SEMINARSKI RAD

STVARANJE UNIVERZUMA

www.BesplatniSeminarskiRadovi.com

Skala veliina
1.1.1 Hubbleov zakon
Tijekom 1930-ih Edwin Hubble je otkrio da sve galaksije imaju pozitivan crveni pomak. Drugim rijeima, sve galaksije se udaljavaju od Mlijene staze. Prema Kopernikovom principu (koji tvrdi da mi nismo na posebnom mjestu u Svemiru), zakljuujemo da se sve galaksije udaljavaju jedna od druge, ili mi ivimo u dinaminom Svemiru, koji je u ekspanziji (irenju).

Ekspanzija Svemira se opisuje veoma jednostavnom jednadbom koju nazivamo Hubble-ov zakon; brzina udaljavanja galaksija jednaka je produktu konstante i udaljenosti (v=Hd). Gdje konstantu nazivamo Hubble-ovom konstantom koja povezuje udaljenost i brzinu jedinicama koje nazivamo svjetlosnim godinama.

1.1.2 Skala veliina

Najznaajnija vrijednost bilo kojeg astronomskog objekta je njegova udaljenost od Zemlje. Kako se kozmologija bavi objektima veim i sjajnijim od naeg Sunca i sunevog sustava, nemogue je imati toan referentni okvir u odnosu na veliinu i svjetlou s obzirom da ne postoji nita sa im bi se usporedilo ekstragalaktike objekte.

Prije 1920-ih, smatralo se da su galaksije objekti smjeteni unutar nae galaksije, mogue regije u kojima se formiraju nove zvijezde. Bila im je dodijeljena zajednika maglica, koju danas koristimo kako bi oznaili regije plina i praine unutar galaksija. Na prekretnici stoljea otkrivene su Cepheid-ove varijabilne zvijezde (Cepheid variable stars), specijalna klasa pulsirajuih zvijezda unutar nae galaksije. S obzirom da su te zvijezde slijedile istu period-svjetlost relaciju, i bile su veoma slabe, to je znailo da su susjedne galaksije veoma udaljene. To je sluilo kao potvrda injenice da su spiralne maglice, zapravo, izvan nae galaksije i odjednom je Svemir postao beskrajan u vremenu i prostoru. Iako je Hubble pokazao da su spiralne maglice izvan nae galaksije, njegove pretpostavke o njihovoj udaljenosti su bile pogrene sa faktorom 6. To je bila posljedica injenice da je kalibriranje Cepheid-a bilo loe u to vrijeme, zajedno sa koritenjem primitivnih teleskopa. Suvremeni napori da se utvrdi Hubble-ova konstanta, mjera ekspanzije Svemira, dovode do toga da je neophodno odrediti udaljenosti i brzine veoma velikog uzorka galaksija. Najtei korak u tom procesu je konstruiranje skale udaljenosti meu galaksijama, metoda odreivanja stvarne udaljenosti do odreene galaksije koritenjem svojstava ili karakteristika koje su vidljive na irokom rasponu tipova galaksija i udaljenosti.

Odreivanje skale udaljenosti zapoinje konstrukcijom skale primarnih, sekundarnih i tercijarnih kalibratora u potrazi za standardnom mjerom.

1.2 Nastanak

1.2.1 Pogled u prolost

Velike dimanzije Svemira, zajedno sa konanom brzinom svjetlosti, proizvode fenomen poznat kao pogled u prolost. Pogled u prolost znai da to dalje se objekt nalazi od Zemlje, due treba njegovoj svjetlosti da doe do nas. Zbog toga, mi zapravo gledamo natrag u vrijeme to dalje gledamo u daljinu.

Galaksije koje vidimo na velikim udaljenostima su mlae od galaksija koje su nam blizu. To nam omoguava da promatramo galaksije tijekom njihove evolucije. Vano je uoiti da mi zapravo ne vidimo razvoj pojedine galaksije, ali moemo usporediti spirale galaksija koje su nam blizu sa spiralama galaksija koje su daleko od nas kako bi vidjeli kako se tipina spirala mijenjala tijekom vremena.

1.2.2 Evolucija galaksija

Fenomen pogleda u prolost omoguuje nam da zapravo promotrimo evoluciju galaksija. Danas ne vidimo one iste galaksije, ali je mogue pratiti ponaanje tipova galaksija sa udaljenosti/vremenom. Poznato je da su se galaksije formirale iz velikih oblaka plina u ranom Svemiru. Plin se sakupljao uslijed vlastite gravitacije i, u nekom trenutku, fragmenti plina su formirali elemente veliine klastera u kojima je zapoelo stvaranje zvijezda. To znai da oekujemo da udaljene galaksije (tj. mlade galaksije) prolaze kroz velik broj procesa formiranja zvijezda i proizvodnje uarenih zvijezda = plave zvijezde. Prouavanje ovog fenomena naziva se evolucijom boja.

Prijevod sa slike: Evolucija boja udaljene galaksije su udaljenije s obzirom da gledamo dalje u prolost i vidimo ih u ranijoj dobi, mlae zvijezde = toplije zvijezde = plavije zvijezde.

Raunalne simulacije takoer pokazuju da je epoha odmah nakon nastanka galaksija bila ispunjena brojnim susretima/sudarima mladih galaksija. Galaksije koje prolaze blizu jedna druge mogu biti uhvaene uslijed njihove meusobne gravitacije i spojiti se u jednu novu galaksiju. Uoite da ovo ne vrijedi u sluaju automobila, koji nakon kolizije nisu neka nova vrsta automobila, to je zbog toga to su galaksije sastavljene od mnogo zasebnih zvijezda, a ne od vrstih djelova materije. Evolucija galaksija njihovim spajanjem i kolizijama naziva se brojevnom evolucijom (number evolution).

Prijevod sa slike: Brojevna evolucija malene galaksije se spajaju u ranoj epohi kako bi formirale danas prisutne galaksije. Vidimo vei broj galaksija to gledamo dalje u prolost.

Prema tome, naa slika evolucije galaksija, primjenjujui ove principe, izgleda na sljedei nain:

Prijevod sa slika: nakon 0-0.5 milijardi godina u poetku je prisutna veoma ravnomjerna raspodjela materije neposredno nakon Big-Bang-a (velikog praska), postepena gravitacija dijelova (clumps) sa veom masom zvijezda poinje privlaiti sve vie materije, nakon 0.5-1 milijarde godina nastaju velike nakupine povezivanjem manjih nakupina, nakon 1-2 milijarde godina dolazi do dijeljenja na veliine poput nae galaksije, djelovi su dovoljno veliki da ih moemo vidjeti Hubble-ovim teleskopom, nakon 2-4 milijarde godina pojavljuju se veliki nepravilni objekti koji nastaju uslijed kolizija i spajanja ovih sub-galaktikih dijelova, nakon 4-13 milijardi godina formiraju se galaksije kakve vidimo danas, i poprimaju svoj konaan oblik. Prvo se formiraju eliptine i spiralne galaksije sa populacijom starih crvenih galaksija u svojim sreditima, a kasnije i spiralne galaksije koje nalikuju diskovima uslijed nakupljanja plinova iz svoje okoline.

Pojedini tipovi galaksija i danas jo uvijek formiraju zvijezde (npr. spiralne i nepravilne galaksije). Ipak, prolost je obiljeena znaajno veom stopom formiranja zvijezda nego to je ta prosjena stopa danas uslijed injenice da je u prolosti bilo znaajno vie oblaka plina. Galaksije, same po sebi, su nastale u prolosti iz visokih, poetnih stopa formiranje zvijezda. Doba kvazara (quasars) takoer pripada vremenu formiranja prvih galaksija, dakle ova dva fenomena su povezana, prolost je bila vrijeme brzih promjena i burne aktivnosti galaksija. Opservacije (promatranja) Svemira koje nazivamo Dubokim Hubble-ovim poljem (Hubble Deep Field) pruaju nam slike nepravilnih (faint) galaksija i udaljenih galaksija u visokoj fazi crvenog pomaka (at high redshift) to potvruje, kvantitativno, naa predvianja o nainu i koliini formiranja zvijezda. Priroda nam na neki nain pomae pruajui nam slike udaljenih galaksija (by gravitational lensing), kao to je HST slika CL0024. Zanimljivo je da, zapravo je lake raunalno simulirati evoluciju galaksija, nego koristiti simulacije kako bi odredili brojne kozmoloke konstante, kao to je na primjer Hubble-ova konstanta ili geometrija Svemira. Podruje prouavanja izvangalaktikog podruja je zapravo proces iteracija nad temeljnim konstantama u Svemiru i ponaanja galaksija tijekom vremena (zapravo evolucije galaksija).

1.2.3 Dogaaj stvaranja

Rasprava o porijeklu Svemira uzima kao pretpostavku da je zapravo postojao poetak. Umjesto poetka, Svemir moda prolazi kroz beskrajan broj ciklusa. Drevni kinezi su vjerovali da sve pojave slijede periodinu strukturu (obrazac) koja je pokretana dvjema osnovnim silama, Jin i Jang. Hinduski kozmoloki sistem se sastojao od ciklusa neizmjerno velikog trajanja (jedan ciklus Brahme traje 311 trilijuna godina). Cikline kozmologije, i sa njima vezan sudbonosan zavretak, moe se takoer pronai u kulturama Babilona, Egipta i Maja.

Judeo-kranska tradicija je jedinstvana u pogledu vjerovanja da je Bog stvorio Svemir u jednom trenutku u prolosti, te da dogaaji nakon toga slijede objanjiv jednosmjeran slijed. Temelj ove filozofije jest da je Stvoritelj u potpunosti odvojen i nezavisan od Svoje kreacije (onog to je stvorio). Bog unosi red (sklad) u prethodno prisutan (iskonski ili poetni) kaos. Vjerovanje da je boansko (duhovno) stvorenje zapoelo Svemir, a zatim stalo sa strane i promatra dogaaje koji su nakon toga slijedili, poznato je kao deizam (Klai B. Daizam: uenje raireno u 17. i 18. stoljeu (Locke, Voltaire, Rousseau) koje je doputalo postojanje Boga samo kao prauzroka svijeta i negiralo postojanje Boga kao linosti (teizam) i njegovo mijeanje u ivot prirode i drutva (udesa i sl.), kada se deizam pojavio, on je u izvjesnoj mjeri potkopao crkvenu ideologiju; danas je jedno od sredstava obrane religije). U ovom sluaju Bog se smatra kreatorom Svemira. Za razliku od teizma, koje je vjerovanje u Boga koji je kreator (stvoritelj) Svemira i koji ostaje aktivno ukljuen u svakodnevnom pokretanju svijeta, posebno u sluaju pitanja ljudskih stvorenja. U panteizmu, ne postoji razdvajanje izmeu Boga i fizikog Svemira. Bog se poistovjeuje sa samom Prirodom: sve je dio Boga i Bog je sve. in Stvaranja implicira da je sve nastalo iz niega (creation ex nihilo) jer ukoliko je postojalo neto prije Stvaranja, tada trebamo to prethodno Stvaranje kako bi objasnili to neto. Bog je postojao prije Stvaranja, i ovakva definicija nije ograniena u smislu mogunosti objanjenja pred-postojee materije ili pred-postojeih zakona fizike (ona ih moe objasniti). Zapravo, najznaajnija (najoitija) razlika izmeu Stvoritelja i Svemira koji je stvoren jest da je Stvoritelj vjean, a da je stvoreni Svemir imao poetak.

1.2.4 Uareni Veliki prasak

Otkrie Svemira koji se iri implicira neto oito, da je Svemir morao imati inicijalnu poetnu toku (trenutak), alfa toku ili Stvaranje. Drugim rijeima, postojala je toka (trenutak) u prolosti kada je radijus Svemira iznosio nula. S obzirom da je sva materija u Svemiru morala biti koncentrirana u malenom podruju, zajedno sa svom energijom, ovaj trenutak Stvaranja nazivamo Big Bang ili Veliki prasak. Uobiajeno pitanje koje se postavlje kada razmatramo toku Svaranja je to je bilo prije Big Bang-a?. Ova vrsta pitanja nema smisla s obzirom da je vrijeme stvoreno u Big Bang-u. To je slino kao da pitamo to je sjeverno od Sjevernog pola?. Ovakvo pitanje se samo po sebi ne moe postavitina na smislen nain. Teorija Big Bang-a je potkrijepljena brojnim promatranjima i, neovisno o detaljima u naim konanim teorijama o Svemiru, ostaje osnovni element (jezgra) naeg razumijevanja prolosti. Veno je uoiti da alfa toka (trenutak) implicira dvije stvari: 1. Svemir ima konanu starost (oko 15 milijardi godina) i

2. Svemir ima konanu veliinu (on se iri konanom brzinom u konanom vremenu).

1.3 Geometrija Svemira

1.3.1 Geometrija Svemira
Da li Svemir moe biti konano velik? I ako je tome tako, to je izvan Svemira? Odgovor na oba ova pitanja ukljuuje raspravu o intrinsinoj (unutranjoj ili svojstvenoj) geometriji Svemira. Postoje u osnovi tri mogua oblika Svemira; ravni Svemir (Euklidski ili Svemir bez krivulje), sferni ili zatvoreni Svemir (pozitivna zakrivljenost) i hiperbolni Svemir ili otvoreni Svemir (negativna zakrivljenost). Moe se uoiti da je ova zakrivljenost jednaka zakrivljenosti prostora i vremena koja nastaje uslijed mase zvijezda osim uz razliku to u ovom sluaju itava masa Svemira odreuje zakrivljenost. Dakle velika masa Svemira ima pozitivnu zakrivljenost, mala masa Svemira ima negativnu zakrivljenost.

Sve tri geometrije su klase onog to nazivamo Riemann-ove geometrije koja se temelji na tri mogua stanja paralelnih linija: linije koje se nikada ne sastaju (ravna ili Euklidova), linije koje se moraju susresti (sferna), uvijek divergentna, linije koje se uvijek razmimoilaze tj. udaljavaju (hiperbolni), ili je mogue razmiljati o trokutima kod kojih u sluaju ravnog Svemira suma kutova iznosi 180o stupnjeva, u sluaju zatvorenog Svemira suma kutova mora biti vea od 180o, a u sluaju otvorenog Svemira suma mora biti manja od 180o. Standardna (uobiajena) kozmoloka promatranja ne govore nita o tome kako se

ova tri oblika meusobno uklapaju kako bi Svemiru dala njegov ukupan oblik njegovu topologiju. Tri mogue prihvatljive geometrije Svemira su u skladu sa brojnim drugim topologijama. Na primjer, teorija relativnosti bi opisala Svemir u oblika torusa i Svemir u obliku ravnine istim relacijama, iako je torus konaan, a ravnina beskonana. Odreivanja topologije Svemira zahtjeva poznavanje fizike i iznad teorije relativnosti. Poput hodnika ispunjenog ogledalima, prividno beskonaan Svemir nas moda i obmanjuje. Svemir bi, zapravo, mogao biti i konaan. Iluzija beskonanosti mogla bi nastajati uslijed zavijenosti (zakrivljenosti) svjetlosti oko prostora, moda i viestruko stvarajui tako viestruke slike svake pojedine galaksije. Kutija ispunjena ogledalima potie nas na zamiljanje konanog Svemira koji izgleda beskonaan. Kutija se sastoji od samo tri kugle, ali ogledala koja se nalaze na njenim stjenkama proizvode beskonaan broj slika. Dakako, u stvarnom Svemiru ne postoje granice od kojih bi se svjetlost reflektirala. Umjesto toga multipliciranje slika moglo bi nastajati uslijed zavijanja zraka svjetlosti iznova i iznova oko Svemira. Iz strukture ponovljenih slika, bilo bi mogue utvrditi stvarnu veliinu i oblik Svemira.

Topologija nam pokazuje da ravan dio prostorvremena moe biti omotan u torus iji se krajevi spajaju. Na slian nain, ravan komad papira se moe zaviti tako da formira Moebius-ovu traku (vrpcu).

3D verziju Moebuis-ove trake nazivamo Klein-ovom bocom, u kojoj je prostorvrijeme zavijeno na takav nain da ne postoji unutra niti vani, ve samo jedna strana (povrina).

Uobiajena pretpostavka je ona o Svemiru u obliku ravnine, jednostavno povezan Svemir, to znai da postoji samo jedan direktan put kojim svjetlost moe putovati od neke povrine do promatraa. Jednostavno povezan Euklidov ili hiperbolni Svemir bi uistinu bio beskonaan. Ali umjesto toga Svemir moe biti viestruko povezan, poput torusa, u tom sluaju postoji velik broj takvih razliitih puteva. Promatra bi u tom sluaju vidio viestruke slike svake pojedine galaksije i mogao bi ih

vrlo lako krivo interpretirati kao razliite galaksije beskrajnog Svemira, slino kao to i promatra u prostoriji ispunjenoj ogledalima ima iluziju gomile ljudi oko sebe. Jedna od moguih konanih geometrija Svemira je prostor u obliku amerike krafne (donutspace) poznat kao Euklidov torus-2, radi se o ravnom (plosnatom) etverokutu ije suprotne strane su povezane. Sve to prelazi preko jednog ruba ponovno ulazi na suprotnom rubu. Iako ovakva povrina ne moe postojati u trodimenzionalnom prostoru, izoblienu verziju je mogue napraviti omatanjem zajedno vrha i dna i zatim oblikovanjem prstena od tako dobivenog cilindra. Za promatraa u crveno obojanoj galaksiji, prostor se ini beskonaan jer linija promatranja nikada ne prestaje. Svjetlost iz ute galaksije ga moe dosegnuti iz nekoliko razliitih smjerova, pa zbog toga je mogue da promatra vidi vie od jedne slike jedne iste galaksije. Euklidov torus-3 je izgraen iz kocke, a ne od etverokuta.

Konaan hiperbolni prostor se formira iz osmerokuta ije suprotne strane su meusobno povezane, na taj nain bilo to to prijee jedan rub ponovno se pojavljuje na suprotnom rubu. Topoloki, osmerokutni prostor je ekvivalentan prostoru koji dobivamo ako zamislimo dva uplja spojena peciva (oblika torusa). Promatra koji bi se nalazio na

povrini vidio bi beskonaanu osmerokutnu reetku (grid) galaksija. Takvu reetku moemo nacrtati jedino na hiperbolnom cjevovod (manifold) udnoj zakrivljenoj povrini na kojoj svaka toka ima geometriju sedla. Vano je zapamtiti da su sve gore prikazane slike 2D prikaz 4D prostora, nemogue je nacrtati geometriju Svemira na komadu papira (iako dolazimo veoma blizu sa oblikom hiperkocke), mogue ga je jedino opisati matemetiki. Svi mogui oblici Svemira su konani s obzirom da imaju konanu starost, pa zbog toga i ogranien horizont. Geometrija moe biti ravna ili otvorena, i zbog toga beskonana u smislu mogue veliine (nastavlja rasti zauvijek), ali koliina mase i vrijeme u naem Svemiru su konani.

1.3.2 Gustoa Svemira

Opisi razliitih moguih geometrija Svemira (otvoren, zatvoren, ravan) se takoer odnose na njihove budunosti. Postoje dvije mogue budunosti naeg Svemira, kontinuirana ekspanzija (otvoren i ravan), zaokret i kolaps (zatvoren). Uoite da je ravan Svemir samo specijalan sluaj ekspanzije do brzine nula.

Prijevod sa slike: Otvoreni Svemir se iri beskonano jer ne sadri dovoljno mase, i zbog toga nema niti dovoljnu gravitaciju koja bi usporila ekspanziju prostora. Zatvoreni Svemir sadri dovoljno mase da zaustavi ekspanziju, i konano se urui. Svemir sa kritinom gustoom materije je upravo na granici izmeu ove dvije alternative, i iri se sa beskonano-usporavajuom stopom.

Kljuan faktor koji odreuje koja je povijest ispravna je omjer masa/gravitacija Svemira u cijelini. Ukoliko postoji prisustvo dovoljne mase, tada e se irenje Svemira usporavati sve do toke zaustavljanja, zatim e se poeti uvlaiti sve do kolapsa (saimanja). Ukoliko nema prisustva dovoljne koliine mase, tada e se Svemir nastaviti iriti zauvijek bez zaustavljanja. Ravni Svemir je upravo onaj kod kojeg postoji tono ravnotea mase da uspori ekspanziju Svemira na nulu, ali da ne doe do saimanja (kolapsa).

Parametar koji se koristi za mjerenje mase Svemira je kritina gustoa, Omega. Omega se obino izraava kao omjer srednje gustoe dobivene promatranjem i gustoe ravnog Svemira. Sudbina ekspanzije Svemira je odreena koliinom mase u Svemiru, ili srednjom gustoom materije, . Ravan Svemir je zadan kritinom gustoom, c. je definirana kao omjer gustoe dobivene promatranjem, c i kritine gustoe, tako da je: = / c gdje zatvoreni Svemir ima >1, a otvoreni Svemir ima <1. Nae trenutne opservacije Svemira ukazuju da je negdje izmeu 0.1 i 0.3, ali postoje ozbiljni teoretski razlozi zbog kojih sumnjamo da je jednaka upravo 1. Uzimajui u obzir sve vrijednosti u rasponu za srednju gustou Svemira, dolazimo do toga da je ona neobino blizu gustoi ravnog Svemira. Sve nae teorije o ranom Svemiru (vidi inflacija) snano ukazuju da vrijednost Omega treba biti upravo jednaka jedinici. Ako je to tako naa mjerenja gustoe dobivena mjerenjima galaksija ili njihove dinamike su uvelike pogrena i ostaju jedan od temeljnih problema za moderne astrofiziare.

1.3.3 Kozmoloka konstanta

Veliina, starost i sudbina Svemira su odreene dvjema konstantama, a to su Hubble-ova konstanta (Ho) koja mjeri stopu ekspanzije Svemira i mjera gustoe o, gdje o ukazuje na (to kolike su) ove vrijednosti danas (u ovom trenutku). Ho odreuje veliinu i starost Svemira, na nain da je udaljenost do galaksija odreena brzinom njihovog udaljavanja koja se podjeli sa Ho, a starost Svemira se dobije jednostavno tako da podjelimo veliinu Svemira sa stopom ekspanzije (irenja) ili 1/Ho. Mjera gustoe, o odreuje sudbinu Svemira (otvoren, zatvoren, ravan). Ho se mjeri odreivanjem skale (ljestvice) udaljenosti galaksija. o se mjeri utvrivanjem gustoe lokalne mase iz gravitacijskih sila izmeu galaksija i klastera galaksija. Mjerenje ovih konstanti zauzima najvei dio vremena teleskopa preko svih valnih duina. Obje konstante ostaju neizvjesne oko 30%; meutim, unutar ovog desetljea moemo oekivati mjerenja veoma velike pouzdanosti zahvaljujui Hubble Space teleskopu (Hubble Space telescope) i Keck-ovih blizancima (Keck twins).

Prijevod sa slike: Hubble-ovo duboko polje (The Hubble Deep Field) je razotkrilo mnoge slabije (fainter) objekte od onih koje je bilo mogue vidjeti ranijim teleskopima koji su smjeteni na Zemlji. Mogue je da su neki od ovih blijedih objekata uzdu Hubble-ove linije promatranja intrinsino slabije galaksije (bljee), koje pripadaju prednjem planu promatranja. Druge, meutim, su bljee uslijed injenice da su ekstremno udaljene. Neke od slabijih (bljeih) galaksija koje je mogue vidjeti postojale su kada je Svemir bio star samo djeli svoje trenutne starosti.

www.BesplatniSeminarskiRadovi.com