkn olmasa (ona) nasl yetiebilirdi ki. k sevgiliye kavumann arzusu ve hayali iinde halden hle girmektedir. Sevgilinin elinden tutmas iin onun ayaklarnn altna toprak olmay arzulamaktadr. Sevgiliyi gnee benzeten k kendini de ebneme benzetir. ebnem seher vakitlerinde yapraklarn ve ieklerin zerinde grlen kk su damlacklardr. ebnemin en byk vasf gne klarnn grnmesi ile birlikte buharlap yok olmasdr. ir sevgilinin elinden tutup kaldrmas iin uruna toprak olduunu, sevgiliyi gnee kendisini ise gne karsnda yok olan ebneme tebih ederek anlatmtr. 7. Vade itdn Ahmedyi nvzi klam diy Kad daa f-intizrike mri ila met Gnln alp sevindireyim diye Ahmedye sre verdin. mrm ve zamanm dert iinde mahzun olup bekleyerek geti. Sevgili daima a sz verip daha sonra vefaszlk gsterir. Gnln alp sevindirmek iin a zaman tanyan sevgili her zamanki gibi sznde durmamtr. k da her daim sevgiliyi byk bir sabrla dert iinde beklemektedir. Bu gn m yarn m derken hzn ierisinde mahzunlamakta mrn bu hal zere tketmektedir. n genlii geip gitmi ihtiyarla ermitir fakat hl bekleyi ierisindedir. Arapa syleyiler kullanan air iktibas sanat yapmtr.

137

Gazel 31 Mef l / F i l t / Me f l / F i ln 1. Her kii kim senn bigi dildr var ola Devlet ana muvfk u ikbl yr ola Kimin senin gibi sevgilisi var ise, saadet onun iin, yr da onun iindir. Sevgiliye k olmak, k iin en byk saadettir. Sevgili yle yce ve deerlidir ki ona herkes k olamaz. Devlet (saadet) byk bir mutluluktur. k yre kavuma arzusu ierisindedir. Bu arzu bile mutlu etmeye yetmektedir. 2. Tb cemlnn nireye kim irerise Glzr ala orada v llezr ola Gzelliinin parlakl nereye eriirse, oras gl ve lle bahesi haline gelir. Sevgilinin yz gzel ve parlaktr. Bu parlakl nedeniyle gnee benzetilir. Gne cnllarn hayat kaynadr. I ve ss her tarafa yaylr ve cnllk baheder. Sevgili de n l cnna hayat ihsan eder. Sevgilinin gzelliini gren n gz gnl enlenir. Gnl gl bahesine llezra dnr. Gl ve lle Trk kltrnde nem arzeden ieklerdir. Gzellikler her zaman insan cnlandrr, evk ve heves verir. iar beyitte gl ve llenin almasn sevgilininyznn parlaklna balayarak hsn-i talil sanat yapyor. Yz gnee benzetilerek kapal istiare yaplyor. 3. Zlfn kemendine irerise sab yili T har her nefes ki ura mg br ola Sabah yeli, salarnn kemendine ulanca, t hare kadar her an miskler saarak eser. Sevgilinin sann kendisine has, ho ve latif bir kokusu vardr. Sabah rzgr sevgilinin salarna dokunmu ve salarn ho, latif kokusundan almtr. Sabah rzgr bir yerde karar klmayan, oradan oraya esip giden bir rzgrdr. Sevgilinin salarnn

138

gzel kokusuyla kendisinden gemi, hare kadar avre bir ekilde oradan oraya esmektedir. Eserken de sevgilinin kokusunu etrafa tamaktadr. Sabah rzgr, tan vakti gl bahelerinin kokularn etrafa yayar. Bu doal olay sevgilinin salarna dokunmasna balanarak hsn-i talil sanat yaplmtr. 4. Bauma tc itmege ayagunun toz Girrise ele eref-i rzigr ola Ayann tozunu bama tc eyleme (frsatn) nn ele getii an en erefli zamandr. Sevgili k iin ok deerlidir, ycedir. yle ki onun ayann tozu balara tc edilmeye layktr. k sevgiliye ait her eye razdr. Kendisi grmekten gemitir. Onun ayann tozuna eriebilmek bile n katnda ok yce ve erefli bir haldir. Bu deer sevgilinin cennet varl olarak tasavvur edilmesinden kaynaklanr. Ayann tozuna eriebilmek de her zaman ele geecek bir frsat deildir. Nadir zamanlarda k bu lutfa eriir. Tac baa taklan bir nesnedir. Sevgilinin ayann tozunun yceliini ifade edebilmek iin k, onu kendi bana tc yapmakta ve ayak ba tezd iinde ona verdii deeri anlatmaktadr. Tac sultanlar takt iin sevgilinin ayann tozunu bana tc yapan k da, ak lkesinin sultan olur. Sevgilinin ayann tozu taca tebih edilmitir. 5. Biz yar bu cehdile bulamazuz meger Yr viren bize kerem-i Kird-i gr ola te biz bu alma ile sevgiliyi bulamayz. Sevgiliyi bize veren kerem olan Allahtr. k ister maddi ister manevi anlamda olsun devml bir strap ve gayret ierisindedir. Ayrlk strab eken k, eline geen her frsat deerlendirerek sevgiliye kavumann azmi ve almas ierisindedir. Ne var ki her ne kadar alp abalasa da n btn emekleri boa gider, sevgiliye bir trl kavuamaz. Kavumak bir yana onu

139

gremez bile. Bu ancak Allahn dilemesi ile olur. Kerem olan yani lutufkr ve ihsn sahibi olan Allah eer dilerse k sevgiliyi grebilir. 6. k olana cevre tahamml gerek ki em Nr anda olur ki varlg nra nisr ola (Tpk) mumun nurlanmas iin varln atete yok etmesi gerektii gibi k olan kii (de) cevre tahamml etmesi gerekir. n kendisini muma benzettii bu beyitte sevgiliye kavumak iin varlndan vazgemesi, sevgiliden gelen her trl eziyet ve skntlara dayanmas gerektii ifade edilir. Mum etrafna k yayabilmek iin kendisini eriterek yakarak yok olur. Ancak bu sayede a kavuur.n da tpk mum gibi akndan dolay eriyerek skntlara tahamml gstermesi lazmdr. Bu haller kln gereklerindendir. 7. Terk ide ihtiyrn yle ki Ahmed Ikn yolnda her ki diler ki ihtiyr ola yle ki Ahmed, arzu ve isteklerini terk ederek ak yolunda ihtiyr olmay diler. k ak yolunda her eyini fed etmeye hazrdr. Genliinden arzu ve isteklerinden dah sevgili uruna vazgeerek, bu uurda ihtiyarlamay gze almaldr. Gerek k geici heves ve arzular olan kii deildir. Sevgiliye tam bir sadakatle balanp mrn onun yoluna heb ederek ihtiyarlnda dahi onu bekleyen kii gerek ktr.

140

Gazel 32 Mef l / F i l t / Me f l / F i ln 1. Her gz ki karusnda ceml-i Habb ola Ddr- hk ana bu cihanda nasb ola Hangi gzn karsnda sevgilinin yz olursa, Hakkn yz bu cihanda ona nasip olur. Sevgilinin yz gzelliinin anlatld bu beyitte ir ona yle by deer vermektedir ki, bu cihanda sevgilinin yzn grene, br cihanda da Hakkn didr nasip olur demektedir. k sevgilinin yzn her zaman gremez. Onu grmek byk bir saadet ve ereftir. Bu mutlulua erien kii muhakkak Cenb- Hakk grme mutluluuna da eriip dareyn saadetine ular. ir beyitte sevgilinin gzelliini verken mbalaa yapmaktadr. 2. Yrun hat latife-i nazkdr bed Her ki an fehm eyleye zrek edb ola Sevgilinin ayva tyleri yle gzel, ince ve benzersizdir ki onu anlayabilmek akll insanlarn iidir. ir burada sevgilinin yzn kitaba, yz zerindeki ayva tylerini de yazya benzeterek ak istiare yapyor. Ayva tyleri gk rengi, incecik ve eik duruuyla, kk okunmas ve anlalmas zor yazlar gibidir. Bu yazlar her yerde yoktur. Ei ve benzeri olmayan eserler misli kymetlidir. Bu kitap (yz) zerindeki yazlar kimse okuyamaz. Fehmi bol ve edip olan insanlar -ki bu da gerek ktr- ancak anlayabilirler.

141

3. Karuna inlesem nola kim gl yzndeki Ol man-i dakk gren andelb ola Karnda inlesem ne olur ki, gl yzndeki ince dnceyi gren kii blbl gibi inler. Sevgiliyi gren k, ak derdinin strabyla h edip inleyerek kendini gln karsnda feryat eden blble benzetir. Blbl sabahlara kadar gln yzne bakp almasn beklermi. Ne var ki sabaha doru uykuya yenik den blbl, gln aln grememenin verdii acyla gln karsnda feryat edermi. k da sevgilinin yzn grmeyi dileyip bir trl gremedii iin alayp inlemektedir. ir sevgilinin yzn rengi ve kokusu ynyle gle da inlemesi ynyle blble benzeterek tebih yapyor. Ayn zamanda gl blbl hikayesine telmihte bulunuyor. 4. Zlfn hevs itdi pern bu gnlmi Kim m mkil olur anun kim garb ola Salarnn arzusu bu gnlm perian etti, kimin ki akamlar zor geer, o garip bir kiidir. Sevgilinin salarn arzulayan n gnl perian olur, hznlenir; sevgiliyi hayal etmekten dolay gzne uyku girmez, zor bir gece geirdii iin de garip olur. San rengi itibariyle el alnd beyitte akamla ilgi kurulmakta ak isti3are yaplmaktadr. Sa siyahtr ve uzundur. Akamlar da uzun ve siyahtr. Siyah renk karanl ve zorluu temsil eder. Sevgilinin salar hatrna gelen k onlar tekrar grmeyi ve ona kavumay arzular. Bu hayal ierisinde btn bir geceyi uykusuz bir ekilde meakkatle geirir. Sknt iinde olan insann yardma ihtiyac vardr ve gariptir, kimsesizdir.

142

5. Dirler ki sabr it bulasn yr kbet Bu baht kim benim var olursa acb ola Sabredersen sonunda yari bulursun derler, bende bu baht olduu (srece) bu durum alacak bir eydir. k daima sabr eden ve bu sabrnda karar gsteren bir tiptir. O sevgiliden gelen her trl ez ve cefya tahamml gsterir. Btn sabrna karlk sevgiliye kavumak yle dursun onu gremez dahi. Bu nedenle n talihi dk, bahtszdr. Kendisine sabr et diyenlere amakta, bu baht kendinde olduu srece bu sz bile sylemenin acaip bir durum olduunu belirtmektedir. 6. Sinnleyem egeri sretde ayruyam Ik olcak ne bud ki vardur karb ola Grnte senden ayr olsam da aslnda seninleyim. k olunca ne kadar uzaklk varsa yakn olur. k grnte sevgiliden ayrdr onu gremez bile, ancak gece gndz her daim akl fikri sevgili ile beraberdir. Sevgilinin hayali n gzlerinin nnden gitmez. Onu gremese de onunla birliktedir. nsan k olunca makam nemini yitirmekte, uzaklar yaknlamaktadr. ir sevgiliye olan zlemini ve onu dndn mbalaal bir ifade ile anlatmaktadr. 7. Bu k derdi ki iine ddi Ahmed Fikr it buna ilc iden ne tabb ola Ahmed bu ak derdinin iine dt, dn ki buna ilc eden tabib nasl bir tabibtir. ir k olmu ve bu derdin ierisinden kurtulamamaktadr. Bu derdin ilcn bulan tabib var mdr demektedir.

143

Ak derdi aresi ve ilc olmayan etin bir derttir. Onun ilc sadece sevgilidir. Bu nedenle ir sevgiliyi tabibe benzeterek ak istire yapmaktadr. n hastal ve arasi sevgilidedir. n derdi aresi bilinmez dertlerdendir ve onu tehis ve tedavi etmek ancak iin ehli olmakla mmkndr.

144

Gazel 33 Mef l / F i l t / Me f l / F i ln 1. Her kimde bu nakla hsn ceml ola Bir lahza andan ayr dirilmek muhl ola Her kimde bu renk, gzel yz olursa bir lahza ondan ayr yaamak mmkn deildir. Her kimde byle gzel yz bulunursa onu grmeden yaanmayacan belirten ir, sevgilinin yznn rengini gle benzeterek kapal istiare yapmaktadr. Yz sevgilideki gzelliin kaynadr. Sevgilinin yz parlak ve gl renklidir. k sevgilideki bu gzellikleri grnce onu unutamaz. Hayalinde daima sevgiliyi cnlandrr, onun grnts gzlerinin nnden gitmez. ir bunu ondan ayr kalamamaya balamaktadr. 2. Ay yzne diledm idem mesel vel Bildm ana ne zhre v ne gn misl ola (Senin) yzne ne zhre ne de gnein misl olmayacan bildim, ay yzne misl etmeyi diledim. k sevgilinin gzelliini anlatrken onu bazen aya, bazen gnee, bazen baka yldzlara benzetir. Beyitte sevgili ne gnee ne zhreye benzetilmeyerek aya benzetilmektedir. Gne drdnc kat gkte yer alr ve iffet, haya ve rikkat evsafndandr.
71

Gkyznn sultan ve Hayat kayna olarak bilinir. Zhre ise nc kat gkte olan

bir yldz olup ak ve musk makamndan olup, Harut ve Mrut devrinin en gzel kadnna telmih eder. ir bu gzel varla karlk, karanlk gecelerde hayallerini aydnlatmas sebebiyle sevgiliyi aya benzetiyor. Ay I. kat gktedir ve yeryzne daha yakndr. Sevgili de hayalleriyle a yakndr. Ayrca nucm ilmine gre ayn hibir dman
71

Onay, a.g.e., s.182.

145

yoktur. Gzellik sahibi olan sevgiliye herkes hayrndr. Kimse onun dman olamaz. ir ay, Zhre ve Gnei misal gsterek mbalaa etmektedir. 3. Kaddn hayli dutd gzmde vatan bel Serv anda olur ki eme-i b- zll ola Servinin hayat suyunun ( dibinde ) yetimesi gibi sevgilinin boyunun hayali de gzm ( kendine )vatan tutmutur. k sevgilinin boyunu dzgnl, uzunluu ve endam ynnden servi aacna benzetmekterek tebih yapmaktadr. Servi aac rmak kenarnda yetien, sulak topra seven bir aatr. k da sevgilinin boyuna endmna hayrndr. Grd bu gzellii unutamamakta gece gndz onun hayalini kurmaktadr. Sevgiliye olan akndan dolay alamakta, gzlerinden szlen yalar rmak gibi akmaktadr. ir, servi su dibinde yetitii iin sevgilinin hayalini serviye benzetmekte ve bu hayal gzlerinin nnden gitmedii iin vatan tutmak deyimiyle ifade etmektedir. Gzya ise hayat suyuna benzetilerek ak istire sanat yaplmaktadr. 4. Gz kim cemline baha uyhus ola harm Sz kim gznden eydile sihr-i hell ola Hangi gz yzne baksa uyku ona haram olur, hangi sz ki gznden bahsederse sihr-i hell olur. n gzne, sevgilinin yzne bakp onu gzelliini grdkten artk uyku girmez. k gece gndz sevgiliyi hayal edip durur. Geceleri uykusuz kalp strap ekerek sabahlar. Artk onun gzlerinde sevgilini hayali yer ald iin uykuya yer kalmamtr. ir bu mbalaa ile aknn younluunu ve zorluunu ortaya koymaktadr. Gz rengi ve baklaryla k iin eitli anlamlar ifade eder. Sevgiliye ait genel zellikler onun gzlerinden yansr. Gzler baklarla mada bulunur. Bu baklar kta by yaplm etkisi brakr. Sevgilinin gzlerini grmek yle dursun ondan bahseden szler bile byler.

146

5. Benzer dimek hilli kaunun kemnna Ol sz nola gmnla bir kej hayl ola Hilli kann kemanna benzer demek gnah bir sz, eri bir hayal olur. Sevgilinin kalarn hille benzeten ir daha sonra bu dncesinin doru olmadn fark ederek rc ediyor. Kala hill arasndaki benzerlik her ikisinin de ince ve kavisli olmalarndan kaynaklanmaktadr. Akl, ka ekil itibariyle hille benzetmitir. Aslnda sevgilinin kana hill demek, onu hillle kyaslamak, onu hille benzetmek yanl bir hayalden eri bir dnceden baka bir ey deildir. a gre kalar hillden daha ince ve daha kavislidir. Bu nedenle kalar hille deil, hill kalara benzemelidir. Hill, ka, kemn kelimeleri arasnda tenasp sanat vardr. 6. Cndan dileridm ki lebn srrn soram Ben iderem nerede ki rn sl ola Nerede rin bir sual olsa, dudaklarnn srrn sormay cndan dilerim. ir sevgilinin dudaklarnn srrn renmeyi dilemekte ve nerede olursa olsun onu sormay istemektedir. Dudak eklinin dar ve kk ayn zamanda kapal olmasyla sr olarak dnlr. Ayrca tatl tatl szler sylemesiyle rin olarak n plana kar. Dudak iin rin sfat kullanlarak bu kelime ile masal kahraman rin hatrlatlarak telmih yaplr. Bu durumda k da Ferhata benzetilir. Beyitte ir sormak kelimesini tevriyeli kullanmtr. Kelime hem pmek hem de soru sormak anlamna gelmektedir. k nerede rin tatl bir dudak olduunu sorar, hem de onu pmeyi cndan diler. 7. Cn levhine yazar yznn vasfn Ahmed Hbn yazar szn kii ki ehl-i keml ola Ahmed, yznn vasfn cn levhasna yazar, gzelliinin szn yazan kii keml ehli olur.

147

ir sevgilinin gzel yznn zelliklerini en ince ayrntsna kadar ezberlemi, cn levhasna ilemitir. n her an her dakikas, vucdunun btn uzuvlar sevgili ile doludur. zellikle hayat kayna olan cn sevgili ile doludur. n k uruna ektii tm skntlar , zdrap ve cevr ceflar cn levhasna ilenmitir. Sevgili yle yce ve deerlidir ki onu anlatan kelimeler alelde yerlere yazlamaz. Cn gibi ok nemli levhalar zerine yazlr. Ayn zamanda onun szn yazmak da yle kolay bir i deildir. Onu anlatan iirler, cmleler yazmak bu ii tam anlamyla kavrayp olgunlua ermi tecrbeli kiilere aittir diyerek ir kendini ve iirini vmektedir. n cn levhe tebih edilmitir. Sevgilinin yz gzelliinin ve dier tm vasflarnn cn levhine yazldn ifade eden ir, insanlarn kaderlerinin yazld levhi mahfuza telmihte bulunmaktadr.

148

Gazel 34 Mef l / F i l t / Me f l / F i ln 1. Her kimde kim bu vechile zlf cebn ola Gzlerinn kemn ii halka kemn ola Her kimde bu yzle birlikte ( byle gzel ) sa ve aln olursa, puslu gzleri halka pusu kurar. Sa sevgilinin en ok zerinde durulan gzellik unsurlarndandr. Yz ve aln, san renk konusunda tasavvurlara konu olduu durumlarda bir tezt unsuru olarak, birlikte kullanlr. Sa koyu siyahtr, bu siyahln ierisinde aln ve yz btn parlakl ile ortaya kar. Bu parlaklk ierisinde gz etrafn byler, cezbeder, klar pusuya drr, kendine balar, k neye uradn anlayamaz. 2. Zlfn kemendine dutlup akl ola esr Cd gzne fitne senn hr- yn ola Akl salarnn kemendine tutulup esir olunca, cad gzn efitne huri melek grnr. n akl, sevgilinin salarn grnce ona tutulup kalr, esir olur. Sa ekli itibariyle ve klar kendine balama zellii ile kemende tebih edilir. San kemend olarak tasavvurunda aslma, cn verme en belirgin husustur. Sevgilinin salarna aslan n akl, sevgilinin urunda cn vermeye hazr bir esire, gz ise cadya tebih edilir. Sevgilinin cad gzlerinin fitnesi gzne huri melek gibi gzkr. Cad ve melek birbiriyle tezt oluturmaktadr. 3. Ol kim hille benzede kaun kemnn Kejdr hayli geri ki brkbn ola Kalarnn kemann hille benzeten kiinin hayali eridir, iyice grp bakmaldr.

149

Sevgilinin kalarn kavisini ve inceliini hille benzetenler, iyice baktklar zaman bu hayallerinin yanl olduunu anlarlar ve rc ederler. Sevgilinin kalarnn gzelliini mbalaa ile anlatan ir, kan hillden daha gzel olduunu im eder, ona gre hill ( katan ) daha eridir. atk kalar kurulmu bir yay , keman gibi dnlrek ak istire sanat yaplmtr. 4. Laclni ananun szi rn ter dp Zlfni zikr iden nefesi anbern ola Dudaklarn anan kiinin z taze ve irin; salarn zikreden kiinin de nefesi anber gibi gzel kokulu olsun. Sevgilinin dudaklar rengi ve tad itibariyle rn olarak nitelendirilir. rn tatl ho anlamna gelir. Sevgilinin dudaklar irin olduu iin onu anlatacak szler de gzel ve hotur. Sevgilinin salar kendiliinden gzel kokar. Anber, yumuak ve misk gibi kokan, kl renginde bir maddedir. Sevgilinin salar da yumuak, gzel kokulu ve koyu renkte olmas itibariyle anbere benzetilir. Sevgilinin gzel kokulu salarndan bahseden kiinin nefesi de anber gibi gzel kokar. Sevgilinin gzellii etrafna da gzellik saar. 5. Devr-i kamerde fitne nice olur diyen kii Bahsun yzine ol ki ana aynel-yakn ola Kamer devrinde fitne ok olur diyen kii senin yzne baksn ki fitneyi gzyle grm gibi olur. Sevgilinin yz n gnln karmakark tar mr eder. Fitne karklk, kargaa anlamndadr. Kamer devri, ahir zaman devridir. hir zaman kymete yakn olan zamandr (bkz. 29/5 ). Bu zamanda fitne oalacaktr diyen kii gelip sevgilinin yzn grmelidir. Sevgilinin yz zellikle de gzleri fettandr. n gnln, duygularn

150

biribirine kartrr. Fitnenin oaldn grmek isteyen kiinin sevgiliyi grmesi yeterlidir. Beyitte yz aya benzetilerek ak istire sanay yaplmtr. 6. Hsnndr ol bahr ki dim iekleri Reyhn nergis glile ysemn ola Bahar gibi olan gzelliinin iekleri reyhan, nergis, gl ile yasemin olsun. Sevgilinin gzelliini bahara tebih ir, onun gzellik unsurlarn da bahar ieklerine benzemekterek ak istire sanat yapar. Reyhan sevgilinin salar, nergis gzleri, gl yanaklarn, yasemin de tenini temsil eder. Sa, kokusu, ekli itibaryla reyhana benzetilir. Reyhan deste halinde satlr ve kokusu ok uzaklardan duyulur. Sevgilinin gzleri de nergise benzetilir. Nergis gz eklinde bir iektir. Mahmur ve baygn bakndan dolay gzle nergis arasnda ilgi kurukur. Yz de rengi, kokusu ve przszl ynnden gle benzetilir. Gl ieklerin en kymetlisidir. Yz de sevgilinin en nemli gzellik unsurudur. Yasemin iei de beyaz parlak ve gzel kokulu bir iektir. Sevgilinin teni beyaz olduu ve gzel koktuu iin yasemine benzetilir. Sevgili gzellii ve davranlarnn deiiklii ile bahara benzetilir. Bahar mevsimi insanda gzel duygular uyandrr, Sevgili de n gnlnde gzel duygular uyandrr. 7. Penhn- rzn agzunun anduhda Ahmed Her sz ki diline gele drr-i semn ola Ahmed aznn gizli srlarn andka, her sz diline kymetli inci gibi olur. Az dudaklarnn kapall, kk oluu ve konumama zellii ile sr olarak dnlmektedir.

151

Sevgilinin aznn srlarn andka, ondan her bahsedite irin szleri de kymetli inciler gibi deer kazanr. Szlerin deer kazanmas, sevgilinin deerli olmasndan kaynaklanr. Sz, kelimelerin yan yana dizilmesiyle bir deer kazandrr. Sevgilinin dileri de yan yana dizilerek inci dizisi gibi grnr. Azn iinde sakl durduu ve gizlendiinden dolay istiridye iindeki kymetli incilerle ilgi kurularak tebih sanat yaplmaktadr.

152

Gazel 35 Mf te i ln / Mf te i ln / Mf te i ln 1. Her gz ki anun hayli bu serv-i revn ola art ol durur ki orada b- revn ola

Hangi gzn hayali salnan bir servi olacaksa, orada bir akarsuyun olmas art olur. ir sevgiliyi hayal eden kiinin gzya dkmek zorunda olduunu belirtmektedir. k sevgiliyi, boyunun uzunluu, dzgnl salna salna yryyle serviye benzetir. Servi aac suyu seven akarsu kylarnda yetien bir aatr. k da sevgiliyi hayal edince, onu grememenin strabyla gzya dkecektir. Dkt bu gzyalar bir akarsu gibi szle szle akt iin ir akarsu kenarnda yetimi servi manzaras izmektedir. Gz insandan ayr dnerek ir onu kiiletirerek tehis, ayn zamanda sevgiliyi serviye, gzyan da akarsuya benzeterek ak istiare sanat yapmaktadr. 2. Her kanda yrisen kademne nisrin Her yanadan hezr dil cn revn ola Her nerede yrr isen ayana salmak iin her yandan binlerce gnl ve cn yryp gelirler. Sevgili k iin ok deerlidir. O ak lkesinin sultandr. Sultan her nereden geerse kymetini ifade etmek iin zerine gzel ve deerli eyler salr. Sevgili yle deerli ve ycedir ki insan iin ok nem arzeden ve deerli olan cn ile gnl onun ayaklarnn altna salmaya layktr. Onun kymeti yannda bu unsurlar deersizdir.

153

Sevgili ortaya kp salnd zaman binlerce n gnl ve cn onun ayaklarna salmak iin gelirler. Buradan hareketle sevgilinin hayrnn ok olduunu ve bu hayrnlarn hepsinin cnlarn ve gnllerini sevgili iin feda edeceklerini anlarz. ir, cn ve gnl salan kymetli eylere benzeterek kapal istiare yapmaktadr. 3. Kaun-la gzn dilile cn ider ikr Fitne og olur anda ki tr kemn ola Kanla gzn gnl ve cn avlarlar. Ok ve yayn olduu yerde fitne ok olur. Sevgilinin kalar ve gzleri klarn gnln elip, cnlarn kendilerine balarlar. Adeta ava km avc gibi bunlar avlarlar. Av ok ve yay ile yaplan bir itir ve kargaa, kalabalk ierisinde yaplr. Ka, kirpik gamze ve gzle bir btndr. Gzn yaralamak ve ldrmek iin kulland silahlar yay, keman olarak tasavvur edilen ka ile ok olarak dnlen gamze ve kirpiktir. Ka yay gibi kavislidir. Kalar atlnca yay kurulmu olur. Kirpikler de ekli itibaryla oka benzetilerek A. stiare yaplmaktadr. Okun ucunda su ile beslenen temren vardr. Kirpik de gzyalar ile beslenir. Bu ekilde ok ve kirpik arasnda ilgi kurulur. Ayrca sevgilinin baklar n gnln, duygularn birbirinr kartrd iin fitne olarak addedilir. Avda bir kargaa ortam olduu iin fitnesi oktur. 4. Sorarlar azun ne gherdr diy bu rz Cn srrdur gerek ki kamudan nihn ola Nasl bir incidir diye azn sorarlar. Bu cn srrdr herkesten gizli olmas gerekir. Az kapall, konumay ve iindeki dileri saklamasndan dolay sr olarak iirlerde yer alr. ir de azn nasl bir inci olduunu soranlara cevap veremeyeceini onun cn srr olduunu ve gizli kalmas gerektiini bildirir.

154

Sevgilinin dileri beyazl, yan yana dizilii ve iki sra olmasyla inciye benzetilerek A. stiare yapan ir cn da saklanmas gereken bir srra tebih eder. nsan bedeninde gizli olan cnn azdan ktna inanlr. Bu nedenle cn bir srdr ve azn almamas, bu srrn yan olmamas gerekir. 5. Cndaki Ck od ola oldur nin kim Bar kebb gzlerinn ya kan ola Cnn ak atei ile yanmasnn alameti, barnn kebap gzlerinin kanl yala dolmasdr. n yreine ak atei dt andan itibaren cn bu ate ile yanp kavrulur. Dolays ile k sevgili uruna daima sknt eker, keder iinde kalr. n gnlndeki ate barn kebab eder, gzlerini kanl yalarla doldurur. Beyitte bardan kast cierdir. Cier kan ierisindedir ve kebab olmasyla en ok iirlerde yer alr. Bar yanp kebab olan k yakasn yrtar, acdan gzya dker. Gzya dkmekten dolay gzleri kan ierisinde kalr. te bu haller n k olduuna dellet eden izlerdir. 6. Cn yr-un sevilr egeri azzdr n yre olmaya fidi ol nice cn ola Cn yar sevdii iin sevilir ve aziz olur. Yra feda edilmeyen cn nasl bir (cndr). k sevgili iin her eyini feda etmeye hazrdr. zellikle de cn n sahip olduu en deerli varlktr. k sahip olduu bu en deerli varl, sevgilinin uruna feda etmekten ekinmez. Cnn deeri ak ve sevgili uruna harcnabildii nisbette artar. Bu nedenle cn sevilir ve azizleir. Kymetli olan sevgiliye feda edildii iin kymet kazanr. Sevgilinin yoluna feda edilmeyen cn gerek cn deildir. Hibir deeri yoktur.

155

7. Vasfnda ol gzn ki dil cn olur bele Her sz ki Ahmed diye shr beyn ola O gzn vasfnda dil ve cn deersiz olur, her sz de Ahmed (yazd iin) sihirli bir anlatm olur. Gnln ve cnn deerinden bahsetmeyi bu beyitte de srdrr ir. Bir nceki beyitin aksine, sevgili kendisi uruna feda edilip nisr olunan gnle ve cna deer vermez onlara dnp bakmaz bile. irin kendini ve iirini vd ikinci msrada sz Ahmed tarafndan yazld iin sihirli bir anlatm haline gelir. Okuyann gnlne ve kulana hitab eder.

156

Gazel 36 Mef l / F i l t / Me f l / F i ln 1. Her kim katuna irmege bir rehgzer bula Her ne murda kim dilerise zafer bula Her kim senin katna ulaabilecei bir yol bulursa, o kii her ne murad dilerse muzaffer olur. Kim sevgilinin katna giden yolu bulursa byk bir i baarr. Artk ne murad dilerse o muradnda da muzaffer olur. Sevgili ortalarda grnmedii gibi ona giden yolu da kimsecikler bilemez. Onun kapsna giden yolu bulmak maharet ister. Bu mahareti gsteren kii zor bir ii baarm olur. k iin de nemli olan zoru baarmaktr. Zoru baaran kii baka ileri de baarr. 2. Hrdi zerrece nazarna getrmeye Lutfundan ol ki sana irp bir nazar bula Sana ulap lutfundan dolay iltifat bulan kii gnee zerre kadar bakamaz. Sevgiliye ulap ihsan ve iltifatna eren, ondan merhamet grm olur. Artk gnee dnp bakmaz bile. Gne varlklar iin s ve k kaynadr. Onlara bu ekilde efkat elini uzatmaktadr. Sevgilinin a ilgi gstermesi ona kar merhamete gelip efkat gstermesidir. Dolays ile gnee onun yannda dnp baklamaz diyerek ir mblaa yapmaktadr. 3. Ol kim kapun gedliinn devletin bile Mlk-i cihna himmeti anun muhtasar bula Senin kapndaki gedlk devletinin cihan mlkne himmeti ok ksa olur. Sevgilinin kapsnda dilenci olmaya raz olan a gre bu byk devlet saylr. Ne var ki bu devletin iradesi ok fazla uzun srmez. k sevgilinin kapsnda ok ksa

157

bir sre iin kalr. ir beyitte kendisini gedya benzeterek A. stiare yapyor. Ayrca sevgilinin gzelliini de mbalaa ediyor. 4. Yolunda cn viren kii bin cna irir Ne am ebe yitre ne n gher bula Yolunda cn veren kii bin cna ular, geceye ulaan kiiye ne gam, nki o kymetli inciyi bulur. Sevgilinin urunda cnn feda eden kii aslnda bir ey kaybetmez. Aksine bir cnna karlk bin cna malik olur. Geceye ulaan kii de gamlanmamaldr. nki o gecenin ierisinde kymetli bir inciye ulaacaktr. Zahirde zor ve karanlk gibi grnen eylerin batnnda kolaylk ve aydnlk vardr. Surete kanp zorluklardan kalmamaldr. 5. Bir kiidr bilen haberin k rznun Kim kendzin kendden ol bhaber bula Ak srlarnn haberini bir kii bilir. O da kendini kendinden habersiz bulur. Ak srlarnn haberini ancak bir kii bilir diyen ir, onun da kendinden haberi olmadn belirterek mecnna telmihte bulunur. Mecnn nce Leylya k olmutur. Akndan dolay akln yitiren Mecnn Kendinden habersiz bir ekilde llerde dolap durmu meczi aktan, hakiki aka ulamtr. Mecnn ak srlarna vakf olmutur ama bu srlar bildirememitir. 6. Zlfne gnlmn haberini kim irgre Yol bulsa bu Cukdeye bd- seher bula Zlfne gnlmn haberlerini kim eritirir ki, bu dme yol bulsa ancak seher rzgr bulabilir.

158

n gnl perian bir haldedir ve bunu sevgiliye ulatrmak, ahvalini bildirmek istemektedir. Bunun iin de kendisine bir haberci lazmdr. Bu da olsa olsa sabah rzgrdr. Sabah rzgr oradan oraya esip savrulduu iin kla sevgili arasnda bir haberci gibidir. Sevgilinin salar kvrmlar ve karkl itibariyle dme benzetilir. Dm zor zlr ve iinden klamaz. Salarn karklna da ulamay ancak sabah rzgr baarr. Beyitte zellikle sabah rzgrnn seilmesinin nedeni taraa benzetildiinden de kaynaklanabilir. 7. Lalni Ahmed nie kim vasf ide szin Her kim iide nzk rn ter bula Dudan Ahmed nasl vasf etmelidir ki onun szn iitenler ince, irin ve yeni bulsunlar. Sevgilini dudann zellikleri nasl vasf edilmelidir diyen ir ayn zamanda onun vasflarn da ikinci msrada sralar. ncelik, irinlik, tazelik sevgilinin dudann zelliklerindendir. Dudak, gzellii ve tatl sz sylemesi ynyle rin olarak geer iirlerde. ir sevgilinin dudan yle bir anlatmaldr ki bu anlatmdan dolay kendi iiri de ince, zarif; kulaa ho geldii gibi yeni ifadelerde iererek deer kazanmaldr. ir bylelikle hem sevgilinin dudan, hem de iirini vm olmaldr.

159

Gazel 37 Me f ln / Me f ln / Fe ln 1. Degl binm bu baumda sevd Ki aldaya an beyza v hamra Bu benim bamdaki sevd deildir. Krmz ve beyazn aldatmasdr. k aktan yle bir hle gelmitir ki artk bandakinin ne olduunun bile farknda deildir. ir burada tevriye yapmaktadr. Gerek mnda ansr- erbdan olan sevdzaten bata deil kalpte bulunan siyah bir noktadrve akn buradan kaynaklandna inanlr. kinci olarak ise n ektii skntlardan dolay saalrnn siyahlnn gittiini ve beyazlatn anlarz. Beyza ile sevgilinin yz,hamr ile de arap kast edilir. Sevgilinin yznn gzellii ak sarhou haline getirir. arap da insan sarho eder. Sarholuk hali akln bandan gitmesi demektir. Sarho olan kii aldanr. Neyin ne olduunun farkna varamaz. Ak sarhou olan k da banda nelerin dndnn farkna varamaz. Beyitte ir beyz ve hamr kelimelerini aldatan bir insana benzeterek tehis sanat yapar. ayrca sevd (siyah), beyz (beyaz), hamr (krmz) kelimeleri renk olmalar ynyle tenaspl kelimelerdir. 2. Gren dde cemlnn haylin Nazar ider mi y u gne h Dnde senin hayalini gren gnee ve aya bakar m? k daima sevgilinin hayalini kurar. Gece ise dnde sevgiliyi grr. Onun gzellii yle ycedir ki gne ve ay bu gzelliin yannda snk kalrlar. Gne ve ay gkyznn bilinen en parlak unsurlardr. Gndz gne gece ay gkyzn aydnlatrlar. Sevgilinin hayali de n karanlk dnyasn aydnlatr. ir mblaal bir ekilde sevgilinin gzelliini vmekte, onu grdkten sonra gne ve aya bakmay hor grmektedir.

160

3. Temenns kamunun cennet hr Bana sensin temenn z temenn Herkes cennete girmeyi ve huri diler, benim dileim de sensin (ey) dileklerin sahibi. nanan her insan dnya hayatnda sabrettiklerinin karlnda cennette mkafatn alr. Kendilerini cennette huriler karlar. Her dilekleri yerine getirilir. k sevgiliyi yle yceltmektedir ki bunu mbalaal bir ekilde ifade eder. Onun arzusu huriler deildir, sevgilinin ta kendisidir. Tasavvuf adan beyite baktmzda gerek k (hak ) ne cenneti ne de huriyi diler. Onun dilei btn dileklerin kendisinden dilendii Cenab- Allahtr. 4. Bel dm durur saun sevd Gnl zlfnde anunun dutd mev Sann karanl bel tuzadr, onun iin gnlm sanda mesken tutmutur. k sevgilinin siyah renkli salarna tutulmutur. Salar karanl ve dankl ynyle bel tuzana tebih ediliyor. n gnl sevgilinin salarn asla unutamaz. Bu nedenle sevgilinin salarn kendine mesken tutar. ir gnl kiiletirirken, salarn meskene, yurda benzeterek tebih sanat yapar. 5. Fen gerek seni isdeyene evvel Anunun itmiem varl yam Seni isteyen kiiye nce yokluk gerektii iin btn varln yama ettim. Tasavvuf bir anlam olan bu beyitte kii eer gerekten Allaha ulamak, kavumak istiyorsa bunun iin yokluk gereklidir. Btn varlk yama edilmelidir. Yani cn, gnl, akl, nefis gibi btn madd unsurlardan arnmal, bunlar manevi anlamda yok etmelidir. Hadis-i erifte Hz. Peygamberin dedii gibi lmeden nce lmelidir. ki gerek varla kavuabilmelidir.

161

6. Nidersin arzu Nl Furt Benm gzlermi eyle tem Nil ve Frat nehirlerini niin arzu edersin. Benim gzlerimi seyretmen yeterlidir. Nil ve Frat nehirlerini temaa etmek isteyen kiinin n gzlerini seyretmesi yeterlidir. Bu iki nehir, sularnn bolluu ve cokulu akmalar ile bilinen nl nehirlerdir. k ak acsndan sevgilinin kendisine verdii zdraplardan dolay gzya dkmektedir. yle ki gzyalarnn bolluu ve cokusu Nil ve Frat nehirlerini koyup gemitir. Bunu mblaa yaparak ifade eden ir ayn zamanda seyredin szyle insanlarn ektii skntlarnn ne kadar ok olduunu grmelerini de istemektedir. 7. Senn dine tebih itdgmn Tefhurdan gge kd Sreyy Sreyy yldz senin dilerine benzedii iin vnrken gklere kt. Sevgilinin gzelliini vmeye devm eden ir lker yldzn sevgilinin dilerine zendirir. Sevgilinin dileri yle gzeldir ki sevr burcunun en parlak takm yldz ona benzedii iin yeri gkler olmutur. Sreyya takm yldznda birden fazla yldz vardr. Sevgilinin dileri ile yldz arasnda gererk say olarak gerekse renk ve parlaklk asndan ilgi kurulur. Sevgilinin dileri yldzdan daha beyaz ve daha parlaktr. ir burada sreyya yldzn sevgilinin dilerine benzedii iin vnen bir insana benzeterek ayn zamanda tehis sanat yapyor. 8. Yzni grben kan derledi gl Hays var durur iy rahmet ana Gl sevgilinin yzn grnce hayasndan dolay yz kzard. Utanma duygusuna sahip olduu iin ona rahmet olsun.

162

Gl sevgilini yzn grnce utanr ve utancndan dolay yz kzarr. ir beyitte gln krmz rengini sevgiliden utanmasna balayarak Hsn-i Talil sanat yapar. Gln rengi doal olarak krmzdr. Sevgilinin yzn ve yanaklarnn krmzln gren gl kendi renginden utanarak kzarr. Utanma duygusu gzel bir haslet olduu iin ir ona rahmet olsun demektedir. Beyitte gl utanan bir insan gibi kiiletirilmektedir. 9. Gnile ay bahdlar yzne Zevle ddi ol bu kald tana Gne ve ay senin yzne bakarken zevale dp tan vaktine kaldlar. Gne ve ay sevgilinin yzne bakarken vaktin nasl getiini anlayamdklar iin gndz vaktine kalmlardr. Gne gndzleri gkyzn aydnlatrken ay da geceleri aydnlatr. Bu ikisi gkyznn yakndan grnene en parlak cisimleridir. ir burada mbalaa yaparak bu iki gk cismini sevgiliye hayrn brakr. Bazen ay gndz vakti de grlr bu ay iin bir kusurdur. Bunun sebesi de ayn sevgilini yzne

bakarken zamann nasl getiini anlayamayp gkyzndeki yerinde kalmasdr. Gne zevl vakti gkyznn en yksek yerindedir. Zeval le vaktidir. Gne bu ykseklikten sevgilinin yzne bakmaktadr. ir beyitte gne ve ay kiiletirir. Ayn baz zamanlar gndz de grnmesini sevgiliye balayarak Hsn-i talil sanat yapan ir ayn zamanda mbalaa da yapyor. Gne, ay, zevl, tan birbiri ile ilgili kelimelerdir. 10. Nice ab ider ol fitne gzler Dilegi cn m durur u mheyy O (sevgilinin) fitne karan gzleri ortal kartrr. Cn almak iin mi hazrda beklemektedir. Sevgilinin gzleri fitne kararak ortal kartrr. Onun dilei n cnn almaktr.

163

Sevgilinin gzlerinin gzelliini gren n btn duygular birbirine karr. k ne yapacan, nasl davranacan bilemez. ir bunu gzlerin fitne karmasna balar. Gz edebiyatmzda ortal kartrarak kirpikler ve yan bak araclyla cn almas ile anlr. Gz zerindeki kirpiklerle n cnnn almak iin hazrda beklemektedir. nk sevgili daima n cnna kasteder. Cn almak isteyen kii sakin bir zamanda bu ii yapamayacandan dolay ortaln kark olduu zamanlar tercih eder. ir beyitte sevgilinin gzlerini byle bir an kollayan kiiye benzetir. 11. idp Ahmedden ttyi rh Lebn vasfn didi kim z eker h Cn tutisi hmediden dudan vasfn iitince eker gibi sz sahibi dedi. Cn bir tutiye tebih eden ir, bu beyitte kendi iirinivmektedir. Sevgilinin dudann gzelliklerini anlatt iin tatlanan sz karsnda Tuti ekeri anmsar. Tuti kendisine eker verilerek konuturulmaya alld iin eker ve tuti beyitlerde genellikle birlikte anlr. Cn Tutisi ayn zamanda akl ve gnl mnsn da tar. Ahmednin sznn gzelliini,irinliini duyan her akl ev gnl onun iin eker gibi tatlt sz sahibi ifadesini kullanarak onu dver.

164

Gazel 38 Mef l / F i l t / Me f l / F i ln 1. Her kim diye cihnda bu resme ceml ola Eillah ki fikri btl u szi muhl ola Her kim cihanda bu surette bir gzellik (daha) vardr derse, Billahi onun bu sz bo ve imkansz bir szdr. a gre sevgili en gzeldir, onun ei ve menendi yoktur. Her kim ben byle bir gzel grdm derse bo konuur ve imkansz bir eyden bahseder. Sevgilinin gzellii mutlak gzelliktir. zerine gzellik tannmaz. Deerli ve ycedir. Deil ondan gzelini grmek, ona benzeyeni bile grmek imkanszdr. k bu ifadesiyle sevgiliyi gremediini de beyan eder. Ona benzerini grdm diyenler gerei konumamaktadrlar. 2. Hayrn durur yzne senn hrla melek bu cemle dah aceb kim misl ola Huri ve melek senin (gzel) yzne hayrndrlar. Acaba bu gzelliin bir emsali daha var mdr? Huri ve melek sevgilinin gzel yzne hayrndrlar. Zira onun gibisini asla grmemilerdir. Beyitte ir mbalaal bir ekilde sevgilinin gzelliini verken cennet varlklarn dahi ona hayrn brakmaktadr. Huri ve melek nurdan yaratlm, son derece gzel saf cennet varlklardr. Sevgili yle yce ve deerlidir ki n gznde, gzellik timsali bu varlklar bile ona hayrndr. Onun gzelliinin bir emsali daha yoktur. 3. Saun hevsla bu cihn told b-y cn Bu ho nefes hevy getren eml ola imal rzgr (salarnn) salarnn ho kokusuyla dolu havay getirince cihn salarnn arzusuyla cn kokusu doldu.

165

imal kuzeyden esen rzgrdr. Sevgilinin salarnn kendisine has gzel bir kokusu vardr. Rzgr estike etrafna bu gzel kokuyu yayar. Alem bu koku ile dolunca herkes sevgilinin salarn ve onun kokusunu arzular. ir burada cihn ve imal rzgrn kiiletirerek tehis sanat yapmaktadr. imal sevgilinin kokusunu yayan, cihan da arzu eden birilerine benzetilmektedir. 4. Tt-i cn ne bl perile ba ilede Andaki dm dne bu zlfile hl ola Cn ttsi kollar ve kanatlaryla nasl ban uzatsn, ondaki tuzak ve tane salaryla yzndeki bendir. Sevgilinin salaryla birlikte en ok zikredilen unsurlarndan biri de yz zerindeki bendir. Zlf tuzaa tebih edilince ben de yuvarlakl ve tane eklinde oluuyla yeme; gnl de bunlara tutulan kua tebih edilir. n cn bir kutur. Ne var ki bu ku asla sevgiliye doru uamaz. nk cn kuunun kollar ve kanatlar sevgilinin zlflerine taklr. Sa karkl ve tel tel oluuyla tuzaa, ben de bu tuzak iindeki daneye benzer. k bu nedenle sevgilinin yzne rahat rahat bakamaz. 5. derise cemlni gzden rakb dr Yzn hayli gitdgi cndan hayl ola Rakib cemalini gzden uzaklatrrsa, yznnn hayalini gittii cn bir hayal gibi kalr. n en byk dman rakiptir. k rakibin asla sevgiliye yaklamasn istemez. nk rakip sevgiliye yaklarsa sevgili ktan uzaklap rakibe vef gsterir. Bu hal k iin ok elem verici bir durumdur. Sevgilinin haylini bile gremeyen k kendisi bir hayal haline gelir. Varl ve yokluu farkedilemez. Hayattan bkm gibi olur. Sevgili k iin hayat kaynadr. Hayat kayna kendisinden uzaklaan k kendinden vazgeer.

166

Beyitte cn, hayale tebih edilir. Hayal kelmelerinin tekrarlanmas ile tekriri sanat yaplmtr. 6. Gamzen ohn atarsan bana at gir Kim cn senn durur san kanum hall ola Gamze oklarn geri atarsan bana at, (zr) cnm senin olduu gibi kanm da senindir. k sevgilinin her eyine katlanr ve rza gsterir. Onun eziyetleri, ez cefs bile a ilgi olarak grnr. Sevgilinin yan baklarn oka benzeten ir kendisine bakmasn bakasna bakmamasn ister. Gz, kirpik ve ka birlikte bir btnlk arzeder. Kirpikler ekli ve gzyayla slanmas ( okun ucundaki temrene su verilmesi ) sebebiyle oka, ka da ekli itibaryla yaya, gamze de bu oklarn atcsna benzetilir. Atlan bu oklar n gnln yaralasa da k bu hale razdr. Kannn sevgiliye helal olduunu ifade eder. 7. Vasfnda azunun ki sz orada teng olur Kimdr ki Ahmed bigi rn makl ola Azn vasf ederken sz zor sylenir, kim hmed gibi tatl szl olabilir ki. Sevgilinin azn vasf ederken onu ifade edecek szleri bulmak kolay i deildir. Bunu ancak hmed gibi tatl szl insanlar yapabilir. Teng dar anlamna da gelir. Bu sz sevgilinin aznn da kk ve kapal oluunu hatrlatr.

167

Gazel 39 Mef l / F i l t / Me f l / F i ln 1. Lyk degl mi kanda ki bir bnazr ola Kim cn vilyetinde serser emr ola Her nerede ei benzeri olmayan bir (gzel) olsa, cn vilyetinde batan baa hkmdar olmas layk deil midir. Her nerede bir gzel olsa, ona gnl ilinin sultan olmak layktr. Sevgili gzeldir ve n gnlnn sultandr. ir burada ser-a-ser ifadesiyle gnlde sevgiliden baka kimsenin olmamas gerektiini, n gnlnde sadece sevgili ile dolu olmasn vurgular. Gnl mlknn sultan sevgiliye de k boyun eer, onun her davranna katlanr. 2. Dny nedr ki yre an tuhfe ilteler Maka cn hediyye iletmek hakr ola Sevgiliye cn hediye etmek deersiz olur. Dnya nedir ki sevgiliye hediye diye onu iletmelidirler. Cn n bnyesindeki en deerli unsurdur. Yaam srdrmek iin cna ihtiya vardr. Oysa sevgilinin katnda cnn hibir deeri yoktur. k sevgili uruna cnndan vazgese, onu sevgiliye hediye olarak sunsa da bu deersiz kk bir hediyedir. Dnya iindeki her ey ile beraber sevgiliye feda edilebilir. Ona hediye olarak sunulursa ancak o zaman sevgiliye layk bir hediye verilebilir. 3. Yohdur bizm bdatmz yre irmege Yrun meger bize keremi destigr ola Bizim yre erimeye sermayemiz yoktur. O yr bize lutf eyleyip elimizden tutsa ne olur.

168

k her zaman sevgiliye kavumay arzu eder. Bunun iin her yolu dener. Fakat bir trl ona kavuamaz. Dolaysyla k sevgiliye kavumann yolunu aresini bilemez. bunun iin sevgiliden kendisine kerem etmesini diler. Sevgili n elinden tutup kendisine kavumasna izin vermelidir. Birazck a yz vermelidir. Beyitte elinden tutmak tevriyeli olarak kullanlmtr. birinci olarak yardmc olmak anlamna gelir. kincisinde ise sevgili lutfedip gerekten n elini tutmaldr ki k sevgiliye kavusun, vuslat gereklesin. Elinden tutmak deyimi ile rsl-i Mesel sanat yapan ir ayn zamanda tevriye sanat da yapar. 4. Ikun yolnda bundan ulu mkil olmaya Kim mak ulu yirden k fakr ola Sevgili yerden yce k da fakir olduu (zaman) ak yolunda bundan byk zorluk yoktur. Sevgiliyi ycelten ir, onun ycelii karsnda fakir olarak gsterir. Aralarnda bu kadar mesafenin olduu k ve mauk arasndaki ak dnyann en byk zorluudur. Fakr kelimesi ayn zamanda acz, alak gnll mnlarna da gelir. k da sevgilinin karsnda aciz ayn zamanda da alakgnlldr. Sevgili ise tam aksine daima istin gsterip, yceliini her an ortaya koymaya alr. Bu ikisi arasndaki ak en zor aktr. 5. Zlfinden ol sanem zer olursa bir girih Ucdan uca dim hevnun abr ola O sevgili sann bir dmn zerse,akln arzular batan baa gzel kokularla dolu olur. Sevgili salarnn bir dmn zerse onun salarnn kokusu n diman gzel kokularla doldurur.

169

k beyitte sevgilinin salarnn kokusunu hayal etmektedir. Sevglinin saalrnn kendisine has bir gzel bir kokusu vardr. ir bu kokuyu gzel ieklerin miske kartrlmasyla elde edilen abire benzetir. Sevgilinin salarnn rengi miskin koyu rengine; kokusu da miskin kokusuna benzetilir. Sevgili saalrn balad iin beyitte iekler de kartrld abir zikredilir. Zira ieklerde pazarlarda desteler halinde bal olarak bulunurlar. ir bundan dolay misk kelimesi yerine abiri tercih etmi olabilir. Beyitte salar dme, kokusu da abire tebih edilir. Ayrca hev kelimesi tevriyeli olarak kullanlr. Birincisinde; arzu, heves mnsndadr. k sevgilinin saalrnn kokusunu arzu edip hayal eder. kincisinde ise; hev teneffs edilen hava anlamna gelir. Dolaysyla sevgili salarn zp datnca havann kokusu deierek hava abir kokar. 6. Ol ka bigi kemn- keyn nirede var Ol gamzenn nazri cihnda ne tr ola O sevgilinin kalar gibi hangi hkmdarn yay vardr, o gamzenin benzeri hangi ok olabilir. Sevgilinin kalar kavisli ve dzgn olmasndan dolay yaya benzetilir. Bu yay gibi kalar yle gzel ve kavislidir ki hibir hkmdarn elinde onun kalarndan daha dzgn bir yay yoktur. Yay etkileyici silahlardan biridir. Sevgilinin kalar dzgnl ve cn alcl ynyle yaya, yan bak ise oka benzetilir. Hibir ok ve yay sevgilinin kalar ve yan bak kadar etkilideildir. 7. Hrt eneginn uhurnda dutluban Mrut cad gzine anun (kim) esr ola Hrut ene ukuruna tutulunca Mrut ki onun cdu gzlerine esir olur. Sevgilinin ene ukurunu Hrut ve Mrutun asl olduu kuyuya tebih eden ir gzlerine de Mrutu esir eder.

170

Hrut ve Mrut Babil yaknlarnda bir kuyuda ba aa asl duran ve klara sihir rettiklerine inanlan iki melektir. ir burada Hrut ve Mruta telmihte bulunurken, gzleri de byleyici olmasndan dolay cadya tebih eder. Sevgilinin ene ukuru ve gzleri byler ve kendine balar. 8. Nak arada bahnedr ehl-i basrete Nakka vire gnlni her kim basr ola Sezgisi kuvvetli olanlar iin nak arada bir bahanedir, her kim sezgili olursa nakkaa gnl verir. Hakikat ehli olanlara, nakka bulmak iin nak birer bahanedir. Naktaki gzellikler nakkataki gzellikleri yanstr. Basiret ehli de naka bal kalmaz. Onun yrine o nak in eden nakka arar bulur. Geici gzellikler yerine daimi ve kalc olan gzellie gnl verir. Hakiki ve gerek k o zaman olunur. ir beyitte Allah nakkaa yarattklarn ise naka benzeterek ak istiare yapmaktadr. 9. Vasfn idicek ol leb dendnun Ahmed Her sz ki nazm ide kamus dilpezr ola hmed o dudak ve dilerin vasfn edince, nazm ettii szlerin hepsi gnl alc olur. irin iirini vd bu beyitte, szleri sevgilinin dudak ve dilerini vasfettii iin deer kazanr. Az dudak ve di hep birlikte anlr. Dudak azn da alan ksmdr. Szler azdan dudak ve di vastasyla karlar. Diler yan yana dizilii ve iki sra halinde oluu nedeniyle nazma benzetilir. Nazmda da beyitler kelimelerin yan yana diziliiyle iki sradan oluur. Yze dudak; dudaa di gzellik katar. irin iirine de sevgilinin dudak ve dilerinin gzellii gzellik katar. Okuyan insann gnln alr. ir gnl almak deyimini kullanarak irsl-i mesel sanat yapyor. iirini de mbalaal bir ekilde vyor.

171

Gazel 40 Me f ln / Me f ln / Fe ln 1. Yznn urresin ol ki itdi arr Saunun turresin kld mutarr O, sann parlakln gsterili klarken, sann llesini de taravetli kld. Sevgilinin yznn parlaklndan ve sann kvrmlarndan bahsedilen bu beyittte, ir, Allahn sevgiliyi ne kadar gzel yarattna deinir. Sevgili de as eken ilahi bir cezbe vardr. Sevgilinin yz parlakl itibar ile nura benzetilir. onun yz nur gibi parlaktr ve herkesten daha gzeldir. salarnn kvrmlar ise taze ieklere benzer. taze iek gerek grnts gerek kokusu itibaryla insana daha ho ve taravetli gelir. ir beyitte sevgilinin tz nura benzetiyor. Ancak kendisine benzetilen direk olarak zikredilmeyerek sadece benzetme yn zikrediliyor. 2. Cemln kamu fetden mnezzeh Kemln cmle noksndan mberr Gzelliin btn fetlerden uzaklatrlm, Olgunluun btn eksiklerden arndrlmtr. Sevgilin gzellii btn kt unsurlardan arndrlrken kemli de btn eksikliklerden arndrlmtr. ir burada sevgili olrak Hz. Peygamber AS. kast etmektedir. Zira Cenb- Allah Onu herkesten daha mkemmel ve olgunlua erimi olarak vcda getirmiitir. Kk yata iken kalbini ktlklerden melekleri vastasyla arndrrak kemle ermesini salamtr. Yine melekleri aracl ile kendisini btn ktlklerden beri klmtr. 3. Ne suda grdi ne yirde misln Cihn seyr iden bahren ve berr Cihan denizden ve karadan seyreden kiiler ne suda ne de deniz de senin eine ve benzerine rastlamamtr.

172

Hz. Peygamber Allah tarafndan ei ve benzeri bulunmayacak bir surette yaratlmtr. Denizden ve karadan ifadesiyle ir dnyann her neresinde olsun ona benzeri yoktur demek istemektedir. Alem zerinde gerek deniz ierisinde gerk karada binlerce varlk halk edilmitir. Her birini kendine gre kymeti ve deeri olan bu varlklar ierisinde Hz. Peygamber tektir. Beyitte berrve yer kelimeleri ile Bahr ile su kelimeleri birbirleriyle tenaspl kelimelerdir. 4. Seni sevdgme iderler melmet Teberr sini sevmezden teberr Seni sevdiim iin beni ayplyorlar, seni sevmeyenlerden yz evirip uzaklayorum. k sevgiliyi andka, onun uruna ez ve cef ekip h ettike ayar yani bakalar tarafndan knanr. Yanl bir i tuttuu sylenir. k ise asla sevgiliden usanp bkmaz aksine ayplanp knandka sevgiliye daha da dkn olur. Sevgiliden uzaklamak yerine kendisini knayan vazgeirmeye alan insanlardan uzaklap yz evirir. 5. Szn dilmdedr leylen nehren Adun zikrmdedr cehren ve srr Gece gndz dilim seni anlatrken. adn gizli ve ak olarak zikrimdedir. k gece gndz uyumayp daima sevgilinin gzelliini anlatr. Burada

geceleri uyumayan ve daima vaktini Allaha ibadetle geiren bir kul vardr. Bu kul her daim Allah ile beraberdir. Bazen dil ile bazen de kalp ile Onu tesbih ve tanzim eder. Bu sayede kalplerin skna varacann idrakindedir. 6. Nie kim arh dne h k Bu resme idemeye ebyt- arr Dnya dnd mddete hibir k byle gsterili beyitler resmedemez.

173

Bu beyitte ir iiirini gzelliini ve akn yceliini vmektedir. Hibir kimse onun kadar gerek k olamayaca gibi onun gibi gsterili beyittler de dzemez. Her dnem gzel iiirler, gzel szler yazan insanlar olur ancak bunlarn hi birisinin de szleri Ahmednin szleri kadar insan cezbedip kulaa ho gelmez. ir beyiitte iiirini mbalaal bir ekilde vmektedir. 7. Senn vasfun diyeli Ahmednn Szi her aybdan old muarr Ahmed senin vasfn diyeliden beri szleri her trl ayptan arndrlmtr. ir burada da iirini vmeye devm eder. Ancak bir fark vardr. iirinin gzellii yce bir sevgiliyi vasf ettii iin artmtr. eksiksiz ve kusursuz bir gzel medh edildii iin irin szleri de eksik ve kusurlardan arnmtr.

174

Gazel 41 Mef l / F i l t / Me f l / F i ln 1. Yz kim u zerresi hurid mh ola H ki ol yze nazar itmak gnh ola Yznn klarn bir zerresi bile gne ve ay gibi olan bir yze bakmak gnah olur. ir sevgilinin yznn parlakln gne ve aydan daha parlak bulmaktadr. Zira gndz kocaman bir alemi aydnlatan gne ile geceleri gkyznde ldayan ay bile sevgilinin yznden yaylan parlakln bir zerresine tekabl eder. k iin sevgili ok deerli ve bir o kadarda ycedir. Hibir ey onunla kyaslanamaz. Byle yce bir varla bakmak gnahtr. 2. Zlfne gzlermdr iden gnlmi esr Kej ry olur ol kii kim dil siyh ola Gnlm salarna esir eden (salarnn gzelliini gren) gzlerimdir. Gnl kara olan kii kt dnceli olur. n bana her ne gelir ise yine kendinden gelmektedir. n gzleri sevgilinin salarnn gzelliini grnce doal olarak bu gzellie tutulur. Sa ekli ve uzunluu itibaryla zincire benzetilir. klarn gnl daima sevgilinin salarna esir olur. Eskiden esirler elleri ve ayaklar zincirlendii iin ir byle bir benzetmeye bavurmutur. Tpk bu esirlerin bir yere ayrlp kaamad gibi k da sevgiliden uzaklaamaz. n bu halini grenler onu knayarak ktler ve ayplarlar. k bu kiileri kt niyetli, kara gnll kiiler olarak nitelendirmektedir. ir beyitte salar zincire benzeterek kapal istiare sanat yaparken gnl de esirlere tebih etmektedir. Etrafndaki kiileri ise gnl kara olarak nitelendirmektedir.

175

3. zsen sabya karu saunun girihlerin y nie cn ki yile varup hkrh ola (Ey sevgili) sen sann dmlerini sabah rzgrna kar zsen (bu hali gren) nice cnlar heb olup yoluna toprak olurlar. Sevgilinin salar uzunluu ve daha ziyade karkl ile iirlerde geer. ir san bu kark halini zlmesi zor dmlere benzetir. Bu dmleri hibir kii zemez. Ancak sevgili kendi dilek ve isteiyle salar zer. yani onlar tarar. Sevgili sabah zaman salarn taraynca onun gzel kokusu nice kiinin akln bandan alr. ayrca rzgr tozlar havalandrarak sevgilinin salarnn zerine kondurur. bu durumda a da yok olup toprak haline gelmek rev olur. k ancak bu sayede sevgilinin salarna ulaabilecektir. ir salarn karkln dme tebih ederken; Cn da topraa tebih eder. sa, dm ve zmek kendi arasnda; sab, yil, hk birbiri ile tenaspl kelimelerdir. 4. Yzmi rterem yala ki hum irmeye Kim yilile suya varur anda ki kh ola Yzm ya ile rtyorum ki hm yel ile suya ulap orada bir saman p olmasn. k sevgiliden grd skntlar karsnda ve ona kavuamamann vermi olduu zdraplarla daima ah edip gzya dker. k yle ok gzya dkmtr ki bu gzyalar n yzn bir pee gibi rtmektedir. Eskiden baz erkeklerin de yzlerini pee ile kapatt bilinmektedir. ir buradan hareketle gzyalarn bir peeye benzeterek kapal istiare sanat yapar. n yzn kapatmasn sebebi hn rzgr tarafndan uurulmamasndan ileri gelir. Eer rzgr hn alr da bir suya ulatrrsa ah bir saman p gibi olur.h kelimesinin yazl eklindedir. Buradaki Elif harfi ile saman p arasnda ekil benzerlii ilgisi kurulmutur.Ayrca beyitten hn kta olduu mddete bir deerinin olduunu; ondan ayrlnca bir deeri olmadn da anlayabiliriz. ir burada h bir saman pne benzeterek tebih sanat yapyor.

176

5. Lle yzne ykn yand oda ne aceb Bd- urur ki feti tc u klh ola Lle sevgilinin yzne zenerek yand iin atee gerek yoktur. Gurur rzgr tc ve klahn afeti olsun. Edebiyatmzda glden sonra ekli, rengi ve kokusu itibaryla lle ile sevgilinin yz arasnda ilgi kurulur. Lle sevgilinin yzne zendii iin yanmtr. Lle krmz renkli ve ortasnda siyahlklar bulunan bir iektir. ir burada llenin rengini ve ortasn yanmasn sevgilinin yzne zenmesine benzeterek Hsn-i Talil sanat yapmaktadr. Lle bu davrannn cezsn zaten yanarak ekmitir. Atete yanmasna gerek yoktur. Rzgr llenin yapraklarn datarak onu perian bir hale getirir. Lle yine ekli itibaryla tac ve klaha tebih edilmektedir. Rzgr doal olarak balarda klahlar drr. ir bununla da ilgi kurmaktadr. Gururlanan llenin rzgr tarafndan datlan yapraklar gurur yznden tacndan ve klahndan olan insanlara benzetilir. Zira gurur insanlar bir ok felaketlere srkler. 6. Kavsin hill kauna tebh eylemi Kejdr hisb nirede kim seyr-i mh ola Ayn kavisini hill kana tebih eyleyen kii, ay seyredince hesabnn yanl olduunu anlar. Ka ve ay arasnda divan irleri tarafndan daima bir ilgi kurulur. Ayn hill halinin kavisi ile sevgilinin kalarnn kavisi birbirine benzetilir. ir bu beyitte bu tarz bir benzetmenin yanl olacandan sz etmektedir. a gre sevgili her eyden stndr. geceleri gkyzn aydnlatarak nem arz eden ay bile ondan beridir. Sevgilinin kalar hille benzemez aksine hill sevgiliye benzer. ir bu ekilde sevgiliyi yceltir ve ona byk bir deer verir.

177

7. Yzne secde ide niyzla Ahmed Mihrb kaunun ana ger kblegh ola Sevgilinin kann mihrb kblegh olsun, Ahmed niyaz ile yzne secde etsin. Sevgilinin kalar ekli itibaryla mihrba benzetilir. Mihrb cami ierisindeki ana unsurlardan biridir. nsanlar Allaha ibadet iin ynlerini mihrba ynelirler. Mihrb Kabe tarafndadr. Ka da yz gzelliini n plana karan ana unsurlardan biridir. k daima sevgilinin yollarn gzetledii iin yn de daima sevgiliye doru dnktr.Bu nedenle sevgili n Kabesidir, yneldii kblesidir. nsanlar mihrba Allaha niyaz etmek yani istemek iin ynelirler. k da sevgiliye kavumay niyaz eder. Bu nedenle sevgiliye kar daima bir istek ierisindedir. Secde boyun eme anlamna gelir. Kul Allahn emir ve isteklerine boyun ediini belirtmek zere secde eder. n da sevgilinin karsnda boynu bkktr. Onun her dileini ve istediini yerine getirerek ondan gelen her trl skntlara katlanr.

178

Gazel 42 F i l tn / F i l tn / F i l tn / F i ln 1. Yrdan ayrudur ol kim yrdan mehcr ola Gonca bigi tengdil nergis sfat rencr ola Sevgiliden ayr olan kii gonca gibi ii skntl olur, nergis gibi ikence grr. Sevgilinin ayrl konu edinilern bu beyitte ir ondan ayr den kiinin halini goncaya benzetir. Gonca gln almam halidir. Gln yapraklar gonca halinde iken birbirine iyice skm bir haldedir. ir bunu iin daralmas eklinde ifade eder. i daralan kii sknt ve zdrap eker. gnl huzur ierisinde olmaz. ir bunu da nergisin ikence ekmesine benzetir. Nergis kendi gzelliine hayrn olduu iin sonsuza kadar derdinin dermanna ulaamaz. Bu sebepten dolay ac ektiine inanlr. ir sevgiliden ayr olan kiiyi goncaya ve nergise tebih etmektedir. 2. y ki sordun yrdan ayru denn hlini ol tene benzer ki cndan mihnetile dr ola Yrdan ayr denin halini iyi ki sordun, cndan eziyetle uzaklam tene benzer. Ayrlk acsnn izah eden ir bu hali cnn tenden ayrlmasna benzetir. n halini ve ektii aclar kimseler sormamaktadr. Sevgiliden ayr dmek lmle edeerdir. lm cnn bedenden sknt vererek kmas halidir. lm insanolunun en skntl andr. Cn bedenden knca lm gerekleir. Sevgiliden ayr den k da l gibidir. ir sevgiliden ayr olan n halini cndan uzaklam olan tene tebih ederken; sevgiliyi de cna benzeterek Ak stiare sanat yapar.

179

3. Gzlerm ya aharken nedr rengm harb nki dirler suyla olur yir ki ol mamr ola Gz yalarm zehir gibi akarken rengim harab olur. nk yer su ile mamr olur derler. k sevgilisi iin daima gz ya dkerek alayp durur. Aladka hali perian olur. Hem gnl hem de gz alamaktan yorgun der. k btn bu harablna kar asla midini kesmez. Sevgilinin kendisinin aladn grnce insafa gelmesini mit eder. Yer nasl suyu, yamuru grd zaman mamur olursa belki k da su gibi akan gz yalar sayesinde sevgiliden vefa grr. 4. Her kim ol abher gzn kna bir cm ide n T kymet cn anun nergis bigi mahmur ola Kim o nergisin akna bir bardak iki ise t kymete kadar onun cn nergis gibi mahmur olsun. Sevgilini gzleri nergis gibidir. kim onun akndan dolay bir kadeh ise nergis gibi en olur. Nergis hafif mahmurluk veren bir bitkidir. Sevgilinin gzleri hafif ehl bakyla, n akln bandan alp ak sarhou yapmasndan ve eklinden dolay nergise tebih edilmitir. Sevgilin akndan iki ien k sarho olur ve zerine bir mahmurluk, uyku haki ker. ir n bu halini de nergise tebih eder. 5. Gizle dirler rzun n kim bakam yaum ahar Zafran yzmdr zm nicesi mestr ola Gzlerimden kanl yalar aknca srrn gizle derler. Yzmn sarlndan (dolay) iimi nasl gizleyebilirim. k sevgilinin ayrlndan dolay gzya dker. Bu alaytan dolay n gzleri kzarr ve kendince kanl gzyalar dker. n bu halini grenler ak srrn

180

saklamasn aleme f etmemesi gerektiini sylerler. k da buna cevaben ayrlktan dolay sararan bir yzle derdimi iimi nasl gizleyebilirim demektedir. Yani k derdini gizlemek istese bile gzlerinin krmzl ve ayrlktan dolay sararan yz onu ele verir. Srrn saklamasna imkan vermez. n gzyalar kana yz ise safrana benzetilerek Tebih sanat yaplmaktadr. 6. Ik nr nrdur yaharsa yahsun cnum em ol yig kim yahlup ucdan uca nr ola Ak atei nurdur, cnm yakarsa yaksn, Zira mumun yakld zaman batan baa k veren mum iyidir. Ak atei grnte yakc gibi grnmesine ramen bir nurdur. n gnln aydnlatan bir ktr. O olmasa n gnl karanlklar ierisinde kalr. ir bu hali muma benzetmektedir. Mumun ok k vereni makbuldr. Mum kendini yakarak etrafna k verir. k da ak ateinde kendini yakar. Bu sayede gnl aydnlanr. ir Ak ateini nura tebih ederken cnda yanp biten muma tebih eder. Nr, nur, em, yahmah kelimeleri birbiri ile tenaspl kelimelerdir. 7. Lali drcin dudagunun zikr idicek Ahmed Her ne sz kim nazm ider ll-yi mensr ola Ahmed sevgilinin hokka gibi kk aznn dudaklarn zikredince her sz serpilmi inci gibi nazm eder. ir sevgilin dudaklarn annca onu anlattndan dolay szleri serpilmi incilere benzer. irin iirini vd bu beyitte az kkl ve yuvarlakl ayrca kapal olmas ynyle bir hokkaya tebih edilirken, dudaklar krmz renginden dolay(ll olarak bahsedildii iin) krmz renkli bir mrekkebe (kapal istiare) ve dilerde inci gibi nazm edilmi olan szlere benzetilerek ak istiare sanat yaplr. iir yazabilmek iin irin hokkaya, mrekkebe ihtiyac vardr. Diler de yan yana dizilmesi ve iki sra olmas ynyle beyite benzetilir. Beyit kelimelerin yan yana sralanmasndan ve iki sradan olumaktadr. irin iiri sevgilinin gzellik unsurlarn and iin daha da bir nem kazanr.

181

Gazel 43 F i l tn / F i l tn / F i l tn / F i ln 1. Old yznn haysndan eriyben glb Nergisnn hasretinden gzlerm told glb Gzlerim yznn hayasndan dolay gl gibi erirken, nergisinin hasretinden dolaygl suyu doldu. k daima sevgiliyi grmek ister fakat onu bir trl gremez. Grse de b ir trl yzne bakamaz. Utancndan dolay n yz gl gibi kzarr. Gl krmz renginden dolay yze tebih edilir. Sevgilinin gzlerini nergise benzeten ir ak istiare sanat yapmaktadr. Nergis gz eklinde olup hafif mahmurluk veren tek yaprakl bir iektir. Sevgilinin gzleri baygn ve ehl bakndan ve n gnln sarho etmesinden dolay nergise tebih edilir. Sevgilinin hasretinden kanl gzyalar dken n gzyalar n yznn de gl renkli olmas ynyle gl suyuna benzetilir. 2.
C

Aklla kimse bilemez yznn mhiyyetin

emile nice biline v bulna fitb Mum ile gne bilinip bulunamayaca gibi akl ile de senin yznn asl bilinemez. Gne s ve k veren bir gk cismidir. Asl atetendir. Mumun da asl atetendir. kisi de ateten olmasna ramen birbirlerinden olduka farkldrlar. Bu nedenle mum ile gne anlalmaya allamaz. Mumun gne ile anlalamayaca gibi sevgilinin gzellii de akl ile anlalamaz. yle ki sevgilinin gzelliine akl sr erdirilemez. Onun gzelliini akl ile anlamaya alan kiiler akln kaybederler.

182

3. Bir hayle rz olmdur cemlnden gzm h idem kim harm old bu gzlerme hb Sevgilinin gzelliinden dolay gzlerim onun hayaline bile raz olmutur, h ederim ki bu gzlerime uyku haram olmutur. k sevgilinin gzel yzn grp ona k olmutur. Ancak onu bir trl grememektedir. Bu nedenle onun hayaline bile razdr. Gece gndz sevgilinin hayali ile yaamakta onu tasavvur etmektedir. Bu nedenden dolay uyku uyumamaktadr. ir bu hali gzlerime uyku haram oldu szleri ile ifade etmektedir. Gece gndz uykusuz kalan k uyuyamad iin sevgiliyi uykusunda da grememektedir. Yani gerek hayatta onun yzn gremeyen, ona kavuamayan k, gzlerine uyku haram olal sevgilinin yzn hayllerinde de grememektedir. k aslnda uykusuz kalmaktan ikyeti deildir. Uykusuzluk onun haylinde dahi olsa sevgiliye vuslatna engel olduu iin h etmektedir. 4. Salarunun ukdesi aklum klmdur esr Gzlernn fitnesi gnlmi itmidr harb Salarnn dm aklm esir ederek gzlerinin fitnesi gnlm harab etmistir. Sevgilinin salar uzunluu ve karkl itibaryla ipe ve dme benzetilir. Esirler iple balanrlar. k da sevgiliyi grdkten sonra gnl ona balanr ve ondan bir trl kopamaz. Esirlerin her eye boyun emesi gibi k da sevgilinin her haline boyun eer. Ondan gelen her eye raz olur. Fitne karklk anlamlarna gelir. Sevgilinin gzleri n gnln duygularn karmakark edip perian bir hale getirir. 5. Dahd saun mh bedrn boynna mgn kemend Sald zlfn fitbun yzine can bernikb Salarn dolunayn boynuna siyah bir kemend atarken gnein yzne de siyah bir rt rtmtr.

183

irin muhtemelen gne ya da ay tutulmas karsnda yazd bu beyitte sevgilinin salar bir yandan siyah bir ipe bir yandan da siyah bir rtye benzetilir. Sevgilinin yz parlakl ve beyazl nedeniyle gnee ve aya tebih eden ir ak istiare sanat yapar. Salar sevgilinin yzne boynuna doland iin ir tarafndan rt ve kemende benzetilir. Sevgilinin salar rengi ve kokusundan dolay mg ve anber ile ilgi kurulur. 6. Devlet-i bk senn kundur u bk fen erbet-i f senn derdndr bk serb Senin akn sonsuz bir saadettir, baki yokluktur. Senin derdin ifa erbetidir baki ise bir serptr. k sevgiliyi o derece sever ki onun sevgisinin sonsuzluu karsnda gerek sonsuzluk yokluk gibi kalr. Sonsuz mutluluk sevgilinin akndan kaynaklanr. k sevgilinin hereyine razdr. Ondan gelen sknt ve dertler bile a ifa gibi gelir. k ak hastalna yakalanmtr ama bundan ikayeti deildir. Aksine bu derdin bann zerinde yeri vardr. k sonsuzluu sevgilinin aknda bulur. yle ki gerek sonsuzluk sevgilnin aknn yannda yokluk gibi kalmaktadr. Beyitte ir sevgilinin akn sonsuz saadete,derdini ise ifa erbetine tebih eder. Bk ve fen arsnda; sf ve derd arasnda tezt vardr. 7. Ahmed yri gerekse varlgun terk eylegil Yrla sinn aranda varsa sensin hicb (Ey) Ahmed eer sana sevgili gerekse; sevgiliyle senin aranda perde olan varln terk eylemelisin. n en byk dilei sevgiliye kavumaktr. Ahmed kendine seslenerek eer gerekten sevgiliye kavumak istiyorsan onun uruna varln feda etmen gerekir demektedir. Beyite tasavvuf adan baktmzda sevgili Allah(c.c.)tr.Allaha kavumak isteyen kii arada bir engel olan varlktan, nefsinden vazgemelidir. Yani lmeden nce lmeli. varln fani olan eylerden arndrmaldr. Fani eylere taklan kii eyann asln gremez ve arada bir perde oluturur. ir burada varln sevgiliyle kendi arasnda bir perdeye benzetmektedir.

184

Gazel 44 Me f ln / Me f ln / Fe ln 1. Bu nicesi dehndr bu nice leb Ki dir cnlara her dem nahn akreb Bu nasl bir az ve nasl bir dudaktr ki her zaman cnlara Biz size daha yaknz.der. Sevgilinin az iirlerde genellikle dudakla birlikte anlr. Dudak azn da alan ksmdr. Sz azdan dudaklar vastasyla kar. Sevgilinin az ve dudaklar genellikle kapaldr ve k ondan bir kelime bile olsun iitmek ister. Oysa ki beyitte sevgilinin az konumakta ve ir bu duruma armaktadr. Sevgili her naslsa a Biz yaknz demektedir. Dudak n cnna cn katar. Bu yzden cna yakndr. Cna cn kattklar iin cndan uzak deildir. 2. Yregm ditrer u kim em bigi me sald kun tbla teb te yreim mumun alevi gibi titrer. Zira akn yreime stma nbeti salmtr. iriz yreini muma tebih ederken sevgilinin ak da onun yreine stma nbeti gibi bir humma salar. Mumun alevi titreyerek yanar ve her yand zaman da kendini eritir. n gnl de sevgilinin akndan dolay bir mum gibi erirken iini de bir titreme alr. Stma nbeti titremeler halinde olur. Her ikisi de titredii iin ir byle bir benzetme ilgisi kurar. ir ak stma hastalna tebih ederken, n yreini ilk beyitte muma benzetir. kinci beyitte ise gnl stma hastalna yakalanm birine benzeterek tehis sanat yapar.

185

3. Mevve old gnlm greliden Saunun leff nerini mretteb Gnlm, sann derli toplu halini grnce, karmakark oldu. Sevgilinin salar her hali ile byler. Duygularn karmakark eder. Edeb sanatlardan da faydalanarak sevgilinin salarn medh eden ir salarla leff ner sanat arasnda bir ilgi kurar. Leff ner kelimesinin szlk manas drp bkmek ve sonra datmak anlamndadr. Bu sanat belli bir konu ile kelimelerin bazen dank bazen de kark olarak beyit ierine yerletirilmesi ile oluur. Sevgilinin derli toplu taranm salar ok etkiler. Duygular ve akl karr. Sevgilinin salarnn leff nerini, mrettep yani dzgn ve tertipli gren ak, mevve yani karmakarsk bir hale gelmitir. ir sevgilinin salarnn toplu halini mrettep yani dzenli leff ner sanatna; duygularn ise mevve yani dzensiz leff ner sanatna benzeterek tebih yapar. 4. Likn iderem Hakdan temenn Zihi hb arzu v hb matleb Senin yzn Allahtan istiyorum. nk gzeli istemek ve gzeli arzu etmek ne gzel ne hotur. Sevgili a gre her eyden daha gzel ve hotur. n muraddr. Bu yzden k dileyecekse sevgiliyi ve ona kavumay dileyecektir. O da isteini Allaha bu ekilde sunuyor. Zira gzeli ve gzellii istemek k iin ok gzeldir. 5. Yzn hayret saundur dm- mihnet Havdis zydur bu rzla eb Yzn hayret san da eziyet tuzadr. Bu gece ve gndz byle hadiseler meydana getirir. Sevgilinin yz parlakl ve beyazl ile hayrete drr. Kendisine hayrn brakr. Byle bir gzellik karsnda k arr kalr ne yapacan bilemez.

186

Sevgili de cezbeden unsurlardan biri de onun salardr. Salar genellikle n yreini yakalayan bir tuzaktr. Gnl sevgilinin salarna taklan k ac ierisinde olur. Bu nedenle ir salar sknt tuzana tebih eder. ir sevgilinin yzn geceye salarn da geceye benzetir. Gece karanlk olmas nedeniyle insan skntya srklerken gndz insann iini aydnlatarak onu ferahlatr. ir de sevgilinin salarnn verdii sknty geceye; onun yznn verdii rahatl gndze tebih eder. 6. erefdr arha bu kim bamaguna Hilli nale ide nacmi kebkeb Hilli (sevgilinin atnn) ayana kk naln, yldzlar da bu naln ivileri yapmak arh iin ereftir. Hill ayn yeni halidir. ir burada hilli sevgilinin atnn ayann nal ve yldzlar da bu nala aklm iviler olarak ifade etmitir. Bu zelliklerinden dolay felek bunlar bann tac olarak kabul etmitir. Felek, hilli sevgilinin ayann altna nale yldzlar da kebkeb yapmak bir eref olarak grlmtr. Kebkeb ayakkablarn altlarnn anmamas iin aklan naleleri tutturmaya yarayan yldza benzeyen kk ivilere denmektedir. ir sevgiliyi yceliini dile getirmek iin gkyznn eriilmez cisimlerini birer birer ayana indiriyor ve onun hizmetinde kullanyor. Dnya ise sevgilinin ayaklarna bu cisimleri sunabildii iin eref duymaktadr.. ir hilli nalna yldzlar da kebkebe benzeterek tebih sanat yapyor. Nale, bamag, kebkeb kelimeleri ile arh, hill, necm kelimeleri kendi arasnda tenaspl kelimelerdir. Dnya bir insan gibi kiiletirerek tehis sanat yaplmtr. 7. Lebndendr kelm Ahmednn Zih rn hads pk mereb Ahmednin kelamnn irinlii ve temiz yaratl senin dudandan dolaydr. ir burada hem ftrat, tabiat asndan hem de sz sylemedeki ustal asndan kendisi vmektedir. Onun iirinin gzellii sevgilinin gzel irin dudaklarn anlatt iin gzelleir ve kulaa ho gelir. Edebiyatmzda dudak genellikle irin sfat

187

ile birlikte geer. Muhakkak ki sevgilinin duda tatldr yani irindir. Bu gerek onun dudandan dklen tatl szlerle ilgilidir gerekse grnm ile ilgilidir. Sevgilinin duda irin olunca onu anlatan kiinin huyu ve szleri de irin olmaktadr. Beyitte irin tabiat ve syledii szler dudaa tebih edilmektedir. irin ve leb kelimeleri birbiri ile tenaspl kelimelerdir.

188

Gazel 45 F i l tn / F i l tn / F i ln 1. Yz midr Y-Rab bu yhd fitb Ten midr iy Hak bu yhd mfitb Ya Rb bu bir yz mdr yoksa bir gne midir? Ey Allahm bu bir ten midir yahut bir dolunay mdr. Sevgilinin yz a yle gzel grnr ki bunu ifade edebilmek iin ir gk cisimlerinden faydalanr. Yz parlakl eriilmezlii ve n gnln aydnlandrmas itibaryla gnee benzetilir. Gne yeryznn cnlln srdrebilmesi asndan nem arz eder. Sevgilinin yz de n hayat kaynadr. Onu gremeyen k adeta l gibidir. Bundan dolaydr ki sevgilinin yz gnee tebih edilir. Yine sevgilinin teni beyazl, przszl ve parlakl asndan mehtba tebih edilir. Mehtb ayn en son halidir ve onda hibir kusur yoktur. ir iin yle bir an gelir ki gnei ve mehtab sevgili olarak addeder. 2. Leb mi bu y eme-i b- hayt Di mi bu y nazm- ll-yi hob (Allahm) bu dudak mdr yoksa hayat suyunun emesi midir? Bunlar di midir yoksa parlak inci dizisi midir? Sevgilinin dudaklar k iin hayat suyu gibidir. Dileri ise parlak inci dizileridir adeta. Dudak a cn bahetmesi ve n andan km alabilmesi asndan sonsuz hayat suyu olan b- hayata tebih edilir. b- hayat Lokman hekim tarafndan bulunduuna inanlan lme dahi are olan suyun addr. k bu emeden kana kana imeyi dima hayl eder. Sevgilini dileri yan yana dizilii ve beyazl itibaryla inci tanelerine benzetilir. Dilerin dizi halinde olduu gibi inci de yan yana dizilmitir. Bu ynyle diler inciye tebih edilir. Yine dudaklar da ab- hayata tebih edilmekle ayn zamanda bu olaya telmihte de bulunulmutur.

189

3. Gzlern ne efsn ohd gnlme Ki anda hergiz kalmad rm u hb Gzlerin gnlme yle bir by yapt ki ondan sonra gnlm bir daha dinlenme ve uyku nedir bilmedi. ir sevgilinin gzlerinin etkileyicilini anlatabilmek iin gzlerin efsun okuyarak gnle sihir yaptn ifade etmektedir Sevgilinin gzlerinin gzelliini gren n asla rahat ve huzuru kalmaz. Onu hayal etmekten dolay gzlerine uyku girmez. Uyuyamad iin de n dinlenmesine imkn olmaz. k gzlerini kapatt zaman sevgilinin haylinin gzlerinin nnden gidip kaybolmasndan korkar. Bu nedenle uyku uyumak istemez. Bunu da gzlerime uyku haram oldu eklinde ifade edilmektedir. Gzlerin by yapan birisi olarak dnlmesiyle tehis sanat yaplmtr. 4. Salarundan nice bula cn hals Kim toludur bend n p tb u cn salarndan nasl kurtulsun ki salan dmlerle, kvrm ve bklmlerle (dolaysyla sknt ve zdrapla) doludur. Sevgilinin salar tpk bir tuzaa benzer. Onun kvrmlarna bklmlerine taklan n gnl istese de bir daha ondan kurtulamaz. Cn bu kvrmlara bir engelin ucuna taklr gibi taklr. Burada taklmaktan kast n daima salarn bu halini dnmesi ve gnlnden bir trl karamamasdr. Daima onu hayal ettii halde bir trl ona kavuamayan n gnl sknt ierisinde olur. Cn ac eker. ir sevgilinin salarn kvrmlarn tuzaa benzeterek kapal istiare sanat yapar. Burada tuzak kelimesi zikredilmemektedir. Fakat bu cnn taklp bir daha kurtulamamasndan anlarz. Sa, n, p tb kelimeleri birbiri ile tenaspldr.

190

5. Bir tecellyile yznden gzm Ren ol kim itdi bin nr iktisb (Sevgilinin) yzn grmekle gzlerim nur kazand. yle ki grr hale geldi. k sevgilinin yzn her zaman grememektedir. Onu grd zaman gz gnl almaktadr. a gre sevgilinin yz gne gibi parlaktr. Etrafndakilerin gzlerini kamatrmaktadr. Alamaktan dolay n gzlerinin feri azalmtr. Hi ibr eye bakmak istememektedir. Ancak sevgiliyi grd zaman gzleri alr ve onu grmek ister. ir bunu sevgilinin yznn gzlerine bir nur vermesi sonucu gzlerinin grmesi eklinde ifade eder. Zaten sevgili n her derdinin derman ve ilcdr. 6. Ne diyem agzuna kim ol srr- rh Gaybdur vallah alem bis savb Azn iin ne diyebilirim ki o yanann gizli srrdr. Dorusunu Allah bilir. Az kapall ve konumamas ile iirlerde geer. Bu nedenle az ve iindekiler sr olarak addedilir. Onu ve onun iindekileri ancak gizli eyleri bilen, Allah bilir. 7. Gn yzn emine pervne sfat Yanad olmasa saun can bernikb Salarn gn yznn zerine siyah bir rt olmasayd (k) pervne gibi onun mumunda yanard. Sevgilinin salar rengi ve yz rtmesinden dolay siyah bir rtye tebih edilir. Sevgilinin yz parlakl ve n gnln yakmasndan tr muma benzetilir. Mum etrafn aydnlatt gibi sevgilinin yz de n gnln aydnlatr. k sevgilinin etrafnda dnp dolar. ir n bu halini mumun etrafnda dnerek kendini feda eden pervnelere benzetir. Eer sevgilinin siyah salar onun yzn rtmeseydi k kendini onun uruna feda ederdi.

191

8. Cnum oda gzm sald vel Gir andan old ana feth-i bb Gzm, cnm atelere sald. Onun sayesinde ona fetih kaplar ald. n gzleri sevgiliyi grerek gnlnn ona k olmasn salar. Aktan dolay gnl yanan k bunun gzleri sayesinde olduunu belirtir. gzmkelimesinin tevriyeli olarak kullanldn dnrsek bu kelime sevgili anlamna da gelmektedir. Sevgili kendine k etmitir. Bundan dolay n gnl kaplar ardna kadar almtr. Fetihler byk skntlardan sonra kazanlr. k da byk skntlardan sonra sevgiliye kavumay hayal eder. 9. Yr gerek varlgun ko Ahmed T ki gtrile ara yirden hicb Ey Ahmed sana yar gerek. Bu yzden varln brakarak ara yerden perdeyi kaldr. Ahmednin kendine seslendii bu beyitte sevgiliye kavumak iin varlndan vazgemesi gerekir. Varlk insan iin en nemli unsurdur. k sevgiliye o kadar dkndr ki en nemli eyden varlndan vazgemesi gerekir. Varlk sevgili ile k arasnda bir perde bir engeldir. hicb kelimesi ayn zamanda utanma anlamlarna da gelir. k utanmay aradan kaldrmaldr ki sevgiliye kavuabilsin.

192

Gazel 46 Me f ln / Me f ln / Fe ln 1. Bu ne yzdr bu nice zlf Y-Rab Meger bu mhdur ol kalb-i akreb Allahm bu nasl sa, bu nasl bir yzdr, yoksa bu ay mdr, o da parlak bir yldz mdr. k sevgilinin salar ve yznn gzellii karsnda hayrete dmtr. Onun yz bir ay kadar parlaktr. Salar ise parlakl itibaryla kuzey yarm krenin en parlak yldz gibidir. ir sevgilinin yzn beyazl, parlakl ve n gnln aydnlatmas ynyle aya tebih ederken; salarn da parlakl ynyle yldza tebih eder. Yz ve mh kelimesi ile zlf ve kalb-i akreb kelimeleri arasnda mretteb leff ner sanat vardr. 2.

Aceb bu glen-i cennet mi y rh Aceb bu eme-i Kevser mi y leb

Acaba bu bir yanak mdr yoksa cennet bahesi midir. Acaba bu bir dudak mdr yoksa bir kevser emesi midir. Sevgilinin yz gzelliklerinden bahseden ir onun yanan cennet bahesine, dudan ise kevser arabna tebih eder. Sevgili k iin ok nemlidir. Yce ve deerlidir. Hatta o bir cennet varldr. Bu nedenlerden dolay ir onun yanan cennete benzetir. Kevser arab varolduu bilinen bir suyun addr. Cennete girmeye hak kazanan mminler bu sudan kana kana ieceklerdir. k da sevgilinin dudaklarndan km almak istemektedir. O k iin bir hayat kaynadr. Sevgilinin yana gzel kokusu, pembelii ve n gnln ferahlatmas asndan gl ve cennet bahelerine benzetilir.

193

3. Yanagun nr durur yet-i rz Saunun zulmetidr ryet-i eb Yanann nuru gndz ayeti gibidir, sann siyahl ise karanlk gece gibidir. Edebiyatmzda gn, gne gibi aydnlkla ilgili kelimeler sevgilinin yzyle; siyah karanlk, gece gibi kelimeler de sevgilinin sayla eletirilir. Burada da ir sevgilinin yznn parlakln gndz ayetiyle eletiriyor. Yz edebiyatmzda mushafa benzetildii de olur. Yz mushaf olunca yz zerindekiler ayet olurlar. Sevgilinin salar ise koyu renginden dolay geceye benzetilir. Gecenin uzunluu gibi sevgilinin salar da uzundur. Her ikisi de insana sknt verir. k sevgilinin salarndan dolay skntya der. Karanlk da insan skar. ir yz gndz ayetine, salar da geceye benzeterek tebih sanat yapar. Gece ve gndz birbiri ile tezt olutururlar. 4. Sudan toprahdan olmaz byle terkb Meger sen akl u cndansn mrekkeb Sudan ve topraktan byle bir ey terkib edilemez. Sen olsa olsa akl ve cnn karmndan olumusundur. Sevgiliyi yceltmeye devm eden ir onun su ve topraktan yaratlmadn, akl ve cn gibi kymetli unsurlardan yaratldn ifade eder. Akl ve cn insan iin ok deerlidir. Cn insan bedeninin devmn salar. Bu nedenle hayat bir nem arz eder. Akl ise insann davranlarn denetleyen bir mekanizmadr. Akldan yoksun olan kii doru drst hareket edemez. Toprak ayaklar altnda olduu iin k onu sevgilisine yaktramaz. O deerlidir ve akl ile cn gibi deerli eylerden yaratlmtr.

194

5. Greli salarunda mg tbn Ten cnuma ddi tbla teb Salarndaki misk kokulu grdmden beri tenime ve cnma stma atei dt. Sevgilinin sa misk gibi gzel kokar ve k gibi parldar. k sevgilinin salarnn bu gzelliini grdnden beri ak ateinin iddetiyle stma nbetine yakalanm gibi titrer. Ak acs eken k hasta bir vaziyet ierisindedir. Bu hali onun d grnne de yansr. Yz sararr solar, hasta bir ehre ierisinde titreyip durur. ir sevgilinin salarn kokusu ve rengi itibaryla miske tebih eder. 6. Seni diyene ne dny ne ukb Seni sevene ne dn ne mezheb Seni syleyene ne dnya ne ahiret; seni isteyene ne din ne de mezheb gerekmez. Sevgiliyi isteyip bulan kii en byk nimete kavumu olur. Bu nedenle hibir eye itibar etmez. Ne dnya ne de ahiret onun iin nemini yitirir. Din ve mezheb insann teki dnyada iine yarayacak unsurlardr. k sevgilisinin uruna hem bu dnyadan hem de br dnyasndan vazgetiine gre artk dinle ve mezheple ilgisi kalmamtr. 7. Gnl zlfn hamndadur mukayyed Bu cn hicrn gamndadur muazzeb Gnl senin sann kvrmlarna bal olduu iin cn ayrln acsyla azap ekmektedir. k sevgilinin salarna gnln kaptrmaya grsn artk ona balanp kalmtr. Sa uzunluu, kvrmlar ve karkl ynyle balanm iplere benzetilir. Cn ise gnlden ayr kald iin azap ierisindedir. Cn hem gnlden hem de sevgilinin salarndan ayr dt iin ac ekmektedir.

195

ir san kvrmlarn ipe benzeterek kapal istiare sanat yapar. Cn ise azap eken bir insana tebih ederek tehis sanat yapar. 8. Kapunda sdkla cn ide kurbn Tapunda olaym diyem mukarreb Eiinde sana yakn olaym diyen kii, sadakatle cnn kapnda kurban etmelidir. Sevgiliye yakn olmak isteyen kii onun urunda cnn kurban etmesi gerekir. Kurban yaknlk kknden gelen yakn olmak anlamlarna gelen bir kelimedir. Ayrca bir gaye uruna feda olma anlamlar da tar. n gayesi, de sevgiliye yaklamak ve ona kavumaktr. Bu gaye dorultusunda cnn sevgilinin urunda feda etmelidir ki onun gerek k olduu anlalp sevgiliye kavuabilsin. ir n cnn kurbana tebih etmektedir. 9. Lebni Ahmed zikr itdgince Szi rn olur u pak mereb Ahmed sevgilinin dudan and iin sz irin olur,tabiat da gzelleir. ir burada hem ftrat, tabiat asndan hem de sz sylemedeki ustal asndan kendisi vmektedir. Onun iirinin gzellii sevgilinin gzel irin dudaklarn anlatt iin gzelleir ve kulaa ho gelir. Edebiyatmzda dudak genellikle irin sfat ile birlikte geer. Muhakkak ki sevgilinin duda tatldr yani irindir. Bu gerek onun dudandan dklen tatl szlerle ilgilidir gerekse grnm ile ilgilidir. Sevgilinin duda irin olunca onu anlatan kiinin huyu ve szleri de irin olmaktadr. Beyitte irin tabiat ve syledii szler dudaa tebih edilmektedir. irin ve leb kelimeleri birbiri ile tenaspl kelimelerdir.

196

Gazel 47 Mef l / F i l t / Me f l / F i ln 1. Pervnesi durur yznn em-i fitb Drdnesi durur dinn ll-yi hob Gne senin yznn pervnesidir. Parlak inci de senin dilerindir. Sevgilisini yceltmeye alan ir onun yzn bir muma; gnei de bu mumun etrafnda uuan pervnelere benzetir. Pervne nasl mumun etrafnda dnyorsa gnete ayn ekilde sevgilinin etrafnda dner. Gne doal mecras dorultusunda zaten dnmektedir. ir bunu sevgilinin etrafnda dnmesine balayarak hsn-i talil sanat yapyor. Sevgili yle deerlidir ki gne bile onun etrafnda pervne olmaktadr. Sevgilinin dileri de parlak inci tanelerine benzetilir. Her ikisi de parlak ve beyazdr. Bu nedenle bu tarz bir ilgi kurulmaktadr. 2. Yahard em bigi yzn tb lemi Olmasa arada saunun syesi hicb Eer arada sann glgesi olmasayd, yznn mum gibi cihan yakard. Bilindii zere mumun alevi yakcdr. Diyor ki ir: Allahtan salarn var. Onlar engel oluyor da dnya yznde ki ktan dolay yanmaktan kurtuluyor. Sevgilinin salarnn rengi siyahtr ve onun yanaklar zerine dklmektedir. ir bu hali salarn yze glge olmasna tebih ediyor. Eer salar sevgilinin yzn bir nebze olsun gizlemeseydi alemde sevgilinin akndan dolay yanmayan kimse kalmazd diyor. ir burada dnya szyle hem gerek dnyay kast ederek mbalaa yapyor hem de dnyann iindekileri kast ederek mecaz- mrsel yaparken ayn zamanda da tevriye yapyor. em, yahard, tb kelimeleri birbirleri ile tenaspl kelimelerdir.

197

3. LaCln katnda kim olur b- hayt kim Sereme-i haytun ider adn ol serb Dudan yannda b- hayatn ne deeri kalr, (dudan) hayat suyunun ba emesinin adn serp eder. Sevgilinin duda alara cn bahettii iin hayat suyu olarak geer iirlerde. yle ki gerek b- hayat onun dudaklarnn yannda bir hayal gibi deersiz kalr. lmszln kayna olduuna inanlan suyun kayna sevgilin krmz dudaklarnn yannda lde grlen bir seraba benzer. ir sevgilinin dudaklarn mbalaal bir ekilde verken ayn zamanda onu b- hayata tebih eder. 4. Zlfn hevsyla benefe yile varup Yzn hevsyla eriyp olur glb Sann arzusuyla meneke rzgra kaplp giderken yznn arzusuyla eriyerek gl suyu olur. Meneke baharn habercisi olan ieklerden biridir. Sevgilinin bahar mevsimi geldiinde seyr sefya kmasndan dolay ikisi arasnda ilgi kurulur. Ayrca meneke koyu lacivert rengi ve deste ii satlmas ynyle de sevgilinin salarna tebih edilir. Sevilinin zlfleri de meneke gibidir.Beyitte meneke sabah rzgrna kaplp sevgilinin salarna ulamak ister. Sabah rzgr ieklerin amasn salayan bir rzgrdr. Bu nedenle meneke ona kaplp gider. Ancak bu kaplma sonucunda menekenin yapraklar da sevgilin rzgrda dalan salar gibi dalr gider. Meneke sevgilinin urunda kendini heb eder. Sevgilinin yz bir gl kadar krmzdr ve bir o kadar da gzel kokar. Meneke de eriyerek sevgilinin yznn hasretinden dolay gl suyu gibi olur. ir menekeyi bir insana tebih ederek ayn zamanda tehis sanat yapar. Yine meneke gl suyuna tebih edilir. Benefe, yil, gl, hev kelimeleri aralarnda tenasp sanat vardr.

198

5. Meftn olal gamzene nergis benm bigi Ne rengi ver yzinde v ne hod gzinde hb Nergis benim gibi senin gamzene tutulaldan beri ne yznde renk ne gznde uyku kalmtr. Gamze sevgilinin yan bakdr. Nergis de k gibi sevgilin yan bakna tutulmutur ve o gnden beri ne yz sararp solmu sar bir hal almtr. Nergisin rengi ve duruu hasebiyle ir byle bir benzetme yapmtr. Nergis sar renkli, hafif topraa doru eik bir iektir. kla nergis arasnda bu bakmdan bir ilgi vardr. n da rengi sardr ve sevgilinin ayrlndan dolay boynu bkktr. Her ikisi de mahmurdurlar. Nergis hafif sarholuk verdii iin; k da gece gndz sevgiliyi dnp uyku uyuyamad iin mahmurdur. ir burada nergis ieinin rengini ve mahmurluunu sevgiliyi grmesine balayarak Techl-i rif sanat yapmaktadr.. yine nergis a tebih edilmektedir. Nergis, reng, hab kelimeleri arasnda tenasp sanat vardr. 6. Yanduhca em bigi oduna cn saf bulur Zr ki yre azb olur yrdan azb Cn sevgilinin ateiyle mum gibi yandka bundan zevk alr. nk sevgilinin azab a tatl gelir. n cn sevgilinin muma benzeyen yznn arzusu ile yanar. Ancak sevgiliden yz bulamayan k azab iinde kvransa da bundan zevk alr. Zira sevgili istina gstererek zaten kla ilgilenmektedir. Onun varlndan haberdar olduu iin ona yz vermemektedir. Bu da mutlu etmekte ve k bu halden zevk almaktadr. ir sevgilinin yzn parlakl ve yakcl ile muma tebih eder. em, od, azab kelimeleri tenaspl kelimelerdir.

199

7. Szla em bigi yanar iken Ahmed Gir gznden ola sana olsa feth-i bb Ey Ahmed, atele mum gibi yanarken gzlerinden dolay sana fetih kaplar alr. Ahmed sevgilinin ayrlndan dolay bir mum gibi yanarken ayn zamanda da gzlerinden yalar akmaktadr. Alayan gzlerinden dolay belki de sevgili ona acyacak ve ilgi gsterecektir. Dolaysyla a fetih kaplar alacak, k sevgilinin gnln kazanarak zafer elde edecektir. ir beyitte kendisini muma , sevgilinin ilgi ve alkasn da fetihe benzeterek tebih sanat yapmaktadr..

200

Gazel 48 F i l tn / F i l tn / F i l tn / F i ln 1. Derd mendem derdmi ne derddr bil ey tabb Pes ana lyk niceyise dev kl ey tabb k sevgilinin akndan dolay sknt iersindedir. Sevgiliyi grp de ona kavuamamak en byk derttir. k bu yzden dertlidir ve hastadr. Tabibten derdinin ve dermannn ne olduunu bilmesini ister. Aslnda n derdi de derman da sevgilidir. k sevgiliden kendisini anlayp biraz ilgi ve alaka gstermesini kendisi uruna ne skntlara katlandn bilmesini ister. ir beyitte sevgiliyi tabibe tebih eder. Tabib, derd, dev, derd-mend kelimeleri birbirleri ile tenaspldr. Derd ve dev birbiri ile tezt olutururlar. 2. Zlfi sevdsyla oldum hasat dutgl nabzum Kim perndur mizc u hl mkil ey tabb Sann sevdsyla hasta oldum nabzm tut, halim, tabiatmfenedr, zor durumdaym ey tabib. k sevgilinin salarnn gzelliinden dolay yataklara dmtr. Ona kavumann verdii ac ierisinde cn ekimektedir. nk sevgilinin sann sevdsna dmtr. Sevd kapkara anlamna geldii gibi kara sevd da ak hastalnn addr. Sevgilinin salar da kapkaradr. n bu sevddan dolay huyu, tabiat deimitir. Artk normal olarak davranamamaktadr. Tabib olan sevgiliden halini anlamasn nabzn tutmasn ister. Sevgili iirin tamamnda tabibe tebih edilirken k da hastaya tebih edilir.zlf, sevd kelimeleri birbiri ile ; tabib, hasta, nabz, perian, mizac mkil kelimeleri de kendi aralarnda tenaspldr.

201

3. Bini benden ald sihr ile gzinn fitnesi Sende bu rence dev varsa klgl iy tabb Sevgilinin gznn fitnesi sihir ile beni benden ald. Sende bu skntya are varsa onu bul ve ver, ey tabib. Sevgilinin gzleri byler ve onun duygularn karmakark bir hale getirir. Bu nedenle fitneye benzetilir. Gz bunlarn yan sra etkiledii kendine balad iin de bycye benzetilir. Sevgilinin gzleri karklk ierisinde byler ve kendinden bakasn grmemesini salar. yle ki n gz kendini bile gremez. k sevgiliden insafa gelmesini ve artk kendine eziyet etmemesini ister. Sevgilinin gz fitne karan bir sihirbaza tebih edilir. Sihr, gz, fitne, renc kelimeleri birbiri ile tenaspldr. 4. Em lebinden buyur ol yrun dev derdme kim Gleker olur ilc- illet-i dil ey tabb O yrin dudaklar derdimin devsdr. Buyur em o dudaklardan. Zira gnl hastalnn ilc gl ekerdir. Sevgilinin dudaklar cn verdii iin n derdinin devsdr. Ayrca k o dudaklardan km almay da arzu eder. Beyitte em kelimesi tevriyeli olarak kullanlmaktadr. Hem ilc anlamlarna gelir hem de n o dudaklar pmek istedii anlamlarna gelir. n derdini devs sevgilinin dudaklardr. Tpk gnl derdi olanlara eskiden gl-beeker verildii gibi. Gl- beeker eskiden kuvvet urubu olarak kullanlan bir terkibin addr. Sevgilinin dudaklar krmz renginden ve tatllndan dolay bu uruba tebih edilmektedir . Ayrca ak da bir hastala tebih edilir. 5. Ik elinden muhterikdr tende ahlatum kamu bu rence ne durur dermn buyurgl iy tabb Ak elinden tendeki btn karmlar yanmaktadr. te bu derdin dermen ne ise dermen eyle ey tabib.

202

nsan vcudunda drt tane unsur olduuna inanlr. Bu karmlar; kan, salya, safra ve kalbdeki sevddr. Bu unsurlar insann mizacn olutururlar. ktaki bu unsurlar ak derdinden dolay yanmaktadr. Dolaysyla n mizac deimeye balamtr. Bundan dolay k zdrab ekmektedir. Bu derdin dermann k sevgiliden talep etmektedir. 6. Yregm oynadugnun sabr dermn degl Anun un bir mferrih re itgil iy tabb Yreimin atnn derman sabr deildir. Onun iin iime ferahlk verecek bir are bul ey tabib. n sevgiliyi grd zaman nabz atlar hzlanr. Kalbi yerinden frlayacakm gibi olur. k sabretmenin bu derde dermen olmadn ifade eder. nk k yeterince sabr etmitir. Ancak bu sabrnn neticesini alamamtr. Artk onun yerine iini rahatlatacak, kalbini skuna erdirecek baka bir dermana ihtiyac vardr ki bu da sevgilinin dudaklarndan baak bir ey deildir. ir sabr bir dermana tebih ederken seviliyi de i ferahlatan bir areye benzetir. 7. Dut ki drlar kamus sende vardur nidesin Shhate nkim mizc olmaya kbil iy tabb Tut ki ilalarn btn hepsi sende olmasna ramen benim mizacm shhat kabul etmez ey tabib. k sevgilinin derdinden dolay her ne kadar ikayet etse de ondan vazgeemez. Kendisine verilecek olan ilcn onu sevgiliden ayracan dnd iin devy kabul etmez. n mizac ak derdine yle almtr ki dev kabul etmemektedir. 8. n bilemezsin ki nedr derdme binm sebeb demezsin ana dermn aczuni bil iy tabb nk benim derdimin derman nedir sen bilemezsin, ona are bulamazsn acizliini bil ey tabib.

203

Artk derdine dev bulamayan ir tabibi sulamaktadr. Tabib derdine derman bulamad iin beceriksiz olarak addedilir. Her trl ikayetini bildirmesine ramen tabib ona are olamamtr. 9. Ahmedye vasl- tiryki gevrek kim ol durur Bin kezin frkatden ien zehr-i ktil iy tabb Ey tabib katilin zehri olan firkatten binkez ien Ahmedye kavumak gereklidir. (Zira onun derdinin derman odur). ir artk ayrlk acsna tahamml edememektedir. Sevgilinin gzleri bir katile benzeten ir onun ayrlnn acsn binlerce kez tatmaktadr. Sevgilinin baklar gnde binlerce kez ldrmektedir. Artk ayrlk acsna dayanamad iin sevgiliye kavumay diler. Tiryk; afyon gibi bamllk yapan maddelere dknl belirtir. k da sevgiliye ar derecede tutkundur. Sevgilinin gzleri katilin zehrine tebih edilir. Zehr, katil, tabib kelimeleri birbiri ile tenaspl kelimelerdir.

204

Gazel 49 F i l tn / F i l tn / F i l tn / F i ln 1. Ben dyar- yrdan u dmiem tenha garb niley ney bigi szm budur kim v garb te imdi ben yrin diyrinda kimsesiz ve tek bama aciz kalmm.Ney gibi inleyerek garibim diyorum. Szm budur. k sevgilinin memleketini benimser ve onu grebilmek iin oray mekn tutar ancak bazen k sevgiliden uzak kalr. te o zaman kendisini garip ve yalnz hisseder. Bu halini de bir ku yuvasna benzetir. Kular yavrular zarar grmesin diye yuvalarn kimsenin olmad tenha yerlere yaparlar. k da sevgilinin diyrindan ayr dnce garip kalr. Zra sevgili onun her eyidir. n gariplii sadece bununla da snrl kalmaz. Ayr dt yetmemi gibi sz de ney gibi gariptir. Ney de kamlktan ayr dt iin ii de sesi de yanktr. Bundan dolay ney de garip ve yalnzdr. ir beyitte sevgilinin diyrindan uzak bir ku yuvasna benzeterek ak istiare sanat yaparken, sz de neye benzeterek tebih sanat yapar. U, tenha, garib; ney iniley garib kelimeleri birbiriyle tenaspldr. 2. Ger fakr ger gan yirl yirnde her kii Ho durur elhmadlillah kamus ill garb Fakir ve zengin her kii yerli yerindedir, garib olandan baka elhamdlillah hepsi hotur. Fakir de olsa zengin de olsa herkes yerli yerindedir. Hepsinin bir yuvas, yurdu vardr. Her hallerine kredip otururlar, honud olurlar. Oysa garib olann ne yeri ne yurdu vardr. Onun gnl ho deildir. Birinci beyitin mahiyetinde olan bu beyitte k sevgilinin diyrindan uzak olduu iin kimsesiz ve zavalldr. Bu nedenle de mutlu deildir.

205

3. Her gice yle iniler ki iiden kalur tana Bag iinde oldugun blbl-i eyd garb Aktan deliye dnen blbl ba ierisinde kimsesiz olduu iin yle inler ki onun inleyiini iitenler sabah vaktine kalr. Blbl gl bahesinin iinde tek bana her gece gln almasn bekler durur. Onun bu yalnzlndan dolay feryat ediini duyanlar uyuyamazlar. irin kendini blble benzettii bu beyitte blbl adeta n yalnzln ifade eder. Edebiyatmzda blbl , gl sevgiliyi, gl bahesi ise sevgilinin diyrn temsil eder. Blbl gln almasn beklerken sabaha kar uyuya kalr dolays ile gln aln gremez ve feryada balar. nk yine kimsesiz ve zavall kalmtr. Onun bu feryatlarn iitenler ona acr ve uyuyamazlar. k da tpk blbl gibi sevgiliden uzak dmtr.bundan dolay daima alayp inler. Onun hn iitenler ona acrlar ve sabaha kadar uyuyamazlar. ir kendini blble sevgilinin diyrin ise baa benzettii iin Ak stiare sanat yapar. Blbln feryadnn sebebinin ba iinde garip kalna balanmasn da Hsn-i Talil sanat vardr. Blbl-i eyd, inilemek, ba kelimeleri birbiriyle tenaspldr. 4. Geh sular geh yile varur gh topraga der Gh yanar oldugun bu gl-i ran garb Gl-i rana bazen suya bazen rzgra kapld bazen topraa dt, bazen de yand iin gariptir. Gl-i rana bir taraf sar dier taraf krmz olan bir gl eididir. Bu gl adeta ansr- erbay temsil eder. Su, yel, toprak ve ate bu gln bnyesinde mevcuttur. Renginin deiikliinden dolay garip yani ilgintir.

206

5. Kend yirinden cddur ki old bende kayd- lal Yregi delindi olal ll-yi ll garb Kendi yurdundan ayr kalarak yrei delinen zavall parlak inci; ayana pranga vurularak kle olmutur. nci denizden karlp ortas delinerek ipe dizildiinden bu yana kle gibidir demektedir ir. k ve inci arasnda bir ilgi kurulan bu beyitte inci bir kle gibi tasavvur edilir. Bilindii gibi inci denizden karlarak ortas delinir. ir incinin ortasnn delinmesini yreinin delinmesi eklinde ifade eder. Ortas delinen inci ipe dizilerek boyunlara taklr. Onun bu hali de ayana pranga vurulan esire benzetilir. k da yerinden yurdundan ayr kaldndan beri sevgilinin esiri olmutur. k zincir ile baland iin sevgiliden uzak kalamamakta onun her haline boyun emektedir. ir inciyi yrei delinen, ayana pranga vurulan bir esire benzeterek tebih sanat yaparken ayn zamanda onu kiiletirerek tehis sanat yapar. 6.

d bigi nie inleye yahla rahm idp

Bir kii dimez ki neyn inilersin y garb Ud gibi inleyip yaklmaktaym. Kimse merhamet edip niin inliyorsun ey garip demiyor. k bir ud gibi inleyerek yanmaktadr. Fakat kimse ona merhamet edip de niin inliyorsun diye sormamaktadr. Ud gibi baz alglar ortalar yakldktan sonra yank sesler karrlar. n yrei de sevgilinin ayrlndan dolay yanmaktadr. h edip inleyen ir ud gibi sesler karr. Fakat kimse de kp onun derdini sorup ona merhamet etmez. ir burada kendini uda benzeterek tebih sanat yapyor. Ney, ud, yahla kelimeleri arasnda tenasb vardr.

207

7. Gndzin sergete v bkr her yana yrr Gice olduhda bulamaz mesken meva garb Garip gndz vakti akn ve tembel her yana yrr, gece olunca da snacak yer bulamaz. k gndzleri zavall bir halde oradan oraya dolap durur. Yrd yolu, gittii yeri bilemez. Gece olunca da snca bir yer bulamaz. k sevgilinin akndan dolay kendinden geerek kendini bilmez bir halde oradan oraya divane gibi dolanr kalr. Onun iin sevgili ve sevgilinin diyar snlacak bir meskendir. k sevgiliden ayr dt iin snaca yerden de ayr dmtr. Aslnda ir burada tevriye yapmaktadr. Hem evinin yurdunun olmadn hem de n evinin yolunu bulamadn kast eder. 8. Pdieh dah olursa ger diyern yd ide Dirliginden zevk u rhat bulamaz asla garb Garib ( kii ) padiah dahi olsa kendi yurdunu hatrlar. Yaayndan zevk alp asla rahat edemez. n yurdu sevgilinin olduu yerdir. k devml sevgiliyi ve yurdunu hatrlar. Onu hibir zaman aklndan karmaz. k bir lkeye padiah bile olsa daima sevgilinin olduu yeri yani yurdunu anar durur. Her ne kadar her eyin sahibi olsa da bundan zevk alp rahat edemez. Yeter ki sevgilinin yaknnda olsun ister. Onun her trl eziyetini rahata deimez. ir padiaha tebih eder. Sevgilinin yurdunu kendi yurduna benzeterek mbalaa yapar. Padiah, zevk, rahat ve dirlig kelimeleri arasnda tenasb sanat vardr.

208

9. Ger diyrndan rah dsdise nola Ahmed

Ayb mur Kfa dp oldug ank garb

Ahmed, diyarndan uzak dtise ne olur. Garibin kaf dana dp anka olmas ayp mdr? Ahmed, memleketinden uzak kaldysa ne olur ki, Anka kuu da uzaklarda olan Kaf dana dmtr. ir beyitte bir nev kendini avutmaktadr. Anka kuu da uzaklarda olan ve kimsenin eriemeyecei bir yere derek deer kazanmtr. Garip Ahmed de yurdundan uzak kalmtr ama bir deere hiz olmutur.

209

Gazel 50 Mef l / F i l t / Me f l / F i ln 1. Bmram itmedn bana tmr tabb Vay ol kiiye kim ola bmr u hem garb Hastaym beni tedavi etmedin doktor! Hem hasta hem de garib olan kiiye eyvahlar olsun k ak hastalna yakalanmtr. Bundan dolay halsiz, yorgun ve bakma muhta durumdadr. Sevgilinin derdinden dolay bu hallere den hibir tabib tadavi edemez. nki o normal ilalarla tedavi edilemez. Onun derdi de derman da sevgilidir. Sevgili ise a vefa gstermemektedir.Vef grmeyen k da tedavi olamad iin zavall bir durumdadr. Kendisine acnmasn istemektedir. Beyitte ir kendini hastaya tebih ederken sevgiliyi doktora benzeterek ak istiare sanat yapar. Bmar, tabib, timr kelimeleri tenaspl kelimelerdir. 2. Tiryk-i vasl ister iken cn dev in Zehr-i firkdur bana virdgi ol tabb Ben cnmn devs iin kavuma panzehrini isterken, o tabibin bana verdii ayrlk zehridir. k ak hastalnn devs olarak sevgiliye kavumay grrken tabib bu derdin devsnn ayrlk olduunu syler. k sevgiliye duyduu aktan dolay hastadr. O her zaman sevgiliye kavumay ister. Ona kavumak ak hastalnn ifasdr. k hasta olunca, sevgili de tabib olur. Sevgili ise n kendisine kavumasna frsat vermedii gibi kendini ondan uzak tutar. Kavumay arzu eden k ayrlkla kar karya gelir. Ayrlk acs a bir zehir gibi gelir.

210

Beyitte k hastaya, sevgili tabibe benzetilirken, sevgiliye kavumak panzehire , ayrlk ise zehre benzetilir. Zehir ve panzehir ile ayrlk ve kavuma arasnda tezt, ayn zamanda da mretteb leff ner sanat vardr. 3. Rhatdan ald dnyda her kii bir nisb Mihnet bana cefyla olm durur nasb Dnyada her kii rahattan bir miktar alrken, bana mihnet ve cef nasib olmu Her insan dnya hayatnda mutlaka rahattan bir hisse alr ve zaman gelince bunu yaar, mutluluu huzuru yaar. Fakat a hibir zaman byle hisse nasib olmamtr. Onun nasibi sevgiliden gelen eziyet ve cefdr. nk k sevgiliden hibir zaman yz bulamaz. 4. yle olmam keger kalemn akkna girem Yazarken olmaya mtegayyir hat- edb yle olmuum ki eer kalemin atlana girsem de ediplerin yazs yazarken farkl olmaz. n yazs (kaderi) ezelden takdir edilmitir. yle ki k bir mrekkep gibi kalemin atlana girse de bu yazy deitiremez. Bilindii zere eskiden kam kalemler kullanlrm. Bu kalemlerin ucu yarlarak mrekkebi muhafaza ederek yaznn yazlmas salanrm. Ezelde takdir edilen hibir zaman deitirilemeyecei iin n aresiz zavall talihi de deimeyecektir. ir beyitte kendini kalemin iindeki mrekkebe benzeterek kapal istiare sanat yapar. Kalem, akk, ht- edip kelimeleri birbiriyle tenasbldr.

211

5. Ol yrdan inyet ola dir iken bana y v musbe ki bu fikr olmad mush Eyvah! Bu ne musbettir. O sevgiliden bana ltuf olsun derken bu fikrim de bana nasib olmad. k sevgiliden her zaman bir ltuf ve ihsan bekler. Bu iyilik ve ihsn sevgilinin kendisine vef gsterip yz vermesidir. n hayalinde daim bu fikir vardr. Ne yazkki n bu fikri bir trl gereklemez. ir bunu bana gelen bir musbet olarak nitelendirerek eyvahlar olsun! der. 6. Gzm ya ineriken im yanar oda ol resmile ki em zih hlet-i acb Gzyalarm inerken iim atete yanar. Bu (hal) bir mumun yanarken eriyen ho ve acayip haline benzer. n sevgilinin akndan dolay ii yanmakta ve gzlerinden yalar akmaktadr. ir bu hali muma benzetir. Mum da yanarken erir ve eriyen mumlar, mumun kenarlarndan gzyalar gibi aa szlr. Bu hem ho hem de acayip bir manzaradr. nk mum varln yok ederek etrafna k verirken adeta sessiz sessiz alamaktadr. k da sevgilinin ak iin, iin iin yanar ve sessiz gzya dker. ir kendini muma tebih eder. Oda (ii) yanmak deyimi ile de irsl-i mesel yapar. 7. Eyybvr derdne sabr eyle Ahmed Ola ki gre hlni rahm ide ol tabb (Ey) Ahmed Eyyub gibi derdine sabr et, yle ki o tabib senin hlini grr de merhamet eder.

212

Ahmed kendisine seslendii bu beyitte kendisinin sabretmesi gerektiini ifade eder. Bu sabr Eyyub sabr gibi olmaldr. Beyitte Eyyub (as)a telmihte bulunulmaktadr. Cenb- Hakk tarafndan Eyyub (as)n vcudunda yaralar kmtr. yle ki bu yaralar kurtlanarak azmlardr. Btn bunlara kar Eyyub (as) isyan etmemi daima sabr etmitir. Nitekim Allah (cc) kendisine rahmetiyle tecell edip ona ykanaca bir suyu Cebrail (as) vastasyla bildirmitir. Eyyub (as) o suda ykannca btn yaralarndan kurtulmutur. Ahmedde tpk Eyyub (as) gibi sabretmelidir. Bu sabrn sonunda da ola ki sevgili ektiklerini grp de ona merhamet edip vef gsterir. ir kendisini Eyyb (as)a tebih ederken ayn zamanda ektii aclarn bykln de mbalaal bir ekilde ifde eder. Eyyb, sabr, rahm kelimeleri arasnda tenasb vardr.

213

SONU Yaptmz bu almaya temel tekil eden eser, Yaar AKDOANIN Ahmed Divannn Tenkitli Metni ve divann Sleymaniye Ktphanesi Hamidiye 1082 numarada kaytl bulunan nshasdr. XIV. yzyln en nemli airi ve Klasik Edebiyatn kurucularndan saylan ve ok fazla eser vermi olan Ahmed, edebiyat dnyasnda skender-nme adl eseri ve bu eserin sonunda yer alan Osmanl devletinin anlatld ve Osmanl tarihi niteliinde olan blmyle dikkatleri celb etmi, hakknda bilgi edinilmeye balanmtr. Btn edebi eserlerin ait olduklar yzyllarn; siyasi, sosyal ve kltrel seviyesi ve geliimine k tuttuunu, bu ilerlemelere katkda bulunmu sanatkrlarn ekonomik durumlar, kltr seviyeleri, muhitleriyle ilgili bilgilere ulalabildiini bilmekteyiz. Ahmedde Germiyan, Msr Kahire, Osmanl saray, Timur Saray gibi eitli sahalarda bulunduu iin bu muhitlerle ilgili bilgilere ulalabilmektedir. Ahmednin tarihe kaynak olabilecek eserlerinin arasnda skendernme ve Huridnmesi nemlidir. zellikle skendernmede eski Yunan mitolojisine ve eserin sonunda yer alan Osmanl Tarihi niteliindeki blmne bakldnda Ahmednin yazm olduu eserlerin ne kadar nemli olduu anlalr. Yukarda saylan maddeler erevesinde ve Klasik Trk Edebiyatnn yeni teekkl ettii bu devreden gnmze bu apta ve bu deerde ok fazla eserin ulamad gz nnde bulundurulduunda Ahmednin ve sahip olduu divann deeri daha iyi anlalacaktr. Ahmed Divannn en nemli zellii XIV. ve XV. yzyln dil zelliklerini byk lde yanstyor olmasdr. Eser klasik mnda anladmz divn edebiyat iirlerinde olduu gibi ar edeb sanatlar, kelime oyunlar, klie ifadeler, mcerred mazmunlardan ibaret kalmam, bunun yannda tarihi bilgi ve vesikalara, ehirlerin sosyal ve kltrel durumlarna hatta airin yaam olduu ehirlerdeki insanlarn kendisine davranlarna ve onlar hakknda ki kanaatlerine kadar aydnlatacak bilgiye ulalabilecek bir menb olabilmektedir. Ahmednin yaad devir, siyasi karkln hkm srd beylikler bir ok hususu

dnemidir. Bu nedenle bu dnemde bariz bir ekilde Trkecilik uuru ile

214

karlalmaktadr. Bu zellii ile Ahmed Divannda, aadaki beyitlerde de grld zere ataszlerine, deyimlere ve halk syleyilerine yani halkn kulland dile rastlanlmaktadr. Ben yolunda varlgum virmiem Her ki kdur gerek cmerd ola Cndaki Ck od ola oldur nin kim Bar kebb gzlerinn ya kan ola

Her ki Ahmednn ohr-sa derd-nmesin Ba ola bar gzleri kan ya la tola Ahmed Divannda yer alan, xv. ve xv. Yzyllarn dil zelliklerini yanstan irgrr, gyngm, u, , sngm, kanda, ayrug, serd ol-, tapu, tamu, od, eneginn, yil, bamaguna, vb. kelimeler gnmz Trkesinde kulanlmayan (arkaik) kelimeler olarak karmza kmaktadr. Ayrca yine divanda yer alan dutluban, bahuban, riyiben, tutag, kimesne, yahlmag, bigi, uhur, dahd, gir, dutgl, virdgi .. vb. kelimelerin eitli ses ve hece deiimleri neticesinde az ok farkllk gstererek gnmzde de kullanlmaktadr. Gn yzn takvimine ey dil nazar kl daim Ay banda fitneler vardur hazer kl daim Devrin airlerinin ok fazla sayda Trke eser verememelerinin nedeni olarak Faik Red; Trkenin bu gnk intizam ve geniliine gre daha iptidi, ayn zamanda kuru olmasna ve airlerin arz veznini Trkeye tatbik etmelerinde zorlanmalarn gstermektedir. Yukarda belirttiimiz sebepler Ahmed Divannda karlatmz arz

kusurlarnn nedenleri arasnda gsterilebilir. Yine burada da belirtmeliyiz ki divanda rastlanan bu arz noksanlklar baz aratrmaclar tarafndan kusur olarak grlm bazlar tarafndan ise kusur olmad ifade edilmitir. Ahmed iirlerinde genellikle ; Mef l F i l t Me f l F i ln kalbn kullanmtr. ncelediimiz elli gazel iersinde, kullanlan aruz kalplar ve saylar u ekildedir.

215

23 adet ,Mef l F i l t Me f l F i ln: 8 adet F i l tn F i l tn F i l tn F i ln: 1 adet Me f ln Me f ln Me f ln Me f ln 6 adet Me f ln Me f ln Fe ln 1 adet Fe i l tn Fe i l tn Fe i ln 5 adet F i l tn F i l tn F i ln 1 adet Fe i l tn Fe i l tn Fe i l tn Fe i ln 2 adet Me f ln Fe i l tn Me f ln Fe i ln 1 adet Mf te i ln Mf te i ln Mf te i ln 2 adet,Me f ln Fe i l tn Fe i ln Ahmed Divnnda yer alan gazeller genellikle yek ahenk gazeller olup, ilerinde bir tane de Farsa gazel yer alr. Gazellerinin ierisinde iki tanesinde mahlas beyti nce yer almaktadr. Bunun yan sra airin Msrda alm olduu Arap kkenli eitimden kaynaklanan Arapa alntlara ve ayetlere de iirlerinde rastlanmaktadr. air Yunan ve ark mitolojilere vakf olduu iin iirlerinde bu iki kltrn izlerini bir arada grmek mmkndr. air ayn gazelde hem Narkissos efsanesine hem de Ferhat ile irin; Leyl ile Mecnun hikayelerine de yer verir. Bunlarn yan sra airin mesleinin hekimlik olduu da gz nnde bulundurulurda tbb terim ve hastalk adlarnn ve bu hastalklarn tedavi yntemlerine de iirlerinde ska rastlanmaktadr. airin uslbu daha ok ran rneklerine uyularak olumutur. Kelimeleri sz ve mn sanatlaryla bir mcevher dizisi halinde sylemek yolundaki iir anlay, Ahmednin iir anlayyla rtmektedir. Takrir itdgnce lebn vasfn Ahmed Her sz ki nazm ide gher-i bdr olur. Yine szde kl krk yarmann yani szlerini dnerek sylediinin uslbunun bir paras olduunu; Akl o ki szde kl yarar kl dir- ise ger biline Anca nazar klm kii anunla kle dmesn msralaryla belirtir.

216

Sz ustalnda ise kendisini dnemin Hassn seviyesinde gren air kendisine dman olanlar ise Bkla benzetir. Szde Hassn- zamndur Ahmed Benzer an hasm olan Bkla Ahmed Divanda konu olarak, Klasik edebiyatn ana konular olan ak, ak ve sevgili geninde an halleri, ektii sknt ve zdraplar; sevgiliye duyulan zlem, sevgilinin vefaszl, aa ektirdii aclar, akn nemi ve bykl, gerek akn ve akln ne olduu ile gereklerinin neler olduu anlatlmaktadr. Ahmed, Divanndaki gazellerinin bir ksmnda tasavvufi grlere de yer vermitir. Ahmedye gre dnyann yaratl ve btn tabiat srlar Allahn varlk ve birliine dellet etmektedir. Gerek akn ilahi ak, maukun ise Allah (cc.) olduu, Allahn btn sfatlaryla mahlukt zerinde tecelli ettii; Nak arada bahnedr ehl-i basrete Nakka vire gnlni her kim basr ola gibi beyitlerde ve vahdet nazaryla bakldnda Cenb- Hakkn varlnda fen olunaca dncesi aadaki beyitte olduu gibi bir ok yerde de ifade edilmektedir. Ahmed yri gerekse varlgun terk eylegil Yr-la sinn aranda var-sa sensin hicb

n fenda olur bek-i ebed Bes fendan kaan kii ebleh ola Ahmednin iirlerinde nemli olan tasavvufa yer vermesi deil esas olarak tasavvufi terim ve umdeleri kullan ekli ile dikkat ekmektedir. Tasavvufla ilgili kelimeleri kullanma biimi ve incelii onun tasavvufa vakf olduunun gstergesi saylabilir. Ahmed Hayat boyunca bir ok yer gezmi bir ok ehirde yaam buralardaki sosyal hayatta karlat insanlarla olan ilikilerini ve bunlarn duygusal yansmalarna da iirlerinde yer vermitir.

217

ir Bursa ehrinin gzelliklerini : Yiri cennat- tahtehel-enhr Z mekn u z hb meskendr

Bursa sultanlara nemendr Ymn-ile Tr u Vd eymendr

beyitleriyle verken, insanlarn ise: Bursa hb ehrdr lkin Halk gyet grib dmendr leri toldug nifk-la irk Talarndan kamu mbeyyendr beyitleriyle hicvetmektedir. Ayrca irin Amasyada yaad Amasiyye urur tane bugn Msr-la iraza msrasndan anlalmaktadr. Ahmed iirlerinde devrinde yaayan irlerden Elvn rzye, Bu resme syle szi syler isen iy Elvn Sahn ki sylememekten yig olmasn bu skt beytiyle seslenirken eyholu Mustafay; eyholu delem ki didgm szn kamu Kimisi terceme ola v kimi mntehal ola beytiyle hicvederek; kendinden nce yaam olan Hoca Dehhn; Dehhni laln vasfna dr dkt gelsn Ahmed Alsun cevbn irinn ayruh hayla dmesn ve Glehriye de gndermelerde bulunmaktadr. Eger bu nazm iide revn- Glehr Diye ki d ol u ahsen sniyel- Hassn

218

Bunlara karlk air kendini ve iirini u msralarla vmektedir. Hubs iderlerse Ahmedyi ne gam Su bigi ol Pk dmendr

Ahsenl-ns kerdr iitmez Szi kim kamu szden ahsendr Kendi szlerinin hastalara ifa veren s nefesi kadar kymetli olduunu, ancak eek inatllarn bunu bir trl anlamadklarn Niesi bile s enfsn Ol ki eek bigi tab- gevdendr szleriyle ifade eder. iirlerini Mevlnann Fh M-fih eseriyle lmektedir. iden Ahmed szn eydr Meger budur Kitb- Fhi M- Fih Yunus tarznda iirler yazdn divnndaki iirlerde grmekteyiz. Cihndan ben usanmam bana sini gerek sini Kamulardan enmiem bana sini gerek sini Beytiyle balayan yedi beyitten oluan murabba gazeli bunun en gzel rneidir. Eserlerinde kulland ilmi kelimeler, ataszleri, deyimler, tp ve riyziyeye ait kelimeler, onun byk bir lim ve ir olduunun gstergesi saylr. Xv. Yzyln en ok eser veren en byk iri olmas ynyle, kendisinden yzyllar sonra yaam olan Ahmet Paa, Zeynep Hatun, eyh, Nizm, Cem, Fuzl ve Bak gibi byk irleri de etkilemitir. Btn bu zellileri ile Ahmed, klasik edebiyatn kuruluuna ve gelimesine nemli katklar salam, eserlerindeki siyas, sosyal ve tarihi bilgilerle de birok alanda yaplm almalara k kayna olmutur. Biz de almamzda, bu deerli irimizin gazellerinin bir ksmnn erhini yapmaya alarak bundan sonra yaplacak almalara ufakta olsa bir katk sunmay ama edindik.

219

SZLK A Acb. alacak hal, durum acz:beceriksizlik azb:tatl, ho afitb:gne agah:Bilgili, haberli ahlat:karm; insan vcdunda farz olunan drt unsur veya usre akbet: sonunda Allah alem bi-s-savb: dorusunu Allah bilir. anber nikb: siyah rt arm:istirahat ayet-i rz:gndz ayeti B bd. Rzgar, yel bde: iki bahr: deniz, deniz yoluyla bakam: krmz bamag:pabu, ayakkab bea-i ebed: sonsuzluun devam bend:dm berr: karadan, kara yoluyla B-kr: Tembel, hareketsiz, i grmeyen; bekr Bmar: Hasta, sayr b-reh: yolsuz, kt yola sapan Blbl-i eyd: lgn blbl C cehren ve srr: ak ve gizli Cd: Ayr eme-i b- hayat: hayat suyunun emesi eme-i kevser: kevser emesi n:kvrm D dm- mihnet:sknt tuza dr:ila def: savma, itme

220

dehn:az derd-mend: dert sahibi devlet-i bki: sonsuz saadet Dirlig: Yaay, hayat dr:uzak dr-dne: inci tanesi dzmek:meydana getirmek,nazm etmek E ebleh: aklsz, ahmak ebyt- garr:gs terili beyitler efsn:by, sihir ehl-i tevhd: Tevhid ehli em:ilac F fzl:erdemli ,faziletli fazl: 1.fazla,ziyade 2.iyilik,erdem feth-i bb: fetih kapsnn almas fetret-i rh- ak: ak yolunun durgunluu. fikri: tasavvur, dnce fitne: karklk frkt: ayrlk G garr: sterili gayb:gizli girh: dm gurre: aklk, parlaklk gl-b:gl suyu Gl-i rana: Gzel gl gl-nva:glselsi gl-eker: ekerli gl murabbasdr. Eskiden kuvvet urubu yerine kullanlrm. glen-i cennet:cennet bahesi H hab: uyku hadis:sz hk-rh: yolun topra hals:kurtulu hm: eri, bklm Ht- edip: izgi, satr havdis-zy: hadiseler meydana getiren hergiz:asla

221

hev:hava, arzu hicb:perde, utanma hicr:ayrlk hod:kendi hb:sevgi hurd: gne.

iktisb:kazanma illet-i dil: gnl hastal nayet: Ltuf, ihsan, iyilik, K kbil: kabul eden, kabul edici kh.: saman p kalb-i akreb: Akrep burcunun en parlak yldz kmil.: olgun Kayd- ll. Ayaa vurulan pranga kebkeb: ayak patrts kej-ry: yanl dnce, eri fikirli L leff ner: toplama ve datma, sarma ve zme leylen ve nehran: gece gndz lik: yz, ehre; kavuma Ll-yi Ll: Parlak inci ll-yi ho b:parlak inci dizisi M mh- bedr: dolunay mhitb: mehtap,dolunay, ayn on drd mahiyet: bir eyin asl, i yz masiv: dnya ile ilgili eyler. matleb:meram, maksad myil: meyilli Meva: Yurt, mekan, snlacak yer mehcr:ayr melmet: ayplama, knama. Mesken: Yurt, ev mestr: rtl, kapal, gizli Mihnet. Zahmet, eziyet, sknt mihnet: sknt mizc:karm, terkip, kiilik, yaratl muarr: temizlenmi

222

muazzeb:azap iinde bulunan muhterik:tutuup yanan, yanm mukarreb:yaklam,yakn mukayyed: kaytl, balanm Musb: sabet eden, rast gelen Musbet: Eyvah! Ne musbet mutarr: taravetli, taze mberr: aklanm, temizlenmi mferrih:ferahlk veren, i aan; i ac ila mnezzeh: temiz, ar, uzak mreffeh: rahata, refaha kavuturulmu. mrekkeb: terkibedilmi mrettep. Dzenli, derli toplu mevve:kark, dank mgn kemend: siyah ip mkil:g, zor, etin; engel Mtegayyir. Deiik, farkl mvecceh : Makbul, mnasip, uygun N nale: kk naln nahn akreb: biz size yaknz Nasb. Hisse necm:yldz Nisb: sermaye, mal, miktar ne: zehir yknmek: zenmek, imrenmek P pk mereb:temiz yaratll pes: imdi, yle ise p tb:zdrap sknt, endie R Rahm: Acma, esirgeme ryet-i eb:karanlk gecer renc: sknt, ikence rencr: ikence ren:ziyalanmak, gz grr olmak rz:gndz

223

S saf: saflk, berraklk, gnl enlii rahatlk. slik-i reh: Bir yola giren sarf etmek:harcamak sye:glge ser- eme-i hayat: hayat emesinin ba Ser-gete: Ba dnen akn sevd: karalk, siyahlk srf:seda sz:ate ahid:Gzel,sevgili akk: atlak, yark eb:gece em: mum erbet-i sf: ifa erbeti irn:tatl, ho u- zerre: k zerresi T tb:k, parlaklk tb-teb:stma hummas tapu:kap teberr:uzaklama, uzak durma, ekilme; sevmeyip yz evirme tecelli:belirme, grnme;kader,talih temenn itmek:dilemek istemek teng-dil: ii skntl, muzdarip terkb:karm, birleme Tmr: Yara bakm Tiryk: Panzehir turre: kvrck sa llesi U d: d aac ukb:ahiret ukde: dm u: ite V -vr: Benzetme edat, gibi vasl- tiryki:dkn olann kavumas

224

Y yi: iyi yile varmak: rzgara kaplmak, heb olmak yile varmak:yel alp gtrmek, rzgara kaplmak, ziyan olmak Z zafran: sar renkte olan bir bitki zehr-i katil: katil zehri zerki: bir svy rnga etmek zih: ne gzel, ne ho Zih: Ne gzel, ne ho

225

ESK YAZILI MET NLER

226

227

228

229

230

231

232

233

234

235

236

237

238

239

240

241

B BL YOGRAFYA AKDOAN Yaar, Ahmed Divannn Tetkiki ve Dil Hususiyetleri, stanbul, 1979 AMA Mehmed, Zti Divnndan Elli Gazelin erhi (301-350), stanbul, 1989 AYVAZOLU Beir, Gller Kitab, stanbul, 1995 APKIN F. Gliz, Zti Divanndan Seilen Gazellerin stanbul, 1987 ncelenmesi (101-150),

DEM REL ener, Tahirl- Mevlev (Olgun)den Metin erhi rnekleri, Ankara, 2005 DEVELL OLU Ferit, Osmanlca-Trke Lgat, Ankara, 1996 D L N Cem, rneklerle Trk iir Bilgisi, Ankara,1997 D L N Cem, TDK. Yeni Tarama Szl, Ankara, 1983 GEN Nevin, Divn- Ahmed zerine Bir Tetkik, stanbul, 1948 GNYZ Melike Erdem, Ahmed Divnnn Tahlili, stanbul, 2001 HOCAOLU Bedri Selim, Zti Divnndan Elli Gazelin erhi (401-450), stanbul PEKTEN Halk, Divn Edebiyatnda Edeb Muhitler, stanbul, 1996 PEKTEN Halk, Eski Trk Edebiyat Nazm ekilleri ve Arz, stanbul, 1994 KARAHAN Berna, Tc-zde Cafer elebi Divan Gazel erhi (51-100), stanbul, 1987 KAVRUK Hasan, Eski Trk Edebiyatnda Mensr Hikyeler, stanbul, 1998 KEKEK Ban, Ahmed Divannn sad, dad, t,z, ayn, gayn Kafiyeli Kasidelerinin zah ve Tasavvfi Umdelerinin erhi, stanbul niversitesi, 1948 KISAKREK Necip Fazl, Tasavvuf Baheleri, stanbul, 1998 KOCAKAPLAN s, Aklamal Edeb Sanatlar, Ankara, 1990 KOCATRK Vasfi Mahir, Trk Edebiyat Tarihi, Ankara, 1964 KURNAZ Ceml, Hayli Bey Divnnn Tahlili, stanbul, 1996 Ktahyal airler Sempozyumu-1, Ktahya, 2000 M.E.B Trk Ansiklopedisi, stanbul, 1968 MENG Mine, Eski Trk Edebiyat Tarihi, Ankara, 1995 ONAY Ahmet Talat, Eski Trk Edebiyatnda Mazmunlar ve zah, Ankara,1993 PALA skender, mle ile Med Arasnda Bir Hata, lmi Aratrmalar, 2000 SEFERC OLU M.Nejat, Nev Divn Tahlili, Ankara, 2001

242

EHSUVAROLU Bed N., air ve Hekim Ahmed Hayat ve Eserleri, stanbul, 1954 SOYSAL Orhan, Eski Trk Edebiyat Metinleri, MEB., Ankara, 2002 TARLAN Ali Nihat, Metinler erhine Dair, stanbul, 1937 TKEL Dursun Ali, Divan Edebiyatnda Mitolojik Unsurlar, stanbul,2001 Trk Diynet Vakf slm Ansiklopedisi, Cilt II., stanbul, 1989 Trk Kltr ncelemeleri Dergisi say III, stanbul, 2000 UZUNARILI smail Hakk, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu- Karakoyunlu Devletleri, Ankara, 1969 .Ktahya ehri, stanbul, 1932

243

DZN

A az............................ 51, 81, 108, 183, 188, 194 akl..........................................55, 71, 78, 86, 128 anber.............................. 12, 13, 27, 88, 151, 186 ank ...............................................................212 ak 14, 21, 22, 24, 28, 29, 33, 34, 36, 40, 41, 47, 48, 49, 53, 55, 59, 60, 61, 62, 67, 68, 69, 70, 73, 74, 79, 80, 88, 89, 90, 91, 92, 96, 97, 98, 100, 103, 114, 116, 119, 122, 125, 126, 127, 133, 134, 137, 140, 141, 143, 144, 146, 154, 156, 159, 161, 163, 170, 182, 183, 186, 198, 204, 205, 206, 213, 220 ay 18, 29, 44, 71, 112, 129, 147, 161, 164, 177, 179, 186, 196 Azr.................................................................47 B ba.....................................................42, 90, 209 bahar......................................122, 134, 152, 201 baht..........................................................66, 144 bl..........................................43, 50, 56, 63, 82 bel... 21, 22, 23, 31, 32, 35, 36, 63, 78, 79, 107, 108, 118, 162 ben 13, 14, 27, 31, 32, 44, 81, 86, 108, 128, 144, 166, 167, 208, 210, 222 Benefe..........................................................201 boy.........................................50, 56, 63, 82, 108 blbl ........................................42, 95, 143, 209 C cd .....................................................18, 41, 94 cn 19, 31, 32, 33, 41, 42, 48, 49, 52, 53, 55, 56, 57, 60, 62, 64, 68, 69, 71, 72, 74, 77, 78, 79, 81, 86, 87, 93, 104, 105, 106, 110, 111, 118, 128, 132, 137, 148, 149, 150, 154, 155, 156, 157, 159, 162, 164, 165, 166, 167, 168, 169, 171, 178, 188, 192, 193, 197, 198, 199, 201, 202, 204, 205, 213 cebn........................................................18, 150 cell .....................................57, 65, 87, 101, 113 ceml .... 65, 72, 81, 87, 101, 113, 128, 142, 146, 166 ciger.........................................................28, 133 arh........................................................175, 190

D d 152 dm ..................................... 31, 78, 88, 167, 189 dn................................................................. 45 dne................................................... 31, 88, 167 dehn..................................................... 108, 109 derd .....21, 24, 59, 69, 70, 79, 89, 116, 122, 186, 204, 218 dermn ...................................... 14, 89, 205, 206 dev.33, 64, 67, 80, 99, 103, 120, 122, 130, 204, 205, 206, 207, 213 devlet .................. 3, 7, 16, 26, 39, 116, 117, 158 dil 4, 6, 8, 10, 18, 31, 48, 89, 110, 126, 131, 139, 154, 155, 157, 172, 175, 177, 181, 205, 217, 218 di 63, 172, 192 dudak ......44, 56, 63, 68, 81, 108, 109, 148, 172, 190, 192, 196, 199 drr.......................................................... 19, 152 E Eyyb............................................................ 215 F fen ............................. 37, 61, 98, 118, 186, 220 Frat............................................... 121, 122, 163 G gamze.................... 19, 41, 77, 87, 137, 155, 168 gayr ................................................................. 33 gece.2, 26, 35, 36, 37, 44, 55, 89, 106, 108, 143, 144, 147, 161, 175, 189, 197, 202, 209, 211 gelincik ..................................................... 28, 82 gice........................................ 36, 37, 55, 89, 209 gonca....................................... 51, 100, 105, 181 gnl ...12, 26, 27, 67, 68, 69, 72, 76, 81, 85, 87, 88, 93, 100, 105, 111, 125, 128, 129, 136, 154, 155, 162, 165, 167, 169, 172, 173, 195, 205 gz 11, 18, 19, 28, 31, 43, 47, 48, 49, 52, 57, 70, 71, 73, 78, 81, 83, 87, 94, 97, 120, 122, 129, 130, 137, 142, 147, 150, 152, 154, 182, 184, 205, 217, 219 gzya ....19, 34, 36, 40, 41, 42, 66, 74, 75, 110, 120, 122, 136, 154, 156, 163, 178, 182, 215 gher ............................................... 84, 159, 219 gl ...7, 12, 13, 14, 16, 17, 42, 44, 45, 51, 52, 60, 61, 62, 77, 78, 79, 81, 82, 90, 95, 114, 135, 137, 139, 140, 143, 146, 152, 163, 164, 184, 196, 201, 205, 209 Gl-zr .......................................................... 139 gne.......18, 29, 37, 71, 76, 112, 129, 138, 161, 164, 177, 184, 186, 192, 194, 197

244

H hk......................... 28, 48, 96, 98, 135, 142, 178 hl.................. 39, 47, 67, 99, 106, 128, 167, 204 Hall...........................................................17, 90 hatt...........................................................65, 128 hicb......................................186, 195, 200, 220 hill ....................... 108, 129, 148, 151, 179, 190 hn...........................................................41, 133 hurd...............................................................29 hsn .. 13, 29, 38, 49, 51, 91, 107, 139, 140, 146, 200

O od 38, 69, 202, 218 d 24 P peri ................................................................ 167 pervne..... 29, 40, 86, 88, 89, 90, 111, 120, 194, 200 R rakb .............................................................. 167 rz ................................................... 53, 152, 155 Reyhn .......................................................... 152 rzigr........................................................... 140 S saba ........................................................... 32, 76 sabr......21, 67, 80, 118, 121, 123, 125, 126, 130, 144, 206, 215, 216 sf............................................................ 94, 97 slik................................................................. 96 serv................................................................ 154 servi ................................................ 79, 147, 154 sihr .............................................. 5, 45, 147, 205 sipend.............................................................. 69 Snbl............................................................. 43 Sreyy ......................................................... 163 eb............................... 38, 45, 96, 138, 189, 197 eker................................................ 68, 165, 205 erer .............................................................. 134 T tb ......................................... 188, 193, 198, 200 tabb ....69, 89, 99, 144, 204, 205, 206, 207, 213, 215 Th ................................................................ 57 tamu ...................................................... 134, 218 tensb ............................................................ 16 tebih.7, 8, 13, 15, 18, 20, 22, 24, 27, 28, 29, 31, 32, 34, 36, 37, 38, 41, 42, 47, 48, 51, 52, 53, 56, 59, 60, 63, 64, 65, 67, 68, 69, 72, 73, 77, 78, 80, 82, 84, 86, 87, 89, 90, 93, 94, 95, 106, 108, 109, 110, 111, 112, 113, 114, 116, 117, 119, 122, 130, 132, 134, 136, 137, 138, 140, 143, 147, 149, 150, 152, 153, 156, 162, 165, 167, 168, 171, 172, 177, 178, 179, 181, 182, 183, 184, 186, 188, 189, 190, 191, 192, 194, 196, 197, 198, 199, 200, 201, 202, 203, 204, 205, 206, 207, 208, 210, 211, 213, 215, 216 Tiryk.................................................... 207, 213 tb ................................................................. 56 tutag .............................................................. 218 tt......................................................... 111, 165

inci.. 19, 58, 63, 77, 83, 137, 152, 153, 155, 183, 192, 200, 210 s3, 5, 33, 57, 72, 105, 122, 222 K kadd............................. 50, 63, 82, 107, 108, 109 kamer.......................................................18, 134 kmet.....................................107, 108, 109, 110 ka 49, 65, 81, 87, 103, 112, 137, 148, 155, 168, 171 keman ..............................................31, 151, 155 kemend ......................................44, 67, 150, 185 kemn.......................................................19, 150 Kevser .....................................46, 108, 109, 196 L ll 81, 83, 84, 183 Lle .........................................................82, 179 leb... 44, 45, 46, 63, 83, 108, 172, 188, 191, 196, 199 leff ner ..... 16, 42, 43, 44, 45, 46, 48, 91, 105, 189, 196, 214 Leyl .........................................47, 86, 159, 219 M mh.................................. 29, 128, 177, 179, 196 Mecnn..............................................47, 86, 159 meges ..............................................................68 mey.................................. 44, 45, 87, 93, 94, 114 mihrb ...................................................109, 110 mum . 28, 29, 34, 35, 38, 40, 41, 74, 89, 90, 120, 141, 183, 184, 188, 200, 202, 203, 215 mrd .............................................................125 mg ..............................................139, 186, 198 mteri.............................................................18 N Nemrd............................................................90 Nergis .. 52, 83, 99, 135, 152, 181, 182, 184, 202 nesm .............................................................130 ney.....................................24, 40, 111, 114, 208 Nil .................................................121, 122, 163 Nr ......................................................7, 57, 141

245

tty .............................................................119 U ukde...........................................................22, 53 V Vmk..............................................................47 vasl ..................................................91, 116, 207 vel........................................................118, 125 vuslat ....................... 14, 28, 39, 40, 79, 125, 170 Y yakut................................................................63 yay....................... 19, 49, 56, 103, 151, 155, 171 Z zrek.........................................................45, 142 Zhre ............................... 18, 128, 129, 146, 147 zlf . 43, 44, 45, 67, 73, 105, 128, 150, 167, 196, 204

246