1

3. DENGE-BASAMAI LEMLER
(Ref. e_makaleleri)
Bir snf ktle-transferi cihazlar ferdi birimler veya basamaklarn (kademeler) biraraya gelmesiyle oluur. Sistemden iki akm karlkl ynlerde akar; her basamakta birbiriyle temas ederler, karrlar ve sonra ayrlrlar. Ktle transferinin gereklemesi iin herbir basamaa giren akmlarn birbiriyle dengede olmamalar gerekir. Basama terkeden akmlar da dengede deildir, fakat giren akmlara gre dengeye daha yakndrlar. Bir basamaktaki karma ok etkin ve yeterli srede olduunda, basama terkeden akmlar dengeye ulamlardr; bu "ideal basamak" tr. Byle ok basamakl sistemlere "kaskad (elale)" sistemler denir. Kaskad sistemlere rnek olarak, (a) distilasyon ve (b) kat ekstraksiyon cihazlar gsterilebilir.

a. Tipik Distilasyon Cihaz

Srekli bir distilasyon sistemi ekil-19da grlmektedir. A kab distillenecek sv karm ile beslenir. B stc yzeyden s transferi ile sv ksmen buharlar. Kapta oluan buhar, uucu bileence (hafif) daha zengindir. ki svnn uuculuklar arasnda byk bir fark olmadka buhar her iki bileeni de iereceinden, younlatrldnda saf bir madde yerine bir karm elde edilir. Buhardaki uucu bileen miktarn artrmak ve yksek kaynama noktal bileeni bu akmdan uzaklatrmak iin, kaptan kan buhar akm kolondan (veya C kulesinde) geri-akan sv ile karlatrlr. Dk kaynama noktal bileence zengin bir sv akm kolonun tepesinden verilir. Bu akma geri-ak (reflux) denir. Kolonun tepesinden giren reflux souksa, buharla hemen kaynama noktasna kadar snr ve kolon boyunca sv kaynama, buhar younlama scaklklarnda olurlar. Buhardaki dk kaynama noktal bileenin konsantrasyonunu artrmak iin refluxtaki hafif rn miktarnn, kab terkeden buharn denge konsantrasyonundaki deerinden daha yksek olmas gerekir. Kolon iinde her seviyede bir miktar hafif rn buhara difzlenir ve tekrar buharlar. Gerekli buharlama ss, buhar fazndaki ar rnn edeer miktardaki younlama ssyla salanr. Ar rn annda buhardan sv hale geer. Net etki, buhardan ar rnn svya transferi ve svdan edeer miktarda hafif rnn buhara gemesidir. Buhar kolonda yk-

2 selirken hafif rnle iyice zenginlemitir. Kolondan aa inen sv ise, ar rnce (veya daha az uucu bileence) zenginleir. Hafif rnce zengin karm kolonun tepesinden, ar rnce zengin akm altndan alnr. Fazlar arasnda iki-ynl madde transferi olduundan, toplam buhar miktarndaki deiiklik kktr. Buhar akmnn kolondan geerken refluks ile karlaarak hafif rn konsantrasyonunun artmasna "zenginleme (rectification)" denir.
Kondenser

buhar

s k

geri ak (reflux) geri ak (reflux)

Kolon

tepe rn

besleme s girii

Istc Kazan (Boiler)

dip rn

ekil-19: Fraksiyon kolonlu bir kazan ekil-19da grlen kolonda birbiri zerine yerletirilmi ok sayda delikli levha, veya tepsi bulunur. Byle bir tepsiler kaskad "elek-tepsili kolon" olarak bilinir. ekil-20de tek bir elek-tepsi grlmektedir. Burada yatay bir A tepsisi vardr; buna bal ve aa doru yerletirilmi, st ksm set grevi yapan bir takan (C) boru bulunur. Tepside ok sayda ve hepsi ayn byklkte (1/4-1/2 in d apl olabilir) delikler vardr. Bir stteki tepsinin takan borusu (D), A tepsisinin hemen hemen zerine oturur. Byle bir yapm sv ve buharn akna izin verir. Sv, tepsiden tepsiye geerek kolondan aa akar; bu srada tepsinin iki ucunda bulunan D ve C takanlarndan geer. Set, sv seviyesinin en dk dzeyde kalmasn salar, seviyenin sv ak hzna bamlln kaldrr. Buhar akm, tepsiden tepsiye B delikleri yoluyla kar. Normal alma koullarnda deliklerden geen buharn hz, deliklerde sv szntsna veya deliklerin "slanmas" na olanak vermez. Buhar deliklerden geerken ok sayda kk kabarcklara blnr, tepsideki sv

3 havuzundaki sv ile temas eder ve geer. Buhar kabarcklarnn scakl nedeniyle sv kaynayan kpkl bir ktle halindedir. Kpn st ile bir sonraki tepsinin altndaki blge, kabarcklarn snmesi nedeniyle sis halindedir. Bu sisin byk bir ksm, tekrar tepsideki sv iinde kerken, bir ksm buharla stteki tepsiye tanr. Tepsili kolonlar denilen cihaz snf, elek-tepsili kolonlarla tanmlanabilir.

stteki tepsiden gelen takan

sv yzeyi

takan alttaki tepsiye giren takan

delikler tepsi (veya levha)

gaz ak

sv ak

ekil-20: Bir tepsinin ematik tanm.

b. Tipik Kat Ekstraksiyon (Leaching) Cihaz

Kat ekstraksiyonda, kat bir karmda bulunan maddelerden biri, bunu zebilen, fakat dierlerine kar inert olan bir zc ile ekilir. Tipik bir kar-akml kat ekstraksiyon sistemi ekil-21de verilmitir. Sistemde bir dizi birim bulunur; birimlerin herbirinde zc ile kartrlm ve kat ksmn kelmesi iin bir sre dinlendirilmi sv-kat karm vardr. stteki sv faz st akmla bir nceki birime geerken, kat ksm alttan kar akmla, bir sonraki niteye transfer edilir. Sv akm birimden birime akarken znebilen maddece zenginleir ters ynde akan kat ksm ise ayn maddece fakirleir. Sistemin bir ucundan alnan kat, ekstrakt edilmi ve ierdii znebilen maddeden arndrlmtr. Dier utan kan zelti, istenilen maddenin ounu ekmitir. Ekstraksiyonun baars, zcnn miktarna ve birimlerin saysna baldr. Yeteri kadar zc ve birim kullanlarak ekstraksiyon verimi istenilen dzeye karlabilir.

Basamak (Kademe) lemlerinin lkeleri

ekil-19 ve 21de grlen elek-tepsi kulesi ve kar-akml kat ekstraksiyon sistemi, birbirine bal bir dizi basamaklar veya birimlerden oluan bir kaskadtr. Ferdi basamaklar arasndan geen akmlar inceleyebilmek iin, sistemi bir btn olarak ele almak gerekir. Basamakl-temas sisteminde bir birime, kendisine bitiik

4 olan birimlerden birinden V faz, dierinden L faz olmak zere iki akm gelir, birbiriyle etkileirler ve bir sonraki birimlere geerler. Etkileim birimleri st ste (elektepsi kolonundaki gibi) veya yan yana (basamakl kat ekstraksiyon ilemindeki gibi) yerletirilir. Her iki yerleim ekli iin de ayn madde-dengesi denklemleri kullanlr.
taze zelti ekstrakt edilmi kat ykayc kat besleme konsantre zelti amur pompas

trmk

ekil-21: Kar akml bir ekstraksiyon sisteminin ematik grnm.

Basamakl-Etkileim Sistemleri in Terminoloji

Bir kaskadtaki etkileim birimleri, bir utan balanarak numaralanr. Burada numaralama, L faznn ak ynne gre yukardan aa doru yaplr. Sistemde toplam N tane basamak olduuna gre sralama en stteki basamaktan (tepsi) balanarak 1, 2, ... n 1, n, n + 1, ....N eklinde gsterilebilir. n basamann stnde n 1, altnda n + 1 basamaklar bulunur. Sistemin son basama N inci basamaktr. ekil-22de bir tepsili kolonun numaralanmas grlmektedir. Basamaklardan herhangi birindeki akm ve konsantrasyon, basamak says alt indis yazlarak tanmlanr. rnein, iki-bileenli bir sistem iin Yn+1, n+1 basaman terkeden V fazndaki A bileeninin mol kesrini, Ln, n inci basama terkeden L faznn molal ak hzn gsterir. Sisteme giren ve kan akmlarla, bir basamakl kuledeki giri ve k basamaklar ekil-22de gsterilmitir. Tablo-2deki Va, Lb, Ya ve Xb tanmlar, burada srasyla V1, LN, Y1 ve XN e edeerdir.

5
Va = V1 Ya = Y1

La , Xa

1. tepsi

(n-1). tepsi Ln-1 , Xn-1 n. tepsi Ln , Xn (n+1). tepsi Vn+1 , Yn+1 Vn , Yn

Vb , Yb = YN+1

N. tepsi

Lb = LN , Xb = XN

ekil-22: Tepsili kolon iin madde dengesi.

Madde Dengeleri
ekil-.22deki kaskadn 1 den n ye kadar olan basamaklarn ele alalm. Bu blgedeki toplam madde girii ve toplam madde klarn yazalm: Toplam madde girii = La + Vn+1 mol / sa. Toplam madde k = Ln + Va mol/sa Kararl ak koullarnda madde toplanmas veya azalmas olmayacandan giri ve k birbirine eittir. La +Vn+1 = Ln + Va (12)

Bu eitlie "toplam madde dengesi" denir. Dier bir denge, A maddesi iin giri ve klar eitlenerek yazlabilir. A maddesinin bir akmdaki mol says, "ak hzXA nn akmdaki mol kesri" olduundan, blgedeki A bileeni girii, k (iki-karml bir sistem iin), ve madde dengesi yazlr. A bileeni girii = La Xa + V n+1 Y n+1 mo l/ sa

6 A bileeni k = Ln Xn + Va Ya mol / sa La Xa + Vn+1 Y n+1 = Ln Xn + Va Ya (13)

B bileeni iin de bir madde dengesi yazlabilir, fakat iki bileenli bir sistem iin byle bir eitlik Denklem(12) ve (13) ten bamsz olamaz. nk Denklem(13), (1) den karldndan, kalan ksm B bileeninin madde dengesi eitliini verir. Kaskadn tmn kapsayan denge denklemleri ayn yorumla karlr. Bunlar, Toplam madde dengesi = La + Vb = Lb + Va A bileeni madde dengesi = La Xa + Vb Yb = Lb Xb + Va Ya (14) (15)

Entalpi Dengesi
Pekok denge-basama ileminde genel enerji dengesi, mekanik-potansiyelkinetik enerji terimleri ihmal edilerek basitletirilir. Ayrca, ilemde i yaplmyorsa ve sistem adyabatikse, basit entalpi-dengesi eitlii uygulanr. ki-bileenli bir sistemde, ilk n basamak iin, La HL,a + Vn+1 Hv,n+1 = Ln HL,n + Va Hv,a dr. HL ve HV, L ve V fazlarnn entalpileridir (Btu / lb. mol). Tm kaskad iin entalpi dengesi aadaki eitlikte verilir. La HL,a + Vb Hv,b = Lb HL,b + Va Hv,a (16)

(kiden fazla bileen ieren sistemlerde, ilk n basamaktaki toplam madde dengeleri ve tm kaskadtaki madde dengeleri, iki-bileenli sistemlerde olduu gibidir. Herbiri bileen iin, alt indislerle ayr eitlikler yazlmas gerekir.)

ki - Bileenli Sistemler in Grafik Yntemleri

ki-bileenli sistemlerde ktle-transferi problemleri grafik yntemlerle zlebilir. Yntemlerden bazlar madde dengelerine, bazlar madde ve entalpi dengelerine dayanr.

Madde-Dengesi Hatt (alma Hatt)

Bir bileen iin verilen madde dengesi denklemi (Denklem-13), kolonun bir basaman terk eden L faznn konsantrasyonu (Xn) ve ayn basamaa giren V faznn

7 konsantrasyonu (Yn+1) arasndaki ilikiyi gsterir. Denklem(13), aadaki ekilde yazlabilir. Ln Va Ya La Xa Yn+1 = Xn + Vn+1 Vn+1 (17)

Xn apsis, Yn+1 ordinat alnarak ekil-23deki gibi bir eri izilir. Kolondaki Yn+1 ve Xn gibi koordinatl tm noktalar bu eri zerine der. Bir kar-akml kaskadn her noktasnda V ve L akmlarnn konsantrasyonlar arasnda byle bir ilikiyi gsteren bir hatta "alma hatt" denir. Bu hatlar kar-akml etkileim cihazlarnn grafiksel zmlerinde temel bilgilerdir.

alma Hattnn izilmesi

Bir alma hatt izebilmek iin Vn+1 ve Ln akmlarna ait bilgiler gerekir. Uygulamada normal olarak karlalan pekok durum, iki basit hal iinde yorumlanabilir. 1. L ve V, tepsiden tepsiye nemli bir deime gstermez; bu durum zenginleme (rectification) ilemi iin dorudur. Byle bir halde, Denklem(17) deki Ln ve Vn+1 sabittir ve alma hatt dz bir doru eklini alr, dolaysyla iki u nokta (veya herhangi iki nokta) verileriyle izilebilir. alma hatt dz bir doru olduunda eimi, L/V ye, veya L faz ak/V faz akna eittir. Bu yorumla tm-denge aadaki ekilde yazlr. Yb Ya L = Xb Xa V (18)

(2) Herbir (sv ve gaz) akmn bir bileeni fazlar arasnda transfer edilmez. Buna gre, L fazndaki inert bileenin molal ak hz L', V fazndaki dier inert bileeninki V' mol ise, kaskad boyunca L' ve V' sabit kalr. V ve V', L ve L' arasndaki bantlar, V' V n+1 = , 1 - Y n+1 L' Ln = 1 Xn (19)

Bu eitlikler Denklem(13) te yerine konularak, aadaki Denklem(20) elde edilir. Xn Ya Y n+1 Xa L' ( ) = V' ( ) 1 Xa 1 Xn 1 Ya 1 Yn+1 (20)

8 L' ve V'sabit olduundan, alt indise gereksinim yoktur. Fazlar seyreltikse X ve Y, 1 e gre kk deerler olacandan alma hatt dz bir izgi halini alr.

RNEK:
Basamakl bir kolonla, hava ile karm halde bulunan aseton bir ya iinde absorblatlmak istenmektedir. Giri gaz %30 mol aseton iermekte olup, giri yanda aseton yoktur. Havadaki asetonun %97 sinin absorblanmas ve kolon dibindeki konsantre svnn %10 mol aseton iermesi durumunda alma hattn izin (100 mol/sa hava girdii kabul ediliyor). Uzaklaan havadaki aseton konsantrasyonu, aseton madde dengesiyle bulunur. V fazndaki inert bileen (burada hava) V' moldr. V' = 100 30 = 70 mol hava Havadaki asetonun %97 si absorblanacana gre kalan ksm % 3 tr. k gazndaki aseton = 0.03 x 30 = 0.9 mol k yandaki aseton = 30 - 0.9 = 29.1 mol 29.1 mol aseton absorblanan ksmdr. Bu miktar, ya ile %10 luk zelti halindedir. Buna gre L fazndaki inert bileen (L'), L' = 29.1 x 90/10 = 261.9 mol dr Bu deerlerden u konsantrasyonlar bulunur. 0.9 Ya = = 0.0127, 70 + 0.9 Xa = 0, Xb = 0.10, Yb = 0.30

Denklem(20) den, alma hatt eitlii yazlr. Xn 0.0127 Yn+1 261.9 (0 ) = 70 ( ) 1-0.0127 1 Yn+1 1 Xn V' ve L' sabit olduundan, alt indislere gerek yoktur. Eitlik (1 X) veya (1 Y) ye gre zlebilir; (1 Y) ye gre aadaki ekli alr. Y X = 0.0129 + 3.74 1Y 1X alma hatt X = 0, Y = 0.0129 ve X = 0.10, Y = 0.30 noktalarndan geer. Dier noktalarn koordinatlar da benzer ekilde yukardaki eitlikten bulunur.

9 rnein, X = 0.03 olduunda, Y 3.74 x 0.03 = 0.0129 + Y1 0.97 = 0.1286 X = 0.05 olduunda, X = 0.08 olduunda, Y = 0.114 Y = 0.173 Y = 0.253

Elde edilen deerlerle, ekil-23deki Yn+1 Xn grafii elde edilir.

0.30 Yb = 0.30

0.20

Yn+1
0.10 Ya 0 0.02 Xa (Y = 0.0129, X = 0) 0.04 Xn 0.06 0.08 0.10 Xb (X = 0.1)

ekil-23: rnek problemin Yn+1 grafii

deal Etkileim Basamaklar

deal basamak, gerek bir basaman kyaslanabildii bir standarttr. deal bir basamakta, basama terk eden V faz, ayn basama terk eden L faz ile dengededir. rnein, ekil-22deki n basama ideal ise, Xn ve Yn konsantrasyonlar, fazlar arasndaki dengeyi gsteren Xe Ye erisi zerinde bir noktann koordinatlardr. Tepsili bir kolonda ideal basamaklara "mkemmel basamaklar" denir. (Dizaynlarda ideal basamaklarn kullanlabilmesi iin, bunlarla gerek bir basaman bantsn salayan ve basamak verimi veya tepsi verimi denilen bir dzeltme faktrne gereksinim vardr.)

10

Entalpi-Konsantrasyon Diyagramlarnda Karma ve Ayrlma lemlerinin izilmesi

Youn (intensive) zelliklerin (z entalpi, konsantrasyon gibi) birbiriyle ilikisini gsteren eitli grafikler hazrlanabilir. rnein, ekil-24(a)deki basit karma ilemini ele alalm. lem, mR lb / sa hzla akan R akmyla, mS lb / sa hzla akan S akmnn kararak, (mR + mS) lb/sa hzla T akmn oluturmasn gstermektedir. R, S ve T akmlarnn konsantrasyonlar, srasyla XR, XS ve XT (lb madde/lb akm), z entalpileri HR, HS, HT (Btu/lb) dir. stenildiinde, ktle birimleri yerine molal birimler kullanlabilir. lem adyabatikse, Q = 0, WS = 0 dr ve, mekanik-potansiyel-kinetik enerji terimleri ihmal edilerek, Entalpi dengesi: mR HR + mS HS = (mR + mS) HT A bileeninde madde dengesi: mR XR + mS XS = (mR + mS) XT Bu iki Denklem, mR / mS ye gre dzenlenir ve birbirine eitlenir. HS H T mR = mS HT H R HS H T XS XT = HT H R XT XR mR XS XT = mS XT XR (23) (22) (21)

R S (a)

T (b)

R S S H R T e X (e) f g

S T (c)

R T (d)

ekil-24: Adyabatik karma ilemleri

11 Herbir akm grafikte bir nokta ile tanmlanr. Noktann koordinatlar, akmn entalpi ve konsantrasyonudur. ekil-24(e)de H ve X ilikisini gsteren eri izilmitir. ekilde grld gibi (ve Denklem-23den de anlald gibi) TSf ve RTe genleri benzer genlerdir; RT ve TS nin eimleri ayndr; bu nedenle RTS tek bir dz hat eklindedir: adyabatik bir karmda, rn ve iki akmn HX hatlar tek ve doru bir hat eklindedir. ekil-24(e) dier ileme de uygulanabilir. Bunlar ekil-24de (b), (c), (d) de gsterilmitir.