1

7. AKIKANLARIN LLMES
(Ref. e_makaleleri)
Endstriyel prosesin kontrol edilebilmesi iin prosese giren ve kan madde mik-
tarlarnn bilinmesi gerekir. Maddelerin akkan olmas halinde bir boruda veya
kanaldaki ak hznn llmesi nemlidir.
Bu amalarla kullanlan eitli lme cihazlar bulunur; bunlardan bazlar,
(a) Dorudan arlk veya hacim lmeye dayanan cihazlar
(b) Deiken-ykseklik len cihazlar
(c) Alan metreler
(d) Akm metreler
(e) Pozitif-yerdeitirme cihazlar
(f) Magnetik metreler
Hacim veya arlk len cihazlar ok basittir ve burada anlatlmayacaktr. Bun-
lardan bazlar, "Tanecik Katlarla lgili lemler, 5. Ksm"da anlatlmtr. Akm
metrelerle lmede, lme elementi akkana daldrlr; akkann hzna gre
element dner ve metreden akkann hz okunur.
eitli lme pompalarn da ieren pozitif-yerdeitirmeli metreler, dner ve pis-
tonlu pompalarla ayn ilkelere gre alr. Magnetik flowmetreler, dardan yarat-
lan dzenli bir magnetik alan boyunca iletken bir akkann hareketiyle bir elektrik
potansiyelinin yaratlmasna dayanr ;
Faday Kanununa gre, yaratlan voltaj, akkann hzyla doru orantldr. Ticari
magnetik flowmetreler, hidrokarbonlar (elektriksel iletkenlikleri dktr) dndaki
tm svlarn hzn lerler.
Ak lmede en fazla kullanlan cihazlar deiken-ykseklik len ve alan len
cihazlardr. Deiken-ykseklik len cihazlar iinde venturimetre, orifismetre ve
pitot tpler; alan metreler iinde de rotametreler saylabilir.
2
Venturimetre
Bir venturimetrenin ematik grnm ekil-.71de gsterilmitir. Akm, ucu konik
olarak kesilmi silindirik yapdaki flanl A ksmndan girer, B boazndan geer ve
konik kesimli uzun C blmnden kar. Giren akm (st akm) silindirik ve konik
ksmn balant noktasnda zerinde kk delikler (E) bulunan dairesel bir halka-
dan (D) geerken basnc dzenlenir; D ve E lerden oluan bu ksma "piezometre
(basn ler)" denir. Giri akmnn basnc F tapasndan llr. kinci bir
piezometre G boluu ve H delikleri ile boazda bulunur; delikler ok hassas ya-
plmtr ve ilenmitir. Boazdaki basn I tapasyla kontrol edilir. F ve I tapalar
arasna uygun bir basn ler (bir monometre gibi) balanarak giri ve k a-
kmlar arasndaki basn fark llr.
A: giri ksm
D: pizometre
odac
B: boaz
F: st-akm
basn ucu
I: alt-akm
basn ucu
C: k ksm
H: hat
E: pizometre
odacklarna delikler
G: pizometre
odac

ekil-.71: Venturimetre
Venturimetrede giri konisinde hz artar, basn der. Giri konisindeki basn
d, sistem boyunca olan ak hznn llmesine olanak verir. Sonra hz
azalr ve C konisinin kna doru akm orijinal basncna dner. Den basncn
tmyle geri kazanlmas iin C deki konikliin as kk tutularak snr tabakas
ayrlmas nlenir ve srtnme en aza indirilir.
Venturimetreler gazlarn llmesinde kullanlan l aletleri olmasna karn,
zellikle su gibi baz svlar iin de uygundur.
Sktrlamayan akkanlar iin venturimetre temel denklemi, Bernoulli eitliin-
den karlr. D ve G iki basn noktas arasnda Bernoulli denklemi yazlr. Sr-
tnme olmad, metrenin yatay durduu ve pompa bulunmad kabul ediliyor. V
a

3
ve V
b
, ortalama st (giri) ve alt (boazdaki) akm hzlar, akkann younluu-
dur. V
b
,
1 2 g
c
(p
a
- p
b
)
V
b
=
o
b
- |
4
o
a

(8.37)
| = D
b
/ D
a
, D
b
= metrenin boaz ap, D
a
= borunun ap, o = kinetik enerji d-
zeltme faktrdr a ve b (burada D ve G) noktalar arasnda az bir srtnme kay-
b varsa, yukardaki denklem bir C dzeltme faktr konularak aadaki ekilde
yazlr.
C
v
2 g
c
(p
a
- p
b
)
V
b
=
1 - |
4

(8.38)
C
v
de, kinetik enerji faktrleri o
a
ve o
b
nin etkileri dikkate alnmtr. C
b
deneysel
olarak saptanr; buna, "venturi katsays" denilmektedir. yi dizayn edilmi
venturimetreler iin, C
v
0.98, daha byklerde (2-8 inlik borularda) C
v
0.99
dolayndadr.
Venturi boazndaki hz (V
b
), ou kez istenilen deerde olmaz. Pratikteki ak
hzlar metre boyunca olan ktle ve volumetrik ak hzlardr. Ktle ak hz,
m =
a
V
a
S
a
=
b
V
b
S
b
= V S
eitliinde, yukardaki denklemden V
b
konularak karlr.
C
v
S
b
m = V
b
S
b
= 2 g
c
(p
a
- p
b
)
1 - b
4
(8.39)
m = ktle ak hz (lb/sn), S
b
= boazn alandr (ft
2
).
Volumetrik ak hz (q, ft
3
/ sn). ktle ak hznn younlua blnmesiyle bulu-
nur.
m C
v
S
b
2 g
c
(p
a
- p
b
)
q = =
1 - |
4

(8.40)
4
Venturimetredeki ak srtnmesizse basnc, metreden kan akmn basncna
eittir ve venturimetrede herhangi bir basn kayb olmaz. st-akm konisindeki
basn kayb (p
a
p
b
), alt akm konisinde tmyle geri kazanlr. phesiz sr-
tnmeden tam olarak kurtulmak olanakszdr; dolaysyla basnta sabit bir azal-
ma ve buna edeer miktarda bir g kayb vardr. Boazdan sonraki koninin dar
al olmas, bu sabit basn azalmasn en aza indirir. Bu deer (p
a
p
b
) nin %10
u kadar olup, %90 geri kazanlr.
RNEK
Su akmnn hzn lmek iin, Shc 40 numara 4 inlik boruya bir venturimetre
taklmtr. Maksimum ak hznn 60
0
F da 325 gal/dak olmas istenmektedir.
Diferensiyal basn cva ile doldurulmu 50 in manometre ile llmektedir. Suyun
scakl 60
0
F tr. (a) Venturinin boaz ap (D
b
) ka in olmaldr (1/8 in yaknlk-
la)? (b) Metrenin tam ykl almas iin gerekir g (P, h
p
) ne kadardr?
( = 62.37 lb / ft
3
, C
v
= 0.98, g
c
= 32.17 ft.lb / lb
f
sn
2
, 1hp = 33000 ft.lb / dak)
a. Boazn ap volumetrik ak hz eitliinden hesaplanr.
m C
v
S
b
2 gc (p
a
- p
b
)
q = =
1 - |
4


325
q = = 0.725 ft
3
/ sn
60 x 7.48
p
a
p
b
= 50 / 12 (13.6 10) 62.32 = 3 275 lb
f
/ ft
2

0.98 S
b
2 x 32.17 x 3 275
0.725 =
1 - |
4
62.37

S
b
t (D
b
/ 2)
2
0.7854 D
b
2
= 0.01275 = =
1 - |
4
1 - |
4
1 - |
4

1 - |
4
= 1 Birinci yaklatrma: olsun

D
b
= 0.127 ft = 1.53 in | = 1.53 / 4.026 = 0.380 buna gre,
5
1 - |
4
= 1 - 0.38
4
= 0.98

Bu terimin sonuca etkisi ihmal edilebilir dzeydedir. Boazn ap, 1/8 in yaknlkla
1.5 in olmaldr.
b. G kayb basn farknn %10 u alnarak hesaplanr. Basn fark 3275 lb
f
/ ft
2

olduundan,
g kayb = 0.10 x 3275 = 327.5 lb
f
/ ft
2

325
maksimum ak hz = = 43.4 ft
3
/ dak
7.48
43.4 x 327.5
P = = 0.43 hp
33 000
Orifismetre
Venturimetreler uygulamada baz dezavantajlara sahiptir, pahaldr, fazla yer kap-
lar ve boaz apnn boru apna oran deitirilemez. Bir venturimetre ve mano-
metre sisteminde maksimum llebilen ak hz sabittir; bu durumda ak aral
deitiinde, boaz ap ya ok byk veya ok kk kalr ve doru sonu al-
namaz. Orifismetreler bu dezavantajlar iermez.
ekil-.72de standart bir keskin-kenarl orifis grlmektedir. ok iyi ilenmi ve
delinmi ve iki flan arasna tutturulan orifis levhas, boruya merkezi konumda
monte edilir. Levhadaki aklk alt akm tarafnda yivli olabilir. Basn ularndan
biri orifisin st tarafnda, dieri alt tarafnda bulunur; bu ular bir manometreye
veya uygun bir basn-lere balanmtr. Basn ularnn yerleri istee gre
deiebilir, fakat metrenin katsays da bu ularn konumuna bal olarak deiir.
6
M
a
k
s
i
m
u
m
b
a
s

f
a
r
k

,

%
0
50
100

ekil-.72: Bir orifismetrenin grnm ve % maksimum basn fark erisi.
Orifismetrenin alma ilkesi venturimetreninkine benzer. Akkann orifisten ge-
erken kesitinin azalmas hz yksekliini artrr ve ular arasndaki basn d-
mesi manometreyle llr. Basn yksekliindeki azalmasyla hz yksekliin-
deki art arasndaki bant Bernoulli eitliinden karlr.
Orifismetrede, venturimetrede grlmeyen nemli bir sorunla karlalr. Orifis
keskin olduundan, orifis levhasnn alt akm tarafndan akkan akm ayrlr ve
serbest-akan bir jet akm meydana gelir. Jet akm boru duvarlarnn kontrolnde
deildir ve alan, orifis aklnn orifis-basn ucu mesafesine oranyla deiir.
Herhangi bir noktadaki (rnein alt akm basn ucunda) alan kolaylkla saptana-
maz ve bu noktadaki jetin hz orifisin apyla basit bir bantyla tanmlanamaz.
Orifis katsaylar, venturiye gre, daha deneysel bazldr.
Orifis boyunca olan h adaki eitlikle hesaplanr. u z (u
0
, ft / sn) a
C
0
2 g
c
(p
a
- p
b
)
0
=
1 - b
4

(8.41)
| = orifis apnn boru apna oran, p
a
ve p
b
, a ve b konumlarndaki basnlardr.
Eitlikteki C
0
orifis katsays olarak tanmlanr; orifis, basn ucu-orifis konumu
mesafesi, srtnme, o
a
ve o
b
yi ieren bir dzeltme faktrdr. C
0
daima deney-
7
sel olarak saptanr. | ve N
Re,o
(orifiste Reynols says) ile nemli derecede deiir.
Bu N
Re,0
, aadaki eitlikle verilir. (D = orifisin apdr.)
D u 4 m
0 0
N = = (8.42)
Re,o
t D
0

Bu eitlik dizaynlarda ok kullanlr, nk C
0
hemen hemen sabittir ve N
Re,o
> 20
000 de | ya baml deildir. Bu koullarda C
0
= 0.61 alnabilir. | < 0.25 olduun-
da,
1 - |
4
= 1
dolaynda bulunduundan, Denklem(8.41), (8.43) eklini alr.
2 g
c
(p
a
- p
b
)
u
0
= 0.61

(8.43)
Ktle ak hz (m) ve orifisin kesit-alan (S
0
),
m = u
0
S
0
= 0.61 S
0
2 g
c
(p
a
- p
b
)

D
a
2
S
0
D
a
2
(t / 4) D
0
2
t
S
0
= = = (D
0
|)
2

D
a
2
D
a
2
4
4 m
|
2
=
0.61 t D
a
2
2 g
c
(p
a
- p
b
)
(8.46)
Fazla hassasiyet gerekmediinde Denklem (46) orifis dizaynnda kullanlabilir.
Oluan jet akmn tekrar genilemesi srasnda meydana gelen girdaplar (eddy)
nedeniyle byk srtnme kayplaryla karlalr; dolaysyla bir orfismetrede
basncn geri kazanlmas zordur. Bu durum orifismetrenin bir dezavantajdr.
ekil-.73de orifismetrelerdeki basn kayb grlmektedir. Kayp | deerine ba-
ldr. | = 0.5 olduunda, kayp orifis mesafesinin %75 i kadardr.
8
K
a
y

p
,

%
0 0.2 0.4 0.6 0.8 |
1.0
0.8
0.6
0.4
0.2
0

ekil-.73: Orifismetrelerde toplam basn kayb
RNEK
Shc 40 numara 4 inlik borudan 100
0
F da ya akmaktadr. stenen minimum ak
hz 60
0
F da 12000 bbl / gndr (1bbl = 42 U.S.gal). Basn cval bir manometre
ile llmekte ve szdrmazlk iin glikol (z arl = 1.11) kullanlmaktadr. Met-
renin maksimum okumas 30 intir. Yan viskozitesi 100
0
F da 5.45 cp, z arl
60 / 60
0
F da 0.8927, 100
0
F daki younluunun 60
0
F dakine oran 0.984 tr. (a)
Orifisin apn (in), (b) g kaybn (hp) hesaplayn.
(a) Orifisin apn bulmak iin denklem (46) kullanlr. Bunun iin aadaki veriler
hesaplanmaldr. 60
0
F daki younluk:

B
= 0.8927 x 62.37 = 55.68 lb / ft
3

100
0
F daki younluk:
= 0.8927 x 62.37 x 0.984 = 54.79 lb / ft
3

12 000 x 42 x 55.68
m = = 43.42 lb/sn
24 x 3 600 x 748
4.026
D = = 0.3355 ft
a
12
p
a
p
b
= 30 (13.6 - 1.11) 62.37/12 = 1 948 lb
f
/ ft
2
, Denklem (8.46)
9
4 m
|
2
=
0.61 t D
a
2
2 g
c
(p
a
- p
b
)

4 x 43.42
|
2
=
0.61 t (0.3355)
2
2 32.17 x 1.948 x 54.79

|
2
= 0.3073 | = 0.554
D
0
= 0.554 x 0.3355 = 0.186 ft D
0
= 0.186 x 12 = 2.23 in
= 5.45 x 6.72 x 10
-4
= 0.00367 lb / ft.sn
4 x 43.42
N
Re,0
= = 81 000 Denklem (8.42)
t x 0.186 x 0.00367
Reynolds says yeteri kadar byk olduundan, C
0
= 0.61 alnabilir.
(b) | = 0.554 olduundan, ekil-55 ten, kaybolan fark basn, orifisin %68 idir.
Metrenin maksimum g tketimi,
43.42 x 1 948 x 0.68
= 1.9 hp dir.
0.984 x 62.34 x 0.8927 x 550
Pitot Tpler
Pitot tp, bir akm hatt boyunca yerel hzn llmesinde kullanlr. Aletin kullanm
emas ekil-.74de verilmitir. a tpnn akl akm ynne dik, durgun (statik)
tp b ninki paraleldir. Bu iki tp bir manometrenin ularna balanarak kk ba-
sn farklar llebilir. Durgun tp, ak ksmna dik herhangi bir hz bileeni bu-
lunmadndan, durgun basnc (p
0
) ler. Darbeye kar olan a tpnn B nokta-
s, AB akm hattnn sonland noktadr (hareketsiz nokta). Burada llen ps
basncdr. Manometre p
s
p
0
basn farkn ler.
Sktrlamayan svlar iin, B deki yerel hz, u
0
, aadaki eitlikle hesaplanr.
2 g
c
(p
a
- p
b
)
=

(8.52)
10
Pitot tpn dezavantajlar: (1) dorudan ortalama hz vermez, (2) gazlar iin oku-
nan deerler ok kktr.
Alanmetreler: Rotametreler
Orifis, nozul veya venturide, sabit bir alan boyunca ak hznn deimesi dei-
ken bir basn dmesine yol aar ; bu durum ak hzna baldr. Alanmetreler
denilen dier bir snf l aletlerinde ise basn dmesi sabittir veya sabite ok
yakndr; akm hzyla akmn getii alan deiir.
En nemli alanmetre, rotametredir (ekil-.75) Rotametre, dereceli ve yukar doru
genileyen bir cam tptr. Akkan tp iinde yukar doru (dikey) hareket eder;
bu srada iinde asl durumda bir "float (standart yzen bir parack) bulunur.
Float akmn hz arttka ykselir; hz sabit kaldnda floatn bulunduu yer, yani
tp iindeki ykseklii de sabit kalr, deimez. Akmn hz azaldnda float tp
iinde aa iner. Floatun bulunduu seviye, dereceli cam tpten okunur ve her
flowmetrenin kendine zg float-kalibrasyon erisi verilerinden akmn ak hz
bulunur.
A B
ak yn
a
b
okuma
yzge
ankor
levhas
O contas
conta
teflon conta
pyreks tp
yan leva
lme tp
ayarlama vidas
paslanmaz
elik levha

ekil-.74: Pitot tpn alma sistemi ekil-.75: Rotametre