1

8. AKIKANLARIN DEPOLANMASI, SANAYDEK KAPLAR (Ref. e_makaleleri)

Sanayide depolamada ve prosesin eitli kademelerinde tank, dram, kolon gibi isimler altnda baz cihazlar kullanlmaktadr. Hangi amala kullanlrsa kullanlsn, bu bu ekipmanlarn kendilerine zg imalat yntemleri, kurallar ve zerlerinde bulunmas gerekli olan ortak sistemler vardr. Katlar, svlar ve gazlarn depolanmas atmosferik kaplarda yapld gibi basnl kaplarda da yaplabilir. Ayrca scakln, cisimlerin fiziksel zelliklerini etkilemesinden de depolamada yararlanlr. ok yksek basnlar altnda depolanmas gereken maddelerin, (rnein hafif hidrokarbonlarn) scakl drlerek daha dk basnlarda depolanmas mmkndr. Bylece hem depolama hacmi kltlr, hem de yksek basnc karlayacak malzeme skntsndan kurtulunur. Hatta baz hallerde scaklk drlerek atmosferik basn artlarnda depolama koulu da salanabilir.

8.1. Gazlarn Depolanmas

Gazometreler
Gazlar bazan, tavan blm hareketli gazometreler iinde depolanrlar (ekil-.76). Gazometre bir silindir iinde, aa yukar hareket eden dier bir silindirdir. Dik olarak yerletirilen bu silindirlerden ite ve zeri tavan ile kapatlm olan yukaraa hareket eder. Tankn iine gaz gnderildike stteki silindir yukar doru hareket ederek, gelmekte olan gaza yer (hacim) aar. ki silindir birbirine srtnmeyecek ekilde, i taraflarna yerletirilmi ray ve tekerlek zerinde kayarak hareket eder. Hareket eden st silindirin dengesi ve arl nemlidir. Hareket herhangi bir ekilde engellenirse tankta yer almayacandan basn birikmelerine yol alr, veya gaz dar alnrken st silindir aaya inmezse ieride eksi basn yani vakum oluur. Tanklar iinde oluan vakumlar, basn ykselmeleri kadar nemli ve tehlikelidir. Silindirler arasndan gaz sznts olmamas iin iki yzey arasnda sv veya kat tipte bir tr izolasyon yaplr. zolasyonda, st ksmla (an) birlikte hareket eden ve gazla reaksiyona girmeyen yapay bir kauukla impregne edilmi (emdirilmi)

2 branda kullanlr. an ksmna sabitlenmi branda, mekanik dzeneklerle tankn alt parasnn i yzeyinde kayacak ekildedir. Gazlar bu ekilde atmosfer basncnn biraz zerinde ve sabit bir basn altnda depolanm olurlar.

kiriler

st klavuz kolonlar

kebent kafes kirileri st makara tama seviyesi tama nozulu gaz alma nozulu gaz atma nozulu faraday kafesi su giri borusu sarma kirii ray

sabit seviye kutusu

giri-k borular an destek ubuu alt klavuzlar alt makara gaz giri-k nozulu

an adam giri delii emniyet borusu tank ve an adam giri delikleri amur dreyni an iin destek halkas kr flan

taban eimi

ekil-.76: Bir gazometrenin ematik grnm.

Sv inde zme
Baz gazlar svlar iinde zlm olarak depolanabilir. Byle bir depolama az miktarlarda gaz gerektiinde, gaz basncnn atmosfer basncna eit olduu veya biraz stnde bulunduu ve slak gazn kullanmnda bir saknca olmad hallerde uygulanr. Amonyak suda zlerek, asetilen asetonda zlerek, hidrojen klorr suda zlerek depolanabilir. Asetilenin kararl bir yapda olmamas byle bir depolama ekline avantaj salar.

Basn Altnda Depolama

Gazlar basn altnda byk dramlarda, tanklarda, kk kaplarda (birka litrelik hacimler) veya boru hatlarnn iinde depolanabilir, ancak buralarda hep basn altnda bulunur. Basnla gazlarn hacmi kld gibi, baz gazlarn svlatrlmas da mmkndr; rnein, CO2, LPG, klor, freon gibi. Basnl kaplar ilk sanayileme gnlerinden itibaren ilgilenilen konulardan olduundan bu hususta ok detayl standartlar oluturulmutur. Buhar kazanlar ile ilgili dramlar bu standartlarn domasnda ilk alma yaplan ekipmanlardr. En yaygn olanlar, ASME-American Society of Mechanical Engineers, API-American Petroleum Institute dir.

Boru Hatt inde Depolama

Gazlarn nakli iin gnmzde ok uzun mesafelere boru hatlar denmektedir. Boru hatlarnn amac, gazlarn tanmas olduundan depolama fonksiyonlar ikinci planda kalr. Boru hatlarnn depolama fonksiyonlarn ykseltmek iin hattn basncnn ykseltilmesi gerekir. Basn ykseltilmesi iin ise boru spesifikasyonlarnn ve imalat ekillerinin buna uygun olmas lazmdr; bu noktada konunun ekonomiklii hususu tartlmaya balanr. Btn bu irdelemelere ve tartmalara ramen bu gn uzun mesafelere doal gaz tayan boru hatlarnn basnlarnn olduka yksek olduu grlmektedir. Gaz tayan borularn iletme basnlar 1000-1500 psi dr. Borularn kategorileri ise genellikle Sch 60 olarak seilmekte, aplar, iletilecek gazn miktarna gre yaklak 42-60 inc arasnda deimektedir. Yukarda bahsedilen byklklerde bir boru hattnn, mesela Sovyetler Birlii'nden, Bat Avrupa 'ya gaz tayan boru hattn sadece doldurmak iin ne kadar doal gaz gerektii hesaplanabilir.

Dk Scaklklarda Depolama
Gazlarn dk scaklklarda svlatrldktan sonra depolanmas mmkndr; bu ekilde byk miktarlardaki gazlarn depolanmas salanabilir. Dk scaklklardaki depolamada, genellikle atmosfer basnc veya bunun biraz zerindeki bir basnta gazn scakl dnlerek gaz younlatrlr ve depolanr. letme ve ekonomik artlara gre, ara basnlar da tercih edilebilir. Scaklk 150 0F altnda (yaklak 65 0C) ise, bu blgedeki scaklklara "kriyojenik" (Cryogenic) scaklklar denir. Birok gazn bu blgeye gelmeden younlat da bilinmektedir. Ancak hafif hidrokarbonlar ve sanayiide inert gaz olarak kullanlan azot ancak kriyojenik scaklklarda younlaabilirler. Kriyojenik scaklklara inilmesinde, dk scaklk teknii uygulanmasna ramen ilave mekanik ve teknik problemlerle karlalr. Bunlarn banda ekipman ve bal paralarnn genlemeleri gelir. Tankn i yzeyinin ok dk scaklktaki sv scaklnda, d yzeyinin ise atmosfer scaklnda bulunduu dnlecek olursa, malzeme seimindeki problemler anlalabilir. Ayrca dk scaklk, bilindii gibi malzemenin krlganln ykseltir. 75 0F kadar normal elikler 150 0F scakla kadar dk alaml elikler kullanlabilirse de, daha dk scaklklarda austenitik paslanmaz eliklerin kullanlmas gerekir. Dier bir problem de izolasyonun ok zel malzemeler ile ve deiik teknikle yaplmas gereidir. Souk depolamada zel izolasyon yannda, ift cidarl tanklara da gereksinim vardr. ift cidarl bir tank, iki cidar arasnda vakum uygulanmasa bile, hareketsiz bir hava tabakas ile dolu olacandan ok iyi bir yaltkan zellik kazanr. Btn bu hususlar dnlrken, daha nce belirtilen ekonomik koullarn karlatrlmas mutlaka yaplmaldr. Svlatrlm gazn depolanmas srasnda gaza dardan s girmesi kanlmazdr; izolasyon ancak giren bu s miktarn azaltr. Is szmas nedeni ile buharlaan gazn geri kazanlmas, souk depolamada nemli dier bir konudur. Buharlaan gazn atmosfere verilmesi (hava, N2, O2 dnda) kirlilik yarataca ve kayp olaca iin istenmez. Bu nedenle dk scaklk depolamasnda, gazlar toplayan (kompresr) ve tekrar younlatran sistemler gerekir.

8.2. Svlarn Depolanmas

Svlarn depolanmas gazlardan ok daha yaygndr. Depolamann mmkn olduunca zeminde yaplmas ve byk avantajlar grlmedike yksek yerlere depo tank konulmas istenmez. Ancak yksek yerlere (platformlar zerine, ayaklar zerine gibi) tank konulmasn gerektiren durumlar da vardr; rnein tanklardan byk miktarlarda sv kna gereksinim olduunda, svy pompalayacak pompann almasna yardmc olmak zorunluluu doar (rnein NPEY yetersiz olduunda, emi noktasndaki ykseklik arttrlarak yeterli NPEY salanr), veya pompann arzas srasnda sv akmnn devam etmesi istenebilir (yangn suyu depolarnda olduu gibi).

stleri Ak Tanklar
Svlarn yamur, kar, hava kirlilii gibi atmosfer artlarndan etkilenmemesi halinde, stleri ak ekilde depolanmas mmkndr. Genellikle artmaya tabi tutulacak svlar bu ekilde depolanr.

Sabit Tavanl Tanklar

Svlar atmosfer artlarndan etkileniyorsa tavanlar rtl yerlerde depolanmaldr; bylece sabit tavanl tanklar ihtiyac domutur. Sabit tavanl tanklar tavann yapsna gre gruplandrlr. Dz tavanl tanklar kk apl tanklardr. Tankn kapasitesi, dolaysyla ap bydke tavann eklinin de deimesi gerekmektedir. Bu durumlarda tavan an eklinde veya koniktir. Konik yapdaki tavann altnda putreller eklinde destek ubuklar yerletirilmesi zorunluluu vardr. Desteklerin ekli ve miktarnn hesab zel bir tekniktir. Ancak bu teknikte konik tavann zerine binecek kar yk ile rzgar yk ana faktr olarak dikkate alnr. Sabit tavanl tanklarda depolama srasnda tankn nefes almasn salayacak klarn (vent) bulunmas gerekir. Tankn doldurulmas srasnda sv seviyesi ykselirken, sv ile tank tavan arasnda kalan gazn ykselen seviye kadar boaltlmaldr; aksi halde tank iinde basn oluur. Ayn ekilde tank iinden sv ekilirken vakum olumamas iin, boalan hacmin doldurulmas gerekir; bu ilem tanka hava girmesine izin verilerek yaplmaldr. Bunun iin genellikle tanklarn ventlerinde azot balantlar bulunur; tank iinde basn dtnde tanka azot girer. Ancak hidrokarbonlarn depolanmas durumunda tank iine hava girmesi gvenlik ynnden sakncal bulunabilir. Ayrca hava iindeki oksijenin depolanan sv ile svnn cinsine gre baz hallerde reaksiyona girmesi de mmkndr. De-

6 polanan svnn buhar basncna ve depolama scakl ile atmosfer scaklna bal olarak bir miktar svnn srekli olarak buharlamas da sz konusu olabilir. Byle durumlarda bir miktar sv buharn, tankn tavanndaki ventten karak atmosfere gitmesi kanlmazdr.
tavan ayann destei eksiz branda bayrak levhas gvde (a) szdrmazlk contas merkez gergi halkas gergi ubuu tavan demesi gergi direi tavan aya adam giri delii szge sv gerilmi yap eleman sv st seviyesi kenar haval

seviye lme az

tavan aya

su borular hazne

otomatik havalandrma duba

havalandrma sifonlu su gideri tavan demesi tavan

acil boaltma delii duba giri tavan giri delii delii

(b) tavan ayaklar su gideri adam giri delii tavan aya acil su gideri

duba

tavan demesi

(c)

ekil-.77: Yzer tavanl tanklarn ematik grnmleri; (a) tek demeli, (b) halka dubal, (c) ift demeli yzer tavanlar.

7 Verilen bilgiler, tank ventlerinin sadece atmosfere alan borular olmadklarn gstermektedir. Ventlerin ihtiyaca gre vakum krclar, basn ayarlayclar, inert gaz balantlar ve en nemlisi alev tutucular iermeleri gerekir.

Yzer Tavanl Tanklar

Ventlerden kan gaz miktar kayp veya atmosfer kirlilii asndan nemli oluyorsa, bu durumda sv seviyesi zerine oturan ve sv seviyesi ile birlikte hareket eden yzer tavanl tanklar kullanlr (ekil-.77). Yzer tavanl tanklar gaz depolanmasnda kullanlan gazometreler ile byk benzerlik gsterir. Yzer tavanl tanklarda gvde ve taban, ayn konik tavanl tanklarda olduu gibidir, sadece tavan farkldr. Tavan, depolanan svnn zerinde yzecek ekilde yaplmtr. tr yzer tavan tipi bulunmaktadr: (a) tek demeli (tava tipi), (b) halka dubal, (c) ift demeli. ok karl ve yal blgelerde i yzer tavanlar kullanlr. Bunlarda yzer tavann stnde konik bir tavan bulunur. Bylece yzer tavan zerine binecek kar yk, konik tavana tanarak yzer ksmn rahat almasn salar. Yzer tavanl tanklarda sv seviyesi zerindeki buhar hacmi sabit kald veya sfrland iin doldurma ve soluma kayplar ok azalr. Bu tanklarda hareketli tavan ile sabit cidar arasndaki szdrmazlk normal olarak, pabu veya srtme plakas ad verilen bir para ile salanr. Pabu, tankn cidarna arlklar veya yaylar yoluyla skca bastrlr. Pabu ile tavan arasndaki szdrmazln temininde esnek bir membrandan yararlanlr. ekil-.78de, Yzer tavan iin eitli szdrmazlk dzenleri grlmektedir. Yzer tavann, gazometrelerde olduu gibi ok iyi merkezlenmesi ve hi bir taknt olmadan svnn zerinde hareket etmesi gerekir. Tankn ap bydke tavann eklinin korunmas iin, kendi zerinde desteklemelere ihtiya doar. ekil-.79da grlen gergi ubuklar ve dier destek profilleri bu amala kullanlr. Ayrca tavan zerinde toplanacak yamur sularnn ok iyi bir ekilde aktlmasn salayacak gider (drain) sisteminin kurulmu olmas gerekir. Kar yalar ve bunun getirecei ilave yklerin de ok iyi hesaplanmaldr.

tali szdrmazlk eleman durdurma ubuu eksiz szdrmazlk eleman kelepe sv st yzeyi papu (a)

ask ubuu ask mekanizmas kenar szdrmazlk ringi

tank eksiz branda

sarmal yay duba

st deme alt deme

gvde kar arlk (b)

tank gvdesi branda perde yaprak yay alt kama alt mandal papu (c) paslanmaz elik vidalar erit st deme

vulkanizlenmi kauuk tank gvdesi kpk kauuk duba (d) evresel szdrmazlk eleman tank gvdesi szdrmazlk eleman kelepesi levha destek kua st yzey levhas duba emberi st deme

paslanmaz elik civatalar

sv seviyesi levha destek kua (e)

duba kenar aralk, 3/2 in

duba

ekil-.78: Yzer tavanda uygulanan szdrmazlk dzenekleri; (a) helikal, yayl, (b) kar arlkl, (c) nce yaprak yayl, (d) esnek boru, sistemleri. (e) Dubal yzer i tavann szdrmazlk dzenei.

tavan evre haval dnme nleyici szdrmazlk dzenei statik elektrik topraklama vakum nleyici

seviye lme kuyusu

kolon evresi dzenei

tavan merkez haval

lme hunisi yzer tavan

tama delii

lme hunisi

yzer tavan ayaklar (a) vakum nleyici dzenek

tavan evre haval

tavan merkez haval seviye lme kutusu

statik elektrik lme hunisi topraklama kolon evresi yzer tavan dzenei ayaklar

dnmeyi nleyici szdrmazlk dzenei

tama delii

vakum nleyici

lme hunisi

yzer tavan (b) adam giri delii vakum nleyici dzenek

ekil-.79: Deiik yzer tavan tipleri; (a) sandvi yap, (b) tava tipi.

10
beton zerine szdrmazlk astar erozyon ve ultravioleden koruyucu toprak tabaka

drenaj ukuru astar balant yeri

toprak rt

kaak tespit noktas

szdrmazlk astar gzenekli malzeme doal toprak

(a)

kaak eimi

beton zerine szdrmazlk astar kuvvetlendirilmi beton boru ukurunu tank astarna balayan halka ukur st astar ukur astar boru kaak tespit noktas

astar

beton tabaka

akll kum

kaak tespit noktas

tank kaz astar

(b)

doal toprak

kaak eimi

kaak tespiti ve su ekmek iin delikli boru

Kuvvetlendirilmi beton rt

adam giri delii

demir kancalar

drenaj kolaylatrmak iin eiklik

kaak tespit ve eki borusu mevcut eim

doldurma, vent, k hatlar

su szdrmaz kaplama
(c)

doal toprak destekler kaak eimi boaltma

ekil-.80: Yer alt depolama tank eitleri; (a) kuvvetlendirilmi beton tank, (b) cam elyafl tank, (c) demir (veya metal) tankn, ematik grnmleri.

11

Yer Alt Depolama

Yer st depolamann getirdii mali ykler ve gerekli yksek teknoloji, baz ihtiyalar iin baka olanaklarn aratrlmas zorunluluunu dourmutur. Yer altnda yaplacak depolama byk teknolojiler ve yatrmlar gerektirmedii iin yer alt artlar, depolanacak madde uygunsa baz hallerde cazip olmaktadr. ncelikle yer altnn jeolojik yapsnn depolamaya uygun olmas gerekir. lk art depolama hacminin szdrmaz bir blge iinde yaratlmasdr. Szdrmazlk hem depolanacak maddenin kaybedilmemesi, hem de madde zararl ise evre kirlilii yaratlmamas ynnden nemlidir. Depolama iin yer altnda ilk akla gelen hacim ve yerler eski maden ocaklar, ta ocaklar veya maaralar olmaktadr. Bu hacimlerde, ilavelerle szdrmazl salayacak nlemlerin alnmas da mmkndr. Bunun yannda rnein tuz galerilerine su verilerek tuzun zlmesi ve yeterli bir hacim elde edilmesi de yaplan uygulamalar arasndadr; bylece iyi bir szdrmazlk da elde edilebilir. Yer altnn gzenekli ve poroz yapsndan da yararlanlarak depolama olanaklar yaratlmas salanabilmektedir. Yeralt imkanlarndan, ncelikle petrol ve rnleri ile doal gazn byk miktarlardaki depolamasnda yararlanlmaktadr. A.B.D.'nin Gney Bat Blgesinde byk boyutlarda yeralt depolama uygulanmaktadr. Sovyetler Birlii de yeralt depolamasna geni apta girmitir. Bilindii gibi Cezayir'den yurdumuza getirilecek tabii gazn depolanmas iin yeralt jeolojik imkanlar ok ciddi boyutlarda incelenerek olanak yaratlmas zerinde allmaktadr. Bunun yannda yeralt depolama imkanlarnn, atklarn ortadan kaldrlmas iin uzun zamanlardan beri kullanld bilinmektedir. Ancak her iki yndeki yararlanma (rn depolama ve atklarn kaldrlmas) srasnda en ufak ve uzak bir ihtimalle olsa bile, evre kirlilii yaratmayacandan emin olunmas gerekmektedir. ekil-.80de yeralt depolama tanklarna baz rnekler verilmitir.

8.3. Basnl Kaplar

Akkanlarn depolanmasnda ve zellikle proseslerin ilerleyii iinde akkanlarn prosese sokulmas iin basnl kaplardan geirilmesi gerekmektedir. Basnl kap (pressure vessel) i veya d basnc 1.05 kg / cm2 (15 psi) den byk olan kaplardr. D basn, ierde oluturulan akkan basncndan ileri gelebilir.

12 Basnl kaplar deiik geometrik ekillerde olabilirler; silindirik, kremsi veya tam kre olanlar vardr. Silindirik kaplarn kafa ekilleri de eitlidir; dz, konik, yar elipsoid ve yar kre eklinde kafalar bulunur. Silindirik kaplar dey veya yatay olabilirler ve eitli ekillerde desteklenebilirler. Kremsi kaplarn destekleri ksmen veya tamamen zemine oturur. Kre kaplar normal olarak elik kolonlarla desteklenirler. Kolonlar ya dorudan kreye, ya da kre eteine balanr. Ceketli kaplarn bir klf veya d kabuu vardr ve kabn kendi cidar ile klf arasnda belli bir aralk bulunur. Basnl kaplar ok deiik yntemlerle yaplr. Gnmzde basnl kaplarn ounluu kaynakla yaplmaktadr. Kaynak tekniinin gelimedii dnemlerde en yaygn yapm yntemi perinlemeydi. Levhalarn perinle balanacak ular ya st ste bindirilir, veya yan yana getirilerek zerine bir ek eridi konur ve perinlenirdi. Ekin szdrmazln salamak iin gerek levha ularna ve gerekse perin kafalarna zel dolgu malzemeleri srlrd. Yksek scaklklarda bu malzemeler szdrmazl salamada yetersiz kaldklarndan, ayn zamanda ince bir sra kaynak da ekilirdi. Gnmzde artk bu yntem pek seyrek kullanlyorsa da, eski tesislerde byle yaplm kaplara hala rastlanabilmektedir. Yksek basnlarda alan kaln cidarl silindirik kaplarda gvdede boyuna diki olmamas istenir. Bu tr kaplara bir rnek olarak iinde hidrojenle reaksiyonunun bulunduu hidrokraking reaktrleri gsterilebilir; dikisiz bir silindirik gvde, scak ekilmi (dikisiz) bileziklerin birbirine evresel kaynaklarla eklenmesiyle elde edilir. Bir baka yapm yntemi ok katl yntem olarak bilinir. Bu yntemde silindirik gvde, i ie gemi ksmen ince cidarl silindirlerden oluur. Yksek basnla karlaan kaln cidarl rektrler ve dramlar bazan bu yntemle yaplrlar. Karbonlu elik, basnl kaplarn yapmnda en ok kullanlan malzemedir. Ancak zel amalar iin baka malzemeler de kullanlr. Bunlarn balcalar ostenitik veya ferritik alamlar, nikel ve alminyumdur. Korozyonun veya erozyonun, karbonlu eliin direncini aaca tahmin ediliyorsa veya karbonlu eliin rn kirletmesi olasl varsa, bu durumda bir zm, kabn bu koullara dayankl dier metallerle veya metal d malzemelerle kaplanmasdr. Bir kab korozyona direnli bir malzeme ile kaplamak, doal olarak o kabn tmyle ayn malzemeden yaplmasndan daha ucuzdur. Fakat scaklk ve basn yk-

13 sekse, kabn tmn yksek scaklk ve basnca dayankl alam eliklerinden imal etmek, hem zorunlu ve hem de ekonomik olabilir. Basnl kaplarda ounlukla i aksesuar bulunmaz, ancak bazlarnda perde, tepsi, zgara, siklon, boru kangal, pskrtme nozulu, tel szge ve soutma svs borusu gibi aksesuarlar vardr. Byk kremsi tanklarn iinde takviye kuaklar ve gergi ubuklar bulunabilir. Vakum kaplarnn ounda ite ve dta takviye bilezikleri vardr. Proseste kullanlan basnl kaplar arasnda kimyasal reaksiyonlarn yer ald sl ve katalitik reaktrler; bu reaksiyonlarda oluan eitli bileenlerin birbirinden ayrtrld ayrclar; gazlarn, kimyasal maddelerin veya katalistin rnden ayrld seperatrler; sv akn dzenleyen dramlar; kimyasal reaksiyon niteleri; keltme dramlar; kullanlm kataliste veya kimyasal maddeye orijinal zelliklerinin tekrar kazandrld rejeneratrler saylabilir. Bunlardan baka s deitiriciler ve youturucular gibi ok bilinen baz basnl kaplar da vardr.