Zbornik radova Vizantolo{kog instituta H, 2007 Recueil des travaux de lInstitut detudes byzantines XIV, 2007

UDK: 726.54(497.17)15

SA[O CVETKOVSKI (Struga)

CARSKE DVERI IZ PRISOVJANA (prilog prou~avawu umetnosti iz H veka u stru{kom kraju)

U tekstu se analiziraju i prvi put objavquju carske dveri iz crkve Sv. Nikole u selu Prisovjani u blizini Struge. Posebna pa`wa posve}ena je stilu i odabranim motivima duboreza, kao i ikonografiji slikanih Blagovesti, koji svojim osobenostima ove dveri prikqu~uju poznatoj grupi carskih dveri vezanih za Ohrid i wegove rezbarske i slikarske radionice iz sredine XVI veka, u vreme arhiepiskopa Prohora.

Pre ne{to vi{e od ~etrdeset godina akademik Gojko Suboti} bio je jedan od prvih istra`iva~a koji je zapo~eo prou~avawa spomenika sredwovekovne umetnosti u stru{kom kraju. Privu~en tada sasvim nepoznatim pe}inskim crkvama na stenovitim obalama Ohridskog jezera iz prvih decenija osmanlijske vlasti, on je, te daleke 1963. godine, obradio pe}insku crkvu arhan|ela Mihaila u Rado`di1 u kojoj se, kako se ispostavilo, nalazi najve}a celina freskoslikarstva u stru{kom kraju iz tog vremena a ne{to kasnije, freske pe}inske crkvice Sv. Atanasija u selu Vi{ni, u brdima iznad Struge, uvrstio je u svoj veliki pregled slikarstva XV veka na prostorima dijeceze Ohridske arhiepiskopije.2 Istra`ivawa G. Suboti}a pokazala su da pe}inske crkve u stru{kom kraju predstavqaju posledwe izdanke starog slikarstva, i da su nit koja povezuje spomenike s kraja XIV veka sa onima koji }e nastati ne{to kasnije, sredinom XV veka, obezbe|uju}i kontinuitet umetni~kog stvarawa u periodu prvih decenija osmanlijske vlasti u krajevima oko Ohrida. Na`alost, u proteklom periodu nije se mnogo odmaklo u prou~avawu spomenika stru{kog kraja,3 tako da tekstovi G. Suboti}a, i posle toliko godina, predstavqaju pouzdan oslonac za daqa prou~avawa.
1 G. Suboti}, Pe}inska crkva arhan|ela Mihaila kod Struge, Zbornik Filozofskog fakulteta VIII (1964) 299231, crt. 17, sl. 111. 2 Isti, Ohridska slikarska {kola XV veka, Beograd 1980, 2127, crt. 2, sl. 24. 3 U ovom razdobqu je C. Grozdanov prou~avao neke crkve u ovom kraju i pro{irio saznawa o spomenicima oko Struge, a, ishode istra`ivawa je uvrstio u pregled umetni~ke pro{losti

568

Sa{o Cvetkovski

Na{a terenska istra`ivawa obavqena nedavno na spomenicima postvizantijske umetnosti na {irem podru~ju stru{kog regiona, otkrila su sasvim nepoznata umetni~ka dela izvanredno zna~ajna za istoriju umetnosti i, posebno, za pra}ewe umetni~ke aktivnosti u vremenima osmanlijske vlasti u stru{kom kraju. Ovom prilikom zadr`a}emo se na dosad nepoznatim carskim dverima iz Prisovjana, koje se kvalitetom svoje umetni~ke izrade, posebno duborezom i ikonopisom, mogu uvrstiti u sam vrh umetni~kih dostignu}a iz sredine XVI veka, ostvarenih u dijecezi Ohridske ahiepiskopije. Carske dveri iz crkve Sv. Nikole u selu Prisovjani (sl. 1) nalaze se na postoje}em ikonostasu koji po svojoj konstrukciji predstavqa jednostavnu drvenu pregradu bez osobenog profilirawa i duborezne dekoracije, sa redom prestonih i prazni~nih ikona, kao i nadikonostasnim krstom sa Raspe}em Hristovim. No, velika razlika izme|u jednostavne, drvene konstrukcije ikonostasa i rasko{no izvedenih motiva duboreza i sjaja pozlate ikonopisa, ove dveri ~ine lako uo~qivim, i ukazuje na to da one nisu deo sada{weg ikonostasa iz {ezdesetih godina XIX veka.4 Savr{eno o~uvane dveri iz Prisovjana, po stilu i odabranim motivima svoga duboreza, kao i po ikonografiji slikanih Blagovesti, pripadaju jednoj grupi carskih dveri koja se vezuje za Ohrid i wegove rezbarske i slikarske radionice iz sredine XVI veka. Velika sli~nost me|u dverima ove grupe, u nekim slu~ajevima i potpuna identi~nost izme|u wih, u nauci je ve} uo~ena i u izvesnoj meri prou~ena.5
ovoga kraja, up. C. Grozdanov, Zidnoto slikarstvo i ikonopisot vo Stru{kiot kraj, Struga i Stru{ko, Struga 1970, 335344, sl. 16. Kasnije je podrobnije istra`io freske pe}inske crkve Sv. Atanasija u Kali{tu v. isti, Ohridsko zidno slikarstvo iz XIV veka, Beograd 1980, 158159, sl. 181183. U novije vreme, o pe}inskim crkvama oko Struge, sa posebnim osvrtom na crkvu Sv. Bogorodice u Kali{tu pisao je G. Angeli~in-@ura, Pe{ternata crkva Ro`destvo Bogorodi~ino manastir Kali{ta, Stranici od istorijata na umetnosta na Ohrid i Ohridsko (XVXIX) vek, Ohrid 1997, 3354, sl. 119, crt. 15. 4 U ktitorskom natpisu ispisanom na ju`nom zidu iznad ulaznih vrata, stoji da je crkva izgra|ena 1852. a `ivopisana 1874. godine rukom Avrama Di~ova, up. B. Prentoska, Fresko`ivopisot na crkvata Sveti Nikola vo selo Prisovjani Malesija, Pelagonitisa 911, Bitola 2000, 117 sl. Ikonostas i ikone na wemu kao i nadikonostasni krst sigurno su bili zavr{eni pre oslikavawa crkve 1874. godine. No, precizna hronologija se ne mo`e uspostaviti po{to na ikonama nema nikakvih zapisa godine kada su naslikane. Imaju}i u vidu tradiciju koja je u ovim krajevima bila rasprostrawena, godinu-dve nakon izgradwe crkva se spremala za osve}ivawe i liturgijsku upotrebu time {to se postavqao ikonostas i na wemu u zavisnosti od raspolo`ivih sredstava postavqale su se prestone ikone, Hrista i Bogorodice a, ako je bilo mogu}nosti, i ikone Sv. Jovana Prete~e i patrona crkve, a kasnije i ostalih. Ova pojava sukcesivnog uobli~avawa i popuwavawa ikonostasa mo`e se pratiti na ve}ini ikonostasa postavqenih u crkvama iz ovog razdobqa u stru{kom kraju. Lep primer je ikonostas crkve Sv. Arhan|ela Mihaila u selu Ta{maruni{te koji je popuwavan ikonama od 1860. Hristos i Bogorodica, 1862. Sv. Jovan Prete~a i arhan|ela Mihaila, a ostale prestone ikone i Deisis sa apostolima zavr{ene su 1869. i 1870. godine, up. C. Grozdanov, Novi prilozi za kulturata i umetnosta od XIX vek vo zapadna Makedonija, Prilozi, Odelenie za op{testveni nauki, XXXVI 2, MANU, Skopje 2005, 54 sl., sl. 1114. Ikone sa ikonostasa crkve u Prisovjanima pokazuju stilsko jedinstvo i sigurno je da su nastale u isto vreme. Dveri koje se nalazi na postoje}em ikonastasu imaju dimenzije: 113333,5; inv. br. 7085. 5 M. ]orovi}-Qubinkovi}, Sredwovekovni duborez u isto~nim oblastima Jugoslavije, Beograd 1965, 125127, tab. LXXXILXXXVI.

Carske dveri iz Prisovjana

569

Osnovno jezgro ove grupe carskih dveri sa~iwavaju dveri iz crkve Bogorodice Perivlepte u Ohridu (danas u NIM u Sofiji),6 dveri iz crkve Velikih Svetih Vra~a u Ohridu (danas u crkvi Bogorodice Perivlepte u Ohridu),7 dveri iz neidentifikovane crkve u Ohridu (danas u Narodnom Muzeju u Beogradu),8 kao i carske dveri iz crkve Sv. Pantelejmona u Nerezima blizu Skopqa.9 U proteklih desetak godina otkrivene su i ovoj homogenoj grupi prikqu~ene carske dveri iz crkve Sv. \or|a (Vla{ka maala) u Ohridu,10 i dveri iz crkve Sv. Nikole u selu KorenicaPrilepsko.11 Carske dveri iz Prisovjana po koncepciji i organizaciji prostora, kao i po izboru rezbarenih motiva pokazuju veliku sli~nost sa dverima iz Bogorodice Perivlepte (danas u NIM u Sofiji) (sl. 2), sa dverima iz crkve Velikih Svetih Vra~a (danas na ikonostasu crkve Sv. Bogorodice Perivlepte u Ohridu), zatim sa dverima iz Korenice (sl. 3), a uz neznatne razlike i sa dverima iz Narodnog muzeja u Beogradu (sl. 4), crkve Sv. \or|a (Vla{ka maala) (sl. 5) u Ohridu, kao i sa dverima iz Nereza12 (sl. 6). Zajedni~ka karakteristika skoro svih navedenih dveri iz ove ohridske grupe jeste dominacija duboreza u odnosu na povr{ine namewene za ikonopis, kao i odre|eni zajedni~ki motivi rezbarewa koji se mogu pratiti na svim delima ove grupe. Karakteristi~ni motivi su trake meandra, koje izdvajaju sredi{wi motiv razlivene i do kraja stilizovane dekoracije, u nauci dosada ozna~avane kao motiv crvoto~ine, kao i jedan karakteristi~an cvetni preplet oko motiva solomonovog slova u dowim rezbarenim delovima dveri. Dveri iz Prisovjana sadr`e sve ove imanentne motive duboreza ohridske skupine. U dowim delovima dveri iz Prisovjana javqaju se ~etiri kvadratna poqa sa izrezbarenim cvetnim prepletima oko motiva solomonovog slova, i
6 B. Filov, Staroblgarskoto izkustvo, Sofi 1924, tab. XXXVIII1: T. Matakieva-Lilkova, Icons in Bugaria, Sofia 1994, 48; I. Gergova, Carskite dveri ot Makedonija v nacionalnija muzej v Sofia, Zbornik za srednovekovna umetnost 2, Muzej na Makedonija, (1996), 149153, sl. 1. 7 M. ]orovi}-Qubinkovi}, nav. delo, 126 sl., tab. LXXXII. 8 Isto, 126 sl., tab. LXXXIII. 9 N. Okunev, Altarna pregrada XII veka v Nereze, Seminarium Kondakovianum III, Prague 1929, 20, tab. I, sl. 1; \. Bo{kovi}, Izve{taj i kratke bele{ke sa putovawa, Starinar III, kw. 6 (1931), 182; ]orovi}-Qubinkovi}, nav. mesto, 126 sl., tab. LXXXIV. 10 D. ]ornakov, Makedonska rezba, Skopje 1989, tab. XI, sl. 14. 11 D. Nikolovski, Carskite dveri od selo Korenica Prilepsko, izd. P. Miqkovi}-Pepek, Tematski zbornik na trudovi 1, (ikoni, ikonopis, ikonostas, ikonografija), Skopje 1996, 5963, sl. 13 12 Ovoj prili~no homogenoj grupi carskih dveri, I. Gergova je prikqu~ila i nepublikovane dveri iz muzeja u Veriji (Inv. br. 748), kao i dveri iz Bogorodi~ine crkve na Malom gradu na Prespi, danas u Muzeju sredwevekovne umetnosti u Kor~i, up. I. Gergova, nav. delo, 150 sl. Dveri iz Verije na`alost nismo mogli proveriti, no pre izvesnog vremena bili smo u mogu}nosti da vidimo novu postavku sredwovekovnog ikonopisa u Muzeju u Kor~i, gde su izlo`eni i dveri iz Bogorodi~ine crkve sa Malog grada na Prespi. Uverili smo se da one nemaju nikakve bliskosti sa Ohridskom grupom, naprotiv, pripadaju drugoj umeni~koj tradiciji, gde je duborez u potpunosti izostavqen a dveri su sasvim islikane predstavom Blagovesti. One su nedavno publikovane i datovane u XV vek, up. Icons from the Orthodox Communities of Albania, ed. A. Tourta, Thessaloniki 2006, & 3. 3435.

570

Sa{o Cvetkovski

jednim malim izrezbarenim cvetom u sredini ovog motiva. Iznad tih medaqona je izrezbarena svojevrsna traka sa motivom meandra, koji u stvari predstavqa dowi okvir koji izdvaja sredi{we poqe dveri, dekorisano jednim neobi~nim ornamentom rasto~enog motiva crvoto~ine.13 Ovo sredi{we poqe na dverima sa gorwe je strane isto tako uokvireno i izdvojeno motivom meandra, koji je osnova za naslawawe oba poqa namewena ikonopisu i slikawu Blagovesti. Preostali prostor izme|u gorweg rama i ikone Blagovesti isto je tako ispuwen duborezom koji, kao i sredi{wi motiv, ima cvet {to postupno ka krajevima dveri gubi formu i preliva se u veoma stilizovanom motivu spojenom sa isto tako rezbarenim okvirima ovih dveri. Druga zajedni~ka karakteristika koja dveri iz Prisovjana povezuje sa ohridskom grupom jeste ikonopis i slikawe ikone Blagovesti. Kako smo ve} naglasili, u skladu sa osnovnom koncepcijom izrade ovih dveri, poqe koje je izdvojeno za ikonopis srazmerno je malo, uokvireno tankim tordiranim stupcima koji nose polukru`ni luk ovog izdvojenog poqa. Ono {to je posebno upe~atqivo i {to daje osnovni beleg ikonopisu jeste ikonografija Blagovesti i upe~atqiv na~in slikawa arhan|ela Mihaila i Bogorodice. Ova ikonografija Blagovesti ponavqa se u identi~nom obliku na dverima iz Bogorodice Perivlepte (danas u NIM u Sofiji), dverima iz Nereza, iz crkve Sv. \or|a-Vla{ka maala u Ohridu, na dverima iz narodnog muzeja u Beogradu i na dverima iz Korenice14. Arhan|eo je na navedenim dverima slikan u jednom uzdr`anom, elegantnom pokretu ispru`enom desnom rukom blagosiqa Bogorodicu, a u levoj dr`i rascvetanu palicu `ezlo. Posebna pa`wa posve}ena je slikawu i modelovawu draperije wegovog dugog himationa, sa velikim smislom za obradu detaqa, posebno za predstavqawe ustalasanih nabora na krajevima himationa, {to je toliko upe~atqivo da postaje obele`je ikonopisa dveri Ohridske grupe. I slikawe Bogorodice je upe~atqivo, posebno wen stav i karakteristi~no dr`awe desne ruke ispod maforiona, gde je vidqiva samo wena otvorena desna {aka preko koje je preba~eno vreteno. Krajevi wenog maforiona se zavr{avaju u onim specifi~nim, u baroknom maniru naslikanim, ustalasanim naborima na ode`di arhan|ela Mihaila. Iza Bogorodice je presto sa visokim naslonom, slikan sa velikom pa`wom i posebnim predstavqawem najsitnijih detaqa (jastuka ukra{enog zlatnim vezom, naslona prestola zatvorenog mre`ama zlatnih linija i redom malih vretenasto profiliranih aplikacija na gorwem delu prestola).
13 Dveri iz Nereza malo odstupaju od koncepcije rasporeda rezbarenih motiva po horizontalnim nivoima, tako da je u dowim delovima izrezbareno osam poqa sa motivom prepleta oko slova solomonovog, zbog ~ega je jedna traka meandra izostavqena, up. D. ]ornakov, nav. delo, sl. 13. 14 Na ovim dverima zapa`a se izvesno odstupawe od prepoznatqivog slikawa figure arhan|ela. Onaj miran i elegantn pokret zamewen je jednim silovitim iskorakom, {to u celu kompoziciju unosi odre|enu dinamiku, v. D. Nikolovski, nav. delo, 60 sl., sl. 4.

Carske dveri iz Prisovjana

571

Pozadina na kojoj su slikane Blagovesti je pozla}ena, a obilna upotreba zlatne boje, odnosno tehnike hrisografije zapa`a se i na delovima prestola kao i pri slikawu, odnosno pomo}u mno{tva zlatnih linija modelovawa ode}e arhan|ela i maforiona Bogorodice. I na pojedinim delovima duboreza jo{ uvek su vidqivi ostaci pozlate, posebno na motivima meandra ispod slikanih ikona. Ova pozlata dverima iz Prisovjana daje poseban rasko{ i sjaj. Likovi Bogorodice i arhan|ela slikani su revnosno sa istan~anim smislom za volumen. Mirni prelazi od okernocrvenog inkarnata na najsvetlijim delovima lica do tamnookernih i zelenih nijansi na krajevima izra`avaju svu smirenost i uzvi{enost slikarskog izraza koji nesumwivo uzore ima u najlep{im delima ohridskog ikonopisa sa po~etka i sredine XIV veka. Ovakav na~in slikawa Blagovesti naveo je neke od istra`iva~a da u ovom ikonografsko-stilskom maniru prepoznaju uticaje kritskog ikonopisa iz XVI veka.15 U dosada{wim poku{ajima da se odredi vreme i hronologija nastanka ove skupine carskih dveri, neki od prethodnih istra`iva~a su, izgleda s pravom, predlo`ili datovawe u drugu ~etvrtinu i sredinu XVI veka.16 To je vreme arhiepiskopa Prohora (15251550) i period intenzivnog stvarawa u domenu likovnih i primewenih umetnosti. Veoma je izvesno da su u samom Ohridu, kao centru iz kog su emanirali impulsi za ovakav umetni~ki polet, postojale rezbarske i slikarske radionice koje su zadovoqavale potrebe crkava u samom gradu, i izvan wega, na {irem podru~ju u okvirima dijeceze, pa i izvan we, na {ta upu}uju dveri iz sela Korenice kod Prilepa, u eparhiji Pelagonijske mitropolije. Ne treba posebno nagla{avati da je sam arhiepiskop Prohor ulo`io mnogo napora da novi katedralni hram, crkvu Sv. Bogorodice Perivlepte, opremi i prilagodi novim potrebama, i, za tu svrhu on je naru~ivao neophodne kultne i ceremonijalne predmete, kao i crkveni mobilijar, episkopski tron ukra{en intarzijom, veliki polijelej i mno{tvo kwiga za bogoslu`benu upotrebu na crkvenoslovenskom jeziku.17 Ba{ iz tog vremena ima zapisa o postojawu jedne radionice koja je radila predmete u duborezu i intarziji, i da su u wenim okvirima radili majstori intarzisti Jovan i Marko, koji su ostavili svoje potpise na ve} spomenutom vladi~anskom prestolu ahiepiskopa Prohora.18
15 Gergova, nav. delo, 151 sl., nap. 1314; V. Popovska-Korobar, Ikonite od muzejot na Makedonija, Skopje 2004, 234 sl. 16 ]orovi}-Qubinkovi}, nav. mesto, koja predla`e i odre|enu hronologiju unutar same grupe, tako da dveri iz Narodnog muzeja u Beogradu smatra najstarijima i datira ih u sam kraj XV ili po~etak XVI veka, a ostale dveri u sredinu XVI veka; Gergova, nav. mesto; Nikolovski, nav. delo, 63 sl. 17 O arhiepiskopu Prohoru, wegovoj ulozi u sveukupnom politi~kom, crkvenom i umetni~kom `ivotu arhiepiskopije, up. C. Grozdanov, Ohridskiot arhiepiskop Prohor i negovata dejnost, Studii za ohridskiot `ivopis, Skopje 1990, 150158. 18 V. Han, Intarzija na podru~ju Pe}ke patrijar{ije (XVIXVIII veka), Novi Sad 1966, 3341. U istoj radionici, a mo`da, i od istih majstora, izra|eni su igumanski tronovi u crkva-

572

Sa{o Cvetkovski

Na kraju bismo rekli da dveri iz Prisovjana nisu pripadale dana{woj crkvi iz sredine XIX veka, no, sa druge strane, izvori ne spomiwu postojawe starije crkve na mestu gde se danas nalazi crkva posve}ena svetom Nikoli, pa se zbog toga ne mo`e tvrditi da ove dveri poti~u iz prethodne, starije gra|evine. Mo`e se pretpostaviti da su pripadale nekoj starijoj crkvi u stru{kom kraju, mo`da i samoj crkvi Svetog \or|a u Strugi, jer ima podataka koji govore da je u nesigurnim vremenima crkvenih borbi, sredinom XIX veka, deo dragocenosti i inventara ove crkve zbog sigurnosti prenet u druge crkve u te{ko dostupnim predelima, kao {to je u selu Prisovjani u predelu Malesije.19 Ovu na{u pretpostavku donekle potvr|uje i nekoliko tek nedavno o~i{}enih i konzerviranih ikona iz crkve Sv. \or|a u Strugi, koje pokazuju velike stilske bliskosti sa ikonopisom dveri iz Prisovjana.20

Sa{o Cvetkovski THE ROYAL DOORS FROM THE CHURCH OF ST. NICHOLAS IN THE VILLAGE PRISOVJANI In this paper for the first time the Royal Doors from the church of St. Nicholas at Prisovjani are published. According to style, the selected woodcarving motifs, and the iconography of the Annunciation these doors belong to the group of Royal Doors that are linked to Ohrid and its existing artistic workshops from the mid 16th century. Namely, the Royal Doors from: the church of St. Clement in Ohrid (now housed in the National Museum in Ohrid), from the church of St. George in the Vlach district of the city, from an unidentified church in Ohrid or its surrounding (now kept in the National Museum in Belgrade) from St. Panteleimon in Nerezi, and the those from the church of St. Nicholas at Korenica. The Royal Doors from Prisovjani bear two key features from the above mentioned works, the carving and the painting. The carving is distinct by the concept of
ma Sv. Bogorodice Pre~iste-Ki~evske i Sv. Nikole Topli~kog, up. ista, Prilog datirawu slep~enskih i treskave~kih rezbanih vrata, Muzej primewene umetnosti, Zbornik 67, (1960) 84 sl. 19 C. Grozdanov, Zidnoto slikarstvo i ikonopisot vo Stru{kiot kraj, 340 sl. 20 To je veliki fond ikona crkve Sv. \or|a u Strugi, gde se pored velikih proskinetarnih ikona nalaze i mawe prazni~ne ikone, kao i veliki nadikonostasni krst sa slikanim i izvanredno sa~uvanim Raspe}em Hristovim, Bogorodicom i apostolom Jovanom. Budu}a istra`ivawa }e pokazati koliko se oni mogu me|usobno stilski vezati i u kakvom su odnosu sa Ohridskim ikonopisom toga vremena. Odre|eni poku{aji u tom pravcu su ve} u~iweni, up. Popovska-Korobar, nav. delo, 234, 236237.

Carske dveri iz Prisovjana

573

the tablets, and the motifs: the interlacing ornament, known as Solomon's seal, the running meander, and the ornament resembling a maggoty effect. The style of the icon painting, and the manner in which the depiction of Archangel Michael and the Holy Virgin were achieved had led previous scholars to believe that these works were accomplished under the influence of the Cretan painting of this period. The Royal Doors from Prisovjani are dated to the mid 16th century, the period of the Ohrid Archbishop Prochor, a period of great prosperity in all arts, moreover since the archbishop himself was one of the great patrons.

Sl. 1. Carske dveri, crkva Sv. Nikole, selo Prisovjani

Sl. 2. Carske dveri, iz Bogorodice Perivlepte u Ohridu (danas u NIM u Sofiji)

Sl. 3. Carske dveri, crkva Sv. Nikole, selo KorenicaPrilepsko

Sl. 4. Carske dveri, iz nepoznate crkve u Ohridu, danas u Narodnom muzeju u Beogradu

Sl. 5. Carske dveri, crkva Sv. \or|a, Ohrid, (Vla{ka mala)

Sl. 6. Carske dveri, crkva Sv. Pantelejmona, selo Nerezi