You are on page 1of 54

Leccin I #1. Introduccin.

El nhuatl en que estn redactados estos apuntes no es del siglo XVI ni se apega estrctamente a ninguno de las variantes modernas, que varan de regin en regin y frecuentemente de pueblo en pueblo. Se ha seguido un sistema parecido al que utiliz R.H. Barlow en sus cursos de nhuatl moderno en la Escuela Nacional de Antropologa y en su pequeo peridico Mexihkatl Itonalamaque era distribuido, ledo y comprendido con facilidad en el Distrito Federal, Estado de Mxico, Morelos, Puebla y Tlaxcala. Se espera que una vez familiarizado con los principios que aqu se exponen, al estudiante le sea allanado el camino para iniciar el estudio del nhuatl clsico en alguna de las gramticas ms detalladas. Por otra parte, el etnlogo que va a trabajar en el campo tambin adquirir los elementos bsicos para comenzar el estudio de alguna variante local. Adems de los libros que se sealan en la lista que sigue, existen muchos textos con traduccin adjunta en varias publicaciones modernas. Entre ellas se pueden citar Estudios de Cultura Nhuatl (Instituto de Investigaciones Histricas, UNAM) y Tlalocan (Casa de Tlloc y UNAM, Mxico). Horacio Carochi, Compendio del arte de la lengua mexicana ... dispuesto por el padre Ignacio Paredes, El Escritorio, Puebla, 1910. (Una de las mejores gramticas de la lengua clsica). Alonso de Molina, Vocabulario en lengua castellana y mexicana ..., edicin facsimilar de la Editorial Porra, Mxico, 1970. (El diccionario ms consultado para el nhuatl de la poca colonial). Francisco Xavier Clavijero, Reglas para la lengua mexicana, Instituto de Investigaciones Histricas, UNAM, Mxico, 1974. (Gramtica til y accesible al estudiante). ngel Mara Garibay, Llave del nhuatl, Editorial Porra, Mxico, 1961. (La gramtica moderna ms conocida para el estudio de la lengua clsica. El apndice consiste de una serie de textos antiguos y modernos con traduccin al espaol, de gran valor como ejercicios para el estudiante). Andrs de Olmos, Arte para aprender la lengua mexicana, editada por Rmi Simon en 1875; ed. facsimilar de Edmundo Avia Levy, Guadalajara, 1972. (Una de las gramticas ms antiguas de la lengua clsica). Rmi Simon, Dictionnaire de la langue nahuatl ou mexicaine, Paris, 1885; facsimilar, Akademische Druck - U. Verlagsanstalt, Graz, 1963. (El Vocabulario de Molina y este diccionario nhuatl-francs son los ms tiles para la lengua clsica). Thelma Sullivan, Compendio de la gramtica nhuatl, Instituto de Investigaciones Histricas, UNAM, Mxico, 1976. (Una gramtica nueva muy til para el que desee proseguir sus estudios en el nhuatl). Algunos de los textos que aparecen al final de estos ejercicios fueron adaptados de los Apuntes de clase de R. H. Barlow, Mexico City College, 1949. Estn basados en la variante de Hueyapan, Morelos.

#2. Ortografa y pronunciacin. En los ltimos 450 aos se han elaborado varios sistemas para la transcripcin de la lengua mexicana o nhuatl por medio del alfabeto europeo. El primero fue el de los misioneros franciscanos que llegaron a Mxico en la primera mitad del siglo XVI, y es conocido como "ortografa clsica". Hoy da en Mxico y Centroamrica los topnimos, nombres de personajes y elementos culturales se escriben en una ortografa basada en la tradicional: Chapultepec, Cuauhtemoc, Quetzalcoatl, cacahuate, teponaztli, etc. El sistema ortogrfico utilizado para estas lecciones es el ideado por la SEP para la alfabetizacin de las variantes modernas del nhuatl, y que tambin es posible utilizar con la variante clsica. Para estos apuntes se utilizarn los 18 sonidos usados comnmente en la mayora de los dialectos del Altipiano. El acento aparece en la penltima slaba. Los siguientes ejemplos y las palabras que aparecen en la leccin que sigue llevarn acento escrito, aunque de ah en adelante no se utilizar. Las siguientes comparaciones con el espaol son aproximadas: 1. La A se pronuncia como la 'a' en padre: matl, tl, kli. 2. La E es como el mismo fonema en hemos: mkatl, ttl, mmej. 3. La I se pronuncia como en nio: pli, tiankstli. En algunos dialectos existe un sonido parecido a la 'i' en el ingls wish. 4. La O es la misma que se encuentra en hombre: kli, me, teklotl. En algunas variantes hay la tendencia de pronunciarla como la 'u', o existe la 'u' como sonido aparte, lo cual a veces ha creado dos ortografas para ciertas palabras como Teskoko / Teskuko. 5. La CH se pronuncia como en tachamos: mchin, tchtli, chiquhuitl. (Escritura fontica //). 6. La J se utilizar en estas lecciones para indicar un sonido parecido a la 'j' en paja: tjtli, sjtli, ammej. Vara algo de variante en variante, siendo un simple saltillo en algunos casos. En otros se utilizan tanto la 'j' como el saltillo. (Escritura fontica /h,/). 7. El sonido de la K no se escribe con la ortografa tradicional: ca, que, qui, co, cu. Slo se utiliza K: kli, okulin, tiankstli, kman (Escritura fontica: /k/). 8. La L se pronuncian como en esaol: kli, lotl. 9. La M se pronuncia como en espaol: mo, mpa. 10. La N se pronuncia como en espaol: nntli. 11. La P se pronuncia como en espaol: pan. 12. La S se pronuncia como en espaol: sjtli, tiankstli, msatl. (Escritura fontica /s/). 13. La T se pronuncia como en espaol: kteh.

14. La TL es un sonido independiente, parecido pero no idntico a la 'tl' en Atlntico: tlkatl, ptlatl. (Escritura fontica /tl/). 15. La TS es un sonido independiente y se escribe con ts: itskuntli, atsntli. (Escritura fontica //). 16. La U se pronuncia como la U del espaol en diptongo: ua, ue, ui, uo, como en: ulau, ujka, ul, suatl. (Escritura fontica /w/). 17. La X se pronuncia como la SH inglesa: xli, amxtli. (Escritura fontica //). 18. La Y se pronuncia como la 'y' de yeso: yyi. #3. Pronunciacin. Pronunciar los ejemplos que se han dado y las palabras nuevas que aparecen en la Leccin II. Leccin II #4. El sustantivo puede tener una de las siguientes terminaciones: -tl, -tli, -li o -in. Se usarn los siguientes sustantivos en las primeras lecciones. Memorizar: tl: agua amxtli: libro kli: casa sjtli: abuela suatl: mujer katl: serpiente kli: abuelo komli: cenicero itskuntli: perro msatl: venado mkatl: cordn mchin: pescado nntli: madre okulin: gusano ptlatl: petate pli: nio tjtli: padre ttl: piedra tchtli: conejo teklotl: buho teopntli: iglesia teplkatl: loza tiankstli: mercado tlkatl: hombre tlli: tierra tlaxkli: tortilla xli: arena ytl: frijol

#5. En las primeras lecciones tambin se utilizarn las palabras que siguen: mo: no tik: dentro de ktej: estn nkan: aqu n: l, la uan: y kmpa?: dnde? ompa: all nin: este, esta me: dos kma: s s: un, uno, una pan: en, sobre k: est nui: cuatro yyi: tres #6.Obsrvense los siguientes ejemplos. El artculo in puede ser omitido. Tampoco

es necesario usar los verbos ca o cateh en el tiempo presente. No es obligatorio pluralizar los sustantivos.
1. Kmpa tl?: (Dnde est el agua?) 2. Kmpa ka tl?: (Dnde est el agua?) 3. Kmpa in tl?: (Dnde est el agua?) 4. Atl nkan ka?: (El agua est aqu?) 5. In tl nkan ka: (El agua est aqu.) 6. Atl nkan: (El agua est aqu.) 7. In tl nkan: (El agua est aqu.) 8. Nkan ktej me kli: (Aqu estn dos casas.) 9. Ome kli nkan: (Aqu estn dos casas.) 10. Kmpa ka n pli?: (Dnde est el nio?) 11. In tlkatl tik teopntli?: (Est el hombre dentro de la iglesia?) 12. Kema, tlakatl itik teopantli: (S, el hombre est dentro de la iglesia.) 13. Amo, in okuilin amo ipan xali: (No, el gusano no est sobre la arena.)

14. Ome tetl ipan petlatl: (Estn dos piedras sobre el petate.) 15. In kali amo ipan xali: (La casa no est sobre la arena.) 16. Naui mekatl ipan tlali: (Estn cuatro cordones en la tierra.) 17. Se nantli ipan tiankistli: (Una madre est en el mercado.) 18. In masatl amo ipan tlali: (El venado no est en la tierra.) 19. Kampa ka in tekolotl?: (Dnde est el buho?) 20. In tekolotl ompa ka: (El buho est all.) #7. Traducir: 1. Kampa ka in tajtli? 2. Tajtli amo nikan ka. Ompa ka. 3. Kampa katej yeyi mekatl? 4. Yeyi mekatl nikan. 5. Kampa ka in sijtli? 6. In sijtli ipan tlali. 7. Kampa ka itskuintli? 8. Itskuintli ompa ipan tetl. 9. Itskuintli amo nikan. 10. Kema, atl iuan tetl nikan. 1. Dnde est el nio? 2. Est all. 3. S, el abuelo est aqu. 4. La arena est dentro de la casa. 5. El buho est sobre la iglesia. 6. No, la casa no est aqu. 7. La mujer est en el mercado. 8. Est aqu el perro? 9. Dnde est el venado? 10. Estn aqu cuatro petates? 11. No. Estn dentro de la casa. 12. El pescado est dentro del agua. 13. No, la abuela no est aqu. 14. S, la abuela est all. 15. Est el gusano dentro de la tierra? 16. Dnde estn los tres nios? 17. El venado y la serpiente estn aqu. 18. Est el libro sobre la casa. 19. El hombre est dentro de la arena. 20. La madre est en el mercado? 1. Kampa ka in koli? 2. Kampa ka koli? 3. In koli kampa ka. 4. In michin itik atl. 5. In atl amo nikan 6. Kema, in sijtli ipan kali. 7. Kampa katej tetl iuan atl? 8. In sijtli ompa itik teopantli. 9. Tekolotl amo itik atl.

10. In okuilin ipan kali? 11. In pili amo nikan ka. 12. In itskuintli nikan? Amo. 13. In pili nikan. 14. In pili nikan ka. 15. Pili nikan ka. 16. Se masatl ompa. 17. Se tetl itik atl. 18. Se tekolotl itik teopantli? 19. Kampa katej mekatl iuan petlatl? 20. Kema, itskuintli nikan ka. Leccin III #10. Los reverenciales o diminutivos. Al agregar el postfijo -tsintli, el sustantivo pierde su terminacin (-tl, -tli, -li o -in). Tsintli se podra traducir como -ito en espaol y su significado indica ms bien reverencia que pequeez. Su sentido se aproxima al del diminutivo en el espaol de Mxico: "un cafecito", "una tortillita", "dos pesitos", etc. Obsrvense los siguientes ejemplos: atl - atsintli: agita amoxtli - amoxtsintli: librito kali - kaltsintli: casita masatl - masatsintli: venadito okuilin - okuiltsintli: gusanito tetl - tetsintli: piedrita pili - piltsintli: niito

#11. Traducir: 1. xaltsintli 2. tochtsintli 3. tlaltsintli 4. tlakatsintli 5. tiankistsintli 6. teopantsintli 7. tekolotsintli 8. tajtsintli 9. petlatsintli 10. nantsintli 11. michtsintli 12. mekatsintli 13. itskuintsintli #13. Palabras nuevas: kichua: l hace, hace kipa: l tiene, tiene #14. Traducir: 1. In siuatsintli nikan ka. 2. In koatsintli ompa ka. 3. Kampa ka in michin? 4. Masatsintli amo nikan; ompa ka. 5. In koltsintli kichiua se kali. istac: blanco kexki?: cuntos? Xuan: Juan Malintzin: Mara 14. koltsintli 15. koatsintli 16. siuatsintli 17. atsintli 18. amoxtsintli 19. sijtsintli 20. okuiltsintli 1. librito 2. gusanito 3. agita 4. mujercita 5. serpientita 6. abuelito 7. perrito 8. cordoncito 9. pescadito 10. padrecito 11. iglesita 12. casita 13. abuelita 14. venadito 15. niito 16. petatito 17. piedrita 18. mercadito

6. In piltsintli ipan xaltsintli. 7. Nantli kipia se kali. 8. In tochtsintli ipan tlali istak. 9. Xuantsin kipia se mekatsintli. 10. In tlakatl kichiua se istak teopantsintli. 11. Malintsin kichiua se kali. 12. Kema, in sijtsintli itik kaltsintli. 13. Amo, Xuantsin amo kipia in amoxtsintli. 14. In koatsintli ompa itik kaltsintli? 15. Kampa ka in istak masatsintli? 16. Ome mekatl ipan petlatsintli. 17. Kema, Malintsin kichiua se kaltsintli. 18. Tajtsintli ompa ka ipan teopantli. 19. In koatsintli iuan tekolotsintli katej ipan tetl. 20. In michtsintli itik atsintli? 1. Dnde est el librito? 2. La casita no est aqu; est all. 3. Est la abuelita aqu? 4. No, la abuelita est all. 5. El abuelito tiene una casita blanca. 6. El venadito est en el mercado. 7. Mara hace un cordoncito. 8. La piedrita blanca est dentro de la tierra. 9. La mujer no hace el petatito. 10. Dnde est el cordoncito? 11. Juan tiene una iglesita? 12. La madrecita hace un petatito. 13. Dnde est la piedrita? 14. Est aqu en el mercadito. 15. El hombrecito y la mujercita estn aqu. 16. Dnde est la piedrita? Sobre la tierra? 17. Juan tiene una casita. 18. El nio est en la iglesita. 19. El buho y el gusano no estn aqu. 20. Dnde est el padrecito? #16. El plural del diminutivo es -tsitsin. Ejemplos: kaltsitsin: casitas Traducir: 1. okuiltsitsin 2. petlatsitsin 3. piltsitsin 4. tajtsitsin 5. tekolotsitsin 1. Dnde estn los cordoncitos? 2. Los abuelitos estn all. 6. michtsitsin 7. tiankitsitsin 8. teopantsitsin 9. atsitsin 10. tetsitsin atsitsin: agitas tlakatsitsin: hombrecito

3. Cuntos conejitos estn en la tierra? 4. El hombrecito tiene su tierrita. 5. Los perritos estn en la tierra. 6. S, los libritos estn en la iglesia blanca. 7. Los perritos y los venaditos no estn aqu. 8. Cantos petatitos estn en las casitas? 9. Las abuelitas estn en el mercado. 10. Cantos gusanitos estn all? #18. El diminutivo -tontli no indica reverencia. Se puede traducir como -illo o -ucho, a veces con cierto sentido despectivo. Ejemplos: tetontli: piedrilla, teopantontli: iglesucha. El plural es -toton. En estas lecciones se traducir como -illo, -illos. #19. Traducir: 1. amoxtontli 2. atoton 3. kaltontli 4. sijtoton 5. koatontli 6. nantontli 7. tlakatoton 8. mekatontli 9. tiankistoton 10. petlatoton

1. La mujercita 2. Las mujercitas 3. La mujercilla 4. Las mujercillas 5. La piedrita 6. Las piedritas 7. La piedrilla

8. Las piedrillas 9. Las casitas 10. La casita 11. La arenilla 12. Las arenillas 13. El conejito 14. El conejillo

15. Los conejitos 16. Los conejillos 17. Los perrillos 18. Los padrecitos 19. Los padrecillos 20. El hombrecillo

1. In siuatsintli kipia se tiankistli. 2. Kema, Xuantsin kichiua se petlatontli. 3. Amo, in tlakatl iuan in pili ami nikan katej. 4. Okuiltoton amo ipan petlatoton. 5. Malintsin kichiua se mekatsintli. 6. Ome itskuintoton, yeyi tochtoton, naui tekolototon. 7. Siuatl iuan tlakatl itik ome kaltoton? 8. In piltontli ipan petlatontli. 9. Tlakatsintli amo kichiua se kaltontli. 10. In siuatsintli kipia se mekatontli. 11. Teopantsitsin ompa katej. 12. Tochtoton ipan tetoton. 13. Tlakatontli kipia se sijtsintli. 14. Siuatontli kipia in kaltontli. 15. Atoton itik kaltoton. 16. Kexki mekatoton ipan tlaltoton? 17. Tekolotontli itik teopantli. 18. Kexki okuiltoton nikan?

Leccin IV #22. El posesivo. El prefijo posesivo en nahuatl es el siguiente: no-: mi ~ mo-: tu ~ i-: su ~ (de l, de ella) to-: nuestro ~ amo-: su ~ (de uds.), vuestro ~ in-,i-: su ~ (de ellos)

Al anteponerse a un sustantivo, ste pierde su terminacin. Ejemplos: nokal: mi casa mokal: tu casa ikal: su casa tokal: nuestra casa amokal: la casa (de ustedes) inkal: su casa (de ellos)

En los siguientes ejemplos, ntese cmo cambia la terminacin de los sustantivos en -tl. nocihuauh: mi mujer motecolouh: tu buho iteuh: su piedra de l totlacauh: nuestro hombre amomecauh: vuestro cordn inmazauh: su venado de ellos

Ntense los siguientes casos de la contraccin de dos vocales: namox: mi libro mamox: tu libro iamox: su libro (de l o ella) Otros ejemplos de contraccin son: nauh: mi agua #23. Traducir: 1. notlal 2. amotlal 3. intlal 4. mosij 5. itlal 6. nomekau 7. totekolou 8. inan 9. innan 10. namox 11. amokol 12. noxal 13. mau 14. itoch 15. itekolou 16. totskuin 17. mokoau 18. topil 19. itlakau 20. tosij notzcuin: mi perro nocuil: mi gusano. tamox: nuestro libro amamox: su libro(de ustedes) inamox: su libro de ellos.

1. su casa (de l) 2. mi casa 3. tu arena 4. su conejo (de ella) 5. nuestra tierra 6. su piedra (de Uds.) 7. su mercado (de ellos) 8. mi agua 9. nuestro buho 10. su mercado (de l)

11. su iglesia (de l) 12. su agua (de Uds.) 13. mi iglesia 14. tu abuela 15. mi nio 16. nuestro petate 17. nuestra arena 18. tu perro 19. nuestra madre 20. mi padre

# 25. Los prefijos posesivos con diminutivos. Es comn utilizar el diminutivo o reverencial -tsin (sin la terminacin -tsintli) al hablar de cosas que pertenecen a segundas o terceras personas. Ejemplos:mocaltsin: tu casita, inantsin: su madrecita. Sin embargo, no se acostumbra utilizarlo para la primera persona (nocaltsin: mi casita) a menos que el objeto posedo sea digno de reverencia por s (notajtsin: mi padrecito). Traducir: 1. namox 2. nau 3. iamoxtsin 4. nosijtsin 5. tomekau 6. momekatsin 7. amomekatsin 8. ikoau 9. ikoatsin 10. nonantsin 11. notajtsin 12. nokoltsin 13. nokal 14. inkaltsin 15. ikaltsin 16. noteopan 17. noteopantsin 18. totskuin 19. mosijtsin 20. ikol 21. ikoltsin 22. tosij 23. amokal 24. nomich 25. tonantsin 26. itlakatsin 1. mi abuelita 2. tu abuelita 3. su abuelita (de l) 4. nuestra abuelita 5. su abuelita (de Uds.) 6. su abuelita 7. mi casa 8. su casita 9. tu casita 10. nuestra casa 11. su casita (de Uds.) 12. su casita (de ellos) 13. tu venadito 14. su niito (de l) 15. mi niito 16. nuestra iglesita 17. su madrecita (de ellos) 18. mi abuelito 19. tu piedrita 20. su tierrita (de l) 1. kaltontli 2. kaltoton 3. ikaltoton 4. ikaltoton 5. toteopanton 6. teopantontli 7. tetontli 8. tetl 9. noteu 10. motetsin 11. iteton 12. tetontli 13. tetsintli 14. itetsin 15. tetsitsin 16. motetsitsin 17. tiankistoton 18. itiankistoton 19. amotiankistoton 20. tiankistsintli 1. mi venado 2. tu venadito 3. mi venadillo 4. mis abuelitos 5. mis venadillos 6. los venaditos 7. los venadillos 8. el venadito 9. el venadillo 10. nuestra iglesita 11. nuestra iglesilla 12. nuestras iglesitas 13. nuestras iglesillas 14. su piedrita (de Uds.) 15. su piedrilla (de Uds.) 16. el pescadito 17. el abuelito 18. mis abuelitos 19. la agilla 20. la agita

#29. Traducir: 1. Itajtsin iuan inantsin nikan katej. 2. Kampa katej tlaltoton? 3. Amokaltsin amo ipan tetoton. 4. Malintsin kipia ipetlatsin. 5. Kampa ka ipetlatsin? 6. Tlakatsintli kichiua iteopantoton. 7. Mekatoton iuan amoxtoton amo nikan katej. 8. Kampa tochtoton iuan tekolototon?

9. Ipiltsin amo itik tokal. 10. Piltsintli kichiua topetlau. 11. In tetontli amo itik ipetlatsin. 12. Nikan katej atsintli iuan tlaltsintli. 13. Kampa katej amopetlatsitsin? 14. In masatsintli iuan in itskuintsintli ipan tokal. 15. Kema, ikoltsin kichiua mokaltsin. 16. Amo, inantsin amo kipia se itskuintontli. 17. Mokol amo kipia ikal nikan. 18. Mokoltsin amo kipia ikaltsin ompa. 19. Kampa kipia monantsin itlaltsin? 20. Matsin iuan moxaltsin nikan? #30. Traducir y contestar: 1. Mi petate est en tu casita?

2. Dnde estn sus venadillos?

3. Tiene un librillo tu madrecita?

4. El pescadillo est dentro de nuestra agua?

5. Dnde estn sus iglesitas (de Uds.)?

6. Juan hace su petatito?

7. Dnde estn tu venadito y tu perrito?

8. Dnde estn sus venaditos y sus perritos (de l)?

9. Su abuelito (de l) est en nuestro mercado?

10. Tiene mi abuelita una casa blanca?

#31. Otras formas posesivas. La posesin se expresa de la siguiente manera. Se pone primero el objeto posedo precedido de un prefijo posesivo y luego el poseedor, frecuentemente precedido de la particula in. Ejemplos: Ikal in tlakatl: la casa del hombre (literalmente su casa del hombre) Itaj in Malintsin: el padre de Mara (literalmente su padre de Mara). Obsrvense: 1. ixal in koli = la arena del abuelo 2. ixal koli = la arena del abuelo 3. ipetlauh in siuatl = el petate de la mujer 4. Iteopantsin in sijtli = la iglesia de la abuela 5. inkal in Xuan iuan Malintsin = la casa de Juan y de Mara #32. Traducir: 1. itoch in tlakatl 2. itoch nokoltsin 3. itoch in nonan 4. inkal in siuatl iuan ipil 5. isij in nosiuatsin 1. la (su) iglesita del hombre 2. el agua de mi perro 3. el mercado de nuestra abuelita 4. la piedra de su padrecito (de Uds.) 5. la casa de su padre (de ellos) 6. el niito de su mujercita (de l) 7. el venado de tu padre 8. el buho de mi hijito 9. el petate del hombrecito 10. los petatitos de tu abuelo 1. Kampa katej iamoxtoton in mopiltsin? 2. Iteu iuan isal in Xuantsin nikan katej? 3. Tlakatsintli kichiua ikaltsin. 4. Kema, isiuatsin kichiua topetlatoton. 5. Ipil in siuatl ompa ka ipan totlal. 6. Atl amo itik xaltontli; atl itik itlal. 7. Inkal in tlakatsitsin nikan ipan totiankis. 8. Nosijtsin amo nikan ipan tiankitsintli. 9. Nikan katej mekatoton ipan itlal in Xuantsin. 10. Nomich amo itik iau. 6. isijtsin in nosiuau 7. itiankis nopil 8. itlal in Malintsin 9. ikoltsin in tonantsin 10. ipiltsin in siuatl

Leccin V #35. El presente del verbo. Ya que no existe el infinitivo en nahuatl, el verbo se expresa en los diccionarios con la tercera persona singular. Para llorar se encontrar choca (l llora), para vivir, nemi (l vive) y para bajar, temo (l baja). En este captulo se usarn estos tres verbos intransitivos como ejemplos. Segn las gramticas antiguas las formas plurales del verbo llevaban un saltillo al final. En muchos de los dialectos modernos este sonido ha desaparecido como indicador del plural. Sin embargo, en estas lecciones los plurales aparecern escritos con una j final para evitar confusin entre la segunda persona singular y la primera plural, y entre las dos terceras personas. ni-choka: yo lloro ti-choka-j: lloramos ti-choka: t lloras an-choka-j: Uds. lloran choka: l llora choka-j: ellos lloran ni-nemi: yo vivo ti-nemi-j: vivimos ti-nemi: t vives an-nemi-j: Uds. viven nemi: l vive nemi-j: ellos viven ni-temo: yo bajo ti-temo-j: bajamos ti-temo: t bajas an-temo-j: Uds. bajan temo: l baja temo-j: ellos bajan #36. Traducir: 1. choka 2. nemi 3. temo 4. nitemo 5. ninemi 6. nichoka 7. anchokaj #37. Traducir: 1. Dnde vives t? 2. Yo vivo aqu.. 3. Ustedes viven.. 4. El vive. 5. Vivimos all. 6. Juan no vive aqu. 7. Ellos viven. 8. Vive el padre? 9. Dnde viven ellos? 10. Vivo en Mxico. 8. tinemij 9. nemij 10. titemoj 11. tichoka 12. tichokaj 13. chokaj 14. titemo 15. antemoj 16. temoj 17. tinemi 18. nemij 19. nichoka 20. titemoj

11. Lloras? 12. Bajamos 13. Ustedes bajan 14. Ellos lloran. 15. No bajo. 16. Lloran ustedes? 17. No lloramos 18. No bajas? 19. Dnde bajamos? 20. Ella llora.

#38. CONTESTAR: 1. Kampa choka ipil in siuatsintli? 2. Nemij itaj iuan inan ipan Mexijko? 3. Intajtsin Malintsin iuan Xuan kipia ipetlau? 4. Kexki tlakatl nemij ipan maltepetsin? 5. Motekoloton temo ipan tiankistli? 6. Tinemij ipan totlal? 7. Kampa antemoj? 8. Choka tonantsin itik iteopan? 9. Titemo nikan ipan notlal? 10. Ikol amo choka? 11. Ipiltsitsin in tlakatl nemij ipan totiankistoton? 12. Itoch in pili temo itik tlali? 13. Kampa nemij motskuintoton iuan motochtoton? 14. Amotaj nemi ipan ikal in isij? 15. Tichokaj? 16. Titemoj? 17. Kampa antemoj? 18. Itajtsin in siuatl choka ompa? 19. Kampa temoj pili iuan inan? 20. Kexki koatoton temoj itik tlali? Leccin VI #39. Los pronombres personales son: nejuatl: yo tejuatl: t yejuatl: l, ella tejuantin: nosotros amejuantin: ustedes yejuantin: ellos, ellas Estos pueden ser abreviados a:
Nejua

Tambin existen las formas Nej Tej Yej Tejuan amejuan, yejuan.

Tejua Yejua Tejuan Amejuan yejuan.

Pueden usarse u omitirse antes del verbo: nichoka (lloro), nejuatl nichoka (yo lloro). Ejemplos: nejuatl nichoka: yo lloro tejuatl titemo: t bajas yejuatl nemi: l vive tejuantin tinemij: nosotros vivimos amejuantin anchokaj: ustedes viven yejuantin temoj: ellos bajan

#40. Traducir: 1. Tejuantin tichokaj 2. Yejuantin nemij 3. Nejuatl temo 4. Tejuatl amo tichoka 5. Choka yejuatl? 6. Chokaj yejuantin? 7. Anchokaj amejuantin? 8. Annemij nikan 9. Nejuatl amo nichoka 10. Tejuantin titemoj nikan 11. Amejuantin antemoj 12. Kampa ka yejuatl? 13. Kampa titemoj tejuantin? 14. Tejuantin tinemij nikan 15. Nejuatl amo ninemi nikan 16. Kampa antemoj amejuantin? 17. Yejuatl temo? 18. Yejuantin temoj 19. Nejuatl amo nitemo 20. Tichokaj tejuantin? #42. Traducir. Ntense los pronombres en forma reverencial. Tejuatsin se puede traducir como "usted" y amejuantsin como "ustedes". 1. Nejuatl 2. Tejuatl 3. Yejuatsin 4. Yejuatl 5. Amejuantsitsin 6. Tejuantin 7. Yejuantsitsin 8. Yejuantin 9. Amejuantin 10. Tejuatsin #44. Traducir y contestar: 1. Tekolotsintli choka? 2. Kampa nemij yejuantin? 3. Tinemi nikan tejuatl? 4. Tinemij nikan tejuantin? 5. Malintsin iuan ipil chokaj? 6. Yejuatl temo ompa? 7. Isij in piltsintli nemi? 8. Kexki tlakatl temoj? 9. Kampa annemij amejuantin? 10. Nejuatl nichoka? #43. Traducir: 1. Ustedes bajan 2. Ustedes (rev.) 3. Ellos 4. Ellos lloran 5. Ellos (rev.) 6. Ustedes lloran 7. Yo vivo 8. T vives 9. Yo bajo 11. El 12. El (rev.) 13. El vive 14. Ellas 15. Ellas (rev.) 16. Ellas bajan 17. Nosotros 18. Nosotros vivimos 19. Yo no lloro 1. Lloramos nosotros? 2. Yo no bajo. 3. Ellos bajan. 4. Vive l en su casa? 5. Dnde bajan ustedes? 6. Yo no vivo aqu. 7. Vivimos en Mxico. 8. Dnde bajamos? 9. Lloran ustedes? 10. Ella llora? 11. Nosotros bajamos aqu. 12. Yo lloro. 13. Ustedes no viven aqu. 14. Lloran ellas. 15. Ellos lloran? 16. Llora l? 17. Ellos viven. 18. Yo vivo. 19. Nosotros lloramos. 20. Viven en tu casa?

11. Tichokaj tejuatl iuan nejuatl? 12. Nemi mosiuatsin? 13. Tinemi tejuatl? 14. Temo ikaltsin in tlakatl? 15. Kexki siuatl chokaj? 16. Nemij ipiltoton? 17. Nemi? 18. Nemij? 19. Annemij? 20. Ninemi? Leccin VII #45. Verbos transitivos. Hasta ahora se han visto tres verbos que no pueden tener objeto: choca, nemi y temo. Los siguientes verbos son transitivos. kua: comer chiua: hacer neki: querer paka: lavar pia: tener poua: contar

Es necesario anticipar el objeto del verbo con un indicador: k o ki. Ejemplos: Ni-k-paka in petlatl Ti-k-paka in petlatl Ki-paka in petlatl Ti-k-pakah in petlatl An-ki-pakah in petlatl Ki-pakah in petlatl Lavo el petate ("Lo" lavo el petate) Lavas el petate El lava el petate Nosotros lavamos el petate Ustedes lavan el petate Ellos lavan el petate

Si el objeto es plural, se puede anticipar por medio de quin o quim (los). Ni-kin-chiua ome calli: Hago dos casas Ti-kin-chiua ome calli: Haces dos casas Kin-chiua ome calli: Hace dos casas Ti-kin-chiuaj ome calli: Hacemos dos casas An-kin-chiuaj ome calli: Ustedes hacen dos casas Kin-chiuaj ome calli: Hacen dos casas Ni-kim-pia naui tetl: Tengo cuatro piedras Ti-kim-pia naui tetl: Tienes cuatro piedras Kim-pia naui tetl: Tiene cuatro piedras Ti-kim-piaj naui tetl: Tenemos cuatro piedras An-kim-piaj naui tetl: Ustedes tienes cuatro piedras Kim-piaj naui tetl: Tienen cuatro piedras En las variantes modernas es frecuente la transformacin de kin en k, ki. As es que escucharemos el singular para anticipar objetos plurales. Ejemplos: ni-k-pia naui tetl: tengo cuatro piedras; yejuatl kipaka ome petlatl: l lava dos petates.

#46. Traducir: 1. Nosiuau kineki se tochtsintli. 2. Tosijtsin kimpaka ome tetl. 3. Nejuatl nikpia nokal nikan Mexijko. 4. Yejuatl amo kimpaka ipetlatoton. 5. Nejuatl nikkua in tochtli. 6. Yejuantin amo kikuaj intoch. 7. Tikimpoua tejuatl yeyi mekatoton? 8. Tikimpouaj tejuantin naui teopantsitsin? 9. In tlakatl iuan siuatl kikuaj michin. 10. Nosiuatsin amo kineki se istak itskuintli. 11. In itskuintontli kikua tochtli. 12. Nokoltsin kipaka iteopan. 13. Nejuatl amo nikchiua ikal in Xuantsin. 14. In masatl iuan tochtli kipiaj intlal ompa? 15. Tejuatl tikneki in atsintli? #47. Traducir: 1. Lavo la arena blanca. 2. Yo lavo la arenita. 3. Lavo dos casas. 4. Yo lavo cuatro casitas. 5. Quieres un perro? 6. T quieres una serpiente? 7. El lava las casas. 8. Queremos la casa de tu abuelo. 9. Cuentan ustedes cuatro buhos? 10. Ellos tienen una iglesia. 11. Ellos tienen tres iglesias. 12. Cuntos petates tienes? 13. Yo tengo cuatro petates. 14. La mujer de Juan hace dos cordones. 15. Cuentas las piedras? 16. No queremos la tierra de la abuela. 17. El padre del hombre cuenta los venaditos. 18. La madre de la mujer no come dos conejos. 19. No lavamos nuestra casa. 20. Ustedes no quieren un mercado. 21. S, queremos un mercado. 22. Tienen un mercado ustedes en Mxico? 23. Tienes un mercadito en tu tierra? 24. No, en mi tierra no tenemos un mercadillo. 25. En la tierra de mi abuelo comen pescados. 26. No, en mi tierra no comemos pescaditos. 27. No quieres un gusano? 28. No como venado, como conejo. 29. Como conejos y venados. 30. Ellas lavan las piedras del mercado.

#48. Contestar: 1. Tikneki tejuatl nokal? 2. Yejuatl kimpia ome tetoton? 3. Malintsin kipaka ikal in koltsintli? 4. Xuantsin kimpaka ome teopantsitsin? 5. Kexki kali tikimpia ompa Mexijko? 6. Kexki tochtli kinkua yejuatl? 7. Amejuantin ankichiuaj amokal nikan? 8. Tejuantin tikpiaj tokal ipan itlal? 9. Yejuantin kikuaj se tochtontli? 10. Mopil kinchiua naui amoxtli? 11. Tejuatl amo tikneki inin tekolotl? 12. Xuantsin kipaka totiankis? 13. Nikimpoua ome tetl? 14. Tikimpouaj tejuantin se, ome, yeyi iuan naui? 15. Amo tikneki ikaltsin in nokoltsin? Leccin VIII #49. Las partculas "te" y "tla". Cuando el verbo transitivo no lleva objeto expresado (por ejemplo: yo lavo) es necesario incluir la pertcula te (gente) o tla (cosas, algo) o el mismo objeto de la accin. Si alguien pregunta "Qu cuentas?" habr que contestar "Nitepoua" (Cuento gente) o "Nitlapoua" (Cuento algo o cuento cosas). El mismo objeto del verbo se puede incluir, si tiene sentido general, como en "Nikalpoua" (Cuento casas). Nunca se incluirn k, ki, kin o kim. Como se ha visto en la Leccin VII, stos se utilizan cuando el objeto viene expresado despus del verbo. Ejemplos: 1. Titepoua: Cuentas gente 2. Titlapoua: Cuentas cosas 3. Nitlapaka: Lavo cosas 4. Nitlakua: Como cosas 5. Titekuaj: Comemos gente #50. Traducir: 1. Tejuantin titepouaj. 2. Antepouaj amejuantin? 3. Yejuatl tlakua. 4. In tlakatl amo tekua; yejuatl tlakua. 5. In siuatl tlapaka. 6. In siuatl kipaka in petlatl. 7. In siuatl amo kimpaka ome petlatl. 8. In siuatl petlapaka. 9. Nejuatl nitlapoua. 10. Nejuatl nitepoua. 11. Nejuatl nikimpoua naui siuatl. 12. Nejuatl nikimpoua yeyi tlali. 13. Nejuatl nitlalpoua. 14. Nejuatl nisiuapoua. 15. Nejuatl nimasakua. 6. Antlachihuah: Ustedes hacen cosas 7. Nikalpohua: Cuento casas 8. Niteopanpaka: Lavo iglesias 9. Timichkua: Comes pescados 10. Xuan masapoua: Juan cuenta venados

1. Comes algo, cosas? 2. Comes gente? 3. Contamos gente. 4. No contamos cosas. 5. Yo cuento tres mujeres. 6. Yo cuento mujeres (en general). 7. T lavas cosas. 8. T lavas la casa. 9. T lavas casas (en general). 10. T lavas tres casas. 11. Como un venado. 12. Ustedes cuentan gente. 13. Ustedes lavan (cosas en general). 14. S, yo cuento (gente). 15. No, no contamos petates (en general). 16. Contamos cuatro petates. 17. La abuela de Juan no lava (cosas). 18. Quieres un petate? 19. Ustedes lavan la casa? 20. Ustedes lavan casas (en general)? Leccin IX #52. El agente en los verbos. Existen varias terminaciones para indicar el agente en los verbos. Algunos tienen ms de una. Ejemplos: tekuani: comedor de gente; teopixki: (de teotl y pia) sacerdote; tlakeuali: (de tlakeua, alquilar) trabajador alquilado, pen; tlapouke: (de poua) contador. Aqu slo se utilizar el postfijo -ni. Ejemplos1: 1. tla-mati-ni: el que sabe algo, sabedor 2. kuika-ni: el que canta, cantor 3. tla-chiua-ni: hacedor 4. choka-ni: el que llora, llorador 5. siuachokani: la que llora, la llorona 6. petlachiuani: hacedor de petates 7. kalchiuani: hacedor de casas, arquitecto 8. teopanchiuani: hacedor de iglesias 9. tlatokani: enterrador de cosas 10. tetokani: enterrador de gente 11. tlajtouani: el que habla cosas, gobernante 12. tekitini: trabajador 13. petlapakani: lavador de petates 14. tlaxkalchiuani: hacedor de tortillas 15. xochikualkouani: comprador de fruta 16. tlaolmakani: dador de maz 17. tlanamakani: vendedor 18. tlakouakani: comprador 19. istakteposnamakani: vendedor de metal blanco 20. tekuani: comedor de gente, canbal, jaguar

#53. Traducir: 1. Comprador de tierras 2. Vendedor de casas 3. Hacedor de cosas 4. Hacedor de gente 5. Conocedor de gente 6. Hacedor de sillas 7. Ayudador de gente 8. Perdonador de gente 9. Lavador de chocolate 10. Comedor de chile #54. Traducir: Inemilis Xuan ipan itlal. Xuan itoka inin maseualtekitini chantia nikan ipan altepetontli itoka S. Fransisko Xalostok, amo uelka Tepostlan. Nikan kimpia yejuatl ichan iuan imil. Ikal kinpia se tlakualchiualoyan iuan se tepankali iuan xochimili. Ichan inauak se atoyatl itoka Xalatoyak. Inin amo kipia miak atl. Xuantsin kipia isiuatsin. Inin siuatl itoka Malintsin. Xuan iuan Malintsin kimpiaj yeyi inpiltsitsin: Petolotsin, Mikel iuan Xuana. Noijki nemi itaj, se ueue tlakatl, inkol in ipiltoton Xuan. Xuan tlajtoua maseualkopa iuan kaxtilankopa. Ueue koli san tlajtoua maseualkopa. Amo kimati kaxtilan. Yeyi pili kimpiaj sekintin amoxtli ipampa yaue temachtiloyan ompa Tepostlan altepetl. Xuan tlakatl chikauak. Kipia miak tekitl ompa imil. Momostla meua naui horapan iuan kisa ipan imil. Ompa kintlaltoka tlaoli , yetl iuan metl. Petolotsin, in ipiltsin, kipaleuia itaj sekintin tonali ipan mili iuan xochimili. Inin xochimili kimpia miakej xochitl. Isiuatsin, Malintsin, tekiti itik tlakualchiualoyan iuan ipan tepankali. Itik tlakualchiualoyan kimpia se metlatl, se molkaxitl, yeyi ikpali, miakej petlatl iuan kaxitl. Inin siuatsintli kichiua tlakuali. Tlakualchiua. Ipan molkaxitl kichiua moli ika chili iuan chokolatl. Ika metlatl kichiua textli. Kitlalia inin textli ipan tletl iuan kinchiua miakej tlaxkali. Tlaxkalchiua. Ipan tepankali kimpaka miakej kaxitl ipampa kineki nochi achi chipauak. Xuan kinkua kilitl ipan imil. Ichantsinko, ika isiuatsin iuan yeyi pili, kinkua nakatl ika moli, tlaxkali iuan yetl. Amo kikuaj yejuantin moli nochtin tonali. Iluitl inin altepetontli kisa ipan naui tonali oktubre metstli. Xuan kinteki miakej xochitl ika teopantli ipan inin tonali. Domingotika nochtin yaue altepetiankisko iuan teopantsinko. Ipan tiankistli Xuan kinamaka xochitl, yetl iuan tlaoli. Malintsin kikoua in tlen moneki ichantsinko: nakatl, chili, auakatl, iuan xitomatl. 11. Vendedor de masa 12. Trabajador 13. Durmiente 14. Comedor de maz 15. Enterrador de gente 16. Hacedor de libros 17. Comprador de libros 18. Comprador de libros nuevos 19. Vendedor de gis blanco 20. Hacedor de caminos

#55. Contestar en nahuatl: 1. Akin Xuan? 2. Kampa chantia inin tlakatl? 3. Tlen itoka ialtepeu? 4. Inin altepetontli uejka Tepostlan? 5. Tepostlan kipia se temachtiloyan? 6. Kampa ka in Xalatoyak? 7. Inin atoyatl kipia miak atl? 8. Ikal in Xuantsin kipia tepankali? 9. Akin kipia se xochimili? 10. Akin tekiti ipan xochimili? 11. Inin siuatl kimpia ipiltoton? 12. Kexki pili kimpia isiuau in Xuan? 13. Kampa yaue yeyi pili momostla? 14. Tlen intoka in yeyi pili? 15. Kampa chantia itaj in Xuan? 16. Tlen kijtouaj inin ueue tlakatl? 17. Inin ueue tlakatl ikoltsin in Xuana? 18. Kampa ka itekiu in Xuan? 19. Xuan chikauak? 20. Xuan tekiti itik kali? 21. Akin tekiti itik kali? 22. Kampa kochij Xuan iuan Malintsin? 23. Akin kipaleuia itaj ipan imil? 24. Tlen kipia inin maseuali ipan imil? 25. Kitlaltoka yetl ipan tetl? 26. Kampa kitlaltoka yetl? 27. Xuan kisa ipan imil domingotika? 28. Xuan kipia itlaol ipan xochimili? 29. Tlen kichiua Malintsin itik kali? 30. Kichiua amoxtli ika metlatl? 31. Tlen kichiua ika tletl? 32. Tlen kichiua itik molkaxitl? 33. Kitlalia xochitl itik moli? 34. Tlen kitlalia Malintsin itik moli ? 35. Akin kikua moli? 36. Akin molchiua? 37. Akin kichiua moli? 38. Xuan tlaxkalchiua? 39. Malintsin chipauak siuatl? 40. Tlen kichiua Malintsin ipan tepankali? 41. Akin kimpaka kaxitl? 42. Akin tlakualchiua? 43. Akin kikua tlakuali? 44. Tlen kikua siuatl ipan kali? 45. Tlen kikua Xuan in imil? 46. Keman kisa in iluitl inin altepetl? 47. Kampa yaue Petolotsin, Mikel iuan Xuana? 48. Tleka kinteki Xuan xochitl? 49. Kampa kitlaliaj yejuantin xochitl?

50. Tlen kikoua Malintsin ipan itiankis? 51. Tlen kinamaka Xuan ipan tiankistli Xalostok? 52. Tlen moneki Malintsin ipan ikal? 53. Kampa kikoua yejuatl nakatl? 54. Tleka kikoua Malintsin chili? 55. Altepetl Xalostok kipia teopantsintli? 56. Kampa ka teopantli? 57. Temachtiloyan ompa Xalostok? 58. Malintsin kikoua tlaxkali ipan temachtiloyan? 59. Kinkoua inin siuat1 auakatl ipan teopantli? 60. Kexki tlaxkali kinkua Xuantsin? #56. TRADUCIR Y CONTESTAR: 1. Dnde vive Juan?

2. Quin es Juan?

3. Qu es el nombre de su pueblo?

4. Qu es el nombre del ro?

5. Quin vive con Juan?

6. Dnde vive su padre?

7. Dnde trabaja Juan?

8. Quin trabaja en la sementera?

9. Quin lava los platos?

10. Dnde hace Mara la masa?

11. Dnde pone ella el metate?

12. Hace tortillas?

13. Quin trabaja dentro de la casa?

14. Quin come las tortillas?

15. Adnde van los nios todos los das?

16. Dnde est el jardn?

17. Quin trabaja en el jardn?

18. Qu siembra el hombre en la sementera?

19. Qu habla el padre de Juan?

20. Qu habla Pedrito?

21. Qu vende el hombre en el mercado?

22. Qu compra la mujer en el mercado?

23. Quin compra carne?

24. Cundo es (sale) la fiesta del pueblito?

25. Todos van a la fiesta del pueblo? Leccin X #57. El FUTURO. Para formar este tiempo se agrega el postfijo -s a las personas singulares y -skej a las plurales. Ejemplo: Nejuatl ni-choka-s: yo llorar Tejuatl ti-nemi-s: vivirs Yejuatl miki-s: morir (l) Tejuantin ti-tleko-skej: subiremos Amejuantin an-kochi-skej: dormirn ustedes Yejuantin temo-skej: bajarn ellos

Los verbos que terminan en -oa o en -ia pierden la -a final en el futuro. Ejemplos: "tlajtoua" -> "nitlajtos" (hablar); "paleuia" -> "kipaleuis itaj" (ayudar a su padre).

#58. TRADUCIR: 1. Nejuatl nikochis mostla. 2. Tejuatl tikochis nikan. 3. Yejuatl nemis. 4. Tejuantin tikkuaskej se michin. 5. Amejuantin anchokaskej. 6. Yejuantin tlakuaskej. 7. Akin nemis? 8. Akin kichiuas nokal? 9. Malintsin tlapakas? 10. Tlen kichiuas notaj? 11. Tlen tikchiuaskej? 12. Tleka titlaxkalchiuas? 13. Keman titlakuaskej? 14. Tlapakaskej axkan? 15. Akin chokas? 16. Keman kitekis yejuatl se xochitl? 17. Akin tekitis momostla? 18. Tiknekis okse itskuintli? 19. Amo ankuikaskej? 20. Nikuikas mostla. 21. Akin kuiskas mostla? 22. Xuan kikuas chili. 23. Yejuatl kikauas se kaxitl. 24. Tikpakas mopetlau? 25. Kampa kuikaskej yejuantin? 26. Tochtli nemis itik ostotl? 27. Keman tikochiskej? 28. Keman titlakuas? 29. Keman tekitis mokoltsin? 30. Akin kipakas in teopantli? #59. TRADUCIR: 1. Lavar mi casa. 2. Cundo comers? 3. Quin subir? 4. Qu har ella? 5. Quin llorar? 6. Llorarn ustedes? 7. Ellos lavarn. 8. Sabremos (algo)? 9. Querrs el libro? 10. Qu comeremos? 11. Por qu saldrs? 12. Lavars mi casa? 13. Cundo dormiremos? 14. Quin vivir? 15. Yo vivir. 16. No saldr maana.

17. Qu hars? 18. Har lo que quiero. 19. Cortars la flor? 20. Cmo hars el petate? 21. Cmo cantarn Uds.? 22. Cantar diario. 23. Comers la carne? 24. Comers? 25. Juan trabajar all. 26. Qu querr el nio? 27. Lavar los platos. 28. Cmo cantar? 29. Mara comer la salsa. 30. Moriremos. #60. TRADUCIR: Itekiu Xuan Xuan tekitis mostla. Tekitis ipan imil. Kintekis yetl iuan xochitl. Kinnamakas yetl ipan tiankistli. Niman tlakuas iuan tlajtos ika itajtsin. Niman kochis. Noijki Malintsin tekitis. Tlaxkalchiuas iuan molchiuas ipampa altepeiluitl. Kimpakas kaxitl. Niman kochis. Nochtin tokitiskej. Tlakualchiuaskej, tlakouaskej iuan tlanamakaskej. __________ ________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________ #61. TRADUCIR Y CONTESTAR: 1. Tekitis Xuan mostla? 2. Tleka tekitis? 3. Kampa tekitis? 4. Tlen kichiuas? 5. Kintekis yetl? 6. Kinnamakas yetl? 7. Kampa tlanamakas? 8. Akin kinkouas yetl? 9. Kampa tlakuas? 10. Tlajtos ika itaj? 11. Malintsin tekitis? 12. Tlen kichiuas? 13. Kampa tekitis? 14. Kintekis in xochitl?

15. Akin kimpakas kaxitl? 16. Kenin tlapakas? 17. Kampa kochis Malintsin? 18. Kochis ipan tiankistli? 19. Akin kikuas moli? 20. Kampa tlakuaskej yejuantin? #62. El futuro como objeto subordinado. Para complementar la accin de un verbo se utilizar el futuro. "Quiero comer" ser literalmente "Quiero yo comer". "Quiero que t comas" ser literalmente "Quiero t comers". Ejemplos: Nikneki nitlakuas (quiero comer) Tikneki titlapakas? (quieres lavar?) Tiknekij tikuikaskej (queremos cantar) Yejuantin kinekij chokaskej (ellos quieren llorar) Ankinekij annemiskej? (quieren ustedes vivir?) Tlen tikneki tikkuas? (qu quieres comer?) #63. TRADUCIR: 1. Nikneki nitlakuas. 2. Yejuatl kineki kuikas. 3. Tikneki tikuikas? 4. Tiknekij tejuantin tikochiskej. 5. Tikneki titlaxkalchiuas? 6. Nejuatl nikneki ninemis. 7. Amo tiknekij timikiskej. 8. Ankinekij amejuantin anchokaskej. 9. Kinekij tlanamakaskej. 10. Amo nikneki nichokas. 1. Xuantsin kineki nejuatl nitekitis ipan imil. 2. Tejuatl tikneki Xuan kikuas motoch? 3. Akin kineki tejuantin titlapakaskej? 4. Yejuantin kinekij tiksiuas inkal. 5. Tejuantin amo tiknekij Malintsin molchiuas. 6. Nejuatl amo nikneki tiktekis nomekau. 7. Amo nikneki timikis; nikneki tinemis. 8. Amo nikneki Xuan iuan isiuau chokaskej. 9. In ueue koli amo kineki ipil tekitis. 10. Amo tiknekij ankichiuaskej tokal. 1. Yo quiero llorar. 2. Quieres vivir? 3. Quieres que durmamos? 4. Quiero que cante Mara. 5. Quin quiere que cortemos la tortilla? 6. Quin quiere ayudar a mi padre? 7. Quin quiere que mi padre ayude a Juan?

8. Queremos que viva; no queremos que muera. 9. Quiere l que yo trabaje en su casa? 10. Quieren ustedes que l compre? 11. No quiero que mi hijo trabaje en el mercado. 12. Juan quiere que comamos aqu. 13. El padre de Mara quiere que salgas. 14. Ellos no quieren que llores. 15. Quiero que cuentes (gente). 16. Quiere l que laves casas (en general). 17. Quiero que hagas tortillas (en general). 18. Quiero que hagas tres tortillas. 19. Quieres que entremos? 20. Yo quiero que l salga. #66. TRADUCIR Y CONTESTAR: 1. Quin llorar?

2. Adnde comer maana?

3. Qu comer en el camino?

4. Quin quiere que trabajemos en el corral?

5. Qu quieres comer?

6. Dnde quieres que trabajen?

7. Dnde quieres trabajar?

8. Quieres que corten flores los nios?

9. Quieren ellos que viva yo all?

10. Tu hijo quiere que yo hable en nahuatl?

11. Entrarn ustedes a la escuela maana?

12. Quieres que Juan corte los cordones?

13. Quieres que l ponga la comida sobre el fuego?

14. Quin quiere que yo salga?

15. Mara hara mole con chile y chocolate?

16. Cmo har tortillas ella?

17. Quieren ellos que hagamos comida diario?

18. Quin dormir sobre nuestro petate?

Leccin XI #67. Algunos SUFIJOS. Se han visto las formas ipan calli (en la casa, sobre la casa) e itic calli (dentro de la casa). En nahuatl es comn que se pospongan ciertas partculas a la palabra, como calpan (en la casa), calitic (dentro de la casa). En seguida se presentan algunos de los sufijos ms importantes. Pueden ser combinados con las formas reverenciales. * -ko (en): tianquizco = en el mercado ichantzinko = en su hogar * -ikpak (sobre): mokpak = encima de ti tepetikpak = encima del cerro tetikpak = encima de la piedra * -itik (dentro de): kalitik = dentro de la casa tlalitik = dentro de la tierra * -ixko (frente a): xalixko = frente a la arena tlalixko = frente a la tierra * -nauak (junto a): kuaunauak = junto a los rboles anauak = junto al agua monauak = junto a ti * -nepantla (en medio de): tonepantla = en medio de nosotros kuaunepantla = en medio de los rboles * -pa, -pan (en, sobre): tlalpan = en la tierra nopan = en m, sobre m * -pal (por medio de, gracias a): ipaltsinko = gracias a l topal = por medio de nosotros * -pampa (por, para): nopampa = por m ipampa = por l, por ello, porque mopampatsin = por ti * -tech (con, de, en): itech = con l notech = conmigo * -tika (en, refirindose a tiempo): mostlatica = maana tonaltika = en el da youaltika = en la noche * -tlan (con, en): notlan = conmigo atlan = en el agua itlantsinko = con l, en l

#68. TRADUCIR: 1. Ninemi mopaltsinko, amo ipaltsinko. 2. Nichoka mopampa, amo nopampa. 3. Nichoka mopampatsin. 4. Nochan ompa atlixko, amo tepetlixko. 5. Itaj amo notech. 6. Mokal tepenauak? 7. Tinemij xalpan? 8. Xuan kipia ichan teopantsinko. 9. Amokal tetikpak? 10. Nopil xochimilko ka. 11. Koatl xalitik. 12. Tejuatl tichantia nonauak. 13. Tekolotl chantia kaltikpak. 14. Tekitij itech Xuan. 15. Lunestika kalakiskej temachtiloyan. 16. Siuatl altepenauak. 17. Se tetl ostotikpak. 18. Yejuatl tekiti tiankisnepantla. 19. Tichochi atoyatsinko? 20. Nichoka ipampatsin. #69. TRADUCIR: 1. Quin est en medio de ustedes? 2. Quin est en el mercado? 3. Nuestra casa est sobre el cerro. 4. Lloras por m? 5. Quin est contigo? 6. Vivo junto a la tierra. 7. El vive frente a la arena? 8. Quieres comer dentro de la casa? 9. Quin est junto a m? 10. Por qu trabajars (en) el jueves? 11. El buho est encima de la cueva. 12. Duerme en el mercado? 13. Vivo gracias a ti. 14. Subiremos sobre la piedra. 15. Llorars por m cuando yo muera? 16. Cundo entrar la serpiente en la arena? 17. Bajaremos a (en) la tierra. 18. Vive entre los conejos. 19. Vives junto a las sementeras. 20. Harn ellos su trabajo gracias a ti.

#70. Reduplicacin en los verbos. Si se duplica la primera slaba del verbo se indica una accin repetitiva o continuada. Por tanto, yejuatl chochoka se puede traducir como "l llora y llora", "llora continuamente", "sigue llorando" o "se la pasa llorando". Aqu se traducir como "llora y llora". Ejemplos: 1. Yejuatl kinteteki xochitl: El corta y corta flores. 2. Nikokochi: Duermo y duermo. 3. Tichochokah: Lloramos y lloramos. 4. Yejuantin tlapapakah: Ellos lavan y lavan. 5. Amejuantin antlapopouaj: Ustedes cuentan y cuentan. #71. TRADUCIR: 1. Xuan chochoka. 2. Malintsin tlapapaka. 3. Tikintetekij xochitl. 4. Yejuantin kokochij. 5. Titlakokouaskej. 6. Nitlananamakas. 7. Tejuatl tikalpapakas. 8. Yejuatl tlakuakua. 9. Nitepopouas. 10. Yejuantin tetemosouej? #72. Los NUMEROS. En nahuatl la numeracin es vigesimal, contando por veintenas divididas en unidades de cinco. 1 se 2 ome 3 yeyi 4 naui 5 makuili 6 chikuasen (5 + 1) 7 chikome (5 + 2) 8 chikueyi (5 + 3) 9 chiknaui (5 + 4) 10 majtlaktli 11 majtlaktli onse (majtlaktli iuan se) 12 majtlaktli omome (majtlaktli iuan ome) 13 majtlaktli omeyi (majtlaktli iuan yeyi) 14 majtlaktli onnaui (majtlaktli iuan naui) 15 kaxtoli 16 kaxtoli onse (kaxtoli iuan se) 17 kaxtoli omome (kaxtoli iuan ome) 18 kaxtoli omeyi (kaxtoli iuan yeyi 19 kaxtoli onnaui (kaxtoli iuan naui) 20 sempouali (una kuenta = se pouali) 21 sempouali onse 22 sempouali omome 25 sempouali ommakuili

30 sempouali ommajtlaktli 35 sempouali onkaxtoli 40 ompouali (dos kuentas = ome pouali) 43 ompouali omeyi (dos kuentas + 3) 50 ompouali ommajtlaktli 60 yepouali (tres cuentas) 80 naupouali (cuatro cuentas) 100 makuilpouali (cinco cuentas) 120 chikuasempouali (seis cuentas) 140 chikompouali (siete cuentas) 200 majtlakpouali (diez cuentas) 300 kaxtolpouali (quince cuentas) 400 sentsontli 420 sentsontli onsempouali (400 + una cuenta) Hoy da es raro que se utilicen nmeros en el sistema antiguo mayores de 100. Por lo general se escucha ce ciento (100), ome ciento (200), ce mil (1000), nahui mil (4000), etc. El dinero por lo general es contado en unidades de tomines o reales (doce centavos y medio). As es que 25 centavos ser ome tomin, 50 centavos nahui tomin. Un peso puede ser chicueyi tomin o ce peso. Tomin tambin significa "dinero". Los nmeros ordinales se expresan al colocar inic antes del nmero: inic ce: primero, inic ome: segundo, etc. #73. TRADUCIR: 1. chikome 2. ome 3. se 4. inik se 5. inik naui 6. chiknaui 7. inik chiknaui 8. kaxtoli 9. inik makuili 10. chikuasen 11. inik chikuasen 12. majtlaktli 13. kaxtoli omome 14. majtlaktli omome 15. sempouali 16. majtlaktli omeyi 17. sempouali ommakuili 18. kaxtoli omeyi 19. sempouali omome 20. sempouali ommajtlaktli 21. sentsontli 22. ik sentsontli 23. ompouali 24. inik ompouali

25. sempouali onkaxtoli onse 26. makuilpouali 27. inik makuilpouali 28. naupouali 29. naupouali ommajtlaktli 30. yepouali 31. yepouali onkaxtoli 32. yepouali onkaxtoli onnaui 33. sempouali ommajtlaktli onse 34. chiknaupouali 35. kaxtoli onnaui 36. ompouali onkaxtoli 37. majtlakpouali 38. kaxtolpouali 39. inik kaxtoli 40. inik majtlaktli #74. TRADUCIR: 1. 6 2. 15 3. 20 4. 10 5. 5 6. 17 7. 2 8. 4 9. 19 10. 30 11. 50 12. 8 13. 14 14. 11 15. 18 16. 23 17. 13 18. 12 19. 26 20. 21 21. 30 22. 25 23. 35 24. 31 25. 100 26. 80 27. 55 28. 99 29. 85 30. 400

#75. Las formas plurales. Hoy da se acostumbra pluralizar no slo los sustantivos sino otras formas como los adjetivos. Se advierte que el sistema de pluralizar es hasta cierto punto irregular y que no es raro que un sustantivo tenga varias formas. "Casas" puede ser cacal, calmeh, caltin, cacalmeh, cacaltin. Las siguientes reglas pueden servir de gua: 1. Sustantivos en -tl llevan -meh. Ejemplos: petlameh, tlacameh, cihuameh, xochimeh. 2. Sustantivos en -li, -tli o -in llevan -tin. Ejemplos: caltin, teopantin, tlaxcaltin, tahtin, michtin. 3. Los plurales tambin se pueden formar por medio de la duplicacin de la primera slaba. Ejemplos: tatah: padres, cacal: casas, pipil: nios. 4. Es comn que tanto la primera como la ltima slaba se pluralicen. Ejemplos: pipiltin, cocoyomeh, xoxochimeh. #76. TRADUCIR: 1. naui auakamej 2. ome metlamej 3. yeyi memetlamej 4. makuili kaxtin 5. majtlaktli chiltin 6. sempouali chichiltin 7. chiknaui teomej 8. chikome ojtin 9. chikueyi koyomej 10. makuili kokoyomej 11. naui kaltin 12. yeyi kakaxtin 13. ome teopantin 14. chikuasen ostomej 15. ome maseualtin Leccin XII #77. El IMPERATIVO. Para formar el imperativo se antepone xi- al verbo en el singular (xi-kiza: sal) y en el plural xi- ms el postfijo -kan (xi-kiza-kan: salgan ustedes). Cuando el verbo termina en -ia u -oua por lo general se elimina la ltima vocal. Por ejemplo, "Busca la piedra" (de temoua) es xiktemo in tetl y "Pon la sal" (de tlalia) es xiktlali in istatl. Ejemplos: 1. Xichoka Llora 2. Amo xichoka No llores 3. Xinemikan Vivan ustedes 4. Xiknamaka mokal Vende tu casa 5. Xitlakuakan Coman ustedes 6. Xikteki in xochitl Corta la flor 7. Xiktekikan in petlatl Corten el petate 8. Xitlaxkalchiua Haz tortillas 9. Xikchiuakan se kali Hagan una casa 10. Xikpaka in kaxitl Lava el plato 16. naui mamaseualtin 17. makuili koamej 18. chikome tepemej 19. chikueyi tetepemej 20. chiknaui tonaltin 21. yeyi tetemej 22. makuili tepankaltin 23. ome teopantin 24. sempouali tlaxkaltin 25. kaxtoli xochimej 26. chikome pipiltin 27. chikuasen sisiuamej 28. makuili tlakamej 29. chiknaui kakaltin 30. ome koltin

#78. TRADUCIR: 1. Xikimpoua kakaltin. 2. Xikimpouakan tetemej. 3. Xikalpoua. 4. Xikkua in tochtli. 5. Amo xikkua in itskuintli. 6. Amo xiktokakan in tlakatl. 7. Amo xikisakan. 8. Amo xichoka. 9. Xichochi nikan. 10. Xikalchiuakan. 11. Xitlanamaka tiankisko. 12. Xikitta noteopan. 13. Xinemikan nikan. 14. Xikittakan ipetlau. 15. Xikpaka in kaxitl. 16. Xitekiti ompa. 17. Xipetlachiuakan. 18. Xitlaxkalchiuakan. 19. Xitlakua. 20. Xikteki in mekatl. 21. Xikisa. 22. Xitlapoua. 23. Xikpakakan amokaltsin. 24. Amo xikisa. 25. Amo xochochi axkan. 26. Amo xichochikan. #80. Ma y makamo. Es comn utilizar las formas ma (que) y macamo (que no) antes de las formas imperativas y a veces antes de las indicativas. Suavizan lo abrupto del imperativo y se pueden traducir como "ojal" y "ojal no". Ejemplos: Ma xitlakua. Que comas; ojal comas. Ma xikochikan. Que coman ustedes; ojal coman Uds. Makamo xitleko. Que no subas; ojal no subas. Makamo xikisakan. Que no suban Uds.; ojal no suban. #81. El postfijo -kan se puede utilizar en las tres personas plurales. Ejemplos: Ma tikisakan. Ojal salgamos. Ma xikisakan. Salgan ustedes; ojal salgan. Ma kisakan. Que salgan ellos; ojal salgan. 27. Xiyau teopantsinko. 28. Amo xitekiti. 29. Amo xiknamaka motepankal. 30. Xikkoua in chokolatl. 1. Salgan ustedes. 2. Compra la silla. 3. No comas la carne. 4. Vende el metate. 5. Mira mi comida. 6. Miren la cueva. 7. Haz un camino. 8. Haz casas. 9. Hagan el trabajo. 10. Lava la canasta. 11. Cuenta (cosas). 12. No cuentes (gente). 13. Vivan ustedes. 14. Corta la flor. 15. No cortes el cordn. 16. Miren el plato. 17. Cuenten (gente). 18. No duermas ahora. 19. Vende (cosas). 20. Vendan (cosas).

#82. Ma y makamo, adems de utilizarse con el imperativo, se pueden preponer a las otras personas del verbo. Ejemplos: Ma tlapoua. Ojal l cuente. Makamo choka. Ojal no llore l. Ma nikpeua. Que yo comience; ojal yo comience. Ma tikalakikan. Que entremos; ojal entremos.

#83. TRADUCIR: 1. Makamo xichoka. 2. Ma xikuika. 3. Ma xikkuakan in istatl. 4. Makamo xikpaukan in tisatl. 5. Xikkoua tejuatl in amatl. 6. Ma niknamaka notlal. 7. Makamo nichoka mostla. 8. Ma kinotsa yejuatl in konetl. 9. Xiknotsakan amosiuatsitsin. 10. Makamo uala ikol in pili. #84. TRADUCIR: 1. Trabaja maana. 2. Ojal venga l maana. 3. Ojal salga yo. 4. Ojal no salgamos diario. 5. Ojal perdonen ellos al sacerdote. 6. Ojal no entren ellos. 7. Ojal los nios no coman el gis. 8. Ojal que no entres. 9. Ojal que entren ustedes. 10. Ojal que yo haga el trabajo. 11. No compres la fruta. 12. Ojal que vendamos nuestra casa. 13. Ojal coma l. 14. Come. 15. Ojal no lloremos. 16. No lloren ustedes. 17. Ojal no muramos. 18. Ojal traiga l la masa. 19. Perdona al abuelo. 20. Ojal laves el metate. 11. Ma tikpaleuikan sisiuamej. 12. Xikpaleui in tlakatl. 13. Xikpaleuikan nopil. 14. Ma kipaleuikan yejuantin in sijtsintli. 15. Makamo titlachichinakan. 16. Xikpopoluikan in piltsintli in Xuan. 17. Ma xikpopolui in Malintsin. 18. Ma amo timikikan. 19. Makamo nimiki mostla. 20. Xitekitikan.

Leccin XIII #85. Los PRONOMBRES PERSONALES como objetos del verbo son los siguientes: nech: me, a m mits: te, a ti k, ki: lo, le (a l) Ejemplos: Nimitstoka = Yo te entierro Tinechtoka = T me entierras Niktoka = Yo lo entierro Xuan techtoka = Juan nos entierra Yejuatl amechtoka = El los entierra a ustedes Tikintoca = T los entierras a ellos tech: nos, a nosotros amech: los, les (a ustedes) kin: los, les (a ellos)

#86. TRADUCIR: 1. Nejuatl nimitsmaka naui tomin. 2. Xinechmaka ome tomin. 3. Yejuatl kimaka tomin. 4. Yejuantin nechnamakaj se kaxitl. 5. Tinechpopoluis? 6. Amejuantin ankimpaleuiskej? 7. Malintsin techpoua. 8. Xinechtoka. 9. Nimitspaleuis. 10. Nikintoka. 11. Yejuantin kitokaj. 12. Amejuantin annechtokaj. 13. Nikneki techmakas se amoxtli. 14. Yejuatl nikimpoua. 15. In tlakatl amechitta. 1. Ellos lo entierran. 2. Yo los entierro. 3. Quiero que lo laves. 4. El los lava. 5. Yo te perdono. 6. Quiero que me des dinero. 7. T me hablars? 8. Dime la palabra. 9. Juan nos cuenta. 10. El me vende un plato. 11. Lo dejaremos maana. 12. No te ayudar. 13. No te ayudaremos. 14. Por qu me dejas? 15. Por qu me dejars? 16. No me perdonas? 17. Perdnale. 18. Dame 50 centavos. 19. Entirrame aqu. 20. Vndeme tu corral.

#88. TRADUCIR Y ANALIZAR LOS SIGUIENTES VERSOS: Nonantsin ijkuak nimikis motlekuilpan xinechtoka. Ijkuak tias titlaxkalchiuas ompa nopampa xichoka. Intla akin mistlatlanis "Nonantsin tleka tichoka?" Xikilui "Ka xoxoktik in kuauitl iuan nechchochoktia ika sesenka popoka" NOTA: Las seis personas del verbo yau: ir en el presente son: niau - tiau - yau - tiui - anui - ui. En el futuro son: nias - tias - yas - tiaskej - anyaske - yaskeh. #89. CONTESTAR LAS SIGUIENTES PREGUNTAS: 1. Kampa tinechtokas? 2. Kampa ka motlekuil? 3. Tlen itik motlekuil? 4. Tlen tikchiuas motlekuilpan? 5. Akin tlaxkalchiuas? 6. Akin mitslatlanis? 7. Tlen tikiluis? 8. Tlen xoxoktik? 9. Akin chokas? 10. Tlaka tichokas?

#90. El GERUNDIO. Para formar el gerundio (-ando, -iendo) se utilizan -tika para el singular y -tikatej para el plural. Ejemplos: Yeuatl chokatika El est llorando Kichiuatika ikal Est haciendo su casa Nechmakatika tomin Me est dando dinero Titepouatika? Ests contando gente? Tixochtekitikatej? Estamos contando flores? Siuatl petlachiuatika La mujer est haciendo petates Antlakuatikatej? Estn comiendo ustedes? Nitlanamakatika Estoy vendiendo Akin tlakouatika? Quin est comprando? Yeuatl tekititika? El est trabajando? #91. TRADUCIR: 1. Tiknotsatikatej pili. 2. Timitsnotsatikatej axkan. 3. Motaj amo kintekitika tsatsapomej. 4. Tiktekitikatej in tsapotl. 5. Tichokatika. 6. Yejuatl nechpalouatika. 7. Anxochmanatikatej? 8. Nimitsnamakatika xikaltin. 9. Kinotsatikatej itskuintli. 10. Yejuantin mitsnotsakatikatej. 11. Tejuantin timitsnotsatikatej. 12. Tlen tikkouatika? 13. Tlen kikouatika? 14. Isiuau in tlakatl tlanamakatika. 15. Nitlapakatika. 1. Me ests llamando? 2. Te estoy llamando. 3. Estamos cantando. 4. Estn pasando ustedes? 5. Te estamos llamando. 6. Estoy haciendo petates. 7. Estamos haciendo cordones. 8. Quin me est dando dinero? 9. Por qu te estn vendiendo (cosas)? 10. Por qu estamos lavando? 11. Estoy comenzando mi trabajo. 12. Quin lo est comenzando? 13. Dnde est comiendo l? 14. Ellos estn durmiendo. 15. Ustedes estn llorando.

Leccin XIV #93. El PRETERITO IMPEFECTO. Para formar este tiempo se agrega -a a los verbos que terminan en -i, -ya a los verbos que terminan en -a y -aya a los que terminan en -o. Para el plural las terminaciones son -ah, -yah y -ayah. Ejemplos: 1. Nikochia Yo dorma 2. Nichokaya Yo lloraba 3. Nitlekoaya Yo suba 4. Tipanoaya T pasabas 5. Titlapakayah Lavbamos 6. Antemoyah Ustedes bajaban 7. Nemia El viva 8. Ni kittaya Yo lo vea 9. Tlakuaya Ellos coman 10. Niktekia Yo lo cortaba

Nota: Debe advertirse que en los dialectos modernos es comn anteponer una o- a estas formas. Ejemplos: onichokaya: yo lloraba, otlakuaya: ellos coman. Tambin es frecuente que todos los verbos (tanto los que terminan en -i como en -a y -o) lleven la terminacin -aya. #94. TRADUCIR: 1. Tejuantin tinemiaj. 2. Tejuatl iuan Xuan annemiaj. 3. Nejuatl niknekia tlakuali. 4. Tiknekia tejuatl se amoxtli? 5. Kampa titemoayaj tejuantin? 6. Yejuantin kampa panoayaj? 7. Nikinpouaya miakej tetepemej. 8. Yejuatl tlapouaya. 9. In tlanamakani amo tenamakaya. 10. In tlakouani amo tekouaya. 11. Antlaxkalchiuayaj? 12. Kenin antlanamakayaj amejuantin? 13. Tleka tipetlakouaya tejuatl? 14. Tleka titlapapakaya? 15. Tleka tichochokaya? 16. Inamik in siuatsintli amo kisaya. 17. Nejuatl nikisaya momostla. 18. Yejuantin tlakuayaj nikan? 19. Amejuantin antlaxkalkuayaj? 20. Nitekitia ompa imil in notaj. #95. TRADUCIR: 1. Yo coma dentro de la casa. 2. T comas tortillas. 3. El lloraba por nosotros. 4. Salamos temprano. 5. Dnde vivan ustedes? 6. Por qu lavaban y lavaban ellos? 7. Hacamos un corral. 8. Por qu entrabas temprano? 9. Quin lo haca? 10. Dnde trabajabas?

11. Vendas comida? 12. Qu dbamos? 13. Enterrabas el dinero? 14. Te daban ellos fruta? 15. Nos daban un papel blanco. 16. Cmo vendas papel? 17. Cmo vendan ustedes? 18. Quin contaba gente? 19. Yo no trabajaba contigo. 20. Cundo trabajaban ellos? 21. Por qu vivas aqu? 22. Ustedes hacan comida? 23. Quin cortaba flores? 24. Quin cortaba y cortaba (cosas)? 25. Yo lloraba y lloraba. #96. TRADUCIR: Xuana se siuatl chantiaya ipan altepetl itoka Istakpetlakalko. Kimpiaya inamik iuan yeyi pipiltoton. Inamik, itoka Mikeltsin, tekitia ipanitlaltin teopantli. Ompa tatokaya. Xuana tekitia tiankisko. Ompa tlanamakaya. Kinnamakaya pepetlamej iuan tilmajtin. Kisaya kualkan nochtin in tonaltin iuan oyeya altepetl. Miakej tlakamej iuan sisiuamej kinkouayaj ipepetlamej iuan itilmajtin in Xuana. ________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________ #97. CONTESTAR: 1. Kampa chantiaya Xuana? 2. Tlen itoka ialtepetsin? 3. Kipiaya inon siuatsintli inamik? 4. Tlen itoka inon tlakatsintli? 5. Akin Mikeltsin? 6. Kexki pipiltoton kimpiayaj yejuantin? 7. Tekitiaj Xuana iuan Mikeltsin? 8. Kampa tekitia inamik in Xuana? 9. Tlen kichiuaya inon tlakatl ompa? 10. Iuan Xuana kampa tekitia? 11. Tlakouaya noso tlanamakaya isiuau in Mikeltsin? 12. Tlen kinamakaya tiankisko? 13. Ipiltoton tlanamakayaj tiankisko noijki? 14. Akin kinkouaya ipepetlamej in Xuana? 15. Kampa kinuikayaj yejuantin pepetlamej iuan tilmajtin?

#98. El FUTURO Tambin se utilizar como complemento de las formas pretritas. Ejemplos: Yo quera comer: niknekia nitlakuas. Le deca que comiera: nikiluia tlakuas. #99. TRADUCIR: 1. Yejuatl kinekia nitlakuas. 2. Niknekia titlakuas. 3. Tejuantin tiknekiaj titlapakas. 4. Yejuantin kinekiaj titlanamakaskej. 5. Yejuatl kinekia nejuatl nikochis. 6. Niknekia tejuatl tinemis. 7. Akin kinekia amejuantin ankisaskej? 8. Kinekia yejuatl tikalakiskej. 9. Amo niknekia tejuatl tichokas. 10. Tejuantin tinekiaj Malintsin nemis. 1. Nejuatl nikimpouaya ompouali ommajtlaktli tekolomej. 2. Amo nikneki chilmamakan; nikneki yejuatl auakanamakas. 3. Tikimpiayaj makuilpouali iuan kaxtoli peso. 4. Amo tichantiayaj kalixko; tichantiayaj kalnapantla. 5. Yejuantin chochoka topampa; choka ipampa amo tikpiaj tomin. 6. Akin chantiaya ompa itlantsinko Xuan? 7. Ijkuak tikochiskej, yejuatl tekitis imiltsinko. 8. Tokal amo uejka ka. Xikitta! Leccin XV #101. El PRETERITO PERFECTO. Para formar el pretrito perfecto se deben seguir las reglas que se dan en seguida. Debe advertirse que existen irregularidades y que algunos verbos tienen dos formas, tanto en la lengua clsica como en los dialectos modernos. En elVocabulario de Molina y en el diccionario de Simon se da el pretrito de cada uno de los verbos. Las siguientes reglas pueden seguir de gua al principiante. 1. Verbos en -ka. choka: chokak; paka: pakak; kuika: kuikak; maka: makak; toka: tokak. 2. Verbos en consonante (que no sea -k) seguida de -i o -a. nemi: nen; neki: nek; kochi: koch; mati: mat; miki: mik; kisa: kis; teki: tek; tekiti: tekit. 3. Verbos en -aua, -eua, -iua, -oua. kaua: kau; peua: peu; poua: pou; koua: kou; chiua: chiu. 4. Verbos en -ia. chantia: chanti; iluia: ilui; paleuia: paleui; tlalia: tlali. 5. Otros pretritos. pia: pix; asi: asik; itta: ittak; kua: kua. 6. Adems, a todas estas formas habr que anteponer la partcula o-. Para el plural se agregar -kej. Ejemplos: o-ni-nen: viv o-ti-nen-kej: vivimos o-ti-nen: viviste o-an-nen-kej: vivieron ustedes o-nen: vivi o-nen-kej: vivieron o-ni-chokak: llor o-ti-chokak-kej: lloramos o-ti-chokak: lloraste o-an-chokak-kej: lloraron ustedes o-chokak: llor o-chokak-kej: lloraron

Onikoch. Dorm. Otinen. Viviste. Otikkau mokal. Dejaste tu casa. Ochokak ipampa onimik. Llor porque mor. Onikochiu nokal. Hice mi casa. #102. TRADUCIR: 1. Oniknek chokolatl. 2. Otiknek tomin. 3. Pili okinek tomin. 4. Otiknekkej tlali. 5. Oankinekkej tetl. 6. Okinekkej petlatl. 7. Xuan onechilui "kema". 8. Onichanti ompa. 9. Oanchokakkej. 10. Yejuatl omik. 1. Juan comi. 2. Trabajaste aqu?

Otikkoukej chili. Compramos chile. Otitepoukej. Contamos gente. Oantlapakakkej. Lavaron ustedes. Onechpaleuikej. Me ayudaron. Oniktek se xochitl. Cort una flor.

3. Comiste la tortilla? 4. Me diste el dinero? 5. Quin lo supo? 6. Salieron ellos? 7. Me ayudaste. 8. Cortamos el papel. 9. No comimos el conejo. 10. Cundo saliste? 11. Lloraste. 12. Dormiste. 13. No muri l. 14. Hiciste tu casa? 15. Quin hizo el plato?

#104. TRADUCIR AL ESPAOL Y CAMBIAR AL PRETERITO: 1. Xuan kochi nikan. 2. Niktoka in tetl. 3. Titlakuaj. 4. Titlakua tejuatl. 5. Kineki tlapakas? 6. Nikneki nitlapakas. 7. Ankisaj amejuantin. 8. Titlanamaka? 9. Pili kineki chokas. 10. Yejuantin tlapouaj. #105. TRADUCIR. Si hay algn verbo que indique accin no realizada se pondr en el futuro. 1. Ella llor porque muri su abuelo. 2. Yo sal porque quise. 3. Lavamos y lavamos la piedra. 4. Supiste que l lleg? 5. Ustedes quisieron comprar un libro. 6. Ellos entraron y trabajaron. 7. Por qu le dijiste "no"? 8. Quin quiso dejar a su nio aqu? 9. Yo quise salir y trabajar. 10. Cundo quisiste cantar? 11. Vendiste en el mercado? 12. Nuestro nio quiso llorar. 13. Quin te lo dijo?

#106. TRADUCIR: Itekiu siuatsintli 1. Siuatsintli ka ichan. 2. Tekiti nochi in tonali. 3. San ika seua tlaposonia tlen kintlaitiskej ipiluan. 4. Tla ye ueueyitoton yaue temachtiloyan. 5. Ijkuak yoyajkej kokonej temachtiloyan, nantli yau tiankisko tlakouas. 6. Ijkuak ualaskej ipiluan, tlakuaskej. (De un texto de la zona de Necaxa, Puebla). ________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________ #107. CONTESTAR: 1. Kampa ka siuatsintli? 2. Tlen kichiua nochi in tonali? 3. Tlaka tlaposonia? 4. Akin tlaitis? 5. Ipiluan ye ueueyitoton? 6. Kampa yaue kokonej? 7. Kampa ka temachtiloyan? 8. Kampa yau nantli? 9. Tlen kichiua tiankisko? 10. Tlen kikuaskej kokonej? Leccin XVI #108. Las FORMAS REFLEXIVAS son las siguientes: no: me to: nos Ejemplos: Ninotlalia: me siento Timotoka: te entierras Meua: se levanta Titopakaj: nos lavamos Anmopouaj: se cuentan ustedes Moseuiaj: se descansan. mo: te mo: se, os mo: se mo: se

Debe advertirse que el reflexivo se usa en muchos casos en nahuatl cuando no se usara en espaol, y que se utiliza en formas verbales como reverencial. Tambin hay que notar que en muchos dialectos no existen las dos primeras personas no- y to-, utilizndose solamente mo- para las seis personas. #109. TRADUCIR: 1. Ninotoka 11. Ninonanaka 2. Timeua 12. Timokokoua 3. Motlalia 13. Motlalia 4. Ninotlalia 14. Motlaliaj 5. Titonamakaj 15. Titoseuiaj 6. Anmopakaj 16. Mokokouaj 7. Motlaliaj 17. Nineua 8. Nineua 18. Ninokokoua 9. Monamaka 19. Moseuia 10. Mokokoua 20. Ninoseuia

#110. La FORMA CAUSATIVA. Un verbo se vuelve causativo al agregarle las terminaciones -tia o -ltia. Ejemplos: paka: lavar pakaltia: hacer lavar, mandar lavar choka: llorar choktia: hacer llorar miki: morir miktia: hacer morir, matar. #111. La FORMA APLICATIVA. Se agregan las partculas -ilia o -lilia a la raz del verbo para indicar qu o quin es el objeto de la accin. El sentido es reverencial. Nikpakilia ipetlatsin in nochijtsin: Le lavo su petate a mi abuela. Nikchiuilia ikaltsin in notajtsin: Le hago su casa a mi padre. #112. El REVERENCIAL COMPUESTO DE FORMAS CAUSATIVAS Y APLICATIVAS. Hoy da se utilizan estas formas, combinadas con el reflexivo, casi exclusivamente con un sentido reverencial. En el pretrito y en el imperativo es frecuente que aparezca -tsino como terminacin. Para el fin de estas lecciones, el estudiante debe conformarse con reconocerlas. Encontrar las reglas completas en las gramticas que se citaron en la seccin #1. Obsrvense los siguientes ejemplos: Xinechmoluili: dme o dgame usted (xi- imperativo, -nech- a m, -mo- reflexivo-reverencial, -ilhuiadecir, -ili reverencial). Tlen timonekiltia?: qu quieres? (ti- t, -mo- reflexivo-reverencial, -nequi- querer, -ltia reverencial). Anmotlajtoltiskej: hablarn ustedes (an- ustedes , -mo- reflexivo-reverencial, -tlajtoua- hablar, -lti- reverencial, -skej futuro). #113. ANALIZAR. Las siguientes expresiones se encuentran en los textos que

aparecen en las ltimas lecciones.


1. Otimopanolti (pano): pasaste 2. Otimopanoltitzino (pano): pasaste 3. Xinechmoluili (iluia): dme 4. Timomachitia (mati): sabes 5. Timotlahtoltis (tlajtoua): hablars 6. Timotlahtoltia (tlajtoua): hablas 7. Timonekiltia (neki): quieres 8. Timixmachitia (ixmati): conoces 9. Timokochitia (kochi): duermes 10. Ximotlalitsino (tlalia): sintate 11. Nimitsixmachitia (mati): te conozco 12. Xinechmotlapopoluili (popoluia): perdname 13. Xinechmotlapopoluilitsino (popoluia): perdname 14. Nechmoluilia (iluia): me dice 15. Onechmotlatlaneujtili (tlatlaneujtia): me prest 16. Mitsmolhuilis (iluia): te dir 17. Ximokalakilitsino (kalaki): entra!

#114. CONVERSACION. 1. Petolo yau tiankistli ipan se altepetl iuan tlajtoua ika siuatsintli kinamaka xochikuali. (Pedro va al mercado en un pueblo y habla con una seora que vende fruta). 2. Petolo: Kenin otimopanoltitsino, nonantsin? Xinechmoluili kexki inin tsapotl? (Cmo la ha pasado usted, seora? Dgame cunto (cuesta) este sapote?) 3. Siuatl: Kuali, tlasojkamati. Yeyi tsapotl ika naui tomin. Kuali timomachitia timotlajtoltis maseualkopa. (Bien, gracias. Tres zapotes por cincuenta centavos. Sabe usted hablar bien el mexicano.) 4. Petolo: Kemakatsin, tepitsin niknati. San yolik xinechmoluili. Nikan katej naui tomin. (S, un poco. Noms dgame despacio. Aqu estn los cincuenta centavos.) 5. Siuatl: Tlasojkamati, notajtsin. (Gracias, seor.) 6. Petolo: Xinechmoluili kampa ka in Tekolotlan ojtli? Ok uejka ka? (Dgame, dnde estel camino de Tecolotlan? Todava est lejos?) 7. Siuatl: Amo uejka. Timonekiltia timixmachitia inon altepetontli? (No est lejos. Quiere usted conocer ese pueblito?) 8. Petolo: Axkan amo. San nikan oniuala ipampa mostla kisa iluitl. Kampa nikochis? (Ahora no. Slo vine aqu porque maana es (sale) la fiesta. Dnde dormir?) 9. Siuatl: Nikan chantia nonantsin. Timonekiltia timokochitis ichantsinko? (Aqu vive mi madre. Quiere usted dormir en su casa?) 10. Petolo: Kemakatsin, tlasojkamati uel miak. (S, muchas gracias.) 11. Siuatl: Axkan ompa niau noijki. (Ahora voy all tambin.) 12. Yeuantin asij ompa iuan kalaki siuatl. (Llegan all y entra la mujer.) 13. Siuatl: Nonantsin, notlan uala se koyotl Mexijko chantia. (Mam, conmigo viene un citadino que vive en Mxico.) 14. Nantli: Kampa ka? Kitta. Ximopanoltitsino, ximotlalitsino. (Dnde est? Lo ve. Pase usted, sintese.) 15. Petolo: Tlasojkamati uel miak, nonantsin. Senka paki noyolou nimitsmixmachitia. (Muchas gracias, seora. Me da mucho gusto conocerla.) 16. Siuatl: Yeuatl kineki kittas iluitl mostla iuan amo kimati kampa kochis. (Quiere ver la fiesta maana y no sabe dnde dormir.) 17. Nantli: Nikan katej kali iuan tlakuali. (Aqu hay casa y comida.) 18. Petolo: Tlasojkamati uel miak. (Muchas gracias.) 19. Nantli: Nikan kochi okse koyotl noijki. Kimpia naui tonali nikan. (Aqu duerme otro citadino tambin . Tiene cuatro das aqu.) 20. Petolo: Amo chantia nikan? (No vive aqu?) 21. Nantli: Amotsin. San tekiti nikan ipampa iluitl. Kinamaka neuktli tiankisko. San tepitsin kimati tlajtos maseualkopa. (No. Slo trabaja aqu por la fiesta. Vende pulque en el mercado. Slo habla poco de mexicano.) 22. Siuatl: Xinechmotlapopoluilitsino. Niau tlakualchiualoyan. (Perdneme. Voy a la cocina.) 23. Nantli: Tlaxkalchiuas. Timonekiltia se kaxitl moli ika tlaxkali? (Har tortillas. Quiere usted un plato de mole con tortillas?) (De los apuntes del curso de R.H. Barlow)

#115. CONTESTAR: 1. Kampa yau Petolo? 2. Tlajtoua ika tlakatl tiankisko? 3. Tlen kinamaka siuatsintli? 4. Tlen kiluia Petolo? 5. Kineki kikouas itla? 6. Tlen kitlatlania Petolo? 7. Tlen kinankilia siuatl? 8. Petolo kimati mexijkatlajtoli? 9. Tleka kineki Petolo in siuatl tlajtos yolik? 10. Akin kineki kittas iluitl? 11. Tlen kiluia inan in siuatl? 12. Okse koyotl kochi ipan altepetl? 13. Kexki tonali kimpia ompa? 14. Akin kinamaka neuktli? 15. In neuknamakani tlajtoua maseualkopa? Leccin XVII #116. Los ADJETIVOS, que pueden colocarse antes o despus del objeto, se derivan

en gran parte de sustentivos y verbos. Ejemplos:


chili: chile chichiltik: rojo istatl: sal istak: blanco #117. TRADUCIR: 1. in yankuik tlali 2. ome istak tepemej 3. se tliltik kali 4. se kali ueue 5. chikauak tlakatl 6. in xoxoktik kuauitl 7. molkaxitl ueue 8. ueue teopantsintli 9. in kuali teotl 10. in kuali tlaxkali 11. in siuatl kokoxki 12. motlaol yankuik 13. miak tlaoli 14. kuakualtsin xochimili 15. itleu chichiltik 16. in uey tonali 17. in kuali tlakuali 18. in tekitl amo kuali 19. in kilitl xoxoktik 20. in koyotl tomauak tlili: tinta tliltik: negro chipaua: limpiar chipauak: limpio kokoua: enfermar kokoxki: enfermo.

1. el hombre flaco 2. su petate viejo 3. la carne mala 4. todo el da 5. todas las mujeres 6. la iglesia bonita 7. la casa blanca 8. el nio negro 9. el corral limpio 10. la tierra nueva 11. el chocolate viejo 12. el viento fro 13. la salsa verde 14. la carne roja 15. mi fuego nuevo 16. nuestro camino viejo 17. la mujer fuerte 18. la abuela enferma 19. la gran silla 20. la dulce vida.

#119. TRADUCIR: 1. Akin kipia in yankuik tlaxkali? 2. In ueue moli amo kuali. Amo nikneki. 3. Tleka titlajtoua tejuatl ika tlakatl kokoxki? 4. Nochtin sisiuamej tekitij ipan yankuik tepankali. 5. Kenin tikchiuaskej in uey ojtli? 6. In ueue sijtli onechkau miak tomin. 7. Akin okitokak in ueue koli? Omik yalua. 8. Yejuatl amo chantiaya ipan kuakualtsin xochimili. 9. Ualas in uey tonali ijkuak nitlajtos maseualkopa. 10. Axkan amo meua in itstik ejekatl. #120. TRADUCIR Y CONTESTAR: 1. Cuando vendr el buen da? 2. Dnde trabaja la mujer bonita? 3. Tambin quieres t la salsa dulce? 4. Por qu cantarn ellos la vieja cancin? 5. Qu coma el hombre fuerte? 6. Todo el maz est negro? 7. Saba el nio la cancin bonita? 8. Querrn ustedes ver la iglesia roja? 9. La mujer buena hace mole negro? 10. Maana irs al cerro gordo? 11. Quin tiene el aguacate viejo? 12. Viven ellos en la cueva negra? 13. Duerme l en la casa nueva? 14. Quieres que comamos el guajolote flaco? 15. Cmo hars todo el trabajo nuevo? 16. Es fuerte y bueno el atole? 17. Iremos maana al mercado viejo? 18. Quieres que la buena mujer haga tortillas? 19. Cundo sabremos la cancin bonita? 20. Vendrn ustedes al corral blanco? #121. TRADUCIR: Neuktli mochiua noso kisa itech metl. 2. Mokixtia nekuatl itech metl. 3. Kikixtia tlakatl nekuatl itik metl. 4. Nekuatl tsopelik. 5. Kichiki metl. 6. Iuan kikixtia ika se akokotli. 7. Kitlalia nekuatl itik se kuetlaxtli. 8. Tla yotlachik, tlakatl yau ichan iuan kitlalia itik se xoktli chipauak. 9. Tla moneki uelik kisas neuktli, mopapakas xoktli ika tepitsin jerestontli. (De un texto de la zona de Necaxa, Puebla) ________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________

#122. CONTESTAR: 1. Kampa katej memej, ixtlauapa noso itik chachantin? 2. Tlen mokixtia itech metl? 3. Akin kikixtia mekuatl? 4. Nekuatl tsopelik? 5. Akin tlachiki? 6. Tlen kichiki in tlachikini? 7. Kampa kitlalia nekuatl? 8. Kampa yau tlakatl ika nekuatl? 9. Kampa kitlalia nekuatl ichantsinko? 10. Tla kineki uelik neuktli, tlen kipapakas? #123. TRADUCIR: Inemilis in maseualkonetl 1. In maseualkonetl, ijkuak kimpia majtlaktli xiuitl, ye kititlanij itajuan ipan mimiltin ma tlapaleui. 2. Inin konetl kinmakaj itlaxkal ik tlakuas tlakotonali. 3. San kualkan yau, ijkuak tonali kisa. 4. Asi tlakotonali. 5. Motlalia iuan tlakua. 6. Satepa tlami in tonali iuan chikuasen jora mokuepa ichan. 7. Asi iuan kimakaj itlakual iuan niman moteka. 8. Sesepa inin konetl amo tekiti isel. 9. Itekoj mimiltin kinuika ome noso yeyi okachi tekitinimej. 10. Sesepa yau ika itaj noso iikniuan. (De un texto de la zona de Necaxa, Puebla) ___________________________________ ________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________ #124. CONTESTAR: 1. Kexki xiuitl kimpia konetl ijkuak tekiti? 2. Akin kititlani konetl ipan mimiltin? 3. Tlen kiuika konetl ik tlakuas? 4. Yau ijkuak tonali kisa? 5. Tlen kichiua ipan mimiltin? 6. Tlen kichiua tlakotonali? 7. Tlen kikua? 8. Mokuepa ichan tlakotonali? 9. Keman mokuepa ichan? 10. Ijkuak amo tekiti isel, akin tekiti itlan?

Leccin XVIII #125.

Toponimia.

Algunos de los sufijos ms comunes para formar los toponmicos nahuas son los siguientes: 1. -ko: lugar de. Ejemplos: Tlekuilko: lugar del hogar; Istakalko: lugar de la casa de la sal; Istakkalko: lugar de la casa blanca; Teopantsinko: lugar de la iglesita; Kaltonko: lugar de la casucha. 2. -tlan: lugar de. Cuando hay una l final en la raz del sustantivo, -tlan pierde la t. Ejemplos: Tlaxkalan: lugar de las tortillas; Auakatlan: lugar de los aguacates; Siutlan: lugar de las mujeres; Kuikatlan: lugar de los cantos; Itskuintlan: lugar de los perros; Sempoualan: lugar de los veinte. 3. -tepek: lugar del cerro de. Koatepek: lugar del cerro de las serpientes; Chiltepek: lugar del cerro de los chiles; Masatepek: lugar del cerro de los venados. 4. -titlan: lugar de o junto al lugar de. Amatitlan: lugar de o junto a los papeles; Atoyatitlan: lugar de o junto al ro; Michtitlan: lugar de o junto a los pescados. 5. -pan: lugar en o sobre. Apan: lugar en el agua; Xalpan: lugar en la arena; Kalpan: lugar en las casas. 6. -apan: lugar del ro de. Uexoloapan: lugar del ro de los guajolotes; Amaapan: lugar del ro del papel; Xalapan: lugar del ro de la arena. 7. -kan: lugar de. Frecuentemente se utiliza con la partcula hua que indica posesin. Koluakan: lugar de los que tienen abuelos; Akaluakan: lugar de los que tienen canoas; Koyouakan: lugar de los que tienen coyotes. 8. -k: lugar de. Tekoak: lugar de la serpiente de piedra; Atoyak: lugar del ro. 9. -nauak: junto a. Kuaunauak: lugar junto a los rboles; Tochnauak: lugar junto a los conejos. 10. -ixko: frente a. Xalixko: frente a la arena; Tlalixko: lugar frente a la tierra; Tepetlixko: lugar frente al cerro. 11. -tikpak: encima de. Tepetikpak: lugar encima del cerro; Yopaltikpak: lugar encima de las sillas; Ostotikpak: lugar encima de la cueva. 12. -tanko: lugar a la orilla de. Atenko: lugar a la orilla del agua; Tiankistenko: lugar a la orilla del mercado; Tlaltenko: lugar a la orilla de la tierra. #126. TRADUCIR: 1. Xochimilko 2. Kochikalko 3. Xochitlan 4. Akaltsinko 5. Tochtlan 6. Tekoyotitlan 7. Tochtepek 8. Chilpan 9. Papaloapan 10. Papalotlan 11. Ostotikpak 12. Atikpak 13. Michapan 14. Mekakalko 15. Akaltonko 16. Papalotikpak 17. Metlaostok 18. Teokalko 19. Teokaltsinko 20. Tetlan 21. Xochikaltepek 22. Ystakmichuakan

29. Tlanauak 23. Tekololkapan 26. Okuiltepek 30. Chilan 24. Tekolotlan 27. Tonantsintla 28. Tonauak 25. Okuilan #127. TRADUCIR. Algunos de los siguientes toponmicos tienen ms de una forma. 1. Lugar del cerro del mercado. 2. Lugar de la casita de madera. 3. Lugar de los que tienen petates negros. 4. Lugar junto a los petates viejos. 5. Lugar de la casa de fuego. 6. Lugar de la casa de madera. 7. Lugar del cerro de los quelites. 8. Lugar de las canoas nuevas. 9. Lugar junto al maz. 10. Lugar del ro de las mariposas blancas. 11. Lugar del cerro del maz. 12. Lugar del cerro del comedor de gente. 13. Lugar de los que tienen papel. 14. Lugar de los cuatro. 15. Lugar del cerro de los zapotes. 16. Lugar del cerro de los venados blancos. 17. Lugar de la fruta. 18. Lugar del nio de las flores. 19. Lugar a la orilla de la arena. 20. Lugar del nio negro. 21. Lugar del ro de los corazones. 22. Lugar de los coyotes. 23. Lugar del cerro de los magueyes. 24. Lugar de la luna. 25. Lugar de la iglesilla. 26. Lugar junto a la comida. 27. Lugar de la cuevita. 28. Lugar a la orilla de la cueva. 29. Lugar de los rboles. 30. Lugar de las siete serpientes. #128. CONVERSACION: Tajtli, nantli iuan Malintsin yaue Masatepek 1. Tajtli: Nechmoluilia tlakatsintli mostla kuakualtsin tiankistli motlalis Masatepek. 2. Nantli: Mitsmoluilia kuakualtsin? Monamaka xikaltin? 3. Tajtli: Ompa kuale se kiechuas tlen kinekis. 4. Nantli: Akin mitstlatlaneutis kauayo? Amo tikpian tlen ika tiaskej. 5. Tajtli: Nias ika motajtsin. Uilis ajso kinekis techtlatlaneutis kauayo. 6. Nantli: Nechpaktia tiaskej; noijki Malintsin. Tejuantin tikixtiskej kimiltin. 7. Tajtli: San achi tepitsin niualas. Yau. 8. Malintsin: Kampa ka kuaukali? 9. Nantli: Ompa, kampa kochi motajtsin. 10. Malintsin: Tlen tlakuali niktlalis? Tikpiaj tlaxkali iuan tamali? Ualau in tajtli. 11. Tajtli: Onechmotlatlaneutili kauayo ika ipejpech.

12. Nantli: Ximokauayotlali, Malintsin. ouale tias intsalan kuaukaltin. 13. Malintsin: Ipan ojtli titopapatlaskej? 14. Nantli: Kema. Yejuantin kuisaj itik altepetl. 15. Malintsin: Tlen ojtli ipan tlaskej? Ika Yejkantli? 16. Tajtli: Amo, ika opochtli. Xikouepa yolkatl! 17. Malintsin: Auoli nikkuepa. Kineki kikas sakatl. 18. Nantli: Nikan ka se tlakotl ika tikmakas. Asij ipan altepetl. Kitemouaj kali. 19. Malintsin: Kampa tikochiskej? 20. Tajtli: Niau niktemos kali. 21. Malintsin: Nonantsin, nikneki nikauayotemos ipan tetl. Temo Malintsin. Kampa nikilpia in yolkatl? 22. Nantli: Ompa ipan inon kuauitl. Uilits inon siuatsintli ompa uala momatis kampa nikkouas nakatl. 23. Tajtli: Uilis ajso mitsmoluilis kampa kuale tikochiskej. (de los apuntes del curso de R.H. Harlow) #129. CONTESTAR: 1. Akin kiluia kuakualtsin tiankistli motlalis Masatepek?

2. Akin kineki kimatis tla monamakas xixikaltin?

3. Kuale se kikouas tlen kinekis Masatepetiankisko?

4. Itajtsin Malintsin kipia ikauayo?

5. Akin kipia kauayo ika pejpechtli?

6. Tlen tlakuali kipiaj Malintsin iuan inan?

7. Akin mokauayotlalia ipan ojtli?

8. Tajtli yau intsalan kuaukaltin?

9. In ojtli Masatepek ika yejkantli noso opochtli?

10. Kampa kauayotemo Malintsin?

11. Kampa kilpia Malintsin in kauayo?

12. Kampa kinekij kochiskej Malintsin iuan inan?

13. Tlen kineki kikouas inan in Malintsin?

14. Tlen itoka altepetl kampa motlalis tiankistli?

15. Siuatsintli ompa ualau kimatis kampa mokouas nakatl? Leccin XIX #131. Posfijos de direccin. Para indicar si la accin se realiza hacia el que habla ("hacia ac") o en una direccin contraria ("hacia all") existen las siguientes partculas que se pueden agregar a las seis personas del verbo. Hacia ac. Para el presente y pretrito se agrega -ko. Para el futuro -kiu. Ni-kochi-ko: vengo a dormir. O-ni-kochi-ko: vine a dormir. Ni-kochi-kiu: vendr a dormir. Hacia all. Para el presente y pretrito se agrega -to. Para el futuro -tiu. Ni-kochi-to: voy a dormir. Oni-kochi-to: fui a dormir. Ni-kochi-tiuh: ir a dormir. Ejemplos: 1. Yeuatl okuikako = El vino a cantar. 2. In tlakatl omikiko = El hombre vino a morir. 3. Kampa titekititiu? = Adnde irs a trabajar? 4. Titekititiu ompa? = Irs a trabajar all? 5. Titekitikiu nikan? = Vendrs a trabajar #132. TRADUCIR: 1. Tejuatl tiknamakako mokal. 2. Yejuatl kuikatiu. 3. Yejuatl onechmakako ome tsatsapomej? 4. Nejuatl onikkouako se xitomatl. 5. Keman tiknotsakiu motaj? 6. Keman titlaxkalchiuako? 7. Keman otitlaxkalchiuako? 8. Keman titlaxkalchiuakiu? 9. Nejuatl nitlapouato. 10. Nejuatl onitlapouato. #134. CONTESTAR: 1. Akin okis itik itlakoyok? 2. Tlen kinekia kikuas tochtli? 3. Tlen kichiuaya tochtsintli ixtlauapa? 4. Tlen okittak ijkuak nemia ixtlauapa? 5. Kampa kinekia motlatis tochtli ijkuak chuala kiautli? ac? 6. Nitlanamakako = Vengo a vender. 7. Onitlakouako = Vine a comprar. 8. Onitlakouato = Fui a comprar. 9. Akin kinotsatiu? = Quin ir a llamarlo? 10. Tikmakatiu in tomin = Irs a dar el dinero.

6. Kimatia totochtli akin itik ostotl? 7. Tlen mochiua tla se kipia kuali uapaualistli? 8. Ijkuak kasik ostotesko, tlen okichiu tochtli? 9. Tlen okilui in tochtli? 10. Akin okinankili? 11. Tlen okinankili in amokuali koatl? 12. Akin opapatlak? 13. Okalak tochtli itik ostotl? 14. Tleka amo okinek kalakis tochtli itik ostotl? 15. Akin okilui "Ye nias!"? 16. Koatl okalak ostotl? 17. Axkan kampa ka koatl? 18. Axkan kampa nenemi tochtli? 19. Axkan tlen kichiua tochtli ixtlauapa? 20. Tlajtouaj ostomej? Leccin XX Jose ihuan Petolo acih Mazatepec 1. Jose: Ompa ka kali kampa ka kauayo. 2. Petolo: Ompa ika opochtli chantia motajtsin? 3. Jose: Kema, ximopanolti. Kitta itaj. Kenin otimopanolti, notajtsin? Nikan tikatej. 4. Tajtli: Nejuatl kua11i. Iuan amejuantin? 5. Jose: Kuali tikatej, tlasojkamati. Nomaikniu kineki kittas iluitl iuan san nojki kixmatis tokal. 6. Jose (ika Petolo): Nikneki nikinteixmachtili notajtsin iuan nonantsin. Ika itaj iuan inan. Inin koyot1 itoka Petolo. Ompa Mexijko notla tekiti. 7. Petolo: Senka nipaki nimitsmomachtia, notajtsin. 8. Tajtli: Uel paki noyolou san noijki. 9. Jose: Iuan nikan nonantsin. 10. Petolo: Nipaki niualau monauatsinko. 11. Jose: Iuan nosijtsin kampa ka? 12. Nantli: Tokiti tlakualchiualoyan. 13. Tajtli: Amo kineki kixmatis tlakatl. Pinaua ipampa [amo] kimati tlajtos kaxtilankopa. 14. Jose (kinotsa isij): Timonekiltia totlan tiualmouikas, nosijtsin? 15. Sijtli: Nejuatl amo nikneki ipampa nipinaua. 16: Jose: Kuali ka; nomaikniu guimati san tepitsin totlajtol. 17. Tajtli: Nikan tikpiaj se xalo neuktli. Timonekiltia timitis? 18. Petolo. Tlasojkamati, nikis san tepitsin. Mixpantsinko! 19. Tajtli: Ximoseuitsino. Ok tepitsin? 20. Petolo: Amo tlasojkamati. Nejuatl amo niki ipampa nechkokoua. (Basado en un texto de Hueyapan, Morelos, de los apuntes del curso de R. H. Barlow) #136. Contestar: 1. Akin chantia ika opochtli kampa ka kauayo? 2. Akin Petolo? 3. Petolo tlajtoua mexijkakopa? 4. Kampa tekitij Jose iuan Petolo? 5. Kampa chantia Petolo?

6. Tajtli pinaua tlajtos maseualkopa? 7. Akin amo kimati kaxtilan tlajtoli? 8. Kampa ka isij Jose? 9. Tlen kichiua yejuatl tlakualchiualoyan? 10. Aqutn kipia se xalo neuktli? #137 Traducir: Se youali ipan Masatepek. 1. Nantli: Ayamo anmonekiltiej anmokochitiskej? 2. Jose: Kema. Kampa kuale mokochitis Petolo? 3. Nantli: Ameuantsisin anmopiliaj amopetlatsitsin ompa tlakualchiualoyan. 4. Jose: Moneki tiktlatlaneutiskej se tilmatli Petolo. 5. Nantli: Nikixtis se ipan itlapechtsin motajtsin. 6. Petolo: Tikochiskej uejkatika, nochi youali yuan nochi uatsintika. 7. Nantli: Aueli. Niktlakuiltis tletl kualkan. Man se kuali youali ximopanoltika. Sekin kinotsa ipan kalakouayan. 8. Nantli: Akin? Akin ompa ka? Nias nitlatlapos. 9. Sr. Pres (kaltenko): Amo anmolnamikiltiaj akikin tejuantin? 10. Nantli: Kema, nikilnamiki. Ximopanoltikan. 11. Petolo (ika Jose): Akikin yejuantin? 12. Jose: Yeuantsitsin tomaikniuan. Ompa Amilko mochantiliaj. 13. Nantli: Ompa mopiliaj inka1. 14. Sr. Prez (kalaki): Amo anmopiliaj kampa tikochiskej san se youali? 15. Jose: Kema, notajtsin Pelex. Nikan timopilia mokaltsin. 16. Sr. Perez: Notlan ualuij nosiuatsin iun nochpoch. Makuili jorapan. 17. Nantli: Kenin anmouetstikatej? Niuala nitlakualchiuas. 18. Petolo: Aueli tikochiskej ok tepitsin? Ok kualkan iuan achi seua. 19. Jose: Yotlanes. Tlen tlakuali timochiuilis, nonantsin? 20. Nantli: Anmonekiltiaj totoltemej? Tikneki se tlatsoyolnili, Jose? 21. Jose: Ximotsoyonili totoltetl nopampa. Tlen kipia xoktli? 22. Nantli: Atl posontika. (Basado en un texto de Hueyapan, Morelos. De los apuntes del curso de R. H. Barlow)

#138. Contestar: 1. Kampa kochiskej Petolo iuan Jose? 2. Kipiaj itilmaj Petolo? 3. Kampa ka se tilmajtli? 4. Petolo kineki kochis san tepitsin? 5. Tlen kichiua nantli kualkan? 6. Kampa ka tlekuili? 7. Akin ualas youalpan? 8. Tlen kinekij tlakatl iuan isiuau? 9. Amo kochis ok tepitsin Petolo? Tleka? 10. Tlen kikuaskej kualkan Petolo iuan Jose? #139. Traducir: Itaj in Jose ipan Ejekatsinko. 1. Petolo: Akin ouala yalua? Amo nikilnamiki. 2. Jose: Se tlakatl ika isiuatsin iuan ikpoch. 3. Petolo: Tlen itoka? 4. Jose: Itoka seor Pelex. 5. Petolo: Kampa ka axkan? Amo otlakuaj totlan. 6. Nantli: Oyajkej siuatsintli iuan ichpochtli teopan. 7. Jose: Oyajkej xochimanaskes san kualkan. 8. Nantli: Onikittak teopixki ompa kiauak teopantsinko. 9. Jose: Otimoittili? Noijki mayordomotin okitlalikej kastiyokuauitl. 10. Petolo: Yopeukej mijtotiskej? Nikan chantiaj mijtotianimej? 11. Jose: Amo, chantiaj ompa Atenko. 12. Petolo: Kampa otipanokej ojpan yalua? 13. Jose: Kema, kampa otimopanolti. Onimitsilui. 14. Nantli: Ompa Atenko kinchiua tepalkamej. Kinnamakaj xoxoktin iuan xalotin. 15. Jose: Oasiko notajtsin? 16. Petolo: Kampa ka? 17. Jose: Omotlanamakilito. 18. Petolo: Tlen monamakilia? Ajso tilmajtin noso xoxoktin? 19. Jose. Omonamakilito kaxtin. 20. Petolo: Achi uejka? 21. Nantli: Ompa Ejekatsinko intsalan tepemej. Asi tajtli. 22. Tajtli: Yoniuala. 23. Nantli: Yotiualmouikak? Nochtin kaxtin otimonakili? 24. Tajtli: Amitla oniknamakak ipampa kiauitl nochi in tonali. 25. Nantli: Amo okinekkej siuamej kaxkouaskej? 26. Tajtli: Amo. San nenka nopan. otlayouak. Onoseuiko. 27. Nantli: Ximotlalitsino ompa tlekuilnauak. San achi tepitsin titlakuaskej. 28. Tajtli: Mostla namechmoluilis tlen onikittak tiankisko. 29. Nantli: Axkan amo kikixtiskej xanto ipampa kiauitl. (Basado en un texto de Hueyapan, Morelos. De los apuntes del curso de R. H. Barlow)

#140. Contestar: 1. Kampa oyajkej kualkan siuatsintli iuan ichpoch? 2. Tlen okichiukej teopantsinko? 3. Tlen okitlalikej mayordomotin kiauak? 4. Akin mijtotia ipan ini uey tonali? 5. Chantiaj nikmn mijtotianimej? 6. Kampa oya itajtsin in Jose? 7. Tlen kinamaka yeuat1 ipan altepetl Ejekatsinko? 8. Ejekatsinko uejka ka? 9. Kampa ka Ejekatsinko? 10. San nenka oya tajtli ompa Ejekatsinko? 11. Sisiuamej Ejekatsinko okaxkoukej? 12. Tleka? 13. Kineki tajtsintli seuis? 14. Kampa moseuia tajtli ichantsinko? 15. Tlen okittak tiankisko Ejekatsinko? San kiauitl?

You might also like