METS YAYINLARI Bamusahip Sokak 3/2, Caalolu/stanbul RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM zgn ad: State Capitalism in Russia 1988

ngilizce Basm: Bookmarks, Londra. Bookmarks ve Tony Cliff Btn trke yayn haklar Metis Yaynlar'na aittir. Birinci Basm: Nisan 1990 ISBN 975-7650-30-7

RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM

TONY CLFF

Kapak fotoraf: Kzl Meydan, 1 Mays 1937'de Lenin'in mozolesini selamlayan (alt sra, soldan saa) Tuhaevski, Belov, Voroilov, Yegorev ve Budiyenni; (,sl sra, soldan saa) Stalin, Kaganovi, Akulsov, Andreyev, Dimitrov, Yezhov, Mikoyan, Molotov, ubar ve Kalinin.

evirenler: Ali Saffet - Tank Kaya

Dizgi: Metis Yaynclk Ltd. Bask: Ayhan Matbaaclk Cilt: Nurettin Mcellithanesi

Yayncnn Notu:
Elinizdeki kitap ilk kez 1948 ylnda, The Nature of Stalinist Russia (Stalinist Rusya'nn Doas) adyla, teksir edilmi olarak yaynland. 1955'te, eitli deiiklikler ve dzeltmeler yaplarak Stalinist Russia: A Marxist Analysis (Stalinist Rusya: Marksist Bir zmleme) adyla yeniden yaynland. 1964'te ise, Russia: A Marxist Analysis (Rusya: Marksist Bir zmleme) adl daha geni kapsaml bir almann ilk blm olarak nc kez basld. Pluto Press'in 1974'te yaymlad ve tmyle 1955 basksndan alnm olan State Capitalizm in Russia (Rusya'da Devlet Kapitalizmi), elinizdeki evirinin esasn oluturuyor. Bu eviriye Chris Harman'm, kitabn 1988 ylndaki Bookmarks basks iin yazd nsz de kattk. Chris Harman'm ayn baskdaki Sonsz'n ise kitaba dahil etmedik; bu makalenin yazld 1988 yl ile gnmz arasndaki iki ylda SSCB ve Dou Avrupa'da olan deiiklikler, kitabn aslnn yazld 1948 ile 1988 arasndaki krk ylda olan deiiklikler kadar, belki daha da byk aplyd; bu da metni "gncelletirme" maksadyla yazlan Sonsz'n bu amaca ulaamamasn getirecekti. Gene 1988 Bookmarks basmnda ikinci bir ek olarak yer alan Tony Cliff in "Brokratik Kolektivizm Teorisi: Bir Eletiri" makalesini de bu basma katmadk: Bu eletirinin muhatab olan Bruno Rizzi ve Max Shachtman gibi yazarlar Trke'ye evrilmi deil; bu nedenle de bir polemiin yalnzca bir yann sunuyor olmak istemedik. Ayrca kitabn banda Tony Cliff'in 1990 Trke Basm iin yazd nsz'e yer verdik.

evirmenin Notu:
Her kitap ok byk lde kolektif bir almann rndr. Bu, elinizdeki kitap iin zellikle geerli. Kitab evirmeyi bir buuk yl kadar nce stlendim. Bana yardm etmek iin bir iki blm evirmekle ie balayan Tark Kaya, iin sonuna geldiimizde kitabn yarsna yakn bir blm evirmi oldu. Onun dnda birok arkada hem eviriye katkda bulundular hem de evrilmi blmlerin gzden geirilmesine. Katkda bulunan tm arkadalara ve kitab titizlikle yayma hazrlayan Blent Somay ve Semih Skmen'e teekkr ederim. Son olarak, bu evirinin yaplmas srasnda yardm ve dostluklarn esirgemeyen ngiltere Sosyalist i Partisi yesi yoldalarma ve Sosyalist i gazetesi taraftar yoldalarma teekkr borluyum. Bu kitap, Stalinizm'in gecikmi lm sonucu bir yandan liberalizme, bir yandan da siyasetten soumaya doru savrulan sosyalistlerin toparlanmasna bir katkda bulunduu lde, emeklerimiz boa harcanmam olacaktr. Ali Saffet Londra, Nisan 1990

TRKE BASIMA ONSOZ

Sovyetler Birlii ve Dou Avrupa lkelerinde olaylar ylesine hzl gelimekte ki, bu olaylar zetleyip belgelemeye almak nszn daha matbaaya varmadan bayatlamas demek olur. Bunun yerine, ben 1948 ylnda gelitirmeye baladm brokratik devlet kapitalizmi teorisinin bugnk geerlilii zerine birka sz sylemekle yetineceim. Sovyetler Birlii hakknda dnyada u veya bu lde yaygn olarak kabul gren teorileri e ayrmak mmkn: geleneksel Trokist hareketin "dejenere" veya "yozlam" ii devleti teorisi; eitli "kapitalizm sonras toplum" teorileri; ve tabii, Sovyetler Birlii'nin sosyalist olduu dorultusundaki teoriler. Bunlardan ncsnn zerinde uzun boylu durmaya gerek yok. Artk Sovyetler Birlii'ndeki egemen snf ve dnyann geri kalanndaki Komnist Partileri bile bu iddiay ciddiyetle savunmuyorlar. Nasl savunabilirler ki! avuesku gibi bir lider hangi sosyalizm anlayna sdrlabilir? Sekuritat gibi bir polis tekilat ii snfnn iktidar ile nasl badatnlabilir? Sosyalizmin inasnn yetmiinci ylnda azl bir miliyetiliin hl yayor olmas nasl izah edilebilir? Onbinlerce vasfl sanayi iisinin ilk frsatta sosyalist bir lkeden kapitalist bir lkeye akn etmesi nasl anlalabilir? Uluslararas resmi komnist hareket, bu gelimeleri kendi teorik erevesi balamnda aklayamad gibi, stelik karamsarla kaplm ve demoralize olmutur. Marksizm'in zn onyllar nce terketmi olan bu hareket, artk szn de terketmektedir. Romanya'y sosyalist olarak grm olan bir hareket iin bu kanlmazdr. Romanya sosyalist idi ise, sosyalizm gerekten de insanln kurtuluu iin bir anlam ifade edemez. Resmi komnist lkeler de aka sosyal demokrat partiler olma abas iine girmilerdir.

8RUSYA'DADEVLETKAPTALZM Geleneksel Trokist hareketin "dejenere ii devleti" teorisi de Sovyetler Birlii'ndeki gelimeleri aklayabilmekten ayn lde uzaktr. Sovyetler'in sosyalist olduunu savunan teoriler gibi, ii devleti teorisi de Sovyetler Birlii ekonomisinin kapitalizmden stn olduunu, krizlerden muaf olarak kesintisiz ve hzl bir ekilde byyeceini savunur. rnein, Drdnc Enternasyonal'in teorisyenlerinden Ernest Mandel 1956 ylnda yle yazmtr: "Sovyetler Birlii bir plandan dierine, bir onyldan dierine, gemiin gelimeleri gelecein olanaklarn ksteklemeden, u veya bu lde dzenli bir ekonomik byme temposu tutturmaktadr." (Quatreme International, 14, 1-3) Mandel, 1978 tarihli kitabnda da Dou Avrupa lkelerinin ekonomik byme hznn bu lkelerin "kapitalist olmayan niteliinin" ve kapitalist piyasa ekonomisi karsndaki "nitel stnln" kantladn yazyordu. Ayn kitapta, bu lkelerin ekonomilerinin "durgunluklardan ve byk ekonomik dalgalanmalardan, isizlikten kanabilme yeteneini" anlatyordu (La Crise, 1978, s. 161-5). Dejenere ii devleti teorisi Sovyetler Birlii ekonomisinin 1970'lerin son yllarnda iine girdii derin ekonomik krizi aklayamayaca gibi, krizin niye o dnemde baladn da izah edemez. Mandel imdi "tm Sovyet ekonomisinin herhangi bir ekonomik mantktan" yoksun olduunu, nk brokrasinin "maddi ayrcalklarn ekonomik sistemin tutarl gelimesi (yani yeniden retimi) zerine oturtamadn" savunmaktadr (Beyond Perestroika, 1989, s. 34). Herhangi bir ekonomik mantktan yoksun bir toplumdaki gelimeleri izah edebilmek, ngrebilmek ve dolaysyla da snf mcadelesine bu dorultuda mdahale etmek elbette ki mmkn deildir. Sovyetler Birlii'nin "kapitalizm sonras" bir toplum olduunu savunan teorilerin taraftarlar, ister Mandel olsun, ister Bruno Rizzi, Hillel Ticktin, Rudolf Bahro veya Boris Kagarlitski olsun, 1970'lere kadar Sovyetler'in kesintisiz gelimesini vurgularken, imdi bu sistemin duraanln, ekonomik mantkszln, ziyankrln vurgulamaktadrlar. Oysa, CIA verilerine gre bile, Dou Blou'nun en geri iki lkesi olan Bulgaristan ve Romanya'da byme oranlar 1948-68 dneminde ylda ortalama %6 ve %7 olmutur. Sovyetler Birlii ekonomisi 1970'li yllarda bile, Bat Avrupa ekonomilerinden geri kalmayarak ylda ortalama %2.6 orannda bymtr. Bunu "ekonomik mantkszlk" erevesinde izah etmek mmkn deildir.

TRKE BASIMANSZ 9 Sovyetler Birlii'ndeki gelimelere k tutacak bir teorinin, hem Sovyet ekonomisinin 1970'li yllarn sonuna kadar yaad hzl gelimeyi, hem de bu yllarda iine girdii derin ekonomik krizi aklayabilmesi gereklidir. Devlet kapitalizmi teorisi Sovyet ekonomisinin hem hzl gelimesini hem krizini tutarl bir ekilde anlayabilmemiz iin gerekli ereveyi sunmaktadr. Devlet kapitalizmi teorisinin siyasi ilevi ise kanmca daha da nemli. Stalinizm'in can ekimesi ile birlikte, 60 yldr Marksizm'i Stalinist bir mercekten yorumlayan dnya sosyalist hareketi allak bullak olmutur. "Marksizm ld" nidalar burjuvazinin szcleri kadar Komnist Partileri tarafndan da haykrlmaktadr. Sosyalizmin "tarihsel bir yanlg" olduunu kapitalist basn kadar Komnist Parti szcleri de anlatmaktadr. Gerekten de, sosyalizmi bir brokrasinin iktidar olarak grenler iin sosyalizm lmtr. Ancak, Stalinizm'in lmesi sonucu, dnya iilerinin hzla Marksizm ve Leninizm'in temel ilkelerine tekrar sahip kacaklarn bekleyemeyiz. Dou Avrupa'da yeni bir devrimler ann mjdelendii gnmzde, dnya ii snf sosyalizmi avuesku ile eitlemektedir. Bu durumda, tm dnyada sosyalistlere ar grevler dmektedir. Stalinizm'in sistematik bir ekilde eletirilmesi, 1917 Sovyet Devrimi'ni yenilgiye uratan kar devrimin ayrntlaryla anlatlmas, Marksizm'in temel ilkelerinin tekrar tekrar vurgulanmas gerekmektedir. Bu grevi baaryla yerine getirmenin n koullarndan biri ise, Sovyet Devrimi'ni, Stalinist kar devrimi ve bunun sonularn olanca netlii ile izah edebilmektir. Devlet kapitalizmi teorisi ite bunun aracdr. Bu teori araclyla Ekim Devrimi'nin bir proletarya devrimi olduunu, 1920'lerin ikinci yarsnda yenilgiye uradn, ii snfnn iktidardan uzaklatrlarak yerine brokrasinin iktidarnn kurulduunu izah etmek mmkndr. Sosyalizmin ii snfnn kendi eseri olacan savunmak isteyen sosyalistler iin devlet kapitalizmi teorisi gl bir silahtr. Tony Cliff Londra, Mart 1990.

1988 BASIMINA NSZ / C.HARMAN 11

RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM

1988 BASKISINA NSZ

Rus toplumunun karakteri tm sosyalistler iin merkezi bir sorun. Dnyann ikinci byk gc, kendisinin sosyalist tasarlarn cisimlemi hali olduunu iddia ediyor. Bu, geni apta kabul gren bir iddia. Onyllardr Bat ve nc Dnya sosyalistleri, Rusya yneticilerinin kendi saflarnda olduunu veri olarak kabul ettiler ve Rusya'y eletirmek "anti-komnist" kamp iinde yer almak anlamna geldi. te yandan, devrimci sosyalizme kar tavr alanlarn en kestirme tartmalar hl "Ya Rusya'da olanlar" ya da daha kaba biimiyle "Moskova'ya!" biimindedir. Oysa bugn gryoruz ki dnyann her yerinde sosyalistlerin devirmek iin mcadele ettikleri ktlkler ayn zamanda Rus toplumunun da zellikleri. Rus lideri Kruev nl 1956 konumasnda ki, bu konumann metni bugn bile Rusya'da yaynlanmamtr kendisinden nceki lider Stalin'in, partinin "17. Kongre'de seilmi Merkez Komitesi yelerinin ... %70'i" ve ayn kongredeki 1966 delegenin 1018'i dahil olmak zere "binlerce drst ve masum komnisti" ldrdn aklamtr. stelik, Stalin'in "komnistler ve komsomollar (Gen Komnistler) ile birlikte birok ulusun tm halknn kendi topraklarndan kitlesel olarak srlmelerini" nasl rgtlediini anlatmtr. 1960'lann balarnda devlet denetimindeki yaynevleri, Soljenitzin'in Ivan Denisovi'in Hayatnda Bir Gn gibi zorunlu alma kamplarnn varln ayrntl olarak belgeleyen romanlar yaynlamtr. imdi Gorbaov dneminde de, Rus basnnda bir kez daha, Stalin zamanndaki Kruev'in 1956'da dedii gibi sadece binlerce deil, milyonlarca insan kapsayan basknn yaygnl hakknda aklamalar yer alyor.

Yalanlar ele veren eyler sadece Rus liderlerinin szleri deil; ayn zamanda yaptklar da. 1956'da bir yandan Stalin'in katliamlarn lanetleyen Kruev, bir yandan da ii konseyleri nderliindeki devrimi ykmak iin yarm milyon asker ve binlerce tank Macaristan'a gndermi ve Macaristan hkmetinin komnist bakan mre Nagy'i kartarak ldrtmtr. Bundan oniki yl sonra Kruev'den bir sonraki nder Brejnev yine asker gndererek bu defa da ekoslovak Komnist hkmetinin, babakan Alexander Dubek dahil olmak zere byk ksmn yakalatm ve Moskova'da hapsettirmitir. Bir oniki yl sonra ise Rus askerleri Afganistan snrn geerek lkenin komnist lideri Amin'in katledilmesine su orta olmu ve ABD'nin Vietnam'daki sava yntemlerinden ayrdedilemeyecek yntemlerle bir igal savana girimitir. Rusya ile uluslararas sosyalizmi zdeletirmekte nemli rol oynayan unsurlardan biri, hem Rusya'y hem de in, Kuzey Kore, Kuzey Vietnam ve Dou Avrupa lkelerinin tmn kapsayan bir "sosyalist blok" dncesiydi. Oysa, Tito'nun Yugoslavyas'nn ve ardndan Mao Zedung'un ini'nin Rusya ile ittifaklarn sona erdirmeleriyle ve Rusya ile olas bir sava iin silahlanmaya balamalaryla, balca Komnist glerin aynen Bat iindeki glerin kendi aralarnda yaptklar gibi birbirleriyle attklarn grdk. 1969'da Rusya ile in arasnda ve 1970'lerin sonlarnda in ile Vietnam arasnda kan askeri atmalara bile tank olduk. Vietnam ordusu ise komusu "komnist" Kamboya'y igal etti ve kendi toplumunun %10'unu kyma uratan bir hkmeti devirdi. Uzun bir sre bir ok sosyalist, "evet, Komnist lkelerde yozlamalar vardr, ancak bu lkelerin ekonomilerinin planlanyor olmas bunlarn esas olarak Bat kapitalizminden daha stn olduklarn gsterir" diyerek yukardaki gerekleri grmezlikten geldiler. Bugn artk bu iddia da geree uymuyor. Gorbaov'un kendisi tekrar tekrar Rus ekonomisinin ne kadar geri olduunu ve planlama mekanizmasnn nasl bir kemeke yarattn anlatyor. Rus iktisatlar bugnk ekonomik gelime hznn 30 yl ncesinin sadece drtte biri kadar olduunu ve devasa bir ekonomik israfn sz konusu olduunu itiraf ediyorlar. Dou Blou lkelerindeki gerek durum hakknda getirilen bu tr aklamalar, sosyalist tartmalarn genel havasn tmyle deitirdi.

12RUSYA'DADEVLETKAPTALZM Krk yl nce, hatalar ne olursa olsun Dou Blou lkelerinin Bat ve nc Dnya lkelerinden daha dinamik olduu genel bir varsaymd. Bugn ise sk sk bunun tam tersi varsaylyor. Kapitalizm yanls Batl politikaclar, merkezi planlamann esas olarak serbest pazar ekonomisinden daha geri olduunda israr ediyorlar. Dou ekonomilerini ynetenlerse ou kez bu gre katlyor ve sanki tm dertlerinin aresi nazar ekonomisine dnmekmi gibi konuuyorlar. Bu yeni varsaymlar solun da nemli kesimlerini etkilemeye balad. Baz sosyalistler Stalin, Kruev ve Brejnev dnemlerindeki Rus sisteminden uzaklaarak, mitlerini Gorbaov'un vadettii sistem reformlarna baladlar. Gorbaov'un perestroika (ekonomik yeniden yaplanma) ve glasnost (aklk) politikalarnda insanlk iin umut gryorlar. Dierleri ise, kapitalist lkelerin esas olarak Doulu rakiplerinden hem ekonomik hem de politik olarak daha stn olduu sonucunu kardlar. ngiliz gazetecisi ve New Left Review yaz kurulu eski yesi Anthony Barnett'in Gorbaov'un Rusyas hakkndaki yeni kitab bunun tipik bir rnei. "Bat toplumlar ve Bat hayat, Sovyetler Birlii'nde olandan ok daha iyi rgtl ve ok daha iyi planl" diyor Barnett. Rusya'da "sistem avare. Hem kaynak hem insan ziyan zerine kurulmu." Ve stelik, "ekonomik olarak kapitalizm kadar dinamik deil." Byle bir analiz kolaylkla sa sonulara da varabilir. Eer Batl devletler Doulu devletlerden her bakmdan stnse o halde siyasi olarak Batl devletlerden yana tavr almann kendi iinde bir mant olur. Eskiden Stalin hayran olan, ancak imdi NATO'yu, Fransz nkleer bombasn ve Orta Amerika kar devrimcilerini kucaklayan Fransa'daki "yeni filozoflar"n izledii mantk da zaten bu olmutur. Bugn sol iinde Rusya hakkndaki tartmalarn hibiri yeni tartmalar deil. Hepsini krk yl nce de, Stalin Dou Avrupa'da gcn geniletirken ve o zamanki mttefiki Mao Zedung in'de iktidara gelirken de dinlemek mmknd. Tony Cliff 1947'de Rusya'da Devlet Kapitalizminin ilk basksn bylesi tezlerle hesaplamak iin yazmt. Cliff 1930'larda devrimci sosyalist oldu ve nce Filistin'de ve ardndan ngiltere'de Trokist Drdnc Enternasyonal iinde faaliyet gsterdi. Trokist hareket 1947-48'de tm dnyada derin bir krize girdi: Bu kriz baz bakmlardan Avrupa ve Kuzey Amerika solunun son on yl

1988 BASIMINA NSZ / C.HARMAN 13 iinde yaad 1968 sonras krizinin bir habercisiydi. i snf mcadeleleri 1944-45 doruunun ardndan ciddi bir gerileme dnemine girmiti. Dnyann her tarafnda ii snf hareketleri Souk Sava'n balamasyla ikiye blnmt. Sosyalistler iki rakip g blou arasnda seim yapp bir tanesinin yannda tavr almak konusunda byk bask altndaydlar. Hem Rusya'da Stalin'in, hem Bat kapitalizminin devrilmesi perspektifini savunan devrimciler, olaylarn akyla iki taraf arasnda tavr almaya zorlandlar. Cliff bu ikili baskya kar durmann tek yolunun, "byk Marksist nderlerin retileri temelinde" Rus toplumunun kkl bir yeniden incelemesinden getii grndeydi. Kitabnn hedefi buydu. 1947'deki nsznde belirttii gibi, dikkat edilmesi gereken ikili bir tehlike vard: "Birincisi, daha imdiden lme mahkm edilmi baz formlasyonlarn tekrarndan ibaret olan kaskat bir Ortodoksluun tehlikesi; ikincisi ise, yeni bir olguyu aklamaya alrken Marksizm'in ilkelerinden uzaklama tehlikesi. Birinci yntem bizi gerekliin karmaas iinde ynlendirmekten yoksundur, nk dinamii yoktur ve glkleri tanmaktan acizdir; ikinci yntem ise sz konusu karmaa iinde insann yolunu kaybetmesi anlamna gelir." Bugn halen her iki yntemle de karlamak mmkn. Bir taraftan Rusya'nn bir eit "ii devleti" veya "sosyalist" toplum olduunu ezberlemi eski "ortodoks"lar var ama Rus toplumunun en nemli zelliklerinin hibirini bu ekilde aklayamyorlar. te taraftan, Bat'da yaayanlarn Rus toplumunun nasl ilediini hibir ekilde anlayamayacan iddia etmeye kadar varan, Rus toplumunun "emsalsizliinden, ampirik karmaklardan sz etmekten zevk duyanlar var. Cliff in tartmas ise tamamen farkl. 1917'de doan devrimci ii devletinin, 1920'lerde, etrafndaki kapitalist dnyann basklar altnda, gc tkenmi bir ii snfnn giderek denetimi yeni bir brokrasiye kaptrmasyla yozlatn anlatyor. Nicel deiiklikler 1928-29 knda nitel deiikliklere dnyor. Devleti denetim altnda tutanlar artk ehirlerdeki ii denetiminin son kalntlarn da ykyorlar, kylerde kylleri kolektif iftliklere katlmaya zorluyorlar ve Rus toplumundaki tm snflar 1917 devrimci programnn ierdiinden ok farkl bir dinamie tabi klyorlar. Kapitalizmi uluslararas dzeyde devirme giriimi yerini, Stalin'in szleriyle, Batl gleri "yakalayp onlar ama" giriimine brakyor.

14RUSYA'DADEVLETKAPTALZM Bu, Bat lkelerini sanayiletirmekte kullanlan tm yntemlerin Rusya bnyesinde tekrarlanmas anlamna geliyor: Kylleri topraklarndan srmek; haddinden fazla kalabalk ve salksz gecekondu ehirlerinin zorla bytlmesi; erkek, kadn ve ocuklarn a kalma tehdidi altnda fabrikalarda gnde 12,14 ve hatta 16 saat almak zorunda kalmalar; iilere en temel haklar bile yadsyan yasalar; cretli emek sistemine ek olarak ve cretli emekilerin zerinde bir bask unsuru olarak bir kle emei sistemi. ngiltere kapitalizminin toprak haklarn yeniden dzenleme, yoksulluk yasalar, kle ticareti ve plantasyon sistemi temelinde yapmay baardn, Stalin silah zoruyla kolektifletirerek, greve kar yasalar ve ii karnesi uygulamas balatarak, gulag alma kamplarn devasa boyutlara vardrarak kopya etmeye alt. Ama , ngiliz kapitalizminin 200 ylda yaptn 20 ylda yapmaya alt. Bu kadar ksa bir dneme sktrlnca btn bunlarn deheti de o denli byk oldu. Cliff in kitabnn ilk iki blm ayrntl bir ekilde Rusya'da bu dnem boyunca gerekleen deiiklikleri anlatr. ilerin ve kyllerin 1917'deki byk kazanmlarnn, devrim yaltlm halde kaldka ve brokrasi glendike nasl kaybedildiini gsterir. 1928-29'da zorunlu sanayileme balarken ii iktidarnn son unsurlarnn da nasl ykldn gsterir. "Planlama" lafnn nasl kitlelerin tketiminin tamamen brokrasi tarafndan retim aralarnn birikimine tabi klnmasn gizlemek anlamna geldiini gsterir. Kitap ilk yazldnda bu tr gerekler aslnda bir ok okuyucu iin yepyeni eylerdi. nk bu dnem, gl Bati Komnist Partileri'nin ve onlarn Sosyalist Partiler ierisindeki sempatizanlarnn hl Rusya'nn yldan yla kitlelerin durumunu dzelten gerek bir planlamayla sosyalist bir cennet olduunu iddia ettikleri bir dnemdi. Ancak, Cliff in yapmak istedii yalnzca, Stalin'in Rusya'sn ii snf adna mahkm etmek deildir. Onun amac, bu dzenin temelini oluturan dinamii saptamak ve bunu dnya leinde tarihsel koullar iinde grmekti. Cliff bunu sonraki drt blmde yapyor. Bir Marksist iin, belli bir topluma verilen adn, o toplumun geliim dinamiini kapsamas gerektiini savunuyor. Rusya brokratik bir devlet kapitalizmidir, nk brokrasi kolektif olarak retim aralarn denetim altnda bulundurmakta ve bylece aynen Batl bir kapitalist gibi, bu denetimi

1988 BASIMINA NSZ / C.HARMAN 15 daima iileri smrmek ve "l emek" birikimini daha da oaltmak iin kullanmak zorunda kalmaktadr. Stalin dneminde iilerin ve kyllerin maruz kaldklar aalanmay ve kurulan terr styapsn aklayan olgu budur. Stalinist brokrasinin eylemlerinin temelinde yatan dinamik bu birikim eilimidir ve bu eilim de, sz konusu brokrasi ile eitli Bat kapitalizmleri arasndaki askeri ve ekonomik rekabetten kaynaklanr. Bu d zorlama olmasayd Rus tarihi ok farkl geliirdi; ancak devlet kapitalizmi bir kez gelitikten sonra kendisi de dnya sisteminde rol oynayan bir bileen haline gelir ve bylece baka lkelerin yneticilerinin de bu rekabeti birikim yolunu takip etmelerinde etken olur. Fakat i burada da bitmemektedir. Marx, kapitalizmin kendinden nceki tm retim biimlerinden farknn, onun kendi bnyesinden gelen birikim eilimi olduunu gstermitir. Oysa bu farkllk bir baka adan da kapitalizmin bir zelliini oluturur: daha byk, daha homojen, daha youn ve dolaysyla daha gl bir smrlen snf yaratr. lk dnemlerindeki kle ticaretinden son dnemlerindeki nkleer silahlanmaya kadar kapitalizmin deheti her ne olursa olsun, ayn zamanda srekli bir ekilde kendi mezar kazcsn da yaratmaktadr. Devlet kapitalizmi bu konuda da tamamen Bati kapitalizmi gibidir. Cliff u sonucu karyor:
Rusya'da sanayilemenin ve "kolektifleme"nin ilk sonucu, brokrasinin konumunu glendirmesiydi. bir dnem sonra ise bu srecin dier yann oluturan sre balad; artk retici glerin her ileri admyla brokrasinin konumunun altnn kazlmas sz konusudur... Brokrasi, tarihin grd en byk younlamayla ii snfn oaltyor. Her ne kadar younlam cretli emek ile younlam sermaye arasndaki uurumu kapatmaya alsa da brokrasi erge kendisiyle iddetle kar karya kalacak gc yaratyor.

1953 Berlin, 1956 Poznan ve Budapete, 1968 Prag ve 1980 Gdansk ayaklanmalarnn ardndan bu szler artc gelmiyor. Ancak Cliff bu szleri daha 1947'de, Stalin iktidarnn doruundayken ve kendi imparatorluu iinde ona kar bir muhalefetin pek ok insan iin dnlemeyecek bir ey olduu bir dnemde sylemitir. O gnden bu yana olanlar, Cliff in gelitirdii teoriyi tamamen dorulamtr, ki bu teori krk yl nce bir taraftan Rus dzenini savunanlarn kr iyimserliini ve te taraftan da ona kar olanlarn pek ounun ktmserliini red-

16 RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM detmenin rndr. Cliff in teorisine bugn hl ihtiyacmz var. Toplumsal ilerleme adna Stalinist modele yapanlar, balca Bat lkelerinde artk gerileyen bir g durumundalar. Fakat halen devrimci sosyalizm ile Stalinizin'i zde gren ve her ikisinin de reddedilmesi gerektii sonucunu karan pek ok kimse var. Devrimin her zaman zorbala yol atna, te yandan engelsiz pazar mekanizmasnn esas olarak bilinli retim planlamasndan daha stn olduuna inanyorlar. Cilff' in eseri hem Stalinist eilimin, hem de o eilimin knn getirdii tepkinin bir reddi. Bugn devrimci sosyalizmi anlamaya alan herkesin okumas gereken Marksist bir klasik.

NDEKLER

21 BLM 1: STALNST RUSYA'DA TOPLUMSAL-KTSAD LKLER retimin denetlenmesi ilere kendi karlarn savunmak iin rgtlenme izni verilmiyor i snfnn atomize edilmesi ilerin yasal zgrlklerden mahrum edilmesi Kadn Emei Angarya Tketimin birikime tabi klnmas - ilerin retim aralarna tabi klnmas Bir yanda sermaye, te yanda yoksulluk birikimi Sanayiin savaa tabi klnmas Emek retkenlii ve iiler Kylln mlkszletirilmesi Tketim vergisi nsann mlke tabi klnmas Blm ilikilerindeki deiiklikler Brokratik ynetim bozukluklar Rusya: Bir sanayi devi 88 BLM 2: STALNST RUSYA'DA DEVLET VE PART i devletinin doas zerine Marx ve Engels'in syledikleri Rus ordusu Sovyetler Seimler Parti Devlet ve hukukun sn

Cliff in kitab ngilizce'de daha nce drt kez basld. Elinizdeki yeni basknn metni esas olarak 1955 basksdr ve nemli saylamayacak baz ynleriyle ilk biiminden farkldr. (Balca farkllk blm sralamasndadr; fakat ayn zamanda 1948'de Yugoslavya ile Rusya arasndaki kopu eklenmitir ve devlet kapitalizminin krizini konu alan blmde baz deiiklikler yaplmtr.) Elinizdeki baskda Ek olarak yaynlanan Troki'nin Rusya zerine grlerinin eletirisi ilk basknn da bir parasdr. Bugn Troki'nin zmlemesini savunduklarn iddia eden Ernest Mandel ve Isaac Deutcher taraftarlarna kar kesin bir cevap olarak nemini korumaktadr. Son olarak sylenmesi gereken bir ey daha var. Cliff in klasiinin 1964 basksnda uyarld gibi, "Marksist teorinin kavramsal yapsna aina olmayan bir okuyucu bu kitab batan sona okumakta glk ekebilir. 5., 6. ve zellikle 7. Blmler byle glkler yaratabilir ve en sona braklmalar daha uygun olabilir". Buna eklenmesi gereken tek sz, kitabn bu blmlerinin Cliff in, Marx'n kapitalizmin dinamii hakkndaki aklamalarn Rusya'y uyarlamaya alanlarn karlat temel konular ele ald son derece nemli sayfalar olduudur.

Chris Harman Mart 1988

111 BLM 3: DEVLETNN EKONOMS Kapitalist retim ilikilerinin sosyalist retim ilikilerine dnmesi blm ve toplumun snflara blnmesi iler ve teknisyenler Emek disiplini iler ve retim aralar Gei dneminde blm ilikileri Kyller ve iiler Sonu 125 BLM 4: EKM-NCES TOPLUMUN MADD MRASI arlk dneminin maddi miras Kapitalist retim ilikilerinin ortadan kaldrlmas iin maddi koullarn olmad bir yerde ii snfnn ynetimi Sosyalist retim ilikileri mi? Kapitalist ilev Birinci Be Yllk Plan brokrasinin bir egemen snfa dnmesinin gstergesidir 135 BLM 5: DEVLET KAPTALZM LE DEVLETNN ORTAK VE FARKLI YANLARI Devlet kapitalizmi: Kapitalizmin ksmi bir olumsuzlunmas Devlet kapitalizmi: Sosyalizme bir gei 143 BLM 6: STALNST TOPLUM, KTSAT VE SYASET ZERNE Stalinist brokrasi bir snftr Stalinist brokrasi: Sermayenin en ar ve katksz cisimlemesi Brokrasinin artk-deere el koyma biimi burjuvazininkinden farkldr retim ilikileri ve hukuk Geliimin arlklarnn sentezi ktisat ve siyaset

i devletinden kapitalist devlete tedrici bir gei olabilir mi? Stalinizm barbarlk mdr? Stalinist rejim ilerici midir? BLM 7: RUS EKONOMS KARISINDA MARX'IN DEER YASASI VE KAPTALST KRZ TEORS (STALNST REJMDE KTSAD DETERMNZM) Giri Marx'n deer yasas Deer yasasnn kapitalist tekele uygulanabilirlii Devlet-tekelci kapitalizm ve deer yasas Dnya kapitalizminden soyutlanm olarak Marx'n deer yasas ve Rus ekonomisi Dnya kapitalizmi ile ilikisi nda Marx'n deer yasas ve Rus ekonomisi Dnya devlet kapitalizmi olabilir mi? Marx'n kapilalist kriz teorisi Devlet kapitalizmi ve kriz: Sorunun konuluu Buharin ve devlet kapitalizminde kriz Tugan-Baranovski'nin "zm" Tahrip aralarnn retimi ve tketimi BLM 8: RUSYA'NIN EMPERYALST YAYILMASI Japon emperyalizmi rnei Stalinist brokrasinin yaylma nedenleri Emperyalist yaylmann sicili: Rusya'nn Dou Avrupa'y yutmas arlk mparatorluu'nun idealize edilmesi Milli zgrlk mcadelesi - "Titoculuk" BLM 9: RUSYA'DA SINIF MCADELES Stalinist bir adan sz etmek yanltr Sanayileme ve "kolektifletirme"nin brokrasi ile proletarya arasndaki g dengeleri zerindeki ilk dorudan etkileri Totaliter polis mekanizmasnn basks Rusya'nn askeri zaferleri

Brokrasi mezar kazcsn yaratyor Stalinist propagandann azalan etkisi Anti-Stalinist muhalefetin toplumsal hedefleri Sonu 219 EK: TROK'NN YOZLAMI DEVLET TANIMLAMASI: BR DEERLENDRME i snfnn denetimi altnda olmayan bir devlet ii devleti olabilir mi? Rusya'nn ii devleti olarak tanm ve Marksist devlet teorisi Mlkiyet biimini retim ilikilerinden bamsz dnmek metafizik bir soyutlamadr Arap Feodalizmi: Devlet mlkiyetine dayanan bir snfl toplum rnei Rus brokrasisi blm srecinde ortaya kan bir jandarma mdr? Toplumsal devrim mi, siyasal devrim mi? Troki'nin son kitab sel gler bireysel kapitalizmi yeniden kuramadna gre, Rusya'nn snf nitelii hakknda ne sonuca varlabilir? "Yeni demokrasiler" ve Rusya'nn ii devleti olarak tanmlanmas Rusya'nn savata kazand zaferler ii devleti olduunun kant saylabilir mi? Troki Rusya'nn ii devleti olduu teorisini niye yadsyamad? 237 DPNOTLAR VE DZN

BOLUM 1

STALNST RUSYA'DA TOPLUMSAL-KTSAD LKLER

Stalinist rejimin niteliini incelemeye Rusya'da varolan iktisadi ve toplumsal ilikilerin baz gze arpan zelliklerini ele alarak balayalm. Verilerin byle bir deerlendirmesi daha sonraki incelememizin ve genellemelerimizin temelini oluturacak. retimin Denetlenmesi1 Devrimin hemen ardndan her fabrikann ynetiminin sendikalarn elinde olmasna karar verilmiti. Sekizinci Parti Kongresi'nde (18-23 Mart 1919) kabul edilen Rusya Komnist Partisi program yle diyordu:
rgtl toplumsal retim aygt esas olarak sendikalara dayanmal... Bunlar, iilerin ounluunu, ve zamanla tamamn, kendi alma alanlarna uygun retim dallarna yerletiren byk retim birimlerine dntrlmelidir. Sendikalar, sanayii yneten tm yerel ve merkezi organlara (Sovyet Cumhuriyeti'nin yasalarnda belirtildii ve pratikte gerekletii gibi) halihazrda katldklarna gre lkenin tm ekonomik hayatnn ynetimi iini tamamen kendi ellerinde younlatrmaya doru ilerlemeli, bunu birleik ekonomik amalar haline sokmaldrlar. Bylece merkezi Devlet otoritesi, milli ekonomi ve geni ii kitleleri arasndaki zlmez birlii koruyarak, iileri ekonomik ynetime dorudan katlmaya en youn ekilde tevik etmelidirler. Sendikalarn ekonomik hayatn ynetiminde yer almalar ve geni halk kitlelerini bu ie katmalar, ayn zamanda Sovyet iktidarnn ekonomik aygtlarnn brokratiklemesine kar kampanyada balca yardmcmz olacak gibi grnyor. Bu, retimin semeresi zerinde etkin halk denetiminin kurulmasn kolaylatracaktr.

22 RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM Parti hcreleri, fabrika ii komiteleri ile birlikte, sanayiin ynetiminde yer alyorlard. Teknik mdr bunlarn ikisi ile beraber ve on-., larn denetimi altnda alyordu: nn birlii Troika'y oluturuyordu. Partide ve sendikalarda brokrasinin glenmesiyle, Troika gittike daha byk lde etiketten ibaret bir hale geldi; giderek ii kitlelerinin zerinde bir konum edindi. Hereye ramen Troika, Be Yllk Plan'n balangcna kadar iilerden gelen baskya kar sorumlu davranyordu ve bu yapnn iinde ii denetiminin baz eleri varln srdrebildi. i denetimine taraftar olmayan ve Stalin'in faaliyetlerini destekleyen A. Baykov yle der:
O dnem boyunca [Be Yllk Plan'dan nce] mdr, byk lde iyeri sendika organ Zvkom' [fabrika sendika komitesi] ve Komnist Partisi'nin iyerindeki organ olan parti hcresine fiilen balyd. Bu rgtlerin temsilcileri mdrn faaliyetlerini denetlemeyi kendi grevleri olarak gryor ve ou zaman mdrn kararlarna mdahale ediyorlard.2

STALINST RUSYA'DA TOPLUMSAL-KTSADI LKLER 23 novi'in kardei, Ar Sanayi Komiserliinde grevli nde gelen bir memur olan M.M.Kaganovi ise yle diyordu: "Hejeyden nce tek kiilik ynetimi glendirmek gerek. Yneticinin fabrikada en st bakan olduu temel varsaymndan balamak gerek. Fabrikadaki tm alanlar tamamen ona tabi olmal."7 Sovyet ekonomik yasalar zerine 1935'de yaynlanan bir ders kitab, "tek kiilik ynetim sosyalist ekonominin rgllenmesindeki en nemli ilkedir" bile diyebiliyordu.8 Troika'nn resmen gmlmesi ise 1937'de Merkez Komitesi'nin bir plenumunda o zamanlar Stalin'in sa kolu olan Jdanov'un, "Troika kesinlikle izin verilemeyecek bir ey... Troika bir eit ynetim kurulu-, dur, oysa bizim ekonomik ynetimimiz tmyle farkl bir izgide oluturulmutur" demesiyle gereklemitir.9 {Pravda 1937} Yeni ynetim dzeni resmi bir el kitabnda ok ak bir ekilde anlatlmaktadr: "Her fabrikann tam karar yetkisiyle donatlm ve dolaysyla hereyden sorumlu bir nderi fabrika mdr vardr."10 stelik, "tek kiilik denetim, bir tarafta ynetim ve te tarafta Parti ve sendika rgtlenmesinin birbirinden kesin ayrm demektir. Bu kesin ayrm sanayi ynetiminin her dzeyinde uygulanmaldr. Plan'n yerine getirilmesi yolundaki gnlk kararlar ynetimin grevidir. Atlye efinin, fabrika mdrnn, Glavk'n bakannn hepsinin kendi alanlarnda tam yetkileri vardr; Parti ve sendika rgtleri bunlarn emirlerine karamazlar".11 Bu alntlarla karlatrldnda, Canterbury Bapiskoposu'nun "iyerinde demokrasi Sovyet zgrlnn gvencesidir"12 szleri ne kadar da abestir. Devrimden sonraki bir ka yl srasnda,_hem yasalarda ngrld ekliyle ve hem de fiiliyatta, cret dzeyini saptamaya sadece sendikalar yetkiliydiler. NEP (Yeni Ekonomik Politika) dneminde ise cretler sendikalar ile ynetim arasndaki grmeler yoluyla saptand. An- . cak imdi, Be Yllk Plan'n balamasyla, cretler giderek daha ok Komiserlik ve Glavki gibi ekonomik ynetim organlar ve tek bana fabrika mdr tarafndan saptanr oldu. Bu konuya daha ileride dneceiz, fakat mdrlerin cretleri saptama haklar konusunda Sovyet nderlerinin grlerini gstermek iin burada bir ka tipik alnt yapmakta yarar var. Haziran 1933'te, balca sendika nderlerinden Weinberg yle diyordu:

Byk sanayileme giriimiyle birlikte artk Troika'ya izin verilemezdi, nk bunun varl bile iilerin sermaye birikiminin gereklerine tamamen boyun emelerini engellemeye yeterdi. Bu yzden, Yksek Ekonomi Konseyi, ubat1928de, Troika'y sona erdirmeyi ve mdrn tam ve kaytsz artsz denetimini salamay hedef alan, Sanayi letmelerinin Ynetim, Teknik ve Bakm Personelinin Haklarna ve Grevlerine ilikin Temel Ynetmelik balkl bir belge yaynlad.3 Eyll 1929'da ise Parti Merkez Komitesi ald kararda yle diyordu: ii komiteleri "fabrika ynetimine dorudan mdahale edemezler ya da herhangi bir ekilde kendilerini fabrika ynetiminin yerine koymaya alamazlar; tm gleriyle tek kiilik ynetimi salamaya, retimi, fabrikann gelimesini arttrmaya ve dolaysyla da ii snfnn maddi koullarnn iyiletirilmesine yardmc olmaldrlar".4 Bylece mdr fabrikada tam yetkili ve tek sz sahibi oluyordu. Artk, ekonomi ko-nusundakiemirlerinin tm, "kendisine bal ynetim personeli ve tm iiler iin koulsuz olarak balaycyd".5 Ekonomi alannda birok soruna zm getirmesiyle n yapm olan L.M.Kaganovi, bunu yle dile getiriyordu: "Ustaba atlyenin, fabrika mdr de fabrikann tam yetkili nderidir ve her ikisi de bu konumlarnn getirdii tm haklara, grevlere ve sorumluluklara sahiptir."6 L.M. Kaga-

24 RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM Uygun cret saptamalar ve emek talebine uygun dzenlemeler, sanayi nderlerine ve teknik mdrlere bu konuda acil sorumluluklar verilmesini gerektirir. Bu ayn zamanda tek kiilik bir otorite kurulmas ve iyeri ynetiminde etkinlik salanmas iin de gereklidir... ilerin kendi hkmetlerine kar kendilerini korumalar sz konusu olamaz. Bu tamamen yalntr. Bu, ynetim organlarnn yerine ken-dilerini koymak olur. Bu, Sol oportnist sapma, tek kiilik otoritenin sonu ve ynetim makamlarna mdahale demektir. Bunun sona erdirilmesi arttr.13 {1933}

STALNST RUSYA'DA TOPLUMSAL-KTSADILKLER25 let iletmelerinde grevlere izin verilmemesini"18 nermitir. Tm dier nderler, greve kmak isteyen ounlukla anlamyor bile olsalar greve katlmann parti yelerinin grevi olduunu sylemilerdir. Ve gerekten devrimden sonraki bir ka yl ok sayda grev olmutur. rnein, 1922 ylnda devlet iletmelerinde 192,000 ii greve kmtr; ayn rakam 1923'te 165,000; 1924'te 43,000; 1925'ie 34,000; 1926'da 32,900; 1927'de 20,100; ve 1928'in ilk yarsnda 8,900'dr. 1922'de cret uyumazlna den ii says buuk milyon ve 1923'te 1,592,800'dr.19 Oysa bugnk sendikalarn, ki bunlara artk ii sendikalar demek gtr, iilerin karlarn savunmak adna yaptklar hi bir ey yok. Bunu en ak gsteren rneklerden biri, i Sendikalar Kongresi'nin Dokuzuncu ile Onuncu Kongresi arasnda tam onyedi yl (1932-4949). gemi olmasdr; ki bu yllar iilerin koullarnda yedi saatlik ignnn iptali, Stahanovizm'in ve birok ar yasann yrrle sokulmas gibi kkl deiikliklere ahit olmutur. Kongre nihayet toplandnda ise, toplumsal bileiminden grlebilecei gibi, iileri temsil etmekten ok uzaktr: Delegelerin %41.5'i tam-gn sendikac, %9.4' teknisyen ve sadece %23.5'i iidir.20 (Bir nceki 1932 Kongresi'nde ise delegelerin %84.9'u iidir.) stelik, "sendikalarn" cretlerin saptanmas konusunda hi bir sz haklan yoktur. l934'ten balayarak toplu szlemelere son verilmitir.21 Toplu szlemelerin ortadan kalkmasna Sendikalar Merkez Konseyi bakan vernik 1940'da u aklamay getirmitir:
Plann ekonomik kalknmann belirleyici unsuru haline gelmesinden sonra cretlerin bundan bamsz olarak kararlatrlmas sz konusu olamaz. Bylece toplu szlemeler, cretleri tayin etme biimi olarak yararlln yitirmitir.22*

Ertesi yl, devrin Ar Sanayi Komiseri Orjonikidze, ar sanayi mdrlerinin bir konferansnda unlar sylyordu:
Mdrler, ynetim bakanlar ve ustabalar olarak, cretlerin her somut ayrntsyla bizzat kendiniz ilgilenin ve bu en nemli konuyu hikimseye brakmayn. cretler sizin elinizdeki en gl silahtr

Bundan bir sre sonra ise Politbro'nun bir yesi olan Andreyev yle konuuyordu:
cret cetvelleri tamamen sanayi nderlerinin eline braklmaldr, Standard onlar saptamaldr.15 {1935} ___J

Ve ad deimeden kalmasna ramen, "Paraba cretler ve cret Uyumazlklar Komisyonu"nun cret dzeylerini ve i standartlarn saptamaktan zellikle dtalanmas gibi anormal bir durum yaratlmt!16 {1933} ilere Kendi karlarn Savunmak in rgtlenme zni Verilmiyor Lenin ve Troki zamannda iiler kendilerini kendi devletlerine kar bile savunma haklarna sahiptiler. rnein Lenin yle demitir: "Bizim u anki devletimiz brokratik bozukluklar olan bir ii devletidir... Devletimiz yledir ki, tamamen rgtl proletarya kendisini ona kar korumaldr; eer iilerin devletimizi korumalarn bekliyorsak, ii rgtlenmelerinden, iilerin kendilerini kendi devletlerine kar korumalar iin yararlanmalyz..."17 Grevlerin devlet tarafndan bastrlmayacam beklemek ok doald. Onbirinci Parti Kongresi'nde tek bir parti nderi, VP.Milyutin, "dev-

ubat 1947'de "toplu szleme" denen birey yeniden uygulamaya sokulmutur, ancak Stalinist nderler bu yeni tip anlamalarn dnyann heryerinde toplu szleme olarak kabul edilen anlamalarla hi bir benzerlii olmadn aka gstermilerdir; nk bu anlamalar cretleri kapsamamaktadr. vernik'in aylk sendika dergisinde yazd
* Darda yaynlanmak zere kan kitaplarda toplu szlemelerin hl sryor gibi anlatlyor olmas ok ilgintir. Bkz. Lozovski'nin Sovyet ti Sendikalar Elkitab, Moskova 1937, sayfa 56-7.

26 RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM

STALNST RUSYADA TOPLUMSAL-KTSAD LKLER 27

gibi, "cretlerde herhangi bir deiiklik... ancak hkmet kararlaryla gelebilir".23 yasas konusunda bir devlet szcs yle demitir: "Hi phesiz bugnk toplu szlemelerin, cret dzeylerinin ve baz dier alma koullarnn hkmet kararyla saptanmad zamanlardaki anlamalardan farkl bir ierii olmak zorundadr."24 1938 ile 1944 arasnda kan i hukuku ders kitaplar toplu szlemenin szn bile etmez. Fakat daha sonra (1946'da) kan bir ders kitab yle der:
Toplu pazarlk pratiinin yeniden uygulanmasnn uygun olmadn hayat gstermitir. cretli iilerin ve maal personelin i ilikilerinin yasal belirlenme biimi olarak toplu szlemelerin zaman gemitir. Bu ilikilerin tm vehelerinin devletin olaan yasalar tarafndan ayrntl olarak belirlenmesi, u veya bu alma koulu konusunda szlemeye dayal herhangi bir anlamaya yer brakmamaktadr.25

i Snfnn Atomize Edilmesi Her ne kadar modern kapitalizmin byk sanayi birimleri iilerin bir snf olarak biraraya gelmesinde phe gtrmeyen gl bir nesnel unsur olmaktaysa da, bu btnl baltalamak iin iverenlerin ellerinde baz etkin yntemler bulunmaktadr. Bunlarn en nemlilerinden biri, paraba i sistemleri yoluyla iiler arasnda rekabeti krklemektir. ileri iverene kar birlemeye zorlayan a kalma tehlikesi ayn zamanda bir iiyle dieri arasnda yaam kavgasn kkrtmak iin de kullanlabilir. Paraba i sistemleri rnein Nazi Almanyas'nda da ayn amala yaygn bir biimde kullanlmtr. Franz Neumann bu konuda unlar yazmaktadr:
Sosyalist ii sendikalarnn snfa-cret kavram, [Nazi] Emek Bildirgesi'nin 29. Blm'nde tanmlanan "performans creti" (liestungs-lohn) ile deitirilmitir. Parti eref Kongresi'nde Hitler, "saat cretlerinde hi bir arta izin vermeyerek geliri sadece performanstaki artla ykseltmek, Nasyonal Sosyalist nderliin elik ilkesi olmutur" demitir. cret politikasnn ilkesi, ocuk iiler iin de dahil olmak zere, youn bir biimde paraba i ve primlerin tercih edilmesidir. yle bir politika tamamen maneviyat krmaya ynelik bir politikadr, nk en bencil igdlere hitap etmekte ve i kazalarn byk apta arttrmaktadr.29

rnein i yasas zerine _1947'de kan bir ders kitab Yasas'n, 58.nci maddeyi hari tutarak yaynlamtr. Yaynlanmayan madde yledir: "Bir iinin yapt iin karl olan cret miktar toplu szlemeler ve kiisel i szlemeleri ile belirlenir."26 Bunun yerine kitap yle demektedir: "cretlerin ve maalarn miktar u anda hkmet kararlar ile (ya da hkmet kararnameleri temelinde) belirlenmektedir... cretlerin ve maalarn miktarnn belirlenmesinde taraflar buna tabi bir rol oynar. Bu rol yasaya aykr olmamaldr ve ancak yasann kesinlikle belirledii snrlar iinde olabilir, rnein, onaylanan cret listesinin cret dzeyini 'en az' ve 'en ok' olarak tanmlad hallerde ya da baka bir ii olan bir kimsenin yanm-gn almasnn karlnn saptanmasnda ve buna benzer hallerde taraflar, tam miktarn tespit edilmesinde rol stlenebilirler."27 Ayn ekilde i Sendikalar Merkez Konseyi cretler Blm bakan A.Stepanov da yle demektedir: "cret tablolar ve cretler hkmet tarafndan belirlenmektedir."28 cretler konusunda pazarl dtalayan (ki cretler herhalde byle bir anlamada iileri ilgilendiren balca konudur) ve tm temel noktalarda hkmete karar verme yetkisi tanyan bir yntemle saptanan byle toplu szlemelerin, brokratik bir formalite ve hileden baka bir ey olmad ok aktr.

Neumann, Naziler'in paraba i sistemini uygulamakta neden bu kadar srarl olduklarn yle anlatr:
Performans creti uygulamasnn ar basmas, cret farkllklar sorununa toplumsal politikada nemli bir ilev kazandrr. Bu sorunun bir ekonomik sorun olarak deil, canalc siyasal nem tayan bir kitle denetimi sorunu olarak anlalmas ok nemlidir... cret farkllamas Nasyonal Sosyalist cret politikasnn zdr.., cret politikas bilinli bir ekilde kitle denetimine yneliktir.30

Stalinistler de paraba i sistemlerini ayn amala kullanmlardr. Be Yllk Plan'n balamasndan sonra paraba cretle alan sanayi iisi oran byk bir hzla artmtr: 1930'da tm iilerin %29'u paraba alrken, bu oran 1931'de %65,1932'de %68 olmutur.31 1934 ylnda ise tm sanayi iilerinin yaklak drtte bu

STALMST RUS YA'DA TOPLUMSAL-IKTISAD LKLER 29 28 RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM

szde "sosyalist rekabet" uygulamas iinde yer almaktadr.32 1944 ylnda eitli sanyi kollarnda bu uygulama kapsamna giren iilerin oran yledir: Petrol sanayiinde %82, havaclkta %81, silah sanayiinde %5, imalat sanayiinde %81, cephane sanayiinde %81, oto sanayiinde %86, elektrik makina yapmnda %83 lastik sanayiinde. %83, pamuk sanayiinde %91 ve ayakkab sanayiinde %87.33 1949'da. ise tm iilerin %90'ndan fazlas "sosyalist rekabet" kapsamndadr.34 Rekabeti daha da arttrmak iin, dier lkelerde olduu gibi cretin retime tam orantl iledii basit paraba sistemi yerine, Rusya'da kademeli paraba sistemi uygulanmaya balanmtr. Bunun nasl ilediini grmek iin u iki rnei incelemek gerekir: Petrol sanayii zerine bir elkitab u cret cetvelini verir:35
Standart-st iin (%) Temel paraba crete standarttan fazlas eklenecek prim(%) 1-10 5 11-20 10 21-30 20 31-50 40 51-70 70 71 ve fazlas 100

Yani, standardn %50 fazlasn reten bir ii, standart crete ek olarak %110 pirim alacak; eer retimi standardn %70 fazlas ise standart crete ek primi standardn %189'u olacak; eer retimi standardn %100 zerindeyse standarda ek primi, standardn %300 zerinde olacak, vb. Dier baz sanayi kollarnda art kademeleri daha da yksektir. rnein malat Sanayii Bakanl'nn fabrikalarnda uygulanan kademeli paraba cret cetveli yle:36
Standart-st iin standarttan fazlas (%) 1-10 10-25 25-40 40 ve fazlas Temel paraba crete eklenecek prim (%) 30 50 75 100

Yani, standardn %50 fazlasn reten bir ii standart crete ek olarak %200prim alacak! Kademeli paraba cret sistemi Rusya'da uyguland biimiyle iki kat gericidir. Tketim mallar miktarnn nceden Plan'a gre sap- tanm olmas nedeniyle ve kendi retim standardn aan iilerin bu mallardan kendi retimlerinin karlndan ok daha byk bir orann alabiliyor olmas nedeniyle, sonu olarak standarda eriemeyen iiler, \ retimlerinin gerek karlna denk den tketim mallarndan ok daha azn alabilir oluyorlar. Kademeli paraba i sistemi, ayn zamanda devletin .srekli, temel retim standardn ykselterek iilerin yaam koullarndrmesine imkan tanyor. Nitekim, 1935 sonunda Stahanov kampanyasnn balamasnn ardndan her sanayi kolunun retim standartlarnda deiik-likler yaplmtr. Yeni standartlar ortalama iinin retim dzeyine gre deil, "Stahanovcular'n retimi ile dier iilerin ortamalarnn "yeniden ortalamasnn alnmas" olarak saptanmtr.37 {1936} 1936 banda ou byk sanayilerdeki i standartlar u oranlarda ykseltildi: kmr %22-27.5, demirelik %13-20, makina yapm %30-40 demir-d metalrji %30-35, petrol sanayii %27-29, kimya sanayii %3438, tekstil %35-50 ve.inaat sanayii %54-80.39 1937 ve 1938 yllar yeni nemli artlara sahne oldu. Bunlarn sonucu olarak metal sanayii iilerinin %60' standarda ulaamaz oldular.40 Daha sonra, 16 Nisan 1941 'de, vernik tm sanayi iilerinin. %22-32'sinin slandartlara ulaamadn sylemitir.41 i snfnn atomize edilmesi abasnn ve ayn zamanda brokratik ynetim ksrlnn kanlmaz etkisinin akl almaz bir sonucu ise, uygulamaya sokulan i standartlarnn saysdr. rnein 1939 ylnda Genel Makina ve Tat Yapm Komiserlii'nin tam 2,026,000 i standard vardr!42 Balarda bu standartlar denetleyerek bunlarn iilerin salnn makul bir dzeyde tutulmas ile uyumunu salamakla sorumlu bir ku- rlu vard. Bu kuruluun 1936'da feshedilmesi43, hkmetin iiler arasnda "serbest" rekabeti tm insafszlyla uygulamaya sokmaktaki kararllnn ak bir gstergesidir. phesiz, Stahanovcular bu srete gl bir ara oldular. Maynard bir benzetme yaparak, "ngiliz iisi, kendi bak asndan, i hzn arttrma abalarnn nn kesmeye alan bir ii olduu iin, bunlara [Stahanovcular'a] herhalde "grev

30 RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM krc" adn takard"44 demitir. Rus iilerinin de bunu byle grdkleri saysz "sabotaj" olaylarndan ve hatta Stahanovcular'n ldrlmesinden bellidir.45 Stalinist yazarlar bazen Stahanovizm ile kapitalist smrnn en gelimi yntemi Taylorizm arasnda bir paralellik kuracak kadar dikkatsiz davranmlardr. rnein petrol sanayiindeki yksek eitim kurumlan iin yazlan ve Yksek Eitim Bakanl tarafndan onaylanan bir el-kitab u szlere yer vermektedir: "Taylor'un emek aralarnn daha verimli kullanm konusundaki grleri ve yntemleri son derece ilericidir."46 (Bu szler, Lenin'in "insanolunun makina tarafndan kleletirilmesi" eklindeki Taylorizm tanmyla47 karlatrlmaldr.) ilerin Yasal zgrlklerden Mahrum Edilmesi Birinci Be Yllk Plan'n balamasna kadar iiler, kendi arzularna gre iyerlerini deitirmekte zgrdler. Aslnda, istedikleri yerde ., alma haklar 1922 Yasas tarafndan garantilenmiti: "cretli bir ' kimsenin bir iyerinden dierine.transferi, ya da bir blgeden baka bir blgeye gnderilmesi, iyeri veya kurulu tandnda bile, ancak iinin veya personelin onayyla olabilir."48 Ayn ekilde, iiler hi bir engelle karlamadan lkenin bir tarafndan bir baka tarafna g edebilirlerdi. Hatta. 1930 ylna ..kadar kk SovyetAnsiklopedisi,., "emeki kitlelere polis basks arac olarak otokrasi tarafndan uygulamaya sokulan yurtii pasaport gelenei, Ekim Devrimi tarafndan ortadan kaldrlmtr"49 diye yazmtr. Hereye ramen, 1931 ylna gelindiinde iilerin zel izin olmadan Leningrad'dan ayrlmas yasaklanmtr. 27 Aralk1932 den itibaren bu uygulama Rusya'nn her tarafnda balatlm ve arlk zama-, nndakinden ok daha ar bir i pasaport sistemi, kiilerin oturduklar, yeri izinsiz deitirmesini nlemek zere uygulamaya sokulmutur.50

STALNST RUSYA'DA TOPLUMSAL-IKTSAD LKLER 31 termek zorundayd. Yneticilerin bir iiyi neden iten kardklarn bu karnede gstermeleri gerekiyordu. Hi bir ii karnesini gstermeden yeni bir ie giremezdi. Bunun pratikte hangi amaca hizmet ettii Victor Serge'in u satrlarnda aka gsterilmitir: "Pasaport iyerinde vizelenir. Her i deiikliinde bu deiikliin nedeni pasaporta ilenir. Ben, tatil gn 'gnll' (ve doal olarak karlksz) almak zere ie gelmedii iin iten atlan, fakat pasaportuna 'retim plann sabote ettii iin atlmtr' diye yazlan iiler tandm."54 15Kasm 1932 tarihli bir yasa ile, geerli bir nedeni olmadan bir gn iini aksatan her ii, iten atlma ve Rusya ,artlarnda daha nemlisi eer yaad konut iine bal ise ayn zamandakonutundan karlma tehdidiyle kar karya kald,55 ki sanayi iileri, madenciler vb. iin konut durumu ie baldr. 4 Kasm 932'de Halk Komiserleri Konseyi ve Parti Merkez Komitesi, izinsiz ibanda bulunmamay nlemek zere yeni bir kararname kard. Bu defa, iilere yiyecek ve dier gereksinmelerin datm fabrika yneticilerinin denetimine balanyordu.56 28 Aralk 1938 tarihli yasa57 ise, ie ge gelenleri, erken ayrlanlar, le molasn gereinden fazla uzatanlar ve i srasnda bo duranlar hedefliyordu. Yasay ineyenlere ngrlen ceza, bulunduu kademeden daha geri seviyede bir ie transfer edilmek ve eer ayn su bir ay iinde defa ya da iki ay iinde drt defa ilenecek olursa, iten atlmakt. Yasa hakkndaki bir resmi yoruma gre, iten atmaktan daha hafif cezalar, ancak ie ge kalmakta veya i srasnda bo durmakta yirmi dakikay amam iilere uygulanacakt. Bu sre alacak olursa, o zaman iinin derhal iten atlmas gerekiyordu. Konutunu kaybetmenin yan sra, iten atlan iileri bekleyen baka sorunlar da vard. rnein, yalnzca sakatlk, yallk ve aile-bakm yardmlar deil, ayn ekilde hastalk sigortasnn miktar da iinin o iyerinde geirdii sreye balyd. Bu yeni yasann uygulanmasn salamak zere, yasann ngrd cezalar uygulamayan fabrika ye atlye mdrlerinin de iten atlmas ve haklarnda ceza davas almas ngrlyordu. Hereye ramen, daha zerinden iki yl bile gemeden bu iten atma tehditlerinin, ii darl nedeniyle, umulan sonucu getirmedii belli oldu ve sonunda cezalar deitirildi.58 Bylece 26 Haziran 1940'tan, balayarak, tek bir gn bile otoriteleri tatmin etmeyen bir nedenle iine gelemeyen her ii, artk iten atlmak yerine, ayn i yerinde alt

Daha 15 Aralk 1939'datm sanayi iletmelerinin bir nceki iyerinden izinsiz ayrlm bir iiyi ie almalar yasakland51 ve
1922 Yasas'nn yukarda szn ettiimiz 37. Maddesi 1 Temmuz 1932 gn yrrlkten kaldrld52. 11 ubat 1931'de sanayi ve ulam iileri iin i karnesi uygulamas balatld ve 20 Aralk 1938'de bu, tm iileri kapsar hale getirildi.73 e ilk baladnda her ii, bu karneyi iyeri yneticisine gs-

32RUSYA'DADEVLETKAPTALZM aya kadar hapsedilmeden zorunlu alma ve cretinin %25'e kadar olan bir blmnn kesilmesi cezasyla karlayordu. Bu yeniden dzenlenmi yasaya gre, fiziksel olarak alamaz durumda olmayan, bir eitim kurumuna kabul edilmeyen ya da daha yksek bir otorite tarafndan zel izin alm olmayan hi bir ii, iinden ayrlamaz oldu. Bu yasann yrrle girmesinden sonra, ie gitmemek zere doktordan uydurma rapor almaya alt saplanan iilere ok ar cezalar verilmeye baland. rnein, 27 Austos 1940 tarihli zvestiya'da yle bir haber kmt: "1915 doumlu T.V.Timonin'in davas; [Sank] 23 Austos'ta bir klinie gelerek, kendisine doktor tarafndan zr belgesi verilmesini talep etti. Ateinin normal kmas zerine umduunu bulamaynca serserilie ve terbiyesizlie bavurdu. [Bu nedenle] 23 Austos'ta yl hapis cezasna ve cezasn yerine getirdikten sonra Sovyetler Birlii'nin dokuz belirli ehrinde yaamaktan men cezasna arptrld." Bu yasann kmasndan bir ka ay sonra baz kadnlar basna mek-tup yazarak ev hizmetilerjnin, de ayn yasa kapsamna alnmasn nermilerdir.59 Her ne kadar buneriyle hemfikir olmasa bile, sz konusu zvestiya gazetesinin szm ona "sosyalizmden komnizme gei" dneminde byle bir neriye hi aknlk gstermemesi SSCB deki gelimeler hakknda ok retici bir olaydr. Kaytarmaya kar byle bir yasann ardndan, Moskova Parti Komitesi Propaganda ve Ajitasyon Dairesi dergisinin, u szleri tayan bir bildirge yaynlam olmas hi artc deildir: "480 dakikasnn tmn retim faaliyetine ayrmayan, i disiplinine uymuyor demektir.60 Rusya dnda dnyann hi bir yerinde hi bir iinin bu gerekli "sosyalist" standarda uymuyor olmas herhalde okuyucuyu artmayacaktr! 19 Ekim 1940 gn, sanayi yneticilerinin "fabrika mhendislerini, teknisyenleri, ustabalarn, personeli ve vasfl iileri bir fabrika veya kurulutan bir dierine zorunlu olarak transfer"61 etmesini salayan yeni bir yasa kt. 26 Aralk 1941 tarihi ise, iilerin zgrln vahice kstlayan bir yasaya daha tank oldu. Bu yeni yasa, askeri sanayilerden izinsiz ayrlan iilerin (askeri mahkemede yarglanmak suretiyle) be ile sekiz yl arasnda hapis cezasna arptrlmasn getirdi.62 15 Nisan I943'te kan bir dier yasa ise demiryolu iilerini de tamamen askeri STALINIST RUSYA'DA TOPLUMSAL-IKTSADILKLER33 denetim altna ald. Bu yasaya gre iiler, amirlerinin emriyle yirmi gne kadar sorgusuz ve mahkemeye itiraz hakk olmakszn tutuklana--bleceklerdi.63 Benzeri "uygulamalar deniz ve kanal iilerine,64 telgraf ve radyo personeline, elektrik santral personeline ye dier baz ikollarna da getirildi. Bundan sonra izinsiz iinden ayrlmak gibi sular ok sert bir biimde cezalandrlmaya baland 65 Bu uygulamalara savatan sonra da devam edildii aktr. 1920'lerin sonlarnda Stalinist brokrasinin zaferinden hemen sonra grevler yasakland ve grevciler lm cezas kapsamna sokuldu. lm cezasnn kaldrlmasndan sonra ise bunun cezas yirmi yl zorunlu i mahkmiyetine evrildi. Grevlerin "grev" adyla anlmad kukusuz dorudur, bu yzden 6 Haziran 1927'de karlan aadaki Yasa, mahkemeler tarafndan Toplu Yasalar'da grevleri kapsayan tek madde olarak yorumlanmtr: "Kar devrimci sabotaj, yani bilerek verilen, bir . grevi yerine getirmeyi ihmal etmek, ya da hkmetin veya hkmet mekanizmasnn otoritesini zayflatmak amacyla bunu kastl bir diklatsizikle yerine getirmek, bir yldan az olmamak kaydyla zgrln kstlanmasn ve mal varlna tamamen veya ksmen el konulmasn iermektedir; zellikle ciddi bir biimde arlatrc koullar sz konusu ise, ceza, toplumsal savunmann en st dzeyine kuruna dizilerek lme ve mal varlna el konumasna-ykseltilecektir.''66 Stalinist i yasalarnn nemini u szler ok iyi zetler: "zel giriime izin verilen Yeni Ekonomik Politika dnemi yasalaryla karlatrldnda, emein yasal stats ktye gitmitir. Kapitalist dnyada iinin kendi davasn takip edebilecei tm kanallar yasalar, mahkemeler, icra kurumlan ve sendikalar Sovyetler Birlii'nde sanayi iisinin balca ivereninin hkmetin aralardr. Mevcut Sovyet i yasalarnn bir dier zellii saysz ceza maddeleridir, " hukuku, byk lde bir ceza hukukudur,"67 Kadn Emei Btn iilerin alma koullar kukusuz kt; ancak kadn iilerin koullan tek kelimeyle dehet vericidir. 1922 Yasas kadnlarn (ve ocuklarn) "zellikle ar ve salksz retimde ve yeralt ilerinde" almasn yasaklamt.68 alma Ko-miserlii'nin ve Yksek Ekonomik Konseyin 14 Kasm 1923'te ya-

34 RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM ynlad bir emirle kadnlarn btnyle 10 Rus pound'unu (4.1 kilogram) aan ykleri tamak ve kaldrmaktan oluan ilerde almasn yasaklamt. 40 pound'a (15.4 kiloya) kadar yklerin tanmas ancak bu iin kadnn normal iiyle dorudan ilikili olduu hallerde ve i gnnn te birini amyorsa mmknd.69 Bugn bu maddelerin hibiri yrrlkte deildir. rnein kadnlar madenlerde, genellikle ocaklardaki en ar ilerde almaktadr ve Sovyet makamlar bunu byk bir adm olarak gstermektedirler. Ayn ey inaat sanayiinde ar yklerin tanmas, limanlarda ykleme ve boaltma ileri, demiryolu yapm vb. iin geerlidir. 1932 ylnda alma Komiserlii'nin Bilim Konseyi, eitli kmr blgelerinde meslek hastalklar konusunda aratrma yapmakla ykml drt kurumdan yeraltnda almann kadnlar zerindeki etkilerini incelemelerini istedi. Bunun zerine Kafkasya kmr blgesindeki aratrma kurumu, 148'i yerstnde ve 444' yeraltnda alan 592 kadn maden iisini bilimsel bir incelemeden geirdi ve yeraltnda almann gebe kadnlar iin yerstnde almaktan daha zararl olmad sonucuna vard. stelik, "bu aratrmay yapmakla sorumlu tm kurumlarn ortak onay, eitli yeralt faaliyetleri dahil olmak zere kmr madenlerinde kadn iilerin saylarnda nemli bir artn, kadn fizik yapsna herhangi bir zarar getirmeksizin mmkn olduu" eklindeydi.70 Rus basnnn da gsterdii gibi, bugn kadnlar madenlerde, ykleme ve kesme dahil olmak zere her trl ii yapmaktadrlar. Bir yaz bunu yle dile getirmitir: "Donetz havzasnda ilk kez kadnlardan oluan bir ykleme takm oluturulmutur. Babicheva Bl'ndeki on kadndan her biri, imdi gnde ondrt ile onbe ton arasnda kmr yklemektedirler. Bu takmn, Paulina Tantsyura adnda kendi kesim makinas operatr vardr."71 Dier bir resmi yazar 1937'de yle der: "in en ilgi ekici yan, Sovyet kadnnn kapitalist toplumlarda kadnlara kapal olan ve kapitalist lkelerde kadnlarn 'doalar gerei' hari tutulduklar, erkein ii olarak kabul edilen sanayi kollarnda yer kazanm olmalar ve yer kazanmaya devam ediyor olmalardr. rnein, kapitalist maden sanayilerinde kadnlar yok denecek kadar az bir rol oynarlar. Kadn iilerin made sanayilerinde tm alanlara oran Fransa'da (1931) %2.7, talya'da (1931) %1.8, Almanya'da (1932) %1.0, ABD'de (1930) %0.6 ve ngiltere'de de %0.6'dr. SSCB'de kadnlar maden sanayiinde alan-

STALNST RUSYA'DA TOPLUMSAL-KTSAD LKLER 35 larn tmnn %27.9'unu oluturur. naat sanayi de buna benzer bir durumdadr. Bu ikolunda yukarda ad geen lkelerdeki rakamlar %0.5 (talya) ile %2.9 (Almanya) arasndadr. SSCB'de ise kadnlar %19.7'yi olutururlar. Metal sanayiinde rakamlar %3.0 (ABD) ile %5.4 (ngiltere) arasnda deiir. SSCB metal sanayilerinde tm iilerin %24.6's kadndr."72 Bu Stalinist yazarn szn etmedii bir dier ey ise, SSCB'den baka madenlerde ok sayda kadnn alt iki dier lkenin Hindistan ve Japonya daha olduudur,73 ki her ikisinde de alma koullarnn son derece kt olduu bilinir. Demiryolu yapmnda altrlan kadn iilerin kt alma koullar hakkndaki u gzlem, o zamanlar Stalin'in rejiminin bir taraftar olan Charlotte Haldane'in kaleminden kmtr:
Archangel'da liman boyunca be mil kadar uzunlukta hafif bir demiryolu denmesi gerekiyordu... Bunun tamamen kadnlar tarafndan yapldn izledim. Demiryolu, ular da dahil olmak zere, krksekiz saatte tamamland. Gece gndz, gndzleri gn nda ve geceleri lamba altnda altlar. Neredeyse srekli kar yayordu ve hava son derece souktu, fakat bu almalarn hi etkilemedi. Tm yk kontrolrleri de kadnd. Yirmi drt saatlik vardiyalar halinde altlar. saatlerinde seyrek olarak bir iki saatlik ksa aralar veriyorlard ve bu zamanlarda limanda tahta bir kulbeye ekiliyor, lahana orbalarn ve kara ekmeklerini yiyorlar, suni aylarn iiyorlar, elbiselerini karmadan rahatsz bir biimde uyuklamaya alyorlar ve sonunda ilerine dnyorlard.74

Gene Stalin taraftarlarndan Hindus ise unlar anlatmtr:

Rus hayatnn olaanst yanlarndan biri, kadnlarn gnlk iiler arasndaki yeridir. Bunlar kazma krekle alrlar, ar ykler tarlar, el arabalarn srerler. Moskova'da yeralt geitleri yaplrken kadnlar yeraltnda erkeklerle yan yana altlar. Her ehirde tula dizen, at onaran, dier ar inaat ileri yapan kadnlar grmek mmkn. Bu ilerde kadnlar, gece vardiyalarnda da ayn gndz vardiyalarndaki kadar gze arpyorlar.75

Bu raporlarla karlatrldnda, Stahanov'un, "Sovyet halk iin i bir zevk olmutur" szleri76 nasl da ironik bir ifadeye dnyor.

36RUSYA'DADEVLETKAPTALZM

STALINIST RUSYA'DA TOPLUMSAL-KTSADLKLER37 riyle deil, dolayl olarak semen istatistiklerinden de hesaplanabilir. alma kamplar mahkmlar hari, onsekiz yan dolduran herkesin oy hakk vard. 1939 nfus saymna gre nfusun %58.4' onsekiz yann zerindedir. 1946 ylna kadar bu oran phesiz daha da ykselmitir. nk, ilk olarak, Litvanya ve Letonya gibi SSCB'ye bu dnemde katlan blgelerde ocuk oran SSCB'nin 1939 snrlarnda olduundan daha azdr ve ikinci olarak, sava sadece ocuklarda, byklerle karlatrldnda daha ok lme neden olmakla kalmam, ayn zamanda doum oranlarnda da byk bir de neden olmutur. Gene de 1946'da nfusun onsekiz yann zerindeki orannn 1939'dakiyle yaklak ayn olduunu varsayacak olursak, 193 milyonluk toplam nfus iinde bu ya grubuna denlerin saysnn 112.7 milyon olmas gerekir. Oysa bu ylki seimlerde ancak 101.7 milyonun oy hakk vardr. Bu hesaba gre, en az onbir milyonun alma kamplarnda olmas gerekir. alma kamplarnn kitlesel karakterine iaret eden baka gstergeler de vardr. kinci Dnya Sava srasnda Alman Volga Cumhuriyeti, rejime sadakatsizlik sulamasyla feshedilmi ve nfusu, byk olaslkla alma kamplarna gtrlmek zere srlmtr. SSCB'nin sava srasnda Almanlar tarafndan igal edilen blgelerinde ayn ekilde baz cumhuriyetler sonradan feshedilmitir. Bu feshedilme olaylarnn basnda sz bile gemez. Ancak 17 Ekim 1945'te Pravda yaklaan genel seimler iin seim blgelerini yaynlad zaman baz cumhuriyetlerin kimbilir ne zaman ortadan kalkt belli olmutur. Bunlar zerk Krm-Tatar Cumhuriyeti, Kalmuk Cumhuriyeti, een-ngu Cumhuriyeti ve zerk Karaay blgesidir.81 Ayrca, Balkarlar'n srlmesinden sonra zerk Kabarda-Balkar Cumhuriyeti Kabarda Cumhuriyeti haline gelmitir.82 Bu blgelerin toplam nfuslar iki milyondan fazlayd. Bunlara ne olduu konusunda hi bir resmi bilgi yoktur. Byk olaslkla bunlar da alma kamplarna gnderilmilerdir. Rusya'daki kle emeinin ap hakknda Sovyet resmi kaynaklarndaki en ak ipucunu ise 1941 Yl SSCB Ulusal Ekonomik Gelime Devlet Plan vermektedir.83 Bu kaynaa gre NKVD'nin altrd tm iletmelerdeki toplam retimin deeri 1941 yl iin, 1926/27 fiyatlaryla, 1.969 milyar ruble olarak planlanmtr.84 Toplam mahkm emeinin tm deerinin 3.8 milyon olduu 1925 ylndan85 bu yana

Angarya Rusya'da eitli biimlerde ve derecelerde angarya vardr. rnein, kolhoz bakan ile fabrikalar, madenler ve tama iletmeleri arasnda, kolhozun belirli bir sayda ii salamasn ngren anlamalar yaplr. Fakat bu blmde bu eit angarya biimleri zerinde durmayacaz. Sadece, zorunlu angaryann en an biimi, emein bir mal olarak alnp satlmad alma kamplar zerinde duracaz, nk buralar iinin hi bir yasal zgrlnn olmad yerlerdir". Birinci Be Yllk Plan'n balamasna kadar angarya, Rusya ekonomisinde pek ciddi bir nemi olmayacak kadar kstl bir dzeydeydi. 1928 ylnda kamplarda sadece 30,000 mahkm vard ve otoriteler bunlar zorla altrmaya karydlar. 1927 ylnda hapishaneler ynetiminin bandaki grevli yle yazmtr: "Mahkm emeinin smrlmesi, bunlara "aln teri" dktrlmesi, hapishanelerde retim rgtlenmesi, her- ne kadar ticari bir bak asndan krl bir ey olsa da slah edici olmaktan ok uzaktr Sovyet hapishanelerinde bunun yeri yoktur."77 Bu dnemde tm mahkmlarn toplam retimi, onlarn bakm giderlerinin ancak kk bir blmn karlamaya yetecek durumdayd. Ancak Be Yllk Plan'n yrrl girmesiyle durum tamamen deiti. "Kiselyov-Gromov, ki kendisi kuzeydeki alma kamplarnda grev yapm eski bir GPU grevlisidir, 1928 ylnda kamplarda sadece 30,000 kii olduunu syler... 1930'da kamplarn tamamndaki toplam mahkm saysn 662,257 olarak verir."78 Mevcut verilere dayanarak Dallin, 1931 ylnda alma kamplarnda yaklak iki milyon, 1933-35'te be milyon civarnda ve 1942'de sekiz ile onbe milyon arasnda mahkm bulunduu sonucuna varmtr.79 Bir zamanlar Yugoslav Komnist Partisi bakan ve Rus alma kamplarnda ok seneler geirmi biri olan Anton Ciliga, 1930'larda temizlik giriiminin doruunda mahkm saysnn yaklak on milyona ulatn tahmin etmitir.80 SSCB'deki kle emei kullanmnn ap, sadece Rus basnnda kan ekmek hrszl* gibi en basit sulara verilen ar ceza haberle* Aada, insanlarn Mlke Tabi Klnmas blmnde bu konuya tekrar dneceiz.

38RUSYA'DADEVLETKAPTALZM bu muazzam bir ilerlemedir 500 kattan daha byk bir art! Eer 1941 ylnda mahkm bana den retimin 1925 ylndakiyle ayn olduunu varsayacak olursak, bu art onbe milyon kadar alma kamp iisi anlamna gelir. Byk olaslkla 1941 ylnda kamplardaki ii retkenlii 1925 ylndakinden olduka fazladr ve gene byk bir olaslkla NKVD iletmelerinin "sabit 1926/27 fiyatlaryla" hesaplanan retim tahminleri biraz abartlmtr. Fakat bunlar iin gereken dzeltmeleri yaptktan sonra bile alma kamplarnda milyonlarca insan bulunduu phesizdir. Kamplarda tam olarak ka kle iinin olduunu hesaplamann imknszl, bu konuda hi bir resmi istatistik bulunmamasndandr. 1930'larn balarna kadar mahkemeler, hapishaneler ve mahkmlar konusunda ynla istatistik yaynlanyordu, fakat o zamandan beri bu tr rakamlarn yaynlanmas tamamen durdu. A.A.Gertsenzon tarafndan yazlm olan Mahkeme-statistikleri balkl bir kitabn (Moskova, 1948) ABD, ngiltere, Almanya, Kanada, Hindistan, Belika, Danimarka, Finlandiya, talya, Yunanistan, Hollanda, Avusturya, sve, svire ve Norve iin tm gerek rakamlar verirken SSCB iin hangi yllar olduunu sylemeden, yl I, yl II vb. diye ve hangi blgeler olduunu sylemeden, blge I, blge II vb. diye saylar vermi olmas hi artc deildir. Kitap bu blgelerde 4.7 milyon nfus olduunu syler. Bu rakam SSCB'nin toplam nfusunun ok kk bir paras olduu iin ne tam rakamlar, ne de genel eilimleri buradan karmak mmkn deildir. Ayrca, yaynlanan 1939 saym sonularnn, nfusun blgelere gre dalmn vermemesi de ok anlamldr. Saym tablolarnn her zaman olaan bir paras olan bu eit veriler, alma kamplarndaki insan saysnn, aa yukar kusursuz bir ekilde hesaplanmasna olanak salam olurdu, nk yle blgeler vardr ki, buralarda hemen hemen hi zgr nfus bulunmad kesinlikle bilinmektedir. Rusya'nn alma kamplarnda ocuklarn, annelerin, gebe kadnlarn, yal kadn ve erkeklerin bulunduunun ak kant 27 Mart 1953 tarihli af yasasdr. Bu yasa, "10 yandan kk ocuu olan kadnlar, 55 yan stndeki erkekleri ve 50 yan stndeki kadnlar ve ayn zamanda ar, aresiz hastal olan mahkmlar" hapishanelerden ve alma kamplarndan salvermektedir.86 Kle emei genellikle retkenlii ok dk bir emektir. Rus hk-

STALNISTRUSYA'DA TOPLUMSAL-KTSADILKLER 39 metinin bunu, bylesi muazzam apta kullanmasnn nedeni, ksaca, ileri Bat Avrupa lkeleri ve ABD ile karlatrldnda Rusya'nn igc asndan deil, sermaye asndan yoksul olmasdr. Ayn zamanda, bunun tam tersine bir mantkla, belirli blgelerde ve sanayilerde ii azlnn yaratt darboaz bylece gidermeye hizmet etmektedir. Tarihin tm dnemlerinde, ondrdnc yzylda ve onbeinci yzyln balarnda ve gene onyedinci yzylda Bat Avrupa'da olduu gibi, igc ne zaman kt olmusa devlet iilerin dolamna yasal kstlamalar getirmitir. Stalin'in kamplarndaki kleler, geleneksel kapitalizmin "isizler ordusu"nun kaba bir eididir, yani, dier iilere "gzda" vermeye hizmet eder. Ayrca unutmamak gerekir ki, SSCB' de yaplmas gereken birok olduka tatsz i vardr (rnein lkenin en kuzeyinde) ve serbest veya yar-serbest iilere bile bunlar ancak ok cazip mkfatlar karl yaptrmak sz konusu olabilir. Verim her ne kadar olaanst dk olursa olsun, angarya byle yerlerde en ucuz ve hatta tek olas yntemdir. Sibirya'da angaryayla yaplan yeni bir demiryolu hattndaki faaliyeti anlatan Izvestiya'daki u satrlar bunu ok iyi gstermektedir: "imdiye kadar inaat mevsiminin yln yz gnn gemedii sanlrd. K ok kt, s sfrn altnda 50. Fakat inaat iileri bu artlar altnda bile hi kesintisiz tm yl boyunca almann mmkn olduunu kantladlar".87 Bu blm sona erdirirken Viinski'nin szlerini unutmak mmkn deil: "Bizim iin i disiplinini salayan, kapitalist lkelerde olduu gibi para cezalan veya ar ceza tehditleri deil, alma evki, sosyalist bilin ve devlete, anavatana ve Sovyet halkna kar yce bir grev duygusudur."88 Tketimin Birikime Tabi Klnmasilerin retim Aralarna Tabi Klnmas Kapitalizmde kitlelerin tketimi birikime tabidir. Bazen tketim, birikim ile ayn anda artar, bazen birikim artarken tketim der; fakat her zaman, her konumda, temel iliki ayndr. Ekim Devrimi'nden sonra Rus tarihine bakacak olursak, Be Yllk Plan'n balamasna kadar bu ilikinin sz konusu olmadn, ancak bundan sonra acmasz bir ekilde ortaya ktn grrz.

40 RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM Aadaki tablo bunu aka gstermektedir.89

retim ve tketim maddelerinin top lam sanayi retim aralar 1913 1927-8 1932 Tketim aralar 44.3 55.7 32.8 67.2 53.3 46.7 i retimindeki paylar (%) 1937 57.8 42.2 1940 61.0 39.0 1942 (plan) 62.2 37.8

STALINIST RUSYA'DA TOPLUMSAL-KTSAD LKLER 41 Yukardaki tablonun gsterdii gibi, ayakkab, kt ve eker dndaki tketim maddeleri retiminde ancak ok az bir art olmutur. Rakamlar deerlendirmeye gelince, unutmamak gerekir ki, her ne kadar 1013 rakamlar SSCB'nin devrimden sonra daralan snrlarna gre yeniden derlenmise de, 1945 ve 1949 rakamlar, sava sonras nemli lde genilemi snrlara gre ayn ekilde yeniden dzenlenmemitir. (Hatrlanaca gibi, 1939'dan balayarak, Rusya Litvanya'y, Letonya'y, Estonya'y, Polonya'nn dousunu vb. ilhak etmitir.) Ayrca, en azndan 1928'e kadar tketim maddeleri retiminde, ok kk fabrikalarn nemli katks olmutur. 1929 ylnda byk apl fabrikalar bunlar, otuzdan fazla ii altran veya onbeten fazla kiiyi megul tutacak hareket gcne sahip yerler olarak tanmlanrlar toplam 3.2 milyon kii altrrken, kk apl sanayilerde 4.5 milyon kii almaktayd. Ancak Be Yllk Plan dnemlerinde bu ekilde retilen maddeler, Stalinist istatistiklerin dnda tutulmulardr. Deri ayakkab retiminde (kt zerindeki) muazzam artn nedeni bu olabilir, yoksa bu art, bilinen mevcut deri arzyla uyuturmak mmkn deildir. Byk kolektifletirme giriimininden sonra yllk hayvan kesimi says daha nceki kesim saysna asla eriemez, nk 1929'daki toplam hayvan rakamlarna yeniden eritilmesi ancak 1938 sonrasna rastlar. (1929'da 68.1 milyon sr bulunurken, 1938'de bu say 63.2 milyondur; koyun ve kei rakamlar her iki yl iin srasyla 147.2 milyon ve 102.1 milyondur.)91 steik, post, tulum ve deri ihracatndaki d ticaret fazlas 1927-28'de 45.3 bin ton, 1939'da ise sadece 15.6 bin tondur.92 Aktaki, deri arz azalrken deri ayakkab imalatn oaltmak iin bir mucize gerekir. orap konusunda ise son derece nemli bir gerek gzden karlmaktadr: bunun ounluu nceden esnaf tarafndan retilmekteydi. Kda gelince, hkmetin propaganda gerekleri, ynetim gerekleri ve sanayilemeye bal kltrel gerekler nedeniyle bunun retiminin ok byk apta arttndan hi phe yoktur. eitli Be Yllk planlardaki tketim maddeleri retimi hedefleriyle, retim aralar retimi hedeflerini yan yana koymak, tketimin birikime tabi olduunu gstermek iin yeterlidir. Grlecektir ki, Sovyet hkmeti bir taraftan her Be Yllk Plan'da tketim aralarnda bir

Bu rakamlar bile gerei tmyle yanstmamaktadr, nk ok byk bir olaslkla bu resmi rakamlarn gerektii gibi hesaba katmad u tr gerekler sz konusudur: Tketim vergileri genellikle tketim maddelerine yklenirken devlet yardmlarnn hemen tamam retim aralarna ayrlmaktadr (aada bu konuya tekrar dneceiz) ve dolaysyla fiyat sistemi arptlmaktadr. Tketim maddeleri retimi hacmindeki gerek deiiklikleri gsteren veriler son derece yetersizdir ve dolaysyla bunlar deerlendirmekte byk zorluklarla karlamaktayz. rnein ekmek gibi maddeleri hesaba katmak makul olamaz, nk buradaki art, toplam retimdeki artn gstergesi deil, istatistiklerin kapsamna girmeyen ev retiminden, istatistiklerin kapsamna giren sanayi retimine dnmn gstergesidir.90
Pamuklu mallar (milyar metre) Ynl mallar (milyon metre) Deri ayakkab (milyon ift) Ham eker (bin ton) Kt (bin ton) orap (milyon ift) Keten (milyon metre) Sabun (bin ton) 1913 2.9 95.0 1928/9 2.74 96.6 1932 2.7 91.3 82.0 828.0 478.5 154.0 1937 3.4 108.3 164.2 2421.0 831.5 401.0 83.0 340.3 1945 1.7 56.9 60.0 1949 3.7 153.9 156.0 1950 3.8 167.0 205.0 2522.0

23.2 1290.0 1340.0 197.0 316.0

162.0

130.0 357.2

278.0 495.0 866.0

42 RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM art vadederken, te yandan yeni Plan'n gerek hedefini bir nceki Plan'n hedefini amayan bir retim hacmi dzeyinde planlamaktadr. Aadaki tablo bunu aka gstermektedir:93
Srasyla Be Yllk Planlar'n dnem sonu retim hedefleri Tketim aralar 1. 2. 3. Pamuklular (milyar m.) Ynller (milyon m) Keten (milyon m) orap (milyon ift) Ayakkab (milyon ift) Sabun (milyon ton) eker (milyon ton) Kt (bin ton) Nebati ya (bin ton) retim aralar Elektrik (milyar kw/saat) Kmr (milyon ton) Pik demir (milyon ton) elik (milyon ton) Petrol (milyon ton) 4.7 270.0 500.0 80.0 2.6 900.0 1100.0 22.0 75.0 10.0 10.4 21.7 5.1 227.0 600.0 725.0 180.0 1000.0 2.5 1000.0 750.0 33.0 152.5 17.4 17.0 46.8 4.9 177.0 385.0 258.0 925.0 3.5 850.0 75.0 243.0 22.0 28.0 54.0

STALINIST RUSYA'DA TOPLUMSAL-KTlSADl LKLER 43 Birinci, kinci ve Drdnc Be Yllk Planlarda planlanan artlarn gerekleme oranlar (%) retim aralar Kmr Ham petrol Elektrik . Pik demir elik elik hadde imento Tketim aralar Pamuklular Ynller Ayakkab Kt ve mukavva Kibrit Sabun 1. 72.3 107.1 49.1 43.3 24.4 19.3 36.3 -3.0 -3.3 26.1 32.2 1.6 36.9 2. 71.5 33.6 93.5 83.8 106.4 100.0 49.1 31.0 10.6 83.3 52.1 25.4 21.7 4. 112.9 154.5 124.6 97.8 126.8 163.8 95.7 -8.8 119.3 0.0 72.3 96.7

4. 4.7 159.0 580.0 240.0 870.0 2.4 1340.0 880.0 82.0 250.0 19.5 25.4 35.4

5. 6.1 257.0

318.0 4.3 1740.0 1372.0 162.5 372.0 34.1 44.2 69.9

Bir Yanda Sermaye, te Yanda Yoksulluk Birikimi Aadaki tablodan grlecei gibi, 1928 ylna kadar, devletletirilmi ekonomideki yava sermaye birikimi, artan brokratiklemeye ramen, yoksulluu beraberinde getirmemiti:
Byk sanayide sermaye

Ancak, "1950 ylnda 4.7 milyar metrelik pamuklu mallar dzeyine erieceiz" diye vnen Rus hkmeti, ayn sz yirmi yl nce, SSCB'nin nfusu imdikinden elli milyon kadar daha az iken vermi olmaktan utanmyordu, nk polis ve progandann gc, halkn hafzasn da tketim mallar kadar kt tutabiliyordu. te yandan, gerek retim dzeylerine bakacak olursak grrz ki, tketim maddeleri hedefleri sadece sermaye mal hedeflerinden ok daha alakgnll olmakla kalmamakta, (gene resmi rakamlara gre) bu hedeflerin gerekleme oranlar konusunda da tketim maddeleri retimi ok geride kalmaktadr:

Milyon ruble Yl 1921 1922 1923 1924 1925 1927 1928 1926/7 fiyatlaryla95 7930 7935 7969 8016 8105 9151 9841

Endeks 1921=100 100 100.1 100.5 101.1 102.2 115.4 124.1 Yl 1913 1922/3 1923/4 1924/5 1925/6 1926/7 1927/8 1928/9

Gerek cretler96 100 47.3 69.1 85.1 96.7 108.4 111.1 115.6

44RUSYA'DADEVLETKAPTALZM Yani, Profesr Prokopovicz'in hesaplarna gre bile, ki Kerenski hkmetinde bakanlk yapm byle birisini kimse Bolevikler lehine hile yapmakla sulayamaz, 1928-29 dneminde Rus iilerinin gerek cretleri, sava ncesi durumdan %15.6 daha yksektir. Ayn zamanda alma saatleri %23.3 ksalmtr. Eer toplumsal hizmetleri de hesaba katacak olursak gerek cretlerdeki art daha da belirgin hale gelir. Bu tablonun gsterdii dier bir ey ise udur: Be Yllk Planlar'n balamasndan nceki birka yl iinde, brokrasinin kendisi glendike gerek cretlerin art neredeyse durmutur ve art hz, birikim orannn biraz gerisinde kalmaya balamtr. Be Yllk Planlar'n balamasyla birlikte durum tamamen deiti. Bu andan sonra, birikim muazzam bir ekilde artmaya balad, te yandan kitlelerin yaam dzeyleri ise sadece buna ayak uyduramamakla kalmad, 1928 ile karlatrldnda mutlak rakamlarla d gstermeye balad. Aadaki tablo sermaye birikimi hzn gsterir:97
Sermaye yatrm (cari deerlerle milyar ruble) 1923/4-1927/8 1928/9-1932 1933-1937 1938-1942 (Plan) 1946-1950 (Plan) Toplam Sanayide 26.5 4.4 52.5 24.8 114.7 58.6 192.0 111.9 250.3 Yl 1913 1928 1932 1935 1937 1940

STALINIST RUSYA'DA TOPLUMSAL-KTSAD LKLER 45 Aylk maaa den "ar sepeti" say olarak endeks 3.7 100 5.6 4.8 1.9 2.4 2.0 151.4 129.7 51.4 64.9 54.1

cretlerin alm gcnn, yiyecek fiyatlaryla ifadesindeki deiikliklerin bu hesab, baz gda maddelerinin nfus bana gerek tketimini gsteren istatistikler tarafndan da dorulanmaktadr.
Nfus bana yllk st ve et tketimi (kilogram) Yl 1927-8 1932 1937 St Toplam Kr Kent 189 183 218 105 111 85 132 126 144 Et Toplam Kr Kent 27.5 22.6 29.1 13.5 10.3 21.8 14.0 8.5 25.5

Bu dnem boyunca rublenin deer kaybn hesaba katacak olursak bile muazzam bir sermaye birikiminin gereklemi olduu grlyor. 1933 fiyatlaryla Rus sanayinin sabit sermayesi 1928 ylnda 10.3 milyar rubleden 1932 ylnda 22.6 milyar rubleye ve 1937'de 59.9 milyar rubleye kmtr.98 Rus otoriteleri 1928 ylndan sonra gerek cretler endeksini ve yaam pahall endeksini, 1931'den sonra ise toptan ve perakende fiyatlar endeksini yaynlamay durdurdular. Dolaysyla, gerek cret dzeyindeki deiiklikleri hesaplamak olduka zor. Ancak tm dier mevcut veriler, Be Yllk Planlar'n balamasndan sonra genel olarak bu dzeyin artmadn gstermektedir. rnein, ortalama cretin alm gcnn, yiyecek fiyatlar ile llmesi u oranlan vermektedir:99

1937'de Rusya'da, rnein et tketiminin ondokuzuncu yzyln sonlarnda Almanya ve Fransa'daki et tketimi ile bir karlatrmas, SSCB'de yiyecek tketimi dzeyinin ne kadar dtn gsterir. 1898'de Berlin'de nfus bana et tketimi 61 ile 68 kilogram arasnda ve 1880-89 arasnda Breslau'da ortalama 39 kilogramd. Fransa'da durum 1852'de yleydi: Paris'te tketim 79.31 kilogram, dier ehirlerde 58.87 kilogram, kylerde 21.89 kilogram, Fransa'nn tmnde 33.05 kilogram.101 Snai tketim maddelerinin tketimi konusunda ise Sovyet kaynaklarndan u bilgileri karmak mmkndr. Jasny, pamuklu mallar ve ayakkab retimi hakkndaki resmi rakamlara dayanarak ve ordunun, i elbiselerinin vb. ald pay konusunda da Voznesenski'nin sylediklerini102 hesaba katarak bu mallarn sivil tketimi konusunda u sonular karr: "zel tketim iin kii bana den pamuklu miktar 1927-28'de 15.2 metreden 1940'ta 10 metrenin altna dmtr."103 Her ne kadar

46 RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM kii bana den ayakkab says 1927-28'de 0.40 iftten 1940'da 0.83 ifte kmsa da, ayn dnem iinde "deri ktl nedeniyle ayakkablarn kalitesinde byk d"104 olmutur. Ordu, i elbiseleri vb. hari olmak zere kii bana den ynl mallar tketimi, 1929'da 0.66 metre ve 1937'de 0.65 metredir; (ham) eker tketimi ise 1929'da 8.5 kilogram ve 1937'de 14.7 kilogramdr.105 Bu rakamlarn ne kadar dk olduunu grmek iin dier lkelerdeki tketim mallarnn miktarna ksaca bakmak yeterlidir: Ayn yl, 1937'de, ngiltere'de kii bana 60 metrekare pamuklu mal, 7.4 metre ynl mal ve 2.2 ift deri ayakkab retilmitir. Byle ac gerekler ortadayken Gosplan'n eski bakan Kuybiev'in, Onyedinci Parti Konfe-rans'ndaki (Ocak 1932) u szleri olsa olsa souk bir aka olarak sylenmi olmal:
ikinci Be Yllk Plan'da yiyecek retiminde, hafif sanayilerde ve tarmda, tketim dzeyini en az 2-3 kat arttracak retim dzeylerini salamann kesinlikle gerekli olduuna inanyoruz... 1937 tketim dzeyinin yaklak bir hesab bu yl iinde Sovyetler Birlii'nin, tketim dzeyi asndan, dnyadaki en ileri lke olacan sylememize olanak tanmaktadr.106

STALINIST RUSYA'DA TOPLUMSAL-KTlSADl LKLER 47 de, kii bana konut alannn zaten yetersiz olan 1928 standartlarnn bile altna dmesi anlamna gelmitir:108
Kent nfusu Yl 1923 1927-8 1932 1937 1939 (milyon) 18.9 26.3 39.7 50.2 55.9 ehirlerde konut miktar* Toplam Kii bana (mil.me trekare) (metrekare) 118.4 6.2 160.2 6.1 185.1 4.66 211.9 4.5 225.0 4.0

ilerin yaam dzeylerinin, sermaye birikiminin gereklerine tabi tutulmasnn en ar ifadelerinden birini ise Rus halknn konut koullarnda grmek mmkndr. Aadaki tablonun gsterdii gibi, hkmetin ve kooperatiflerin konut ina planlar Be Yllk Planlar'n balamasndan beri hi bir zaman yerine getirilememitir:107
Konut inas Birinci Be Yllk Plan kinci Be Yllk Plan Hedef Gerekletirme (milyon metrekare) 53 61.4 22.6 26.8 % Gerekletirme 42.6 43.9

nc Be Yllk Plan ise sava nedeniyle yarda kalmtr, bu nedenle bu kez konut ina hedefinin ne derece yerine getirildiini hesaplamak zordur. te yandan ehir nfuslar ok sratli artmaktadr. Dolaysyla, konut ina hedeflerinin yerine getirilememesi kanlmaz olarak, ehirler-

Tablonun kapsad tm dnem boyunca mevcut konut alan 1947' deki resmi bir bildiriye gre 8.25 m2 olarak tespit edilen109 asgari salk standartlarnn ok altndadr. 1949'da baz dier lkelerde kii bana den konut alanlar yledir: Danimarka'da 21 m2, rlanda'da 17 m2, sve'te 23 m2, Belika'da 15 m2, Fransa'da 23 m2, Yunanistan'da (tahmini) 16 m2, talya'da 12 m2.110 Bir karlatrma daha yapmak gerekirse, ngiltere'de yeni binalarda hane bana asgari 51-88 m2'den azna izin verilmez.111 Kii bana ortalama konut alanndaki d Moskova, Leningrad ve yeni kurulan sanayi merkezlerinde dier yerlerden daha belirgindi. Sovyet Haberleri'nde Sovyet konut koullarn ven bir yaz Moskova'dan yle sz etmektedir: "Konut inasnda Sovyetler Birlii'nin kaydettii ilerleme hakknda bir fikir, ada ehircilikte bir model olan Moskova rneinden edinilebilir. Sovyet iktidarndan bu yana Moskova'da yaklak 5.9 milyon m2'lik, ya da devrimden nce ehrin tm tarihinde yaplann yars kadar daha konut ina edilmitir. Moskova'da konut inas her yl artmaktadr."112 Ancak bu resmi yaynn ok dikkatli bir ekilde gzard ettii bir gerek, Moskova nfusunun konut inasndan daha da hzl byddr. 1912 ylnda ehirde 1,600,000 kii yaamaktadr ve 11,900,000 m2 konut vardr, yani kii bana ortalama 7.4 m2 der. 1939 ylnda 4,137,000 kii ve 17,400,000 m2 konut vardr, ki kii bana ortalama sadece 4.2 m2 eder; ve 1950 ylna gelindiinde ehir nfusu 5,100,000'e fakat konut alan sadece 18,600,000 m2'ye kmtr, ki bu da kii bana ortalama 3.65 m2 demektir.
* Mutfak, banyo, hol vb. alanlar haritir.

48RUSYA'DADEVLETKAPTALZM Be Yllk Planlar kapsamnda yaplan konutlar son derece ilkeldir. rnein, 1935'te ina edilen tm ehir evlerinin %32'sinin suyu, %38'inin kanalizasyonu, %92.7'sinin gaz ve %54.7'sinin merkezi stmas yoktur.113 1939 ylnda RSFSC'de (ki en iyi konut binalarnn ou bu cumhuriyettedir) ehir Sovyetlerinin denetimindeki yeni evlerde belirli gereleri bulunan konut oranlan yledir: suyu olan %60.5, kanalizasyonu olan %43.7, merkezi stmas olan %17.5, elektrii olan %93.8, banyosu olan %11.7.114 te yandan, en temel toplumsal gereklerden tamamen mahrum olan ehirler vardr. rnein, Drdnc Be Yllk Plan dneminde, aralarnda Archangelsk (1939 nfusu 281,091), Tomsk (nfusu 141,215), Irkutsk (nfusu 243,380) ve Kherson'da (nfusu 97,186) bulunan on ehre kanalizasyon balandn kefetmek olduka artcdr.115 2,354 ehir ve ii yerleim merkezinden sadece 460'nn suyu, 140'nn kanalizasyonu ve 6 tanesinin gaz vardr.116 "SSCB'deki konut yapmnn hz ve leinin dnyann hibir yerinde paraleli yoktur", ve gene bundan onbe yl kadar sonra sylenen, "Sovyetler Birlii'ndek iilerin konut koullar hibir kapitalist lkedeki koullarla karlatrlamayacak kadar iyidir"117 gibi resmi szlerin "dayand" gerekler bunlardr. Sovyet Haberleri'ndeki, Rusya'da konut yapmnn dier lkelerdekini at eklindeki iddia, aadaki rakamlarn gsterdii gibi son derece samadr. 1923 ile 1939 arasndaki onalt ylda, Rus ehirlerinde ancak 106.6 milyon m2'lik bir konut art olmutur. Oysa ngiltere ve Galler'de sadece 1925-28 arasndaki drt ylda en az toplam 70 milyon m2'lik konut yaplmtr.118 Servet birikiminin ayn zamanda yoksulluk birikimi anlamna geldii konusunda daha baka kant gstermeye gerek var mdr? Sanayiin Savaa Tabi Klnmas Savunma sanayinin ap hakknda tam bir tablo izmek ok zor. Savunmaya ayrlan harcamalarn "toplumsal-kltrel refah" (eitim, salk, fiziksel eitim, emekli maalar vb.) harcamalar ile aadaki karlatrmasndan119 anlalaca gibi, savunma btesi rakamlar pek anlaml deildir.,
1935 1936 1937 1938 1939 1940 1946 1947 1948 1949 1950 1951

STALMST RUSYA'DA TOPLUMSAL-lKTlSADI LKLER 49 Savunma Toplumsal ve kltrel refah 13.1 8.2
14.9 17.5 23.2 39.2 56.1 73.6 66.3 66.3 79.2 82.9 93.9 20.0 25.7 35.3 37.4 40.9 80.0 106.0 105.6 116.0 116.9 118.9

Grld gibi 1940'ta, Nazi igalinin hemen ncesinde, savunma btesi, toplumsal ve kltrel refaha ayrlan bteden ok az fazladr ve 1949'da, "souk sava" oktandr kyasya srmeye balamken, daha azdr. Bu gerekten anlalmas g bir durumdur. Oysa bu tamamen istatistiksel olguya biraz aklk kazandran baka unsurlar var: (1) ileri Bakanl harcamalarnn bir ksm (NKVD veya MVD) askeri harcamalardr; (2) Cephane fabrikalar, askeri s, kla vb. yapm harcamalar savunma bakanl dndaki bakanlklarn btelerinde gsterilmektedir; (3) Askeri okul harcamalar Eitim Bakanl btesinde gsterilir. Ama tm bu etkenler ve benzen aklamalar savunma btesinin kkln ancak bir dereceye kadar aklar. Asl neden, silah yapmnn suni olarak yaratlan ar ucuzluunda yatar. Tketim maddeleri zerindeki yksek tketim vergilerinin ve ar sanayiye, zellikle silah sanayiine verilen byk yardmlarn sonucu olarak, ar sanayi mallar ile ekonominin gerisini oluturan sanayilerdeki mallar arasnda fiyat ilikisi, kknden saptrlmtr. Silah yapmnda kullanlan makina aralarnn retimine giden kmr ve elik, silah yapmnn kendisinde kullanlan kmr ve elik, btn bunlarn nakliyesi vb. byk lde devlet yardmna tabidir. Dolaysyla, yardm mekanizmas sayesinde silahlanmann fiyat giderek artan bir indirime uramaktadr. Tketim vergileri tketim mallarnn fiyatnn te ikisini oluturduuna gre ve dorudan ve dolayl yardmlarn silahlanma harcamalarnn gerek fiyatn byk bir ihtimalle yaklak te birine kadar drdn hesaba katacak olursak, gereki bir karlatrma yapmak iin savunma harcamalarn dokuz

50 RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM kat arttrmak ve bunu tketim mallarnn (toplumsal ve kltrel hizmetler dahil olmak zere) toplam ile karlatrmak gerekir. Bu yaplmadka ortadaki rakamlar gerek d kalmaya devam eder. rnein, 1941 plan tm savunma sanayilerinin retimlerinin toplam fiyatnn 40.3 milyar ruble olduunu syler, oysa bu durumda 46 milyar rublelik tekstil sanayii bile ondan byk grnmektedir.120 Tm glklere ramen, Cornell niversitesi'nden profesr M. Gardner Clark'n incelemesi sayesinde Rus ekonomisinde silah retiminin ap hakknda nispeten gereki bir tablo edinmek mmkn. Clark, tamamen resmi verilere dayanarak, tm Rus demir ve elik retiminin silah yapmnda kullanlan blmn ve ayrca silah fabrikalarnn inasnda kullanlan blmn hesaplad. Aratrmasnn sonularn yle zetledi:121
SSCB'de silah sanayilerinde demir ve elik tketimi 1932-1938 (1.000 metrik ton ve yzde olarak) 1932 1933 1934 1935 1936 1937 1938 Silah yapmnda tketilen toplam tonaj 4986.2 1646.6 1378.1 2204.6 2667.69 2873.3 4019.1 Makina yapmnn yzdesi olarak 57.5 40.4 32.6 38.2 38.0 35.4 47.1 Toplam SSCB inaat sektrnn yzdesi olarak 21.8 29.2 17.5 17.5 19.3 17.4 23.2 Silah fabrikalarnn inasnda kullanlan toplam tonaj 252.3 135.6 164.4 290.8 745.5 793.0 880.1 Makina yapm fabrikalarnn yzdesi olarak 45.8 94.3 65.9 72.8 73.4 82.5 84.5 Toplam SSCB fabrika yapm sektrnn yzdesi olarak 17.2 12.8 11.3 13.5 21.8 24.7 30.6

STALINIST RUSYA'DA TOPLUMSAL-IKTSADLKLER 51 yapm fabrikalarnn inas neredeyse tamamen durmutu. Aynca, tketim maddelerinin nemli bir ksmn da ordu almaktayd. rnein Planlama Komisyonu (Gosplan) bakan N.A.Voznesenski 1940'ta pamuklu mallarn sadece %46'snn ve ayakkablarn %79' unun "ak pazarda" satldn sylemitir, ki dolaysyla gerisi hemen hemen tamamyla (fabrikalarda, tamaclkta vb., i elbisesi olarak ayrlan kk bir blm dnda) orduya gitmektedir.122 Sonu olarak, silah sanayi Rusya'nn ekonomik sisteminde ok nemli bir rol oynar. Emek retkenlii ve iler Bir ii devletinde emein retkenliindeki artn, iilerin yaam koullarnda bir iyilemeyle paralel gelimesi beklenir. Troki'nin 1928'de dedii gibi, gerek cretler "sosyalist evrimin baarsnn deerlendirilmesindeki balca lt olmaldr". "Sosyalist ilerlemenin ls i koullarndaki srekli ilerlemedir." yleyse, Rusya'da ii retkenliindeki art ile iilerin yaam koullan arasndaki ilikiye bir bakalm.
Emein retkenlii
123

Yl
1913 1928 1936

Endeks 100 106.0 331.9

Aylk ortalama maaa den "ar sepeti"124 Endeks 100 151.4 64.9

Yani, daha 1932'de bile silah yapm tm demir ve elik tketiminin %21.8'ini kapsyordu, ki sava hazrlklarnn tam hzla srd 1938 ylndaki %29.2'lik oranla karlatrldnda son derece yksek bir rakamdr. Bunun yan sra, gene 1932'de silah fabrikalarnn inas, tm makina yapm fabrikalarnn inasnda kullanlan demir ve eliin yaklak yarsn kullanyordu ve 1938 ylna gelindiinde, silah fabrikalarnn inas, tm makina yapm fabrikalarnn inasnda kullanlan demir ve eliin %94.3'n kullanrken tm dier makina

Yani, 1928'e kadar cretler sadece sava ncesi dzeyi gemekle kalmad, stelik emek retkenliinden ok daha hzl bir art gsterdi. Oysa, 1928 ile 1936 arasnda emek retkenlii kattan daha fazla artarken gerek cretler aslnda yandan fazla azald. Rusya'daki emek retkenliini baka lkelerdeki emek retkenlikleri ile karlatrarak ve te yandan, Rus iilerinin yaam koullarn dier lkelerdeki iilerin yaam koullaryla karlatrarak da ayn sonulara varmak mmkn. 1913 ylnda Rus sanayiinde ortalama emek retkenlii ABD'ndekinin yaklak %25'i, Almanya'dakinin %35'i ve ngiltere'dekinin %40' kadard. Rus sanayiinde emek retkenliini incelemek zere 1937'de

52 RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM

\.

STALINIST RUSYA'DA TOPLUMSAL-KTSAD LKLER 53

Birim adet ift adet adet kutu adet adet adet adet Rusya 0.1 2.6 0.2 0.6 577.0 28.8 0.12 0.20 0.12 Britanya 0.2-0.3 9.5 3.5-6.0 0.8-2.1 824.0 103-154 0.6 0.17 0.3-0.5

kurulan bir Gosplan komitesi, bunun ABD sanayiindekinin %40.5'i ve Almanya'nnkinin %97'si olduunu tespit etti.125 bu hesaplarn abartlm olduunu, aslnda Rus sanayiinde emek retkenliinin 1937'de ABD'dekinin %30'u, Almanya'dakinin %70'i ve ngiltere'dekinin de yaklak %70'i kadar olduunu kabul etmek iin fazlasyla neden vardr. Bu sonuca nasl vardmz anlatmak burada ok uzun srer. Fakat, Gosplan komitesinin tespitleri bizim syleyeceklerimizi geersiz klmak bir yana, aslnda daha da glendirecek olduu iin bu konuyu daha amann gerei yok. Tekrar konuya dnecek olursak, Rus iisi rnein, bir ngiliz iisinin rettiinin yaklak %70'ini retiyor, ancak yaam koullan bundan da ok daha dk. Aadaki tabloda Rus iisinin ayda 500 ruble kazandn var sayyoruz, ki bu rakam 1950'de Drdnc Be Yllk Plan'n sonu iin planlanan, tm devlet alanlarnn (brokrasi dahil olmak zere) or talama cretidir. te yandan, tketim mallar fiyatlarn, Rusya'da fi yatlarn en dk olduu 1. Blge fiyatlarndan aldk.126 ngiltere iin ise iilerin ortalama haftalk geliri ayn tarihte 5.17 ngiliz sterlini dir.127 Fiyat hesaplarmza temel olarak da ngiliz Ticaret Odas'nn res mi rakamlarn aldk.
Ortalama haftalk cretin satn alma gc

Erkek takm elbisesi, ynl Lastik ayakkab Kadn elbisesi, pamuklu Kadn elbisesi, ynl Kibrit Tarak, kadn tuvalet malzemesi Gramofon Radyo (5'lik) Kol saati

Eer Rus sanayiindeki bir iinin retkenlii, ngiltere'deki bir iinin retkenliinin bete drd kadarsa, te yandan yaam standard ngiliz iisininkinin drtte biri ya da te biri kadarsa ve eer ngiliz, iisinin smrldn sylyorsak, o takdirde onun Rus kardeinin daha da fazla smrlyor olduu sonucundan baka bir sonu karmak mmkn mdr?* Kylln Mlkszletirilmesi

Birim Buday ekmei, birinci kalite pound Buday ekmei, ikinci kalite pound avdar ekmei pound Sr eti pound Tereya pound St pint eker pound Yumurta adet ay pound Kahve pound Bira pint Sigara adet Erkek ayakkabs ift Kadn ayakkabs ift Kadn ceketi, yar ynl adet Kadn orab, pamuklu ift Krepdin yarda Erkek takm elbisesi, yar ynl adet

Rusya 41.7 63.3 91.0 9.0 4.1 57-81 18.5 82-115 1.6 3.4 14.4 464.0 0.4 0.4 0.6 16.2 1.4 0.3

Britanya 480.7 79-127 77.2 247.2 412.0 706.3 36.4 41.2 88.2 618.0 2-4.5 1-4.0 1.1-2.3 25-27.0 23-25.0 0.6-1.5

Ekim Devrimi byk toprak sahiplerinin, Kilise'nin ve saltanatn topraklarn devletletirdi. Krsal burjuvazinin kulaklarn topraklar devletletirilmedi ve NEP dneminde sadece eski kulaklar zenginlemekle kalmad, stelik orta kylln iinden birok yeni kulak kt. Kulaklar zel tccarlar ile birlikte yoksul kylleri smrdler. Tarmda zel kapitalizm 1928'e kadar srd. Kolektivizasyon durumu tamemen deitirdi. Kolektivizasyonun tarm kesiminin kendi iindeki farkl snflar zerindeki etkilerini burada incelemeyeceiz, sadece u soruyla ilgileneceiz: Kolektivizasyon, ekonominin tarm sektrnden ald toplam geliri nasl etkiledi?
* Bugnk Rus iisinin, ingiliz iisiyle karlatrldnda, arlk zamanndaki Rus iisinin ayn zamanlardakingiliz iisiyle karlatnlmasndan daha kt durumda olduu, yukardaki tablo ile Maurice Dobb'un u szlerini karlatrdmzda ortaya kacaktr. "arlk Rusyas'nda... 1913'te madenlerde ve fabrikalarda ortalama cretin ayda 20 ile 25 ruble arasnda olduu tahmin edilmektedir, kingiliz parasnn o zamanki satn alma gcyle 40 ile 50 ilin f arasnda demektir (yani, haftada 10-13 ilin). Bu, o zamanlar ingiltere'deki dzeyin yansndan azna denk der." (M. Dobb, Soviet Economic Development since 1917, Londra, 1948, s. 59.)

54 RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM soruyu cevaplarken incelenmesi gereken en nemli unsur, kolektivizasyonun, devletin tarmdan ald pay zerindeki etkileridir; yani devlete yaplan zorunlu satlar zerinde etkileri, vergiler ve Makina Traktr stasyonlar (MT) ve devlet un fabrikalarnn yapt ie denen karlklar. Devlete zorunlu satlar, ismen olmasa bile fiilen bir ayn vergi biimidir, nk kolhoza denen fiyatlar son derece dktr. 1935 ylnda, zorunlu yulaf satlar iin saptanan fiyat kilo bana 4-6 kpek arasndayd ve devlet bunlar yeniden perakende olarak kilo bana 55-100 kopeke satyordu. Ayn ekilde, 4.6-6.9 kopeke alnan avdar 60-100 kopeke satlyordu. Dk kalite msr ununun perakende sat fiyat budayn alm fiyatnn 60-70 misliydi.128 Dier tarm rnlerine denen fiyatlar da ayn ekilde pinticeydi ve o zamandan bu yana bu fark daha da byd. "Hkmet reticilere halen teslim edilen budayn kilosuna 10 kopek kadar demekte, fakat 1946 sonbaharndan beri tketiciye (muhtemelen %85 saflkta) buday ununu 13 rubleden satmaktadr."129 Bundan baka devlet, retimin nemli bir blmn MT'nin salad hizmetlere karlk, bedel olarak alr. MT tarm makinalarnn tekelini elinde bulundurduu iin bunlara yksek kiralama cretleri talep edebilecek konumdadr. Aadaki tablo kolhozlann 1938'de rettii hububatnn dalmn (yzde olarak) gsteriyor:130
Devlete zorunlu satlar MT'ye yaplan demeler Bor demeleri Hkmete ve pazara yaplan satlar Tohum ihtiyat iin ayrlanlar Yem ihtiyat iin ayrlanlar Bakma muhta olanlara ve ocuk bakm evlerine yardm yelere datlan pay* Dier demeler 15.0 16.0 2.0 5.1 18.6 13.6 0.8 26.9 2.5

STALNST RUSYA'DA TOPLUMSAL-KTSAD LKlLER 55 Devlet yalnzca bununla yetinmeyerek u son derece yksek hisseleri de almtr (gene 1938 rakamlaryla):131 MTl'ye ayn
Ay iek ya eker pancar Pamuk, sulanm Pamuk, sulanmam Et (1937) St (ve st mamulleri) (1937) Yn (1937) Zorunlu sat 38.7 82.0 81.0 90.1 30.0 44.0 54.7 deme 16.0 17.8 17.5 5.0 Birlikte 54.7 99.8 98.5 95.1 30.0 44.0 54.7

Bu rakamlar, kolhoznik'lerin szde "topluca sahip olduklar" iftliklerinin retiminden kendilerine kalan alakgnll paylar ile karlat-rlabilir (1937):132
Hububat Ayiek tohumu Keten tohumu Keten Kenevir tohumu Kenevir Patates 35.9 27.0 3.7 2.6 15.7 3.4 45.4 St Tereya Et ve hayvani ya Yn Bal Yumurta 7.6 26.6 48.8 7.7 35.1 26.6

Btn bunlarn yan sra, aadaki tablonun gsterdii gibi, kolhoznik'er ortak iftliklerinde giderek daha fazla almak zorunda kalmlardr.133
Hane bana ortalama Trudodni* says

Yl 1932 1933 1934 1935 1936 1937 1938

Say 257 315 354 378 393 438 437

Endeks 100.0 122.5 133.4 147.1 152.8 170.7 170.0

* Ynetim mekanizmasndaki grevlilerin maalar bu rakama dahildir. A. Teriayeva'nn Voprosy Ekonomiki, 1950, Say 12'deki "Birleik kolhozlann rgtsel-Ekonomik Glenmeleri" balkl yazsna gre, kolhozun bykl hesaba katlmak zere, ynetim mekanizmalanndakilere demeler tm trudodni'nin u oranlann oluturmaktadr 20,000 trudodni'ye kadar olan kolhozlar %8; 20-35,000 arasndakiler %7; 35-55,000 arasndakiler %6; 55-75,000 arasndakiler %5; 75-100,000 arasndakiler %4, ve 100,000'den fazla olanlar %3.

*Trudoden (oulu trudodni) kelime anlam olarak bir alma gn demektir; fakat aslnda kolhoz emei iin soyut bir birim olarak kullanlr. En vasfsz iinin bir gnlk emei yarm trudoden, en vasfl iinin bir gnlk emei iki buuk trudodni eder.

56 RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM Kolhozlardaki ignnn uzunluu ise arlk koullarndakinden daha ksa deildir. O zamanlar tarm iilerinin ign 14 saat, oysa atlarnki sadece 11 ve kzlerinki 10 saatti.134 1 Austos 1940 tarihli hkmet kararnamesi, hasat mevsimlerinde kolhozlarda, sovhozlarda ve MT'de ignnn sabah be ya da altda balamas ve gnbatmnda sona ermesi gerektiini hkme balamtr. rnek bir kolhoz bakannn faaliyetlerinin anlatld bir kitapkta bahar ve hasat mevsimlerinde ignnn, yemek saatleri hari olmak zere, 15 saat srdn belirtiliyor.135 ada bir Rus ders kitab aadaki u gnlk alma takvimi nerisini model olarak sunmaktadr: a)"Bahar ekim ve hasadnda i sabah 4'te balar, 8 ile 9 aras kahvalt edilir, yemek iin saat 1 ile 3 aras mola verilir... akam saat 10'a kadar allr.136 b)"Hasat mevsiminde i sabah 5.30'dan akam 9'a kadar srer"137 (molalar belirtilmemitir). c)Seyislerin kn sabah 5'ten akam 9'a kadar, belki de geceyarsna kadar ve yazn sabah 3'ten akam 10'a kadar altklar anlalmaktadr.138 d)St saclar... tm yl boyunca ie sabah 4.30'da balar ve akam 8'de bitirirler, gn boyunca bir buuk saatlik iki molalar vardr139 ve kitabn baka yerlerinde daha uzun gnlerden de sz edilmektedir. (Bu arada unu belirtelim, alma standardlar st saclarnn ylda tam 365 gn almalarn gerektirir.)140 e) "Domuz iftliklerinde alma saatleri sabah beten akam 8'e kadardr ve her biri iki saatlik iki mola verilir."141 Bunlar, Lenin'in Ondokuzuncu Yzyln sonunda Rusya'da Toprak Sorunu (1908) adl kitabnda syledikleriyle karlatrmakta yarar vardn "Atsz ve tek at sahibi kyller [yani, en yoksul kyller] vergi olarak brt harcamalarnn, srasyla, yedide birini ve sekizde birini demektedirler. Feodal dnemdeki serf vergilerinin bile zamannda bu kadar yksek olduu phe gtrr..."142 imdiki "Sosyalist Anavatanda tarm emekileri bundan daha fazlasn dyorlar! Kolektivizasyon sadece sanayi blgelerine gidenleri proleterletimekle kalmad, ayn zamanda tarmda kalanlar da proleterletirdi. Tarmda alanlarn ok byk ounluu, teoride olmasa bile gerekte, retim aralar sahibi olmayan kimselerdir ve aslnda, bugnn Rus

STALINIST RUSYA'DA TOPLUMSAL-KTSAD LKLER 57 tarmnda alanlar retim arac sahipleri olarak tanmlamak, ondokuzuncu yzyl serilerini byle tanmlamak kadar bile adil deildir. Kolektivizasyonun sonucu, tarm rnlerini sanayilemenin gereklerine tabi klmak, kyll retim aralarndan "zgrletirmek", bunlarn bir ksmn sanayi iin yedek igc ordusuna dntrmek, gerisini ise kolhozlarda yar-ii, yar-kyl, yar-kle yapmak olmutur. Onaltnc ve onyedinci yzyllarda ngiliz burjuvazisi, kylleri topraklarndan srerek, baz nemli farkllklar olmakla birlikte, genel olarak benzer sonular elde etmiti. Marx bu sreci "ilkel birikim" olarak tanmlar* ve yle der: "Bunun tarihi... insanlk tarihine kandan ve ateten harflerle yazlmtr."143 , Rusya'daki ilkel birikim srecinde ngiltere'dekinden ok daha fazla kan akt. ngiltere'de bir ka yzyl sren sreci Stalin bir ka yz gnde becerdi. Stalin'in bu yaptnn ap ve bunu eksiksiz gerekletirmedeki baars, Sutherland Desi'ne bile parmak srtr. Kukusuz btn bunlar acmasz bir brokrasinin nderliinde, devletin elinde toplanm modern bir sanayi ekonomisinin stnlnn iaretleridir. Engels'in, Rusya'da ilkel birikimin gelecei hakkndaki tahminleri, hayal ettiinden daha deiik koullar altnda da olsa tamamen gereklemi oldu. Engels 24 ubat 1893 tarihli mektubunda Danielson'a yle yazyordu:
Kapitalist grande Industrie tarafndan ele geirilen en son lke olarak ve ayn zamanda byk farkla en geni kyl nfusuna sahip bulunan Rusya'nn koullar yle ki, bu ekonomik dnmn yarataca bouleversement (karklk) her yerde olduundan ok daha keskin olacak. 500,000 pomeschiki (toprak sahibi) ve seksen milyon kadar kylnn yerine yeni bir bourgeois toprak sahibi snf yerletirme sreci, korkun sknt ve sarsnt yaratmakszn gerekletirilemez. Ancak tarih, tm tanralarn en acmaszdr ve zafer arabasn sadece savalarda deil, ayn zamanda "bar" ekonomik kalknma dnemlerinde de ceset ynlar zerinden srer geer.144

* Kolektivizmi ieren sre, ngiltere'de yer alm olan sreten ok nemli bir noktada farkldr, ngiltere'de kyllerin topraklarndan srlmeleri tarm rnleri fazlasna yol amtr ve bu fazlalk ehirlerde satlmtr. Rusya'da ise tarm rnleri fazlasnn byk ounluu hkmet tarafndan hi bir karl olmayan bir vergi eklinde toplanr.

58RUSYA'DADEVLETKAPTALZM

STALINIST RUSYA'DA TOPLUMSAL-KTSAD LKLER 59

Tketim Vergisi 1930'dan bu yana sermaye yatrmnn ve savunmann balca kayna tketim vergisi olmutur. M.Dobb'un szleriyle, "Tahmin edilecei gibi, onyl boyunca durmadan artan yatrm ve savunma harcamalar izgisi ile ayn ekilde artan tketim vergisi gelirleri arasnda gerekten de olduka yakn bir iliki grmek mmkndr. Daha nce grdmz gibi 1932 ylnda bu vergiden elde edilen gelir 17 milyardan biraz fazlayd. Savunma ve milli ekonomi finansman btelerinin toplam harcamalar 25 milyard. 1934'te bu iki rakam srasyla 37 ve 37 milyar, 1938'de 80 ve 75 milyar, 1939'da 92 ve 100 milyar, 1940'ta 106 ve 113 milyar oldu; 1941 tahminleri bu rakamlarn 124 ve 144 milyar olacaklarn gsteriyor (bu son yl rakamlar arasndaki artan ak yaklak olarak vergilendirilen krlardaki art tarafndan karlanmaktadr)".145 Tketim vergisi Rus devlet gelirlerinin en nemli kaynadr. Bu kaynak, toplam hkmet gelirlerinin (borlar hari olmak zere) u oranlarna denk der:
1931 1935 1939 1945 1949 %46.2 %69.5 %62.1 %40.8 %58.8 1932 1936 1940 1946 1950 %51.5 %69.7 %58.7 %58.7 %55.9 1933 1937 1942 1947 1951 %58.2 1934 %69.4 1938 %44.8 1944 %62.1 1948 %57.8146 %64.3 %63.1 %35.3 %60.6

Komiserlik Petrol sanayii Et ve st sanayii Yiyecek sanayii Tekstil sanayii Hafif sanayi Tarm mkellefiyetleri Dier komiserlikler (esas olarak ar sanayi vb.)

Topl am retim Tketim vergisi yze esi yzdesi 3.1 4.5 11.7 10.2 7.9 2.5 60.1 8.0 7.3 29.7 13.0 2.6 34.4 5.0

Yani, 1939 ylnda tketim vergisi gelirinin neredeyse %90' yiyecek ve tketim maddelerine uygulanan eklemelerden gelmektedir. Tketim vergisi, sat fiyatlarna ayrca eklenmek yerine, peinen bu fiyatlara dahil edildii iin, rnein sat fiyatna eklenen %50'lik bir tketim vergisi aslnda maln fiyatn %100 arttrm olmaktadr. Ayn ekilde %75'lik bir tketim vergisi fiyatlarda %300 art, %90'lk bir tketim vergisi ise asl fiyatta on kat art demektir. Tketim vergisi oranlarn gsteren aadaki tabloyu incelerken bu nokta gz nnde tutulmaldr:148
Madde Ukrayna hububat (Yz kilo bana ruble): Buday, yumuak Buday, sert avdar Arpa Yulaf Karabuday Patates (perakende fiyatta yzde) Et (perakende fiyatta yzde): Sr Dana, domuz, koyun Tavuk Sosis, sucuk, fme et Balk (perakende fiyatta yzde): 73.00 74.00 60.00 46.00 25.00 .289.50 , 48-62 Oran Yrrlk tarihi

1 Nisan 1940

Tketim vergisi, yapm annda metalara veya hkmet tarafndan kyllerden zorunlu tarm mahsulleri almna eklenen ngiliz satnalma vergisine benzer. Metann fiyatna dahildir ve dolaysyla tamamen tketici tarafndan denir. 1939 ylnda eitli sanayi kollarnn toplam retim asndan birbirlerine orann ve hkmetin bu sanayilerden ald tketim vergisini gsteren aadaki tablodan da anlalabilecei gibi, vergi tamamen tarm mahsullerine ve tketim mallar sanayilerine yklenmitir:147

24 Ocak 1940

*
67-71 62-67 20-43 50-69 24 Ocak 1940

STALINIST RUSYA'DA TOPLUMSAL-KTSAD LKLER 61 60 RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM

Balk (karagz hari) Karagz (Hazar karagz) Havyar Konserve balk (eitli) Tuz (toptan fiyatta yzde): Dkme tuz Kk paketlerde ambalajl ikiler (perakende fiyatta yzde): Votka Dier ikiler Merubatlar Ttn (perakende fiyatta yzde): Sigara Makorka Pamuklu mallar (toptan fiyatta yzde): Patiska Dier mallar 39-53 35-50 40 5-50 10 Nisan 1940

Tketim vergisinin tketiciler zerindeki gerek ykn grmek iin bu verginin toplam miktar ile buna denk den perakende sat gelirlerini birlikte incelemekte yarar var:151
Brt perakende gelirler 27.465 40.357 49.789 61.815 81.712 106.761 125.943 138.574 163.456 174.500 275.000 Tketim vergisi (milyar ruble ) 11.643 19.514 26.983 37.615 52.026 65.841 75.911 80.411 96.800 105.849 187.100 Net perakende gelirler 15.822 20.843 22.806 24.200 29.686 40.920 50.032 58.163 66.656 68.651 87.900

70-80 ~35^42

Yl 1 Mays 1940 1931 1932 1933 1934 1935 1936 1937 1938 1939 1940 1950 (Plan)

Vergi oran % 73.6 93.6 118.3 155.4 175.3 160.9 151.7 138.2 145.2 154.2 212.9

84 55-78
20

1 Ocak 1940 10 Nisan 1940

75-88 70

1 Haziran 1937

55 62-65

1 Ocak 1938

Bu verginin adaletsizliini grmek iin u karlatrmaya bakmak yeterlidir: Arabalar (sadece %2), radyolar (%25) ve havyar (%40) greli olarak dk vergilere tabi tutulurken, buday (%73-74), tuz (%7080), eker (%73), amar sabunu (%61-71) ve sigara (%75-88) en yksek oranda vergilendirilen maddeler arasndadr. Bu gerekleri grdkten sonra M.Dobb'un u szlerine armamak elde deil: Tketim vergisi, "fiyat artlarnn ounun lks ve gerekli olmayan mallarda younlatrlmasnn, gerekli maddelere mmkn olduunca az dmesini salamann bir yntemiydi. Bu, farkl mallara farkl oranda vergi uygulayarak yaplyordu ve bu farklar %1 veya 2'den yaklak % 100'e kadar kabiliyordu"... "bu verginin etkisi, kademeli olarak byyen bir genel harcama vergisi gibidir gelir harcandka kademeli olarak byyen bir vergi".149 Ve gene ayn ekilde, "Yksek oranl vergilerin lks mallara uygulanmas dorudur, nk bunlarn arz zellikle dardr. Dolaysyla farkl oranlarda vergi uygulamann genel etkisi, fiyat yapsnn gerekli olmayan mallar aleyhinde ilemesine yol amasdr (ve bylece gelir dzeylerindeki gerek farkllklar, parasal farkllklarn bir incelemesinin ilk bakta gsterdiinden daha az klmaktr)."150

Tketim vergisi dolayl ve adaletsiz bir vergi olarak Bolevik Partinin ilk program ile elimektedir. Bolevikler'in asgari program bile, ki bu program kapitalizm koullarnda uygulanabilecek bir programd, "tm dolayl vergilerin kaldrlmas ve gelir ve miras zerinde kademeli olarak artan bir vergi uygulanmas" ars yapmaktayd.*152 Onbirinci Parti Kongresi'nde (1922) u bildirilmitir: "Vergi politikas mlk, gelir vb. zerinde, dorudan vergi yoluyla kaynak birikimi srecini dzenlemeyi hedeflemelidir. Vergi politikas proletaryann devrimci politikasnn gei dnemindeki balca aracdr." 153 Teori ile pratik arasndaki elikiyi gidermek zere otoriteler tketim vergilerine vergi demeyi tamamen braktlar. Jasny'nin iaret ettii gibi, 1935 yll tketim vergilerini vergiler arasnda gsterirken 154 ayn ylln bir sonraki basmnda tketim vergileri "gelirden kesilen vergiler" kaleminden ayrlmtr.155 Bu terim deiiklii sayesinde, SSCB Maliye Bakan, Yksek Sovyet nnde yle diyebilmitir: "Sovyet bte gelirlerinin ok byk bir ksmnn milli ekonomi tarafndan yaplan demelerden olutuu bilinmektedir. Halktan toplanan tm vergilerin pay nemsenmeyecek kadar azdr. 1939 ylnda halktan toplanan ver* Sayfa 73-74'te Rusya'daki gelir ve veraset vergileri ele alnmtr.

62RUSYA'DADEVLETKAPTALZM gilerin toplam 6.5 milyar rubledir ve bu, tm bte gelirinin sadece %4.2'sini oluturmaktadr."156 nsann Mlke Tabi Klnmas Sovyet Anayasas'nn 6. Maddesi yle der: "Topraklar, topraklardaki kaynaklar, rmaklar, ormanlar, imalathaneler, fabrikalar, madenler, demiryollar, deniz ve hava tama aralar, haberleme aralar, devletin rgtledii byk iftlik iletmeleri (devlet iftlikleri, makina-traktr istasyonlar vb.) ve ehir ve sanayi blgelerindeki temel konut tesisleri devlet maldr, yani halkn tmnn servetidir." Halk, devlet araclyla lke servetinin sahibiyken, Rus devletinin bu serveti halktan korumak iin olmayacak eyler yapyor olmas gerekten artcdr! 7 Austos 1932 tarihli "Devlet letmelerinin, Toplu iftliklerin ve Kooperatiflerin Mlkn ve Sosyalist Mlkiyet Kurumlarn Koruma" yasasna gre devletin, kolhozlann ve kooperatiflerin mallarnda ve demiryollar ve kanallarda ilenen hrszlk suu, idam ve tm malllara el konulmasn getirmektedir. Hafifletici nedenler varsa, bu ceza on yldan az olmamak zere hapis cezasna ve tm mallara el konulmasna evrilebiliyordu.157 Stalin bu yasay "devrimci meruiyetin temeli"158 diye adlandrmtr. Aslnda bu yasa, basit hrszlk olaylarna nadiren uygulanmtr. Ancak, SSCB Yksek Sovyet Prezidyumu'nun 4 Haziran 1947'de "Hrszlk yani, vatandalarn zel mlknn gizli veya ak bir ekilde bakas tarafndan kendine mal edilmesi be ya da alt yl, slah amal alma kampna alnma cezasna tabidir. Bir hrsz etesi tarafndan veya ikinci defa ilenen hrszlk, slah amal alma kampna alt ile on yl aras bir sre iin alnma cezasna tabidir" 159 diye balayan "Vatandan zel Mlknn Korunmas" yasas160 mlke kar sulara verilen cezalarn iddetindeki herhangi bir hafifliin salt grnte kaldn gstermitir. Ayn gn yrrle giren "Devlet ve Halk Mlknn Zimmete Geirilmesi" yasasnda ise u maddeler vardr:
1. Devlet mlknn alnmas, mal edinilmesi, suistimali ve dier biimlerde zimmete geirilmesi, mlke el koyularak veya koyulmaya-rak yedi ile on yl aras slah amal alma kampna alnma ce-

STALNST RUSYA'DA TOPLUMSAL-KTSAD LKLER 63 zasna tabidir. 2.Devlet mlknn ikinci bir defa zimmete geirilmesi, ya da bunun rgtl bir grup tarafndan veya yaygn bir ekilde yaplmas, mlke el koyulma dahil olmak zere on ile yirmibe yl aras slah amal alma kampna alnma cezasna tabidir. 3.Toplu iftlik, kooperatif ve dier halk mlknn alnmas, mal edinilmesi, suistimali ve dier biimlerde zimmete geirilmesi, mlke el koyularak veya koyulmayarak be le- sekiz yl aras slah amal alma kampna alnma cezasna tabidir. 4.Toplu iftlik, kooperatif ve dier halk mlknn ikinci bir defa zimmete geirilmesi, ya da rgtl bir grup tarafndan veya yaygn bir ekilde yaplmas, mlke el koymak dahil olmak zere sekiz ile yirmi yl aras slah amal alma kampna alnma cezasna tabidir.161

Bu yasann yrrle girmesinden bir ay sonra Devlet Savcl, yasann uygulanmasna rnek olarak u on rnei vermitir:
1. Saratov ehrinde, daha nce de hrszlktan hkm giymi V.F. Yudin... tts fabrikasndan balk almtr. 24 Haziran 1947 gn... Yudin, slah amal alma kampnda onbe yl hapis cezasna arptrlmtr. -2. 11 Haziran 1947 gn, Moskova-Riazan demiryolu elektrik hatlarnda elektriki olarak alan D.A.Kiselov, demiryolu vagonundan krk almtr... Moskova-Riazan demiryolu askeri mahkemesi 24 Haziran 1947 gn D.A.Kiselov'u slah amal alma kampnda on yl hapis cezasna arptrmtr. 3.Moskova blgesinde Pavlov-Posad kasabasnda L.N.Markelov... Pavlov-Posad tekstil fabrikasndan giyim eyas almtr. 20 Haziran 1947 gn... Markelov, slah amal alma kampnda sekiz yl hapis cezasna arptrlmtr. 4.Ivanov blgesinde Rodnikov'da Y.V.Smirnov ve V.V.Smirnov... bir kolhozdan 170 kilo yulaf almlardr. 26 Haziran 1947 gn... ikisi de slah amal alma kampnda sekizer yl hapis cezasna arptrlmtr. 5.Moskova'nn Kirov blgesinde ofrlk yapan E.K.Smirnov bir frndan 10 kilo ekmek almaktan tutuklanmtr. Halk mahkemesi... E.K.Smirnov'u slah amal alma kampnda yedi yl hapis cezasna arptrmtr. 6.Saratov'da E.I.Gordayev... bir depodan eitli mallar almtr. 21 Haziran 1947 gn... Gordeyev, slah amal alma kampnda yedi yl hapis cezasna arptrlmtr.

64 RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM 7.Kuybiev'de E.T.Poluboyarov bir tren yolcusunun czdann almtr... [Poluboyarov] 4 Temmuz'da slah amal alma kampnda be yl hapis cezasna arptrlmtr. 8.7 Haziran 1947 gn Kazan'da, kolhoz pazarnda, V.E.Bukin, bayan vatanda Pustinski'nin elinden parasn kapmtr... 20 Haziran 1947 gn... Bukin, slah amal alma kampnda sekiz yl hapis cezasna arptrlmtr. 9.6 Haziran 1947 gn Kuybiev blgesinin Kutuzovsk vilayetinin Subovka kynde, A.A.ubarkin ve V.G.Morozov, vatanda Presnyakov'a ait kilerden 40 kilo patates almlardr. 17 Haziran 1947 gn... ikisi de slah amal alma kampnda beer yl hapis cezasna arptrlmtr. 10. 5 Haziran 1947 gn Moskova'da... daha nce de hrszlktan hkm giymi olan K.V.Greenwald... komusunun evde bulunma masndan yararlanarak vatanda Kovalev'in odasna girmi ve eitli ev aletleri almtr... Greenwald... slah amal alma kampnda on yl hapis cezasna arptrlmtr.162

STALINIST RUSYA'DA TOPLUMSAL-lKTlSADl LKLER 65

Kiiye kar ilenen iddet sularna uygulanan baz dier cezalar ise yledir:
147. Madde: Zor yoluyla ve kanunsuz olarak kiiyi zgrlnden mahrum brakmann karl, bir yla kadar zgrlkten mahrumiyet veya zorunlu altrlmadr. Madurun hayatn veya saln tehlikeye sokan ya da onun maddi ac ekmesine neden olan bir biimde kiiyi zgrlkten mahrum etmenin karl, iki yla kadar zgrlkten mahrumiyettir. 148.Madde: Para karlnda veya kiisel nedenlerle, akl banda olarak bilinen bir kimseyi bir akl hastalklar hastahanesine kapatmann karl, yla kadar zgrlkten mahrumiyettir. 149.Madde: Para karlnda, intikam nedeniyle veya dier kiisel nedenlerle, bir baka kimsenin ocuunu karmak, saklamak veya takas etmenin karl, yla kadar zgrlkten mahrumiyettir.164

Sovyet yasasnn bu konulardaki sertliinin cinayet, insan karma ve dier iddet ieren su biimlerindeki grece hafifliiyle bylesine belirgin bir farkllk gstermesi ok anlamldr. Stalinist Rusya'da bireyin mlkten ok daha az nem tad aktr. rnein RSFSC Ceza Yasas'nda u maddeler vardr:
136.Madde: (a) para karlnda, (138. Madde kapsam dnda) kskanlk nedeniyle ya da herhangi dier bir temel drtyle; (b) daha nce kastl cinayetten veya kiiye ar hasar getirmekten yarglanm ve mahkeme tarafndan tayin edilen toplumsal savunma yntemlerinden gemi bir kii tarafndan; (c) birok kimsenin hayatn tehlikeye sokan veya madura ar acya neden olan bir biimde; (d) dier ciddi bir suu kolaylatrmak veya onu saklamak amacyla; (e) madura ilikin zel bir sorumluluu bulunan bir kii tarafndan; (f) madurun aresizlik koullarn frsat bilerek ilenen taammden cinayetin karl, on yla kadar zgrlkten mahrumiyettir. 137.Madde: 136. Madde'de sz geen koullar dnda ilenen taammden cinayetin karl sekiz yla kadar zgrlkten mahrumiyettir. 138.Madde: Madur tarafndan iddet veya ar hakaret nedeniyle, iddetli duygusal tahrikin etkisi altnda ilenen kastl cinayetin karl, be yla kadar zgrlkten mahrumiyet ya da bir yla kadar zorunlu altrlmadr.163

Mlkiyete tapan bu anlay, toplumun en savunmasz yelerini ocuklar bile kapsamna almaktadr. ocuk karmann bile en yksek cezas grdmz gibi ancak yl iken, hrszlk iin ocuklara verilen ceza bile bundan ok daha fazladr. ocuk sulular konu olduunda Stalinist yasalar oniki yandaki ocuu bile yetikin ve sularndan tamamen sorumlu varsayarken, ayn yataki ocuklar sivil konularda rtn ispat etmemi kabul edilmektedir. rnein RSFSC Evlilik, Aile ve Velayet Yasas'na gre, "ondrt yan doldurmam ocuklara veli tayin edilmesi" gerekmektedir.165 Ayn ekilde, "ondrt ile onsekiz yalan arasndaki ocuklara vasi tayin edilmelidir".166 Buna ramen, 7 Nisan 1935'te yrrle giren bir yasa, ocuk mahkemelerini feshetmitir. Buna gre, "ocuklar tarafndan su ilenmesini acil olarak nlemek amacyla, Halk Komiserleri Konseyi Merkez Yrtme Kurulu: (1) Hrszlk, iddet, kiiye maddi hasar, sakatlama, cinayet veya cinayet giriiminde bulunurken yakalanan oniki yandan byk genlerin ar ceza mahkemeleri nne kartlmalarn ve Ceza Yasas'nn tm kapsamna uygun olarak cezalandrlmalarn ngrr".167 (Ancak Ceza Yasasnn 22. Maddesi yrrlkte kald iin, onsekiz yandan kklere lm cezasnn halen verilemeyecei anlalmaktadr.) Bu yeni Yasa'nn uygulamaya koyulmas ok srmez; 29 Mays 1935 tarihli hvestiya'ya gre, yasann yrrle girmesinden iki hafta gibi ksa bir sre sonra, zel bir mahkeme onalt "gen hayduta" yllarca hapis cezas vermiti.168 Yeni yasa bazen bundan da ar bir

66RUSYA'DADEVLETKAPTALZM ekilde kullanlm, ocuklara lm cezas verilmitir. rnein ocuk sululara kar bu amansz yasann yrrle girmesinden iki hafta sonra trende soygun yapmaktan sulu bulunan bir ocua lm cezas verilmitir.169 Bu ar uygulamalara neden olarak ne srlen resmi zrler, yani 1931 ile 1934 arasnda Moskova'da ocuk sularnn iki katma km olmas,170 ciddi bir neden olmaktan uzak kalmtr ve aslnda "sosyalizmin zaferi" ve "halkn varlkl ve mutlu hayat" efsanelerini yalanlamaktadr. 1935 yasas 1940 ylnda geniletilmi ve tren raylarn geveterek, raylar zerine madde koyarak vb. demiryolu trafiini tehlikeye sokan eylemlerde bulunan oniki ya ve zerinde ocuklar kapsamna almtr. 31 Mays 1941 tarihli kararname,171 1935 yasasnn sadece kastl sular deil, bilgisizlikten ilenen sular da kapsamna aldn zellikle belirtir. 15 Haziran 1943'te ise hkmet, serserilik ve hrszlk yapan, ve bunun gibi hafif sular ileyen 11 ile 16 yalar arasndaki ocuklarn adli sreten gemeksizin kapatlabilecekleri NKVD denetiminde zel slahevleri kurulmasn emretmitir.172 Kle kamplarndaki yetikin mahkmlar arasnda ocuklarn da bulunduuna dair deliller vardr. Dallin'e gre, "Dou Sibirya'da Zakamensk Kamp mahkmlar arasnda, Moskova blgesinden nemli sayda ar ceza mahkmu erkek ve kz ocuu vardr. Bunlar madenlerde ve yakndaki fabrikalarda almaktadr".173 Btn bunlar Marx'in u szlerine yeni bir anlam kazandryor: "Yasalarn olduu gibi suun, yani tek bana bir bireyin egemen ilikilere kar mcadelesinin de, tesadfi saylamayacak bir kkeni vardr. Tam tersine, su da mevcut egemen gler ile ayn koullardan kaynaklanr."174 Ayn ekilde, Stalin Rusyas'nda suun karakteri ve bu sululara verilen cezalar, insanln mlkiyete, emein sermayeye tabi klnmasndan, yani brokratik devlet kapitalizmi dzeninin temel elikilerinden kaynaklanmaktadr. Blm likilerindeki Deiiklikler Lenin "Nisan Tezleri"nde parti politikasnn, "Seime ve her an geri arlmaya tabi olmas gereken tm grevlilere, iyi bir iinin gelirin-

STALNIST RUSYA'DA TOPLUMSAL-lKTtSADl LKLER 67 den daha fazla verilmemesi" olduunu syler.175Devlet ve Devrimde. (Austos-Eyll 1917),"... her bakmdan ekonomik, ahlaki ve dnce olarak halen rahminden kt toplumun damgasn tayan"176 devrim sonras toplumda cret ve maalarn nasl tayin edilecei konusunu ele alr. "retim aralarnn sahiplii konusunda toplumun tm yelerinin eitlii, yani emein eitlii ve cretlerin eitlii" artk salanmtr.177 "Tm vatandalar devletin cretli alanlarna dntrlmtr ve devlet silahl iilerden olumaktadr. Tm vatandalar, tek bir milli devlet 'birleik iletmesinin' alanlar ve iileri olmutur. Kendilerinden tek beklenen eit olarak almalarpaylarna den ii yapmalar ve eit cret almalardr."178 "Tm toplum, iin ve cretin eit olduu tek bir ofis ve tek bir fabrika olacaktr."179 Bylece Lenin, Boleviklerin "nlerindeki acil hedef olarak, "teknisyenlerin, mdrlerin ve muhasebecilerin ve bunlarn yan sra tm grevlilerin, bir 'ii creti'nden fazla maa almamalarn" saptar.180 Devrimden birka ay sonra (Mart 1918'de) Lenin tekrar, "tm mesleklerde ve kategorilerde tm cret ve maalarn giderek eitlenmesini" desteklediini belirtmitir.181 Baz uzmanlarn bulunmalarnn zorluunu ve bunlarn ii devletine dmanln ok iyi bildii iin bylesi bir eitlie belli istisnalar oluturulmas gereini kabul etmi, ancak gelir farkllklarnn arlk koullarndakinden ok daha az olmasnda ve gelecekte eilimin eitlii arttrma ynnde gelimesinde srar etmi ve hereyden te geri kalmln Sovyet hkmetine dayatt byle eitsizliklerin sosyalizmden geri adm ve kapitalizme taviz olduunu sylemekten ekinmemitir. rnein yle demitir: "Bu gei dneminde onlara [uzmanlara] mmkn olan en iyi hayat koullarn salamalyz... cret oranlan konusunu tarttmzda alma Komiseri Yolda Schmidt yle gereklerden sz etti: cretleri eitleme konusunda her yerde yaplandan daha fazlasn ve herhangi bir burjuva devletinin yllar boyu yapabileceinden daha fazlasn yaptmz syledi. Sava ncesi cret oranlarna bakalm: bir el-iisi gnde 1 ruble ayda 25 ruble alrken bir uzman 500 ruble alrd... Uzman, iiden yirmi kat fazlasn alyordu. imdiki cret oranlarmz altyz ruble ile bin ruble arasnda deimektedir yani bu be katlk bir fark demektir. Eitleme konusunda ok adm attk."182 Uzmanlara denen yksek cretler "burjuva ilikilerine uygun cretler", bir "geri adm"; kapitalizme, Sovyet hkmetine nesnel gereklerin dayatt

68 RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM

STALINIST RUSYA'DA TOPLUMSAL-KTSADI LKLER 69

bir "taviz"di. 1919 ylnda Rus Komnist Partisi cret politikasn u szlerle ifade etmitir: "Hedefi her trl emee eit karlk ve eksiksiz komnizm olsa da, Sovyet Hkmeti kapitalizmden komnizme gei ynnde ancak ilk admlarn atld u anda, bu eitliin derhal salanmasn hedef olarak grmemektedir."184 1921'deki Onuncu Parti Kongresi ise, "eitli nedenlerden dolay maddi cretlerde uzmanla gre farkllklarn geici olarak korunulmas gerekiyorsa da, her eye ramen cret dzeyi politikas, cret oranlar arasnda mmkn olan en byk eitlik zerine kurulmaldr" kararn almtr.185 Ayn kongrede, "uzmanlarla bir taraftan sorumlu iiler ve te taraftan emeki kitleler arasnda varolan, yaam artlarndaki, cretlerdeki vb. eitsizlik, demokrasiyi zayflatt partide rmeye yol at ve komnistlerin otoritesini azaltt iin, bu eitsizlii yok etmek zere tamamen yeterli yntemler bulunmasnn gereklilii belirtilmitir.186 Ve aslnda bu szlerin sylendii "sava komnizmi" koullarnda, cretler ve maalar neredeyse tamamen eittir. Sovyet istatikisi Strumi-lin'in verdii rakamlara gre, en yksek cret alan iilerin geliri en dk creflilerinkinin 1917'de %232'si iken, ayn oran 1921'in ilk yarsnda sadece %102, bir dier deyile hemen hemen ayndr.187 te yandan, "sava komnizmi"nin ktlk koullar grevlilere, denetimlerindeki kaynaklarn arzn ve blmn sk sk ktye kullanma olana vermitir. cretlerdeki fiili eitlik, Yeni Ekonomik Politika'nn balamasyla sona erdi. 1921-22'de, raktan yksek uzmana kadar uzanan onyedi kademeli, en vasfl iiye en dk cretli vasfsz iinin buuk katn veren genel bir cret cetveli yrrle girdi. Uzmanlar, vasfsz iinin en fazla sekiz kat fazlasn kazanabilir oldular. (Bu oran Parti yelerini kapsamna almyordu, nk onlar iin Parti yesi olmayan uzmanlarn ok altnda zel bir azami cret cetveli geerliydi.) Gelir farkllklar devrim ncesinden ok daha azd. Demiryolu iilerinin devrim ncesi ve devrim sonras cret ve maalar buna iyi bir rnek oluturur. 1902 ylnda bir sinyalcinin geliri ayda 10-20 ruble, makinistin 30-60 ruble, demiryolu servis efinin 500-750 ruble ve sorumlu yneticinin 1,000-1,500 rubleydi.188 1924 Mart'nda cret farkllklar, sradan iiler iin ayda 13.27 altu ruble ile ynetici kademe iin ayda 26.80 altn ruble arasnda deiiyordu.189
183

Sanayide, Mart aynda ortalama ii creti 58.64 ruble, fabrika mdrnn ise parti yesiyse 187.90, deilse 309.50 rubleydi.190 Ancak, Be Yllk Plan ncesi dnemde bu farkllklar gideren baz dier unsurlar vard. Hereyden nce, Komnist Parti yelerinin bir vasfl iiden daha fazla kazanmasna izin verilmiyordu. Bu koul ok nemliydi, nk iletme mdrlerinin, sanayi blm bakanlarnn, vb., ounluu parti yesiydiler. 1928 ylnda vakflarn ynetim kurulu yelerinin %71.4' parti yesiydi. Ayn oran birleik iletmelerde %84.4 ve dier iletmelerde %89.3'd. Gelir farkllklarnn, aslnda genel cret cetvelinde grndnden ok daha az kalmasn salayan bir dier unsur, uzmanlarn toplam says (ki bunlarn bir ksm parti yesiydiler ve dolaysyla bir vasfl iinin kazandndan daha fazla kazanmyorlard) ok kkt. 1928 ylnda uzmanlar sanayide alanlarn sadece %2.27'sini oluturuyorlard. Rusya'daki gelir farkllklarnn genel bir tablosu, SSCB 1926 Yl tstatikleri Kitab'nda (Rusa) verilmitir ve buna gre 1926-27'de el iilerinin ortalama yllk geliri, sava ncesi kurlaryla 465 rubledir. Uzmanlara verilen en yksek miktar ise 1,811 rubledir. Burjuvazi, NEP zenginleri ve kulaklar dnda bu en yksek dzeye sadece 114,000 kii erimektedir. Bunlar tm cretlilerin %0.3'n oluturur ve toplam gelirleri milli gelirin sadece %1'idir.191 "Muzaffer sosyalizm" bayra altnda Be Yllk Plan'n balamasyla, tm eitliki Bolevik gelenek darmadan edilmitir. Stalin u szleriyle bu saldrnn ban ekmitir: "Uravnilovka [bu terim eitlikilik kavramnn alayc bir biimidir] kyl bak asndan, tm mallarn eit dalm psikolojisinden, ilkel kyl 'komnizmi' psikolojinden gelir. Uravnilovka'mn Marksist sosyalizmle hi bir ilikisi yoktur."192 Bundan byle, istedii kadar yksek mevkide olsun, Rusya'da gelir farkllklarna kar kann vay bana gelenler! Molotov, SSCB Sovyetleri Yedinci Kongresi'nde u szleri syleyecek kadar ileri gitmitir: "Bolevik siyaset, snf dmannn ibirlikisi ve sosyalizme dman unsurlar olan eitlikilere kar kararl bir mcadele talep etmektedir."193 Parti yelerinin gelirini kstlayan kural 1929'da deiikliklere ura* Bu kural byk bir gizlilik iinde kaldrldndan, tam olarak zamann bilemiyoruz. Ancak Rus basnnda kan haberlerle 1934'te mevcut olmad ak hale geliyor.

70 RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM

STALINIST RUSYA'DA TOPLUMSAL-lKTlSADl LKLER 71 Primler ve temel maaa oranlar st ynetim (yneticiler, bamhendis) Orta ynetim (blm bakanlar) Alt ynetim (ustabalar vb.) Plann iin gerekletirilmesi
%30'a %25'e kadar kadar

m ve daha sonra* tamamen kaldrlmtr. Ayn ekilde, ou uzman gibi iki ii olan kimselerin, yrrlkteki en yksek maan ancak bir buuk katn alabiliyor olmalarn salayan yasa da yrrlkten kalkmtr. Paraba ilerde standard aan kimselerin, normal cretin iki katndan fazlasn almasn nleyen 17 Haziran 1920 tarihli "genel cret yasas"194 da kaldrld. te yandan paraba alan iilere normun te ikisinden az cret vermeyi yasaklayan yasa da yrrlkten kalkt.195 Gelir dzeyleri farkllklarnda hi bir kstlama kalmam, fark korkutucu bir biimde bymeye balamt. 1934'ten sonra Rus istatistikleri, iileri ve alanlar cretlerine gre ayrarak gsteren rakamlar yaynlamaya son vermi, onun yerine hizmeti kadnlarn, vasfsz iilerin, vasfl iilerin, uzmanlarn, ba mhendislerin, mdrlerin vb. gelirlerini ortalayarak elde edilen bir rakam, tm iilerin ve alanlarn ortalama geliri olarak yaynlamaya balamtr.* Veri yokluuna ramen eitli gerekleri, zellikle brokratlarn maalarnda byk bir art olduunu ve ii snfnn cretlerinde byk bir d olduunu tespit etmek mmkndr. rnein, fabrika mhendislerinin ayda 1,500 ruble, yneticilerin (hkmet daha fazlas iin zel izin vermedii takdirde) 2,000 ruble ve vasfl iilerin 200-300 ruble kazand 1937 ylnda, Sovyet hkmeti, paraba iileri iin ayda 110 ve saatle alan iiler iin ayda 115 rubleden oluan asgari creti yrrle sokmutur. Birok iinin ancak asgari cretle geindii gereini, bu dzeyi tespit eden yasann, 1938 yl iin 600 milyon rublelik bir bte katks yapm olmas ortaya koyar.196 Karlatrma yapacak olursak, ayda 2,000 rublelik maa hi de fena saylmaz. stelik, bu sabit maaa ek olarak yneticiler ve fabrika mhendisleri, retim, iletmenin ekonomik planda saptanan retim kotasn getii oranda prim alrlar. rnein, 1948'de plann yerine getirilmesi ve almas zerine otomotiv tama iletmeleri yneticilerine verilen primler yledir:197
* ktisadi istatistikler stne bir Sovyet kitabnn ABD istatistiklerinde, cret ve maalara irket mdrlerinin maalarnn da dahil edilmesiyle cret ve maa ortalamasnn ykseltilmesi uygulamasn eletirmesi ilgi ekicidir. (Toplumsal-lktisadi statistikler Szlk ve Elkitab (Rusa), Moskova 1948, s. 12.) mamn dediini yap, yaptn yapma!

Plann her %1'i iin almasnn

%4'e kadar %3'e kadar %3'e kadar

%20'ye kadar

Yani, plan %10 aan bir fabrika ynetmeni temel maann %70'e kadar; plan %20 aan %110'a kadar; %30 aan %150'ye kadar; %50 aan ise %230'a kadar prim alabilmektedir. Yneticinin dier bir gelir kayna ise 19 Nisan 1936'da kurulan Ynetici Fonu'dur.198 Bu yasaya gre, plan dahilindeki krlarn %4' ve plan hedefini aan krlarn %50'si bu Ynetici Fonu'na gider. Bir Rus iktisatsnn verdii 1937 rakamlarndan, bu fonun apn grmek mmkndr:199
Petrol Sanayii 104.1 103.8 21.7 344.92 Et Sanayii 118.6 104.1 51.9 752.69 iki Sanayii 108.8 103.0 86.0 1,175.00

Plann gerekletirilmesi (%) Gerek maliyet (Plan maliyetinin %'si olarak) Ynetici Fonu (Milyon Ruble olarak) ii basma Ynetici Fonu (Ruble)

1937 ylnda, tm iilerin ve personelin ortalama creti, ayda sadece 254 ruble olduuna gre,200 bu rakamlar o yl iinde Ynetici Fonu'nun ii bana, petrol sanayiinde ortalama aylk cretten daha fazlasna, et sanayiinde katna ve iki sanayiinde drt buuk katna denk geldiini gsterir. Bir baka Sovyet iktisatsna gre "be sanayi komiserliinde Ynetici Fonu'nun ii bana denk gelen miktar, ortalama yllk cretin %6.3'dr. Ancak birtakm sanayi kollarnda bu oran olduka yksektir ve marangozlukta %21.5'e, krk ve deri ayak-

72 RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM

STALINIST RUSYA'DA TOPLUMSAL-KTSADl LKLER 73 ruble ve oturum gn bana ayrca 150 ruble olmutur. 205 RSFSC Yksek Sovyeti bakan ve yardmclar ylda 150,000 ruble almaktadr.206 Herhalde dier Federe Cumhuriyetler'in bakanlar ve bakan yardmclar da ayn maa alyorlardr. Sovyet Ordusu'nda erler sava srasnda ayda 10 ruble, temenler 1,000 ruble ve albaylar 2,400 ruble almaktadr. Kimsenin sosyalist bir ordu olduunu syleyemeyecei ABD ordusunda ise erlerin aylk maa 50 dolar, temenlerinki 150 dolar ve albaylarnki 333 dolardr.207 Brokratlarn bir dier gelir kayna ise eitli devlet dlleriydi. Stalin'in 60. doum gn erefine balatlan dllerin ilk ynetmeliine gre, en yksek dl 100,000 rubleyi geemiyordu.208 O zamandan beri bu tavan 300,000 rubleye kartld ve her yl tanesi 50,000 ile 300,000 ruble arasnda olan, tamamen vergi d bin kadar Stalin dl verilmektedir. Rusya'daki muazzam gelir farkllklarnn dier bir gstergesi ise gelir vergisi rakamlardr. 4 Nisan 1940 tarihli gelir vergisi rakamlar, ylda 1,800 rublenin altndan balayarak 300,000 rublenin zerine kadar kan bir gelir dzeyi gstermektedir.209 Sava srasnda bile, olaanst durum nedeniyle, iilerin azami retimi salamalar iin her trl aba sarf edilirken, deiik snflarn koullar arasnda ar farkllklar vard. On ve yalarnda iki ocuklu bir hizmeti, 1942'de Alexander Werth'e yle demitir: "ocuklar esas olarak ekmek ve ayla yayorlar; k soya fasulyesinden yaplm, tatsz ve pek az besin deeri olan suni st iiyor elden ne gelir? Et karnemle bu ay ancak biraz balk alabildim. Bazen lokantann mutfandan artan bir orbay alabiliyorum hepsi bu."210 Ayn zamanda Alexander Werth gnlne yle yazabiliyordu: "Bugn National'daki o le yemei pek muhteem bireydi, nk, Moskova'da yiyecek ktlna ramen, ne zaman resmi kimselerin konuk olarak bulunduu herhangi byk bir yemek olacak olsa, daima en iyi eylerden yeterince bulunuyor. Zakuski olarak en iyi taze havyar, bol tereya ve ttslenmi som bal vard; arkasndan mersin bal ve bunun ardndan da la Marechal pili klbast, sonra konyak ve likr ile buzlu kahve; ve tabii masann bir ucundan br ucuna dizilmi iki ieleri."211 Rus toplumunun ayrcalkllar ve paryalar olarak ayrtrlmas, sava srasndaki karne sisteminde ok ak grlmektedir. Bat'nn de-

kab sanayilerinde yaklak %25'e, iki, makarna ve yiyecek sanayilerinde %55'e varmaktadr".201 Sonu olarak, zellikle byk sanayilerde yneticilerin ellerinde muazzam miktarlarn topland aktr. Ynetici Fonlan'nn grnrdeki amac, iiler ve personel iin konut, kulp, kantin, kre, anaokulu kurmak, iinde olaanst baar elde edenlere prim vermektir. Bu fonlarn nasl kullanld hakknda elimizde hi bir istatistik veri yoktur. Tek ipucu, 29 Nisan 1937 tarihli Za Industrializatsiya'da, Kharkov'daki Porchen fabrikasnn Ynetici Fonu'nun kullanm hakkndaki u bilgidir:
Ynetici Fonu'nu oluturan 60,000 rublenin 22,000'ini yneticinin kendisi, 10,000'ini parti komitesi sekreteri, 8,000'ini retim brosu efi, 6,000'ini ba muhasebeci, 4,000'ini sendika komitesi bakan, 5,000'ini atlye efi almt.202

Ayrcalkl snflarn dier kesimleri de olaanst yksek gelirlere sahiptir. Pravda'ya, yazar Aleksei Tolstoy ve tiyatro yazan V.Vinevski'den gelen, "yazarlarn muazzam yayn paylaryla olaanst yksek gelir kazand eklindeki yaln anlamalar"203 dzeltmeyi amalayan bir mektup, yazarlarn gelirleri hakknda u rakamlar vermektedir:
1936 ylnda aylk gelirler
10,000 rubleden fazla 6,000-10,000 ruble aras 2,000-5,000 ruble aras 1,000-2,000 ruble aras 500-1,000 ruble aras 500 rubleye kadar

Kii says
'

14 11 39 114 137 yaklak 4,000

Gene 1936 ylnda, tm Sovyet ii ve personelinin ortalama gelirinin 2,776 ruble, yani ayda 231 ruble204 olduu hatrlanacak olursa, yoruma gerek kalmaz. Lenin'e gre, ortalama vasfl iiden fazla almamalar gereken hkmet grevlileri, bugn ok farkl gelirlere sahiptir. SSCB Yksek Sovyeti'nin 17 Ocak 1938 tarihli kararyla, Birlik Konseyi ve Milliyetler Konseyi bakanlar ve ikinci bakanlarnn maalar ylda 300,000 ruble, her Yksek Sovyet temsilcisinin maa ylda 12,000

74 RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM mokratik kapitalist devletlerinde kimsenin nermeye bile cesaret edemeyecei farkl bir karne dzeni balatld. Bunun, Sovyet halkn bile artt aktr, yle ki ne Pravda ne de Izvestiya bu konudan hi bahsetmemitir ve karne sistemi hepten hasralt edilmitir.212 Aslnda zenginlerin lksleri, fakirlerin gereklerine nispeten hep daha ucuz olmutur. Tketim vergilerinin bazlarn hatrlayacak olursak bunu aka grmek mmkndr:213
Buday, % 73-74 Tuz (kalp), % 70-80 Et (sr), %67-71 Havyar, %40 Radyo, %25 zel Araba, %2

STALINIST RUSYA'DA TOPLUMSAL-IKTSADI LKLER 75 alr, ki bu bile herhangi bir iinin gelirinden kat kat fazladr. Rus toplumunda ayrcalkllar ve paryalar ayrmasnn belki de en ak rnei, hkmet emeklilik sistemidir. Eer asker olmadan nce ii ya da personel olarak alm olan bir er lecek olursa, ailesi ayda 52.5 ile 240 ruble arasnda bir emeklilik denei alr. Eer nceden ii ya da personel olarak almamsa, ailesi, bakma muhta durumda bulunan kimse saysna bal olarak 40, 70 ya da 90 ruble alr. Krsal blgelerde oturanlar bu rakamlarn sadece %80'ini alrlar. Buna karlk, len bir albayn ailesi ayda 1,920 ruble alr. 218 kazasnda len bir iinin muhta durumdaki ailesi en fazla ayda 200 ruble alr (baz istisnai durumlarda bu rakam 300 ruble olabilir).219 te yandan, baz ayrcalkl kimseler, aile reisi ldnde byk toplu para alrlar. Yksek Sovyet yesi M.F.Vladimirski ldnde, dul eine 50,000 ruble toplu para ve hayat boyu ayda 2,000 ruble denek, kzkardeine ise hayat boyu ayda 750 ruble denek verilmitir.220 General V.A. Yuskevi ldnde dul eine 50,000 ruble toplu para ve hayat boyu ayda 2,000 rublelik denek balanmtr.221 Gazeteler buna benzer rneklerle doludur. Eitsiz gelir dalm ilikileri, eitim konusunda da kendini gsterir. Stalin'in 1936 Anayasas'nn 121. maddesinde yle denir: "SSCB vatandalarnn eitim haklar vardr. Bu hak evrensel, zorunlu ilk eitim ile salanr ve eitim, yksek eitim dahil olmak zere, bedelsizdir" vb. Fakat her trl eitim bedelsiz olmasna ramen, yoksullarn ve zenginlerin ocuklar arasnda gerek bir eitim eitlii yoktur, nk yoksullar mmkn olduunca abuk para kazanmaya balamak zorundadr ve ailelerinin ou eitim srasnda ocuklarna bakabilecek durumda deildir. Dolaysyla, SSCB'de eitimden yararlanan ocuklarn orannn, eitim dzeyi ilerledike dmesi artc deildir. rnein 1939-40 eitim ylnda eitim kurumlarna devam eden toplam renci saylar yledir:222 Say
lkokul (1-4. snflar) Ortaokullar (5-7. snflar) Liseler (8-10. snflar) Teknik liseler ve fabrika okullar niversiteler ve yksek teknik okullar 20,471,000 9,715,000 1,870,000 945,000 620,000

Sonu olarak: "1948 ortalarnda, ABD'de daha iyi bir araba ile 795 kilo tereya eit deerdeyken SSCB'de [9,000 rublelik] bir Moskvich arabann karl [kilosu 28-30 rubleden] 141 kilo tereyayd."214 Gelir farkllklar, miras braklabilen mallarda da byk farkllklara yol ayordu. Devrimin ilk gnlerinde 27 Nisan 1918 tarihli yasayla, 10,000 rubleden fazla tm miraslara el konuluyordu.215 Bu, kapitalizmden sosyalizme geiin taleplerinden biri olarak, tm miras haklarnn kalkmasn ngren Komnist Manifesto'ya uygundu. Bir ka yl sonra yasa ok nemli deiikliklere urad ve 1929 ylna gelindiinde 1,000 ruble ve bundan daha az miraslardan balayarak 500,000 ruble ve daha fazlasn kapsayan bir miras vergisi tablosu yrrlkteydi.216 u anda ise miras vergisi %10'u gememektedir. Kapitalist ngiltere ve Amerika Birleik Devletleri'ndeki miras vergileriyle karlatrldnda bile bu oran son derece dktr. Sava srasnda Rus basnnda, hkmete milyonluk borlar veren kimselerden sz eden haberler kmtr. "Sovyetler Birlii'nin Dostlar" bunu yle aklar: "Sovyetler Birlii'nde milyoner, rublelerini kendi emeiyle ve Sovyet Devleti'ne ve halkna hizmetleriyle kazanmtr."217 Bu aklamay inceleyecek olursak, 1940'ta bile tm iilerin ve personelin ortalama geliri ancak 4,000 ruble olduuna gre, bir milyon ruble toplamak iin ortalama bir iinin 250 yl almas ve bu arada kendine tek bir kuru harcamamasgerektiini grrz. Sovyet milyoneri, sadece faiz olarak her milyonuna ylda 50,000 ruble

76RUSYA'DADEVLETKAPTALZM Eer tm lkede, deiik ya gruplarndaki ocuklarn saysn biliyor olsaydk, bu ya gruplarnn ne oranda okula gittiklerini hesaplamak mmkn olurdu. Fakat bu rakamlar olmadan bile, yukardaki verilere bakldnda, deiik ya gruplarndaki ocuklarn eitim olanaklar arasndaki fark hemen grlecektir. 7 ile 11 yalar arasndaki tm ocuklarn okula gidiyor olduunu varsayarsak, bunlarn ancak yansndan aznn, drt yldan sonra okula devam edecek kadar ansl olduunu grrz. Sadece yedi ocuktan biri yedi yl rencilik yapabilmektedir ve yirmide birinden bile az on yl dourabilmektedir (buna karlk kapitalist ngiltere'de zorunlu eitim on yldr). niversitelere, teknik okullara ve dier yksek okullara bedel getirilmesinden nce bile, niversiteye veya yksek okula kadar ilerlemeyi baaran rencilerin pek ou, mali zorluklar nedeniyle eitimlerini bitiremeden ayrlmak zorunda kalyorlard. 1928 ile 1938 yllar arasnda sanayi ve tamaclk eitimi iin mhendislik kolejlerine balayan toplam renci says 609,200, bitirenlerin says ise 242,300'dr. Teknik okullara balayanlarn says 1,062,000, bitiren sadece 362,700'dr.223 1938 ylnda yksek renimdeki tm rencilerin %42.3' aydnlarn ocuklardr.224 O gnden beri rencilerin toplumsal kompozisyonunun istatistikleri yaynlanmamtr, fakat 1940'tan sonra bedel uygulamas balandna gre "iyi" ailelerden ocuklarn orannn artt phesizdir. Stalin Anayasasnn 146. maddesi yledir: "SSCB Anayasas ancak SSCB Yksek Sovyeti'nin her oturumunda kullanlan oylarn en az te ikilik ounluuyla deitirilebilir." Ancak bu madde, hkmetin liseler ve yksek okullar iin bedel uygulamasn, eitimin bedelsiz olmasn ngren Anayasa'nn 21. maddesini deitirmek zere Yksek Sovyet'in toplanmasna bile gerek duymadan balatmasn nlememitir. 2 Ekim 1940'ta yaynlanan Halk Komiserleri Konseyi karar225 liselere (8, 9 ve 10. snflara) yllk 150-200 ruble ve kolejlere 300-500 rublelik bedel uygulamas balatmtr. Bu bedellerin bykl, bunlar dnemin ortalama cret ve maalar ile karlatrnca daha iyi anlalacaktr Ortalama cret ayda 335 rubledir ve birok iinin creti aslnda ayda 150 ruble kadardr. Bedel uygulamasnn balamasnn, zellikle veya. drt ocuklu aileler iin yksek renime gerek bir duvar ektii aktr.

STALINIST RUSYA'DA TOPLUMSAL-KTSAD LKLER 77 iin daha kts, hkmet bu bedel uygulamasnn halkn yaam dzeyinin ilerlediinin bir iareti olduunu syleyecek creti bulmutur. Yasann giri blm yle der: "Emekilerin maddi'durumlarnn ilerlemi dzeyini ve Sovyet devletinin durmadan byyen lise ve yksek okul ann inas, korumas ve gerekleri iin yaplan byk masraflar gz nne alan Halk Komiserleri Konseyi, SSCB lise ve yksek okullarndaki eitimin masrafnn bir ksmn emekilerin kendilerinden almay gerekli grerek u karar vermitir..." Ayn mantkla, gerekten varlkl bir lkede ilk eitimin bile bedelli olmas gerekir sonucuna varmak iten bile deildir! cret deme zorunluluunun bir zenginlik ortamnn kant olmad, renciler iin ok akt herhalde, nk bunun balatld 194041 eitim ylnda ve 1942-43'te, "eitime bedel uygulanmaya balanmas ve burs datm yntemlerindeki deiikliklerle ilgili eleme" nedenleriyle RSFSC'deki yksek okullar %20 fire vermitir.226 Ayn gn, 2 Ekim 1940'ta, "SSCB Devlet alma htiyat" zerine yaynlanan bir karar, her yl 800,000-1,000,000 arasnda ondrtonyedi yalarnda ocuun (bu, 8-10. snf rencilerinin ya grubuna karlk gelir) zorunlu meslek eitimine alnmasn onaylad. Her blgenin salayaca ocuk says saptand ve bu karar yerine getirme sorumluluu blge ve ehir Sovyetleri'ne verildi.227 Blge veya ehir Sovyeti Bakan, bir sendika temsilcisi ve Komsomol yerel sekreterliinden oluan Komisyonlar kuruldu ve bunlar her okula, retmenlerin seecei belirli bir sayda ocuu salamalar talebinde butundular. 8-10. snflara eitim zorunluluu olmad iin bu kararname neredeyse tamamen yoksul ailelerden ocuklara uyguland. (Meslek okullarna alnan genlere uygulanan disiplinin arl, izinsiz ayrlma ve dier disiplin bozukluklarnn slahevinde bir yla kadar hapis cezasna tabi olmasndan aka grlmektedir.)228 Bu a geniletmek zere Yksek Sovyet Bakanl, 19 Haziran 1947 gn "alma htiyat" ya snrnn ykseltilmesini kararlatrd: Birok sanayi kollarnda ya snrlamas ondokuza kartld.229 2 Ekim 1940 gn yaynlanan yukardaki iki karara bakarken 1887 ylnda ar III. Alexander'in Eitim Bakan Delianov'un yaynlad genelgeyi hatrlamamak elde deil: "Ortaokul ve liselerdeki rencilerin kalitesini ykseltmek arzusunda olan Bakan"n kararyla, "ofr, hizmeti, ah, temizliki, kk dkkan sahibi ve bunlar gibi kimse-

78RUSYA'DADEVLETKAPTALZM lerin ocuklarnn ait olduklar evrenin zerine ykselmeleri desteklenmemelidir". Sonu olarak, yukarda anlatlanlardan u ortaya kar ki, gelir ayrmasnda Be Yllk Plan'n balatlmasndan nce ve sonraki dnemler arasndaki fark, nicelikten te, bir nitelik farkdr. Eer bir uzman veya fabrika mdr vasfsz bir iiden drt ile sekiz kat arasnda daha fazla kazanyorsa, bu o ikisi arasnda mutlaka bir smr ilikisi var anlamna gelmez. Vasfl bir ii, uzman ya da mdr, saat bana vasfsz bir iiden daha fazla deer retir. Eer o uzman, retilenlerin deerleri arasndaki farktan da fazla kazanyorsa bu gene de onun vasfsz iiyi smrdn gstermez. Bunu kk bir rnekle gstermek mmkndr. Bir ii devletinde vasfsz bir iinin kendine gerekeni alt saatte rettiini ve dier iki saatte de toplumsal hizmetlerin retimine, toplumun elindeki retim aralarnn miktarn arttrmaya vb. ayrlm olmak zere gnde toplam sekiz saat altn varsayalm. Bu iki saatlik emek baka biri iin deil, kendisi iin olduuna gre buna art emek demek yaln olur. Yeni bir terim kullanmak istemiyorsak, ama bu iki saati dier alt saatten ayrmak istiyorsak, ona yine de "art emek" diyelim ve dier alt saate "gerekli emek" diyelim. Rakamlar basit tutmak iin, vasfsz emein bir saatinin 1 liralk deer rettiini varsayalm. Yani, bu vasfsz ii 8 liralk deer retiyor ve 6 lira kazanyor. te yanda uzmann saatte 5 birimlik, yani 5 liralk deer rettiini varsayalm. Eer uzman vasfsz iiden be kat daha fazla, yani 30 lira kazanyorsa ikisi arasnda bir smr ilikisi varolduunun sylenemeyecei aktr. Bu uzman vasfsz iiden be kat daha fazla retirken ondan alt kat daha fazla kazanyor olsa bile gene de bir smr ilikisinden sz edilemez nk uzman halen 40 liralk retim yapmakta ve 36 lira almaktadr. Ancak, eer bu uzman 100 ya da 200 lira alyorsa bu defa durum tamamen deiir. Byle bir durumda onun gelirinin byk bir ksmnn tartmasz bakalarnn emeinden kt aktr. Elimizdeki istatistiklerden, Be Yllk Plan ncesi dnemde brokrasinin ayrcalkl bir konumda olduunu kesinlikle syleyebilecek olsak bile, byk ounlukla bakalarnn emeinden art-deer ald hi bir ekilde sylenemez. Oysa Be Yllk Planlar'n balamasndan bu yana brokrasinin gelirinin byk blmnn art-deerden olutuu kuku gtrmez.

STALINIST RUSYA'DA TOPLUMSAL-KTSADILKLER79 Brokratik Ynetim Bozukluklar retim aralarnn zel mlkiyetine dayanan kapitalizm koullarnda, kapitalist, hem metalarn hem retim girdilerinin fiyatlarn kr bir biimde saptayan pazar mekanizmasn, mali bir pusula olarak kullanr. Kusursuz bir muhasebe sistemi kullanmak zorundadr. Yanl hesaplamann cezas mali zarar, byk bir hatann cezas iflastr. Fiyatlarn tepeden tayin edildii ve fabrika mdrnn gelirinin, o fabrikann gerek ekonomik durumuyla hi bir dorudan ilikisi olmad devletletirilmi bir ekonomide, salam bir muhasebe sistemi daha da hayati nem kazanr; nk fabrika mdr, iletmesinin hatalarn gerekirse uzun bir sre saklayabilmektedir; sadece pazar yasalarna tabi deildir. Salam bir muhasebe sistemi olmazsa, bir iletmenin arptmalar dier bir iletmenin hesaplarnn bir esi haline gelebilir ve arpklk zinciri ylece devam eder. Kremlin'in elinde hatal mdr cezalandrma olana olsa bile, bu hatalar ancak sorun yarattktan sonra ortaya kacaktr. Ayn ekilde, sz konusu cezann idari ve son derece ar karakteri (mevki gerilemesi, hapis vb.) hatasn rtbas etmeye alan mdrn iini daha da acil hale getirmekte, cesaretlendirmektedir; bu tr mdrlerin, ynetimin dier grevlileri ile birlikte dolap dndrmeye almasna daha byk bir drt salamaktadr. Ayrca, cezann acmaszl, risk almak veya karar vermek durumuyla kar karya bulunan her mdre, korkaklk denmese de daha byk bir ihtiyatllk alamaktadr. Dolaysyla, Rus sanayiinin ynetim kesiminin her katmannda, sorumluluu bakasna ykleme ve verimsiz grevli lerinin saysn alabildiine arttrma ynnde byk bir eilim vardr. stne stlk byle mdrler, kendilerini bekleyen nlemlerin amansz idari karakterinin son derece farkndadrlar ve dolaysyla, kendi kaderlerinin mevcut genel politikadan kaynaklanan keyfi kararlara nasl bal olduunu ve bu politikalarn nasl sk sk tek gn iinde tamamen farkl bir ierik kazanarak deiebildiim ve deitiini bilirler. Son olarak, her ada sanayi ekonomisinin apraklnn ve eitliliinin, azami dzeyde yerel zerk inisiyatif ve geni ynetim serbestlii gerektirdiini herkes bilir. Oysa bu eit eyler Rusya'daki ar brokratik ynetimle dorudan eliir. Eer planlamadan merkezi ynetimi kastediyorsak, Stalinist sanayi-

80 RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM leme giriimi planl bir giriimdir. Serbest kapitalizm koullarnda ekonomi krcesine iler ve her verili anda ekonomi pek ok zel ve kendiliinden kararn toplamndan oluur.* Oysa Rusya'da hereye hkmet karar verir. Ancak, "planl ekonomi" teriminden, tm bileen unsurlarn tek bir tempoya uyarland ve dzene sokulduu, srtmelerin asgariye indirildii ve hereyden te, ngrnn iktisadi kararlarda barol oynad bir ekonomiyi kastediyorsak, o takdirde Rus ekonomisi planl olmaktan ok uzaktr. Birinci Be Yllk Plan, tarmn genel olarak kyllerin serbest retimi srdrecei varsaymna dayanarak balatlmt (Plan'n son ylnda lkenin toplam tahl retiminin sadece %11.5'inin kolhozlar tarafndan retilecei hesaplanyordu).230 Fakat sonuta, tarmn %70'i kolhozlarda ve sovhozlarda yaplr oldu. Plan, iftlik hayvanlarnda u artlar ngryordu: 6.1 milyon at, 14.5 milyon sr, 12.2 milyon domuz, 28.8 milyon koyun ve kei, toplam 61.6 milyonluk bir art.231 Gerekte ise u dler kaydedildi: 13.9 milyon at, 30.2 milyon sr, 14.4 milyon domuz, 94.6 milyon koyun ve kei, toplam 153.1 milyonluk bir d.232 Ayrca Plan, ekonominin tm kollar arasndaki ilikilerin pazar-takas kurallarna dayanacan varsayyordu. Oysa, bu dnem aslnda hereyin karneye balanmasyla sona erdi. Bir dier varsaym, devlet sektrndeki ii saysnn %33 artacayd,233 gerekte %96.6'lk bir art oldu.234 Yaam standartlar artacakt,-ama tam tersine dt. eitli mallarn retim hedeflerinin birbiriyle balantl olmas beklenirken bunlarn gerekleme oranlar arasnda ok byk farkllklar oldu. Plan krsal nfusun %9, ehir nfusunun %24.4, toplam nfusun %11.8 artacan varsayyordu, ama bu rakamlar srasyla %1.1, %40.2 ve %8.1 olarak gerekleti. Ayn ey daha sonraki planlar iin de geerlidir. Enflasyon (Plan dneminin yirmi ylnda fiyat dzeylerinde %1,500'lk art olmutur) 193233'teki feci ktlk, kyllere ve iilere kar uygulanan ar idari nlemler bunlar hep brokrasinin ekonomiyi ynetmekteki yetersizliklerinin ve ekonominin farkl ancak birbirine baml unsurlar arasndaki uyumsuzluklarn belirtileridir. Deiik fabrikalar arasnda muazzam bir egdm noksanl vardr. Bir rnek verecek olursak: Stalingrad traktr fabrikasnn ba mhendisi Demianovi'e gre, Ekim 1940'ta fabrika bahesinde 18 milyon rub* Varolan serbest kapitalizm iinde, zellikle bir sava dneminde ifadesini bulan, merkezi olarak ynlendirilen trden bir plann incelenmesi ilgin bir konu olmasna ramen bu almann snrlan dnda kalmaktadr.

STALINIST RUSYA'DA TOPLUMSAL-KTSADI LKLER 81 le deerinde 753 traktr yl duruyordu, nk kk fabrikalardan alnacak 100,000 ruble deerindeki paralar daha gelmemiti. Bu, retimin ok ciddi olarak aksamasna neden oluyordu.235 Ar biimiyle garip bir ekilde Rusya'ya zg olan bir dier olgu, ekonomideki byk aksaklklarn baka bir gstergesidir: Ayn mal reten farkl fabrikalar retim maliyetinde muazzam farkllklar gstermektedir. rnein 1939 ylnda eitli fabrikalarda ii bana yllk pik demir ve elik retimi yledir:236
Fabrika Magnitogorsk Kombinas Kuznetsk Kombinas Krivoy Rog Fabrikas "Zaporozhstal" "Azovstal" Kirov Fabrikas Cerjinski Fabrikas Petrovski Fabrikas Kramatorsk Fabrikas Orjonikidze Fabrikas Frunze Fabrikas Pik Demir (ton) 2,840 2,324 1,733 1,679 1,642 2,102 785 799 725 707 636 elik (ton) 1,168 1,389 1,074 664 523 529 299 293 400 403

Yukardaki tablonun alnd kitap ok ak bir ekilde, ii retkenliindeki bu byk farkllklarn temel nedeninin, mevcut retim koullarndaki farklar deil, fabrikalardaki teknik malzemeler arasndaki farkllklar olduunu belirtmektedir.237 Birok durumda, sz konusu fabrikalardaki teknik malzeme arasnda ok byk farkllklar olmasa bile retim maliyeti gene de byk farkllklar gstermektedir. rnein svestiya bu konuda yle der: "Sk sk, ayn Bakanlk altndaki ve ayn malzemeyi kullanan iki fabrika ok farkl retim maliyeti gstermektedir, bir defasnda birinin idari masraflar dierinin iki ya da katndan fazlasna kmtr... Fabrika personeli zerinde disiplin kurulabilecek olursa, yzbinlerce gereksiz ii serbest braklabilir ve retim maliyeti byk apta drlebilir."238 Maliyet farkllklarnn bir dier nedeni ise defolu mallar oranlarndaki byk farkllklardr. Maliye Bakan Zverev, 1947 Devlet Btesi zerine Yksek Sovyet'e verdii raporda, ampul reten iki fabrikadan birinin retim maliyetinin dierininkinden be kat daha fazla olduunu

82RUSYA'DADEVLETKAPTALZM sylemitir. Zverev'e gre bunun nedeni, fabrikalardan birinde retiminin %47.3'nn, dierinde ise sadece %7.3'nn defolu kyor olmasdr.239 phesiz, zel mlkiyete dayal kapitalizm koullarnda byle retim maliyeti farkllklar varolamaz. Geri fabrika ksa srede kapanmak zorunda kalr. Ak ki fabrikalar arasnda retim maliyetini eitlemeden ya da yaklak bir hale sokmadan byle fabrikalar korumak, genel ekonomik durum asndan ok byk bir ziyan demektir. eitli sanayiler arasndaki bu egdm noksanl ve gelime dengesizlikleri, fiyat art ve dlerinde ve sz konusu birimler arasndaki uyumsuz ilikilerde kendini gstermektedir. Dr. Jasny bunu ok ak bir ekilde gstermitir. Verdii rneklerden biri udur:
Plan dneminde kereste ve aa fiyatlarndaki gelimeler son derece tutarszdr. 1927-28'deki kk bir dten sonra kereste fiyatlar 1 Nisan 1936 tarihinden geerli olmak zere %100 arttrlmtr. Ondan sonra neredeyse 13 yl, enflasyona ramen, ar kereste ktlna ramen ve ekonomik olarak gerekenden ok fazla orman kesimine ramen, fiyatlar deitirilmemitir. Ardndan, 1 Ocak 1949'dan itibaren geerli olmak zere kereste fiyatlar yaklak misli arttrlm, 1926-27 fiyatlarnn neredeyse 7 katna karlmtr. SSCB'de inaat sanayinde youn bir ekilde kullanlan aa fiyatlar, 1926-27'den 1927-28'e %14.7 dm ve sonra 1936'da az bir art olmutur. 1944'te bir kk art daha olmu, fakat bundan sonra bile fiyatlar 1926-27 fiyatlarnn ancak zerine kmt. Ardndan, btn gemi dnemin farkn karmak zere aa fiyatlar 1949 ylnda bir defada 4.5 kattan fazla artmtr. Aa fiyatlar 1926-27'de kereste fiyatlarnn yaklak %50'si, 1936'da %20'si iken, 1944'te %30'una km ve 1949'da %40'n gemitir. Keresteden yaplan demiryolu traverslerinin fiyatlar ise yle bir tablo arzeder: 1936'da fiyatlar iki katna km ve 1943'te gene iki kat artmt. 1949'da yeniden iki kattan fazla artarak 1 Ocak 1949'dan itibaren geerli olan fiyatlar 1927 fiyatlarnn neredeyse 10 kat olmutur.240

STALINIST RUSYA'DA TOPLUMSAL-KTSADILKLER83 deiikliin hi bir hakllk pay yoktur, hi bir aklamasn yapmak mmkn deildir. Kerosen ile kmr arasnda karlatrmal fiyatlarn farkll ar bir rnektir, fakat karlatrmal fiyatlardaki aklanmas mmkn olmayan deiiklikler sayszdr. 1949 ylnda nemli hadde elik eitlerinin fiyat kmrden 5-6 kat daha fazladr; 1950'nin ikinci yarsnda bu fark katna inmitir."241 Bir baka rnek verecek olursak, "Makina fiyatlarn bir yl (1949) %30-35 arttrp ondan sonra bu art, hatta daha da fazlasn ertesi yl (1950) geri almak, ya da demiryolu tamaclnda ksa yolculuk fiyatlarn uzun yolculuk fiyatlarndan ok daha az arttrp (1939 artlar) ve ardndan bir sonraki artta (1949) tam tersini yapmak byk samalktr".242 Fiyat ayarlamalarnda kullanlan kaba yntemlerin ve balantszlklarn en byk rneini Stalin kendisi vermitir:
...bizim i idarecilerimiz ve planlamaclarmz, bir ka istisna dnda, deer yasasnn nasl ilediini pek az bilmekte, bunlar in-celememektedir ve yaptklar ilerde bunlar hesaba katmamaktadr. Fiyat saptama politikas alannda sren karkln nedeni aslnda budur. Byle birok rnekten bir tanesini vereyim. Bir sre nce pamuk ve tahl fiyatlarnn pamuk retimi lehine ayarlanmasna, pamuk reticilerine satlan tahla daha doru fiyat tespit edilmesine ve devlete salanan pamuun fiyatnn arttrlmasna karar verilmiti. idarecilerimiz ve planlamaclarmz bu konuda Merkez Komitesi yelerini tamamen artan bir neri sundular; bu neri bir ton tahln fiyatnn neredeyse bir ton pamuun fiyatyla ayn dzeyde saptanmasn neriyordu ve stelik bir ton tahln fiyat, bir ton ekmein fiyatna eit olarak alnmt. Merkez Komitesi yelerinin bir ton ekmein fiyatnn, tme ve piirme ek masraflar nedeniyle bir ton tahln fiyatndan daha fazla olmas gerektii; ayrca dnya pazar fiyatlarnn da gsterdii gibi, pamuun genel olarak tahldan daha pahal olduu eklindeki szlerine cevap olarak nerinin yazarlar syleyecek hi bir anlaml ey bulamadlar. Sonu olarak Merkez Komitesi konuyu kendi sonulandrmak zorunda kald ve tahl fiyatlarn drmeyi ve pamuk fiyatlarn arttrmay kararlatrd.243

Jasny bir baka kitabnda, rekabet konumundaki mallarn veya hammadde ile tamamlanm retim maddeleri fiyatlarnn arasndaki fiyat uzlamazlklarnn bir baka rneini verir: "1933 ylnda teknik ilerde kullanlan kerosenin yerine-tcslim fiyat 10 kat kadar arttrlarak, iyi kalite Donbass ocak kmrnn madenden teslim fiyatnn yaklak 45 katna karlmtr. 1949 ylnda ise ayn kerosen kmrn alt kat kadar bile deildir. Byle bir

aknln da bu kadar olur! stelik, devletin en yksek makamnda. Deiik fabrikalar arasndaki uyumsuzluu gsteren bir dier olay, fazla ve az retim yapan fabrikalar bulup byle fabrikalar arasnda dei toku ayarlayarak otoritelerin saptad fiyatlar bozan bir dizi

84 RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM

komisyoncunun ortaya kmasdr. Planovoe Khoziaistvo'nun yaynlad bir haberde, bir ar makina fabrikas 2.5 milyon tulaya karlk olarak bir inaat firmasna, tulalarn resmi fiyatna ek olarak unlar vadetmitir: 800 ton kmr, 250 ton kereste, 11 ton kerosen ve eitli miktarlarda baz baka maddeler.244 phesiz btn bunlar yasad, ancak ok yaygn bir ekilde olmaktadr: Bunu yasaklayan brokratik hkmet, son tahlilde, bunun nedenlerinin asl sorumlusudur. Ayn eylerin bir dier rnei, zellikle sava srasnda, yiyecein karneye balanmasyla iyice byyen, ad "karaborsa" olarak konulmam olsa bile her haliyle bir karaborsa olarak ileyen kolhoz pazardr. Ayn nedenlerle ortaya kan bir dier olgu, hammadde ve makina vb. bularak tamamen yasad bir ekilde muazzam komisyonlar alan tolkach, ya da ibitiricilerdir. Ayn ekilde, fabrika mdrnn hakk olmayan maddeleri, makinalar vb. bulabilmesinde biat, ya da "kiisel nfuz" son derece nemlidir. Bunun ok yaygn bir olgu olduunu eitli Rus yaynlarnda grmek mmkndr. letmeler, vakflar, glavk'lar, bakanlklar vb. arasndaki uzlamazlklarn muazzam apn, bunlarn birbirine kar at saysz davadan anlayabiliriz. rnein 1938 ylnda Gosarbitrazh (ekonomik organlar arasndaki anlamazlklar ele alan zel mahkemelerden olumu Devlet Hakem Kurulu) 330,000'den fazla davaya bakmtr. 245 Bakanlk dahilindeki uzlama kurullarnn ele ald, ayn bakanlk iindeki ekonomik birimler, glavk'lat ve fabrikalar arasndaki anlamazlklar bu rakamn dndadr. Berman yle der: "Gosarbitrazh'a kan davalar son derece eitlidir. ou, szleme kapsamnda temin edilen mallarn kalitesi zerinedir. Bir ou fiyat konusundadr, nk fiyatlar sabit olmasna ramen saptanan fiyatlarn dna kamann pek ok yolu vardr."246 Brokratik ynetim bozukluunun en nemli unsurlarndan biri merkezi hkmet tarafndan yaplan ani ve keyfi karar deiiklikleridir. Bu konuda bir ka rnek vermek yeterli: En uygun teknik verimlilik dzeyi ne olursa olsun, uzun yllar boyunca, iletmelerin aplarnn bykl her zaman olumlu bir gsterge olarak kabul grmt. rnein Stalin kendisi bir defasnda yle demiti: "50,000-100,000 hektarlk byk hububat fabrikalar kurmann olasl ve doruluuna kar tm 'bilimsel' tartmalar km ve tarihe karmtr."247

STALINIST RUSYA'DA TOPLUMSAL-KTSAD LKLER 85 Bylece 1930 ylnda kurulan bir kolhoz 50 ky ve 84,000 hektardan olumakta ve bir dieri 29 ky ve 33,553 hektar kapsamaktayd.248 Ancak byk zararlara uradktan sonra hkmet tavr deitirdi: 1938 ylnda ortalama kolhoz 484 hektarlk ekilebilir alan kapsar oldu. Dokuz yl (1928-37) dev iletmelere byk merak duyulmasnn ardndan tavr deiince, "byklk dknl" imdi "TrokistFaist"lerin ykc faaliyetlerinin sonucu olarak ilan edildi. ou zaman retim hedefleri son derece sama, yksek dzeylerde saptand ve bu, sonu olarak, macerac i hzna, makinalarda byk ykm ve ypranma masrafna, byk hammadde ve emek israfna yol at. rnein, Ar Sanayi Komiseri G.K.Orjonikidze, Onyedinci Parti Konferans'nda (30 Ocak 1932) 1932 yl hedefini yle saptamtr: "Bir yl iinde metal fabrikalarnn kapasitesini iki kattan fazla arttrmal, 13.5-14 milyon tona [pik demir] karmalyz.. Demir ve elik sanayiinde 1932 retim programn yerine getirmek ne demektir?.. Bir ylda 4 milyon ton arttrmak demektir... Ayn eyi yapmak kapitalist lkelerde ne kadar srmtr?... ngiltere'nin 35 yln almtr... Almanya'da on yl srmtr... ABD'de sekiz yl. SSCB ayn eyi bir ylda yapmak zorundadr."249 Aslnda bu sre SSCB'nin bir yln deil, alt-yedi yln almtr. kinci Be Yllk Plan hedeflerini hazrlarken Gosplan daha da sama bir tavr taknmtr. Bu plana gre 1937 ylnda SSCB'de retim yle olacaktr: 450-550 milyon ton kmr, 150 milyon ton ham petrol, 60 milyon ton pik demir, 150 milyon kilovat saat elektrik enerjisi. Bu plan, Onyedinci Parti Konferas'nda (Ocak 1932) yar yarya indirilmi ve Onyedinci Parti Kongresi'nde (Ocak 1934) daha da daraltlmtr. Aadaki tablo hkmet planlamasnn ne kadar keyfi ve macerac olduunu gsterir:250

Gosplan 17. Parti 17. Parti Plan Konferans Kongresi Gerekletirme _________________________(1931) (1932) (1934)_________(1937) 80-90 250 100 22 152.5 38.0 17.4 46.8 128.0 30.5 25.4 14.5 Kmr (mil. ton) 450-550 Ham petrol (mil. ton) " 150 Pik demir (mil. ton) 60 Elektrik (mil. kilovat) 150

1937 retim Plan

86RUSYA'DADEVLETKAPTALZM Bir dier, son derece garip, ancak tipik rnekten sz etmekte yarar var. 1931 ylnda Ulusal Ekonomi Yksek Konseyi'nin nemli yelerinden biri, 60 milyon pood (1 pood: 16.4 kilo) pamuk retilebileceine inanmadn, ancak 30 milyon retilebileceini dndn aka syleme cesaretini gsterdi.251 Bunun zerine mahkemeye sevkedilen Sokolovski hakknda savc yle dedi: "Sokolovski'nin yapt pratik zaran yalnzca bu iki rakamdan grmek mmkndr." Ardndan Sokolovski "suunu itiraf etti" ve aslnda 60 milyon pood'luk retimin baarlabileceini syledi. (Geri bu "itiraf da onu kurtaramad ve ilk pheciliinin cezas olarak Sokolovski on yl hapis cezas yedi.) Bu olaydan drt yl sonra, 1935'te, pamuk reticilerinin bir konferansnda Hafif Sanayi Komiseri Lubimov ve Tarm Komiseri ernov, pamuk programnn byk baarsnn o yl mmkn klaca pamuk retimini iftiharla Stalin'e anlatyorlard: Tam 32 milyon pood pamuk! Bunun mmkn olabileceine Stalin'in akl yatmad ve pheci bir edayla yle sordu: "Biraz yksekten atyor olmayasnz?"252 Sonu olarak denilebilir ki Rusya'da gerek bir plan deil, hkmetin kararlan ve faaliyeti sonucu ekonomide ortaya kan aklan kapatmak zere gene ayn hkmet tarafndan uygulanan bir yaptrm yntemi sz konusudur. Bylece, planl bir Sovyet ekonomisinden sz etmek yerine, brokratik bir biimde ynetilen bir ekonomiden sz etmek ok daha yerinde olur. Aslnda, totaliter ve brokratik siyasi diktatrlk, kkeni gene ayn brokraside yatan kt planlamann sonularnn stesinden gelinmesini salamaktadr. Ancak, Rus milli ekonomisini rten bir ynetim bozukluunun, her eye ramen, ok byk ve hatta harikulade baarlar elde edilmesine mani olduunu dnmek yanl olur. Aslnda, brokratik ynetim bozukluu ile Rusya'nn sanayisinin byk ileri admlan arasnda sk bir diyalektik birlik var. Brokratik devlet kapitalizmi ancak lkedeki retici glerin gerilii, hzl ilerleme yolunda byk atlm (ve buna baml bir dizi dier unsur) ve hereyden te, tketimin sermaye birikimine tabi klnmas ile aklanabilir. Rusya: Bir Sanayi Devi Ynetim bozukluklar ve ziyana ramen, halkn abas ve zverisi Rusya'y, sanayi retimi asndan Avrupa'da drdnc ve dnyada be-

STAINST RUSYA'DA TOPLUMSAL-KTSAD LKLER 87 inci durumdan Avrupa'da birinci ve dnyada ikinci konumda byk bir g haline getirdi. Rusya geri kalmlndankurtularak ada, gl, sanayi asndan ileri bir lke haline geldi. Brokrasi bylece Marx ve Engels'in her zaman burjuvaziye ynelttii takdiri kazanm oldu. "insanolunun neler yapabileceini ilk gsteren [burjuvazidir]. Msr piramitlerini, Roma kemerlerini, Gotik katedralleri aan mucizeler baarmtr... Burjuvazi... tm... uluslar uygarla eker. Kocaman ehirler yaratmtr... ve bylece nfusun nemli bir ksmn krsal hayatn bnlnden kurtarmtr. Burjuvazi, balayal ancak yz yl olan egemenlii srasnda, kendisinden nceki tm nesillerin toplamndan daha byk ve daha engin retici gler yaratmtr."253 Burjuvazinin bu basarlarnn bedeli, phesiz, inanlmaz llerde insan sefaleti olmutur. Ne var ki, sosyalist bir bak asndan tayin edici l, kendi bana retimin bymesi deil, retici glerin bu muazzam ilerlemesiyle atba giden toplumsal ilikilerdir. Bu ilerleme beraberinde iilerin ekonomik konumlarnda bir dzelmeyi, siyasi iktidarlarnda bir ilerlemeyi, demokrasinin glenmesini, iktisadi ve toplumsal eitsizliklerin krlmasn ve devlet basksnn azalmasn getirmi midir, getirmemi midir? Sanayinin gelimesi planl mdr, eer planlysa kimler tarafndan ve kimler iin planlanmaktadr? Ekonomik gelimenin temel sosyalist ltleri bunlardr. Marx, kapitalizm koullarnda retici glerin ilerlemesinin, insanl sonunda sadece iki seenei olan bir krize doru gtrdnden sz etmitir: bunlardan biri toplumun sosyalist biimde yeniden rgtlenmesi, dieri ise toplumun barbarlk iinde kmesidir. Barbarlk tehlikesi, gzlerimizin nnde, insanln retici glerinin, sanayiinin ve biliminin, sava ve ykm arabasna koulmas eklinde kendini gstermektedir. Magnitogorsk ve Oak Ridge'in insanlk tarihindeki yerleri, muazzam maddi baarlaryla deil, bunlarn altnda yatan toplumsal ve siyasi ilikiler ile llecektir.

STALINIST RUSYA'DA DEVLET VE PART 89 BOLM 2

STALINIST RUSYA'DA DEVLET VE PART

Birinci Blm'de Rusya'daki toplumsal ve ekonomik ilikilerin balca zelliklerini betimledik. Bu blmde ise konunun siyasi vehelerini, yani devlet ve partiyi ele alacaz. i Devletinin Doas zerine Marx ve Engels'in Syledikleri Marx ve Engels kapitalist devletin yerine geecek devletin biimini deil, ieriini aklamak zere, yani yneten snf tanmlamak iin, kulaa ok kt gelen ve yaygn lde yanl anlalan o nl terimi, "proletarya diktatrl" terimini kullandlar. Onlar iin diktatrlk bu balamda sadece snf egemenlii demekti; bu yzden de Atina ehir devleti, Roma mparatorluu, Napolyon'un iktidar, Britanya parlamenter hkmeti, Bismarck'n Almanyas ve Paris Komn birer diktatrlkt. nk bunlarn hepsinde bir veya birka snf bir dier snfn egemenlii altndaydlar. Marx ve Engels'in yazlarnda proletarya diktatrlnn biimi olarak tam bir demokrasi tasarlanmtr. rnein, Komnist Manifesto yle der: "i snf devriminde ilk adm, proletaryay yneten snf konumuna karmak, demokrasi mcadelesini kazanmaktr."1 Bundan 40 yl sonra ise Engels yle yazmtr: "Kesin olan tek ey varsa o da udur ki, Partimiz ve ii snf iktidara ancak demokratik cumhuriyet biiminde gelecektir. Byk Fransz devriminin de gstermi olduu gibi, bu proletarya diktatrlnn zgl biimidir." 2 Marx ve Engels'in proletarya diktatrlnn demokratik biimi hakkndaki dnceleri 1871 Paris Komn'nde hayata gemitir. Engels'in dedii gibi, "Paris Komn'ne baknz. Proletarya Diktatrl

ite odur".3 Marx ise yle demitir: "Komnn ilk karar... dzenli ordunun datlmas ve yerine silahl halkn gemesi oldu." Ayrca, "Komn, ehrin eitli mahallelerinde genel seimle, sorumlu ve annda geri arlabilen yerel temsilcilerden olumutu. Doal olarak, yelerinin ounluu alan insanlardan ya da ii snfnn tannan temsilcilerinden oluuyordu... Polis, merkezi hkmetin arac olmay srdrmek yerine, derhal siyasi zelliklerinden arndrlm ve Komn'n sorumlu ve her an geri arlabilen grevlileri haline getirilmiti. Bu, ynetimin tm dier kollarndaki grevliler iin de geerliydi. Komn yelerinden aaya doru, tm kamu grevlerinin ii creti karlnda yaplmas zorunlu klnmt. Devlet ileri gelenlerinin zel karlar ve ayrcalkl kazanlar kendileriyle birlikte ortadan silinmiti... Yarg grevlilerinin gstermelik bamszl ellerinden alnmt... Tm dier kamu grevlileri gibi, yarglar da seimle ibana gelir olmular, sorumlu ve geri arlabilir hale getirilmilerdi."4 Tekrar Engels'ten bir alnt yapacak olursak, "Devlet'in ve Devlet organlarnn, Toplum'un hizmetkrlarndan Toplum'un efendilerine dnmesine kar ki bu, daha nceki tm Devlet biimlerinin kanlmaz sreci olmutur Komn, iki amaz nlem uygulamtr. Birincisi, ynetim, hukuk ve eitim alanlarnda tm grevlileri semenlerin setiklerini her an geri arabilme haklan sakl kalmak zere tm ilgililerin evrensel oy hakk temelindeki seimine tabi klmtr. kinci olarak, st ya da alt kademelerde olsun, tm grevliler sadece dier iilerin eline geen cretleri almaya balamlardr. Komn'n dedii en yksek cret 6,000 frank olarak saptanmtr. Bu ekilde, temsili organlara seilen delegeleri semenlerinin grleri dorultusunda davranmaya zorlayan saysz nlemlere ek olarak, kariyerizme ve koltua yapmaya kar etkili bir set ekilmitir".5 Marx, genel seimleriyle, her kamu grevlisinin geri arlabilmesiyle, tm grevlilere denen ii cretiyle, azami yerel zynetimle ve halkn zerinde ykselip onu ezen silahl kuvvetlerin yokluuyla Paris Komn'nn tam bir demokrasi oluturduunu syler. i devletinin antitezi, kapitalist devletlerin, Engels'in deyimiyle "tm toplumu yutmakla tehdit eden"6 dev brokrasisi ve ordusudur. Ksacas, Marx ve Engels'in ii devletinden anlad budur: tutarl ve sonuna kadar gtrlm bir demokrasi. imdi bu anlayla Stalinist Rus devleti gereini karlatralm.

90 RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM Rus Ordusu Devlet iindeki balca unsur silahl kuvvetlerdir. Lenin'in ifadesiyle syleyecek olursak, devlet, "emrinde hapishaneler, vb. bulunan silahl zel birliklerden oluur".7 Dolaysyla, mevcut Rus devlet aygtnn zellikle Marksist bak asndan bir incelemesinin balang noktas silahl kuvvetlerin yaps olmak zorundadr. Troki'nin hakl olarak saptad gibi, "Ordu toplumun bir kopyasdr ve ou zaman toplumdaki hastalklarn aynsn daha yksek atele eker".8 Halk milislerinin kurulmas sosyalist partiler tarafndan geleneksel olarak talep edilegelmitir (rnein, Rusya Sosyal Demokrat i Partisi 1903 programnn 12. maddesi9). Buna uygun olarak, Bolevik nderler iktidara geldiklerinde ilk eylemlerinden biri, iinde u maddelerin bulunduu bir kararname yaynlamak olmutur:
2. Her ordu birimi ve birimler toplam iinde tm iktidar, asker komite ve Sovyetlerinin elinde olacaktr. 4. Ordu komutanlar iin seim ilkesi uygulanacaktr. Alay komutanna kadar tm komutanlar [eitli birimler tarafndan] genel oy ile seilecektir... Genel kurmay bakan dahil olmak zere, alay komutanlarndan yukar doru tm komutanlar... (komutanln yapacaklar) ordu birimlerinin komitelerinin... kongrelerinde seilecektir.10

STALINIST RUSYA'DA DEVLET VE PART 91 Ekim Devrimi'ni izleyen ilk gnlerde devrimci silahl gler kk gnll gruplardan olumaktayd. Halk kitleleri savatan bkm usanm durumdayd. Bu nedenle, yeni devrimci silahl glere gnll olarak yazlmaya hazr deillerdi. Byk yabanc glerin destekledii Beyaz Ordular tehlikesine kar durabilmek iin Bolevikler gnlllk ilkesini zorunlu askerlie evirmek zorunda kaldlar. Ayrca, deneyimli komutanlardan yoksun olduklar iin eski arlk ordusundan onbinlerce subaya grev vermek zorunda kaldlar. Bu, ordu komutanlarnn seilmesi ilkesinin terkedilmesini gerekli kld: niforma giymi ii ve kyllerin eski dzenin temsilcileri olarak grp nefret ettikleri subaylar balarna komutan olarak semeleri beklenemezdi. Savan gerekleri yerel temelde kurulmu bir ordu oluturma (yani halk silahlandrma) idealinin de terkedilmesini ve ordunun tekrar klalara sokulmasn gerektirdi. Bolevik nderler bu nlemlerin sosyalist programdan sapma anlamna geldiini bir an iin olsun yadsmadlar (rnein, Mart 1919'daki Sekizinci Parti Kongresi'nin bu konudaki kararna baknz12). stelik daima bunlar kalc hale getirme giriimlerine iddetle kar ktlar. rnein, Sava dneminde Bolevikler'le birlikte savaan eski arlk generallerinden biri sosyalist bir lkenin ordusunun milislere deil, eski ve denenmi kla sistemine dayanmas gerektiini sylediinde, Sava Halk Komiseri Troki u sert yant vermitir: "Komnist Partisi renkli klann yerine kzl klann konulmas iin iktidara gelmedi."13 Bolevikler sk sk mmkn olan en ksa zamanda milis sistemini balatma niyetlerini tekrarladlar. rnein Aralk 1919'daki Yedinci Sovyetler Kongresi'nde Troki yle demitir: "Sovyet Cumhuriyeti'ni milis yntemiyle silahlandrmann gereklemesine doru gemeye balamak gerek."14 Dokuzuncu Parti Kongresi ise bu niyeti somutlatrmak zere dzenli ordunun yan sra ii milisleri birimleri kurulmasna balanmas karann ald; bunlarn dzenli ordunun tamamen yerini almalarna kadar yava yava gelitirilmesi umuluyordu.15 Ancak bu karar hibir zaman hayata gemedi. Halk milisleri oluturma yolunda her plan, Rusya'nn retici glerinin gerilii, halkn kltr dzeyinin dkl, proletaryann nfusun ok kk bir aznl olmas gibi nesnel gerekler tarafndan engellendi. Ordu iindeki nder Bolevikler'den I.Smilga 1921'deki u szleriyle bunu ok iyi anlatr:

Ertesi gn yeni bir kararname unlar eklemitir:

Her trl eitsizliin derhal ve kararl bir ekilde kaldrlmasn amalayan devrimci halkn talebini yerine getirmek zere Halk Komiserleri Konseyi u kararlar almtr: 1.Onbadan generale kadar btn rtbe ve nvanlarn kaldrlmas... 2.eitli rtbe ve nvanlara ilikin her ayrcalk ve iaretin kaldrlmas; 3.Her trl selam verme zorunluluunun kaldrlmas; 4.Her trl madalya, nian ve dier liyakat iaretlerinin kaldrlmas; 5.Tm subay rgtlerinin kaldrlmas... 6.Ordu iindeki emir erliinin kaldrlmas.11

Ancak, Bolevikler'in orduyu gerekten demokratikletirme, onu halk misillerine evirme arzular, nesnel gereklik karsnda byk glklerle karlat.

92 RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM

STALINIST RUSYA'DA DEVLET VE PART 93 Eski arlk subaylarnn proletarya kkenli komutanlar zerinde nfuz kazanmas ok uzun srmedi. Bir Bolevik, Petrovski, yle diyordu: "Askeri okulun duvarlar ardnda, erat kitlesi karsnda subayn rol zerine eski rejimin kyl mantyla yeniden kar karya kaldk. Gene arlk askeri okullarnn kadetlerine zg belirgin bir yksek snf eilimi dikkat ekiyor... Profesyonellik, btn lkelerde ve btn zamanlarn subaylarn ahlaka andran bir kamdr... Onlar [Kzl Ordu komutanlar], yeni subaylar sosyetesinin yeleri haline geldiler ve kitlelerle ilikinin zorunluluu zerine ne ajitasyonun ne de harika sylevlerin hibir yarar olmad. Varolu koullan iyi niyetten daha gldr."18 Komutanlar, siyasal komiserler ve Kzl Ordu iinde otoriteye sahip olan dier ahslar, mevkilerini, kendilerine kar salama yolunda kullanmaya baladlar. Troki, Cephe ve Ordularn Devrimci Asker Konseylerine hitaben, otorite sahipleri tarafndan hkmet otomobillerinin "yorgun Kzl Ordu askerlerinin gzleri nnde fuhu lemleri"ne peke ekiliini lanetlediini belirten mektubunda (31 Ekim 1920) olduu gibi, bunlara iddetle saldrd. "Savaanlar yarplak dolarken takp taktran komutanlar"dan hiddetle sz ediyor ve siyasal komiserler arasnda yaygn bir olgu haline gelen iki lemlerine kar tavr alyordu. Bu mektubu u sonula bitiriyordu: "Bylesi gerekler Kzl Ordu askerleri arasnda honutsuzluk yaratmaktadr." Ayn mektupta Troki kendi mcadele perspektifini de ortaya koyar: "Ordu iinde her trden ayrcalklar birdenbire tamamyla yok etmek gibi hayalci bir hedefe sahip olmakszn, bunlar gerek anlamda zorunlu asgari dzeye drmek zere sistematik bir mcadeleye girimek."19 Bu gereki devrimci anlay, iinde bulunulan durumun muazzam zorluklarn aka ortaya koyuyor. Btn suistimallere ramen, her halkrda, Bolevik Parti'nin hcreler biiminde ordu iine yaylm olmas, devrimci coku ve asker kitlesinin zverisi ve banda Troki'nin varl, Kzl Ordu'nun proleter karakterinin Sava boyunca ayakta kalmasn gvence altna almaktayd. 1923'te brokrasinin kazand ksmi zaferle birlikte subaylar arasnda, birliklerine kar kibirli ve diktatrce tavrlar istisna olmaktan kp kural haline geldi. Ordu ii Parti hcrelerinde kilit mevkiler derece derece komutanlarn eline gemekteydi; yle ki, ordunun Siyasi

Temel nitelii yerel rgtlenme ilkesi olan milis sisteminin Rusya'ya uygulanabilmesinin nnde almaz siyasi bir engel var: Rusya'da proletaryann saysal zayfl yznden, yerel milis birimlerinde proleter bir nderlik olumasn salayamyoruz... Stratejik adan bakldnda, milis sisteminin uygulanmasnda daha da ciddi sorunlar var: Demiryolu nn yetersizlii yznden, sava durumunda yerel milislerde rgtlenmi askeri glerimizi gerekli blgelere aktarmamz mmkn olamayacaktr... Dahas, Sava deneyimi kesin bir ekilde gstermitir ki yerel bir rgtlenme, ihtiyalarmza tamamen ters dyordu, hem saldr hem geri ekilme durumlarnda asker kaakl yaygnd ve askerler kylerini terketmek istemiyorlard. Ksacas, bylesi bir rgtlenmeye dnmek kaba ve kabul edilemez bir hata olur.16

retici glerin gerilii ve bununla bantl olarak lkenin kyl karakteri (dzenli silahl kuvvetlerle doal olarak birarada bulunmas mmkn olmayan demokrasi ve eitlikiliin birok unsuru Kzl Ordu iinde ina edilmi de olsa), Kzl Ordu'yu milis deil, dzenli bir ordu haline getirmekte iki belirleyici etken oldular. Belirleyici tarihsel etken, hereyin tesinde, bir lkenin ekonomik dzeyidir. Marx'm szleriyle: "Grnen u ki, emein rgtlenmesinin retim aralaryla koullandn syleyen teorimiz hibir alanda 'insan kym endstrisi'nde olduundan daha mkemmel bir kant bulmamtr."17 Rusya'nn maddi ve kltrel gerilii, kendini subaylarla askerler aras ilikilerde de aa vuruyordu. Balangtan itibaren Bolevikler, tm atanm subaylarn yerlerini askerlerce seilmi subaylara brakmas konusunda nceleri yrtm olduklar ajitasyonla elimek pahasna, eski arlk subaylarna grev vermeyi kanlmaz bir zorunluluk olarak grdler. Deneyimli komutanlar olmakszn Beyaz Ordular'a kar sava srdrebilmek olanakszd ve eer seim askerlere braklm olsayd eski arlk subaylarnn seilmeyecei de akt. Bandan beri, bir yanda siyasal komiserler te yanda ordudaki Parti kolektifleri arasnda bir mcadele sryordu. Bu elikiye bir de merkeziyeti ve adem-i merkeziyeti eilimlerin elikisi eklendi. Bu iki mcadele, siyasal komiserlerin parti kolektifleri zerinde zaferi ve Merkez'in gerillac eilimleri yenilgiye uratmasyla sonuland. Bu iki mcadelenin bileimi orduya, glenen bir brokratik eilim olarak yansd.

94 RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM

STALINIST RUSYA'DA DEVLET VE PART 95 White, subay kastnn pekimesini biraz daha ncelere dayandryor: "gerek ayrm izgisi" olarak tanmlad 1928 Ordu Tz ve bunun ardndan, "zaten iyice yerlemi bir eilimin gelimesi".24 Bu tzkle ordudaki subaylara yaam boyu srecek bir meslek yolu alm oluyordu ve White, bunu ok hakl olarak "komuta personelinin Magna Cartas", "Petro'nun Rtbeler emasnn yakn akrabas"25 olarak nitelendiriyordu. 1929'da Kzl Ordu Evleri'nin derece derece "Subaylar Klb"ne26 dnm balad. Askerlerin cretleri ok dk kalrken subay maalar aadaki tabloda grld gibi ykselmeye balad:27
Subay Maalarndaki Art 1934 (ruble olarak) 260 285 335 400 475 550 1939 (ruble olarak) 650 750 850 1200 1600 2000 % Art 240 263 254 300 337 364

Dairesi, 1926'da, Parti aygt iindeki tm mevkilerden te ikisinin komutanlarn elinde olduunu belirtiyordu.20 Baka bir deyile, subaylar, askerleri subaylara kar savunmas beklenen siyasal nderler konumuna gelmilerdi! Buna ramen, henz tmyle bamsz bir subay kast olumu deildi. Deildi, nk komutanlarn yaam koullan olduka zorluydu ve askerlerinkinden pek farkl deildi. White'a gre: "1925'te komuta personelinin yalnzca %30'u Sava Halk Komiseri Frunze'nin tahamml edilebilir olarak kabul ettii konutlarda oturuyorlard. Yzde 70 ise, bu dzeyin altnda barnma olanaklarna sahipti. Frunze, eitli yrelerde birka komutann aileleriyle birlikte tek bir oday paylamakta olduklarndan sz etmekteydi. Baka bir deyile, her aile, bir odann yalnzca bir blmnn kullanmna sahipti. Ordunun saflar dndaki yedek subaylar, yeniden eitim iin greve arldklarnda, almalar karlnda bir inli renbere bile cazip gelmeyecek bir cret alyorlard. Eitimleri sresince, isiz olanlar saat bana dokuz kpek alrken, alanlar ya da kylle dahil olanlar be kpek saat creti almaktaydlar."21 Kzl Ordu komutanlarndan biri olan Wollenberg u olgular aktaryor:
1924'te bir kolordu komutannn aylk maa aa yukar iyi durumdaki bir metal iisinin cretine tekabl eden 150 ruble idi. Bu miktar, 'Parti cret Tavan'ndan, yani o gnlerde bir Parti yesinin alabilecei en yksek aylk cretten 25 Ruble daha dkt... Subay orduevi yoktu. Subaylarn ve erlerin yemekleri ayn mutfakta hazrlanyordu. O gnlerde subaylar, grev zamanlar dnda rtbe nianlarn ender olarak takyorlar ve grev srasnda bile ou kez rtbelerini bir yana brakyorlard. Bu dnemde, Kzl Ordu iinde ast-st ilikisi yalnzca askeri bir grevin yerine getirilmesi srasnda geerliydi ve her halkrda her asker komuta altnda olduu subay rtbe iaretleri takl olsa da olmasa da tanyordu. Erlerin subaylara hizmet etmesi kaldrlmt.22

Takm komutan Blk komutam Tabur komutan Alay komutan Tmen komutan Kolordu komutan

Bunlarn tesinde, askerlerin subaylarn Askeri Savclar Brosu'na ikyet etme haklan vard ve bu hakk gerekten kullanyorlard. 1925'te her ay ortalama 1,892,1926'da 1,923 ve 1927'de 2,082 ikyet gerekleti. 1931-33 dnemine kadar "subaylarla askerler arasnda doal ve rahat ilikiler"23 varln srdrd.

1937'de, erlerin ve yedek subaylarn ortalama yllk creti 150 ruble, subaylarnki 8,000 ruble olarak hesaplanmt.28 kinci Dnya Sava srasnda Sovyet ordusunda erler ayda 10 ruble, temenler 1,000 ve albaylar 2,400 ruble aylk alyorlard. Amerika Birleik Devletleri ordusunda ise bunu yalnzca karlatrma amacyla aktaryoruz, yoksa onayladmz anlamna gelmiyor cret farkllklar ok daha azd: erler 50 dolar, yzbalar 150 ve albaylar 333 dolar aylk alyorlard.29 Son yirmi-otuz yl boyunca rublenin deeri iddetli bir d gstermi olsa da bu, Voentorg'un (dkknlar, restoran, amarhane, dikimevi ve izme imalathaneleri ileten, yalnzca subaylarn dahil olabildikleri kooperatif bir kurulu) avantajlarndan yararlanabilmekte olan subaylar sivillere oranla ok daha az etkilemitir. Her trl konforu olan zel evlere sahiptirler. Kendileri ve aileleri tren, otobs, vapur vb. ile bedava yolculuk edebilmektedirler (sradan askerler bu avantajlarn hibirine sahip deillerdir; onlara tannan tek ayrcalk, gnderdikleri ve ailelerinden onlara gnderilen mektuplarn posta cretinden

96RUSYA'DADEVLETKAPTALZM muaf olmasdr).30 22 Eyll 1935 tarihli bir karar, u rtbeleri Kara ve Hava Kuvvetleri'nde yrrle koydu: temen, stemen, yzba, binba, albay, kurmay albay, tmen komutan, kolordu komutan, ordu ikinci komutan, ordu bakomutan ve Sovyetler Birlii mareali.31 Deniz Kuvvetleri'nde de benzer rtbeler geerli klnd. Askeri teknik grevlilere ek rtbeler verildi.32 7 Mays 1940'ta Kara ve Hava Kuvvetleri'nde tugeneral, tmgeneral, korgeneral ve orgeneral; Deniz Kuvvetleri'nde ise tuamiral, tmamiral, oramiral ve byk amiral rtbeleri geerli klnd.33 Son olarak, 26 Haziran 1945'te Sovyetler Birlii Bakomutan rtbesi (generalissimo) konuldu.34 3 Eyll 1940'ta altn srma apoletler ve (mareallerin takt) altn, platin ve elmas yldz amblemleri yeniden kullanlmaya baland.35 Bu, i sava yllarnda Beyazlar'n "altn srma apoletliler" diye kmsendii gnlerden tam bir geriye dn temsil ediyordu. 1930'da yaynlanan Kk Sovyet Ansiklopedisi'nin bir cildinde apoletlerin "1917 Ekim Devrimi ile birlikte, orduda snf basksnn simgesi olduundan ortadan kaldrldn" belirtiyordu.36 Bunun tam tersine, Kzl Ordu Gazetesi 1943'te, apoletlerin yrrle konmasndan sonra yle yazyordu: "Geleneksel erat ve subay apoletlerinin yrrle girii anl Rus ordularnn Rusya tarihi boyunca gnmze dein uzanan srekliliini simgelemekte ve vurgulamaktadr."37 Subaylarla erat arasnda arkadalk ilikileri yasakland.38 Yedek subaylar bile ordunun geri kalannda uygulanan rtbelere ayrldlar ve niformalarn her zaman giyme hakkna sahip oldular. "Bugnlerde," diye yazyordu Daily Worker gazetesi Moskova muhabiri John Gibbons, "er ve erbalar, otobs, metro ya da trende stlerine yer vermek ve ayakta durmak zorundalar".39 stnlk grnmn korumak amacyla, subaylarn sokakta ar ykler tamalar ve tiyatroya gittiklerinde ucuz kee izmeler giymeleri yasakland. Yksek rtbeli subaylarn metroya ve tramvaya binmeleri yasakland.40 zel subay lokalleri ve kulpleri ina edildi. Mesai saatleri dnda bile bir subay, dier rtbedekilerle toplum iinde ayn masada oturamyordu. Her subay kendi zel emir erine sahipti. Subay ocuklar iin ana okulu da dahil olmak zere her dzeyde zel okullar kurulmutu. Eski kont ve arlk Muhafz Ordusu'nda tmgeneral Aleksei Ignatiev, Stalin'in ordusunda adab- muaeret ileri yneticili-

STALNST RUSYA'DA DEVLET VE PART 97 ine'atand. Askeri Akademi'de zorunlu dans dersleri balatld. Tarihte Rus subaylar kadar cezai yaptrmlara sahip olan subaylara bir baka orduda rastlanabilecei kukuludur. 12 Ekim 1940'ta yrrle konan nizamnamenin bir hkm yleydi: "Emre itaat etmeme halinde, komutan zor kullanma ve ate etme de dahil olmak zere her trl nleme bavurma hakkna sahiptir. Komutan, bir astn emre itaate zorlamak, disiplin ve dzeni yeniden salamak zere zor kullanma ve ate amaya bavurmay gerekli grd durumda, doacak olan sonutan hibir ekilde sorumlu deildir... Bylesi durumlarda, emrin yerine getirilmesini salamak zere zorunlu nlemlere bavurmaktan kanan komutan Divan- Harp huzurunda yarglanr."41 Moskova Mahkemeleri'ne bakanlk etmi olan V.Ulrich, bu nizamname zerine unlar sylyor: "Disiplin Nizamnamesi komutanlarn zor kullanma ve ate ama haklarn nemli lde geniletmektedir... Komutanla ast arasndaki ilikilerde ahbap-avu ruhunun Kzl Ordu'da artk yeri yoktur. Astlar arasnda her trden tartma kesinlikle yasaklanmtr."42 Ayn dnemde Pravda'da yaynlanan bir makale bu nizamnamenin bir baka ynne k tutmakta: "Yalnzca kiisel ve bireysel ikyetlerde bulunulabilir. Toplu ikyetler yasaktr. Toplu dilekeler ve (bir emir, yemeklerin ktl veya herhangi baka bir konuda) toplu tartmalar kaldrlmtr; btn bunlar 'bakaldr' kapsamna alnmtr ve bu suu ileyen bir asker, askeri mahkeme, duruma ya da soruturmaya bavurulmakszn, bir st subayn kararyla derhal kuruna dizilebilecektir."43 Bylelikle subaylar, tarihte hibir toplumda rastlanmayacak lde aka tanmlanm bir askeri hiyerari oluturdular. Sovyetler Resmi olarak, SSCB'de egemenlik, Yksek Sovyet (1937'ye kadar Sovyetler Kongresi) bakanlndaki Sovyetler'dedir. Oysa bu kurumlarn uzun yllar boyunca kendileri dndaki gerek iktidarn ald kararlara damga basmaktan baka pek birey yapmadnn pek ok kant var. lk zamanlarda iler daha deiikti. rnein, 1918'de Kongre be kez topland. 1919 ile 1922 yllan arasnda ylda bir topland, ancak bu tarihten itibaren toplantlar arasndaki aralklar dikkat ekecek lde

98RUSYA'DADEVLETKAPTALZM uzamaya balad. 1923'te dier birimlerin Rusya Sosyalist Federatif Sovyetler Cumhuriyeti'ne (RSFSC) katlmasyla Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii (SSCB) ina edilmi oldu. SSCB Sovyetleri'nin ilk kongresi 1922 Aralk aynda gerekleti; ikincisi Ocak-ubat 1924'te, ncs 1925 Mays'nda topland ve bundan sonra 1931'e kadar iki ylda bir toplant yapld. Yedinci Kongre, bir ncekinden drt yl sonra, Ocak-ubat 1935'te yapld. Bu zamandan beri yeni bir gelime kaydedilmedi (ok zayf bir mazeret olmasna karn, savan gerekleri tpplant yaplmamasnn bahanesi olarak kullanlmakta). Bu Sovyet "parlamentosu" 1917-36 yllar boyunca yalnzca 104 gn, yani bir baka deyile, ylda ortalama alt gnden az bir zaman toplant halindeydi.44 Daha sonraki yllarn ortalamas bundan da dktr ve 1931-35 yllarnda, Rusya'da en byk ve en hzl dnmn yaand dnemde, Kongre'nin hi toplantya arlmam olmas anlamldr. Be Yllk Plan, kolektivizasyon ve sanayileme gibi birok temel adm, lkedeki "en yksek otorite" hesaba katlmakszn karara balanmtr. 1917-36 dneminde yasama yetkisi, resmi olarak Sovyetler Kongresi ve onun seilmi organ Merkez Yrtme Komitesi elinde toplanmtr. Buna karn, Stalin'in zaferinden balayarak Merkez Yrtme Komitesi toplantlarnn ortalama sresi ylda 10 gnden fazla deildir. Rusya artk Merkez Yrtme Komitesi bakannn u szleri edebildii gnlerden ok uzaktr: "Merkez Yrtme Komitesi, Sovyet Cumhuriyeti'nin en yksek organ olarak... Halk Komiserleri Sovyeti tarafndan uygulanacak... siyasetleri saptar."45 Yksek Sovyet Prezidyumu'na gelince, ortada bunun oturumlarna ilikin hibir rapor bulunmad iin, ne topland zamanlar ne de oturumlarnda hangi konularn karara baland bilinmemektedir. 1920'li yllarn sonlarndan itibaren Sovyetler Kongresi ve daha sonra Yksek Sovyet tarafndan alnan tm kararlar oybirlii ile alnmtr. Ortaya srlen nerilerden hibirine bir tek kar oy kullanlmad gibi, bir tek ekimser oy, bir deiiklik nergesi ve hatta muhalif bir konumaya bile rastlamak mmkn deil. Yksek Sovyet'in yalnzca bir tren dzeyine indirgenmi ilevi, ald kararlarn niteliinde de aka grlebilir. rnein, d politikada, Fransa ve ngiltere ile ittifaktan Hitler ile ibirliine srayan byk dn gerekletiinde Yksek Sovyet "Sovyet Hkmeti d

STALINIST RUSYA'DA DEVLET VE PART 99 politikasnn netlii ve tutarll nedeniyle" bu sorunu grmeye hi gerek olmad kararna varmtr.46 Yllk bte zaman zaman Yksek Sovyet'in incelemesine sunulur, ama btenin ngrd nlemler uygulamaya konulduktan sonra. rnein, 1952 yl btesi Ocak aynn ilk gnnden itibaren yrrle girmesine ramen, Maliye Bakan Zverev tarafndan ancak 6 Mart gn aklanmtr.47 1954 btesi 11 Nisan'da "grlmtr".48 Ayn ekilde, Birinci Be Yllk Plan 1 Ekim 1928'de-uygulamaya konulmuken ancak 1929 Nisan'nda onaylanmtr. kinci Be Yllk Plan 1 Ocak 1933'te yrrle girmi olmasna karn 22 ay sonrasna, 17 Kasm 1934'e dein resmi olarak onaylanm deildir. Uygulamaya konma ve onaylanma tarihleri daha sonraki planlar iin yle olmutur: nc Be Yllk Plan: 1 Ocak 1939-Mart 1939; Drdnc Plan: 1 Ocak 1946-Mart 1946; ve Beinci Plan: 1 Ocak 1951-Ekim 1952. Bu gereklerin nda, Canterbury Bapiskoposu Dr. Hewlett Johnson'n aadaki ifadesi ancak abesle itigal etmek olarak yorumlanabilir: "Yrtme, Yksek Sovyet'e tabi[dir]... Yrtmenin tm eylemleri Yksek Sovyet tarafndan onaylanm olmaldr: 'Devletin en yksek organ', diyor Madde 30, 'Yksek Sovyet'tir'. Bu yasann uygulanmasnn nemi, lkemizde bunun tam da tersi bir eilimin geerli olduunu, rnein Britanya Kabinesi'nin parlamentoya danmakszn ya da parlamentonun en ksa srede ve hzla onayna bavurmakszn bir eylemi uygulamaya koyduunu dehetle grdmzde akla kavuacaktr. Bundan da nemlisi, Yksek Sovyet'in bteyi denetleyecei hkmdr. Kesenin kaytan kimin elindeyse son kertede iktidar da onun elindedir."49 inde bu satrlarn yer ald blmn bal ise yle: "Dnyann En Demokratik Anayasas"! Seimler 1937 genel seimleri arifesinde Stalin, "Bugne dein dnya asla bylesine zgr ve bylesine gerek anlamda demokratik bir seim grmemitir! Evet, gerekten grmemitir. Tarih bunun bir eine daha ahit olmamtr"50 diyordu. Ve Stalin rejiminin cokulu bir Amerikal destekisi yle bir ifade kullanyordu: [Sovyet yurtta] "Gizli oy yntemiyle, korku ve iltimastan uzak, gerekten istedii kii veya

100 RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM STALINIST RUSYA'DA DEVLET VE PART 101 siyaset iin oy kullanabilecektir."51 Bu "tamamyla zgr ve bylesine gerek anlamda demokratik" seimlerde, hibir zaman semenlerin oy verebilecei birden fazla aday yoktur. Ayrca, yzlerce seim blgesinden bir tekinde bile, seime katlm oran %98'den aa olmamtr. Seilen adaya verilen oy oran hemen her zaman %99.9'dur ve hatta adaylardan biri bilfiil %100'den fazla oy almtr. Bu aday, 21 Aralk 1947 yerel Sovyet seimlerinde "seen" blgede semen saysnn 1,617 olmasna ramen, 2,122 oy alm olan Stalin'dir! Bu olaydaki ipini koparm ahmaklk, ertesi gn Pravda'da. yaynlanan edepsizce aklama ile iyice yz kzartc bir hal alr: "Fazla oylar, nderlerine kranlarn sunma frsatn karmamakta srarl olan komu seim blgesinden yurttalar tarafndan kullanlmtr."52 Elbette ki, iler genellikle daha dikkatle halledildii iin, seim hilelerinin kantn bulmak daha gtr. Yine de, belgelenmi baz kantlar bulmak mmkn. Bunlardan biri Litvanya'da, Litvanya'nn SSCB ile birlemesi plannn onaylatlmas iin yaplan 12 Temmuz 1940 tarihli referandumdur. Moskova'daki TASS Ajans, yerel yetkililerin referandumun sresini iki gne uzattklarndan haberdar deildi ve bylelikle TASS, referandumun ilk gnnn sonunda oy saym ertesi gne dein yaplmayacak olduu halde sonular anons etti. Bir "rastlant" sonucu, referandum sonular tam tamna TASS'n anons etmi olduu ekilde kt: "Bir Londra gazetesinin, oylama resmi olarak sonulanmadan 24 saat nce bir Rus haber ajansndan ald resmi sonular yaynlamas talihsiz bir hatayd."53 Seim Ynetmelii, yurttalarn seme haklarna her trden mdahalenin cezalandrlacan karara balyordu. Ancak, rnein, Aralk 1937 Yksek Sovyet seimlerinde, adaylarn belirlenmesi ile seimlerin gereklemesi arasnda, aralarnda iki politbro yesi Kossior ve ubar da bulunan 37 aday ortadan kayboldu ve yerlerine bakalar kondu. Semenlere hibir aklama yaplmad ve yle grlyor ki herkes bu meselenin zerine gitmenin kendisi iin salkl bir sonu dourmayacan dnmt. Ayn seimlerden 15 gn nce New York Times gazetesinin Moskova muhabiri, gazetesine, seilecek olan Yksek Sovyet'in kimlerden oluaca zerine bir tahmin mesaj geti. Mesaj, Yksek Sovyet'in 246 yksek parti grevlisi, 365 sivil ve askeri memur, 78 aydn, 131 ii ve 223 kolhoz yesinden oluacan belirtiyor ve adlarn veriyordu.54 Son dakikada tutuklanan 37 kii dnda bu tahmin btn ayrntlaryla sonulara tmyle uygundu. ine hile kartrlmad srece bir seimde byle bir ey olabilecei akla sar m? Parti Sovyetler Birlii Komnist Partisi bir devlet partisi olarak kald srece, yaps, oluumu ve ilevlerinin analizi ayn zamanda devlet mekanizmasnn analizi olmak zorundadr. Stalin'in iktidar ele geiriinden bu yana partinin ileyiinin analizine gemeden nce, brokrasinin ykseliinden nceki dnemde partinin gerek demokratik ileyiini ayn partinin bugnk yekpare ve totaliter karakterinin karsna koymak nem tayor. Bolevik Parti hibir zaman yekpare veya totaliter bir parti olmamtr. Bundan da te, parti ii demokrasi, partinin yaamasnda her zaman ok byk neme sahip olmutur; ancak, u veya bu nedenle, konuya ilikin literatrn ounluu bu noktaya deinmeden gemektedir. Bu nedenle, burada konumuzdan biraz saparak, Stalinizm ncesi yllarda parti ii demokrasiyi gzlerimizde canlandracak baz durumlardan biraz sz etmeye deer. Ekim Devrimi ncesi dneme ilikin rneklerle balayalm. Devrimin 1907'de nihai yenilgisinin ardndan, Parti, arlk Duma seimlerinde hangi tutumun alnaca konusunda bir bunalmn sanclarn yayordu. Rusya Sosyal Demokrat i Partisi'nin iinde Bolevikler'le birlikte Menevikler'in de temsil edildii (Temmuz 1907'de toplanan) nc Konferans'nda allmam bir durum ortaya kt: Bolevik delegelerin tm, sadece Lenin hari, Duma seimlerinin boykot edilmesi ynnde oy kullandlar; Lenin Menevikler'le birlikte oy kulland.55 yl sonra, Bolevik Merkez Komitesi'nin bir plenumu Menevikler'le birleme arsnda bulunma karar ald; yine yegne muhalif oy Lenin'inkiydi.56 Birinci Dnya Sava patlak verdiinde, Lenin'in savunduu "devrimcilerin savata kendi burjuvazisinin bozgununu istemesi gerektii" tezi, partinin tek bir ubesi tarafndan bile kabul grmedi,57 ve 1915'te baz Bolevik nderlerin yarglanmas srasnda Kamenev ve

102RUSYA'DADEVLETKAPTALZM iki Bolevik Duma temsilcisi Lenin'in bu tezini reddettiler.58 ubat devriminin ardndan parti nderleri byk ounlukla bir devrimci Sovyet hkmetinden yana deil, geici koalisyon hkmetinin desteklenmesinden yana olmulardr. 2 Mart 1917'de Bolevik kanat, Petrograd Sovyeti'nde 40 yeye sahiptir, ancak iktidarn burjuva koalisyon hkmetine teslim edilmesi karar oylamaya konulduunda yalnzca 19 kii muhalif oy kullanr.59 Parti Petrograd Komitesi'nin 5 Mart 1917 tarihli bir toplantsnda, bir devrimci Sovyet hkmeti kararndan yana sadece bir oy kmt.60 O dnemde Stalin tarafndan ynetilmekte olan Pravda hibir ekilde devrimci olarak tanmlanmas mmkn olmayan bir tavr iindeydi. Pravda "gericilie ya da kar devrime kar mcadele ettii srece" geici hkmete kesin destek verme tavrn benimsedi.61 Yine 3 Nisan 1917'de, Lenin Rusya'ya dnerek Ekim Devrimi'nde partiye klavuzluk edecek olan nl "Nisan Tezleri"ni yaynladnda bir sre kendi partisi iinde kk bir aznlk olarak kald. Pravda'nn Nisan Tezleri zerine yorumu, bunlarn "Lenin'in kiisel grlerinden ibaret ve kabul edilemez" olduu yolundadr. 62 Parti Petrograd Komitesi'nin Nisan 1917 tarihli toplantsnda, Tezler 13 kar ve bir ekimser oya karlk yalnzca iki lehte oy almtr.63 Yine de sonuta, 14-22 Nisan'da toplanan parti konferansnda Tezler 39 kar oy ve 8 ekimser oya kar 71 oyla ounluu kazand.64 Ayn konferans Lenin'i bir baka nemli sorunda; partinin, Sosyalist Partiler Stockholm Konferansna katlp katlmayaca sorununda yenilgiye uratt. Lenin'in grlerinin tersine, tam katlm karar alnd.65 Yine, 14 Eyll'de Kerenski bir "Demokratik Konferans" arsnda bulundu ve Lenin iddetle bunun boykot edilmesini savundu. Merkez Komite 8'e kar 9 oyla boykot karan ald. Ancak oylarn birbirine bu denli yakn oluu nedeniyle nihai karar "Demokratik Konferans"taki Bolevik hizip iinden belirlenecek parti konferansna brakld. Bu toplant 77'ye kar 50 oyla boykot etmeme karar ald.66 Btn sorunlar iinde en nemlisi, Ekim ayaklanmas gndeme geldiinde, nderlik iinde yeniden iddetli bir blnme yaand: Zinovyev, Kamenev, Rikov, Piyatakov, Milyutin ve Nogin'in ban ektii gl bir hizip ayaklanmaya kar tavr ald. Buna ramen, Merkez Komitesi tarafndan Politbro seildiinde ne Zinovyev ne de Kamenev darda brakldlar.

STALINIST RUSYA'DA DEVLET VE PART 103 iktidara geldikten sonra parti nderlii iindeki farkllklar eskiden olduu kadar iddetli bir biimde srd. Devrimden birka gn sonra, bir dizi parti nderi dier sosyalist partilerle koalisyon yaplmas talebini ne srdler. Bu konuda diretenler arasnda, ileri Halk Komiseri Rikov, Tarm Halk Komiseri Milyutin, Sanayi ve Ticaret Halk Komiseri Nogin, Eitim Halk Komiseri Lunaarski, alma Halk Komiseri liyapnikov, Cumhurbakan Kamenev ve Zinovyev bulunuyordu. Bu komiserler hkmetten istifa etme ve bylelikle Lenin ve taraftarlarn dier partilerle ak grmeye zorlama noktasna kadar gittiler.67 (Grmeler baarszlkla sonuland nk Menevikler, Lenin ve Troki'nin koalisyon hkmeti dnda braklmasnda diretiyorlard.)68 Kurucu Meclis seimlerinin yaplmas ya da ertelenmesi sorunu zerinde (Aralk 1917), Lenin kendini Merkez Komitesi iinde yeniden aznlkta buldu ve nerilerinin aksine, seimler yapld.69 Ksa bir sre sonra Lenin, Almanya ile Brest-Litovsk bar grmeleri sorununda bir yenilgiye daha urad. Lenin hemen bartan yanayd. Ancak, 21 Ocak 1918'de toplanan Merkez Komitesi'nin ve partili aktif iilerin toplantsnda Lenin'in nergesi, Buharin'in 32 oy alan "devrimci sava" ve Troki'nin 16 oy alan "ne bar ne sava" nergeleri karsnda yalnzca 15 oy toplayabildi.70 Ertesi gn yaplan Merkez Komitesi oturumunda Lenin bir yenilgi daha ald. Ancak sonunda, olaylarn basks altnda, Merkez Komitesi yelerinin ounluunu kendi grlerine kazanarak baarya ulat ve 24 ubattaki oturumda bar nergesi 4 kar ve 4 ekimser oya karlk 7 oy kazand.71 Gerek devrim ncesi gerekse hemen sonrasnda hararetle Bolevik Partisi'ne atfedilen yekpare atmosferin gerekle karlatrldnda temelsiz olduu ortaya kar. Ancak bu atmosfer, daha sonralar gereklik kazanmtr. Uzun bir sre boyunca partinin en nemli kurumu Kongre idi. rnein, Lenin yle diyordu: "Kongre... Parti ve Cumhuriyet'in en sorumlu meclisidir."72 Ancak, brokrasinin gcnn ykseliiyle, Kongre aama aama nemini yitirmeye balad. 1919, 1922 ve 1925 Parti Tzkleri (srasyla 20, 20, 21 numaral maddeler) Kongre'nin yllk olarak toplanaca hkmn getiriyordu73 ve Ondrdnc Kongre'ye (1925) kadar bu hkme bal kalnd. Ancak, bundan sonra kongreler giderek daha seyrekleti. Bundan sonraki kongre iki yl sonra top-

104 RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM land; bununla Onaltnc Kongre (1930) arasnda iki buuk yllk, Onaltnc ve (1934) Onyedinci Kongreler arasnda ise buuk yllk bir sre geti. Bu sonuncu Kongre, kongrenin "en az ylda bir" toplanmas hkmn yrrle koydu (Madde 27).74 Ne var ki, bu kadar bile gereklemedi. Onyedinci ve Onsekizinci (1939) Kongreler arasnda be yl; daha sonra Onsekiz ve Ondokuzuncu Kongreler (1952) arasnda ise 13 yldan fazla zaman geti. Parti Tz'ne gre Merkez Komitesi, kongreler arasnda Parti Konferanslar toplamakla ykmldr ve Onsekizinci Kongre'de benimsenmi ve halen yrrlkte olan ynetmelik uyarnca bu Konferanslar "ylda en az iki kez" toplanmaldr. 1919'dan bu yana, Konferanslar 1919, 1920, 1921 (iki kez), 1923, 1924, 1925, 1926, 1929, 1932, 1934 ve en son olarak 1941 tarihlerinde toplanmtr. Kongre, partinin nder organ Merkez Komitesi'ni seer. Resmi olarak Merkez Komitesi, Parti Kongresi'ne kar sorumludur, ancak kongrenin 13 yldan uzun zamandan beri toplanmad koullarda bunun hkm olmayan bir kt parasndan baka bir anlam tamad besbellidir. Resmi olarak, Merkez Komitesi Politbro'yu seer, bu yzden Politburo Merkez Komitesi'ne kar sorumlu olmaldr. Oysa gerekte, Merkez Komitesi tmyle Politbro'ya tabidir. Eer Merkez Komitesi gerekten Parti iinde en yksek organ olsayd, yelerinin ounluunun (drtte nden fazlasnn) Onyedinci ve Onsekizinci Kongreler arasnda olduu gibi "halk dmanlar" damgasyla partiden ihra edilerek takibata uramalar mmkn olmazd. 1934'te seilen Merkez Komitesi'nin 71 yesinden sadece 16's ve 68 aday yeden yalnzca sekizi, be yl sonra seilen Merkez Komitesi'nde yer ald. 13 ya da 14 yeli Politburo, bakan Genel Sekreter olan Sekretarya'y seer. Otuz yl boyunca bu makam Stalin tarafndan igal edilmitir. Stalin'in lmnden bu yana ynetimin yaps daha da karmak bir hal almtr. Grnrde Stalin'in varisi Georgi M.Malenkov olmasna ramen, Genel Sekreterlik Nikita S.Kruev'e verilmitir. Dizginlerin Kruev'in elinde olduu artk anlalyor. Brokrasinin egemenliinin bir gstergesi de u olmutur: Merkez Komitesi iradesinin sadece uygulaycs olmas gereken75 Genel Sekreter, Stalin dneminde herhangi bir ar'dan bile daha fazla g sahibi

STALINIST RUSYA'DA DEVLET VE PART 105 olmutur. rnein Lenin, hibir zaman parti sekretaryasnn yesi deildi. Lenin dneminde partinin en tannm nderleri Sekretarya yesi deillerdi. Szgelimi, Stalin'in katlmndan (1922) hemen nce Sekretarya st dzey Bolevik nderleri arasnda saylamayacak olan Molotov, Yaroslavski ve Mihailov'dan olumaktayd. Ancak brokrasinin pekimesi ve tepeden denetlenen bir parti hiyerarisinin ina edilmesiyle Genel Sekreterlik makam son derece nemli bir hale geldi. 1930'dan bu yana parti yelerinin toplumsal konumunda meydana gelen deiikliklerin eksiksiz bir dkmn kartmak mmkn deil. O yldan itibaren bu bilgiler yaynlanmaz olmutur (bu da bal bana anlaml bir eydir). Yine de, yelerin eitim dzeyine bakarak partinin toplumsal bileimine ilikin bir kanya varmak mmkn. Rusya'da, brakalm niversiteyi her 20 ocuktan yalnzca biri orta renim grmektedir.* Buna karlk, 1939'da 1,588,852 parti yesinden 127,000'i niversite mezunuydu. Bu say 1934'te 9,000, 1927'de ise 8,396'dr ve 1934'te 110,000, 1927'de 84,111 parti yesi orta renim grmken, 1939'da bu say 335,000 olmutur.76 1924 Parti Kongresi'ndc oy verme hakk olan delegelerin %6.5'i, 1930 Kongresi'nde %7.2'si, 1934'te yaklak %10'u, 1939'da %31.5'i, 1941'de %41.8'i niversite mezunudur. Orta renim grm delegelerin yzdesi ise yledir: 1924'te %17.9, 1930'da %15.7, 1934'te yaklak %31, 1939'da %22.5 ve 1941'de %29.1 (bu saylara niversite eitimini tamamlamam olanlar da dahildir).77 Demek ki, yukardaki verileri biraraya getirdiimizde, "Sovyet aydnlar" olarak snflanabilecek delegelerin oran: 1924'te %24.4, 1930'da %22.9, 1939'da %54 ve 1941'de %70.9 olmutur. 1934 Kongresi'nde oy kullanan delegelerin %41'i orta ve yksek renim grmken, yalnzca %9.3' sanayi ve tarm iilerinden olumaktadr. 1939 ve 1941'de bu oran ok daha klm olmal. Komsomol'a gelince, Komsomol Sekreteri N.A.Mihailov'un ifadesiyle durum yledir: "u anda Birlik Cumhuriyetleri'nin il, blge ve merkez komitelerindeki sekreterlerin yarsndan ou yksek renim grm ya da yksek renime devam etmektedir. Bunlar dndaki sekreterlerin tm orta renim grmtr. Komsomol ile komiteleri sekreterlerinin %67'si orta veya yksek renim grmtr." {Pravda, 30 Mart 1949.)
* Sayfa 75'e bkz.

106 RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM

STALINIST RUSYA'DA DEVLET VE PART 107

Dahas, parti kongrelerine katlan kol iilerinin dikkate deer bir blm Stahanovcular'd. Sava srasnda, parti yelerinin says 2.5 milyondan 6 milyona ykseldi. Bu dnemde kabul edilen tm yelerin %47'si lise veya niversite eitimi grm kiilerdir.78 1 Ocak 1947'de 6 milyon ye ve aday ye arasnda 400,000 kii niversite mezunu, 1,300,000 kii lise mezunu ve 1,500,000'i de lise eitimine balayp bitirmemi kiilerdi.79 Partiye yeni katlan yelerin toplumsal konumu zerine yerel bilgiler de ayn eilimi yanstyor. rnein 1941'de ve 1942'nin ilk iki aynda eliabinsk ilinde aday yelie yazlanlarn 600'u ii, 189'u kolhoz yesi ve 2,035'i "beyaz yakal iiler"di. Ayn dnemde, adaylk sresini tamamlam ve yelie kabul edilmi kiilerin 909'u ii, 399'u kolhoz yesi ve 3,515'i "beyaz yakal ii" idi. Buna gre, yeni aday ve yelerin %70'ten fazlas beyaz yakal iilerden oluuyordu.80 1923'te fabrika yneticilerinin yalnzca %29'u parti iindeydi. 1925'te Stalin hizibinin ksmi zaferiyle, trstlerin ynetim kurulu yelerinin %73.7'si, birleik irketlerin ynetiminde olanlarn %81.5'i, byk iletme yneticilerinin %95'i parti yesi olmutur. 1927'de bu oranlar srasyla %75.1, %82.9 ve %96.9 oldu.81 1936'da bu tr ynetim kademelerinin %97.5 ile %99.1 aras parti yesi idi. Trst efleri iin bu oran %100 idi.82 Kzl Ordu komutanlarndan 1920'de yalnzca %10.5'i partiye dahilken, bu oran 1924'te %30.6 ve 1929'da %51.1'e ulat.83 Bunlara Komsomol'a bal olanlar da dahil edersek, bu orann 1933'te %71.8'e Madiini grrz.84 Kukusuz, bugn bunlarn hepsi parti yesidir. 1937 Ocak aynda fabrikalarda ynetici personel saysnn (mdrler, vb.) 1,751,00085 olduunu ve bunlarn en az %90'hn parti yesi olduunu gz nne alrsak, parti ye ve aday yelerinin toplam says 2.5 milyon civarnda olduuna gre (1937'ye ilikin kesin bir say elde etmek mmkn deil, ancak 1934 ve 1939 saylar 2,807,000 ve 2,477,000'dir), ynetici personel dnda ok az kiinin parti yesi olduu ortaya kar. Bu sonucu Moskova'daki Presnia Makina Fabrikas gibi rnekler de desteklemektedir. Bu fabrikada alan 1,300 kiinin 119'u parti yesi, bunlarn 100'den fazlas memur ve ancak bir dzine kadar kol iisidir.86 Bu oranlar kukusuz dier fabrikalarn ounda da ayndr. Parti yeliinin toplumsal bileimindeki deiime paralel olarak,

partinin eski ve tecrbeli yelerinin eitli ekillerde yok edilmesi gerekletirildi. 1 Mart 1939'da 1,588,852 parti yesinin yalnzca %1.3' 1917 Devrimi'nden ve %8.3' 1920'den (yani i savan sonulanmasndan) beri parti yesiydi.87 18. Kongre'de parti yelerinin %70'inin, 1929'dan sonra partiye katlan kiilerden olutuu akland. Partinin ubat Devrimi arifesinde 23,600, Austos 1917'de 200,000, Mart 1921'de 730,000 yesi vard.88 Demek ki, 1917'deki yelerin yalnzca ondrtte biri ve 1920'deki yelerin altda biri 1939'a gelindiinde hl parti yesiydi. Eski yelerin bu lde ortadan kaybolmasn doal nedenlerle aklamak mmkn deil, nk 1917 ve 1920'de parti yelerinin byk ounluunu ok gen yeler oluturmaktayd. 1927'de bile parti yelerinin %53.8'i 29 yann alnda, %32'si 30-39, %11.4' 40-49 yalan arasnda ve yalnzca %2.8'i 50 yann zerindeydi.89 Birka olguya daha deinmek Stalin'in partinin eski nderlerinin fiziksel tasfiyesinde nerelere kadar gitmi olduunu gstermeye yeter. 10 Ekim 1917'nin ilk Politbrosu (henz bu ad tamazken) Lenin, Troki, Zinovyev, Kamenev, Sokolnikov, Bubnov ve Stalin'den oluuyordu.90 1918'de bunlara Buharin katld. 1920'de Preobrajenski ve Serebriyakov katldlar, fakat bir yl sonra bunlarn yerini Zinovyev ve Tomski ald. 1923'te ise Buharin'in yerine Rikov geldi.91 sava boyunca Bro, Lenin, Troki, Kamenev, Buharin ve Stalin'den olumaktayd. Bunlardan yalnzca Lenin ve Stalin'in hayatlar doal bir lmle son buldu. Zinovyev, Kamenev, Buharin, Rikov ve Serebriyakov gstermelik mahkemeler sonucu idam edildi. Troki Meksika'da bir GPU ajan tarafndan ldrld. Tomski tutuklanmasnn arifesinde intihar etti ve lmnn ardndan "halk dman" ve "faist" ilan edildi. Sokolnikov uzun sreli hapse mahkm edildi. Preobrajenski ve Bubnov "Byk Temizlik" srasnda ortadan kayboldular. Lenin, "vasiyetname"sinde zellikle alt kiinin zerinde durur. Bu alt kiiden ikisi, Lenin'in "kanmca, genler arasnda en yetenekli olanlar" olarak nitelendirdii Piyatakov ve Buharin, ayrca Zinovyev ve Kamenev kuruna dizildiler. Troki katledildi. Bu alt kii arasnda, Lenin'in ar szlerle eletirdii kii dier beinin cellat oldu! rgtlenen ilk Bolevik hkmetin (Ekim 1917 Halk Komiserleri Konseyi) 15 yesinden yalnzca biri, Stalin, "temizlik"ten sa kt. Drt yenin hayatlar doal bir lmle son buldu: Lenin, Nogin,

STALINIST RUSYA'DA DEVLET VE PART 109 108 RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM Skvortsov-Stepanov ve Lunaarski. Dier onu (Troki, Rikov, liyapnikov, Krilenko, Dibenko, Antonov-Ovseenko, Lomov-Oppokov, Milyutin, Glebov-Avilov ve Teodorovi) ya Stalin'in emriyle idam edildiler ya da onun hapishanelerinde ldler. eitli komiserliklerin en yksek grevlileri defalarca "temizlik"ten geirildiler. rnein, ardarda birka alma Komiseri iinden alnarak ya idam edildi ya da hapse atld. Bu Komiserler'den birincisi liyapni-kov idi. Arkasndan V.Smirnov, Mihail Uglanov ve nihayet V.V. Schmidt geldi. "Faist kpekler" olarak temizlenenler arasnda olan Troki, parti iinde o denli saygn bir yere sahipti ki, hem i sava boyunca hem sonrasnda partiye "Lenin-Troki Partisi" deniyor, hkmet de benzer ekilde adlandrlyordu. Rikov, Lenin'in lmnden sonra, Halk Komiserleri Konseyi Bakan (yani Babakan) olarak onun yerini almt. Zinovyev, Komnist Enternasyonal Yrtme Komitesi Prezidyumu Bakan'yd. Tomski ise Sendikalar Kongresi Bakanl yapyordu. "Temizlenen" kiilere ordu efleri de dahildi. M.N.Tuhaevski idam edildi. Jan Gamarnik resmi bir aklamaya gre tutuklanacan anlaynca intihar etti. Mareal Egorov ve Donanma Komiseri Smirnov "kayboldular". 1935'te atanm olan 15 ordu komutanndan yalnzca biri "temizlikler" sresince makamn korudu, bir tanesi de doal nedenlerle ld. Tm dierleri "hain" damgas yiyerek "temizlendiler".92 SSCB bykelilerinin hemen tm gibi, siyasal polisin iki efi de "temizlendi". Bunlardan biri uyduruk Zinovyev-Kamenev iddianamesini hazrlayan Yagoda, dieri ise Yagoda'nn sank olarak kt daha sonraki mahkemeleri hazrlayan Yejov idi. Stalin tarafndan tasfiye edilenlerin tm eer gerekten "faist" ve "hain" olsalard, devrim ve i sava boyunca parti ve devlet nderliinin onda dokuzunu oluturan bu kiilerin nasl olup da sosyalist devrime nderlik ettikleri tam bir muamma olurdu. "Temizliklerin" bu kadar geni kapsaml olmas zaten ne byk bir sahtekrlk olduklarnn kantdr. "Temizlikler" trajedisine bir de soytarlk katarcasna, Stalin bunlarn olaanst geni tutulmasnn sorumluluunu, bu "temizliin" ilk kurbanlar Trokistler'e ykledi. Stalin'in iddiasna gre, bylelikle Trokistler, "yapay bir huzursuzluk ve memnuniyetsizlik yaratmay umuyorlard"; sonuta "ikiyzl Trokistler memnuniyetsiz yoldalara kancay takacak ve onlar Trokist ykcln batana srkleyeceklerdi".93 Jdanov, 18. Parti Kongresi'nde yapt konumada bu akl almaz iddiay daha da ileri gtrerek Trokistler'in "temizlii" yaygnlatrmak suretiyle "parti aygtn yok etmeye" niyetlendiklerini sylyordu. Ayn mantkla, engizisyon kurbanlarn engisizyondan sorumlu tutmak mmkndr. Jdanov'un ayn konumasnda naklettii bir olay "temizliin" geni kapsamnn trajikomik bir gstergesiydi: "Baz parti yeleri kendilerini [temizlie kar] gvence altna almak iin tbbi kurulularn yardmna bavurdular. te bylesi yoldalardan biri iin hazrlanm bir doktor raporu: 'Salk durumu ve akli dengesi, Yolda filanca'nn hibir snf dmanna alet olmasna msait deildir. Kiev Kenti, Oktobr lesi, le Psikiyatristi (imza).'"94 Devlet ve Hukukun Sn Marx, sosyalizmin kuruluu ve toplumsal snflarn ilgasyla birlikte devletin ortadan kalkaca nermesinde bulunmutu. Snflar ve dier toplumsal gruplar arasndaki elikilerin yokluu ordu, polis ve hapishaneler eklini alan herhangi bir dzenli bask aracn gereksiz klacakt. "Hukuk, hukuka uyulmasn dayatma yeterliine sahip bir ara olmakszn hibir ey"95 demek olduuna gre, hukuk da ortadan kalkacakt. Sosyalizm dneminde tm elikiler bireyler arasnda olacakt. Gnmz toplumunda balca su sebebi olan sefaletin ortadan kaldrlmasndan sonra da kendini gstermeye devam edecek olan bireysel kusurlarn nn kesmek iin herhangi bir zel bask aracna ihtiya kalmayacakt. "Genel rade" (Rousseau'nun terimi), bu tr sorunlarn stesinden gelmek ve zmlemek yeterliine sahip olacakt. Stalin'in eskiden, 1927'de syledii gibi: "Sosyalist toplum snfsz bir toplum, devletsiz bir toplumdur."96 Bu dnceler 10 Temmuz 1918'de ilan edilen RSFSC Anayasasnda ifade buldu. "Rusya Sosyalist Federatif Sovyetler Cumhuriyeti Anayasas'nn, iinde bulunduumuz gei dneminin gereklerini karlamak zere hazrlanm bu Anayasa'nn balca hedefi, burjuvazinin kesin olarak eziliini, insann insan tarafndan smrsnn ortadan kaldrln gvence altna almak zere gl bir Tm Rusya Sovyetleri otoritesi altnda yoksul kyllkle birlikte kent ve kr proletaryasnn diktatrlnn inas ve artk ne snfsal farkllklarn ne de

110RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM devlet otoritesinin varolmas anlamna gelen Sosyalizm'in yaama geirilmesidir."97 Stalin'in zaferinden sonra, izgi btnyle deiti. Stalinizm'in szcleri "devletin snmesi" zerine konumaya son verdiler. yle ki, "tek lkede sosyalizm" ve hatta "tek lkede komnizmin" devletin glenmesiyle el ele gelieceini ne srerek gerekte tam kar saflara getiler. P.F.Yudin 1948'de yle yazyordu: "Sovyet devleti sosyalizmin kuruluunun ve komnist toplumun gereklemesinin temel gcdr. Bu yzdendir ki, Sovyet devletinin her bakmdan glendirilmesi hedefi, gelecekteki komnist toplumun inas eyleminin olduu kadar bugnn de temel hedefidir."98 Yine: "Sovyet devletinin her bakmdan glenmesi sosyalizmin ve imdi de komnizmin inas iin zorunlu koul haline gelmitir; bu ayn zamanda Sovyet toplumunun en nemli gelime yasalarndan biridir."99 Bir baka Sovyet teorisyeni yle diyordu: "Komnizm ekonomi ve kltr ynetecek mkemmel bir aracn varln nceden varsayar. Bu ara derece derece geliir ve sosyalizmden komnizme gei koullan iinde kendi biimini bulur... Bu nedenledir ki, komnizmin ykselii, devlet ve ekonomi aygtmzn mkemmelleme derecesiyle bantldr."100 Rus devletinin glenmesi ve artan bir biimde totaliterlemesi, sosyalizmin zaferinin deil, ancak derin snf uzlamazlklarnn sonucu olabilir. BLM 3

DEVLETNN EKONOMS

Bir ii devletinin ekonomisinin temel niteliklerini tartmaya gemeden nce, ok nemli bir noktaya deinmekte yarar var. Marx ve Engels devrimin gelimi lkelerde balayacan dnyorlard. Buna bal olarak da, yeni toplumun, doduu andan itibaren en ileri kapitalist lkelerden maddi ve kltrel olarak daha gelimi olacan varsayyorlard. Ancak, her ngr baz koullara baldr. Tarih tam Marx ile Engels'in bekledii ekilde gelimedi. Devrim ilk olarak Rusya'da, yani en geri kapitalist lkelerden birinde patlak verip ii snf byle bir lkede iktidara gelirken, daha gelimi lkelerde bunu izleyen devrimler yenilgiye urad. Kapitalist retim likilerinin Sosyalist retim likilerine Dnmesi ki tr retici g vardr: retim aralar ve emek gc. Kapitalizm altnda bu retim glerinin gelimesi (bir yandan sermayenin merkezilemesi, bir yandan da emek srecinin toplumsallamas) sosyalizm iin gerekli maddi koullar yaratr. Kapitalizm altnda varolan btn retim ilikilerinden (kapitalistler aras ilikilerden, kapitalistlerle iiler arasndaki ilikilerden, iilerin kendileri arasndaki ilikilerden, teknisyenlerle iiler arasndaki ilikilerden, teknisyenlerle kapitalistler aras ilikilerden vb.) yalnzca bir tanesi, yani retim srecinde iiler arasndaki iliki, sosyalist toplum tarafndan devralnr; toplumsal retimin birletirdii iiler yeni retim ilikilerinin temelini olutururlar. Kapitalizm altnda varolan retim ilikilerinin baz unsurlar, sosyalizm tarafndan kapitalistlerin ortadan kaldrlmasyla tamamen yok edilir; baz dier unsurlar ise,

112 RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM rnein "yeni orta snf (teknisyenler, muhasebeciler, vb.) yeni bir ereveye oturtulur. Bu "yeni orta snf retim glerinin bir parasn oluturur ve bu nedenle retimin gerekli unsurlarndan biridir. Ancak, bu snfn kapitalist toplumun hiyerarisi iindeki konumu geici bir konumdur, kapitalizmin kendisi kadar geicidir. Sosyalizm bu snfn proletarya zerindeki hiyerarik konumunu tamamen ortadan kaldracaktr. Sosyalist retim tarz iin gerekli deiik eler arasnda, kol emeiyle kafa emei arasnda, yeni bir iliki yaratlacaktr. Daha sonraki sayfalarda ayrntl olarak tartacamz bu yeni iliki, gei dneminde ekillenmeye balar. Hem retim glerinin hem de kapitalist retim ilikilerinin bir paras olan ii snf, yeni retim ilikilerinin temelini ve bu ilikiler temeli zerinde ykselecek olan retim glerinin gelimesinin k noktasn oluturur. Marx'in szleriyle:
Tm retim aralar arasnda en byk retici g devrimci snfn kendisidir. Devrimci unsurlarn bir snf olarak rgtlenmesinin nkoulu eski toplumun iinde geliecek olan retim glerinin varldr.1

DEVLETNN EKONOMS 113 lan altran sermayenin elinde younlar. malat srelerindeki iblmnn sonucu olarak maddi retim srecinin akli gleri, bir bakasnn mlkiyeti, hkmedici bir g olarak iinin karsna kar. Bu ayrm, kapitalistin bireysel iinin karsnda birleik emein birliini ve iradesini temsil ettii basit ibirliinde balar. Emekinin bir ayrnt iisine indirgendii manfaktrle geliir. Bilimi emekten ayr bir retici g haline getiren ve sermayenin hizmetine sokan modern sanayi ile tamamlanr.3

Sosyalizmin tam zaferi kol emei ile kafa emei arasndaki ayrmn tmyle ortadan kalkmas anlamna gelir. Aktr ki, bu ayrm sosyalist devrimden hemen sonra ortadan kaldrmak mmkn deildir, fakat iilerin retim zerindeki denetimi, kol emeiyle kafa emei arasnda derhal bir kpr oluturacak ve bu ikisinin gelecekteki sentezinin, yani snflarn tamamen ilgasnn hareket noktas olacaktr. Bu noktada retim ilikilerinin dnmesi asndan, yani kol emei ile kafa emei arasndaki kpr asndan temel bir soruna gelmi bulunuyoruz. iler ve Teknisyenler Teknisyenler, ister kapitalist ister komnist olsun, toplumun retici glerinin nemli bir parasn, retim srecinin gerekli bir unsurunu olutururlar. Ayn zamanda, yukarda belirttiimiz gibi, kapitalizm altnda retim hiyerarisinde bir katman olutururlar. Zaten bu hiyerarinin bir paras olarak ortaya karlar. Buharin'in deyimiyle "zihinsel retim aralar" zerindeki tekelci konumlar, bir yandan iilerin retim aralarndan ayr olmalarnn, bir yandan da emein toplumsallamasnn sonucudur. Sosyalizm bu hiyerariyi ortadan kaldracaktr. Gei dneminde bu hiyerari bir anlamda varln srdrmekle birlikte, bir baka anlamda ortadan kaldrlacaktr. Kafa emei bir aznln ayrcal olmay srdrd lde, hiyerarik ilikiler fabrikalarda, demiryollarnda, vb. proletarya devriminden sonra bile varln srdrecektir. Fakat bu hiyerari iinde kapitalistin yerini ii devleti (yani kolektif olarak iiler) alacandan ve teknisyenler iilere tabi olacandan bu anlamda zihinsel hiyerari ortadan kalkm olacaktr. Teknisyenlerin iilerin denetimi altna girmesi kapitalist unsurlarn sosyalist unsurlar tarafndan bastrlmas anlamna gelir, ii denetimi ne denli etkin olursa, kitlelerin maddi ve kltrel dzeyi ne

blm ve Toplumun Snflara Blnmesi Engels yle diyor:

retimin kendiliinden gelitii btn toplumlarda ki bugnk toplumumuz bu kategoriye girer reticiler retim aralarn denetleyeceine retim aralar reticileri denetler. Byle bir toplumda, retimdeki her yeni aama zorunlu olarak reticilerin retim aralarna tabiiyetinin aracna dnr. Bu her eyden nce, byk apl sanayiin ortaya kndan ncesine kadar en gl adm olan iblm iin geerlidir.2

Kol emeinin kafa emeinden ayrlmasnda ifadesini bulan iblm, tarihsel olarak geici bir nitelie sahiptir; kkleri, iilerin retim aralarndan ayrlmasnda ve bu iki unsurun birbirleriyle uzlamaz bir eliki iine girmesinde yatar. Marx'in szleriyle:
retimde akln yeri bir ynde geliir, nk birok baka ynde ortadan kaybolur. Ayrntlar zerinde alan iilerin kaybettikleri, on-

114 RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM denli yksek olursa, zihin iilerinin tekelci konumu o lde gerileyecek ve bu konumun tmyle ortadan kalkmasna, kol emeiyle kafa emeinin tam bir sentezinin gereklemesine doru o lde hzl bir ekilde derlenecektir. retim sreci iinde teknisyenlerle iilerin arasndaki ilikinin ikili nitelii nedeniyle, Marksizm'in kurucular teknisyenlerin toplumun tmnn karlarna tabi klnmalarn yeni toplumun karlaaca en byk glklerden biri olarak saptamlardr. rnein, Engels yle yazmtr: "Eer... bir sava bizi zamanndan nce iktidara getirirse, teknisyenler ba dmanmz olacak; her frsatta bizi aldatacak ve bize ihanet edecekler, onlara kar terr kullanmak zorunda kalacaz, fakat yine de aldatlmaktan kurtulamayacaz."4 Emek Disiplini Toplumsal retimin her biimi retime katlan deiik kiilerin koordinasyonunu gerekli klar; bir baka deyile, toplumsal retimin her biimi disiplin gerektirir. Kapitalizm altnda, bu disiplin iinin karsnda dsal, zorlayc bir g olarak, sermayenin ii zerindeki gc olarak durur. Sosyalizm altnda disiplin, bilincin sonucu olacaktr, zgr insanlarn alkanl haline gelecektir. Gei dneminde ise bu iki unsurun bilincin ve zorlamann birliinin sonucu olacaktr. Devlet kurumlar bilinli bir unsur olarak kitlelerin rgtlenmesi halini alacaktr. ilerin kolektif olarak retim aralarna sahip olmas, yani ii devletinin retim aralarnn sahibi olmas, emek disiplinindeki bilin unsurunun temelini oluturacaktr. Ayn zamanda, bir kolektif olarak ii snf, kurumlar araclyla (sovyetler, sendikalar, vb.), tek tek iilerin retimdeki disiplininin zorlayc gcn oluturacaktr. Bireysel tketim, yani blm alanndaki "burjuva hukuku", disiplini zorlayc bir silah olacaktr. Emek disiplini alannda teknisyenlerin, denetim grevlilerinin, vb. zel bir yeri vardr. Kapitalizm altnda, bu grevliler iinin zerindeki kapitalist zorlamann aracdrlar. Komnizm ile birlikte denetim grevlisinin zorlayc ilevi ortadan kalkacaktr. iler ile arasndaki iliki, orkestra efi ile orkestra arasndaki ilikiye benzer bir hale gelecektir, nk i disiplini zaten bilin ve alkanlk temelinde salanacaktr. Gei dneminde, iiler hem disipline sokan unsur, hem disipline

DEVLETNN EKONOMS 115 sokulan unsur, hem zne hem nesne olacaklar; teknisyenler ise resmen iileri disipline sokan unsur olmakla beraber, gerekte sadece bir ara, ii devletinin bir arac olacaklardr. iler ve retim Aralar Komnist Manifesto'da u szler yer alr:
Burjuva toplumda canl emek birikmi emei arttrma aracndan baka birey deildir. Komnist toplumda ise birikmi emek emekinin varln geniletme, zenginletirme, gelitirme aracndan baka birey deildir. Demek ki, burjuva toplumda gemi bugne egemendir; komnist toplumda ise bugn gemie egemendir. Burjuva toplumda sermaye bamszdr ve bireysellii yoktur.5

Komnist toplumda birikim insanlarn tketim ihtiyalarna tabi olacaktr. Kapitalist toplumda ise, istihdam ve cretler (yani alan insanlarn tketim dzeyleri) birikime tabidir. Kapitalistin kendisi sz konusu olduunda bile, onu kapitalist klan unsur tketim deil, birikimdir. Marx'in dedii gibi:
Birikim uruna birikim, retim uruna retim: klasik iktisat, burjuvazinin tarihsel misyonunu bu formlle ifade etmi ve bir an iin olsun servetin doum sanclar hakknda yanlgya dmemitir.6

iler emeklerinin rnnn egemenlii altnda olduklar iin, kapitalist birikim sreci tketimi belirler, snrlar ve zayflatr. i rnn kendi egemenlii altna alm olaca iin, komnist tketim, retim aralar birikimini belirleyecektir. Her toplumda, retim ilikilerinin biiminden bamsz olarak, retimin aklclatnlmas genellikle daha dolayl retim yollarnn bulunmasyla (yani toplam toplumsal emein retim aralarnn retimine ayrlan ksmnn artmasyla) gerekleir. Bu, "birikim" orannda tketim oranna gre bir art olmas anlamna gelir. Komnist toplumda, tketim oranna gre "birikim" oranndaki bu art ayn zamanda iilerin tketim dzeyinde byk mutlak bir art anlamna gelecektir. Oysa kapitalist toplumda, antagonist blm ilikileri nedeniyle, artk-deer oran ve dolaysyla birikim oran ykselirken, kitle-

116RUSYA'DADEVLETKAPTALZM lerin tketim dzeyi bu oranlara tabi olmaktadr. Kapitalist toplumda birikim uruna birikim iki etkenin sonucudur: birincisi, iilerin retim aralarndan ayr olmalar, ikincisi ise (kiisel, tekelci veya devlet kapitalisti) kapitalistler aras rekabet. Sosyalizm retim ilikilerinin bu iki ynn de ortadan kaldrr. Birikimin tketime tamamen tabi klnmasnn iki koulu iilerin retimi denetimleri altna almalar ve ulusal snrlarn ortadan kaldrlmasdr. Bu koullarda toplum tketim amacyla birikim yapacaktr. Birikimin tketime tabi klnmas, kitlelerin maddi ve kltrel koullarn ykselterek ayn zamanda teknisyenlerin "zihinsel retim aralar" zerindeki tekelini de kracak ve bylece iilerin retim zerindeki denetimini de glendirecektir. Gei Dneminde Blm likileri Bu sorunun en kesin ve zl zmlemesi Gotha Programnn Eletirisi'nde, Marx tarafndan yaplmtr:
Burada karmzda olan, kendi temelleri zerinde gelimi bir komnist toplum deil, tersine kapitalist toplumun iinden km bir komnist toplumdur; bu yzden de her bakmdan, ekonomik, ahlaki ve entelektel alardan, rahminden kt eski toplumun doum lekeleriyle damgalanmtr. Buna uygun olarak, bireysel retici gerekli karmalar [bir btn olarak toplumun yararna olan karmalar] yapldktan sonra verdiinin tam karln toplumdan geri alr. Verdii, bireysel emek miktardr. rnein, toplumsal ign, bireysel emek saatlerinin toplamndan oluur; bireysel reticinin bireysel emek-zaman, onun toplumsal ignne katt kadardr, bunun iindeki paydr. Toplumdan (ortak fon iin harcad emek karldktan sonra) u kadar emek saladna dair bir belge alr ve bu belge ile de toplumsal tketim aralar stokundan ayn emek miktar deerinde bir blm alr. Topluma bir biimde verdii emek miktarn bir baka biimde geri alm olur. Aka grlyor ki, bu bir eit deerler deiimi olduu iin, burada da meta deiimini dzenleyen kurallarn ayns yrrlktedir, ierik ve biim deimitir, nk deien koullar altnda hi kimse emeinden baka bir ey veremez ve bir baka adan, bireysel tketim aralar dnda hi bir ey bireylerin mlkiyetine geemez. Ancak, bu tketim aralarnn bireyler arasndaki blm sz konusu olduunda, meta deiimi kurallar hl yrrlktedir bir biime brnm emek, bir baka biime brnm emekle, edeeriyle

DEVLETNN EKONOMS 117 deitirilmektedir. Dolaysyla, burada eit hak, hl ilkesel olarak burjuva hukukudur, ancak artk ilke ve pratik elimezler, nk meta deiimindeki edeerler deiimi tek tek bireysel durumlarda deil, ancak bir ortalama olarak vardr. Bu gelimeye ramen, bu eit hak hl bir burjuva snrlamas tarafndan bozulmu durumdadr. reticilerin hakk, saladklar emekle orantldr; eitlik, lnn eit bir standartla, emekle yaplmasnda yatar. Ama bir insan dierinden fiziksel ya da zihinsel olarak daha stndr ve ayn sre iinde daha fazla emek salar, ya da daha uzun bir sre alabilir; ve emek de bir l olarak ie yarayabilmesi iin sresi ya da younluuyla tanmlanmak zorundadr, aksi takdirde bir l standard olamaz. Bu eit hak, eitsiz emek iin eitsiz hak demektir. Snf ayrmlarn kabul etmez, nk herkes dierleri gibi bir iidir; ancak eitsiz bireysel yetenekleri ve dolaysyla eitsiz retim kapasitelerini bir doal ayrcalk olarak zmnen kabul eder. Bu yzden her hak gibi ierik olarak eitsiz bir haktr. Hukuk, doas gerei ancak eit bir standardn uygulanmasnda meydana kar; fakat eit olmayan bireyler (zaten eit olmayan bireyler olmasalard farkl bireyler olamazlard), eit bir bak asndan ele alndklar, belirli bir yanlaryla, rnein bu durumda yalnzca ii olarak ele alndklar ve bakaca bir yanlar dikkate alnmad, dier btn yanlar gzard edildii iin, ancak eit bir standartla llebilirler. stelik, bir ii evlidir dieri bekrdr, birinin daha fazla ocuu vardr, vb., vb. Bu yzden eit bir alma kapasitesine ve buna bal olarak da toplumsal tketim fonundan eit bir paya sahip olmalarna ramen, aslnda biri dierinden daha fazla alacaktr. Btn bu kusurlarn nne gemek iin hakkn eit deil eitsiz olmas gerekir. Ancak bu kusurlar, kapitalist toplumdan uzun doum sanclarndan sonra yeni km olan komnist toplumun ilk safhasnda kanlmazdr. Hukuk, toplumun ekonomik yapsnn ve bunun belirledii kltrel gelimenin stnde olamaz. Komnist toplumun daha st bir safhasnda, bireylerin iblmne ve buna bal olarak zihinsel ve fiziksel emek arasndaki ztla olan kleletirici tabiyetleri ortadan kalktktan, emek yalnzca bir yaama arac deil yaamn asli gerei hline geldikten, bireyin her-ynl gelimesiyle birlikte retici gler de gelitikten ve ortaklaa servetin kaynaklar daha gl bir biimde akmaya baladktan sonra, ancak o zaman, burjuva hukukunun dar ufku tmyle geride braklabilir ve toplum bayraklarna unu yazabilir: Her birinden yeteneine gre, her birine ihtiyac kadar.7

118 RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM iler yetenekleri, ihtiyalar ve ailelerinin ihtiyalar asndan birbirlerinden farkl olmakla birlikte, her iinin topluma bir biimde verdii emein tam karln bir baka biimde alabilmesi iin, iilerin bir adan, retim aralarnn sahibi olmak asndan, mutlak olarak eit olmalar gerekir. retimin bymesi, toplumun mal olan (yani eit olarak tm iilerin mal olan) retim aralarnn oalmas, giderek rnlerin blmnde eit haklar ortadan kaldracaktr. Bu da giderek insanlar arasnda eitlii arttracaktr. Bu anlamdadr ki gei dneminin burjuva hukuku kendi olumsuzlanmasn iinde tamaktadr. Gei dnemindeki burjuva hukuku, her iinin topluma verdii emee uygun miktarda tketim arac alacan belirtmekle birlikte, retim aralar asndan toplumsal eitlie dayanr ve bu nedenle kendiliinden snp gidecektir. Kyller ve iler Ekim Devrimi iki devrimin bileimiydi: olgun kapitalizmin rn olan sosyalist ii snfnn devrimi ve ykselen kapitalizmin eski feodal kurumlar ile atmasnn rn olan kylln devrimi. Her zaman olduu gibi, kyller byk toprak sahiplerini mlkszletirmeye oktan hazrdlar, ancak kendi kk zel mlklerinin olmasn istiyorlard. Feodalizme kar ayaklanmaya hazr olmakla birlikte, bu sosyalizmden yana olduklar anlamna gelmiyordu. Fransa tarihi Fransz kyllnn de ayn tavr iinde olduunu gsterir. Kyller 1789'dan sonra, Paris ii snfnn "kzl tehdidine" kar hep gerici hkmetleri desteklemilerdir. Bonaparte'n ve daha sonra yeeni III. Napoleon'un, Cavaignac'n ve Thiers'in tabann kyllk oluturmutur. Byk toprak sahipliinin ortadan kaldrld Bat Avrupa'da (spanya ve talya hari), kylerden pek nadiren sosyalist veya komnist bir milletvekili kar. Bu byle olunca, Ekim Devrimi'nde iilerle kyllerin muzaffer ittifaknn zaferden hemen sonra ok gergin bir ilikiye dnmesine amamak gerekir. Beyaz Ordular ve bunlarn temsil ettii toprak aalnn geri gelmesi tehlikesi yenilgiye uratld anda, kylln iilere ballndan eser kalmad. Kylln toprak datan bir hkmeti desteklemesi kolayken, ayn hkmet kentlerin a halkn doyurmak iin kylln rnne el koymaya

DEVLETNN EKONOMS 119 balaynca iin rengi deiti. Kyllerin Sovyet hkmetine kar bu ikili tavrlar 1923 Nisan'nda Komnist Partisi'nin Onikinci Kongresi'nde bir dizi taral delege tarafndan dile getirildi. Bu delegelerin raporlarna gre, kyller Bolevikler ile Komnistler'i, biri kendilerine toprak datm olan, dieri ise devlet ykn srtlarna ykleyen tamamen farkl iki grup zannediyordu ("Komnist Partisi" adnn 1918'de Yedinci Kongre'de alnm olmas bu yanl anlamay kolaylatrmt). Sosyalist iiler toplumsallam emekten, devlet mlkiyetinden ve sosyalist planlamadan yanadr; kyllk ise bireysel kk retim, zel mlkiyet ve serbest ticaret taraftardr. Bu iki retim sistemi arasndaki kalc elikiyi nlemek imknszdr. "Kk lekte retim, her an, her saat, her gn, temelli bir ekilde ve geni apta kapitalizmi ve burjuvaziyi dourur."8 Tarmsal retimin gerilii ve bireysel nitelii, planl sanayi retiminin geliimini ciddi lde engeller. Abraham Lincoln'n szlerini uyarlayacak olursak: "Evinizin yarsnn kolektif, planl emek temelinde, dier yarsnn anarik ve bireysel bir temelde kurulmas mmkn deildir." Toprak devriminin bir yandan feodal toprak aaln ortadan kaldrarak kylln devrimci hzn kesmesi, te yandan kylln kendi iindeki snf farkllklarn byk lde azaltmas, Rus kylln Ekim Devrimi'nden sonra daha da tutucu bir hale getirdi. Rusya'da, 1789 Fransas'ndakinden daha tutarl bir ekilde demokratik olan ve daha ileri giden toprak devrimi, kent proletaryasnn doal mttefikleri olan ky proleter ve yar proleterlerinin saysn ok byk lde azaltt. Fransz Devrimi'nde byk topraklar genellikle sata karld iin paras olanlarn, yani kent ve kr zenginlerinin eline gemiti. Rusya'da ise sadece byk malikneler deil, zengin kyllerin topraklar bile kyller tarafndan igal edilmi ve serbeste datlmt. Toplumsal retim yntemlerinin tarmda uygulanmas son derece zordur. En ileri lkelerde bile, sanayiin tersine, tarm byk lde kk retim birimlerine dayaldr. Birok sanayi iletmesi yzbinlerce ii istihdam ederken, Amerika'da bile tarmda kk iletmeler ounluktadr. rnein, 1944 ylnda Amerika'da tarmda kullanlan emein %77'si aile emeiydi.9 Kk aile iletmelerinin yaygnl, ounlukla, ayn anda hem ii, hem kapitalist ve hem de toprak sahibi olan kk kylnn rant

120RUSYA'DADEVLET KAPTALZM ve krdan feragat ederek ok almasna (sanayi iisinden daha ok almasna) ve buna ramen kent iisinden dk bir gelir kazanmasna dayanr. Bu, u anda ne srdmz sav balamnda nemli deil. nemli olan, byk retimin kk retime kyasla teknik avantajlarnn sanayide tarmdakinden ok daha geni olmas. Bu, youn kark iftilikte, tahl retiminde olduundan daha da geerlidir (ve unutulmamaldr ki, kentlerde nfus artp yaam dzeyi ykseldike, tahl retiminin nemi azalr, youn tarmn, yani st, sebze, meyva, et, vb. retiminin nemi artar). Birok lkede byk iftlikler, kk topraklarn rekabetin basks altnda yutulmalar sonucu deil, ekonomi d yollarla (kyllerin zorla topraklarndan atlmalar, feodal mlklerin kalntlar, vb.) ortaya kmlardr. Sosyalist devrimden sonra kyller karsnda alnacak tavr hakknda Engels'in grleri yleydi:
...Bizim iin u nokta aktr: Eer devlet iktidar elimizde olsayd, kk kyly zorla mlkszletirmeyi (bedelinin denip denmemesi farketmez) dnmezdik... Kk kylye ynelik amacmz ncelikle onun kk apl retimini ve zel teebbsn kooperatif bir izgiye yneltmek olurdu; zorla deil, emsal gstermek ve kamu yardm salamak yoluyla. Ve tabiidir ki, kk kylye byle bir dnmn btn avantajlarn gstermek iin yeterli aracmz olacaktr. Kesinlikle kk kylnn yanndayz: onun hayatn tahamml edilir bir hale getirmek iin ve eer bu yolu seerse kooperatiflemeye geiine yardmc olmak iin mmkn olan hereyi yaparz. Eer henz bu karar veremiyorsa, varolan durumunda kalp bu konuda dnmesi iin bol bol zaman tanrz.10

DEVLETNN EKONOMS 121 Devrimden ksa bir sre sonra, bir dizi Bolevik teorisyen (en bata iktisat Evgeni Preobrajenski olmak zere) sanayide retilen artn sermaye birikimi iin yeterli olmayacann bilincine vardlar. Bunun bir nedeni uydu: "Zafer anndan itibaren ii snf... kendi emek gcn, saln ve alma koullarn bir kapitalistin kulland ekilde kullanamaz. Bu, sosyalist birikimin temposunu nemli lde etkiler ve engeller. Bu engel kapitalist sanayiin, gelimesinin ilk dnemlerinde karsna kmayan bir engeldir."11 "Sosyalist birikim"den (yani sosyalist ekonominin kendi iinde retilen artk rnn retim aralarna eklenmesi) ayr olarak, Preobrajenski "ilkel sosyalist birikim" kavramn ortaya atm (bu terimi ilk kullanan kiinin Bolevik iktisat V.M.Smirnov olduu sanlmaktadr)12 ve yle tanmlamtr: "Aslen devletin denetimindeki ekonomik sistemin dndan elde edilen maddi kaynaklarn devlet elinde birikimi." "Bu birikim geri kalm bir tarm lkesinde kanlmaz olarak devasa bir rol oynayacaktr... lkel birikim sanayileme dneminde egemen olacaktr... Demek ki, btn bu aamay ilkel ya da n sosyalist birikim olarak adlandrmamz gerekir."13 "Devletin denetimindeki ekonomik sistemin d" tarm sektryd. Bat Avrupa'da merkantilist dnemde ilk tccar-kapitalistlerin smrge lkelerden mthi zenginlikler elde etmesi gibi, sosyalist sanayi de lke iindeki "smrgeleri" (bu terime Preobrajenski iddetle kar km olmakla birlikte), yani bireysel kk tarm, kullanacakt. Preobrajenski merkantilist tccarlarn yapt gibi kylle kar iddet kullanlmasn veya herhangi bir snfn (yani bu durumda ii snfnn) smren snf konumuna getirilmesini savunmuyordu. ne srd nlemler merkantilist burjuvazinin kullandklarndan ok daha yumuakt. Preobrajenski deer yasasnn ksmen bastrlmasn, yani sanayi ile tarm arasndaki ticaret oranlarnn sanayi lehine deitirilerek, devlet sanayiindeki bir emek biriminin tarmda birden fazla emek birimi karl deiilmesini neriyordu. Bu ekilde, toplumda genel olarak retim dzeyinin hzla ykselerek, sadece toplumun deil, ayn zamanda kylln de gelir dzeyinin ykselmesine yol aacan varsayyordu. Gerekte, Preobrajenski'nin "ilkel sosyalist birikiminin" uygulanmas mantken beklediinden ok daha deiik sonular doururdu. Kylleri "skma" abas byk olaslkla kyllerin bilinli olarak retimi azaltmasyla karlaaca iin, ticaret oranlarn sanayi lehine

Engels Bat ve Orta Avrupa kyllnn gnll olarak kooperatif iftliklere katlmasnn nesiller alacana inanyordu. Aktr ki, nfusun ezici ounluunun tarmla urat ve sanayiin kyllerin ihtiyalarn karlayarak onlar kolektif retime ekme yeteneinin son derece dk olduu bir lkede (rnein 1917 Rusyas'nda) kylln gnll olarak kooperatiflere yazlmasnn nndeki engeller daha da byktr. Gnll kooperatif retim, byk lde makinalama, tarm rnleri iin devletin deyecei iyi fiyatlar, kyllerin ihtiyac olan sanayi rnlerinin bolluu ve dk tarm vergileri koullarnda, ksacas genel bolluk koullarnda gerekleebilir.

122RUSYA'DADEVLETKAPTALZM evirmek, toplam rn deiiminin azalmasyla sonulanrd. Bylesi bir "grev" ile baetmenin de tek yolu kyllere kar iddet kullanmak, rnlerine el koymak ve onlar devletin alma ve retimi kontrol edebilecei byk iftliklerde toplamak olurdu. Devlet bu yntemleri kulland takdirde Rusya gibi geri bir lkede ou sanayiye yeni dev-irilmi ve kylerle hl yakn balar olan iilerin de ciddi muhalefetiyle karlard. stelik, devlet "ilkel sosyalist birikim" uygularken bask yntemlerine bavursa, ondan sonra "sosyalist birikim" dneminde devlet sanayiinde alan iilerden de artk-deer koparmak iin ayn yntemleri uygulamayacann ne garantisi olabilirdi? Geri bir lkede devlet sanayii ile bireysel tarm arasndaki elikinin bir zm sanayiin gelime hzn tarmdaki artn byme hzna baml klmak olabilirdi. Tarm devriminin bir sonucu olarak, pazara karlan tarm artnda byk bir gerileme olmutu nk artn nemli ksmn retenler byk toprak sahipleri ve kulaklard. Toprak datm aslen geimi iin retim yapan orta kylnn elindeki topra arttrarak pazara karlan artn kaynan daraltmt. Rusya'da kulak ad verilen zengin kylnn elindeki topra arttrarak daha byk bir artk elde etmek kukusuz mmknd. Fakat devlet sanayiin geliimini kulak tarmnn geliimine baml klmak sanayiin gelime hzn en dk dzeyde tutmay ve bylece, ii snfn kulaklar karsnda zayf bir konuma drmeyi gerekli klard. Bu da kanlmaz olarak ekonominin tmnde zel sermayenin zaferine yol aard. Sanayi ile tarm arasndaki elikiyi zmenin bir baka yolu da "ilkel birikime" dayal hzl sanayileme olabilirdi kylln elinden topran alarak kylleri, byk makinalam iftliklere doldurmak ve bylece emek gcnn bir ksmn sanayiye aktarmak ve tarm artn kentsel nfusa devredebilmek. Bylesi bir "ilkel birikim" yntemi eninde sonunda sanayi iilerinin de sermaye birikiminin gereklerine tabi klnmalar demek olurdu. Bu yol, bireysel tarm retiminin devlet kapitalizmi ekonomisinde eritilmesinin yoludur. Her iki durumda da sosyalist demokrasinin yaamasn ummak anlamszdr. Aksine birinci durumda, devlet kanlmaz olarak kulaklarn gittike artan etkisi altnda kalacak ve sonu olarak iilerden gittike uzaklaacaktr. kinci durumda, devletin sonsuz lde gl olmas gerekmektedir ve bu, devlet grevlilerinin hem iilerle hem kyllerle

DEVLETNN EKONOMS 123 ilikilerinde otokratik olmalarn getirir. (Bu iki yntemin her ikisi de denenmitir: birincisi 1921-29 NEP dneminde, ikincisi ise Be Yllk Planlar dneminde.) Sonu Bir ii devletinin ekonomisi ile kapitalist bir ekonomi arasnda birok ortak zellik vardr. Kapitalizm ile komnizm arasnda bir gei aamas olan ii devleti, kanlmaz olarak, iinden kt yklan toplumun baz zelliklerini ve gelecekteki toplumun tohumlarn iinde tar. Ancak, bu antagonist unsurlar gei dneminde i ie gemi olmakla birlikte ikinciler birincilere tabi klnmta", gemi gelecee tabidir. i devleti ile kapitalizm arasndaki ortak zelliklerden biri iblm ve zellikle de kafa ve kol emei arasndaki iblmdr. blmnn bu iki toplumdaki eklini farkl klan unsur ise retimin iilerin denetimi altnda olup olmaddr. ilerin denetimi, komnist toplumun kurulmas ile birlikte tamamen gerekleecek olan kafa ve kol emei arasndaki ayrmn ortadan kalkmasna doru dar da olsa bir kpr oluturur. i devleti ile kapitalizm arasndaki ortak zelliklerden bir dieri, teknisyenlerin iilerin zerinde ykselen bir hiyerari oluturmalardr (ii devletinde bu, znde bir hiyerari deildir aslnda). Aralarndaki farkllk ise, ii devletinde teknisyenlerin sermayeye deil, ii devletinin iradesine, kolektif reticilere baml olmasdr. Bu, retim srecinde tm toplumsal hiyerarilerin ortadan kalkmasna doru uzanan yolun k noktasdr. disiplininin salanmasnda zorlama unsurlar, kapitalizmde olduu gibi ii devletinde de varolacaktr. Fakat ii devletinde, kapitalizmdekinin aksine, bunlardan baka unsurlar da olacaktr; stelik, toplumsal dayanma, insanlar arasnda uyumlu ilikiler ve eitim retim srecinde zorlamay tamamen gereksiz klana kadar, zorlama unsuru bilin unsurlarna kyasla giderek daha nemsiz hale gelecektir. Kapitalist meta ekonomisindeki gibi, ii devletinde de deiim srecinde edeer miktarlar deiilir, belli miktarda toplumsal olarak gerekli emek tayan bir rn edeer miktarda emek tayan bir baka rnle deiilir. Ancak birincisi, ii devletinde bu, denetlenemeyen glerin deil, ekonominin bilinli ynlendirilmesinin sonucudur; ikincisi ve daha nemlisi, edeer miktarlarn deiimi retim aralarnn mlkiyeti asndan dorudan reti-

124RUSYA'DADEVLETKAPTALZM ilerin eit haklara sahip olmasndan kaynaklanr. Burjuvazinin ynetimi altnda, burjuva hukuku smr anlamna gelir; ii devletinde ise burjuva blm hukuku "bireysel farkllklar ve buna bal olarak, retim kapasitelerini doal ayrcalklar olarak zmnen kabul eder", fakat ayn zamanda, retim aralar asndan reticilerin eitliini ilan eder. i devletinde burjuva blm hukukunun nkoullar her trl smrnn tmyle ortadan kalkmas ve doal bireysel avantajlar dahil tm ekonomik eitsizliin tamamen ortadan kaldrlmasna doru gelimenin gereklemesidir. BOLUM 4

EKM-NCES TOPLUMUN MADD MRASI

Marx Ekonomi Politiin Eletirisine Katknn nsznde tarihsel materyalizmin balca sonularn zl bir ekilde yle formle eder:
Hibir toplumsal dzen, iinde kendine yer bulabilen retici glerin hepsi gelimeden ortadan kaybolmaz ve yeni, daha yksek retim ilikileri, varlklarnn maddi koullar eski toplumun rahminde olgunlamadan nce ortaya kmaz.

Menevikler kapitalizmin Rusya'da bir sosyalist devrim iin henz olgunlamadn ve olgunlamasna daha uzun bir zaman olduunu kantlamak iin yukardaki alnty kullandlar. Ne var ki, Menevikler'in vard bu basit sonu retici glerin gelime olanaklarn belirleyen, snrlayan ve genileten bir dizi unsuru gzard ediyordu. arlk Rusyas'nn gelimesini belirleyen, bir yandan Rusya'nn iindeki snflar arasndaki ilikiler, te yandan Rusya'nn dnya kapitalizmi karsndaki bamllyd. Bu iki etken diyalektik olarak birbirine balyd. Dnyann tek bir sistem olmas dnda, deiik lkelerin eitsiz bir bileik gelimeleri izah edilemez ve u sorularn cevab bulunamaz: Snf mcadelesi en derin ve ar biimini niye Rusya gibi geri kalm bir lkede almt? arlk ynetimi altndaki Rus proletaryas nasl oldu da Amerikan proletaryasndan bile daha byk lde dev sanayi iletmelerinde younlat? Bu olgular dnya ekonomisinin eritii yksek toplumsal retim dzeyinin ve dnyann kapitalist retim ilikileri yerine sosyalist

retim ilikilerini geirmeye hazr olduunun kantlardr. arln kn hzlandran Birinci Dnya Sava, savaa katlan her lkedeki retici glerin yksek dzeyinin kant deildi, maddi koullarn dnya apnda sosyalist dev-

126 RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM rim iin olgunlatnn gstergesiydi. Rus ordusunu korkun kayplara uratan askeri bozgunlar dizisi Rusya'nn gelimi lkelere kyasla snai ve askeri adan ne denli geri kalm olduunu aka gsterdi. Fransz sosyalizminin, ngiliz iktisat teorisinin ve Alman felsefesinin sentezi olan Marksizm'in Rusya'ya ii hareketi henz beikteyken ithal edildii gerei, dnyann manevi birliinin kantdr. Dier taraftan, oportnizm ve revizyonizmin Rus ii hareketi iinde Bat lkelerindekinden daha zayf kklere sahip olduu gerei, sosyalizm iin olgun olan bir dnya iinde Rusya'nn geri kalmln gsterir. Bu geriliin yle ifadeleri vard: kyden kente glerin srekli kld dk ii yaam dzeyi; Rus burjuvazisinin d yatrmlarnn olmamas ve bu yzden, Bat'da yapld ekilde, bu yatrmn sper krlarn kullanarak bir kesim iiye rvet verecek ve kitlelerin bir btn olarak durumlarn geici bir srt; iin dzeltecek durumda olmamas; iilerin dev iletmelerde younlamas; lkenin bir barut fsnn, yani tarm devriminin zerinde sallantl bir ekilde patlamaya hazr bekliyor olmas. retici glerin bir boluk iinde deil, ulusal ve uluslararas toplumsal ilikiler erevesi iinde geliir olmas, Menevikler'in Rus kapitalizminin muazzam gelime olanaklar hakkndaki hayallerini tmyle geersiz klyordu. Bu hayallerin aksine, Rus kapitalizminin o anki ulusal ve uluslararas ilikiler btn iinde bulunduu konum lkede feodalizmin srmesine neden olabilirdi. Bu konum, Rusya gibi geri kalm bir lkenin pekl Bat glerinin smrgesi veya yarsmrgesi haline dnmesiyle sonulanabilecek savalara srklenmesine neden olabilirdi. Yine bu konum, Rusya nfusunun yarsn oluturan milli aznlklarn gelimesinin engellenmeye devam etmesi anlamna gelebilirdi. Ekonomi Politiin Eletirisine Katk'dan yaptmz yukardaki alnt tecrit olmu bir lke iin deil, dnya sisteminin tm iin geerlidir. lk proleter devrimin geri kalm bir lkede patlak vermi olmas bunun bal bana bir kantdr; bu devrim dnyann sosyalist devrim iin olgunlatnn en iyi tandr. Modern dnyann zmsz krizinin temel nedenlerinden biri, uluslararas iblm sonucu, ulusal snrlarn retici glerin gelimesini engelleyecek lde dar bir ereve oluturuyor hale gelmi olmasdr. Rusya gibi bir lke iin ulusal snrlar yalnzca daha gelimi sanayi

EKM-NCES TOPLUMUN MADD MRASI 127 lkelerinden maddi yardm almaya engel olmakla kalmaz, ayn zamanda dier lkelerle giriilen bir silahlanma yarnn ar ykn getirir. Lenin'in lmne kadar, hi kimse Rusya'nn yardm grmeden kendi abalaryla sosyalizmi kurabileceini dnmedi. Tekrar tekrar bunun aksini vurgulayan Lenin, 4 Haziran 1918'de yle yazmtr: "Rus devrimi Rus proletaryasnn zel yeteneklerinin deil, tarihsel olaylarn aknn sonucudur ve bu proletarya tarihin iradesi tarafndan geici olarak nc konuma yerletirilerek bir sre iin dnya devriminin ncln yapt."1 "Biz her zaman geleceimizi uluslararas bir devrime bal olarak grdk ve bu konuda kukusuz haklydk... her zaman tek lkede bir sosyalist devrim baarmak gibi bir eyin mmkn olmadn... vurguladk." (6 Kasm 1920, Lenin, Eserleri (Rusa) 3. basm, c. XXV, s. 473-4. Altn biz izdik; bu kelimeler ayn kitabn Rusa 4. basmndan kaldrlmtr. Bkz. c. XXXI, s. 370.) Lenin'in lmnden sonra bile, daha sonralar "tek lkede sosyalizm" fikrini ileri srecek olan Stalin yle diyordu: "Ne var ki tek bir lkede burjuvazinin iktidarn devirmek ve proletaryann iktidarn kurmak yine de Sosyalizmin tam zaferini temin etmek deildir. Temel grev, yani Sosyalist retimin organizasyonu, daha baarlmamtr. Gelimi birka lkenin proletaryasnn birleik abalar olmadan tek lkede Sosyalizmin kesin zaferini baarp salama balayabilir miyiz? Kesinlikle hayr. Tek bir lkede abalar burjuvaziyi devirmek iin yeterlidir, bizim devrim tarihimizin dorulad da budur. Fakat Sosyalizmin kesin zaferi iin Sosyalist retimin organizasyonu iin yalnz bana tek bir lkenin, zellikle Rusya gibi aslen krsal bir lkenin abalar yeterli deildir; birka gelimi lkenin proletaryasnn abalar gereklidir." (Stalin, The Theory and Practice of Leninism (Leninizm'in Teori ve Pratii), Byk Britanya Komnist Partisi yayn, 1925, s. 45-6.) Aralk 1924'te yaynlanan bu kitabn ikinci Rusa basksnda yukardaki blm yoktur. Onun yerine u satrlar yer alr: "ktidarn pekitirdikten ve kylln ncln ele geirdikten sonra, muzaffer proletarya bir sosyalist toplum kurabilir ve kurmaldr... Bunlar genel anlamda Leninist proleter devrim teorisinin ana hatlardr." (Stalin, Toplu Eserleri (Rusa), c. VI, s. 107-8 ve ayrca, Stalin, Problems of Leninism (Leninizm'in Sorunlar), s. 27-8). Troki de elbette birok kez ayn enternasyonalist grleri ifade

128 RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM etmitir. Rus devrimi, dnyada gelimenin birliinin bir unsuru olan eitsiz geliim yasas ile aklanabilir. Ancak bu yasa iki trl gelime olanana izin verir: birincisi, dnyann sosyalizm iin olgunluunun delili olan Rus devriminin ya hemen ya da bir sre sonra patlak verecek olan bir dizi yeni devrim iin al ilevi grmesi; ikincisi ve bu ilk olasln bir baka ekilde ifade edilmesidir eitsizlikten dolay bu "bir srenin" yllar almas ve Rus devriminin dman kapitalist dnya iinde tecrit edilmi olarak kalmas. Ekim 1917'den nce, dnya tarihinin evrenselliine ilikin genel dncelerden yola karak, insanln hangi yolu izleyeceini saptamak mmkn deildi; bu evrensellik iindeki elikiler de (rnein, eitsiz gelime yasas) hesaba katlmaldr. Tarihin ne ekilde gelieceini ancak insanlarn eylemi belirler. Bugn biz geriye bakarak, insanlarn hangi eylemlerinin Ekim Devrimi'nden hemen sonra Bat ve Orta Avrupa'da balayan devrimlerin yenilgisine yol atn grebiliyoruz: yani, rnein sosyal demokrat partilerin kapitalizme verdikleri destein bu balamdaki nemini saptayabiliyoruz. retici glerin geliebilmesi iin arlk Rusyas'nda varolan toplumsal dzen yokolmahyd. Fakat bunun yerini hangi toplumsal dzen alacakt? arlk Rusyas'nn toplumsal dzeninin paralanmas dnyann sosyalizm iin olgunluunun bir ifadesi olduuna gre, eer devrim yaylsayd bunun yerini alacak olan toplumsal dzen komnist toplumun ilk aamas olurdu. Fakat Ekim Devrimi yaylmadna gre, Rusya'da hangi toplumsal dzen ortaya kabilirdi] Bu soruyu cevaplamakta atlacak ilk adm Ekim'den nce varolan toplumsal dzenden devralnan maddi miras zmlemek olmaldr.
nsanlar kendilerine yeni bir dnyay kaba batl inanllarn sand gibi "dnya nimetleriyle" deil, kaybolmakta olan eski dnyann tarihsel baarlarnn zerine kurarlar. Evrim sreci iinde, yeni bir toplumun maddi koullarn retmeye tamamen kendi balarna balamaldrlar ve insan aklnn veya iradesinin hibir abas onlar bu kaderden kurtaramaz.2

EKM-NCESl TOPLUMUN MADD MRASI 129

arlk Dneminin Maddi Miras 1913 ylnda Rusya nfusunun %80'i tarmda alrken, yalnzca %10'u sanayi, madencilik ve tamaclk sektrlerinde alyordu. Salt

bu veriler bile Rusya'nn geri kalmln gstermek iin yeterli. Avrupa lkelerinden yalnzca Yugoslavya, Trkiye, Romanya ve Bulgaristan'da alan nfusun sektrlere dalm yukardaki verilerle benzerlik gstermekteydi. Ondokuzuncu yzyln ortalarnda bile, Bat ve Orta Avrupa'nn ve ABD'nin nfuslarnn sanayi, madencilik ve tamaclk sektrlerinde alan kesiminin tm nfusa oran, 1913 Rusya'sndakinden daha yksek ve tarmda alan oran ise Rusya'dakinden daha dkt. Nitekim, Britanya'nn 1841 ylnda tarm, balklk ve ormanclk sektrlerinde alan nfus yzdesi %22.7; imalat, inaat, madencilik ve tamaclkta ise %47.3 idi. Britanya'nn ok gerisinde kalan Fransa'da 1837'de nfusun %63' tarmda alrken, 1866'da bu oran %43'e dm ve sanayide alanlarn oran %38'e varmt. 1800 ylnda Almanya'da nfusun yaklak te ikisi tarmda alyordu. 1852'de bu oran tarmda %44.4'e dmken, sanayi ve el zanaatlarnda alanlarn oran %40.9'a varmt. Ayn yzyln banda, balangta bir tarmsal yerleim lkesi olan Amerika'da nfusun %72.3' tarm, balklk ve ormanclk sektrlerinde alrken, %12.3' imalat, inaat ve madencilik sanayilerinde alyordu. 1850'de ise bu oranlar, srasyla, %64.8 ve %17.8 olarak deimiti. Milli gelir istatistikleri Bolevikler'in iktidar ele geirdiklerinde devraldklar maddi mirasn, sadece gelimi kapitalist lkelere kyasla deil, hatta kapitalist gelimenin emekleme anda olan lkelere kyasla bile, ne kadar perian olduunu gsterir. Milli gelirin farkl dnemlerdeki ve farkl lkelerdeki geni ve karmak hesaplamalarnn tam ve doru olabilmelerinin snrlarn unutmamak kaydyla da olsa, bu hesaplamalarn en tam ve doru olan Colin Clark'n The Conditions of Economic Progress (Ekonomik lerlemenin Koullan) kitabnda bulunur (Londra, 1940). Clark, Rusya'da 1913'te alan kii bana reel geliri 306 Uluslararas Birim (UB) olarak hesaplamtr. (Clark "Uluslararas Birim"i "bir dolar"n Amerika'da 1923-34 yllar arasnda ortalama olarak san alabilecei mallar ve hizmetler" olarak tanmlar.) Buna karlk, baz gelimi lkelerde kii bana reel gelir aadaki tabloda gsterilmitir:3

130 RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM Byk Britanya U.B. Yl

1688 1860-69* 1904-10* 1913

EKM-NCES TOPLUMUN MADD MRASI 131 yebilirdi. Halkn kanl eylemleri, bylece, yalnzca burjuvazinin yolunu amaya hizmet etti.4

Fransa U.B. Yl
1850-59* 1860-69* 1911

Almanya_________ABD U.B. Yl U.B. Yl

1850 1877 1913

1,071

372 638 999

382 469 786

420 632 881

1850 1880 1900 1917 1929

787
1,032 1,388 1,56 2 1,63

Engels de ayn dorultuda, yle yazyordu:

Radikal bir partinin nderinin bana gelebilecek en kt ey, hareketin, temsil ettii snfn egemenlii ve bu egemenliin gndeme getirdii nlemleri gerekletirmek iin henz olgunlamad bir dnemde, hkmeti devralmak zorunda kalmasdr... bu durumda, kanlmaz olarak kendini bir ikilem iinde bulur. Yaplmas mmkn olanlar o ana kadarki tm eylemlerine ters dmektedir; yapmas gerekenleri ise uygulamas mmkn deildir. Ksacas, kendi partisini veya snfn deil, egemenlii iin koullarn olgunlam olduu snf temsil etmek zorundadr. Hareketin karlar adna, yabanc bir snfn karlarn gzetmek zorundadr. Kendi snfn ise bo laflar ve vaadler ile uyutmak ve onlara, yabanc bir snfn karlarn kendi karlar diye yutturmak zorundadr. Kendini bu sakil duruma sokan kii, geri dnsz bir biimde kaybolmu demektir.5

' y llk o rta la m a

Buna gre, 1913'te Rusya'da kii bana ortalama gelir, 1688'dc (yani sanayi devriminden 100 yl kadar nce) Britanya'dakinin yalnzca %80.9'u oranndayd. Kapitalist retim likilerinin Ortadan Kaldrlmas in Maddi Koullarn Olmad Bir Yerde i Snfnn Ynetimi Marx ve Engels sosyalist retim ilikilerinin, kapitalist retim ilikilerinin yerine gemesi iin gerekli tarihsel nkoullarn gereklemesinden nce ii snf iktidar ele geirirse ne olabilecei sorusu zerinde birok kez durdular. Byle bir durumda ii snfnn iktidar burjuvaziye kaptraca sonucuna vardlar. i snf, byle bir durumda, iktidarda ancak geici olarak kalabilir ve kapitalizmin gelimesinin nn aar. rnein Marx 1847'dc yle yazmt:
Eer burjuvazinin siyasi olarak, yani devlet iktidar yoluyla, "mlkiyet ilikilerinin adaletsizliini srdrd" [Heinzen'in ifadesi] doruysa, ayn ekilde, bu adaletsizlii burjuvazinin yaratmad da dorudur. "Mlkiyet ilikilerinin adaletsizlii" modern iblm tarafndan, modem deiim tarafndan, rekabet ve younlama, vb. tarafndan belirlenmitir ve kkenleri hibir ekilde burjuvazinin siyasi egemenliine dayanamaz; ...burjuvazinin siyasi egemenlii... varolan retim ilikilerinden kaynaklanr. Dolaysyla, tarihin "ak" burjuva retim tarzn ortadan kaldrmay gerekli klan koullar ve bylece burjuvazinin siyasi egemenliini kesinlikle devirmenin maddi koullarn yaratmad srece, proletarya burjuvazinin siyasi egemenliini yksa da, zaferi ancak geici olacaktr, burjuva devrimi srecinin iinde bir nokta olacak ve 1794 'te olduu gibi bu devrime hizmet edecektir. Bu nedenle Fransa'da "Terr Saltanat", korkun darbeleriyle Fransa'nn yzeyini feodal ykntlardan temizledi. Utanga, temkinli burjuvazi bu grevi onyllar iinde tamamlamay becereme-

Marx ve Engels'in, kapitalizmden sosyalizme geiin tarihsel temelleri henz varolmadan proletaryay iktidara getiren bir devrim iin syledikleri, Ekim Devrimi'ne dorudan uygulanamaz. Bunun byle olmas, yalnzca maddi tarihsel nkoullarn uluslararas lekte varolmasndan deil, ayn zamanda Rusya'da geerli olan zgn koullardan dolaydr. Rus burjuvazisi siyasi olarak devrilmekle kalmad, ayn zamanda, Ekim Devrimi'nden birka ay sonra, ekonomik olarak mlkszletirildi. Geri kalan krsal burjuvazi proletaryay devirmeyi baaramad ve zellikle Birinci Be Yllk Plan'n uygulanmasndan sonra bu snfn toplumsal arl yok denecek kadar azd. Ekim Devrimi'nin yalnz braklmas, Rus burjuvazisi imha edilmi olduu iin, Rus burjuvazisinin gelime "srecinde bir nokta" olmad. Bunlar doru ise, Ekim'den sonra hangi retim ilikileri gelebilirdi? Sosyalist retim likileri mi? Sosyalist retim ilikilerinin kurulmas, retici glerin arlk dneminden devralnanlardan ok daha yksek bir dzeyde olmasn gerektirir. Engels'in toplumda snf blnmelerinin, smren ile smrlen arasndaki blnmenin nedenlerini gsterdii aklama, Ekim'den sonra bile Rusya koullarna tamamyla uymaktadr:

132 RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM Toplumun bir smren ve bir smrlen, bir egemen ve bir ezilen snfa blnmesi, imdiye kadar retim glerinin dk gelime dzeyinin zorunlu sonucuydu. Toplumsal emein toplam herkesin yaamasna ancak yetecek bir rn verdii srece; ve bu nedenle toplumun fertlerinin zamanlarnn byk bir ksm veya tamam almaya ayrld srece, toplumun snflara blnmesi kanlmazd. almaya gmlm bu byk ounluun yan sra, emein ynlendirilmesi, devlet ileri, hukuk, bilim, sanat ve bu gibi toplumun genel ilerini yneten ve dorudan retici emekten kurtulmu bir snf geliti. Demek ki, snf blnmelerinin kknde yatan iblm yasasdr. Fakat bu, snflara blnmenin iddet ve soygunla, aldatma ve sahtekrlkla gerekletirilmedii, egemen snfn dizginleri eline geirdiinde, egemenliini ii snfnn karlar aleyhine kullanmad ve toplumsal ynetimini kitlelerin smrsne evirmedii anlamna gelmez.

EKlM-NCESl TOPLUMUN MADDMRASI133 ve retim aralarnn younlamasnn gereklememi olduu yerlerde, bunlarn gerekletirilmesi bir yandan proletaryann bir yandan da sermayenin yaratlmas yoluyla salanmayacaktr. iler daha en batan retim aralarndan ayrlmam olacaklardr. Buna karlk, dk ulusal geliriyle Ekim sonras Rusya'da burjuva grevlerin gerekletirilmesi merkezi sorun konumundayd. ABD'de emein toplumsallatrlmas iin gerekli olan yeni retim aralarnn yaratlmas, kitlelerin yaam dzeyinin ykseltilmesi ile, retim disiplininin salanmasnda inan unsurunun barol oynamas ile, ii denetiminin glendirilmesi ile ve kafa ve kol emekileri arasndaki geni gelir farkllklarnn azaltlmas ile yan yana gtrlebilir. Fakat bu, kuatma altndaki geri bir lkede baarlabilir mi? retim dzeyi o denli dk olduunda emek disiplini esas olarak zorlamaya deil, inanca dayal olabilir mi? lkenin geri kalmlnn ve dnya kapitalizminin basksnn gerekli kld hzl birikim temposu, toplum ynetenler ile ynetilenlere ve emei ynlendirenler ile ynlendirilenlere ayrlmakszn baarlabilir mi? Bylesi bir ayrm, retimi ynlendirmeye balamadan sona erdirilebilir mi? Geri kalm bir lkede, uluslararas kapitalizmin zaferleri sonucu yalnz kalm bir ii devrimi, kapitalist snf ortadan kaldrlm olmasna ramen, kapitalizmin gelimesi "srecinde bir nokta"dan baka birey olabilir mi? Birinci Be Yllk Plan Brokrasinin Bir Egemen Snfa Dnmesinin Gstergesidir Birinci ve kinci Blmler'de, Birinci Be Yllk Plan'n blm ilikilerinin gelimesinde, birikim ile tketim arasndaki ilikide, emein retkenlii ile iilerin yaam dzeyleri arasndaki'ilikide, retim zerindeki denetimde, iilerin hukuki haklarnda, angaryann balatlmasnda, tarmda alanlarn retim aralar ile ilikisinde, tketim vergisinin mthi artnda ve nihayet devlet mekanizmasnn yapsnda ve rgtlenmesinde bir dnm noktas olduunu grmtk. Sanayileme ve kolektivizasyon uygulamalar, bu uygulamalara maruz kalan kitlelerin beklentileriyle ve hatta brokrasinin kendisinin besledii hayallerle tam bir eliki iindeydi. Birinci Be Yllk Plan'n Rusya'y sosyalizme doru gtrecei bekleniyordu. Ne var ki, insan eyleminin sonularnn, bu eylemleri gerekletirenlerin kendi istek ve beklentile-

Kapitalist lev Burjuvazinin tarihsel grevini Lenin iki madde halinde zetler: "Toplumsal emein retici glerini arttrmak ve emein toplumsallatrlmas." Dnya leinde bu grev Ekim Devrimi dneminde artk yerine getirilmiti. Rusya'da devrim retici glerin gelimesinin nndeki engellerden kurtuldu, feodalizmin kalntlarn ortadan kaldrd, lkenin retici glerini dnya kapitalizminin ykc basksndan koruyan bir d ticaret tekeli kurdu ve retim aralarn devlet mlkiyetine alarak retici glerin gelimesine mthi bir ivme kazandrd. Bu koullarda, kapitalizmin tarihsel grevi nndeki (burjuvazinin salayamad, ancak sosyalizmin kurulmas iin gerekli olan nkoullarn, yani emein toplumsallatrlmasnn ve retim aralarnn younlamasnn nndeki) tm engeller ortadan kalkt. Ekim sonrasnda Rusya, burjuvazinin tarihsel grevinin yerine getirilmesinin eiinde duruyordu. Gelimi bir lkede bile muzaffer bir proletarya devriminin stlenmesi gereken baz burjuva grevler vardr. rnein, ABD'nin baz (zellikle tarmsal) blgelerinde kapitalist sistem altnda retici glerin gelimesi engellenmektedir ve bu nedenle ne toplumsal retim ne de retim aralarnn younlamas henz gereklememitir. Fakat ABD'nin retici gleri bir btn olarak ok gelimi olduundan, bu burjuva grevler bir yan ilev, sosyalist bir toplum kurma iinin ikincil bir paras olacaktr. Bylece, rnein, henz toplumsal retimin

134 RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM ri ile tam bir eliki iinde olmasnn tarihteki ilk rnei bu deildi. Birinci Be Yllk Plan'n niye byle bir dnm noktas olduu sorusunu nasl cevaplandrabiliriz? lk kez Be Yllk Plan'ladr ki, brokrasi bir proletarya yaratmaya ve hzla sermaye biriktirmeye yneldi. Bir baka deyile, brokrasinin burjuvazinin tarihsel grevini olabildiince hzl bir ekilde gerekletirmeye ynelmesi bu planladr. Dk bir retim dzeyi ve dk kii bana milli gelire dayal hzl bir sermaye birikimi, kitlelerin tketim dzeyine ve yaam standartlarna ar bir yk olmak zorundadr. Byle bir durumda, sermayenin kiisellemi ifadesi haline gelmi olan ve sermaye birikimini hereyin ba ve sonu olarak gren brokrasi, ii denetiminin her trlsnden kurtulmak, emek srecinde inancn yerine zoru getirmek, ii snfn atomize etmek, toplumsal-siyasal yaam tmyle totaliter bir kalba dkmek zorundayd. Besbelli ki sermaye birikimi sreci iin gerekli hale gelen ve iileri bask altnda tutan brokrasi, retim ilikilerindeki toplumsal egemenliini blm ilikilerinde kendi karlarn gzetmek dorultusunda kullanmakta gecikmeyecekti. Bylece, kuatma altndaki geri bir lkede sanayileme ve tarmda teknik devrim ("kolektivizasyon") brokrasiyi proletaryann denetiminde ve dorudan veya dolayl basks altnda olan bir katman olmaktan karp, "emein ynlendirilmesi, devlet ileri, hukuk, bilim, sanat ve bunlar gibi toplumun genel ilerini ynelen ve dorudan retici emekten kurtulmu" bir egemen snf haline dntrr. elikiler ve beklenmedik gelimelerle dolu olan diyalektik tarihsel gelime, znel amac "tek lkede sosyalizmin" kurulmasn hzlandrmak olan brokrasinin bu yolda att ilk adm, devlet kapitalizminin kuruluunun temeli haline getirdi. BOLUM 5

DEVLET KAPTALZM LE DEVLETNN ORTAK VE FARKLI YANLARI

Sermaye younluunun bir kapitalist, bir grup kapitalist veya devletin lkenin toplam sermayesini kontrol ettii dzeye kadar ilerledii, dnya pazarnda ise rekabetin srd bir durumda, bu lkenin kapitalist olmaktan kmayaca konusunda hibir Marksist dnrn kukusu olmamtr. Ayn zamanda, tm bu dnrler, sermaye younluu byle bir dzeye varmadan ok nce ya proletarya ile burjuvazi arasndaki elikilerin muzaffer bir sosyalist devrimle sonulanm ya da kapitalist devletler arasndaki elikinin emperyalist savalar yoluyla toplumu tmyle geriletmi olacan vurguluyorlard. Devlet kapitalizmi teorik olarak mmkn olmasna ramen, bireysel kapitalizmin evrimsel gelime yoluyla tm toplumsal sermayenin tek elde toplanmas dzeyine varmasnn pratikte mmkn olmad kuku gtrmez. Bunun niye gerekleemeyeceini Troki yle aklamtr:
Teorik olarak yle bir durum dnmek elbette mmkn: Burjuvazi bir btn olarak bir irket oluturuyor ve devlet mekanizmasn kullanarak tm ulusal ekonomiyi ynetiyor. Bylesi bir rejimin ekonomik yasalarn sralamak da zor deil. Bilindii gibi, kr olarak tek bir kapitalistin eline geen artk-deer, dorudan kendi fabrikasnda alan iiler tarafndan retilen artk-deer deil, tm lkede retilen toplam artk-deerin kendi sermayesiyle orantl bir blmdr. Btnsellemi bir "devlet kapitalizmi" koullarnda, kr. oranlarnn eitlii yasas sermayeler aras rekabet gibi karmak yollarla deil, dorudan devlet muhasebesi yoluyla gerekleecektir. Byle bir rejim bugne dek varolmad gibi, sermaye sahipleri' arasndaki derin elikiler nedeniyle hibir zaman varolmayacaktr. stelik, kapitalist mlkiyetin evrensel merkezi olarak byle bir devletin devrimlere kolay hedef olaca dnlrse varolmas daha da uzak bir olaslktr.1

136RUSYA'DADEVLETKAPTALZM Bu son iki unsur "mlk sahipleri arasndaki elikiler" ve "byle bir devletin devrimlere kolay hedef olmas" geleneksel kapitalizmin tedrici gelime yoluyla yzde yz devlet kapitalizmine dnmesinin niye son derece uzak bir olaslk olduunu aklyor. Ancak bu unsurlar bir egemen snf devrildikten sonra geleneksel kapitalizm yerine devlet kapitalizminin kurulmas olasln da olanaksz klar m? Devrimci proletarya retim aralarn bir merkezde toplayarak birinci unsuru zaten ortadan kaldrm oluyor. kinci unsura gelince, devletin ii snf zerindeki basks ve smrs onu zaten "devrimin hedefi" haline getirir; ii snfnn siyasi olarak mlkszletirilmesi bu anlamda iktisadi olarak smrlmesi ile ayn sonular yaratr. Devlet kapitalizminin varolabilme olaslna kar sunulabilecek tek tartma u olabilir: devlet tm sermayenin ynetimini elinde toplad takdirde, ekonomi kapitalist olmaktan kar; yani devlet kapitalizmi teorik olarak mmkn deildir. Nitekim, Burnham, Dwight MacDonald ve bakalar bu gr savunmulardr. rnein, Burnham yle yazar:
Devlet kapitalizmi deyimi bir yanl anlamann sonucu olmal... Devlet ekonominin bir blmnn kk bir blmnn mlkiyetini elinde bulunduruyorsa ve ekonominin geri kalan kapitalist zel sektrn elindeyse, o zaman ekonominin devlet mlkiyetindeki kk blm iin devlet kapitalizmi tanmlamasn kullanmak doru olur: nk ekonomi temelde halen kapitalisttir ve devlet sektr de aslen kapitalist sektrn karlar dorultusunda ynetiliyordur. Fakat "devlet kapitalizminin "kapitalizm"i ekonominin devlet ynetimindeki blmnden kaynaklanmyordur. zel sektr yok olduunda veya yok denecek kadar azaldnda, kapitalizm yok olmu demektir. On kere %10 devlet kapitalizmi, %100 kapitalizme deil, %0 kapitalizme eittir. oalan kapitalizm deil, devlettir. in matematik yn aslnda ok daha karmak olmasna ramen, yle denebilir: %10 devlet kapitalizmi %90 kapitalist ekonomi anlamna geldii gibi, ayn ekilde %100 (ve hatta %80 veya %70) devlet ekonomisi, kapitalizmin tmyle ortadan kalkmas demektir.2

DEVLET KAPTALZM VE DEVLET 137 R.'ye gre, brokratik kolektivizm otomatik olarak komnizme geecektir. Burnham'a gre, "yneticiler" toplumunda retim kesintisiz olarak artacaktr (s. 115-6), kapitalist ar retim sorunlar olmayacaktr (s. 114), isizlik olmayacaktr, geri kalm lkelerin gelimesi hzlanacaktr (s. 154-5), toplum gittike demokratikleecektir (s. 1457) ve btn bu nedenlerle bu sistem kitlelerin yaygn desteini kazanacaktr (s. 160). Bunlara karlk, Shachtman'a gre, brokratik kolektivizm barbarlktr. Adam Smith gnmzn dnyasn grebilseydi, rnein Nazi Almanya ekonomisinin dev tekelleri, devletin hammadde datmn ve emek piyasasn denetlemesi, milli haslann yardan fazlasnn devlet tarafndan satn alnmas ile 19. yzyl ekonomilerinin bir avu ii istihdam eden iyerleri, serbest rekabet dzeni, kapitalistlerin retimde bizzat yer almas ve kapitalist ar retim krizlerinin hi bilinmeyen bir sorun olmas arasnda en ufak bir benzerlik gremeyecekti elbette. Kapitalizmin bu iki aama arasndaki gelimesini izleyerek aralarndaki ortak noktalar grmek, her iki aamann da yasalarnn kapitalist olduunu saptamak mmkn. Rusya'nn ekonomik dzeni ile Nazi Almanyas'nn ekonomisi arasndaki farkllklar, Almanya ile Adam Smith zamannn ekonomik dzeni arasndaki farkllklardan ok daha kk. Geleneksel tekelci kapitalizm ile Rusya ekonomisi arasndaki benzerlik ve farkllklar kavramamz zorlatran unsur, bu rnekte tekelci kapitalizm aamasnn tedrici geliimini grmyor olmamzdr. Ayn nedenle, bir yanda devlet kapitalizmi ve geleneksel kapitalizm ile te yanda ii devleti arasndaki ayrlklar grmemiz de zorlayor. Devlet kapitalizmi kapitalizmin ulaabilecei en ar teorik snr temsil ettiine gre, geleneksel kapitalizmden en uzak aamadr. Kapitalizmin, kapitalizm erevesinde olumsuzlanmasdr. Ayn ekilde, ii devleti de yeni sosyalist toplumun en alt aamas olduuna gre, ikisi arasnda devlet kapitalizmi ile ii devleti arasnda birok ortak yn bulunmas gerekir. kisini ayran kategorik fark kapitalist sistem ile sosyalist sistem arasndaki temel ve zl farkllktr. Devlet kapitalizmini bir yandan geleneksel kapitalizm ile, bir yandan da ii devleti ile karlatrmak unlan ortaya karacaktr: Devlet kapitalizmi sosyalizme geiin sosyalist devrimden nceki, ii devleti ise sosyalizme geiin sosyalist devrimden sonraki bir gei aamasdr.

Eer devlet kapitalizmi kendi iinde elikili bir kavram ise, dnya pazarlarnda rekabetin, meta retiminin, cretli emein vb. srd byle bir toplumun ad hibir temele dayanmadan seilebilir. "Yneticiler" [managerial] toplumu denebilir, brokratik kolektivizm denebilir ve yasalar hibir temele dayanmadan saptanabilir. rnein, Bruno

138RUSYA'DADEVLETKAPTALZM Devlet Kapitalizmi: Kapitalizmin Ksmi Bir Olumsuzlanmas Ekonomik hayatn devlet tarafndan dzenlenmesi, devlet henz retim aralarnn sahibi deilken bile, deer yasasnn* ksmi bir olum-suzlanmasdr. Deer yasas, ekonomik ilikilerin anarik bir biimde dzenlendiini varsayar. Yasa, ekonominin eitli dallan arasndaki deiim ilikilerini aklar ve insanlar arasndaki ilikilerin nasl dolaysz ve berrak deil, dolayl ve adeta mistik ilikiler olarak grndn ortaya koyar. Demek ki, deer yasas ancak serbest rekabet koullarnda, yani sermaye, meta ve igcnn serbest dolam durumunda, tam olarak geerlilik kazanr. Yani, tekelci rgtlenmenin en ilkel biimleri bile deer yasasn bir lde olumsuzlar. Demek ki, devletin sermaye ve igcnn dalmn, metalarn fiyatlarn vb. dzenledii bir durum kukusuz kapitalizmin ksmen olumsuzland bir durumdur. Bu, devletin nemli bir alc olduu durumlarda daha da belirginleir. Bu konuda Lenin yle der:
Kapitalistler silah sanayiinde, yani devlet hazinesi iin retim yaptklar zaman, bu besbelli artk "saf" kapitalizm deil, ulusal ekonominin zel bir biimidir. Saf kapitalizm meta retimi demektir. Meta retimi bilinmeyen ve serbest bir pazar iin almak demektir. Silah sanayiinde "alan" bir kapitalist, pazar iin "alyor" deildir. Devletin siparii zerine ve genellikle batan denmi bir para karl retim yapyordur.3

DEVLET KAPTALZM VE I DEVLET 139 list dzende ve zellikle onun en ar biimi olan devlet kapitalizminde, birey olarak kapitalist, retim aralarnn tam anlamyla sahibi olmaktan kar. Halka ak irketlerde sermaye, "dolaysz olarak toplumsal sermaye biimine brnr... Bu, kapitalist retimin kendi erevesi iinde, zel mlk olarak sermayenin ortadan kalkmasdr".5 Bu, sermaye aknn devlet eliyle dzenlendii durumlarda daha da geerlidir. zel mlk serbest deiim zgrln kaybeder. Artk, deere bireysel olarak el konulmaya devam edilmekle birlikte, zel sermaye ortadan kalkar. Devletin retim aralarn kendi mlkiyetine almas ise bu durumun en ar eklidir. Bir birey olarak hisse sahibi, toplumsal sermayenin kendine den blm zerindeki tm denetimini kaybeder. Dahas, devlet kapitalizmi emek gcnn meta niteliini de ksmen olumsuzlar. Emek gcnn pazarda "saf" bir meta olarak yerini alabilmesinin iki koulu vardr: birincisi, ii retim aralarndan "zgr" olmaldr; ikincisi, emek gcn satmasn engelleyen her trl yasal dzenlemeden bamsz olmaldr. Emek piyasas devlet ynetiminde olduu takdirde, rnein faizm altnda, ii emeini zgrce satamaz. Devlet bir de retim aralarnn sahibi ise, iveren seme zgrl tamamen ortadan kalkar, iyeri seme zgrl de byk lde kstlanm olur. Devlet kapitalizminin cretleri dondurma, zorunlu seferberlik gibi nlemlere bavurduu durumlarda ise bu zgrlk daha da olumsuzlanr. Deer yasasnn ksmen olumsuzlanm olmas ekonomiyi bu yasann snrlar dna karmaz. Aksine, ekonomi bir btn "olarak tamamen yasann egemenlii altna girer. Fark sadece yasann kendini ifade edi biimindedir. Bir tekel dier sanayilere gre kr orann arttrdnda, toplam artk-deer iindeki payn arttrm veya smr orann ykselterek iilerinin daha fazla artk-deer retmesini salam olur. Bir sanayi devletten sbvansiyon alp rnlerini retim maliyetinin altnda sattnda, toplam retim maliyetinin bir ksm bir daldan dierlerine aktarlm olur. Devlet fiyatlar dzenlediinde, bunun temelinde daima retim maliyetleri yatar. Tm bu koullar altnda, aldklar zel biimler ne olursa olsun, cretli emek ile sermaye arasndaki antagonizma halen geerlidir, artk-deer retimi sona ermi deildir ve bu deerin sermayeye dntrlmesi aynen srer. Toplumdaki toplam emek zaman ve

Ekonominin giderek tekellemesiyle, deer yasasnn ksmi olumsuzlanmas da giderek artar. Banka sermayesi sanayi sermayesinden ok nce toplumsal bir biim almaya balar. Marx'in deyiiyle: "Banka sistemi... gerekten de ortak muhasebenin ve retim aralarnn toplumsal lekte dalmnn biimini, ama sadece biimini, ortaya koyar."4 Bu durum, devlet para sermayesinin en nemli yatrm alan haline geldiinde tlaha da belirginleir. Kapitalist devlet banka sistemini kendi denetimine aldnda da en ar eklini alr. Tekelci yaplar kapitalist zel mlkiyeti de ksmen olumsuzlar. Serbest rekabetin geerli olduu kapitalist dzende her kapitalist kendi zel mlknn tam anlamyla sahibi olmasna karn, tekelci kapita* Deer yasasnn daha ayrntl bir aklamas iin 7. Blm'e baknz.

140RUSYA'DADEVLETKAPTALZM ii snfnn yeniden retimine ayrlan toplam emek zaman yine smr orann, artk-deer orann belirler. Yeni retim aralarnn retimine ayrlan emek zaman yine birikim orann belirler. Metalarn fiyat deerlerini tam olarak ifade etmese de (ki bu zaten, genel olarak bireysel kapitalizmde de geerlidir), toplumun toplam retiminin snflar arasndaki dalm ve birikim ile tketim arasnda blm yine deer yasasna tabidir. Bu tabiyet devlet tm retim aralarna sahipken ve ii snf smrlmekteyken ve dnya ekonomisi henz para para ve atomize bir durumdayken, en an, en dolaysz ve en kesin biimini alr. Devlet Kapitalizmi: Sosyalizme Bir Gei retim aralarn merkeziletiren her ey ii snfn merkeziletirir. Devlet kapitalizmi bu younlamay kapitalizm erevesinde mmkn olan en yksek aamasna ulatrr, ii snfn mmkn olan en byk younlama iine sokar. Kapitalizmin kapitalist retim ilikileri erevesinde ksmen olumsuzlanmas, kapitalizmin barndan doan retici glerin sistemin snrlarn aan bir dzeye geldii ve kapitalist snf "sosyalist" nlemler kullanarak bunlar kendi karlar dorultusunda ynlendirmeye zorlad anlamna gelir. "Kapitalistler kendi rzalar dnda, adeta zorla, yeni bir toplumsal dzene, tam serbest rekabet ile tam toplumsallama arasnda bir gei dzenine itilirler."6 retici gler kapitalizm iin fazla gl olduundan "sosyalist" unsurlar ekonomiye girmektedirler (Engels buna "istila eden sosyalist toplum" der). Ancak bu unsurlar kapitalizmin karlarna tabi klnmlardr. Benzer ekilde, retici glerin sosyalizm iin yeterince gelimemi olduu bir ii devletinde, ii snf sosyalizmi ina etmek yolunda kapitalist nlemler (rnein, blm alannda kapitalist hukuk) uygulayabilir. Devlet kapitalizmi ve ii devleti, kapitalizmden sosyalizme geiin birer aamasdrlar. Devlet kapitalizmi sosyalizmin an utaki zdddr simetrik olarak kart olup ayn zamanda aralarnda diyalektik bir birlik vardr. Devlet kapitalizminde ii iverenini semekte zgr olmad iin cretli emek ksmen yadsnmtr; proletaryann diktatrl altnda ise cretli emek yine ksmen yadsnr, fakat bu kez iiler artk kolek-

DEVLET KAPTALZM VE DEVLET 141 tif olarak retim aralarndan "zgr" olmadklan iin. Ayn zamanda, ii devletinde cretli emek meta olmaktan kar. Emek gcnn "sat" kapitalizm altnda olduundan bakadr, nk ii devletinde birey olarak iiler, emek glerini satmazlar; yaptklar, emek glerini kolektif olarak rgtlenmi bir snfn, yani kendilerinin, hizmetine sunmaktr. Emek gc artk meta olmaktan kar, nk burada deiim, bireyler olarak iilerin emek glerini kolektif olarak iilere yani kendilerine, sunmas eklini alr; deiim, birbirlerinden deiim an dnda tamamen bamsz iki varlk arasnda yaplmyordur artk. Devlet kapitalizmi sendikalarla devleti birletirip ikincisini sonuta yok etmesine karn, ii devleti sendikalarn gcn en st dzeye ykseltir. Devlet kapitalizmi tarihsel olarak devletin baskclna iaret etmesine karn, ii devleti toplumun bugne dek tank olduu en yksek ldeki demokrasiyi getirir. Devlet kapitalizmi ii snfnn retim aralarn elinde tutan bir kapitalist snf tarafndan en ileri lde bastrlmlna iaret eder. i devleti ise, kapitalistlerin, retim aralann elinde tutan bir ii snf tarafndan bastrlmasn simgeler. Lenin devlet kapitalizmi ile sosyalizm arasndaki ilikiyi u szlerle formle eder:
Alman Plehanovlar'nn (Scheidemann, Lensch ve dierlerinin) "sava sosyalizmi" dedikleri, aslnda sava zamannn tekelci devlet kapitalizmidir. Veya, daha aka sylemek gerekirse, iiler iin askeri cezai alma dzeni, kapitalistler iin krlarnn askeri savun-masdr. Oysa, Junker-kapitalistlerin, toprak aas-kapitalist devletin yerine devrimci demokratik bir devlet kurulduunu dnn, tm ayrcalklar devrimci bir ekilde ykarak devrimci bir ekilde en yaygn demokrasiyi kuran bir devlet dnn greceksiniz ki gerekten devrimci demokratik bir devlet olduunda, tekelci devlet kapitalizmi kanlmaz ve nne geilmez bir ekilde Sosyalizme doru ilerleme anlamna gelir. ...nk Sosyalizm, tekelci devlet kapitalizminden bir sonraki admdan baka birey deildir. Bir baka deyile, Sosyalizm tm halkn yararna ileyen, bu nedenle de kapitalist olmaktan kan, kapitalist devlet tekelinden baka birey deildir.7

Devlet kapitalizmi sorununu uzun uzadya inceleyen Buharin, devlet kapitalizmi ile proletarya diktatrl arasndaki ilikiyi yle formle etmitir:
Devlet kapitalizmi sisteminde ekonomik zne kapitalist devlet.

142 RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM

BLM 6
yani kolektif kapitalisttir. Proletarya diktatrlnde ekonomik zne proleter devlet, yani kolektif olarak rgtlenmi ii snf, yani "devlet olarak rgtlenmi proletaryadr". Devlet kapitalizminde retim sreci, kapitalist snfn eline geen ve bu snfn artk rne dntrmeye alt artk-deerin retilme srecidir. Proletarya diktatrlnde retim sreci, toplumsal ihtiyalarn planl bir ekilde karlanmasnn aracdr. Devlet kapitalizmi kitlelerin oligarik bir aznlk tarafndan smrlmesinin en gelikin biimidir. Proletarya diktatrl kolektif kapitalist mlkiyeti ve bunun zel kapitalist biimini kolektif-proleter "mlkiyete" dntrr ve smry tmyle imknsz klar. Aralarndaki biimsel benzerlikler bir yana, bu iki sistem birbirlerinin ierik bakmndan tam kartdrlar. Bu kartlk iki sistemin, biimsel olarak benzeseler de, tm unsurlarnn kartln getirir, rnein, genel emek zorunluluu devlet kapitalizminde alan kitlelerin kleliini getirirken, proletarya diktatrlnde kitleler tarafndan emein zrgtlenmesinden baka birey deildir. Devlet kapitalizminde sanayi seferberlii burjuvazinin ve kapitalist rejimin glenmesi anlamna gelirken, proletarya diktatrlnde sosyalizmin glenmesine yol aar. Devlet kapitalizminde devlet yaptrmnn her biimi smry garantileyen, genileten ve derinletiren bir basky, oysa proletarya diktatrlnde devletin yaptrmlar komnist toplumun ina yntemini temsil eder. Ksacas, biimsel olarak benzeen olgular arasndaki ilevsel eliki, bu rnekte, tmyle, rgtlenme sistemleri arasndaki ilevsel elikiden, elien snf niteliklerinden kaynaklanr.8

STALNST TOPLUM, KTSAT VE SYASET ZERNE

Stalinist Brokrasi Bir Snftr Marksist teorisyenlerin toplumsal snf tanmlarn incelersek, Stalinist brokrasinin bunlarn tmne uygun dtn greceiz. rnein, Lenin, yle yazar:
Tarihsel olarak belirli bir toplumsal retim sistemindeki yerleri asndan; retim aralar ile aralarndaki (ou zaman [ama her zaman deil] yasalarla saptanm ve formle edilmi) ilikiler asndan; toplumsal emek sistemi iindeki rolleri asndan; ve bunlarn sonucu olarak, ulusal zenginliin ellerine geen payn elde etme yntemleri ve bu payn bykl asndan; tm bu alardan birbirinden ayrdedilebilen byk insan gruplarna snf deriz. Snflar yle insan gruplardr ki, bunlardan biri belirli bir toplumsal ekonomi sisteminde bulunduu konuma bal olarak bir dierinin emeine el koyabilir.1

Lenin ile Buharin'den ok nce ayn temel fikirleri Engels de Anti-Drring'de ifade eder:
Eline geen retim gleri arttka [devlet] artan lde tm kapitalistlerin kolektif kurumu haline gelir, daha ok sayda vatanda smrr. iler cretli olarak, proleter olarak kalr. Kapitalist iliki bozulmaz, sadece arya gtrlr. Fakat bu ar uta kartna dnr. retici glerin devlet tarafndan mlk edinilmesi, elikinin zm deildir, fakat kendi iinde zmn biimsel aralarn, yakalanacak tutaman tar.9

Buharin'in tanm da Lenin'inkine ok benzer:

Bir toplumsal snf... retimde ayn ilevi gren, retim srecinde baka insanlar ve "ey'ler (retim aletleri) karsnda ayn konumda bulunan kiiler topluluudur.2

Stalinist brokrasinin snf olduu konusunda hl kukumuz varsa, Engels'in retim srecinde dorudan bir ilevi bile olmayan tccar snf hakkndaki zmlemesine bakmamz yetecektir:

Uygarlk, nc bir iblm daha getirdi: retimde yer almayan, yalnzca rnlerin deiimiyle ilgilenen

bir .snf yaratt tccarlar. Daha nceki tm snf oluturma giriimleri, tamamyla retimle ilgi-

144 RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM liydi. reticileri, ynetenler ve ynetilenler, ya da daha geni veya dar bir lekte reticiler olarak blyordu. Ancak burada, kendisi retimde en kk bir rol bile almayan bir snf ortaya kar ve genel olarak retimin denetimini eline geirerek reticileri hakimiyeti altna alr. Bu yle bir snftr ki, kendisini iki retici arasnda vazgeilemez bir arac haline getirir ve onlar deiimin zorluk ve risklerinden kurtarma, rnlerinin pazarlarn uzak blgelere yayma ve toplumdaki en yararl snf olma iddiasyla ikisini de smrr: bu bir asalaklar snfdr, ok nemsiz hizmetleri karlnda lkede ve lke dnda retimin kayman yiyen bir tr toplumsal firavun faresidir; bu snf hzla byk bir servet biriktirir ve bu servete uygun bir toplumsal etki kazanr; bu nedenle durmadan yeni imtiyazlar ve retimin denetlenmesinde daha byk yer elde eder, ve en sonunda kendilerine ait bir rn de gnna karrlar: Periyodik sanayi krizleri.

STALINIST TOPLUM, KTSAT VE SYASET ZERNE 145 byk artk-deer ya da artk rn miktarn sermayeye irca et! Birikim iin birikim, retim iin retim.4

Bu tanmn nda, Marx'n din adamlarndan, avukatlardan vb., Bu-harin'in yerinde deyimiyle "zihinsel retim aralar"nn tekelini ellerinde tutan "ideolojik snflar" olarak sz etmesini anlamak kolaylayor. Stalinist brokrasiyi bir kast olarak nitelemek ise u nedenlerle yanl olacaktr: Snf, retim srecinde belli bir yeri olan bir grup, kast ise yasal-siyasal bir gruptur; bir kastn yeleri deiik snflara mensup olabilirler, bir snf iinde de deiik kastlardan insanlar olabilir; kastlarn oluumu ekonominin greli hareketsizliinin (kat bir iblmnn ve retici glerin hareketsizliinin) sonucu iken, Stalinist brokrasi ekonominin dinamizmi sonucu egemen snfa dnmtr. Stalinist Brokrasi: Sermayenin En Ar ve Katksz Cisimlemesi Marx yle yazar:
Cisimlemi sermaye olmas dnda, kapitalistin hi bir tarihsel deeri ve tarihsel varln hakl karacak bir zellii yoktur... Ancak sermayede cisimlemi olduu iin, onu harekete geiren kullanmdaki deerler ve onlardan yararlanma istei deil, deiim deeri ve onu arttrma drtdr. Banazca deerin kendisini bytmesine alt iin, insan soyunu acmaszca retim iin retim yapmaya zorlar;... Eylemleri sermayenin bir ilevinden baka bir ey olmad, sermaye onun ahsnda bir bilin ve irade kazanm olduu iin, kiisel tketimi, birikimden zimmetine geirdii bir soygundur... Demek ki: Tasarruf, tasarruf, tasarruf, yani mmkn olan en

Denetim ile ynetimin birbirinden ayrlmasyla birlikte, kapitalizmin temelinde yatan iki ilev de (artk-deere el konulmas ve bunun sermayeye dntrlmesi) birbirinden ayrlr. Ynetimin ilevi iilerden artk-deeri elde etmek, denetimin ilevi ise bunun sermayeye dntrlmesini ynlendirmektir. Bir ekonominin kapitalist olmas iin gerekli temel ilevler bu ikisidir; hisse senedi sahipleri giderek sadece artk-dcerin bir ksmnn tketicileri haline gelirler. Artk rnn bir blmnn smrenler tarafndan tketilmesi ise kapitalizme zg deildir, tm snfl toplumlarda ortaktr. Kapitalizme zg olan. rekabet karsnda ayakta durabilmeyi amalayan "birikim iin birikim"dir. Byk kapitalist iletmelerde birikim byk lde kurumsal bir ekil alr; iletme, birikimi zkaynaklaryla salar, datlan temett tketime gider. Tekelci kapitalizmden tedrici olarak evrilen bir devlet kapitalizminde hisse sahipleri genelde tketici olarak, devlet de birikimci olarak grnr. Artk-dcerin birikime ayrlan blm tketime ayrlan blmne kyasla arttka, kapitalizm daha berrak bir biimde kendini gsterir. Denelim unsurunun greceli arl hisse sahiplii unsuru karsnda arttka, yani temettler iletme veya devlet tarafndan isel birikim sreci karsnda ikincil klndka, kapitalizm daha saf biimiyle meydana kar. (Sermayenin kontroln ellerinde tutanlar, sermayenin ar cisimlemesini temsil eden kiiler, elbette dnyann nimetlerinden fazlasyla nasiplerini alrlar, fakat yaptklar harcamann nemi birikim yolunda yaplan harcamadan nicel olarak ok daha az ve nitel olarak deiiktir, tarihsel adan asl bir nemi yoktur.) Buna gre, devletin "sahibi" olan ve birikim srecini kontrol eden Rus brokrasisi iin sermayenin en saf ekliyle cisimlemesi diyebiliriz. Ne var ki, Rusya daki sre normalden (devlet kapitalizminin tedrici bir ekilde tekelci kapitalizmden kmas srecinden) farkl bir ekilde gelimitir. Bu farkllk devlet kapitalizmi kavramn nemsiz klmyor. Aksine, Rus ekonomisi bu kavramla, kapitalist bir temel zerinde tedrici bir ekilde gelien bir devlet kapitalizminden daha tam bir ekilde akyor. Brokrasinin kapitalist snfn ilevini stlenmi olmas ve bu ekilde kendini bir snfa dntrm olmas, onu kapita-

146RUSYA'DADEVLETKAPTALZM list snfn en saf ifadesi haline getiriyor. Kapitalist snftan deiik olmakla birlikte, brokrasi ayn zamanda bu snfn tarihsel zne en yakn olgu olmutur. Geleneksel kapitalist snfn ksmi olumsuzlanmas olarak Rus brokrasisi ayn zamanda bu snfn tarihsel misyonunun en gerek cisimlemesidir. Rusya'da brokratik bir snfn egemen olduunu syleyip meseleyi bu kadarla brakmak en temel sorunu Rusya'da geerli kapitalist retim ilikileri sorununu atlamak olur. Rusya'da devlet kapitalizmi olduunu sylemek doru, fakat yetersizdir; ayn zamanda Rusya'daki egemen snfla tekelci kapitalizmden tedrici bir ekilde gelien devlet kapitalizminin egemen snf arasndaki hukuki ilikiyi de belirlemek gerek. Rus toplumunun en zl nitelemesi Brokratik Devlet Kapitalizmi'dir. Brokrasinin Artk-Deere El Koyma Biimi Burjuvazininkinden Farkldr Rusya'da devlet iveren olarak, brokrasi ise sadece ynetici olarak grnr. Mlkiyet ilevi ile ynetim ilevi arasnda tam bir ayrm vardr. Bu, aslnda salt biimsel bir ayrmdr. znde, mlkiyet kolektif olarak brokratlarn elindedir, brokrasinin devletinin elindedir. Grnrde yneticilerin retim aralarnn sahibi olmayp artk-deerden paylarn maa eklinde alyor olmalar, aynen iiler gibi emek glerinin karln alyor olduklar yanlgsna yol aabilir. Ayrca, yneticinin emei her toplumsal retim srecinde gerekli olduundan ve bu balamda, smr ilikileriyle bir ilikisi olmadndan, iinin ileviyle yneticinin ilevi arasndaki farkllk, her ikisi de toplumsal retim srecinin paralan olduundan, gzden kaabilir. Snflarn antagonist konumlan uyumlu gibi grnebilir. Smrlenin emei de, smry rgtleyen emek de, emek olarak grnr. Devlet insanlardan ayr, mlkiyetin maddelemi ifadesi olarak grnrken, retim srecini yneten ve bu nedenle tarihsel olarak znde sermayenin cisimlemesi olan brokratlar emeki olarak, emekleriyle deer reten kiiler olarak grnrler. Oysa, aktr ki, brokrasinin geliri kendi emeiyle deil, iilerin emeiyle dorudan orantldr. Sadece boyutlar bile brokrasinin geliriyle iilerin cretleri arasndaki nitelik farkn ortaya koymaya yeter-

STALINST TOPLUM, KTSAT VE SYASET ZERNE 147 lidir. Byle bir nitelik fark olmadn dnmek, rnein ngiltere'de en yksek ynetici maan alan bir Lord McGowan'in emek gcn satmaktan te hibirey yapmad sonucuna vardrr bizi. Dahas, iveren olan, insanlardan ayr ve zerlerinde gibi grnen devlet de gerekte brokrasinin kolektif rgtdr. Artk-deerin devlet ile tek tek bireyler olarak brokratlar arasndaki blm nasl belirlenir? retilen toplam deerin cretlerle artk-deer arasndaki nicel blm birbirlerinden nitel olarak farkl iki unsura emek gcne ve sermayeye bal olmasna ramen, artk-deerin kolektif olarak brokrasi (devlet) ile birey olarak brokratlar arasndaki blm bu ikisi arasndaki nitel bir farklla dayal olamaz. Bu nedenle, artkdeerin devlet ile brokratlar arasnda veya brokratlarn kendi aralarnda nasl bllecei kesin ve genel yasalarca saptanm olamaz. Ayn ekilde, kapitalist lkelerde toplam krn irket kr ile faiz kr arasndaki, veya deiik tip hisse senetleri arasndaki blm kesin genel yasalara tabi deildir (bkz. Marx, Capital, c. III, s. 428). te yandan, bu blmn tmyle geliigzel bir ekilde gerekletiini dnmek de yanl olur. Eilimlerden genellemeler karmak mmkn. Bu eilimler, dnya kapitalizminin birikimi hzlandrma ynndeki basksna, retimin erimi olduu maddi dzeye, birikim kaynaklarn greceli olarak azaltan kr oranlarnn dme eilimine ve bu tr etmenlere dayaldr. Bunlar gz nnde bulundurduumuzda, artk-deerin srekli artan bir blmnn niye birikime ayrldn grebiliriz. Ayn zamanda, birikim srecini yneten brokrasi kendi arzulannn tatminini de gzard etmez, kendi tketimine ayrlan artkdeer miktar mutlak olarak artar. Bu iki sre artk-deerin birikime ve brokrasinin tketimine ayrlmas ancak kitlelerin smr orannda srekli bir art olduu ve yeni sermaye kaynaklar bulunduu takdirde mmkn olabilir (Rus kylsnn yamalanmasna dayal ilkel birikim srecini ve Dou Avrupa lkelerinin yamalanmasn bu balamda grmek gerekir). retim likileri ve Hukuk Rusya'da retim aralarnn ezici ounluu devletin elinde. Seneter ve dier yasal mlkiyet aralan toplam iinde nemsiz derecede az.

148 RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM

STALNST TOPLUM, KTSAT VE SYASET ZERNE 149

Daha geni lekte zel mlkiyet ynnde bir eilim yok mu; yoksa, niye yok? Rusya'da geerli mlkiyet hukuku ile kapitalist dnyann geri kalanndaki yasalar niye farkl? Bu sorular cevaplayabilmek iin nce retim ilikileri ile mlkiyet hukuku arasndaki ilikiyi incelememiz gerekli. Hukuk ekonomiye dayaldr. Mlkiyet ilikileri retim ilikilerinin hukuki ifadesidir. Fakat retim ilikileri ile hukukun gelimesi arasnda (ekonomik temel ile styapnn eitli unsurlar arasnda da olduu gibi) kesin ve mutlak bir paralellik aramak yanl olur. Hukuk retim ilikilerinin dolaysz deil, dolayl ifadesidir. Eer iliki dolaysz bir iliki olsayd, retim ilikilerindeki her tedrici deiiklik ayn anda hukukta paralel bir deiiklie yol asayd, hukuk hukuk olmaktan kard. Hukukun ilevi, bir anlamda, elikili snf karlarn uyumlu bir hale sokmak, toplumsal-iktisadi dzende beliren atlaklar onarmaktr. Bu ilevi yerine getirebilmesi iin hukukun, ekonomiye dayal olmasna ramen, ekonominin zerine kmas gerekir. erii asndan hukuk, zerinde ykseldii maddi temelin dolaysz yansmasdr; fakat biim asndan yasalar gemiten devralnan yasalarn asimile edilip tamamlanm eklidir. retim ilikilerindeki deiikliklerin hukuki dzeye yansmasnda daima bir gecikme pay vardr. stelik, retim ilikilerindeki deiiklik ne denli hzl ve derinlemesine olursa, hukukun hem bu deiiklie ayak uydurup hem de gemile devamll.srdrmesi o denli zor olur. Ykselen yeni bir snfn iktidara geliini fazla reklam etmekten kanp kendi varln ve haklarn gemiten devrald (ve kendi koullaryla elikili olan) ereveye sdrmasnn tarihte birok rnei vardr. rnein, ykselen Avrupa burjuvazisi uzun sre kr ve faizin bir eit rant olduunu savunmaya almtr nk devrin egemen snflarnn gznde toprak sahiplii rant meruluk tayordu. Keza, ngiliz kapitalist snf siyasal haklarn, burjuva haklarna hem biim hem ierik asndan ters den Magna Carta'ya, feodal snfn hukuk bildirgesine dayandrmaya almtr. Kendi varln gizlemeye alan bir kar devrim durumunda ise, egemen snfn, ayrcalklarn gemiten devrald yasalarn arkasnda gizleme abalar en youn eklini alr. Devrimci sosyalizm amalarn gizlemez; iktidara geldiinde de dayatt yasalar hem ierik hem biim olarak devrimci yasalardr. Ekim Devrimi'nden hemen sonra kar devrimci igal ordular zafere ulasay-

di kukusuz kuracaklar kanl iktidar devrimin silip att eski yasalar restore edecekti. Oysa, Rusya'da brokrasinin egemen snfa dnmesi tedrici bir sre olduundan, retim ilikilerindeki deiimler hemen hukuksal deiiklikler eklinde ifadesini bulmad. Aralarnda en nemlisi Stalinist d politikann dnya ii snf iinde szde devrimci propagandaya duyduu ihtiya olan eitli nedenlerle, Rus brokrasisi kar devrimin zaferini dnyaya aka duyurmad. Yine de, yukarda anlatlanlar brokrasinin neden hisse senetleri vb. aracyla ekonominin tmn kapsayacak ve her bir brokratn oluna servetini brakabilmesini salayacak bir ekilde zel mlkiyeti restore etmediini aklamak iin yeterli deil. Baka unsurlarn da hesaba katlmas gerek. Bir snf, kast veya toplumsal katmann istekleri maddi yaam koullarnca belirlenir. Her snfn retim srecinde zel bir yeri olduu gibi, ayrca her mlk sahibi snfn toplumsal zenginlik zerinde farkl bir mevzisi vardr. Eer insanln itici gc, soyut bir azami maddi ve kltrel zenginlik istei olmu olsayd, nkleer sava tehdidi altnda yaayan kuamzda sadece ii snf deil, kk hatta byk burjuva-vazi de sosyalizmi arzuluyor olurdu. Oysa durum byle deil. nsanlar tarihi yaratrken, kendilerini iinde bulduklar dsal, nesnel ve arzularn belirleyen gereklie bal olarak yaratrlar. Feodal lord kendinin ve olunun sahip olduu toprak alann geniletmek peinde koar; tccar oluna mmkn olduunca ok para brakp geleceini salama balamak derdindedir; doktor, avukat gibi serbest meslek sahipleri ise kendi ayrcalklarn oullarna geirmenin yolunu onlar "zihinsel retim aralar", yani eitim sahibi yapmakta bulurlar. Deiik snf ve katmanlar arasnda almaz duvarlar olmadna gre, doaldr ki, her snf kendi zel ayrcalklarndan fazlasn bir sonraki kuaa brakmaya alacaktr: Serbest meslek sahiplerine hem "zihinsel" hem maddi retim aralar kalacaktr; tccarlar yksek renim grecektir, vb. Marx'n Hukuk Felsefesinin Eletirisi'nde belirttii gibi, devlet brokrasisinin elinde devlet, zel mlkiyet eklini alr. retim aralarn elinde bulunduran devlet szkonusu olduunda, devlet brokrasisi (yani, egemen snf) ayrcalklarn sonraki kuaklara geir--menin feodal lorddan, burjuvaziden ve serbest meslek sahiplerinden farkl biimlerine sahiptir. Eer iletme yneticileri, blm bakanlar vb. devirme yoluyla bu konumlara ulaabiliyorlarsa, bir brokrat oluna bir milyon ruble brakmaktan ziyade"(bu da nemli olmakla birlikte)

150RUSYA'DADEVLETKAPTALZM "ilikilerini"brakmaya gayret edecektir. Doaldr ki ayn zamanda, brokrasi iindeki mevkilere gelebilecek kiilerin saysn da, rnein kitlelerin yksek renim ansn kstlayarak, snrlamaya alacaktr! Geliimin Arlklarnn Sentezi Rusya bize, bir yanda proleter devrimin, te yanda geri retim glerinin ve dnya kapitalizminin basksnn birlikte dourduklar retim ilikilerinin sentezi olan bir mlkiyet biimi sunar. Bu sentezin ierii devrim ncesi dnemle tarihsel bir sreklilik ilikisi arzeder; biimi ise devrim dneminin devam niteliindedir. Devrimden geriye dnerken, biim ilk balad noktaya dnmez; ierie baml olmasna ramen, hatr saylr bir neme sahiptir. Tarih sk sk ileri veya geriye doru sramalar yapar. Geriye doru srad zaman doruca bir nceki konumuna dnmez, getii ve vard iki ayr dzenin unsurlarn iinde tayan bir konuma dner. rnein, kapitalizm temelinden organik ve tedrici bir ekilde gelien devlet kapitalizminde hissedarlk biimini alan bir zel mlkiyetin varl, ayn biimin bir ii devletinin enkaz zerinde tedricen ykselen devlet kapitalizminde de varolmas gerektii sonucunu getirmez. Tekelci kapitalizmden evrimleerek gelien bir devlet kapitalizminde tarihsel sreklilik zel mlkiyetin varl eklinde gzlenir. Yozlap len bir ii devletinden evrimleerek ortaya kan bir devlet kapitalizminde ise tarihsel sreklilik zel mlkiyetin yokluu eklinde gzlemlenebilir. Bu sarmal geliim, Rusya'da kapitalist gelime srecinin iki ar ucunun sentezini ortaya karmtr: Bir yanda kapitalizmin eriebilecei en yksek aama (belki de baka hibir lkenin eriemeyecei bir aama); ayn zamanda sosyalizmin maddi nkoullarnn bile henz yerine getirilemedii kadar geri bir aama. Ekim Devrimi'nin yenilgisi dnya kapilalizminden hl iyice geri bir dzeyde olan Rus kapitalizmi iin bir srama tahtas grevi grmtr. Bu sentez kendini bir yanda sermayenin son derece yksek bir younlama dzeyi, son derece yksek bir organik bileim dzeyi olarak, te yanda, teknik dzeyi gz nne alndnda, dk emek retkenlii, dk bir kltr dzeyi olarak gsterir. Ayn sentez, Rusya'da retici glerin erken kapitalizmi glgede brakan mthi gelime hzn da aklayan unsurdur.

STALINIST TOPLUM, KTSAT VE SYASET ZERNE 151 Erken kapitalizm, "babozuklara" kar yrtt mcadelenin, yoksulluk yasalarnn ve kadn ve ocuklar gnde 15-18 saat almaya zorlamasnn gsterdii gibi, emekiler zerinde insanlk d bir vahet uygulamtr; ryen yal kapitalizm ise genlik yllarnn vahetini bu kez (faizm rneinde grld gibi) ok daha etkin olarak uygulamaya devam etmitir. Her iki dnemde de ekonomik yasalarn otomatik mekanizmalarna ek olarak eitli bask aralar kullanmtr. Devlet kapitalizmi ile kapitalizmin genlik dnemi grevlerinin sentezi Rus brokrasisine snrsz bir artk-deer itah ye sonsuz bir vahet vermi, ayn zamanda baskc yaptrmlarn uygulayabilmenin en etkin aralarn sunmutur. Engels "insan havyandan tremitir, bu nedenle kendini barbarlktan kurtarabilmek iin barbarca ve neredeyse hayvanca yntemler kullanmak zorunda kalmtr" derken elbette tarihin "kendi bilincine vard" sosyalist devrimden sz etmiyordu; insanln tarih ncesini tanmlyordu. ar Deli Petro tarihe, barbarla kar barbarca yntemler kullanan bir sava olarak geecektir. Herzen Pctro iin "elinde sopayla uygarlk tayp, ayn sopayla aydnla kar savat" der. Stalin de ii snfn ezen kii olarak, insanln retici glerini ve kltrn sopasn kullanmadan gelitirebilecekken (nk dnya buna hazrd), sopasn kullanarak gelitiren ve ayn zamanda tm insanl emperyalist savalar sonucu kntye uramak tehdidiyle kar karya brakan g olarak geecektir tarihe. Proleterdevrim retici glerin gelimesini engelleyen tm unsurlar ortadan kaldrd, eski barbarlklarn byk younluunu silip att. Fakat geri bir lkede, tecrit oldu, yenildi ve meydan tekrar barbarl barbarca yntemlerle yenme mcadelesine terketti. ktisat ve Siyaset Devlet "zel silahl gler, hapishaneler, vb."dir, bir snfn baka bir snf veya snflar smrmekte kulland bir silahtr. Rusya'da devlet, brokrasinin emeki kitleleri smrmekte kulland bir silahtr. Fakat bu tanm Stalinist devletin btn ilevlerini aklamak iin yeterli deil. Stalinist devlet ayn zamanda toplumsal iblmnn, retimin toplumsal rgtlenme biiminin dorudan ihtiyalarn karlar. Bu ilev, mutatis mutandis [gerekli deiiklikler yaplmak

152 RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM kaydyla], eski in, Msr ve Babil devletlerince de yerine getirilmitir. Ancak byk lekte gerekletirilmesi mmkn olan sulama sistemlerinin gerekliliine bal olarak, bu rneklerde, devlet sadece snf farkllamasnn (yani, dolayl bir ekilde, toplumsal iblmnn) sonucu olarak deil, ayn zamanda dolaysz bir ekilde retim srecinin bir paras olarak gelimitir. Snflarn ortaya kyla devletin geliip glenmesi arasndaki karlkl bamllk ve karlkl etkileim ylesine karmaktr ki, iktisat ile siyaset arasnda bir ayrm yapmak olanakszdr. Rusya'da da Stalinist devlet sadece brokrasi ile kitleler arasndaki uurumun giderek derinlemesi ve "zel silahl gler" gerektirmesi sonucu deil, ayn zamanda bizzat retici glerin ihtiyalarna bir zm, retim tarznn gerekli bir unsuru olarak geliti. Kildan krallarndan biri yle demitir:
Nehirlerin srlarn zerek insanla tabi kldm... Irmaklarn suyunu bozkrlara srdm, kurak topraklara can verdim... lleri suladm; verimli, nee dolu blgeler yarattm.

STALINIST TOPLUM, KTSAT VE SYASET ZERNE 153 rnein,

...orduyu ele alrsak, tarihsel gelime zorunlu askeri hizmeti getirir... yani halk milislerine yaklatrr. Fakat bu gelime ada militarizm biiminde gerekleir, militarist devletin kitleler zerindeki egemenliine yol aar ve devletin snfsal niteliini son haddine karr.7

Bu szleri anmsatan Plehanov yle der: "Tm abartlmlna ramen, bu iddia Doulu devletin toplumsal retim srecini rgtlemekte stlendii grevin geree uygun bir ifadesidir."5 Ayn ekilde Stalin de sanayiler kurduunu, Rusya'nn retim glerini yksek bir dzeye kardn iddia edebilir. Ne var ki, Kildan krallarnn uyguladklar zulm tarihsel olarak gerekli ve zamann koullarnda ilerici olmasna ramen, Stalin'in uygulamalar ancak tarihsel olarak gereksiz ve gerici olarak nitelenebilir. Eski toplumlarda olduu gibi, gnmz Rusyas'nda da devletin ikili ilevi (egemen snfn bekisi ve toplumsal retimin rgtleyicisi) iktisat ile siyasetin tam bir birlemesine yol amaktadr. Bu birleme ii devletinin olduu gibi kapitalizmin de en yksek aamasnn bir zelliidir. Fakat bu iki sistemde iktisat ile siyasetin birlemesi ayr.anlamlar tar. i devletinde "nesnelerin idaresine ve retim srecinin ynlendirilmesine"6 doru srekli bir ilerleme anlamna; kapitalizmin en yksek aamasnda ise siyasi basknn ekonominin otomatik mekanizmalarna eklendii ve hatta n plana kt anlamna gelir. "Kapitalist dzenin zellii, gelecek toplumun tm unsurlarn iinde barndrmas, fakat bu unsurlarn sosyalizme yaklaan deil, ondan uzaklaan bir biim tamasdr."

Yukarda sz ettiimiz birleme, iinde yaadmz dnemin sosyalizme hazr olduunu ve kapitalizmin giderek daha ok sosyalizm unsurunu iinde tayor olduunu kantlyor. Engels'in deyimiyle, bu, sosyalist toplumun kapitalizmi ieriden igalidir. Ne var ki, bu unsurlarn varl zulm ve smry hafifletmiyor, aksine daha da younlatryor. (i devletinde iiler siyasal olarak zgr olduklar iin iktisadi olarak da zgrdrler. Bir ii devleti de iktisat ile siyasetin kay-namasdr, ama tam ters sonularla.) ktisat ile siyasetin kaynat yerde, siyasi devrim ile iktisadi devrim arasnda veya siyasi ve iktisadi kar devrim arasnda ayrm yapmak yanl olur. Burjuvazi deiik hkmet biimleri altnda burjuvazi olarak", zel mlk sahibi olarak varln srdrebilir: feodal monari altnda, anayasal monari altnda, bir burjuva cumhuriyetinde, I. Napolyon ve III. Napolyon dnemlerinde olduu gibi Bonapartist rejimler altnda, faist diktatrlk altnda ve hatta, bir sre iin, ii devleti altnda (kulaklar ve NEP'iler varlklarn 1928'e kadar srdrmlerdir). Tm bu durumlarda burjuvazi ile retim aralar arasnda dorudan bir sahiplik ilikisi vardr. Tmnde devlet burjuvazinin dolaysz denetiminin dndadr, fakat hibirinde burjuvazi egemen snf olmaktan kmaz. Devletin retim aralarnn sahibi olduu yerde iktisat ile siyaset arasnda tam bir kaynama vardr; siyasi mlkszlctirme ayn zamanda iktisadi mlkszletirme demektir. Yukarda sz geen Kildan kral siyasi olarak mlkszletirilse, kanlmaz olarak iktisadi olarak da mlkszletirilmi olurdu. Bu ayn ekilde Stalinist brokrasi iin de ve baz farkllklarla, ii devleti iin de geerlidir. Bir ii devletinde iiler bireyler olarak retim aralarnn sahibi olmadklarna greve kolektif mlk sahiplikleri retim aralarna sahip olan devletin sahibi olmalarndan kaynaklandna gre, siyasi olarak mlkszletirililerse iktisadi olarak da mlkszletirilmi olacaklardr.

154RUSYA'DADEVLETKAPTALZM i Devletinden Kapitalist Devlete Tedrici Bir Gei Olabilir mi? Proletarya burjuva devlet mekanizmasn devralamaz, onu ykmak zorundadr. Bu, acaba, Lenin ile Troki'nin ii devletinden (1917-23) Stalin'in kapitalist devletine tedrici geiin Marksist devlet teorisiyle temelden elimesi anlamna m gelir? Bu gr Rusya'nn bugn hl bir ii devleti olduu teorisini savunanlarn merkezi hareket noktalarndan biridir. Bu teoriyi savunanlar Troki'nin 1933'te yazdklarndan aadaki alnty yapmakta ancak daha sonra bunun tersini yazdna deinmemektedirler. Sovyetler Birlii ve Drdnc Enternasyonaldi Troki yle der:
ktidarn bir snfn elinden dier bir snfn eline geiinin katas-trofik nitelii hakkndaki Marksist tez sadece tarihin delice bir hzla ilerledii devrimci dnemler iin deil, toplumun geriye doru yuvarland kar devrim dnemleri iin de geerlidir. Sovyet Hkmetinin tedrici bir ekilde proleter bir hkmetten burjuva bir hkmete dntn iddia edenler, bir anlamda, reformizm filmini geriye doru oynatmaktadrlar.

STALINIST TOPLUM, KTSAT VE SYASET ZERNE 155 burjuvazinin stlendii ilevi stlenen bir snf haline dntrr. Brokrasinin kitlelerin denetiminden kmas srecinin tedrici evrimi 1928'e kadar srdkten sonra, Birinci Be Yllk Plan ile devrimci bir nitel deiiklik aamasna gelmitir. Ancak yukarda sorulan soru hl geerlidir: bu, Marksist devlet teorisi ile eliki iinde deil midir? Dz mantk asndan bakldnda kuku yok ki eer proletarya burjuva devletini tedrici olarak dntremezse ve onu ykmak zorunda ise, egemen snf haline gelen brokrasi de ii devletini tedrici bir ekilde burjuva devleti haline getiremez, onu ykmak zorundadr. Diyalektik bir adan ise, sorunu baka bir biimde koymamz gerek. Proletaryann burjuva devlet mekanizmasn tedrici bir ekilde dntremeyecek olmasnn nedenleri nelerdir ve bunlar bir ii devletinin snf niteliinin tedrici olarak deimesinin nnde de alamaz engeller tekil eder mi? Marx ve Engels yalnzca ngiltere'nin proletarya devriminin ilk adm olarak devlet mekanizmasnn yklmasn atlamasnn mmkn olduunu sylemilerdi. Bu, Avrupa'nn geri kalan iin geerli deildi. ngiltere'de "toplumsal devrim tmyle barl ve yasal yollarla gerekleebilir" demilerdi. Lenin bu konuda yle der: "Bu, 1871'de doald; o zaman ngiltere hl saf bir kapitalist lke modeline uygun olmakla birlikte, militarizm yoktu ve byk lde, brokrasi de yoktu."8 Demek ki, iilerin iktidar barl bir ekilde ele geirmelerinin nndeki engeller brokrasi ve dzenli ordudur. Fakat ii devletinin ne"brokrasisi ne de dzenli ordusu vardr. Yani bu kurumlarn bulunmad bir ii devletinden, bulunduu devlet kapitalisti bir rejime barl gei gerekleebilir. imdi de, tedrici bir toplumsal devrimi engelleyen unsurlarn tedrici bir kar devrimi de engelleyip engellemediklerine bakalm. Hiyerarik bir ordunun askerleri ordunun denetimini ellerine almaya altklarnda, kanlmaz olarak subaylar kastnn direnii ile karlaacaklardr. Bylesi bir kast devirmenin devrimci iddetten baka yolu yoktur. Buna karlk, bir halk milisinin subaylar askerlerin iradesine giderek daha az baml bir hale gelirse, ki bu mmkndr, bu subaylar kurumsallam bir brokrasi ile kar karya gelmediklerine gre askerlerden bamsz bir subay kast haline dnmeleri tedrici bir ekilde gerekleebilir. Dzenli ordudan milise gei, kanlmaz olarak

Tartlmas gereken yukardaki alntnn son cmlesinin doru olup olmaddr. Kapitalist restorasyon birok ekilde gerekleebilir. Siyasi restorasyon iktisadi restorasyondan nce gelebilir: Beyaz ordular Bolevikler'i devirmeyi baarsalard durum byle olurdu. Veya iktisadi restorasyon, tamamlanmam haliyle de olsa, siyasi restorasyondan nce gelebilir: 1928'e kadar iktisadi ayrcalklarn salamlatran kulaklar ve NEF iler rejimi devirmeyi baarsalard bylesi bir durum sz konusu olurdu. Her iki durumda da ii devletinden kapitalist devlete gei tedrici olmazd. Gerekten de, bu durumlarda tedrici bir geiten sz etmek "reformizm filmini geriye doru oynatmak" olarak damgalanabilir. Fakat bir ii devleti brokrasisinin bir egemen snfa dnmesi durumunda, iktisadi ve siyasi restorasyon ayrlmaz bir biimde i ie gemitir. Devlet giderek iilerden uzaklar, devletle iiler arasndaki ilikiler giderek kapitalist bir iveren ile iileri arasndaki ilikilere benzer. Bylesi bir durumda, balangta bir bozulma olarak ortaya kan brokratik klik, giderek kendini kapitalist retim ilikilerinde

156 RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM ok byk devrimci iddet gerektiren bir sre olmak zorundadr; ancak, milisten dzenli orduya gei, milisin kendi iindeki eilimlerden kaynakland lde, tedrici olabilir ve olmak zorundadr. Ykselen brokrasiye kar askerlerin direnii askerlere kar iddet kullanlmasn gerektirebilir. Fakat bu kanlmaz deildir. Ordu iin geerli olan, ayn ekilde devlet iin de geerlidir. Brokrasisi olmayan veya kitlelerin basks altndaki zayf bir brokrasisi olan bir devlet, tedrici bir ekilde iilerin denetiminden bamsz brokrasisi olan bir devlete dnebilir. Moskova durumalar brokrasinin kitlelere kar yrtt i savat: sadece bir tarafn silahl ve rgtl olduu bir sava. Bu srete brokrasinin halk denetiminden tmyle kurtuluu gerekleti. Moskova durumalarn ve "Anayasa"y, bireysel kapitalizmin yasal yollarla restorasyonu yolunda admlar olarak yorumlayan Troki, proleter devletten burjuva devlete tedrici geiin, "reformizm filmini geriye doru oynatmak" olduu savndan bu dnemde vazgeer ve yle yazar:
Aslnda yeni anayasa... brokrasi iin iktisadi kar devrimin "yasal" yollarn ayor; yani kapitalizmin restorasyonunu "souk grev" yoluyla mmkn klyor.9

STALINIST TOPLUM, KTSAT VE SYASET ZERNE 157 anlam farkldr ve ayr olarak dnlmelidir. amzda, ilk anlamda barbarlk, sosyalist devrimin gecikmesi yznden insanln dedii bedeli ifade eder. kinci anlamda ise rm ve km bir toplumda tm umutlarn kaybolmas anlamna gelir. Buna gre, Nazizmi ikinci anlamda barbarlk olarak, "yeniden feodalizm" olarak, "beyaz karncalar devleti", tarihsiz bir dnem olarak tanmlamak yanl olur, nk Nazi sistemi tarihsel olarak kendisinin mezar kazcs ve insanln kurtarcs olan proletaryann emei zerine kurulmutu. Stalinist sistemi ikinci anlamda barbarlk olarak tanmlamak daha da yanl olur, nk bu rejim Rusya'nn gerilii ve uluslararas rekabet sonucu yok edilme korkusu karsnda ii snfn saysal olarak hzla arttrmaktadr. Bu sorunun zerinde bu kadar durmak kl krk yarmak saylmamaldr, sorun birincil neme sahiptir. Barbarlk kelimesini ikinci anlamyla kullanmak Rus iilerini kle olarak tanmlamak kadar (eer kle proleterden deiik bir anlamda kullanlyorsa) yanl olur. Barbarln ilk anlam gibi klelik de, Stalin egemenliindeki Rus iisinin veya Hitler egemenliindeki Alman iisinin iinde bulunduu durumun bir ynn yasal zgrlklerden yoksunluunu, ii olarak ksmen olumsuzlanmasn ifade etmek iin kullanldnda doru bir terim olur. Fakat rejimin temel bir tanmlamas olarak kullanlmas yanltr. Toplumun gnmzde eritii aamaya ilikin olarak kullanlmasna kar durmamz gereklidir. Ancak birinci anlamnda, yani Amerikan, Rus, ngiliz veya Japon olsun, bir btn olarak kmekte olan kapitalizmin belirli vehelerini betimlemekte kullanlmasn hogrebiliriz. Stalinist Rusya, kapitalist barbarln bir rnei midir? Evet. Kapitalizmin tmyle olumsuzlanmas eklinde bir barbarlk mdr? Hayr. Stalinist Rejim lerici midir? retici glerin gelimesi iin gerekli olan ve daha yksek bir dzenin maddi koullarn hazrlayan bir toplumsal dzen ilericidir. "Maddi koullar"n altn izmemiz gerek, nk btn koullar katarsak (snf bilinci, kitlesel devrimci partilerin varl, vb.) her toplumsal dzeni ilerici olarak dnmemiz gerekir, nk dzenin yayor olmas devrilmesi iin gerekli tm koullarn gereklememi olduunun kantdr.

Stalinizm Barbarlk mdr? "Barbarlk" kelimesi deiik anlamlar tayabilir. ilerin barbarca smrlmesinden, smrge halklara yaplan barbarca zulmden, Naziler'in Yahudiler'i barbarca katletmesinden sz ederiz. "Barbarca" ifadesi burada insanlk tarihinde bir aamay, toplumsal ilikilerin belirli bir ieriini deil, bir snfn eylemlerinin belirli bir vehesini gsterir. stelik bu snf, ykselmekte olan, ilerici bir snf da olabilir: rnein, kapitalizmin ykselme dneminde ngiltere'de kyllerin topraklarndan barbarca atlmasndan veya Latin Amerika'nn barbarca yama edilmesinden sz edebiliriz. "Barbarlk", bu anlamyla ilikili olmakla birlikte tamamen deiik bir baka anlama da gelebilir. Uygarln tamamen yklarak toplumun tarihsiz bir dneme girii anlamna gelebilir. Bu anlamda "barbarlk" insanlk tarihinde bir dnemi ifade etmek iin kullanlr. Belirli bir olay bu her iki anlamda da barbarlk olabilir. rnein, bir nc dnya sava durumunda egemen snflarn eylemleri ilk anlamda barbarca olaca gibi, toplumun knn nedeni olarak ikinci anlamda da barbarca olacaktr. Ancak, temel olarak bu iki

158RUSYA'DADEVLETKAPTALZM Bu tanmdan, bir toplumsal dzen gerici hale geldiinde, retici glerin gelimesinin nnde engel haline geldiinde, retici glerin gelimesinin tmyle durduu veya gelime hznn eksi hale geldii sonucu kmaz. Onnc ve onsekizinci yzyllar arasnda Avrupa'da feodalizmin gerici hale geldii kukusuzdur, fakat bu retici glerin eskisiyle ayn hzda ve hatta daha hzl bir ekilde gelimesini engellememitir. Ayn ekilde, Lenin emperyalizm dneminin (19. yzyln son onyllarndan balayarak) kapitalizmin gerileme ve rme dnemi olduunu sylerken, ayn zamanda unu da sylyordu:
Bu rme eiliminin kapitalizmin hzla bymesini dladn sanmak yanl olur. Gerek byle deildir. Emperyalizm anda, baz sanayi dallar, burjuvazinin baz tabakalar veya baz lkeler, kh rme, kh byme eilimini farkl derecelerde ortaya koymaktadrlar. Genel olarak kapitalizm, eskiye oranla ok daha hzl bymektedir. Fakat bu byme genellikle daha da eitsiz bir hale gelmekte ve bu eit olmayan byme, zellikle, sermaye bakmndan en zengin lkelerin (ngiltere gibi) rmesinde aa kmaktadr.10

STALINIST TOPLUM, KTSAT VE SYASET ZERNE 159 grmeye yeler. Geri kalm lkeler dnyann kalanndan tecrit edilmi olsalar, bu lkelerde kapitalizmin ilerici olduunu sylemek kukusuz doru olurdu. rnein, Bat lkeleri gerileyip yok olsalar, Hint kapitalizmi 19. yzyldaki ngiliz kapitalizmi kadar uzun ve anl bir gelecee sahip olurdu. Ayn eyi Rus devlet kapitalizmi iin syleyebiliriz. Ancak, devrimci Marksistler k noktas olarak dnyay alrlar ve bu nedenle kapitalizmin, nerede olursa olsun, gerici olduunu sylerler. nsanln bugn zmek zorunda olduu sorun, zmedii takdirde imha olmak tehlikesiyle kar karya kald sorun, retici gleri gelitirme soru-nu deil. bu gleri hangi amala ve hangi toplumsal ilikiler ere-vesinde kulland sorunudur. retici gleri hzla gelitirmesine ramen Rus devlet kapitalizminin gerici olduu sonucu ancak iki ekilde rtlebilir: ya dnya kapitalizminin sosyalizmin kurulmas iin gerekli maddi koullar henz hazrlamam olduu ne srlr, ya da Stalinist rejimin sosyalizmin kurulmas iin gerekli koullarn dnya apnda hazr olanlarndan daha tesini hazrlamakta olduu savunulur. Bunlardan birincisini iddia etmek, henz sosyalist devrimler dneminde olmadmz sonucuna varr. kincisi hakknda ise ancak unu syleyebiliriz: Stalinist Rusya sosyalizme btn dier lkelerden daha younlam bir sermaye ve bir ii snf brakacaktr. Fakat bu sadece nicel bir farkllktr: Amerika ile ngiltere'nin ekonomilerini karlatrrsak, birincisinde sermaye younluunun ve emein toplumsallamasnn ok daha ileri bir dzeyde olduunu greceiz, ancak bu, gnmz Amerikan kapitalizmini tarihsel anlamda ilerici klmaz. ddia edilebilir ki, Rusya'daki planlama, Rus ekonomisini dier lkelerdeki kapitalizme kyasla daha ilerici klan bir unsurdur. Bu tmyle yanl bir iddia olur. i snf retimi denetlemedii srece, iiler planlamann znesi deil, nesnesidirler. Ayn ey, Rus ekonomisinin tm iin olduu gibi, dev Ford fabrikalar iindeki planlama iin de geerlidir. Ve planlamann nesnesi olduklar srece, planlama iiler iin sadece sosyalizmin maddi koullarnn hazrlanmasnn bir unsuru olarak, yani sermayenin ve ii snfnn younlamasnn bir unsuru olarak nemlidir. Planlama 100,000 iisi olan bir fabrikada, 10,000 iisi olan bir fabrikadakinden daha karmak ve daha gelikindir. 10,000,000 ii is-

Lenin kapitalizmin rmesinden sz ederken, ayn anda, Rusya'da demokratik devrimin feodal kalntlar yok ederek Rus kapitalizminin gelime olanaklarnn nn aacan ve Amerika temposunda gelimesini salayacan sylyordu. Ve bu gr, "Proletarya ve Kylln Demokratik Diktatrl"nn Rusya'da burjuva devriminin grevlerini yerine getireceine inand srada savunuyordu. Dnya sanayi retiminin 1891'den bu yana gelimesine bakarsak, retici glerin emperyalizm dneminde yerinde saymaktan ok uzak olduunu grrz:11
Dnya sanayi retimi (1913:100) 1891: 33 1900: 51 1906: 73 1913: 100 1920: 102 1929: 148

retim kapasitesine gelince; atom enerjisinin kontrol altna alnm olmasn dnmek, bu alanda ne byk admlar atlm olduunu

160RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM tihdam eden bir devlet kapitalizminde ise bu daha da geerlidir. Bu, byk bir iletmedeki retim ilikilerini kk bir iletmedeki retim ilikilerinden daha ilerici klmaz. Her ikisinde de plan, bamsz reticiler arasndaki rekabetin dsal dayatmasnn sonucudur. Stalinist rejimin varl bu rejimin gerici niteliinin bizzat kantdr. Ekim Devrimi yenilmi olmasa Stalinist rejim varolmayacakt ve dnya sosyalizme hazr olmasa Ekim Devrimi patlak vermeyecekti. BOLUM 7

RUS EKONOMS KARISINDA MARX'IN DEER YASASI VE KAPTALST KRZ TEORS (STALNST REJMDE KTSAD DETERMNZM)

Giri Marx ve Engels'e gre, kapitalizmin temel yasas, kapitalizmin dier btn yasalarnn kayna ve onu dier ekonomik sistemlerden farkl klan ey, deer yasasdr. "Dolaysyla rnlerin deer biimi, kapita-list retim biiminin tmn kapitalistlerle cretli iiler arasndaki elikiyi yedek sanayi ordusunu ve krizleri zaten embriyo halinde iinde tar."1 Deer yasas, bu yzden, Marksgil siyasal iktisadn temel yasasdr. ki Sovyet iktisats, Lapidus ve Ostrovitianov, siyasal iktisat ders kitaplarnn giriinde "siyasal iktisat insanlar arasndaki tm retim ilikilerini aratrr m?" sorusunu sorarlar ve u ekilde yantlarlar:
Hayr. rnein, btn gereksinimlerini kendisi salayan ve dier kyllerle deiim ilikilerine girmeyen, ilkel ataerkil kylnn doal ekonomisini ele alalm. Burada kendine zg tipte retim ilikileri grrz. Diyebiliriz ki bunlar, herkesin aile reisine belirli bir tabiyetini... kolektif emek rgtlenmesini ierirler... Doal kyl ekonomisi ile komnist ekonomi arasndaki mthi farklla ramen, bu ikisi ortak bir zellie sahiptirler, ikisi de bilinli insan iradesiyle ynetilir ve rgtlenir. Kukusuz kapitalist toplumun rgtsz ilikilerini dzenleyen belirli yasalar vardr. Fakat bu yasalar bilinten bamsz, kendiliindendir ve bu retim srecinde yer alanlarn iradeleriyle ynetilmemektedir... Bu temel, kendiliinden yasalar... siyasal iktisadn konusudur.2

162 RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM Arkasndan unu sorarlar: "Siyasal iktisadn kapitalist yasalar, Sovyet ekonomisini ne ekilde ve ne lde etkilemektedir? Sovyetler Birliinin ekonomisinde planl eylem ile kendiliinden eylem arasndaki iliki nedir? Bu unsurlarn zgl arlklar ve geliim eilimleri nelerdir?"3 Siyasal iktisadn sosyalizm gibi planl bir ekonomiye deil, yalnzca kendiliinden srelere uyguland ve bunun, Rusya'ya, daha sosyalist olmad fakat yalnzca sosyalizme gei dneminde olduu lde uygun olduu sonucuna ulatlar. Zamann dier btn Sovyet iktisatlar bu konuda anlayorlard. O dnemde Sovyet iktisatlarnn hepsi deer yasasnn sosyalizmde yeri olup olmad sorusuna olumsuz yant veriyordu. Yasann Sovyetler Birlii'ndeki varln daha tamamyla sosyalizme varamam olmann, gei durumunun sonucu olarak akladlar. Bu yzden, Lapidus ve Ostrovitianov yle yazyorlard:
Eer Sovyet ekonomisi kapitalist midir, sosyalist midir? sorusu nmze konulursa, kukusuz kapitalisttir veya sosyalisttir demek mmkn deildir, diye cevaplandrmalyz. nk Sovyet ekonomisinin kendine zgl... onun kapitalizmden sosyalizme gei karakteri tamasndan kaynaklanr. Bize deer yasasnn burada tam olarak ileyip ilemediini ya da geerliliinin tmden sona erip yerine bilinli dzenlemenin yerletirilip yerletirilmediini soranlara da tam olarak ayn biimde cevap vermek zorundayz. "Biri ya da dieri" demek mmkn deildir. nk, ne bu nerme ne de br nerme dorudur. Ancak nc bir nerme; birinden dierine gei dnemini yayoruz demek dorudur. Deer yasas daha snp gitmemitir, ilemesini bizim koullarmzda srdrmektedir. Bununla birlikte yok olma srecinde olduu iin, kapitalist sistemde iledii biimin aynsyla ilememektedir.4

DEER YASASI VE KAPTALST KRZ TEORS 163 blmlerinde Engels, Dhring'in Marx'in deer yasasn sosyalizme uygulama dncesiyle alay eder. Sosyalizmde, "insanlar nl 'deer'in mdahalesi olmakszn her eyi ok kolayca ynetebileceklerdir".7 Engels'e gre, "reticilerin, en sonunda kendi rnlerini denetledikleri bir toplumu, reticilerin kendi rnlerine tabi olmalarnn en ak ifadesi olan bir ekonomik kategorinin [deer] mantki uygulamas zerine kurmalar"8 dpedz samalk olacakt. Veya Marx'tan aktarrsak: "Deer kapitalist retim srecinin kendine zg karakteristik doasnn ifadesidir."9 A.Wagner'in Allgemeine der Theoretische Volkswirtschaftslehre kitabn eletiririrken Marx, "Burjuva toplumunu aklamak iin gelitirilmi olan deer yasasnn 'Marx'in sosyalist devleti' iin de geerli olduu"10 varsaymyla alay eder. Bu tr akl yrtmeler, devrimi izleyen onbe yl boyunca tm Sovyet iktisatlar iin neredeyse tartma gtrmez bir doruluktayd. Bu sorun zerine hemen hemen on yl sren tam bir suskunluktan sonra, 1943'te bomba patlatld. Partinin teorik organ Pod Znamenem Marksizma, "Siyasal ktisat reniminde Baz Sorunlar" balkl, gemile tam bir kopu gerekletiren, uzun, isimsiz bir makale yaynlad.11 Okuyuculara u bildiriliyordu: "Birka yllk bir aradan sonra niversitelerimizde siyasal iktisat eitimi yeniden balamtr. Bu aradan nce siyasal iktisat retimi, varolan ders kitaplar ve eitim program ciddi hatalarla malld." "Sosyalizmin iktisadi yasalar asndan birok temel yanl, okul programlarna ve siyasal iktisat ders kitaplarna szmtr." Makale, "nceki retimin temel hatasnn, sosyalist toplumda deer yasasnn ilemekle olmasnn reddedilmesi olduu"nu ileri sryordu. Btn Sovyet iktisatlar derhal yeni izgiye boyun ediler. Bu ani karar deiiklii, gemite pratikte kabul edilmesine ramen kamuya yaplan aklamalarda Rus hayatna zg olduu inkr edilen, Byk Rus ovenizmi gibi, ar geleneklerinin gklere karlmas gibi birok eyin otoriteler tarafndan aka sylenmesine artk hazr olunmasyla aklanabilir. Bununla birlikte Sovyet iktisatlar, Marx ve Engels'in yaptlaryla kendi aralarndaki elikilerle ylesine urayorlard ki, sorun tekrar tekrar gndeme gelecekti. Hatta ubat 1952 kadar ileri bir tarihte, Stalin unlar yazmay gerekli gryordu:

Ayn tartma Preobrajenski tarafndan da kullanld: "Deer yasas ve temel karakterini sosyalist birikimde ifade eden planlama unsuru, [kapitalizmden sosyalizme gei dneminde] birbiriyle mcadele etmektedir," ve planlama unsurunun zaferiyle birlikte "deer yasas snp gidecektir".5 Dier bir Sovyet iktisats Leontiev de yle yazar: "Deer yasas kapitalist meta retiminin hareket yasasdr. Kapitalizmin tm elikileri[nin tohumlar] deerde ikindir."6 Sovyet iktisatlar tartmalarn desteklemek amacyla Marx ve Engels'in yaptlarn geni lde kullandlar. Yukarda Ani-Dhring'den aktarlan blm, bu grleri destekler. Ayn kitabn baka

64 RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM Bazen lkemizde, sosyalist sistemde, deer yasasnn varolup olmadii, ileyip ilemedii soruluyor. Evet vardr ve ilemektedir.12 Bu konudaki Marksist retinin tersine Stalin unu sylyor: "Deer yasas kapitalist sistemin temel ekonomik yasas mdr? Hayr."13 Marx, emek gc meta olduunda, bunun satlmasnn doal ve kanlmaz sonucunun, artk-deerin ve smrnn ortaya kmas olduunu belirtir. Stalin ise, Rus ekonomisinde deer yasas geerliliini korumakla birlikte emek gc sat olmad iin artk-deerin bulunmadn bildirmeyi uygun grr. yle yazar: "Emek gcnn meta olmas ve iilerin 'kiralanmas' zerine edilen laflar, bizim sistemimizde artk olduka sama grnyor; sanki retim aralarna sahip olan ii snf kendini kiralyor ve emek gcn kendi kendine satyormu gibi."14 (Kukusuz Stalin'in tartmasnn altnda yatan, ancak savunulamayacak varsaym; retim aralarna sahip olan ve emek gcn satn alan devletin aslnda kadir-i mutlak brokrasinin deil, iilerin "mlkiyetinde" olduu ve onlar tarafndan denetlendiidir.) Ayrca yle yazmakta; "Bence... Marx'in Kapital'inden (ki burada Marx kapitalizmin zmlemesiyle urar) alnp bizim sosyalist ilikilerimize suni olarak yaptrlan baz dier kavramlar da atmalyz. Kastettiim 'zorunlu' ve 'artk' emek, zorunlu' ve 'artk' rn, 'zorunlu' ve 'artk' zaman gibi kavramlar".15 Kukusuz Marx'in deer yasas ile Rus ekonomisi arasndaki gerek ilikiyi; Marx'in, kapitalizmin btn elikileriyle bu yasa arasnda sk bir balant grdn unutmadan kefetmek son derece nemlidir. Marx'in Deer Yasas Marx'in deer yasas ksaca yle aklanabilir. Kapitalizmde ve yalnzca kapitalizmde, "rnlerin byk ounluu ya da tm meta biimini alr".16 rnlerin meta haline gelmesi iin, toplum iinde bir iblm olmaldr. Fakat bu tek bana yeterli deildir. lkel kabilelerde de iblm vard, bununla birlikte meta retilmiyordu. Kle emeine dayal ve kendine yeterli eski Roma lati-fundia's zerinde ykselen sistemde de rnler meta deildi. Tek bir kapitalist fabrika iinde de, her iinin emeinin rn meta haline

DEER YASASI VE KAPTALST KRZ TEORS 165 dnmeksizin bir iblm vardr. Yalnzca ilkel kabileler arasnda, latifundia'lar arasnda ya da kapitalist fabrikalar arasnda rnler deitirilir ve bylece bunlar meta eklini alrlar. Marx yle yazar: "Ancak zel bireylerin," ya da "birey gruplarnn"17 "hesabna ve her biri dierinden bamsz olarak gerekletirilen emek trlerinin sonucu olan rnler birbirlerine gre meta haline gelebilir."18 Deer, btn metalarn birbirleriyle deitirilebilmesinin temeli olan ortak bir zellik olarak tanmlanmtr. rnler ancak meta olduklar srece deiim deerine sahiptir; deiim deeri, meta reticilerinin aralarndaki toplumsal ilikilerin, yani her reticinin emeinin toplumsal karakterinin bir ifadesidir. Aslnda deiim deeri, bamsz reticiler toplumunda emein toplumsal karakterinin tek ifadesidir. Marx yle yazar; "reticiler, rnlerini deitirene kadar birbirleriyle temasa girmediklerinden, her reticinin emeinin zgl toplumsal karakteri, deiim eylemi haricinde kendini gstermez. Baka bir deyile, bireyin emei, yalnzca deiim eyleminin dorudan doruya rnler, dolayl olarak da rnler zerinden reticiler arasnda kurduu ilikiler aracl ile kendini, toplumun emeinin bir paras olarak ortaya koyar."19 Bir metann deer olduunu sylerken Marx, bunun maddilemi soyut emek, toplumun toplam retici emeinin belirli bir parasnn sonucu olduunu kastetmektedir: "Deerin bykl, toplumsal retimin bir ilikisini, belirli bir nesne ile toplumun toplam emek zamannn bunu retmek iin gerekli olan paras arasnda varolmas gereken balanty ifade eder."20 Deiim deeri neden bu balantnn biricik ifadesidir ve neden bu iliki nesnelerin aracl olmadan, dolaysz olarak ifade edilemez? Bunun yant, bamsz reticiler arasnda varolabilen tek toplumsal balantnn nesneler araclyla, meta deiimi yoluyla gerekleebilmesidir. Bamsz reticiler toplumunda, deer yasas unlar belirler: a. farkl metalar arasndaki deiim ilikisini, b. retilecek bir tr metann baka bir trden metalara gre toplam miktarn ve dolaysyla, c. toplumun toplam emek zamannn farkl giriimler arasnda bllmesini. Bundan tr deer yasas, bir meta olarak emek gc ile dier metalar arasndaki deiim ilikisini ve bylece de alma gnnn,

166RUSYA'DADEVLETKAPTALZM "gerekli emek" (burada ii kendi emek gcnn deerini tekrar retir) ve "artk emek" (burada ii kapitalist iin artk-deer retir) iin harcanan zamanlar biiminde blnmesini belirler. Deer yasas ayn zamanda, retim ve tketim mallarnn retimine ayrlan toplumsal emein orann, yani birikim ve tketim arasndaki ilikiyi de denetler. (Yukardaki a. maddesinin dorudan bir sonucu.) Marx, bir btn olarak kapitalist toplumdaki iblmn (ki bu deerlerin ortaya knda ifadesini bulur) ve tek bir fabrika iindeki iblmn farkl olarak koyar:
Bir toplumda iblm sanayiin farkl dallarnn rnlerinin alm satmyla ortaya kar. Oysa bir iyerinde ayn rnn farkl paralarnn retilme ilemleri arasndaki balant, bir ka iinin emek glerini bir tek kapitaliste satmalarndan dolaydr, ki bu kapitalist de satn aldklarn birleik emek gc olarak arz edecektir. Bir i yerindekiiblm retim aralarnn bir kapitalist elinde younlamasnn sonucudur. Bir toplumda iblm ise, retim aralarnn birok bamsz meta reticisi arasnda dalmas anlamna gelir. Bir iyerinde orantln demir yasas; belirli sayda iiyi belirli ilevlere tabi klarken, iyerinin dndaki toplumda, reticilerin ve retim aralarnn sanayiin deiik dallarnda blmnde tamamen tesadf ve keyfilik egemendir Evet, retimin farkl alanlar srekli olarak denge durumuna eilim gsterir: nk bir yandan, her retici zel bir toplumsal istei tatmin etmek iin bir kullanm deeri retmek durumunda olmasna ve bu isteklerin erevesi nicel olarak deimesine ramen, bunlarn orann dzenli bir sisteme oturtan isel bir iliki vardr ve bu sistem de bir kendiliinden byme sis temidir; te yandan, metalarn deer yasas son kertede, toplumun her zel meta snf iin eldeki alma zamannn ne kadarnn harca nabileceini saptar. Ancak, retimin farkl alanlarndaki bu srekli denge eilimi, yalnzca, bu dengenin srekli bozulmasna bir tepki eklinde uygulanr. yeri iindeki iblmnn dzenli olarak srdrlmesinin temeli olan a priori [nsel] sistem, toplum iindeki iblmnde, doann dayatt bir gereklilik, reticilerin kural tanmaz keyfiliini denetleyen ve pazar fiyatlarnn barometrik dalga lanmalarnda alglanr duruma gelen bir aposteriori [sonradan kma] zorunluluk haline gelir. yeri iindeki iblm, kapitalistin kendisine ait bir mekanizmann paralarndan baka bir ey olamayan insanlar zerindeki tartlmaz otoritesini gsterir. Toplum iindeki iblm, rekabetten, karlkl kar basksyla uygulanan zorlamadan baka bir otorite tanmayan bamsz meta reticilerini ilikiyesokar.2

DEER YASASI VE KAPTALST KRZ TEORS 167

Bylece deer yasas, bir meta reticileri toplumunda, merkezi planlamann yokluuna ramen rekabetin arz ve talepte rettii srekli deiikliklerle, dzensizlik iinden dzen yaratr. Farkl mallarn retiminde, toplumun toplam emek zamannn ekonominin farkl dallar arasnda blmnde vb. belirli bir denge kurulur. te yandan, tek bir fabrika iinde retilecek deiik mallarn miktarn ve iblmn saptayan, kimliksiz bir anari deil, kapitalistin bilinli iradesidir. Aktr ki, eski zamanlarn ilkel komnizminden gelecek sosyalist topluma kadar, gerekli olan mallarn uygun miktarnn retilmesi iin, ekonominin farkl dallar arasnda, toplumun emek zamannn belirli bir blm olmak zorundadr. Ancak bu blmn yapld tarzlar, her toplum biiminde deiik olmutur. "Bir ocuk bile bilir ki," der Marx,
almay brakan her lke, bir yl bile deil, bir ka hafta iinde lecektir. Gene bir ocuk bile bilir ki, eitli gereksinimlere denk den rn yn, toplumun toplam emek gcnn farkl ve nicel olarak saptanm bir ynn gerektirir. Toplumsal emein belirli oranlarda datlmas zorunluluundan, toplumsal retimin zgl biimi yoluyla kurtulunamayaca, ancak bu retimin taknd biimin deitirilebilecei kendiliinden ortadadr. Doal yasalardan kurtulu-namaz. Deien tarihsel koullarla deiebilecek olan, bu yasalarn iinde etkili olduu biimdir. Ve toplumsal emein i balantlarnn, emein bireysel rnlerinin zel deiiminde aa vurulduu bir toplum durumunda; bu oranl iblmnn ilerlik gsterdii biim, tam da bu rnlerin deiim deeridir22

Deiim deerinin, toplumun emek zamannn deiik mallarn retimi arasnda blmnn gstergesi olmasnn zorunlu bir koulu, retim srecindeki insanlarn eylemlerinin "katksz bir biimde atomize" olmas, bamsz reticilerin ve emek glerini satanlar da dahil farkl meta sahiplerinin, serbest rekabet iinde olmalardr. retim srecinde, toplumun bireyleri arasndaki iliki, bilinli eylem tarafndan saptanm olmamaldr. Deer Yasasnn Kapitalist Tekele Uygulanabilirlii Kapitalde Marx, kapitalizmin normunu mutlak bir serbest rekabet sistemi olarak kabul etti. Tekelci kapitalizmle deer yasasnn balantsn ayrntl olarak inceleyen tek Marksist Rudolf Hilferding'di (Das

168RUSYA'DADEVLETKAPTALZM Finanzkapital, Viyana,1910). Hilferding, Marx'n deer yasasndan, tekelin farkl metalarn deiim ilikileri zerindeki nicel etkisini aklayacak herhangi bir genel yasa karlamayacan syler:
Tekellerin hakimiyeti altnda saptanamayan ve llemeyen ey taleptir. Bunun fiyatlarn ykselmesi zerindeki etkisi kestirilemez. Tekel fiyatlar ampirik olarak saptanabilir fakat dzeyleri teorik olarak saptanamaz. Klasik iktisat [Hilferding, burada Marx'i da dahil ediyor] fiyatlar, anarik toplumsal retimin ortaya k biimi olarak, bunlarn dzeylerini de emein toplumsal retkenliine baml olarak alglar. Nesnel fiyat yasas ancak rekabet yoluyla gerekleir. Tekelci birlikler rekabeti ortadan kaldrdklarnda, nesnel fiyat yasasnn gerekleebilecei tek arac da ortadan kaldrm olurlar. Fiyat nesnel olarak saptanm bir miktar olmaktan kar ve kendi bilin ve iradeleriyle bunu saptayanlar iin bir hesap sorunu haline gelir. Sonu deil varsaym, nesnel deil znel, faillerin irade ve bilinlerinden bamsz ve kanlmaz deil, keyfi ve tesadfi olur. Marx'in younlama teorisinin tekelci kaynama gereklemesi, sanki Marx'in deer teorisini rtyor gibidir.23

DEER YASASI VE KAPTALST KRZ TEORS 169 harcanan emek zamana veya karlm retim maliyeti oranlarna tam olarak eit olmasa da, bamldr. Bir btn olarak toplum iindeki iblm, bireylerin ya da (tekel gibi) gruplarn bilinli eylemlerinden lam olarak bamsz olmamasna ramen, tamamen serbest rekabet altnda gerekleebilecek olandan grece olarak dar snrlar ierisinde farkllaabilir. Tekellerin yapt "planlamaya" ramen, iblm rasgele olmay ve fabrika iindeki iblmnden "yalnzca derece olarak deil tr olarak da" farkl olmay srdrr. Tekelci kapitalizm, Marx'in deer yasasnn yine Marx'in deer yasas temelinde ksmi bir olumsuzlanmasdr. Ancak "determinatio est negatio" [belirlemek olumsuzlamaktr]. Deer yasasnn ksmi olumsuzlanmas, topyekn olumsuzlanmasnn snrndadr. Devlet-tekelci Kapitalizm ve Deer Yasas Devlet metalarn fiyatlarn dzenleyerek, ulusal ekonominin retiminin nemli bir ksmn satn alarak, hammaddeleri tahsis ederek ve sermaye yatrmn dzenleyerek ekonomik sisteme mdahale ettiinde, deer yasas nasl iler? Lenin'e gre, ,.
Aktr ki kapitalist, savunma iin, yani hkmet hazinesi iin almaya baladnda, bu artk "saf" kapitalizm deil, ulusal ekonominin zel bir biimidir. Saf kapitalizm meta retimi demektir. Meta retimi de bilinmeyen, serbest bir pazar iin almak demektir. Bununla birlikte savunma iin "alan" kapitalist pazar iin "almaz". Hkmetin siparilerini yerine getirir ve ou kez de hazine tarafndan kendisine ayrlan para iin alr.25

Ayn biimde, farkl mallarn ne miktarda retileceini ve toplumun toplam emek zamannn ekonominin farkl dallar arasnda nasl blneceini saptamak da mmkn olmaz. Bununla birlikte yukardaki unsurlarn tekel koullar altnda ne olabilecekleri yolundaki eilim, serbest rekabet koullar altnda ne olabilecekleri ile karlatrlarak saptanabilir. Denge koullar altnda, tekellerce retilen metalarn deiim deeri, dierlerine gre artacaktr; tekel olmayan metalara gre bunlardan daha az bir ksm retilecek ve bu yzden toplumun tekelci sanayi tarafndan yutulan emek zaman oran daha az olacaktr. Tekel koullarnda, metalarn arasndaki deiim ilikileri, retilen miktarlar ve toplumun toplam emek zamannn blmnn, ayn unsurlarn serbest rekabet koullarndaki grnmnn biraz deimi bir hali olduu sylenebilir. Deer yasas ksmen olumsuzlanmtr, deiiklie uram bir biim altnda, ieriiyle varolmaya devam eder. Rekabet tamamen serbest olmamasna ramen hl vardr ve bu yzden Marx'in tezi hl dorudur: Yani, "toplumsal retim srecinde insanlarn davranlar katksz bir biimde atomize olmutur. Bu yzden retimde birbirleriyle ilikileri, denetimlerinden ve bilinli bireysel eylemlerinden bamsz, maddi bir nitelik alr".24 Ekonominin ayn ya da farkl dallarnda, deiik tekeller arasndaki yarmadan dolay, metalar arasndaki deiim ilikisi, retimlerine

Bu, kapitalist giriimlerin devlete rn arzetmesinin deer yasasnn dnda kald anlamna m geliyor? Devletin ulusal retimin yarsndan fazlasn ald, hammaddelerin tahsisini elinde younlatrd, ekonominin farkl dallarna sermaye akn dzenledii, metalarn fiyatn tespit ettii ve emek gc pazarn dzene soktuu Nazi Almanyas'nda, farkl metalarn deiim ilikileri, retilen farkl mallarn grece miktarlar ve toplumun toplam emek zamannn farkl sanayiler arasnda blmn dzenlemek, pazarn kr, otomatik faaliyetine braklmamt. Nazi devletinin retim hakkndaki tm kararlar almad doru. Bununla birlikte, en nemli kararlar devlet almtr. Nazi ekonomisinde devlet, retilen tketim mallarnn miktarn belir-

170RUSYA'DADEVLETKAPTALZM liyordu; emek gcn satma zgrl yoktu ve toplumun toplam emek zamannn sanayiin farkl dallar arasnda blm, pazarn otomatik mekanizmalar ile deil, devletin sermaye yatrm zerinde denetimi, hammaddelerin ve siparilerin tahsisiyle saptanmt. Almanya iindeki farkl giriimlerin zerk faaliyetleri iin geriye ok dar bir alan kalmt Hilferding'in yazd gibi; "Almanya'da... iktidarn srdrmeye ve glendirmeye abalayan devlet, retimin ve birikimin niteliini belirler. Fiyatlar dzenleyici ilevlerini yitirirler ve yalnzca bir blm aracna dnrler. Ekonomi ve iktisadi faaliyetin bileenleri, hemen hemen tmyle devletin hkm altna girerek ona tabi olur."* "Devlet kapitalizmi" terimi hem kapitalist sava ekonomisine, hem de kapitalist devletin tm retim aralarnn topland yer haline geldii bir aamaya iaret edebilir. rnein Buharin, bu terimi iki durumu da simgelemek iin kulland. Grlecei gibi, aralarnda (a) metalar arasndaki deiim ilikileri, (b) retilen grece miktarlar, (c) toplumun toplam emek zamannn datm, bakmndan temel bir nitelik fark olmamasna ramen, karkl nlemek iin ikisini ayrmay tercih ediyoruz. "Devlet kapitalizmi" terimi, devletin retim aralarnn topland kurum haline geldii aamay gstermek iin kullanlacaktr. Kapitalist sava ekonomisi ise "devlet-tekelci kapitalizm" diye nitelendirilecektir. Devlet-tekelci kapitalizm, son tahlilde kr ekonomik glerin elindedir ve tek bir insann ya da insanlarn bilinli irade ya da kararlar tarafndan idare edilmemektedir. rnein; hkmet siparileri, teklif yapan eitli irketlerin (retim kapasitesiyle ifade edilen) grece glerine gre tahsis edilir. Bu yzden her irket belirli oranda sermaye birikimini elde etmek iin almaldr. irketler, cretleri drme pahasna kr arttrmaya zorlanr. retim aralarna, tketim aralarna olana gre daha fazla bir talep yaratrlar vb... Nazi ynetimi altndaki Almanya'da ulusal retimin farkl toplumsal snflar arasnda blm ve toplam emek zamannn tketim ve yatrm mallarnn retimine blm, hkmetin keyfi kararlar ile deil, rekabetin zorlamasyla saptanyordu. Ayn ey, Almanya'nn savat glerin ekonomik ve askeri rekabeti basksnn da sonucuydu.
* R.Hilferding, "State Capitalism or Totalitarian Economy", Left, Eyll 1947. 1940'ta yazlmtr.

DEER YASASI VE KAPTALST KRZ TEORS 171 Bu yzden, rekabet ve deer yasas devlet-tekelci kapitalizm altnda bozulmaya uramalarna ramen, son tahlilde bu yasa kesinlikle egemendir. Dnya Kapitalizminden Soyutlanm Olarak Marx'n Deer Yasas ve Rus Ekonomisi Rusya'daki eitli iletmeler arasndaki iliki ilk bakta geleneksel kapitalist lkelerdeki iletmeler arasndaki ilikilere benzer. Ama bu yalnzca biimsel bir benzerliktir. zel reticiler toplumunda, bir iyerindeki iblm ile bir btn olarak toplumdaki iblm arasndaki temel fark, iyerinde retim aralarnn bir kiinin ya da bir insan grubunun elinde toplanmasna karlk, bir btn olarak kapitalist toplumda kararlarn alnd tek bir merkez olmamas, yalnzca, eitli kurulularda ka kiinin istihdam edileceini, hangi metalarn retileceini, vb., belirleyen bir "kr ortalamalar" ilkesinin yrrlkte olmasdr. Rusya'da ise byle bir ayrm yoktur. Hem tek tek iletmeler, hem de ekonominin btn retimin planl dzenlenmesine tabidir. Bir iletmedeki, diyelim bir traktr fabrikasndaki, iblm ile, ona hammadde salayan bir elik retim tesisindeki iblm arasnda yalnzca derece fark vardr. Rus toplumundaki iblm, znde tek bir iyerindeki iblm ile ayn trdendir. Biimsel olarak rnler, ekonominin eitli dallan arasnda deiim yntemi ile bltrlrler. Ama tm iletmelerin mlkiyeti tek gvdede, devlette toplandndan, gerek anlamda metalarn deiimi sz konusu deildir. "Ancak zel bireylerin" ya da "birey gruplarnn"26 hesabna ve her biri dierinden bamsz olarak gerekletirilen emek trlerinin sonucu olan rnler birbirlerine gre meta haline gelebilir."27 Birbirleriyle yalnzca deiim yoluyla ilikiye giren bir zel reticiler toplumunda, bir btn olarak toplumdaki iblmn dzenleyen arac, deiim deerinin parasal ifadesi olan fiyattr. Rusya'da, iletmelerin birbirleriyle olan ilikileri dolaysz olarak, neredeyse retimlerin tmn denetleyen devlet araclyla olur. Bu durumda fiyat, emein toplumsal karakterinin ifadesi, ya da retimin dzenleyicisi olarak benzersiz zelliini kaybeder. Eer geleneksel kapitalist bir lkede ayakkab talebi arz aarsa, ayakkab fiyatlar dier meta fiyatlarna gre otomatik olarak arta-

172RUSYA'DADEVLETKAPTALZM caktr; ayakkab sanayiinde krlar ykselecek, daha fazla emek ve sermaye bu alana akacak ve lke genelinde daha fazla emek zaman ayakkab retimine harcanacaktr. Deer yasas fiyatn, deere ya da daha doru bir deyile retim maliyetine eit olduu bir duruma, arz ile talebin dengede olduu bir duruma eilimlidir.* Eer Rusya'da ayakkab talebi arz aarsa, fiyatnda ya resmen ya da gayri resmi (karaborsa yoluyla) bir ykselme meydana gelmesine karn, ayakkab retiminde ya da o i iin ayrlan emek zaman miktarnda bir artma olmayacaktr. Baka bir rnei alrsak; geleneksel kapitalist lkelerde retim ve tketim mallan arasndaki oran, deer yasas tarafndan belirlenir. Ayakkab arz talebin altndaysa ve makina arz talebi ayorsa; ayakkab fiyatlar ykselirken makina fiyatlar decek, sermaye ve emek ekonomide yeni bir denge oluana dek bir sektrden dierine akacaktr. Ama Rusya'da devlet rnek olarak verdiimiz iki sektre de sahiptir; bu yzden tketim mallar retimindeki krllktan dolay bir sektrden dierine sermaye ve emek transfer edilemez. nk bu iki sektr arasndaki oranlar, denetimsiz bir Rus i pazarnn mekanizmalarndan karsanmamtr. Tketim ve retim mallar retimi arasndaki iliki, tketim ve birikim arasndaki ilikiye dorudan bamldr. Geleneksel kapitalist lkelerde fabrika sahipleri arasndaki rekabet, onlar birikime ve sermayenin organik bileimini ykseltmeye zorlar; Rusya'da ise tm fabrikalara bir tek otorite sahip olduu iin bu unsur mevcut deildir. Orada, birikim ve teknolojik gelime, iletmeler aras rekabet savanda silah olarak kullanlamaz. Grld gibi Rusya'da retim ile tm Rus toplumundaki iblm arasnda dzenleyici rol oynayan, fiyat deildir. Dzenleyici olan hkmettir ve fiyat, devletin kulland aralardan yalnzca biridir. Fiyat, ekonominin motoru deil, hareketlendirme kaydr. Bu, Rusya'daki fiyat sisteminin tamamen brokrasinin keyfine bal ve geliigzel olduu anlamna gelmez. Orada da fiyat sisteminin temeli, retim maliyetidir. (Bir yandan tevik tedbirlerinin, bir yandan da vergi iadelerinin yaygn kullanm bununla elimez.) Gene de geleneksel kapitalizmin ileyii ile bu fiyat sistemi arasnda temel bir
* Deer ile retim maliyeti arasndaki iliki olduka karmaktr ve burada ele alnamayacaktr. (Bkz. Kapital III. Blm H.)

DEER YASASI VE KAPTALST KRZ TEORS 173 farkllk vardr. Kapitalizm, serbest rekabet dneminde daha fazla, tekelci dnemde ise daha az zgrce ileyen bir ekonomiyi ifade eder; Rusya'daki sistem ise ekonominin kendi kendini gdleyici niteliinin hi olmadna iarettir. Bu iki ayr fiyat trnn farkn belirtmek iin daha az karmak olan bir toplumdan, Firavunlar dnemindeki Msr'dan bir benzetme yapmak aklayc olacaktr. Firavun, klelerinin toplam emek zamannn (ki bu her toplumda gerek retim maliyeti demektir) toplumun ihtiyalar arasnda nasl bltrleceini hesaplamak zorundayd. Bu hesab yapma yntemi ise dolayszd. Belirli bir miktar kle yiyecek retimine, belirli bir miktar lks mal retimine, bir miktar sulama projelerini gerekletirmeye ya da piramitlerin inasna vb., ayrlyordu. retim sreci grece basit olduundan, klelerin plana gre datldndan emin olmann tesinde bir denetim gerekli deildi. Rusya'da da devlet, toplam emek zamannn ekonomi iine dalmn dorudan ve neredeyse* tmden planlamaktadr; ama retim sreci bir ka bin yl ncesine gre kyaslanamaz lde karmak olduundan ekonomiyi plana uydurmak iin eitli sektrlerde istihdam edilen iilerin yalnzca saylarn kontrol etmek yetmemektedir elbette. retim miktar, enerji ya da hammadde gereksinimi, emek youn ya da teknoloji youn retim arasndaki, veya u ya da bu makinann kullanlmas hakkndaki tercihler vb. konularda belirli oranlarn saptanma zorunluluu vardr. Bunu yapmak iin tm maliyetlerin ve tm rnlerin hesaplanabilecei ortak bir l gerekmektedir. Fiyat bu ilevi yerine getirir. Bir fiyat sistemleri olmayan Firavunlar'n devrindeki iblm ile bir fiyat sistemine sahip olan Stalin Rusyas'ndaki iblm arasndaki fark, zde deil derecededir. Ayn ekilde, rnein Ford'un, tm fabrikalarn tek bir ynetsel birimde toplamas ya da hesaplama ve ynetme kolayllndan dolay daha kk birimlere blmesi arasnda, retimin ayn irade tarafndan ynetilmesi bakmndan yalnzca bir derece fark vardr. Rusya'da meta'nn varolmas iin gereken koullar yerine getiren ey hemen yzeyde grlebilir: Emek gc. Eer emek gc meta ise,
* "Neredeyse", nk devlet denetiminin tm alanlar kapsamad baz u durumlar var: rnein Kolhoz yesinin kendi kk toprak parasnda sarfettii emek zaman. Zanaatkrlann harcad emek de, baka bir rnek olarak verilebilir. Ama bu faaliyetler devlete bilinli olarak planlanmasa bile, tamamyla denetimden uzak deildir. Fiyat ve vergilerin yardmyla ve zellikle devletin, retimin esas alanlarn planlamasyla; bu kenar faaliyetler devlete istenilen yne kanalize edilebilir.

174RUSYA'DADEVLETKAPTALZM iilerin aldklar ve deiim iin retilen tketim mallan da metadr. yleyse elimizde, olduka gelimi bir meta dolam saylmasa da iilerin toplam tketiminden oluan byk boyutlu bir takas/trampa sistemi var demektir. Ama Marx, "meta dolamnn, rnlerin dorudan deiildii takas sisteminden yalnzca biimde deil, zde de farkl olduunu"28 syler. Daha sonra da, meta dolam ile birlikte "deiimin... (takas) sisteminden doan tm kiisel ve yerel iliki ve balan batanbaa ykarak toplumsal emek rnlerinin dolamn gelitirdiini... kendiliinden ve bu srete yer alan kiilerin denetiminin tamamen dnda bir toplumsal ilikiler a oluturduunu"29 belirtir. Emek gcnn, geleneksel kapitalizmdeki gibi, Rusya'da da gerekten meta olup olmadn grmek iin, emek gcnn hangi koullar altnda meta olduunu incelemeliyiz. Marx bunun iin iki koul olduunu sylyor: Birincisi, retim aralarndan "zgr" klnan iinin baka geim kayna olmadndan emek gcn satmak zorunda olmas; ikincisi ise, iinin kendi emek gcnn yegne sahibi olarak onu satabilmesi, satmakta serbest olmasdr. "Kendini periyodik olarak satmasna, efendilerinin deimesine ve emek gcnn piyasa fiyatndaki dalgalanmalara"30 baklrsa, iinin bir bakma zgrl ve bir bakma da bamll grlebilir. Marx bu yzden emek gcnn meta haline gelmesi iin unlarn zorunlu olduunu sylyor:
Emek gcnn sahibi bunu, yalnzca belirli bir zaman kesiti iin satmaldr, nk eer bir defada nesi var nesi yok ebediyen satarsa, bu kendisini satmas anlamna gelir; zgr bir insan deil, bir kle, bir meta sahibi deil, bir meta olur. i emek gcne srekli kendi mlk, kendi meta olarak bakmaldr; bunu da ancak emek gcn alcnn hizmetine geici olarak, belirli bir sre iin teslim ederek yapabilir. Ancak bu yolla kendi emek gc zerindeki mlkiyet hakkndan vazgememeyi baarabilir.31

DEER YASASI VE KAPTALST KRZ TEORS 175 rinlemesine incelenmeli: Emek gc satclarnn ve alclarnn kendi aralarnda ve satclarla alclar arasnda rekabetin varolduu geleneksel bir kapitalist ekonomide, emek gcnn fiyat bu rekabetin yaratt anari tarafndan belirlenir. Eer birikim oran yksekse, normal koullar altnda, nominal cret dzeyini ykseltecek yksek bir istihdam oran olacaktr. Bu, tketim mallarna talebi arttracaktr ve tketim mallarnn retimindeki art da reel cretleri ykseltir. (Tekeller tarafndan biraz arptlsa da, serbest rekabetin normal koullar altnda genelde olan budur.) cretlerdeki reel bir art, kart bir etki yaratarak kr oranlarnda bir de neden olacak ve bu da birikim orannn azalmasna yol aacaktr. Bunun tersine, Rusya'da toplam cret ve maalar, retilmesi planlanan tketim mallar miktar ile nceden belirlenmitir. Plan gerekletirmede grlen noksanlklardan dolay maa ve cret olarak datlan toplam para miktarnn, retilen tketim mallarnn toplam fiyatndan daha fazla olmas mmkndr genellikle olan da budur. Bu fark devlet tarafndan geri alnmazsa, reel cret artlarna deil, (resmi piyasa ya da karaborsada) fiyat artlarna neden olacaktr. Bunun reel cretlerde ykselie yol aabilmesinin tek yolu, devletin fiyat art grlen tketim mallar sektrnde retim art karar almasdr. Ancak Rus devleti bunu yapmyor. (Gerek cretlerin altna inemeyecei, inse de uzun sre byle kalamayaca bir snr vardr. Bu fiziksel bir minimumdur ve Rusya'da da, klelik, serflik, ya da cretli emek temelinde ykselen herhangi bir toplum kadar geerlidir. Reel cretlerin Rus iileri arasnda eit datlmad gerei, bu tarttmz sorun asndan, toplam reel cretlerin devlete sabit tutuluyor olmas gereine gre kincil nemdedir.) te bu nedenlerden tr biri, Rus ekonomisi iindeki ilikileri dnya ekonomisi ile balarndan ayrarak incelerse, retimin dzenleyicisi ve motoru olarak deer yasasnn kaynann bu ekonomi iinde bulunmad sonucuna varacaktr. Eer Rusya tek merkezden ynetilen bir fabrika olsayd ve eer tm iiler tketecekleri nesneleri ayn olarak salasalardr, iletmeleraras, iiler ile iveren-devlet aras ilikilerde hakim olan yasa znde farkl olmayacakt.

Eer yalnzca bir iveren varsa, "patronlarn deiimi" sz konusu olamaz ve "kendini periyodik olarak satmak" bir formalite haline gelir. Yalnzca bir alc ve birok emek gc satcs olduunda yaplan i szlemesi de bir formalitedir. (Para cezalan ve dier cezalar, "slah amal emek" gibi eyler de gsteriyor ki, i szlemelerinin bu "formalite" yan bile Rusya'da geerli deil.) "Emek gcnn piyasa fiyatndaki dalgalanmalarn" Rusya'da mevcut olduundan phe yok, belki de dier lkelerde grlenden daha fazla. Ancak burada da z, biimle elikilidir. Bu nokta biraz daha de-

176RUSYA'DADEVLETKAPTALZM Dnya Kapitalizmi ile likisi Inda Marx'n Deer Yasas ve Rus Ekonomisi Stalinist devletin Rus toplumunun toplam i zaman karsndaki konumu, bir fabrika sahibinin iilerin emei karsndaki konumu ile ayndr. Baka bir deyile, iblm planlanmtr. Peki ama Rus toplumunun toplam emek zamannn gerek blnn belirleyen nedir? Rusya dier lkelerle rekabet etmek zorunda olmasayd iblm tamamen rasgele olacakt. Ama varolan durumda Stalinist kararlar, denetim d unsurlara, yani dnya ekonomisine, dnya apndaki rekabete dayanr. Bu gr asndan Rus devleti, dier iletmelerle rekabet eden tek bir kapitalist iletme sahibine benzer. Smr oran; baka bir deyile artk-deer ile cretler arasndaki oran (a/d = artk-deer/deiken sermaye), Stalinist hkmetin keyfi iradesine bal deildir, dnya kapitalizmi tarafndan dayatlr. Ayn ey teknik ilerlemelere, ya da Marksist terminolojide ayn anlama gelen sabit ve deiken sermaye (s/d) ilikisine (makina, binalar, malzeme, vb. ile cretler arasndaki oran) de uygulanabilir. Ayn teori Rus toplumunun toplam emek zamannn tketim ve retim mallar retimi arasnda blnne de uygulanabilir. Dolaysyla Rusya, uluslararas ekonominin iinde ele alndnda kapitalizmin temel zellikleri hemen farkedilebilir: "Toplumsal iblmnde anari ve iyerinde despotizm birbirlerinin varolu kouludur..." Eer Rusya rettii mallar ile dnya pazarn igal etmek iin ataa kalksa ya da ayn eyi dier lkeler Rus pazar iin yapmaya kalksa, Rus brokrasisi ya verimlilik ile kyaslandnda greli olarak ya da mutlak olarak cretleri drerek (a/d orann ykselterek), teknolojiyi gelitirererek (s/d orann ykselterek) ya da tketim mallarna gre daha fazla retim mal retmeye arlk vererek retim maliyetlerini ksmak zorunda kalacakt. Dnyadaki rekabet, normal ticari rekabet yerine askeri alanda younlasayd, ayn eilimler kendilerini yine gstereceklerdi. Rusya imdiye dek yabanc lkeleri mallan ile istila edemeyecek kadar geri kalm saylyordu. Nitekim kendi piyasas, dardan gelebilecek mal aknna kar d ticarette devlet tekeli yoluyla korunuyordu, ki bu tekel ancak askeri gle yklabilirdi. Bu yzden, imdiye dek olan ticari rekabet, askeri rekabetten daha az nemliydi.*

DEER YASASI VE KAPTALST KRZ TEORS 177 Rusya'nn gnmze uyarlanm fiyatlarla dsatm ve dalm32 (milyon ruble) Dsatm
1913 1924 1928 1930 1937 6,596.4 1,476.1 3,518.9 4,539.3 1,728.6

Dalm
6,022.5 1,138.8 4,174.6 4,637.5 1,341.3

Haslat
12,618.9 2,614.9 7,693.5 9,176.8 3,069.9

Uluslararas rekabet genellikle askeri alanda olduu iin, deer yasas kendini zddyla, kullanm deerleri iin bir aray olarak ifade ediyordu. Bu nokta da biraz aklama gerektiriyor: Bamsz reticilerden oluan bir toplumda emein toplumsal karakterinin ifadesi yalnzca deer olduu srece, kapitalist, elinde bulunan toplam deerleri arttrma yoluyla kendini rakiplerine kar gl tutmaya alr. Deer para ile ifade edildii iin, rnein ayakkab retimine bir milyarlk yatrm yapp 100 milyon kr elde etmek ya da silah sanayiine ayn yatrm yaparak yine 100 milyon kr elde etmek kapitalist asndan farkszdr. Kapitalist, rn bir kullanm deeri tad srece, bunun ne eit bir kullanm deeri olduu ile ilgili deildir. Sermaye dolam formlndeki [ParaMetaPara (P1MP2)] M, P1 ile P2 (eer kapitalist iin her ey yolunda giderse P2, P1'den byktr) arasndaki kprden baka bir ey deildir. Eer Rusya kendi imparatorluu dndaki lkelerle ticaretini arttrrsa, dnya pazarnda yksek fiyatl olan metalar retmeye alacak ve dalmda da mmkn olan en ucuz meta almaya uraacaktr. Bylece bir zel kapitalist gibi, neye yarayacana aldrmakszn u ya da bu cins kullanm deeri reterek, sahip olduu deerleri arttrma amacn gdecektir. (Rusya'nn uydularyla olan d ticaretinde bu unsurun dolaysz etkisi vardr.)33 Ama dier lkelerle rekabet genellikle askeri alandayken, bir tketici olarak devlet zellikle tank, uak, vb. gibi belirli kullanm deerleri ile ilgilidir. Deer, bamsz reticiler arasndaki rekabetin ifadesidir; Rusya'nn dnyann geri kalan ile rekabeti, rekabette kesin zafere ulamak demek olan nihai amaca hizmet etmek iin, kullanm deerlerinin
* Bu nedenle be yllk planlar srasnda snai retim bir ka kez arttnda, hem dsatm hem de dalm hayret verici bir biimde dyordu.

178RUSYA'DADEVLETKAPTALZM bir ama durumuna ykseltgenmesi ile ifade edilir. Kullanm deerleri birer ama olmalarna karn, birer ara olmay da srdrrler. Bu denli ak olmamakla birlikte ayn sre geleneksel kapitalist lkelerde de grlmektedir. Silah reten fabrikatr iin parasn silah ya da yiyecek retimine yatrmas arasnda, ayn oranda kr ettii srece, fark yoktur. Ama yaad lkenin devleti, onun rettii rnlerin kullanm deerleri ile ok ilgilidir. Devletle olan ilikisi bir almsatm ilikisidir: Satc olan kapitalist yalnzca deerle, alc olan devlet ise yalnzca, kullanm deeri ile ilgilidir. Ancak, aslnda bu deiim ilikileri yalnzca biimseldir. Devlet, retilen silahlara kar deiime baka bir meta sunmamaktadr. Tm ekonomi dzeyinde, vergiler ya da alnan borlarla silahlanma finanse edilir. Baka bir deyile, retilen silahlarn yaratt yk az ya da ok tm ekonomiye yaylmtr. (Devlet vergi toplama ya da borlanma yoluyla zel firmalardan silah almn finanse etmek yerine silahlar dorudan kendisi rettiinde, bu apak hale gelir.) "Tereya yerine top ret" slogannn anlam, kapitalist lkelerin arasndaki rekabetin uluslararas iblmnn kesintiye urad bir aamaya varmas ve alm-satm yoluyla rekabetin dolaysz askeri rekabet ile yer deitirmesiydi. Kullanm deerleri kapitalist retimin amac haline gelmiti. Bunun bir kant da sava ve bar dnemlerindeki teknik gelimeler arasndaki farkllktr. Sava ekonomisinde ne pazarn snr ne de ticari rekabet karna maliyetleri drme zorunluluu vardr. Acil gereksinim, varolan mallarn miktarn byk lde arttrmaktr. Daha nceki dnemlerde icat edildii halde o gne dek tekel ya da kartellerce engellenen teknolojik bulular, 2. Dnya Sava srasnda yrrle kondu. Sosyalist bir ekonominin (ok farkl bir anlayla) kullanm deerleri retecei dorudur. Ama Rus ekonomisinin belirli kullanm deerlerinin retimine ynelmesi, onu sosyalist yapmaz. Tersine bu iki kullanm deeri birbirine tamamen zttr. Rusya'daki ykselen smr oran ve iilerin retim aralarna tabi klnmas, yiyecek yerine byk lde silah retimi ile birlikte dnldnde, halk zerindeki basknn azalmasna deil artmasna yol amtr. Gnmzn somut tarihsel koullar (anarik dnya pazar) iinde deerlendirildiinde Rus ekonomisinin yapsnda deer yasasnn son sz sahibi olduu aka grlebilir.

DEER YASASI VE KAPTALST KRZ TEORS 179 Dnya Devlet Kapitalizmi Olabilir mi? Eer tm dnyadaki retim yalnzca bir otorite tarafndan kontrol edilseydi, yani eer Stalinist brokrasi dnyay kendi ynetimi altnda birletirebilseydi ve kitleler bu rejimi kabul etmek zorunda kalsayd, ortaya kacak ekonomi bir smr sistemi olurdu, ancak bu sistem, deer yasasna ve onun tm sonularna bal olmazd. Buharin bu sorunu tabii ki o tarihte (1915) bir varsaym olarak inceleyerek ayn sonuca varmt. Dnya Ekonomisi ve Emperyalizm adl kitabnda, eer ulusal devlet ekonomiyi organize ederse, meta retiminin "her eyden nce gene dnya pazarnda [olacana]" ve bu yzden de ekonominin devlet kapitalizmi olacana iaret ediyordu. Ama eer "tm dnya ekonomisi bir byk devlet trst" haline gelmise, (Buharin bu olasla fazla ihtimal vermiyordu) "tamamen yeni ve zgn bir ekonomik yap oluur. Bu artk kapitalizm olmaz, nk meta retimi kaybolmutur; egemen snfn tahakkm ayn (hatta daha da fazla) olaca iin, sosyalizm hi olamaz. Byle bir ekonomik yap hereyden ok, kle pazar olmayan bir kle sahipleri ekonomisini andracaktr".34 (Ulusal ve toplumsal anlamazlklar yznden byle bir dnya imparatorluunun varolmas aslnda byk lde olanakszda-.) Marx'n Kapitalist Kriz Teorisi Bu alma iinde Marx'n kapitalist ar retim krizleriyle ilgili tm zmlemelerine hakknca deinmek olanaksz. Kendimizi ksa bir zetle snrlamak durumundayz. Kapitalizm ncesi retim biimlerinin hepsinden farkl olarak, kapitalizm gittike daha fazla sermaye biriktirmeye zorlanr. Ama bu sre, sistemin iinden gelen iki tamamlayc, ayn zamanda da elikili faktr tarafndan engellenir. Birincisi, daha fazla birikim kaynaklarnn klmesi anlamna gelen, kr oranlarndaki dme, ikincisi ise retimde meydana gelen artn piyasann emme kapasitesinin zerinde olmasdr. Eer ilk eliki olmasayd, krizin az tketimden olduu tehisi ile iilerin cretlerini arttrmak basit ve mkemmel bir zm olacakt. Eer ikinci eliki olmasayd, faizm cretleri srekli

180 RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM drerek krizi en azndan uzun bir dneme yayabilirdi. Kapitalizmin amaznn ikinci ucu olan kitlelerin dk satn alma gc ile ilgili olarak Marx unlar syler:
Bir yandan sabit ve deiken sermayeyi yeniden reten bir ksm, dier yandan da artk-deeri temsil eden baka bir ksm ieren meta kitlesi, toplam rn, satlmak zorundadr. Eer bu yaplmazsa, ya da ksmen yaplrsa, ya da retim maliyetinin altnda fiyatlarla yaplrsa, emeki daha az smrlm olmaz; yalnzca onun smrlmesi kapitaliste daha az kazandrm olur. Bu sat kapitaliste hi artk-deer kazandrmayabilir, retilen artk-deerin bir ksmn kazandrabilir, hatta sermayesini ksmen ya da tamamen kaybetmesine yol aabilir. Dolaysz smr koullaryla artk-deerin gerekletirilmesinin koullar zde deildir. Zaman ve mekn asndan olduu kadar mantki adan da ayrdrlar. Dolaysz smr koullan yalnzca toplumun retici gcyle snrldr; artk-deerin gerekleme koullar ise farkl retim alanlar arasndaki oransal ilikiler ve toplumun tketme gcyle snrldr. Toplumun tketme gc, mutlak retici g ya da mutlak tketici g tarafndan deil, halkn byk ounluunun tketimini azaltarak aa be yukar dar snrlar iindeki bir deikeni minimuma indirgeyen antagonist blm koullarna dayal bir tketme gc tarafndan belirlenir. Tketme gc, birikim eilimi, sermaye yaylmas ve geni lekli bir artk-deer retimi hrs tarafndan da snrlanr.35

DEER YASASI VE KAPTALST KRZ TEORS 181 mas ve bunun gittike artan bir blmnn tketim aralar yerine retim aralar alimna, yani sermaye birikimine yneltilmesidir. Ancak, btn retim aralar potansiyel olarak tketim arac olduundan, yani belirli bir zaman sresi sonunda retim aralarnn deeri tketim aralar tarafndan ierileceinden, milli gelirin birikime ayrlan ksmnn tketime ayrlan ksmna grece olarak artmas, ar retime yol amak zorundadr. Ve bu birikerek gelien bir sretir. Birikimdeki art, rasyonalizasyon ile birlikte, smr orannda bir arta yol aar. Smr oran arttka, birikime ayrlan fon, ii cretlerine ve kapitalistin gelirine ayrlan fona kyasla byr. Birikim, birikimi dourur. Eer "ynlarn yoksulluu ve kstlanm tketimleri" kapitalizmin krizinin tek nedeni olsayd, kriz srekli olurdu, nk bir btn olarak ii cretleri, emek verimliliindeki artn daima gerisinde kalrd. O zaman, karmzda farkl unsurlarn belirli anlarda felakete yol aan denklemi deil, srekli bir k olurdu. Ancak ikilemin bir de dier ucu vardr ki, bu da den kr oranlardr. Sermaye birikimi sreci, sermayenin organik bileimindeki artla, yani (makinalarda, vb. cisimleen) l emein, canl emein yerini almasyla atba gider. Canl emek artk-deer rettii, l emek ise artk-deer retmedii iin, kr oranlarnda srekli bir dme eilimi vardr. Bu d de, her kapitalist rakiplerinin zararna toplam krn arttrmaya uratndan, rekabeti daha da keskinletirir. Rekabet ras-yonalizasyona yol aar, bunu sermayenin organik bileiminin daha da artmas izler. Bu ksr dngden k yoktur. Bu eilim, canlanma, "boom", kriz ve depresyon dngsnn tek nedeni deildir. Marx, kr oranlarnn dmesinin, birok zt gcn etkilemesine tabi olan ok yava bir sre38 olduunu sylemitir. Gene de, ekonomik dngnn arka plann bu eilim oluturur. Bu dngnn dolaysz nedeni, birikim sreciyle atba giden, emek gc talebindeki deiiklikler ve bunun sonucu olan cret oranlarndaki deiikliklerdir. Marx'a gre kr oranlarnn dmesi, "ar retimi, speklasyonu, krizleri, artk-sermayeyi ve ar nfusu krkler".39 "Kapitalist retim tarznn bir engel haline geldii... emein retken gcnn gelimesinin, den kr oranlar biiminde, belirli bir anda bu retim tarznn zddna dnen ve ancak periyodik krizler tarafndan yenilgiye uratlan bir yasa yaratmasnda aka grlebilir."40 Bir "boom" dneminde artan istihdam sonucu cret seviyelerinin

Ayrca:
Kapitalist retim tarz altnda nfusa oranla hzla gelien mthi retici g ve ayn oranda olmasa bile, sermaye deerlerindeki nfustan ok daha hzl byyen art (ancak bu art sermaye deerlerinin maddi esaslarnda deildir); genileyen servete kyasla gitgide daralan ve bu mthi retici gc hizmetinde altran temelle ve sermayenin deerini arttrmasn salayan koullarla eliki halindedir. Krizlerin nedeni budur.36

Baka bir yerde ayn fikri u szlerle ifade eder:

Tm gerek krizlerin nihai nedeni, kapitalist retimin, retici gleri tm toplumun mutlak tketme gcnn snrlarna kadar gelitirme eilimine kyasla, kitlelerin sefaleti ve snrl tketimi olarak kalr.37

Son tahlilde, kapitalizmin krizinin nedeni, toplumdaki toplam gelirin gittike daha fazla bir blmnn kapitalist snfn elinde toplan-

182RUSYA'DADEVLETKAPTALZM artmas konusunda da Marx yle der: Eer "ii snfnn kendi rnnn ok kk bir ksmn alabildii, bu ktln de onlara daha byk bir pay vererek ya da cretleri arttrlarak giderilebilecei" sylenirse, "yantmz, krizlerden nce daima cretlerin genel olarak artt ve ii snfnn tketime ayrlan yllk gelirden daha byk bir pay aldn sylemek olmaldr".41 Ticaret dngs, kr oran, cret dzeyleri ve istihdam hacmi arasndaki balantda, bu sonuncu unsurun, "boom" dneminin sonunu ve krizin balangcn iaret etmede belirleyici nemde olduu durum zerine Marx unlar syler:
...yleyse, modern sanayiin hareket biiminin tamam, emeki nfusun bir ksmnn srekli olarak isiz ya da yar isizlere dnmesine dayanr... Gk cisimlerinin, bir kere belirli bir harekete balaynca bunu her zaman tekrarlamas gibi, toplumsal retim de bir kere bu dnml genileme/daralma hareketine balaynca, ayn eyi srekli olarak tekrarlar. Nedenler sonu olur ve kendi koullarn daima yeniden reten tm srecin eitli rastlantlar, periyodik bir biim alr.42

DEER YASASI VE KAPTALST KRZ TEORS 183 En azndan u kadar aikrdr ki, sermayenin sabit blmnn gemek zorunda kald, belirli sayda yl ieren bu dng, i dnyasnn birbiri ardna dermanszlk, ortalama faaliyet, ar hz ve kriz dnemlerinden getii, periyodik ticari krizlerin nesnel temellerini oluturur. Sermaye yatrm yaplan dnemlerin zamansal ve meknsal bakmdan farkl olduu dorudur. Fakat bir kriz, her zaman byk miktarda yeni yatrmn balang noktasdr. Bu yzden kriz, toplum asndan sermaye devrinin [turnover] bir dahaki dngs iin yeni bir maddi temel de oluturur.43

Marx'in tahliline gre, kr oran birikim orann belirler; birikim oran istihdam orann, istihdam oran cretlerin dzeyini, cretlerin dzeyi de kr orann belirler ve bir ksr dng iinde bu bylece srp gider. Yksek bir kr oran, hzl bir birikim, bu yzden de istihdamda bir art ve cretlerde ykselme demektir. Bu sre, cret oranlarnn ykselerek, kr oranna ters bir etkide bulunmasna ve birikimin bir felaket biiminde azald veya tamamen durduu noktaya kadar srer. Kr oran dngs, birikim dngs ve istihdam dngs, sabit sermayenin (yani; makina, binalar vb.) yaam dngsdr:
Nasl deerin hacmi ve sabit sermayenin mr kapitalist retim tarznn evrimiyle birlikte geliiyorsa, sanayiin ve sanayi sermayesinin yaam da her zel yatrmda yllara, diyelim ortalama on yla uzar. Eer sabit sermayenin gelimesi bir yandan bu mr uzatyorsa, bir yandan da kapitalist retimin gelimesiyle aralksz olarak ayn biimde gelien retim aletlerindeki srekli devrimle ksaltr. Bu, retim aletlerinde bir deiiklii ve fiziksel mrlerinin dolmasndan ok daha nce, grnrdeki anma ve ypranma bakmndan srekli yenilenme gerekliliini getirir. Gnmzde, byk sanayiin temel dallarnda, bu yaam dngsnn ortalama on yl olduunu varsayabiliriz. Bununla birlikte burada mesele kesin bir say bulmak deildir.

Bu teori, antagonist blm tarzna ve kr orannn dme eilimine ramen, neden srekli bir ar retim krizi olmadn, ancak ekonomide dngsel bir hareket olduunu aklar. Sabit sermayenin yenilendii ve eklenerek byd dnem boyunca, yeni retim aralarnn ortaya kmas dolaysz olarak mamul mallarn arznda bir arta yol amaz. Bununla birlikte bir sre, belki bir ka yl sonra, yeni retim aralarnn deeri, hem retim aralar hem de tketim aralar biiminde yeni rnlerde cisimlemeye balar. Bu yeni sermaye yatrmlarnn yaplmad, ya da grece olarak az yatrmn yapld bir dnemde olur. Baka bir deyile, birka yl boyunca, yeni sanayilerin kurulmasna veya varolanlarn geniletilmesine yaplan yatrmlar, bitmi mallarn retimindeki artla karlatrldnda ok byktr. Bunlar "boom" yllardr ve bu yllarn hemen ardndan birikim orannn dmesiyle neredeyse ezamanl olarak, mamul mallarn retiminin olduka geniledii bir dnem gelir. Bu, "boom"un zirvesi ve gelen krizin habercisidir. Ardndan kriz gelir; yatrm der ve hatta yerini yatrmlarn paraya tahvil edilmesine (disinvestment) brakrken retim bir felaket biiminde azalr. Bu balamda dnlmesi gereken bir baka faktr vardr; farkl sanayiler arasndaki oranszlk. Bu kapitalist retimin anarik karakterinin dolaysz sonucu olabilir. Bir sanayiin kapitalistleri kendi rnlerine olan talebi olduundan fazla tahmin edebilir ve bu yzden retim kapasitesini gerektiinden fazla geniletebilir. Birden ok kapitalist olduundan, kapitalist arzn talebi atn ancak piyasa yoluyla, mallar retildikten sonra farkeder. Bu, fiyatlarda bir de, krda azalmaya, kstlamaya ve emek gcne, hammaddelere ve baka fabrikalarca retilen makinalara olan talepte azalmaya yol aar. Bu kstlamann, dier sanayilerde retimdeki genilemeyle telafi edilmesi art deildir. Tam tersine, bir sanayide retimin daralmas, ona dolayl ya da dolay-

184RUSYA'DADEVLETKAPTALZM sz olarak baml olan baka sanayilerde de benzer sonulara yol aabilir. Eer ar retimden ilk etkilenen sanayi nemli bir sanayi ise, genel bir kriz ortaya kabilir. "Bir krizin (ve dolaysyla ar retimin) genel olmas iin ticaretin nde gelen mallarn yakalamas yeterlidir."44 Bu durumda, farkl sanayiler arasndaki oranszlk kr oranndaki dn ve kitlelerin tketimindeki dn nedenidir ve bu unsur, birlikte krizi meydana getirir. Bununla beraber, farkl sanayiler arasndaki oranszlk, kr orannn dnn ve kitlelerin az tketmesinin nedeni olduu gibi, sras geldiinde sonucu da olabilir. Belirli bir kr oran temelinde belirli bir birikim oran varsa, kr oran retim aralarna olan talebi belirler ve retim mallarna olan taleple tketim mallarna olan talep arasnda belirli bir ilikiye yol aar. Kr oranndaki d, birikim orannda de neden olarak derhal talebin yapsn deitirir; bylece iki tr retime olan talebin dengesini bozar. Benzer bir iliki, kitlelerin az tketimi ile farkl sanayilerdeki oran ya da oranszlk arasnda da vardr. "Toplumun tketim gc' ve 'retimin farkl dallar arasndaki orantlk' kesinlikle bireysel, bamsz, balantsz koullar deildir. Tam tersine, tketimin belirli bir durumu, oranlln elerinden biridir."45 Farkl sanayiler arasndaki oranszln arazlarndan biri, hammadde retimi ve hammadde talebi arasndaki ilikide meydana gelen bir deiimdir. Genel olarak, yeniden canlanmann banda hammadde arz talebi aar ve bu yzden de fiyatlar dk olur. Ekonomik faaliyet arttnda, bu fiyatlar da artar ve bylece retim maliyetini arttrr: bunun kr oran zerinde ters bir etkisi olur.46 "Boom" dnemi boyunca hammadde fiyatlar genellikle mamul mallara gre daha fazla artar ve kriz boyunca daha hzl bir ekilde der. Bunun nedeni, hammadde arznn bitmi mallarn arzna gre ok daha az esnek olmasdr. Ayn oranszln, ekonomik dngnn nedeninden ziyade sonucu olan fakat yine de nemli bir refleks etkisi olan dier bir gstergesi, faiz oranlardr. Kapitalist giriimciler, giriimlerinde retilen tm artk deeri almazlar; ancak kira, vergi ve faizlerin karlmasndan kalan alrlar. Ticaretin yeniden canlanma dneminin balangcnda, genel olarak kredi arz kredi talebini aar. Bu yzden faiz oranlan dktr ve canlanmay krkler. "Boom" dnemi boyunca faiz oranlan dk olmaya devam eder; dnemin sonuna az kala hzla ykselir ve krizin ba-

DEER YASASI VE KAPTALST KRZ TEORS 185 lamasyla birlikte maksimuma ular. Bundan sonra da hzla der.47 Bylece, genel kr oran erisi ile ekonomik dngnn erisi bir btn olarak, kabaca uyuurken, faiz oran erisi ekonomik dng erisini yer yer kesen ok daha byk zigzaglar izer. Faiz oranndaki deiimler yeniden canlanmay daha da mahmuzlar, ancak te yandan da ekonomik sistemi giderek derinleen bir krize sokar. Kredi, kapitalizmin grlmemi bir tempoda gelimesini mmkn klmtr, ancak sistemin dengesizliini de arttrr. Sanayicileri pazarn gerek koullarna krletirir ve retimi, btn demeler pein parayla yaplyor olsa durdurmu olacaklar noktann da tesinde geniletmelerine yol aar. Bu krizin geliini erteler, ancak daha da vahimletirir. Krizin geliine katkda bulunan dier bir unsur, sanayi kapitalisti ile tketici arasnda bir dizi aracnn varldr. Bunlarn faaliyetlerinden tr retim, tketicilere yaplan satta bir artma olmakszn, belirli snrlar iinde artabilir. Satlmayan rnler tccarlarn elinde stok olarak kalr, kriz geldiinde bunu daha da iddetli hale getirir. Bu, ksaca, Marx'in kapitalist kriz teorisidir. Devlet Kapitalizmi ve Kriz: Sorunun Konulusu Aktr ki, geleneksel kapitalizmdeki ar retim krizlerinin baz nedenleri devlet kapitalizmi sisteminde ortaya kmayacaktr. rnein; araclar yalnzca devlet kapitalizminde deil, zel giriimde bile sanayicinin mallarn kendi ticaret ebekesiyle tketiciye ulatrmas yoluyla ortadan kalkabilir. Ayn ekilde kredi, tm demelerin nakit yaplmas durumunda, bir unsur olmaktan kar. Ayrca devlet kapitalizmi altnda, faiz oranlar da retim temposundaki dalgalanmalar etkilemez. Tm sermayenin devlet mlkiyetinde olduu durumda, kredi kullanmnn her kapitalistin kendi sermayesini kullanmasndan bir fark kalmaz. Aynca, ekonominin farkl sektrleri arasndaki oranszlk, krizlerin balatc nedeni olarak ilemeyecektir. Her ne kadar yatrm hesaplarnda yanllklar olabilse ve belirli bir maln arz talebini aabilirse de, devletin retimi ve talebi planlamas bunun ciddi bir oranszla dnmesini imknsz hale getirir. Bunun tesinde, tm sanayiler devlet mlkiyetinde olaca iin, fiyatlardaki ve kr oranndaki dme giderek artan bir biimde bir sanayiden dierine yaylmaz; ancak ksmi bir ar retimin etkisi dolaysz olarak tm ekonomiye yaylr. Yeni

186RUSYA'DADEVLETKAPTALZM retim dngs baladnda, belirli mallarn retimi azaltlarak denge salanacaktr. Tabii ki bu unsurlar, ancak devlet kapitalizmi ekonomisi kendi kendine yeterli ise etkilerini kaybederler. Eer ekonomi dnya pazar iin retim yapyorsa, dardan kredi alyorsa vb., bu unsurlar yeniden belirli bir etkiye sahip olacaklardr. Ya geleneksel kapitalizmin karsndaki temel ikilem? Artk-deerin gerekletirildii srete yksek bir kr oran nasl salanabilir? Hzl bir sermaye birikimi, ihtiya duyduu pazarn kuyusunu kazmadan nasl gerekleir? retim dngsnn belirli bir safhasnda "boom" dneminde geleneksel kapitalizm geici olarak bu sorunu zer: Yksek kr oran hzl bir birikim getirir. Yani, tketim aralar retimine kyasla retim aralar retiminde byk bir art salanr. Bylelikle artk-deerin byk bir ksm, retim aralarn imal eden sanayilerden, yani retim sisteminin kendisinden salanr. (Kendi bana bu bile, kitlelerin az tketiminin kapitalist sistemde neden srekli bir krize yol amadnn ve retimin genilemesini neden engellemediinin yeterli bir aklamasdr.) Eer kapitalizm "boom"u geici bir safha olmaktan karp srekli bir durum haline getirmeyi baarabilseydi, ar retim gibi bir sorun olmazd. Devlet kapitalizmi bunu yapabilir mi? Bir yandan blmn antagonist biimini, yani "kitlelerin yoksulluunu ve snrlandrlm tketimini" korurken, ayn zamanda yksek bir kr orann, yksek bir birikim orann, yksek bir retim dzeyini gerekletirebilir mi? Buharn ve Devlet Kapitalizminde Kriz Devlet kapitalizmi ekonomisinde ar retim krizini teorik olarak irdeleyen tek Marksist iktisat, Buharin'dir. Buharin, Rosa Luxemburg'un birikim teorisini tartrken, dier sorunlarn yan sra, devlet kapitalizminde geniletilmi yeniden retimin nasl gerekleecei sorusunu da gndeme getirir* ve bu durumda bir ar retim krizi olup olmayacam tartr ve yle der:
Burada birikim mmkn mdr? Elbette. Kapitalistlerin tketimi byd iin sabit sermaye de byr. Yeni ihtiyalarla uyumlu olarak * Buharin'e gre devlet kapitalizmi "tek bir trstte, rgtl bir ekonomide birle mi olan kapitalist snftr, ancak snflar asndan gene de antagonisttir".

DEER YASASI VE KAPTALST KRZ TEORlSl 187 yeni sanayi kollar daima kurulur. ilerin tketimi belirli snrlar iinde olmakla beraber artar. Kitlelerin bu "az tketim"ine ramen, tketicilerin ve farkl retim dallarnn birbirlerinin mallarna olan talebi, hem kapitalistlerin hem de iilerin talebi, nceden belirlenmi olduundan kriz olumaz. (retim "anarisi" yerine, kapitalist snf iin rasyonel olan bir planllk sz konusudur). Eer retim mallarnda bir yanllk yapldysa, artk envantere yazlr ve bir dahaki retim dngsnde gerekli dzeltme yaplr. Eer iilerin tketim mallarnda bir yanllk yapldysa fazla rn iiler arasnda datlr veya yok edilir. Lks mallar retiminde bir yanllk durumunda ise zaten "k yolu" bellidir. Dolaysyla herhangi bir genel ar retim krizi olamaz. Kapitalistlerin tketimi, retimin ve retim plannn itici gcdr. Sonu olarak (az sayda kapitalistin olduu) byle bir durumda retimin zellikle hzl bir geliimi yoktur.49

Buharin'in "byle bir durumda retimin zellikle hzl bir geliimi yoktur" sz yanltc olabilir. retim yalnzca "zellikle hzl" olmamakla kalmayacak, "serbest" kapitalist ekonominin dev retken kapasitesine oranla yavalayacaktr: fiili bir durgunluk sz konusu olacaktr. Marx'in durgunluk veya "uyuukluk durumu" ile kapitalistlerin saysnn azalmas, dnyada bir avu kapitalist kalmas arasnda bir iliki grm olmas dikkat ekicidir. "Kr oran," der Marx, "yani sermayenin greli art oran, hereyden nce kendilerine bamsz bir konum arayan sermayenin yeniyetmeleri iin nemlidir. Sermaye, kr orannn dmesinin getirdii kayplar krlarnn miktaryla telafi eden birka byk kapitalistin elinde toplansayd, retimin yaam atei snerdi. retim bir uyuukluk durumuna girerdi."50 Tugan-Baranovski'nin "zm" Yksek ve srekli artan bir retim dzeyi olan kapitalist retim tarz ve u andaki antagonist blm tarz bir arada varolamaz m? u dorultuda bir model kurmak mmkn: Tketim aralar retimi, nfus art oranndan ve kapitalistlerin tketiminden daha hzl artmazken, retim aralar retimi, emek retkenliindeki her arta denk decek bir biimde artabilirdi. Teknikler deitike, iiler ve sermaye, tketim aralar retiminden retim aralar retimine aktarlrd: Daha fazla insan ve sermaye, makina reten makinalar reten makinalar retmek iin istihdam edilir, te yandan tketim aralar retimi

188RUSYA'DADEVLETKAPTALZM toplumun retken kapasitesindeki ykselile orantl olarak artmazd. retim gittike daha fazla kapal bir embere dnr ve kapitalizmin retim yapt pazar kendini ierir hale gelirdi. Kitlelerin satn alma gc ne kadar dk olursa olsun, sanayiin iki sektr arasndaki iliki doru kurulduu srece, ar retim krizi ortaya kmazd. Bu, Marksist olmayan Rus iktisat Mikhail Tugan-Baranovski'nin tartmasyd. Tugan-Baranovski yle der:
Yukarda anlatlan ema, kapitalist retimin kendisi iin bir pazar yaratmas ilkesini aklamaya dnk. Bu ilke, sre yeterince anlalmazsa itirazla karlanabilir. Toplumsal retimi geniletmek mmkn olduu srece eer retici gler buna yeterliyse bu retimin oranl blm talepte de bir art meydana getirmek zorundadr; nk bu koullar altnda retilen her yeni mal, dier mallarn tketimi iin yaratlan yeni bir alm gcn temsil eder. Toplumsal sermayenin basit yeniden retimiyle geniletilmi yeniden retiminin karlatrlmasndan karlacak en nemli sonu, kapitalist retimde metalara olan talebin toplumsal tketimin toplam hacminden bamsz olduudur: Her ne kadar "saduyuya" aykr gelse de, toplumsal tketimin toplam hacmi derken, mallara olan toplam toplumsal talebin ykselmesi mmkndr.51

DEER YASASI VE KAPTALST KRlZ TEORS 189 Eer biri dnda tm iiler yok olsa ve yerlerini makinalar alsa, bu durumda bir tek ii koca bir makina ynn iletecek ve bunun yardmyla yeni makinalar ve kapitalistlere tketim mallan retecektir, ii snf ortadan kaybolacak, ancak bu sermayenin kendini geniletme srecini (Verwertungsprozess) hi mi hi bozmayacaktr. Kapitalistler daha az tketim mal almayacak, bir yln tm rn, gelecek yl iinde kapitalistlerin retimi ve tketimi iin gerekletirilecek ve kullanlacaktr. Hatta, kapitalistler kendi tketimlerini snrlamak isteseler bile hi bir zorluk kmayacaktr; bu durumda kapitalistlerin tketim mallarnn retimi ksmen durur ve toplumsal retimin daha da byk bir blm, retimin daha da genilemesi amacna hizmet eden retim aralarndan oluur. rnein, retilen demir ve kmr her zaman demir ve kmr retiminin genilemesine hizmet edecektir. Her geen yln geniletilmi demir ve kmr retimi, bir nceki ylda karlm olan rn ynn tketir, ta ki gerekli cevherler tkeninceye kadar.54

Yalnzca sanayiin iki sektrnn genileme oranlar arasndaki bir dengesizlik bir krize neden olabilir. "Eer... retimin genilemesi pratik olarak snrszsa, pazarlarn genilemesinin de snrsz olduunu varsaymak zorundayz, nk eer toplumsal retim oranl olarak bllrse, toplumun emrinde olan retici gler dnda, pazarn genilemesinin nnde hi bir snr yoktur."52
Teknik ilerlemenin ifadesi, iinin kendisinin gznde emek aralarnn, makinalarn canl emekten daha fazla nem kazanmasdr. retim aralar, retim srecinde ve meta pazarnda durmadan byyen bir rol oynar, ii makinaya gre daha geri plana itilir; ayn ey iilerin tketiminden doan talebin retim aralarnn retken tketiminden doan talebe kyasla geri plana ekilmesinde de gerekleir. Kapitalist ekonominin tm ileyii, iinde insan tketiminin sermayenin yeniden retim srecinde ve dolamnda basit bir an olduu, kendisi iin varolan bir mekanizma karakterini alr.53

Dier bir almasnda Tugan-Baranovski bu fikri bir samala indirgedi:

Ak ki, Tugan-Baranovski'nin kendisinin de belirttii gibi, bu zmlemedeki esas nokta, "kol emeinin yerini tamamen makinalarn almasnn iilerin saysnda mutlak bir azalmaya yol aaca yolundaki keyfi ve gerekd varsaym" deil, "toplumsal retimin verili bir oransal blmyle, toplumsal tketimdeki hi bir dn ar bir rn retmeye yetemeyecei tezidir".55 Tugan-Baranovski'nin "zm", ekonominin iki sektrnn birbirine bamllndan ve aralarndaki denetlenmeyen deiimden dolay bireysel kapitalizmde mmkn deildir. Kapitalizmde hem kullanm deerleri hem de deerler retilir. Birincisinin amac, ekonominin zgl yapsndan bamsz olarak insan gereksinimlerini karlamaktr, ancak ikincisinin amac (deerlerin retimi) Marx'in ifade ettii gibi; "toplumsal zenginlik dnyasn fethetmeyi, kendisi (kapitalist) tarafndan smrlen insan ynn arttrmay" amalayan bir "birikim"dir.56 Kapitalist, kullanm deerini, yalnzca deerin taycs olarak grebilir ve tketimi bir ama deil bir ara sayabilir, ancak aralar yine de hayati nemdedir, nk onlarsz amaca varlamaz. "Tketim, yeni retim iin gereklilik yaratarak retimi retir... htiya yoksa, retim yoktur. Ama tketim ihtiyac yeniden retir."57 Birikimin tketime bamll, ekonominin yatrm mal reten sektrnn, tketim aralar reten sektrne baml olmas demek-

190RUSYA'DADEVLETKAPTALZM tir. Bireysel kapitalizmde bu ilikiye bilinli bir planlama olmakszn varlr. Eer yatrm mallarnn arz bunlara olan talebi, tketim mallar arznn kendilerine olan talebi atndan daha byk boyutta aarsa; yatrm mal fiyatlar tketim mal fiyatlarna greli olarak azalr. Bu yzden, retim aralar reten sanayilerde kr oran der ve tketim aralar retenlerde artar. Bu, retim aralar birikiminin dmesine ve ekonominin dier sektrnde birikim orannn artmasna yol aar. Bylece sermaye, ikisi arasnda bir denge kuruluncaya kadar birinci sektrden ikincisine transfer edilecektir. Bu sre, mallarn fiyatlarnda serbest hareketi, bir sektrden dier sektre sermayenin serbest akn ve esas olarak tketim mal sanayilerinin rnleri iin talepte arta neden olan, birinci sektrdeki genileyen istihdama bal olarak ykselen cret oranlarn gerektirir. Bu unsurlar, Tugan-Baranovski "zmnn" bireysel kapitalizm altnda uygulanmasn olanaksz klar. Yine de bu zmn kapitalizm asndan geerli bir esi bulunmaktadr. Gerekte de bu zm, ekonomik dngde yeniden canlanma ve "boom" safhasnn uzatlmasdr. Bu safhada birikim tketimden daha fazla ve retim aralarnn retimi tketim aralarnn retiminden daha hzl artar. Yllar boyunca birikim, ekonominin dengesini bozmadan tketimi fazlasyla aabilir. Bir yandan bu olgu, te yandan da kr, birikim ve istihdam oranlar dnglerinin arasndaki ban sabit sermayenin (makina, binalar vb.) anma oran olduu gerei, yatrm mallarnn retimi devaml artarken tketim mallarnn fazla retimi engellenebilirse, "boom"un allm on yllk dnglerinden daha uzun srebileceine iaret eder. Bu, devlet kapitalizmi altnda mmkndr, nk devlet toplumun tm sermayesine sahiptir ve ,bir sektrden dierine akn denetleyebilir. Devlet kapitalizmi, zel kapitalizm altnda "boom"dan krize geie neden olan dier bir unsuru yok eder ve bylece Tugan-Baranovski "zmn" bir sre iin mmkn hale getirir. zel kapitalizmde yksek kr oran hzl birikime, yksek seviyede bir istihdama ve yksek cretlere yol aar. Bu srete cretler yle yksek bir noktaya ular ki, kr oranndan pay almaya balarlar; kr oran hzla der ve beraberinde birikimi, istihdam ve cretleri de srkler. iler, emek glerini satma pazarlnda "zgr" olduklarndan; "greli artk nfus... emek arz ve talebi yasasnn ileyii iin merkezi nemdedir. Bu nfus, yasann ilerliini, smr faaliyeti ve sermaye egemenlii

DEER YASASI VE KAPTALST KRZ TEORS 191 bakmndan tamamen uygun olan snrlar iine sokar".58 Totaliter bir devlet kapitalizmi rejimi altnda, pratik olarak artk nfus olmasa ve tam istihdam varolsa bile, cretler uzun bir zaman iin, "smr faaliyeti ve sermaye egemenlii bakmndan tamamen uygun olan snrlar iinde" kalabilir. Devlet kapitalizmi, eer dnya kapitalizmiyle karlatrldnda geriyse, retim aralar azsa ve bu yzden ekonominin en bata gelen gereksinimi daha fazla makina retmek iin makina retmek ise, bu rejimde Tugan-Baranovski "zm" mmkndr. Fakat makina retimi, ekonomiyi dnyann arta kalanndaki dzeye getirmeyi becerirse, bu devlet kapitalizmi sistemi ar retim ile yzyze kalacak mdr? Bu soruya yalnzca tek bir yant verilebilir. Buharin tarafndan verilmi olan yant, yani ekonominin neredeyse tamamen atl olaca yant. lk bakta Buharin'in devlet kapitalizmi ve ar retim krizleri arasndaki ilikiyi tanmlamas, Tugan-Baranovski'nin "zmnn" tam zdd olarak gzkr. Tugan-Baranovski retimin ve birikimin ok hzl bir art gsterdii bir kapitalist sistemden; Buharin ise retimin ve birikimin ok kk apta olduu bir sistemden sz ederler. TuganBaranovski birikimi tketimden bamsz olarak artan bir unsur olarak, Buharin ise tketime elik eden ve ona baml olan bir unsur olarak tanmlar. Gene de bu iki teorinin u ortak noktas vardr: kisi de kapitalizmde varolan birikim ve tketim arasndaki temel elikiye iaret eder. Tugan-Baranovski, bu elikinin birikimi ve retimi tamamen tketimden kurtararak; Buharin ise retimin ve birikimin tketim hzna yavalatlarak zlebileceini ngrr. Tugan-Baranovski birikimin retim artndan ancak yararlanacan syler; Buharin abuk birikimin imknsz olduunu ve bu yzden retimin yavalamas gerektiini iddia eder. Tugan-Baranovski kapitalist dngdeki "boom"u, Buharin ise krizi dnrler. ki "zm" de iileri sermayeye tabi olarak brakr. Tugan-Baranovski "zm" geri bir lkedeki devlet kapitalizmi sistemi altnda mmkndr. Buharin'in betimlemesi ise retim aralarnda doyum noktasna ulaan bir devlet kapitalizmine uygundur. kincisi grnte krizden kurtulmu olmasna ramen, gerekte srekli kriz ierisindedir; nk retim talebi aamyor ise retim taleple snrlandrlm demektir. kisi de, retici glerle kapitalist retim ve blm ilikileri arasndaki elikinin rndr.

192 RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM Bununla birlikte bu "zmlerin" tesinde, devlet kapitalizminin krizleri yok edebilecei dier bir ara vardr: sava ekonomisi. Tahrip Aralarnn retimi ve Tketimi Marx'a gre kapitalistlerin tketiminin esiz bir zellii, yeniden retim srecinin bir parasn tekil etmemesidir. retim aralarnn "tketimi" (makinalarn deer kayb) yeni retim aralarnn veya yeni tketim aralarnn yaratlmasna yol aar; iilerin tketimi emek gcnn yeniden retilmesiyle sonulanr; fakat kapitalistler tarafndan tketilen rnler, yeni retim dngsne katkda bulunmaz. Bununla birlikte, bu zelliklere sahip olmasna ramen yine de yeni sermaye elde etmeye, yeni birikim olaslklar yaratmaya ve "toplumsal servet dnyasn fethetmeye, smrlen insan ynn arttrmaya" yarayan bir tketim biimi vardr: Sava retimi. Ar retim krizi gibi sava ekonomisi de, kapitalizmin tmleik bir paras olmasnn yan sra, sistemin kendi iinde varolan engelleri ortadan kaldrmaya yarar. Bundan baka kapitalist sava, yalnzca birikimin durdurulmasna ve birikimin yeniden mmkn hale gelecei lde bir sermaye tahribine yol amakla kalmaz; ylesine bir ykma yol aar ki, bu ykmda kapitalizmin toptan yadsnmasna ve barbarla dnen bir eilim vardr. Yzeysel benzerliklere ramen, bir sava ekonomisi ve bir sosyalist ekonomi zt kutuplardr. Bir sava ekonomisinde de tpk bir sosyalist ekonomide olduu gibi devlet, ekonominin denetimini alr ve retimle blm planlar. Bir sava ekonomisinde, bir sosyalist ekonomide olduu gibi mmkn olan maksimum retim yaplr. Bununla birlikte, eer blm ilikileri antagonist ise ve gemiin byk birikimi yeni birikimi engelliyorsa, maksimum retim yalnzca retimin byk bir blmnn deitirilmemesiyle, yani deer olarak deil kullanm deeri olarak retilmesiyle mmkndr. Bir sosyalist ekonomide retimin amac kullanm deeri yaratlmasdr; bir sava ekonomisinin de esas amac kullanm deeri retimidir. Ancak sosyalist bir toplumda kullanm deeri insanlarca gereksinilenlerdir, oysa bir sava ekonomisinde kullanm deerleri silahlar, askeri aralar ve depolardr: Bunlar insanlarn karlarna dman kullanm deerleridir. Bir sava ekonomisi, kanlmaz olarak bir ar retim kriziyle

DEER YASASI VE KAPTALST KRZ TEORS 193 deil, bir az retim kriziyle yan yana gider, nk mallara olan talep, ekonominin retici kapasitesini aar. Byk veya kk aptaki enflasyon her zaman az retim krizine elik eder. Rus devlet kapitalizminde savan ve sava hazrlklarnn oynad rol yle byktr ki, bu sistem henz Buharin'in "zmyle" karlamak zorunda kalmamtr. Ekonomi tahrip aralarna deil retim arac retmek iin retim arac retmeye... vb. yneltildii srece, Tugan-Baranovski "zmn" izler. Her halkrda tketim aralarnn retimi, yatrm mallarnn ve sava malzemelerinin retiminin ok gerisinde kalr. Bugnk dnya durumu veri olarak alnrsa, sava ekonomisi "zm"nn Rus brokrasisi iin, sosyalizm ya da barbarln kapitalizmin ortodoks kapitalizmin ya da devlet kapitalizminin elikilerini geersiz hale getirmesine dek, tek are olduu grlecektir.

BOLUM 8

RUSYA'NIN EMPERYALST YAYILMASI 195 1.retimin ve sermayenin younlamasnn, ekonomik yaamda belirleyici bir rol oynayan tekelleri yaratacak kadar yksek bir gelime derecesine ulamas; 2.Banka sermayesi ile sanayi sermayesinin kaynamas ve bu "mal sermaye" temeli zerinde bir mal oligarinin yaratlmas; 3.Meta ihracndan farkl olarak sermaye ihracnn son derece nemli hale gelmesi; 4.Dnyay aralarnda paylaan uluslararas kapitalist tekellerin olumas; 5.Dnyann en byk kapitalist gler arasnda toprak bakmndan paylalmasnn tamamlanmas.2

RUSYA'NIN EMPERYALST YAYILMASI

Kapitalizmin tekelci aamasndan nce ve hatta kapitalizmden de nce imparatorluklar vard. Fakat, her dnemin emperyalizmi itici gleri ve sonulan asndan birbirinden farkldr ve bu yzden farkl olgular tek bir kelimeyle, emperyalizm kelimesiyle, tarif etmek aklktan ok karkla yol aabilir. Lenin, kelimeyi, kapitalizmin en yksek aamas iin, proletarya devriminin gndemde olduu, gerilemekte olan kapitalizm iin kullanmtr. Fakat bu ayn dnemin imparatorluklar bile farkl karakterlere sahiptirler. "Emperyalizm Nedir?" balkl makalesinde Zinovyev yle der:
Bunu yaparken [modern emperyalizmin aslnda ne olduunu tanmlarken] eitli emperyalizm tipleri olduunu unutmamalyz. ngiliz emperyalizmi Alman emperyalizminden farkldr, vb. Bir Avrupa emperyalizmi, bir Asya tipi emperyalizm ve bir Amerikan emperyalizmi vardr; beyaz emperyalizm ve sar emperyalizm vardr. Japon emperyalizmi Fransz tipine benzemez; Rus emperyalizmi kendine zg bir tiptir, nk geri (hatta artk Asya tipi demek bile olanaksz) bir emperyalizmdir, olaanst bir gerilik temelinde gelimitir.1

Devlet kapitalizmi, tek bir genel devlet tekelinden olutuu iin, birinci zellie kesinlikle sahiptir. kinci zellikle ilgili olarak, banka ve sanayi sermayesinin kaynamas, devletin hem sanayi hem banka kapitalisti olmas halinde en yksek aamaya ular. Drdnc zellie gelince, emperyalist gler arasnda rekabetin artmas, devleti zellikle Almanya ve Japonya'da bu belirgindir uluslararas kapitalist tekelleri keserek gemeye sevkeder. Aktr ki, uluslararas kapitalist bir tekelin ekonomik igali, devlet kapitalisti bir ekonomide hemen hemen dlanmtr (elbette baz yabanc imtiyazlar dnlebilir). nc ve beinci zellikler, yani Rus devlet kapitalizminin sermaye ihrac ve dnyann toprak bakmndan paylalmas ile ilikileri, daha fazla inceleme gerektirmektedir. Japon Emperyalizmi rnei Stalinist Rusya hari, dnyadaki tm lkeler iinde en yksek sermaye merkezilemesine Japonya ulamt. Tahminlere gre, "Drt Byk" zaibatsu (tekelci aile irketleri) Japonya'daki btn anonim irketlerdeki sermaye yatrmnn %60'n kontrol ediyordu ve yalnzca Mitsui, toplamn %25'ini elinde tutuyordu. 1938'de en byk alt zaibatsu, bankalara, kr ortakl irketlerine ve sigorta irketlerine yatrlan fonlarn %57'sini ellerinde bulunduruyorlard (ayn rakam, 1929 iin %45'ti). (Her ne kadar pratikte bunun olacan varsaymak iin bir neden yoksa da, tm ulusal sermayenin tek bir trstn elinde younlaabilmesinin teorik olarak niye dlanmadnn bir gstergesi de budur). Yine de, Japonya'daki sermaye younlamas Stalinist Rusya dn-

Eer, Lenin'in aklad gibi, gen kapitalizmin tipik zellii pazar aramak iken, emperyalizmin tipik zellii sermaye ihrac iin alanlar aramak ise, arlk Rusyas'n emperyalist olarak adlandrmak yanl gibi grnmektedir. Fakat, Lenin ve Troki dahil tm Marksistler, Rusya'y emperyalist olarak adlandrmlardr ve bunda hakldrlar. nk, dnya ekonomisi balamnda ve arlk Rusyas ile gelimi lkeler arasnda hkm sren ilikiler balamnda (ki bunlar tanmn temel talardr), arlk Rusyas Leninist anlamda emperyalist bir lkeydi. Lenin'in emperyalizm tanm aadaki be temel zellii verir:

196RUSYA'DADEVLETKAPTALZM daki kapitalist lkelerin hepsinden olduka yksek olmakla birlikte, Japonya'nn retici gleri Bat lkelerinin olduka gerisindedir. Yksek lde merkezilemi sermaye ile lkenin bir btn olarak mthi geriliinin bu birlikte varoluu, Japon emperyalizminin dier emperyalizmlerden ayr olan ve onu baz alardan Stalinist emperyalizme byk lde benzeten zgn karakterini aklar. Bu nedenle, Japon emperyalizminin zgn zelliklerinin bir zeti Stalinist emperyalizmin baz ynlerini akla kavuturmakta bize yardmc olacaktr. Japonya'nn sanayi retimi, iinde bulunduumuz yzylda hzla artt. 1913 ile 1928 arasnda bu ilerleme ngiltere'nin 1860 ile 1913 arasndaki temposunun kat kadard, yani her yl bir nceki yldan ortalama %6 fazlasn retiyordu. 1927 ile 1936 arasnda Japonya'nn retimi %100 artt ve E.B.Schumpeter hakl olarak yle yazabiliyordu:
Japonya'nn savata olduu kadar bar dnemlerinde de yakt ve demirin yetersizliinden dolay asla nemli bir sanayi lkesi olamayacan sylemek, (1930'da dikkatli ve bilgili bir yazar bu iddiada bulunmutu) artk mmkn deildir. Japonya nemli bir sanayi lkesi haline gelmitir. Ar sanayilerinin ykselii son yllarn arpc bir gelimesidir. Ekonomik krizden nce, tekstil, gda, seramik ve kt sanayileri nde geliyordu. Metal, kimya, makina ve mhendislik rnleri 1935'te sanayi retiminin toplam deerinin yarsndan biraz azn, 1937'de %55'ini, 1938'de %61'ini oluturuyordu. Bu, Japonya'nn kendi gemilerini ve kendi uaklarnn ounu rettii anlamna geliyordu; elik, gbre, silah, cephane ve makina retiminin byk ksm iin, eskiden olduu gibi, d dnyaya baml deildi. Bunlar retmek iin gerekli olan hammaddelerin byk ksmn ithal etmek zorunda olmas bu gerei deitirmiyordu. 1937'den bu yana, Japonya, Yen Bloku'nun ve Pasifik'te ona komu olan blgelerin hammadde kaynaklarn gelitirmek iin byk aba sarfetti.3

RUSYANINEMPERYALSTYAYILMASI197 dan lkenin genel geriliinin, dier yandan sermayesinin an lde younlam olmasnn sonucu, "fazlalk" sermaye ortaya kmad ve kr oranlar yksek kald. Bu yksek kr oranlarna izin veren bir dier nemli etken cretlerin ar dklyd. "1936 ve 1937'de, ortalama irket kazanlar denmi sermayenin %16's ile %20'si ve temettler ortalama %8'i ile %9'u arasnda deiiyordu."4 Bunlarn nda, lke iinde bir sermaye "fazlal" ve dk kr oranlar ile karlat iin Japon emperyalizminin sermaye yatrm alanlar aradn sylemek yanl olacaktr. Kr orannn ykseklii ve lkenin sermaye bolluundan deil, ktlndan muzdarip olmas, lkenin geriliinin bir ifadesiydi. Bu, ok ilgin bir diyalektik gelimeye yol at: ok geri olmas onu ok geni lekte sermaye ihra etmeye ve dev bir imparatorluk kurmaya sevketti. F.Sternberg'in szleriyle:
Byk Britanya ve Fransa, imparatorluklarn kurduklar zaman nde gelen sanayi lkeleriydi. Bu imparatorluklarn amac kendi snai konumlarn glendirmek deildi. Japonya ise ok farkl bir durumdayd. Onun amac, kendisi ile dier kapitalist lkeler arasndaki snai fark azaltacak bir kalknma hzna ulamak ve dierleri kadar ve mmknse onlardan daha da gl hale gelmekti.5

Birinci Dnya Sava'ndan sonra, sermaye "fazlalndan" muzdarip olan, ABD dnda tm gelimi kapitalist lkelerin d yatrmlar artmad; aksine azald. ABD dahil edildiinde bile bu lkelerin d yatrmlar tabloda grld gibi, 1914 dzeyinin zerine kmad:6
eitli lkelerin D Yatrmlar (1914 ncesi milyar Frank) Yl
1862 1872 1882 1893 1902 1914 1930 1935

1920 ile 1936 arasnda, pik demir retimi drt misli, elik sekiz misli, elektrik santrallerinin kilovat kapasitesi 5.5 misli artt. Sanayi retimindeki en byk art retim aralarnda gerekleti: Kimya, metal ve makina sanayilerinin retimlerinin deeri, 1926'da 2 milyar yenden 1937'de 9 milyar yene, yani 4.5 kat ykseldi. Dier tm sanayilerin retimi yaklak 5.15 milyar yenden 7.42 milyar yene, yani %44 orannda ykseldi. Ayn yllarda fiyatlar %40 ykselmiti, dolaysyla tketim mallar retimi sabit kalrken, retim mallar retiminin yaklak kat ykseldii sonucunu karabiliriz. Japonya'daki sanayi retiminin bu hzl ykselii srasnda, bir yan-

ingiltere
3.6 15 22 42 62 75-100 94 58

Fransa
10(1869) 15(1880) 20 (1890) 27-37 60 31-40

Almanya

ABD

Tm
3.6 25 37 62 104-114 189-214 211-220 130-140*

? ? 12.5 44.0 4.9-6.1

2.6(1900) 9.9(1912) 81.0 41.9

* 1935 yl iin Fransa ve Almanya'nn d yatrmlarn 30-40 milyar olarak tahmin ettik. Bu, byk olaslkla, yksek bir tahmindir.)

198 RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM RUSYA'NIN EMPERYALST YAYILMASI 199 Nitekim, 1860-1914 yllar arasnda ileri kapitalist lkelerin d sermaye yatrmlar neredeyse kesintisiz olarak artarken, 1914'ten sonra, emperyalizm olgunlua ulat srada, d yatrmlarn toplam miktar hibir zaman 1914 dzeyinin zerine kmamtr ve hatta bu dzeyin altna dmtr. Buna karlk, Japonya muazzam bir sermaye ihracna girimi, zellikle in-Japon savana kadar tek nemli smrgesi olan Manur-ya'ya yatrm yapmtr.
Manurya'da Japon Yatrmlar7 (Milyon Yen) 1932 1933 1934 1935 1936 97.2 151.2 271.7 378.6 263.0 1937 1938 1939 1940-43 348.3 439.5 1,103.7 2,340.0

leri atld. 1932 ile 1943 arasnda, Manurya'daki demiryolu a kat geniledi ve in'in tm geri kalanndaki demiryollar an at. Sternberg yle yazyordu:
Japon emperyalizminin gelitii verili tarihsel koullar, imparatorluu iindeki snai gelimeyi tevik etmesine ve zorlamasna yol at. Oysa, deiik tarihsel koullar Avrupa emperyalistlerinin, im-paratorluklarndaki snai gelimeyi engellemelerine veya geciktirmelerine yol amt. Japonya'nn Manurya'y igali ile ikinci Dnya Sava'na girmesi arasnda geen 10 ylda (1931-1941), Japonya Manurya'nm sanayilemesini ylesine hzlandrd ki, Manurya'nm nfusu Hindis-tan'nkinin sadece %10'u kadar olmasna ramen, orada 10 ylda yaratlan sanayi Hindistan'da emperyalist ynetimin 100 ylda yaratt sanayiin neredeyse daha fazlasna eitti.

Manurya Be Yllk Plan (1937-41) 2.8 milyar yenlik bir yatrm ngryordu. Daha sonra, bu miktar 6 milyar yene ykseltildi. Japonya'daki sermaye darl ve vasfl igc ktl nedeniyle, bu rakam gerekletirmek olanakszd. Planda ngrlen sre iinde bu yatrmn ancak yars gerekletirildi. Fakat bu kadar bile, aadaki tabloda grld gibi, byk bir retim artna yol at:8
Manurya'da Baz Ma llarn retimi Kmr Ham Demir Yl (milyon ton) (milyon ton) 1932 1936 1940 1944 7.1 13.6 21.0 30.0 0.7 1.3 5.3(1943) Pik Demir (bin ton) Elektrik (milyon kws.) 593 1,351 3,250

Manurya'nm sanayilemesi, Japon irketlerinin el yordamyla srdrecekleri abalara braklmam, belirli bir plan dorultusunda, tekellerle devletin oluturduu karma irketlerce yrtlmt. Bylesi bir rgtlenme hzl sanayileme iin gerekli grlmt. Stalinist Brokrasinin Yaylma Nedenleri Rus brokrasisinin ayrcalklar, burjuvazininkiler gibi, birikimin kesintisiz ilerlemesi tarafndan koullandrlmtr. Ancak Bat burjuvazisinden farkl olarak, "Tugan-Baranovski aamasnda" olan Rus devlet kapitalizmi, ne sermaye "fazlasndan", yani geleneksel kapitalist lkelerdeki antagonistik blm biiminin neden olduu birikim olaslklarnn kstlanmasndan, ne de kr orann tehdit edecek bir cret artndan sknt ekmektedir. Bu adan Rus devlet kapitalizmi, Bat' nn emperyalist lkelerinden ziyade kinci Dnya Sava'ndaki yenilgisinden nceki haliyle Japon emperyalizmine benzer. Rusya'da btn retim aralar devlete ait olduu iin, smrgelerindeki, yani Rus brokrasisinin bask altnda tuttuu uluslarn bulunduu blgelerdeki snai gelime, Rusya'nn kendi genel snai gelimesinin dorudan bir parasdr. Japon devleti, Manurya'y "anavatann bir uzants" olarak gryordu. Stalinist devlet, Ukrayna, Kafkasya, Romanya, Bulgaristan gibi lkelere ayn ekilde bakar ve kendi tekelci ekonomik konumundan dolay, bu blgeleri gelitirmesi Japon emperyalizminin Manurya'y gelitirmesinden daha etkili ve gelecekte de byle olacaktr. Ja-

368.2 633.4 1,061.2 1,174.9

1935'te kurulan elik sanayi, birka yl iinde ylda 1 milyon tondan fazla retim yapar hale geldi. Manurya sanayiinin ihtiyacnn byk ksmn salayan makina fabrikalar kuruldu. 1939'da, 100,000 ii istihdam etmesi planlanan bir otomobil sanayi kuruldu. Ayn zamanda byk bir uak fabrikas kuruldu ve gemi ina sanayinin temel-

200RUSYA'DADEVLETKAPTALZM pon emperyalizminin, Manurya'nn gelitirilmesini Bat'nn ileri gleriyle kendisi arasndaki mesafeyi kapatmak iin gerekli bir adm olarak grmesi gibi, Stalinist brokrasi de ayn nedenlerle emperyalist bir politikaya itilmektedir. Ayn greli gerilik, Rusya'y ezilen uluslarn lkelerinde sanayiler gelitirmeye ve madalyonun dier yznde de, eline geirebildii tm sermayeyi yamalamaya sevkeder. Japon emperyalizmi in'i byk lde yamalad. Almanya'ya gelince, "Fethedilen blgelerde Alman irketleri yerel irketlerin kaynaklarn 'allm i ilikileriyle' deil, fetih hakkyla ele geirdiler".10 Stalinist Rusya, Dou Avrupa lkelerini ve Manurya'y yamalad. Bunu, fabrikalar Rusya'ya tayarak ve Nazi Almanyas'nn yapt gibi baml lke iin ykc nitelikte takas anlamalar imzalatarak gerekletirdi. Japonya ve Almanya'nn younlam tekelci kapitalizmleri ve Rus devlet kapitalizmi, bylece, ilkel birikim dneminin bir dier tipik zelliini gsterirler ticaret ve yama birbirinden ayrlamaz. Alfred Marshall'n dedii gibi, bir zamanlar "Gm ve eker Avrupa'ya nadiren kana bulanmadan gelirdi." Bugn yamalanm mallar daha da kanldr ve yamalanan gm ve eker deil, retim aralardr. Rusya'nn emperyalist yaylmas iin ek bir neden baz hammaddelerin eksikliidir. rnein, Orta Dou'nun ve zellikle Kuzey ran'n petrol Stalinist brokrasinin planlarnda nemli bir rol oynar. Bu, en bata, Rusya'da petrol retme planlarndaki gecikmenin sonucudur. rnein, kinci Be Yllk Plan, retimin 1932'de 23.3 milyon tondan 1937'de 47.5 milyon tona karlmasn ngryordu. Gerekte, yalnzca 30.5 milyon tona ykseldi. 1940'ta, plan 50 milyon tonun zerinde bir retim ngrmesine ramen, retim 35 milyon tonun zerine kamad. Bu yanl hesaplamalar nedeniyle, Drdnc Be Yllk Plan 35.4 milyon ton gibi daha mtevaz bir hedef saptad. retimin arttrlmas dorultusundaki planlar incelendiinde petroln Rusya'nn en nemli darboazlarndan biri olaca aka grlr. Stalinist brokrasi Romanya ve Kuzey ran' ele geirerek bu darboaz amaya alt (ikincisini ele geirmeyi baaramad). Rusya'y yaylmaya iten bir dier unsur yeni emek gc ihtiyacdr. Gelimi lkelerde sermaye ihrac, kr oranlarn drme pahasna artan cretlere kar bir tepkidir; sermaye, emek gcnn ucuz olduu

RUSYA'NINEMPERYALSTYAYILMASI201 alanlara ynelir ve bylelikle, ayn sermaye miktarnn smrd emein miktar arttrlr. Nazi Almanyas, fethettii lkelerden, zellikle Dou'dan Almanya'ya milyonlarca ii getirmekle ayn sonuca farkl bir yoldan ulam oldu. Ne var ki, Rus iisininkinden zellikle de kle emeinden daha ucuz emek gc Avrupa'da bulunamaz; dolaysyla, Rusya'nn yeni alanlar ilhak etmekteki amac ucuz emek gc ihtiyac olamaz. Fakat bu, daha fazla miktarda emek gc bulmak amacn gtmedii anlamna gelmez. Her ne kadar, Rusya'nn nfusuna oranla sermaye miktar ok kk ise de, lke emek gc sknts ekmektedir. Bu, eksik sermayenin sebep olduu israf ile aklanabilir, dolaysyla sermaye eksikliinin yan sra emek gc eksiklii kendini gsterir: Kle emei ve tarmdaki dk emek retkenlii bundan dolaydr. Emek retkenliini engelleyen her etken bu etkenlere brokrasinin kendisi de dahildir emek gc israfn arttrr. Nitekim, Rusya'nn devasa nfusuna ramen hkmet, krtajn yasaklanmas, bekrlarn cezalandrlmas, ok ocuklu ailelerin dllendirilmesi gibi zel tedbirlerle nfusun arttrlmasn gerekli grr. Bylece ksr bir dng yaratlm olur: sermaye eksiklii emek gc israfna neden olur, bu ise yeterli miktarda sermaye birikimi yaplmasn gletirir ve bu bylece srer gider. Dou Avrupa lkelerinden 100 milyon insann Rusya'ya eklenmesi, bu adan Rus emperyalizminin yaylmasnn nemli bir amac olmutur ve ileri kapitalist lkelerin sermaye ihracna tekabl etmitir. Stalinist Rusya'nn yaylmasnn bir dier nedeni stratejik gereklerdir. Emperyalist Yaylmann Sicili: Rusya'nn Dou Avrupa'y Yutmas Geleneksel emperyalist lkeler smrgelerini ekilde smrdler: smrgelerinin rnlerini ucuz fiyata satn alarak; "anavatann" rnlerini onlara fahi fiyata satarak; "anavatan" kapitalistlerinin sahip olduu iletmeler kurup "yerlileri" istihdam ederek. Rus devlet kapitalizmi de smrgelerini smrmekte ayn yntemi kullanr. Uydularndan satn ald rnler iin Rusya'nn dk fiyatlar dediini kantlayan ok sayda istatistik var. Birka rnek verelim. 16 Austos 1945 tarihli Rusya-Polonya anlamas, Polonya'nn aada belirtilen miktarlarda kmr Rusya'ya zel bir fiyatla (ton bana 2

RUSYA'NIN EMPERYALST YAYILMASI 203 202 RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM dolar olduu sylenir) teslim etmesini art kouyordu: 1946'da 8 milyon ton, 1947 ile 1950 arasnda ylda 13 milyon ton ve daha sonra Almanya'nn igali devam ettii srece ylda 12 milyon ton. Bu kmr Rus rnleriyle deil, Almanya'nn Rusya'ya verdii tazminatla denecekti. Bilindii kadaryla, Polonya bu i karlnda hibir ey almad. Herhalde, dnya pazarnda kmr fiyatnn ton bana 12-15 dolar olduu bir srada ton bana 2 dolardan 12-13 milyon ton kmr, Rusya'ya ton bana 10-14 dolar, toplam olarak ylda 120-180 milyon dolarlk net kr brakyordu (bu miktar, Britanya kapitalistlerinin Hindistan' daki yatrmlarndan elde ettikleri azami yllk krlara yakndr). Yugoslav gnlk gazetesi Borba'mn 31 Mart 1949 tarihli says eliin temel bileenlerinden olan ve retimi Yugoslavya'ya 500,000 dinara mal olan bir ton molibdenin Stalin-Tito balay dnemi boyunca 45,000 dinara satldn yazyordu. ekoslovakya'nn eski Bata fabrikalarnn, gerek maliyeti ift bana 300 kron olmasna ramen, Rusya'ya 170 krona ayakkab (bunlarn derisini Rusya tedarik ediyordu) satmas gerekiyordu. Kapitalist smrnn zellikle arpc bir rnei Bulgar ttnyd: Rusya 0.5 dolara satn ald bu ttn Bat Avrupa'ya 1.5-2 dolara satyordu.11 Rusya'nn Avrupa'daki uydular iin geerli olan ticaret ilikileri, in iin de aynen geerlidir. in'in ihracatnda byk bir yer tutan domuz kl ve tung ya, Bat Avrupa pazarlarnda, bu rnlerin ana ihra kaplar olan anghay ve Tientsin'dekilerden daha ucuz fiyatlarla satlmaktadr. Rusya, in rnlerinin Bat pazarlarndaki tek satcsdr ve bu rnleri in'deki fiyatlardan daha ucuza satabilmesi olgusu hi kukusuz Rusya bu ilemlerden bir kr elde etmektedir bunlar satn alrken istisnai lde dk fiyatlar dediini aka gsterir. Bu ayn zamanda, in'in niin Bat'yla dorudan ticari ilikiler kurmaya ve bylece Rus arabulucuyu ortadan kaldrmaya abaladn da ksmen aklar. Dk demeyle ilgili olarak buraya kadar sylediklerimiz yeterli. Rus rnleri iin uydulara ar bir fiyat biilmesiyle ilgili olarak, aadaki arpc rnekleri vereceiz: Rusya, in'e satt rnlere, hemen yakndaki Hong Kong'da Batl kapitalist satclarn istedikleri fiyatlardan daha fazla fiyat ister. Nitekim, rnein, Sovyet mal drt tonluk Zis kamyonu Tientsin'de Rusya tarafndan 50,000 Hong Kong dolarna edeer bir fiyata satlrken, buna benzer Bat yaps alt tonluk bir kamyon 15,000 Hong Kong dolarna satlyordu. Rusya yoluyla ithal edilen ekoslovak sakarini Tientsin'de kilosu 234.4 Hong Kong dolarna edeer satlrken, ayn kalitede Alman sakarini Hong Kong'da 14.3 Hong Kong dolarna satlyordu.12 Ruslar'n sahip olduu iletmelerin Dou Avrupa'daki konumu, Rusya'nn gerekletirdii kapitalist smrnn nc yolunu en arpc ekilde gsterir: yabanc sermayenin sahip olduu iletmelerde istihdam edilen "yerlilerin" smrlmesi. Almanya'nn Rus gal Blgesi'nde, Rus devleti tm sanayinin yaklak te birini derhal mlkiyetine geirdi. Bunlarn sahibi Sovyet Anonim irketleri'dir (SAG'lar). SAG'larn nemi ok byktr. Geni lekli iletmelerin hemen tm onlarn elindedir. 1950'de her SAG ortalama 2,400 ii istihdam ediyordu, buna karlk LEB'ler (szde Demokratik Alman Cumhuriyeti'nin sahip olduu iletmeler) 139-146 ii ve zel iletmeler yaklak 10 ii altryordu. Ar sanayinin tmn kontrol ettiklerini gz nne alrsak SAG'larn nemi daha da aa kar. SAG'larda Alman iiler Rus brokrasisi iin artk-deer retirler. Romanya, Macaristan ve Bulgaristan'da, Rusya'nn %50'sine sahip olduu ve gerekte tamamen onlarn kontrol altnda olan karma irketler vardr. rnein, bu irketlerden biri Romanya'nn zengin petrol yataklarn kontrol eder; dierleri, yani elik, metal, kmr madencilii, traktr retimi, tamaclk, hava tamacl, kereste, kimya, inaat malzemesi ve doal gaz irketleri, Romanya sanayiinin, ulatrmaclnn, bankaclk ve sigortaclnn yarsndan ok fazlasn olutururlar. Macaristan ve Bulgaristan'da da byle karma irketler vardr, fakat bunlarn nemi daha azdr. Btn iiler "yerli" olmasna ramen, karma irketlerin krnn yarsn almak bu, smrgeciliin bariz bir rnei deil midir? arlk mparatorluu'nun idealize Edilmesi Stalinist brokrasi, imparatorluk kurma alanndaki ustalarn arlk emperyalizmini onaylamaktan baka birey yapamaz. Kuaklar boyu Rus sosyalist ve demokratlar, arlk Rusyas'n bir "halklar hapishanesi" olarak tanmlamlar ve arln Polonyallar, Finliler, Litvanyallar, Estonyallar, Ukraynallar, Grcler, Ermeniler, zbekler,

204 RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM Kazaklar vb. zerindeki emperyalist basksn da gerici bir g olarak kabul etmilerdi. Stalinist Rusya ise baka bir hikye anlatr. rnein, bir Rus dergisi yle yazmtr: "Rusya tarafndan ilhak edilmek, toplumsal iktisadi ve kltrel gelimenin tek yoluydu ve ayn zamanda Kafkasya ve Transkafkasya halklarnn milli varlnn selameti demekti... Rusya tarafndan ilhak edilmek kendilerini kurtarmann, eski kltrlerini korumann ve ekonomik ve kltrel olarak gelimenin tek yoluydu."13 Bir baka dergi, onaltnc yzyldan itibaren Trkiye ve ran feodal monarilerinin Kafkasya'daki eitli blgeleri ele geirmek iin uzun ve inat bir mcadele verdiklerini yazyordu. Birok Kafkas halk, dank karakterlerinden tr d saldrya kar duramadklarndan "selameti Rus devletinde buldular, yardm ve himaye iin ona dndler".14 Onaltnc yzyln ortalarnda erkez prensleri IV. van'a arda bulunarak kendilerine Rus vatandal verilmesini ve Trkiye ile Trkiye' nin vasal Krm Han'nn aknlarna ve yamalarna kar korunmalarn istediler. Onbeinci yzyln sonlarna doru Transkafkasya halklar Rusya ile balar kurdular ve Trkiye ile ran'n neden olduu askeri tehdidin artt oranda bu balar sklatrdlar. Trkiye ve ran'a kar eylemleriyle, "Rus birlikleri Kafkasya halklarn ou kez askeri tehlikeye kar korudular". Ne de gzel ifade edilmi! Kafkasya'y igal eden Rus birlikleri onu askeri tehlikeye kar korumu! Bir Rus edebiyat dergisi yle yazyordu:
Kazakistan'n 18. yzylda Rusya tarafndan ilhak edilmesi, ok derin ilerici bir anlam tayordu. Bu tarihi eylem, ekonomik ve siyasal nedenler tarafndan ve Mslman Dou'nun feodal devletlerinin ard arkas kesilmeyen aknlar karsnda cefa eken Kazak halknn tarihsel geliiminin yn tarafndan gerekli klnmt. Bu eylem, Rus ekonomisinin ve kltrnn Kazakistan' gl bir ekilde etkileye-bilmesinin koullarn yaratt. Kazak halk, tarihsel seimini akllca ve doru bir ekilde yapt. O zamanlar Kazaklar, Rusya'nn dnda Britanya'nn destekledii Orta Asya Hanlklar'na esir debilirlerdi. Britanya sermayesi, byk kazanlar peinde her yolu kullanarak Kazak topraklarna ve kaynaklarna sokulmaya alyordu.1

RUSYA'NIN EMPERYALST YAYILMASI 205

Kazak halk arlk Rusyas tarafndan ilhak edilmeyi semi! "Gl bir devlet altnda" yaamay semi! Pravda bunu vurguluyordu: "alan Kazak halk, Kazakistan'n Rusya tarafndan ilhak edilmesinin ok nemli olduunu anlamt."17 Stalin'in lmnden bu yana, Rus propagandas ayn izgiyi srdrmektedir. Letonya'nn arlk Rusyas tarafndan igal edilmesi u ekilde anlatlmtr:
Letonyallar'n atalarnn Baltk denizi kylarnda yerlemelerinin zerinden yzyllar geti... Bu yzyllar boyunca Ruslar Letonyahlar'n iyi komularydlar. Baltk blgesinin Alman valyeleri tarafndan fethi ve kleletirilmesi, kana susam Batl igalcilerin cinayetleri, yamalan ve iddet uygulamalaryla dolu karanlk bir hikyedir. zgrlk a Letonyallar ve Estonyallar, zgrlk ve bamszlklarn koruyacak kadar gl deillerdi. Fakat Ruslar'n yaknl ve dostluu, Letonyahlar'n Rus prenslerinden yardm isteyerek topraklarn klelemekten kurtarmalarn salad.18

Milli zgrlk Mcadelesi - "Titoculuk" Byk Rus emperyalizmi tarafndan ezilen veya onun dorudan tehdidi altnda olan milletler, milli bamszlk iin giderek artan younlukta yakn gemite icat edilen deyile "Titoculuk" denilen bir mcadeleyle tepki gsterdiler. SSCB'de Rus olmayan halklar iinde en kalabalk olan, milli beklentileri bir dizi "temizlik"le srekli olarak bastrlan Ukraynallar'dr. 1930'da Ukrayna Bilimler Akademisi feshedildi ve yeleri "milliyeti sapma" gerekesiyle tutukland. 1933'te, Ukrayna Komnist Partisi' nin nde gelen bir yesi ve bir Merkez Komite ve Politbro yesi olan Skripnik, tutuklanmamak iin intihar etti. Ayn zamanda, Ukrayna Halk Komiserleri Konseyi Bakan Yardmcs Kostubinski, Tarm Komiseri Kovnar ve onlarca yksek memur, milliyeti olduklar gerekesiyle kuruna dizildiler. Daha fazla sapmay nlemek iin, partiyi ve devlet idaresini yeniden rgtlemek zere, Postiev diktatrce yetkilerle donatlarak Moskova'dan Ukrayna'ya gnderildi. Postiev Ukrayna Komnist Partisi'nin 1933'teki 12. Kongresi'nde yle konutu:
Ukrayna'da, Partimizin nde gelen yelerinden ve Stalin Yolda'tan zellikle nefret edilmektedir. Snf dman, bu lkede iyi bir eitimden gemitir ve Sovyet ynetimine kar nasl mcadele edeceini renmitir. Birok kar devrimci parti ve rgtn kalntlar Ukray-

Ayn yaz yle diyordu:

[Kazakistan'n] alan halk gnlk deneyimleriyle gl bir devlet altnda, Rusya'da, yaamann avantajlarn anlad.16

206 RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM na'ya yerlemitir. Harkov her trden milliyeti ve kar devrimci rgtler iin zaman iinde bir ekim merkezi haline geldi. Hepsi bu merkezde toplandlar ve parti sistemimizi kendi amalan iin kullanarak, Ukrayna'nn her yannda alarn rdler. Yirmi parti blge sekreterinin, Hasat Plann gerekletirmenin imknsz olduunu ilan etmeye cesaret ettiklerini hatrlayn. Yoldalar.19 Babakanlar Lyubenko Bondarenko ubar Goloded Welsch Rahimbayev Rahinov Mgalobivili Hocayev Abdurrahmanov Ovakabelavili

RUSYA'NIN EMPERYALST YAYILMASI 207 Cumhuriyet Ukrayna Ukrayna Ukrayna Beyaz Rusya Volga-Alman Tacikistan Tacikistan Grcistan zbekistan Krgzistan Transkafkasya

Postiev, Ukrayna Komnist Partisi yelerinin drtte birinden fazlasn ihra etti. yl sonra ayn ey kendi bana geldi. Partiden atld ve tutukland. Yerine Moskova'dan Kosior geti. O da ayn ekilde tutukland. 1937'de, Ukrayna Halk Komiserleri kurulu Bakan Lyubenko, tutuklanmamak iin intihar etti. Petrovski ve Eiche adl komiserler tasfiye edildiler. Lyubenko'nun halefi, atandktan iki ay sonra, "milliyeti" eilimleri gerekesiyle tutukland; onun halefi birka ay sonra tasfiye edildi. Nisan 1937'de, Ukrayna Politbrosu'nun on yesi vard, Haziran 1938'e gelindiinde bunlarn hibiri kalmamt. Dier cumhuriyetlerin de benzer ykleri vardr. Beyaz Rusya Cumhuriyeti'nin Halk Komiserleri Kurulu Bakanl'n on yl sreyle srdren Goloded, 1937'de Trokist olduu gerekesiyle tutukland. Birka ay sonra, halefi erviyakov, tutuklanmamak iin intihar etti. Onyedi yl boyunca, Beyaz Rusya Merkez Yrtme Komitesi Bakanl'n (yani, cumhurbakanln) srdrmt. Tacikistan'da, Yrtme Komitesi Bakan milliyeti olduu gerekesiyle 1934'te temizlendi. Halefi ayn mevkide yl kald ve ayn akbete urad. Aada ulusal cumhuriyetlerin nde gelen kiilerinden olup, 1930' larn temizliklerinde tasfiye edilenlerin ksa bir listesi verilmitir:
Bakanlar Petrovski erviyakov Kung Luft Gyllig Arkupov Hocibayev otemur Maksum Dolgat Samurski Lordkipanidze Cumhuriyet Ukrayna Beyaz Rusya Volga-Alman Volga-Alman Karelya Karelya Tacikistan Tacikistan Tacikistan Dastan Dastan Acaristan

Bunlar kurbanlarn yalnzca birkadr. 1937-38'in byk temizlikleriyle birlikte, otuz milli hkmetin tm veya byk ksm tasfiye edildi. Bunlara kar yneltilen balca sulama, SSCB'dcn ayrlma istekleriydi. Rusya'nn milli politikasnn, farkl halklar arasnda uyumlu ve kardee ilikiler yaratmadnn en gl delili, bir dizi milli cumhuriyetin ortadan kaldrlmasdr. Savatan bir yl nce, Manurya snrnda, Rusya ile Japonya arasnda gerginlik olduu srada, snrn Rusya tarafndaki tm Koreli nfus, Kazakistan ve zbekistan'a kaydrld. 28 Austos 1941'de, Volga-Alman Cumhuriyeti'nin tm nfusu Urallar'n dousuna kaydrld. Alman Cumhuriyeti, Rusya'daki en eski milli cumhuriyetlerden biriydi. Daha 19 Ekim 1918'de Volga Almanlar i Komn kurulmu ve 19 Aralk 1923'te Komn, Volga Almanlar zerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti olarak yeniden kurulmutu. Hemen hemen tam kolektifletirmeye erien ilk cumhuriyetlerden biriydi. 18 Nisan 1936 tarihli International Press Correspondence (Komintern'in gazetesi) yle yazyordu:
Volga-Alman Sovyet Cumhuriyeti, sosyalizmin zaferini izleyen kltrel ve ulusal gelimenin canl bir delili ve proletaryann dman faistlerin yayd yalan ve iftiralarn canl bir ekilde rtlme-sidir.

Srlmelerinden iki yl nce, Moscow News'da yaynlanan bir makalenin bal yleydi: "Volga-Alman Cumhuriyeti, Sovyet Milli Politikalarnn Uygulamadaki Canl Bir rnei." Sonra, Volga Al-

il

208RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM manlar'nn yllar boyu rejimi oybirlii ile desteklenmelerinin ardndan, cumhuriyetlerinin feshedilmesine ilikin kararname aadaki aklamayla duyuruldu:
Askeri yetkililerden alman gvenilir bilgilere gre, Volga blgesindeki Almanlar arasnda, Almanya'dan gelecek bir iaret zerine bu blgede patlamalara neden olmaya hazr, binlerce ve onbinlerce ayrlk ve casus vardr. [Volga blgelerinde yaayan] hibir Alman, bu ok sayda ayrlk ve casusun varln hibir zaman Sovyet yetkililerine bildirmemitir. Dolaysyla, Volga blgelerinin Alman nfusu, Sovyet halknn ve Sovyet nfusunun dmanlarn gizlemektedir.

RUSYA'NINEMPERYALSTYAYILMASI209 ts Genel Sekreteri Slanski (idam edildi). Alt Dileri Bakan'ndan drd, ayn sula itham edildiler: Yugoslavya'dan Kardelj, Romanya'dan Anna Pauker (tutukland), ekoslovakya'dan Klementis (idam edildi) Macaristan'dan Rajk (idam edildi). Liste byk lde uzatlabilir 20 Rus emperyalizmi srd mddete, Rus emperyalizmine kar mlli mcadelenin srecei kesindir. Bu, Stalinist rejimin kaderini damgalayabilecek en nemli etkenlerden biridir.

Daha nce Almanlar'n igal ettii SSCB blgelerindeki bir dizi cumhuriyet feshedildi. Bu fesihlerden basnda sz bile edilmedi ve ancak 17 Ekim 1945 tarihli Pravda, yaklaan seimler iin seim blgelerinin bir listesini verdii zaman, bir dizi cumhuriyetin ortadan kaybolduu, kesin fesih tarihleri asla bilinmemekle birlikte, ortaya kt: Krm-Tatar, Kalmuk ve een-ngu Cumhuriyetleri ve zerk Karaay blgesi ilga edilmi ve Rus olmayan halk srlmt. KabardaBalkar zerk Cumhuriyeti, Balkarlar'n srlmesinden sonra, Kabarda Cumhuriyeti haline geldi. Ukrayna'da, hkmet bakan Kruev, Ukrayna Partisi'nin nde gelenlerinin yarsnn son onsekiz ay iinde partiden atldklarn, Austos 1946'da duyuruyordu. 30 milyon Ukraynal'y srmek ve "cumhuriyetlerini" feshetmek, Byk Rus brokrasisi iin bile kolay deildi. kinci Dnya Sava'ndan sonra Rusya'ya kar milli mcadele, Dou Avrupa'da yeni yaratlan Rus smrgelerine kayd. En nemli an, Yugoslavya'nn Kremlin'e kar baanl isyanyd. Avrupa'daki dier "Halk Demokrasileri"nde de "Titocular", yani Rus ynetimine kar milliyeti bir direni vard; fakat esas olarak Rus birliklerinin basklar nedeniyle bu hareketler baarl olamad. Bu ulusal direni hareketlerinin yaygnlnn kant, "Halk Demokrasileri"ndeki Komnist Partileri'nin nderlerinin ounun Kremlin tarafndan "Titoculukla" sulanmalardr. "Halk Demokrasilerinin" kurulmasnn hemen sonrasnda Parti Genel Sekreteri makamnda olan alt kiiden aadaki drd, Titoculukla sulanmtr: Yugoslavya Komnist Partisi Genel Sekreteri Tito, Bulgaristan Partisi Genel Sekreteri Kostov (idam edildi), Polonya Partisi Genel Sekreteri Gomulka (tutukland) ve ekoslovakya Par-

RUSYA'DA SINIF MCADELES 211 BOLUM 9 uluslararas koullarn ksa vadeli ve geici bir sonucu olduundan baka bir ey dnemez. Totaliter nitelii de ite buradan kaynaklanmaktadr. Brokratlarn kendilerini de ana alan brokratik terr, bu melez yapnn garip konumunu da aa karr. Geleneksel kapitalizmde kapitalistler aras rekabet her kapitalistin olabildiince randmanl olmasn salar. Sosyalist bir ekonomide toplumsal bilin, toplumun karlarnn nde tutulmas ve insanlar arasndaki uyumlu ilikiler, randmann temelini oluturur. Oysa, Stalinist brokrasi insanlar aras ilikilerdeki uyumsuzluun, snfsal ve kiisel elikilerin ve Rusya'da hl egemen olan snrsz bencilliin hem sonucu hem de sebebidir. Bu nedenle, planl sosyalist ekonominin drts reticilerin kendi karlar iin reticilerin denetlenmesi Rusya'da geerli deildir ve retimin randmanl olmasn salayamaz; te yandan, kapitalizmde geerli olan her bir iletmenin randman ile yneticilerinin geliri arasndaki dorudan iliki de Rusya'da yoktur. Randman salayabilmek iin brokratik devlete kalan tek nemli ara ise her brokrata kar yneltecei terrdr. Brokrasinin brokratlara kar uygulad terrn ek bir ilevi daha vardr. Ciliga yle yazar:
Halkn fkesini yattrmann bu orijinal yntemi [terrist temizlikler] bana Marko Polo'nun Pekin'de hkm sren Mool mparatoru hakknda anlattklarn anmsatt. Her on-onbe ylda bir, kalabalklara en ok nefret ettikleri bakann teslim etmek suretiyle, mparator halkn sessiz sakin ononbe yl daha ezmeyi srdrebiliyordu. Rusya'da grdklerim bana defalarca bu Mool Imparatoru'nu hatrlatt.1

RUSYA'DA SINIF MCADELES

Stalinist Bir adan Sz Etmek Yanltr Brokrasinin egemen snf konumuna ykselmesi, Stalinist brokrasinin, Rusya'da kapitalizmi kurmak olan tarihsel misyonunun uluslararas dzeyde miadn doldurduu, fakat ulusal dzeyde hl geerli olduu gereinin ifadesidir. Ayn zamanda brokrasi, kapitalist misyonuna sermaye birikimine uygulad, "fetheden sosyalist toplum"un bir unsuru olan planlamaya dayanarak, Bat burjuvazisinin iki yzylda getii geleneksel tarihi yolu birka onylda katetmektedir. Gemiin ilikilerini glendirmek iin gelecek toplumun unsurlarna dayanan brokrasi, tam da bu ilikileri hzla zayflatmakta ve bu ekilde yeni, muhteem bir proletarya devrimini, 1917'dekinden daha gl bir tarihsel temelde hazrlamaktadr. Brokrasi, egemen snf olarak ilk yllarnda bile, eskiyen, ryen kapitalizmin totaliter zelliklerini benimsemi ve gelecei olmayan tarihsel bir garabet olduunu kantlamtr. Brokrasi, brokrasi karsnda iilerin savunucusu gibi grnebilmek iin brokratlar aleyhine geni bir propaganda kampanyas srdrmek zorunda kalmtr. Brokrasinin vicdan rahat deildir. O, tarihsel meruiyeti olmayan bir gaspdr. Kapitalist devlet mlkiyeti kitlelerin fkesini kabartr. Bu nedenle, brokrasi bir snf olarak olutuu andan itibaren, Demokles'in meum klc bann zerinde sallanmaktadr. Kapitalistler 16. yzyldan 19. yzyla kadar kendilerini btn insanln temsilcisi olarak grp parlak bir gelecek hayal edebiliyorlard; Stalinist brokrasi bugn bu kapitalistlerin tarihsel ilevini yerine getirirken kklerinin ulusal ve

Stalinist brokrasi ile kitleler arasnda, tarihte ynetenlerle ynetilenler arasnda varolmu olan en derin uurumdan daha da derin bir uurum olduu iin, gnah keileri bulmak brokrasi iin son derece nemli bir gerekliliktir. Brokrasi kmekte olan bir snfn btn izlerini tayarak domu olmasna ramen, retici glerin her ilerlemesinin, ii snfnn her bymesinin dorudan ve annda brokrasinin konumunu zayflatacan sylemek konuyu fazlasyla basite indirgemek olacaktr. Hayr, gerek bundan ok daha karmaktr.

212 RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM

RUSYA'DA SINICADELES 213 yeni bir farkllamaya yol aaca kylerde, brokrasinin bir alt tabakas yaratlacaktr. Bunlarn evresinde hizmete hazr bir yardak kesimi oluacaktr. Sefalet, onu yaratanlarn konumunu pekitirecektir.2 Totaliter Polis Mekanizmasnn Basks Rusya'da iilerin bamsz rgtlenmesi iin polis mekanizmasnn yaratt sorunlar hakknda ne sylense abartlm olmaz. i snf atomize olmu, en kk paralarna blnm durumda ve herhangi bir rgtlenme yaratma veya kitlelerin taleplerini dile getirme abas acmaszca bastrlmakta. iler, devletin denetiminde ve ynetiminde olan, devletin casuslaryla kaynayan rgtlere katlmaya mecbur ediliyor. Brokrasinin propaganda lekelini salama balamak iin gelitirilmi propaganda ve terr karm, yayd yalanlarla kitlelerin ruhuna ynelttii tecavzlerde snr tanmyor; onlar kitle gsterilerine ve toplantlara itip kendilerini klterek, kendilerini ezenlere vgler dzmeye zorluyor. Brokrasinin btn bu silahlar ii snfnn eitim ve rgtlenme srecini son derece zorlatryor. Tecrbeli, kltrl Alman proletaryasnn bile, kendi gcyle, ezici Nazi mekanizmasn devirmesinin yllarca, belki de onyllarca srecei tahmin edilebilir. Nazi Almanyas'nn en byk askeri yenilgileri dneminde bile lkede hibir kitlesel ii ayaklanmas olmamt. (Bu balamda, Alman "ulusal birlii"nin duvarlarndaki atlaklar doldurmada lya Ehrenburg'un ovenist propagandasnn Naziler'e salad yardmn nemini gzden karmamak gerek.) Byk ounluu daha birka yl nce kylerden gelen, %10'undan az, sendikalarn legal olduu, deiik ii partilerinin legal yaynlara sahip olduu arlk dnemi koullarn yaam olan, olgunlamam Rus proletaryas, Stalin'in ynetimi altnda sosyalist ideolojinin ve rgtlenmenin alfabesini renmekte byk zorluk ekecektir. Rusya'nn Askeri Zaferleri Brokrasinin iktidarn glendiren bir unsur da kazand askeri zaferler oldu. Pek ok etken bu zaferlere katkda bulundu. Birincisi, kitlelerin mutlak bask altnda olmas, Stalin'e milli gelirin Bat lkelerinde olduundan daha byk bir orann sava harcamalarna ayrma

Sanayileme ve "Kolektifletirme"nin Brokrasi ile Proletarya Arasndaki G Dengeleri zerindeki lk Dorudan Etkileri Birinci Be Yllk Plan dneminde Rusya'da ii says hzla artt. 1928 ylnda, imalat sanayii ile madencilik sektrnde alan iilerin says milyonken, be ylda %60 artarak, 1932 ylnda sekiz milyona ulat. Demek ki, ii snfnn byk ounluu kyden yeni ayrlm, toplumsal retim srecinde eitilip rgtlenmemi unsurlardan oluuyordu. Ayn zamanda, hzl sanayileme ve bunun yaratt teknisyen, vasfl ii, grevli vb. sknts tecrbeli iilere brokrasinin kaplarn at. Doal olarak, bu iiler tecrbeli ve akll olduklar lde hiyerari basamaklarn trmanma ans kazanyorlard. Bu iki etken, ii snfnn olgunlamam unsurlarla-sulandrlmas ve militan unsurlarn snfn saflarndan ayrl, yirmi-otuz yl nce, ABD'nin daha deiik koullarnda bamsz bir ii snf hareketinin ykselmesine ciddi bir engel oluturmutu. Rusya'da, Be Yllk Plan dneminde ii hareketinin karlat zorluklar, Amerikan ii hareketinin yaadklarndan ok daha ardr. Ayrca, gizli polisin mthi basks, yllar sren insanst abalarn kitlelerde yaratt yorgunluk ve Rusya'da o sradaki ii hareketinin zayflnn hem sonucu hem sebebi olan ideolojik aknln yan sra bir etken daha var: Ezilenler arasnda brokrasinin yaratt bir sekinler katman. Kitleleri ezmede bu, ezenlerin kullanabilecei en etkin silahlardan biridir. Napolyon en ar toplarn bile bo mideler karsnda tutunamayacan sylerken btnyle hakl deildi. Bo mideler belli koullarda bakaldrya deil, baemeye yol aar. Stalinist brokrasinin sanayileme hamlesinin ilk yllarnda da durum byleydi. Victor Serge'in dedii gibi: [Brokrasinin] bu politikasndan byk bir sefalet doacak, fakat bu sefalette en kk maddi karlar bile deer kazanacak. Bir iiye verilen birazck daha besleyici bir tabak orba ve kn birazck daha barnlabilir bir ev, onun genel perianlk ortamnda ayrcalkl zmreye balanmasna yetecektir... Bu yolla, iletmelerde, parti hcrelerinde ve kolektivizasyonun ynetenlerle ynetilenler arasnda

214 RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM olana tand. rnein, "Rus sanayiinin Almanlar'dan karlmas mucizesini", milyonlarca iiyi douya gnderip yeraltnda deliklere yerletirerek gerekletirdi. kincisi, polis basksnn i cephede asayii salamas, Rusya'nn demokratik kapitalist lkelere kyasla bir "avantaj"yd.Ayn iki etken Almanya'nn Fransa ve ngiltere karsnda mutlak stnln salad; bu stnl de ancak Almanya'nn drt kat retim yapan Amerika'nn ve Rusya'nn sanayilerinin ibirlii yenebildi. cephedeki "asayi" ve alan kitlelerin umutsuzluuyla karamsarl, Rusya'nn askeri zaferlerinin nemli nedenleri olmalarnn yan sra, Stalinist rejimin istikrar salamasnda da nemli bir etken oldular. Bir benzetme yaplrsa, Nazi Almanyas'nn Saar, Avusturya, Sudetenland, ekoslovakya, Polonya ve Fransa'daki zaferlerinin Alman kitleleri zerindeki psikolojik etkisi azmsanamaz. Brokrasi Mezar Kazcsn Yaratyor Rusya'da sanayileme ve "kolektivizasyon"un balangtaki etkisi, brokrasinin durumunu glendirmek oldu. Birka yl sonra kart bir sre balad; imdi retici glerin her ileri adm brokrasinin konumunu sarsyor. Birinci Be Yllk Plan dneminde imalat sanayi ve maden iilerinin says %160 artarak 3 milyondan 8 milyona ykseldi. kinci Be Yllk Plan dneminde %25'lik bir artla 8 milyondan sadece 10.1 milyona ykseldi. nc Plan bu saynn %16.7 artarak 1942'de 11.9 milyona ykselmesini ngryordu. Demek ki, "temizlik"ler sonucu pek ok iinin ortadan kaybolmasna ramen, retim srecinde yllarca yer alm bulunan usta iilerin says giderek artyor. Ayn zamanda, yksek renimin nne dikilen engeller oaldka brokrasinin kaplar daralmakta ve iiler arasndan en iyi unsurlarn brokrasiye devirilmeleri sreci yavalamakta. ine katlan ham unsurlarn azalmas ve tecrbeli unsurlarn ayrlmas sreleri yavaladka, proletaryann billurlaarak ekilleniyor olmas son derece nemli bir sretir. Brokrasinin tarihsel grevi, emein retkenliini arttrmaktr. Bunu yaparken derin elikilere der. Emein retkenliini belli bir dzeyin stne karabilmek iin, kitlelerin yaam dzeyinin de ykselmesi gerekir; yetersiz beslenen, kt koullarda yaayan ve eitimsiz

RUSYA'DA SINIF MCADELES 215 olan iiler, modern retim yapmaktan acizdirler. Brokrasi, kitlelerin yaam dzeyi sorununa bir kylnn atn besleme sorununa yaklat ekilde yaklar: "Ne kadar yem vermeliyim ki daha fazla i yapsn?" Fakat iilerin elleri olduu gibi, kafalar da vardr. Kitlelerin yaam dzeylerinin ve kltrnn ykselmesi demek, kendilerine gvenlerinin de artmas, itahlarnn kabarmas, demokratik haklarn ve kiisel gvenliklerin yokluunda sabrszlanmalar ve bu klfetlerin srp gitmesi halinde brokrasiye kar tahammlszlklerinin artmas demektir. te yandan, kitlelerin yaam dzeyini ykseltmemek, u anki dk emek retkenliini srdrmek demektir, ki bu brokrasi iin bugnk uluslararas koullarda lmcl olacaktr ve kitleleri er veya ge umutsuzluktan kaynaklanan isyanlara srkleyecektir. Brokrasi ii snfn tarihte grlm en byk younlama temelinde arttrr. Youn cretli emek ile youn sermaye arasndaki uurumu kapatma yolundaki tm abalarna, bu uurumu "sosyalist mlkiyet" slogannn arkasna gizlemek iin harcad tm abaya ramen, brokrasi er veya ge kendisiyle iddetle arpacak bir g yaratmaktadr. Sanayileme ve "kolektivizasyon"dan henz birka yl sonra, ii snf henz deneyimsiz ve genken, Stalin'in tarihte ei grlmemi kitlesel gstermelik mahkemeler sahnelemeye ve tamamen totaliterlemeye zorlanmas, Rusya'daki snf mcadelesinin ne denli hzl bir tempoyla gelitiini gsterir. Stalinist Propagandann Azalan Etkisi - Sovyet propagandasnn azalan etkililii ve hayatn kat gerekleri tarafndan yalanlanmas, baka trl aklanmas mmkn olmayan iki olguda grlyor: Biri, Sovyet sava tutuklularnn kitlesel boyutta gnll olarak Nazi ordusuna katlmalar, dieri ise sava srasnda lkeden ayrlanlar arasnda dnmeyenlerin okluu. Sava srasnda yarm milyon, belki de daha fazla Sovyet vatanda Nazi ordusunda Osttruppen'de [Dou birlikleri] Alman komutas altnda arpt.3 Almanlar'n eline den elli Sovyet generalinden onu, Stalin'e kar Hitler'le ibirlii yapt.4 Baka hi bir milletin sava tutuklular Naziler'e katlmada byle bir isteklilik gstermedi. Savatan sonra pek ok Sovyet vatanda yurtlarna dnmediler.

216 RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM

RUSYA'DA SINIF MCADELES

217

Bunlarn genellikle Nazi birliklerine katlan kiiler olmad, bu sonuncularn Sovyet ordusu tarafndan ve ABD, ngiltere ve Fransa tarafndan zorla Rusya'ya geri gnderilmelerinden anlalyor. Geri dnmeyenlerin says kabark olmakla birlikte, bariz nedenlerle tam sayy saptamak mmkn deil. Bir resmi Sovyet aklamasna gre, savatan sonra lkeye dnmeyen Sovyet vatandalarnn says 400,000 idi (dnenlerin says ise 5.5 milyon).5 Baka hibir millet eve dnmemeye bylesine bir eilim, yurtsuz kamplarnn zor koullarnda kalma ynnde byle bir tercih gstermedi. Bu, Sovyet gereinin bir yansmas ve Stalinist propagandann snrlarnn bir iareti. Anti-Stalinist Muhalefetin Toplumsal Hedefleri SSCB'deki anti-Stalinist muhalefet gleri, ne kadar rgtsz ve sessiz de olsalar, ykmay amaladklar brokratik devlet kapitalizminin ekonomik, toplumsal ve siyasi dzeninden karsanabilecek bir hedef dorultusunda bilinli, yar-bilinli, hatta bilinsiz bir ekilde yol alyorlar. Devlet mlkiyetinden ve planl bir ekonomiden, anarik zel mlkiyet ekonomisine geri dnlemez. Bunun tek nedeni, hatta asl nedeni, toplumun zenginlii zerinde hukuksal veya tarihsel mlkiyet hakk iddia edecek bireylerin varolmamas deil. Byk lekli devlet sanayiinin yerine zel sanayi getirmek teknik/ekonomik bir geriye dn olur. Halk kitleleri iin Stalinist diktatrln devrilmesinin, ancak siyasi demokrasi genel zenginlii toplumun gerek mlk haline getirir, yani sosyalist demokrasiyi kurarsa, gerek bir anlam olacaktr. Brokratik devlet kapitalizminin nesnel verilerinden karsad-mz bu muhtemel anti-Stalinist muhalefet program, kinci Dnya Sava srasnda ortaya kan iki rgtl antiStalinist hareketin, Vlas-sov hareketinin ve Ukrayna Yeniden Uyan Ordusu'nun (UPA) savunduklar programlarca da desteklenmekte. Eski Sovyet generali ve General Vlassov'un nde gelen yardmclarndan biri olan General Malikin yle der:
Halkn tmnn teri ve kan pahasna Bolevizm dneminde kurulan btn sanayiler devletlemeli, ulusal mlkiyet olmal... Ancak, tercih edilebilecei durumlarda ve halkn yararna olursa, zel giriimcilie devlet itiraz etmeyecektir.zel giriim yalnzca kyllerin toprak-larnda ve sanayide olanakl klnmakla kalmayacaktr. zel giriimciliin ekonomik hayatn dier alanlarnda da (rnein, tica-

ret, elsanatlar ve zanaatta da) yer almas gerektiine inanyoruz... Beyaz Hareket'in btn eski taraftarlarna kesinlikle syleyebiliriz ki, asilzadelerin ve byk toprak sahiplerinin Rusyas'nn restorasyonuna; snf, kast veya servete dayal ayrcalklarn restorasyonuna; miadn doldurmu hkmet biimlerinin restorasyonuna inananlarn aramzda yeri yok.6

Vlassov nderlerinin samimi olup olmadklar nemli deil. Byk sanayiin stelik Nazi Almanyas'nda da devletletirilmesinden yana tavr almalar unu gsteriyor: Saflarna kazanmak istedikleri Sovyet sava tutsaklarn ancak byle bir tavrla kazanma ansna sahiptiler. UPA da buna benzer bir tutuma sahipti. Bu grup hem Alman ve hem Rus ordularna kar gerilla sava yrtyor ve Sovyet Ukraynas'nda bir yeralt direnii srdrmeyi beceriyordu. Yaynlarnda 1943 ylnda en yaygn olarak kulland slogan Ekim devriminin yce sloganlar ancak bamsz bir Ukrayna devletinde gerekleebilir" idi.7 UPA'nn Ukrayna devletinde yeni bir toplumsal dzen iin nerdii program yleydi:
(1) Sanayi, finansman ve ticarette devlet eliyle milliletirilmi kooperatif-toplumsal mlkiyet iin, (2) Devlet eliyle milliletirilmi olan toprakta, halkn isteine gre, kolektif ya da bireysel tarm iin, (3) Koullar ne olursa olsun kapitalizme dn, gerilemedir.8

Bir baka UPA yaynnda yle deniyordu:

Snf mcedelesinin tamamen yok edilmesi snflarn kaynann imhasna baldr: Yani, kapitalist lkelerde retim aralar zerinde zel mlkiyetin, Sovyetler Birlii'nde ise Stalinist Parti'nin siyasi tekelinin, diktatrln ve totaliter rejimin imhasna.9 Ve yine: Sovyet dzeni... iinde hl smren ve smrlen snflar olduuna gre, sosyalist bir dzen deildir. SSCB'nin iileri, ne kapitalizmi ne de Stalinist sahte sosyalizmi istiyor. Gerek bir snfsz topluma, gerek bir halk demokrasisine, zgr ve bamsz devletlerde zgrce yaamaya zlem duyuyorlar. Bugn Sovyet toplumu, dierlerinden daha fazla toplumsal bir devrime gebedir. SSCB'de toplumsal devrim, ezilen milliyetlerin devrimleriyle glenmektedir.10

218RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM Sonu Kapitalist demokrasinin uyguland lkelerde ve byk lde arlk Rusyas'nda ve smrge lkelerde bile, proletaryann snf mcadelesi balangta ksmi, "bar", rgtl ve "planl" ekonomik mcadeleler biimini alr. Stalinist Rusya'da ezici polis basks yznden bu tr mcadeleler olamaz. Burada, askerlerin srekli skynetim krbac altnda tutulduklar kapitalist lke ordularndaki gibi, yneticilere kar kitlesel muhalefetin ekillenmesinin molekler sreci ak, dolaysz dsal ifade bulamaz. Yalnzca koullar dayanlmaz olur ve kitle ancak kesin bir zaferin mmkn olabileceini aka grrse kavgaya katlabilir. Bugn Rus kitleleri iin grev yapmak, arlk Rusyas'ndaki askerler iin olduundan bile daha zor. arlk askerleri kitlesel olarak halk isyan halinde grdkten sonra ayaklandlar. ilerin barikatlar askerlerin halkn gcne gvenmesini salad ve subaylarna kar ayaklanma gc verdi. Bugn Rusya'da bir tek insan grubu yoktur ki arlk askerlerinden daha sk bir gzetim altnda olmasn. Kitleler ancak yreklerindeki kzgnlk ve nefret birikip patlama derecesine gelince ayaklanr. (Bat'da gerekleecek bir devrim kukusuz bu sreci llemez derecede hzlandrabilecektir.) Stalinist Rusya'da snf mcadelesi kanlmaz olarak milyonlarn kendiilinden dev patlamalarnda ifadesini bulacaktr. O ana kadar, yzeyden bakldnda, yanarda snm gibi grnecektir. O ana kadar, gizli polisin sonsuz gc devrimci bir partinin kitlelere ulamasn veya herhangi sistematik bir eylemin rgtlenmesini olanaksz klacaktr. Kendiliinden devrim, Stalinist brokrasinin demir kesini paralarken, ii snf iindeki btn partilerin, eilimlerin ve gruplarn zgr eylemlerine meydan aacaktr. Bu, muzaffer proleter devrimin ilk perdesi olacaktr. Son perde ise ancak kendiliinden harekete geen, sosyalist hedeflerin ve bunlar elde etme ynteminin bilincinde olan ve devrimci Marksist bir partinin nderliindeki kitleler tarafndan yazlabilir. EK

TROK'NN YOZLAMI DEVLET TANIMLAMASI: BR DEERLENDRME

Troki Stalinist rejimi incelerken balang noktas olarak Bolevizm'i alr ve Marksizm ile Stalinizm'i, Ekim Devrimi ile brokratik kar devrimi karlatrr. Elinizdeki yaznn yazar, Troki'nin bir taraftar olarak ve Troki gibi, Stalin'i incelerken bu olguya MarksizmLeninizm ile ilikisi asndan yaklamann gereine inanarak, Troki'nin Stalinist rejim hakkndaki zmlemelerinin eletirel bir deerlendirmesine byk nem verilmesi gerektii grndedir. i Snfnn Denetimi Altnda Olmayan Bir Devlet i Devleti Olabilir mi? Troki'nin eserlerinde ii devletinin birbirinden farkl ve olduka elikili iki tanmn grrz. Birinci tanma gre, ii devletinin kstas, proletaryann kstl bile olsa devlet iktidar zerinde dolayl veya dolaysz denetiminin olup olmamasdr; yani, devrime gerek olmadan sadece reformlarla proletarya brokrasiyi bandan atabilir mi, atamaz m? Troki 1931'de yle yazmtr:
Mevcut Sovyet Devletini bir ii devleti olarak kabul etmek sadece, burjuvazinin silahl ayaklanmadan baka bir yol ile iktidara gelemeyeceini ifade etmekle kalmaz, fakat ayn zamanda, SSCB proletaryasnn yeni bir devrim olmakszn, reformlar yoluyla brokrasiyi devlete tabi klma olasln, veya Parti'yi yeniden eski haline evirme ve diktatrlk rejimini onarma olasln yitirmedii anlamna gelir.1

Demokratik Merkeziyetiler adl muhalefet grubunun yelerinden Borodai'ye yazd bir mektupta Troki bu gr daha ak bir ekilde

220 RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM ifade etmitir. Mektubun zerinde tarih yoktur, fakat tm belirtiler 1928 sonlarnda yazld eklindedir. Troki yle yazar:
"Aygtn ve Sovyet iktidarnn yozlat doru mudur? Bu, ikinci sorudur" diye yazmsn. Hi phe yok ki Sovyet aygtnn yozlamas, Parti aygtndaki ayn sreten olduka ileri bir dzeydedir. Fakat hereye ramen, kararlar Parti'den kmakladr. Mevcut durumda bu, Parti aygt demektir. Bylece bu soru da ayn yere varr: Parti'nin proleter z, ii snfnn yardmyla, devlet yaps ile birlemekte olan parti aygt otokrasisinin stesinden gelebilecek durumda mdr? Buna pein olarak "deildir" diye cevap veren herkes bylece sadece yeni bir temel zerinde yeni bir partinin gerekliliinden deil, ayn zamanda ikinci ve yeni bir proletarya devriminin gerekliliinden sz etmi olur.2

TROK'NN YOZLAMI DEVLET TANIMLAMASI 221 "proletarya, tm retim aralarn devletin elinde merkeziletirmek zere tm sermayeyi burjuvaziden skp almak iin siyasi stnln kullanacaktr..." ve "ii snf devriminin ilk adm proletaryay egemen snf konurmunakarmaktadr" szleri yanltr. stelik, bun gre, ne Paris Komn ne de Bolevik diktatrl ii devletidirler, nk bunlardan birincisi retim aralarn hi devletletirmemitir ve ikincisi ise bunu ancak bir sre sonra yerine getirmitir. c) Eer devlet retim aralarnn sahibi grevini gryor, fakat iiler devletidenetleyemiyorlarsa, o zaman iiler retim aralarnn sahibi deildirler; yani, egemen snf deildirler. lk tanm bunu itiraf etmektedir. kinci tanm ise bu sorunu gzard etmekte, fakat aksini savunmamaktadr. Rusya'nn i Devleti Olarak Tanm ve Marksist Devlet Teorisi Rusya'nn yozlam ii devleti olduu varsaym kanlmaz olarak Marksist devlet kavramyla elikili sonulara varr. Troki'nin siyasi devrim ve toplumsal kar devrim dedii olgular irdelersek bunu greceiz. hanete Urayan Devrim'de Troki yle yazar:
Sovyetler Birlii'nin gnmzdeki karakterini daha iyi anlamak iin, gelecei hakknda iki deiik varsaymda bulunalm. Birinci olarak, Sovyet brokrasisinin eski Bolevizm'in tm zelliklerine sahip ve stelik yakn gemiin dnya deneyimiyle zenginlemi bir parti tarafndan alaa edildiini varsayalm. Byle bir parti ie, sendikalarda ve Sovyetler'de demokrasinin yeniden kurulmasyla balayacaktr. Sovyet partilerinin zgrln salayacak, salamak zorunda ola-aktr. Kitlelerle birlikte ve onlarn banda, devlet aygtnn amansz bir temizlenmesini gerekletirecektir. Rtbe ve nianlar, her trl ayrcalklar kaldracak ve emein dllendirilmesindeki eitsizlii ekonominin ve devlet aygtnn canalc gerekleriyle snrlayacaktr. Genlie bamsz dnme, renme, eletirme ve gelime zgrln tanyacaktr. Milli gelirin blmnde ii ya da kyl kitlelerin karlar ve talepleri dorultusunda byk deiiklikler getirecektir. Fakat bu yeni iktidar, mlkiyet ilikileri konusunda devrimci yntemlere bavurmak zorunda kalmayacaktr. Planl ekonomi deneyimini koruyacak ve daha da gelitirecektir. Siyasi devrimden yani brokrasinin devrilmesinden sonra proletarya ekonomik alanda bir dizi nemli reform yapmak zorunda kalacak, ama yeni bir toplumsal devrim yapma gereini duymayacaktr...

Ayn mektubunun daha sonraki satrlarnda Troki yle yazmtr:

Eer Parti artk bir cesetse, yeni bir temelde yeni bir partinin kurulmas gerekir ve ii snf bundan aka haberdar edilmelidir. Eer Thermidor tamamlanmsa ve proletaryann diktatrl tasfiye edilmise, ikinci proletarya devriminin sanca almaldr. Eer inandmz reform yolu ilemeyecek olursa yapmamz gereken ey bu ola-caktr.3

Troki'nin ikinci tanm ise kknden farkl bir kstasa dayanmaktadr. Devlet mekanizmas kitlelerden ne kadar bamsz olursa olsun, ve hatta brokrasiden kurtulmann tek yolu devrim bile olsa, retim aralar devletletirilmi olduu srece, bu devlet proletaryann egemen snf olduu bir ii devleti olarak kalr. rnein, hanete Urayan Devrimde. Troki yle yazmtr:
Topran, snai retim, ulam ve deiim aralarnn devletletirilmesi ve bununla beraber d ticaretteki devlet tekeli, Sovyet toplumsal yapsnn temelini oluturur. Proleter devriminin kurduu bu ilikiler sayesinde, Sovyetler Birlii'nin karakteri bizim iin temel olarak bir proleter devleti olarak tanmlanr.4

Bundan u sonular kmaktadr: a)Troki'nin ii devleti tanmlarndan ikincisi, birincisini olumsuzlar. b)Eer ikinci tanm doru ise, o zaman Komnist Manifesto'nun

222 RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM kinci varsaym ise yle: ktidardaki Sovyet kastn bir burjuva partisi devirecek olursa, bunlar imdiki brokratlar, yneticiler, teknisyenler, direktrler, parti sekreterleri ve genel olarak ayrcalkl evreler iinde azmsanmayacak sayda hazr taraftar bulacaklar. Bu kez de elbette devlet aygtn temizlemek gerekecek. Fakat burjuva restorasyonu herhalde devrimci bir partinin ihtiya duyacandan daha az sayda insan grevden almak zorunda kalacak. Yeni iktidarn ilk grevi retim aralarnn zel mlkiyetini yeniden salamak olacak... Sovyet brokrasisi burjuva restorasyonunu kolaylatrmak ynnde ok yol alm olmasna ramen, yeni rejim mlkiyet biimleri ve retim yntemleri konularnda reform deil, toplumsal bir devrim yapmak zorunda olacak.5

TROKI'NN YOZLAMI DEVLET TANIMLAMASI 223 toplumsal kar devrime uygulamaktan ksmen kanmaktadr. Ancak, aslnda Rusya'da ilerinde demokrasinin yeniden kurulabilecei ne sendika ne de Sovyetler vardr. Sorun, devlet mekanizmasnn slah edilmesi sorunu deil, bunun yklmas ve yeni bir devletin kurulmas sorunudur. ster iktidara geldiinde proletaryann mevcut devlet mekanizmasn ykmas gerektiini, burjuvazinin ise bunu kullanabileceini varsayalm, ister ne proletaryann ne de burjuvazinin mevcut devlet mekanizmasn kullanamayacan varsayalm ("devlet mekanizmasnn temizlenmesi" kanlmaz olarak devleti niteliini tamamen dntrecek derin bir deiiklik gerektirecektir); her iki varsaym da Rusya'nn bir ii devleti olmad sonucuna gtrr bizi. Proletaryann ve burjuvazinin ayn devlet mekanizmasn kendi iktidar aralar olarak kullanabileceini dnmek Marx, Engels, Lenin ve Troki'nin devrimci devlet kavramnn reddi anlamna gelir. Mlkiyet Biimini retim likilerinden Bamsz Dnmek Metafizik Bir Soyutlamadr zel mlkiyet kavramnn kendi bana, retim ilikilerinden bamsz olarak dnlmesinin tarih-st bir soyutlama olduunu her Marksist kabul eder. nsanlk tarihinde kleci sistemin, feodal sistemin ve kapitalist sistemin zel mlkiyeti bilinir ve bunlarn tm temelde birbirinden farkldr. Marx, Proudhon'un zel mlkiyeti retim ilikilerinden bamsz tanmlama giriimiyle alay etmitir. retim aralarn sermayeye dntren ey retim ilikilerinin toplamdr. Marx'in dedii gibi:
Her tarihsel dnemde mlkiyet farkl bir biimde ve bir dizi tamamen deiik toplumsal iliki altnda gelimitir. Bu yzden, burjuva mlkiyetini tanmlamak, burjuva retiminin tm toplumsal ilikilerini aklamaktan baka birey deildir. Mlkiyetin tanmn bamsz bir ilikinin tanmn yapar gibi yapmaya almak, belirli bir dzeydeki soyut ve ebedi bir dnce dzeyindeki tanmlardan te, metafizik veya hukuki bir hayalden baka birey olamaz.6

imdi bunu inceleyelim. Burjuva siyasi devrimleri srasnda, rnein 1830 ve 1848 Fransz devrimlerinde, hkmet biimi az ya da ok deiti ama devlet biimi ayn kald halktan bamsz ve kapitalist snfa hizmet eden "silahl insan gruplar, ordular, hapishaneler, vb.". Almanya'da Hitler'in zaferi kukusuz ayn zamanda devlet aygtnn geni apl bir temizlenmesini getirdi, fakat bir btn olarak devlet mekanizmas yklmad, esas olarak ayn kald. Bir ii devletinde ierik ve biim arasnda herhangi bir baka devlette olduundan daha yakn bir iliki vardr. Buna gre, bir ii devletinde siyasi devrimlerin olabileceini kabul etsek bile, uras ok aktr: ayn ii devleti aygt, siyasi proletarya devriminden nce olduu gibi, sonra da ayn biimiyle varln srdrmek zorundadr. Eer Rusya bir ii devletiyse, devrimci bir ii partisi iktidara geldiinde devlet aygtnda geni apl bir "temizlik" yapacak olsa bile yine varolan devlet mekanizmasn kullanabilmelidir ve kullanacaktr. te yandan, eer burjuvazi iktidara gelecek olursa, mevcut devlet mekanizmasn kullanamayacak, onu ykmak ve yerine yenisini kurmak zorunda kalacaktr. Rusya'da bugn koullar buna uygun mudur? Soruyu doru sormak, cevab vermenin yarsdr. Kukusuz, devrimci parti MVD'yi, brokrasiyi, srekli orduyu kullanamayacaktr. Devrimci parti mevcut devleti ykmak ve onun yerine Sovyetler, halk milisleri vb. kurmak zorunda kalacaktr. Buna karlk, eer burjuvazi iktidara gelecek olursa tabii ki MVD'yi, srekli orduyu vb. kullanabilecektir. Troki devrimci partinin "sendikalarda ve Sovyetler'de demokrasiyi yeniden kurmakla" ie balayacan syleyerek, Marksist devlet teorisini Rusya'daki siyasal devrime ve

Kapitalist retim srecinde insanlar arasndaki ilikileri ifade eden tm kategoriler deer, fiyat, cret vb. burjuva zel mlkiyetinin blnmez bir parasn olutururlar. Kapitalist zel mlkiyetin tarihsel

224 RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM toplumsal karakterini tanmlayan ve onu dier zel mlkiyet biimlerinden ayran ey, kapitalist sistemin hareket yasalardr. Mlkiyetin biimini retim ilikilerinden soyutlayan Proudhon, "bu ekonomik ilikilerin [kapitalist retim ilikilerinin] tmn gene hukuki 'mlkiyet' kavram altnda karmakark etmitir". Bylece, "Proudhon, Brissot'nun ok daha nce, 1789'dan nce, benzer bir eserde ayn kelimelerle vard sonucu "mlkiyet hrszlktr" sonucunu aamamtr".7 Bir zel mlkiyetin bir dier zel mlkiyetten deiik bir tarihsel karakteri olabileceini, baka bir snfn kalesi olabileceini Marx ak bir ekilde anlatmtr. Ayn eyin devletletirilmi mlkiyet iin de geerli olabilecei o kadar ak deil. Bunun balca nedeni, insanln bilinen tarihinin esasen zel mlkiyet temelinde yer alan snf mcadelesinin tarihi olmasdr. zel mlkiyet temeline dayanmayan snf ayrmasnn rnekleri sayca az ve pek bilinmeyen durumlardr. Yine de bunun rneklerini bulmak mmkn. lk olarak Avrupa tarihinden bir rnek alalm: Ortaalarda Katolik Kilisesi rneini. Kilisenin, zerinde yzbinlerce kyl alan muazzam topraklar vard. Kilise ile bu kyller arasndaki ilikiler feodal toprak aalar ile kyllk arasndaki ayn feodal ilikilerdi. Kilise bu anlamda feodaldi. Fakat ayn zamanda, kardinallerin, piskoposlarn feodal mlk zerinde hibir haklar yoktu. Kilise mlkiyetinin snf karakterini toplumdaki egemen retim ilikileri tanmlyordu ve zel mlkiyet sz konusu olmamasna ramen, bunlar feodal ilikilerdi. Denebilir ki, Katolik Kilisesi bir btn olarak feodal sistemin bir uzantsyd ve karakteri de dolaysyla feodaldi. Ancak bu konumuzun dnda kalyor, nk bizim anlatmak istediimiz Katolik Kilisesi'nin nasl ykseldii, topraklarn eline nasl geirdii ve topra ileyen kyllkle arasndaki feodal ilikileri nasl kurduu deil. Biz sadece ayn retim ilikisinin, biri zel dieri kurumsal iki farkl mlkiyet biiminde ifade bulabileceini vurgulamak istiyoruz. Ayn ekilde, Dou'nun tarihinden de zel mlkiyete deil, devlet mlkiyetine dayanan derin snf farkllamalarnn bulunduu saysz ekonomik sistem rnek olarak verilebilir. Firavunlar devrinde Msr'da, Mslman Msr'da, Irak, ran ve Hindistan'da byle sistemler varolmutur. Anlald kadaryla topraa devletin sahip olmas, esasen

TROKI'NIN YOZLAMI DEVLET TANIMLAMASI 225 tarmn bu lkelerde sulamaya dayanmasndandr, ki bu da devlet mdahalesini gerektirmitir. imdi ele alacamz rnek, konunun biraz dna tamay affettirecek denli retici. Arap Feodalizmi: Devlet Mlkiyetine Dayanan Bir Snfl Toplum rnei Memlklar dneminde Arap feodalizminin balca zelliklerine bir gz atalm. Burada kyllk Ortaa Avrupas'nda olduundan daha da acmasz gl bir feodal devletin egemenlii altnda yaamaktadr. Oysa egemen snf yesi bireyler hibir kiisel mlkiyet hakkna sahip deildir. Sultan topran tek sahibidir ve eitli blgelerde rant toplama hakkn bir dizi soyluya (Mltezim) tanmtr. Avrupa'da feodal aristokrasinin topraklar babadan oula devrolurken, Arap Orta Dousu'nda feodallerin kiisel topra yoktur; her feodal, topra topluca denetleyen ve rant toplama hakk olan bir snfn yesidir. Suriye ve Filistin'de feodallerin rant topladklar topraklar bir yldan dierine deiirdi. Msr'da ise, bir feodalin rant toplad toprak deimez ve lmnde yerine atanacak kii seilirken ailesine ncelik tannrd. Avrupa'da herhangi bir feodal lord, bir numaral feodal lord olmaktan te bir zellii olmayan krala kar olduka bamsz bir g iken, Arap Orta Dousu'nda nemli olan feodallerin kolektif varlyd; Arap feodalleri konumlarn devlete borlu olduklar iin birey olarak gl deildiler. Arap feodalinin devlet karsndaki zayf konumu tmarn datm biiminde de grlebilir: Sultan topraklar, emirleri ve sipahileri arasnda kura ekerek datr, bylece her biri rtbesine gre alan ve verimi deiik bir toprak paras alrd. Bunun sonucunda Arap asilzadeleri, aralarnda byk gelir farklar olan eitli gruplara blnmlerdi. (rnein, "yz emirleri" ylda 80,000-200,000 dinar, "emir-el-tabl" 23,00030,000 dinar, "on emirleri" 9,000 dinar, "be emirleri" 3,000 dinarn altnda, vb.) Temellk biimi bir Avrupa feodalinden ziyade bir devlet memurununkine yaknd. Soylularn devlete bamllnn bir sonucu olarak Arap Orta Dousu'nda u olaand olguya sk sk rastlanrd: zaman zaman tm bir feodal kesim "tasfiye" ve imha edilir, bunlarn yerini bakalar alrd. Zamanla, Arap soylularnn yerini Arap kkenli olmayan ve Arapa deil, Trke konuan, Sultan'n azat ettii kleler Memlklar ald. On ve ondrdnc yzyllarda bunlar oun-

226 RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM lukla, aa Volga kylarnda bir Mool devleti olan Altnordu kaynaklydlar, onbe ve onaltnc yzyllarda ise genellikle Kafkasyalydlar. Sultan'n Kafkaslar'dan asker devirmesine kar Rus ar'nn ykselen direnii sonucunda ise, Balkan asll (Arnavut, Bonak) unsurlar ounluu oluturdular. Topran devlet mlkiyetinde olmas, sadece zel mlkiyete dayal feodalizmin ykseliini nlemekle kalmad, ayn zamanda bireysel eilimli bir toplumsal grubun ykselmesini de nledi. Birer askeri kamp olan kentlerde esnaf bamsz olmaktan uzakt. Esnaf loncalar ortaya ktktan sonra bile, bunlar kentlerde nem kazanp ciddi bir bamsz g oluturamadlar. Hkmet lonca bakanlarnn ounu kendisi atayarak, loncalar devlet kurumlar haline dntrd ve bunlar kendine tabi kld. Balca retim arac olan topran bireylerin mlkiyetinde olmamas, Arap soylularyla Memlklar'n konumlarn salama alan bir hukuksal temelden ve miras hakkndan yoksun olmalar, kyl kitlelerin durumunu dzeltmek gibi bir sonuca yol amad. Memlklar'n halk snflarndan gelmi olmalar da bunu deitirmedi. Egemen snfn kentlerde younlam olmas ona kyllk karsnda byk bir askeri g salad ve itahn daha da at. Bu balamda da Ortaa Avrupa feodal lordlarndan farklydlar. Avrupa'da kylln lordlara kira olarak dedii rn genellikle pazara karlmyordu, bu nedenle serfler, lord ile ailesinin gnlk gereksinmelerinden fazla bir deme yapmaya zorlanmyordu: "Onun (feodal lordun) midesinin duvarlar kylleri smrmesindeki snr oluturdu." (Marx) Arap feodalleri iin ise durum farklyd. Halife Sleyman'n, bir elisine kyller hakknda syledii u szler feodallerin bak asn iyi zetliyor: "Stlerini kuruyana kadar sa, kanlarn son damlasna kadar al." Arap Orta Dousu'nda retim tarz, smr biimi, emekilerin retim aralar ile aralarndaki iliki Ortaa Avrupas'nda olduundan farkl deildi. Egemen snfn gelir kayna her iki durumda da aynyd. Tek fark, bu snfn arta el koyma biiminde ve smr hakknn hukuksal ifadesindeydi.8

TROK'NTN YOZLAMI DEVLET TANIMLAMASI 227

Rus Brokrasisi Blm Srecinde Ortaya kan Bir Jandarma mdr? Troki Stalinist devletin kitleler zerindeki basksn yle aklar:
...mevcut geici yap halen toplumsal elikilerle doludur ve bu elikiler tketim alannda herkesin en yakndan ve hassas bir ekilde hissettii alanda son derece gergindir ve her an retim alanna tama tehlikesi arzetmektedir.9

Dolaysyla,
Brokratik ynetimin temeli toplumun tketim maddeleri bakmndan yoksulluu ve bunun herkesin herkese kar mcadelesi haline dnmesidir. Bir dkknda yeterince mal olduu zaman insanlar dkkna istedikleri zaman gelirler. Az mal olduu zaman ise kuyrua girmek zorunda kalrlar. Kuyruklar ok uzad zaman asayii temin etmek iin polis ihtiyac doar. Sovyet brokrasisinin iktidar da ite bu noktada doar. O, kimin alveri edeceini, kimin bekleyeceini "bilir".10

Brokrasinin sadece blm srecinin jandarmas olduu doru mudur? Yoksa, blm srecini de iine alan, bir btn olarak yeniden retim srecinin mi jandarmasdr? Bu sorunun teorik ve siyasi nemi sonsuz. Bu soruyu yantlamadan nce, Marx ve Engels'in retim ve blm ilikileri arasndaki ba hakkndaki fikirlerine bir gz atmakta yarar var. Marx yle yazar:
Blm, her bireye, retim alanndaki konumunu belirleyen, toplumun dayatt doal bir yasaym ve dolaysyla retim srecinden nce gelirmi gibi grnr. Balangta kiinin sermayesi, toprak mlkiyeti yoktur. Doduu andan itibaren toplumsal blm sreci onu cretli emekilie atamtr. Fakat bu ekilde atanm olmas sermaye ile toprak mlkiyetinin bamsz retim unsurlar olarak varolmasnn sonucudur. Bir btn olarak toplum asndan bakarsak, blm bir baka anlamda da retimden nce gelen ve onu belirleyen bir unsur, adeta ekonomi-ncesi bir unsur olarak grnr, rnein, bir bakasnn topraklarn fetheden bir millet, bu topraklar kendi yeleri arasnda bltrr, bu ekilde toprak mlkiyetinin belirli bir dalm ve biimini yaratarak retimin niteliini belirlemi olur, ya da, yenik

228 RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM halkn yelerini kleletirerek kle emeini retimin temeli haline getirir. Veya, bir millet devrim yapar, byk topraklar kk paralara bler ve topran bu yeni blm sonucu retime yeni bir karakter vermi olur. Ya da, yasalarla toprak mlkiyeti byk ailelerin elinde kalclatrlr veya emek nesilden nesile aktarlabilen bir ayrcalk olarak datlr ve kastlara dntrlerek srekliletirilir. Tm bu rneklerde ki tarihte bunlarn hepsi vardr blm retim tarafndan biimlendirilen ve belirlenen bir olgu olarak deil, aksine, retimi tayin eden unsur olarak grnr. En yzeysel anlayla bakldnda, blm, rnn blm olarak, yani retimden uzak ve yar-bamsz olarak grlr. Oysa, blm sreci rnlerin blm olmadan nce, ilk olarak retim aralarnn blm, ikinci olarak da (ki bu birincisinin deiik kelimelerle ifadesinden ibarettir) toplumun yelerinin deiik retim eitleri arasndaki blmdr (yani, bireylerin belirli retim koullarna tabi klnmalar). rnlerin blm, retim sreciyle i ie olan ve onun rgtlenmesini belirleyen bu yukardaki blmn bir sonucundan ibarettir.11

TROK'NN YOZLAMI DEVLET TANIMLAMASI 229 Amerikan Sava'n Marx toplumsal bir devrim olarak tanmlar. Klelerin zgrlklerini kazanp cretli emekilere'dnmeleri toplumsal bir devrimdi: Toplumda bir snf yok olup yerini bir bakasna brakmt. Stalin'in brokrasisinin alaa edilip alma kamplarn".-:, daki milyonlarca klenin zgrle kavumas niye toplumsal deil de salt siyasal bir devrim olarak tanmlansn? Feodal topraklar kylle devreden, serfleri zgr kyllere dntren tarm devrimi toplumsal bir devrimdi. Devlet yamaclnn, "zorunlu demeler"in ortadan kalkmas, kolhozlarn gerek anlamda kolhoz yelerinin mlkiyeti haline getirilmesi, yelerinin tam denetimi allna girmesi toplumsal bir devrim olarak anlalmamal m? Siyasal bir devrim, hkmet deiikliiyle birlikte sadece belli bireylerin, gruplarn veya egemen katmanlarn deitiini, buna karlk iktidarn ayn snfn elinde kaldn varsayar. Buna gre, brokrat ile ii, NKVD grevlisi ile sorguya ektii tutuklu ayn snfn yeleri olmal. retim sreci iindeki konumlar bu denli farkl iken, retim aralarna kar tavrlar bu denli birbirinden uzak ve hatta aykr iken, nasl ayn snfn yeleri olarak dnlebilirler? Eer ii ile brokrat ayn snfn insanlar olarak tanmlarsak, Rusya'da bir snfn iinde mcadele olmasna ramen, snflar aras mcadele olmad sonucuna varmamz kanlmaz olur. Bu sonu ise, Stalin'in Rusya'da snf mcadelesi olmad iddiasna kar Troki'nin eletirilerini rtmez mi? Troki'nin Son Kitab . Rusya ii snfnn hatr saylr bir sre iktidar elinde tutmu tek ii snf olduu ve iktidardan dmesinin ne denli karmak siyasiiktisadi koullar altnda gerekletii gz nne alnrsa, tm parlak analiz yeteneine ramen Troki'nin Stalinist rejim zmlemesini zaman zaman yeniden deerlendirmesini doal karlamak gerekir. Yozlam ii devleti teorisinin kabul edilmesinin Sol Muhalefet yeliinin koullarndan biri olduu zaman ile, yllar sonra Troki'nin (grlerine katlmyor olmasna ramen) Sovyet devletinin savunulmasna kar kan bir akm Drdnc Enternasyonal'den ihra etmeyi dnmedii zaman arasnda, Troki'nin grlerinde ok nemli vurgu deiiklikleri olmutur. 1939 sonu ile 1940 ylnda Shachtman ile

z Marx'in eserlerinde defalarca yinelenen bu alnt, Stalinist brokrasinin ekonomideki yerini incelemek iin iyi bir balang noktasdr. Rus brokrasisine ilikin olarak u sorular ortaya atalm: Brokrasi sadece tketimin halk arasnda blmn m ynetmektedir, yoksa ayn zamanda halkn retim sreci iindeki blmn de mi ynetmektedir? Brokrasinin tekeli sadece blmn denetiminde mi geerli, yoksa retim aralarnn denetimi de brokrasinin tekelinde mi? Brokrasi sadece tketimi mi vesikaya balamakta, yoksa ayn zamanda toplumun toplam emek zamannn birikim ile tketim arasnda, retim aralarnn retimi ile tketim aralarnn retimi arasnda dalmn da m saptamakta? Brokrasi tketim mallar ktln ve bylece baz belli blm ilikilerini yeniden retiyor deil midir? Rusya'daki retim ilikileri bu ilikilerin bir paras olan blm ilikilerini belirlemiyor mu? Toplumsal Devrim mi, Siyasal Devrim mi? Rusya ii snfnn brokrasiye kar gerekletirecei bir devrimin toplumsal bir devrim olmayaca konusunda Troki'ye katldmz takdirde, Marks sosyolojiyle elimi oluruz.

230 RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM tartmalar srasnda, Burnham ve Shachtman karsnda aznlkta bile kalsa partiyi blmeyi reddedip, parti iinde kendi grn savunmay srdreceini sylemesi tesadfi bir tavr olmasa gerek.12 Troki, son kitab Stalin 'de brokrasiyi bir egemen snf olarak deerlendirmeye doru belirgin bir adm atmtr. Stalinist brokrasinin iktidara ykseliinin toplumsal niteliini aklarken yle yazar:
Thermidor'un ierii toplumsal bir nitelik tamtr, tayor ve tamas da kanlmazd. Thermidor yeni bir ayrcalkl katmann olumasn, ekonomik adan egemen olan snf iin yeni bir ara-katman yaratlmasn temsil etmitir. Bu egemenliin iki aday vard: kk burjuvazi ve brokrasinin kendisi. Proletaryann nc kesimlerinin direniini ykmak iin bu iki kesim omuz omuza sava verdiler. Bu ii baardktan sonra, kendi aralarnda kran krana bir mcadele balad. Brokrasi tek bana savamaktan, proletaryadan ayr durmaktan korktu. Tek bana brokrasi ne kulaklar, ne de NEP temelinde gelien ve bymeye devam eden kk burjuvaziyi ezecek gce sahipti; proletaryann yardmna ihtiyac vard. Bu nedenledir ki, kk burjuvaziye kar giritii artk rn ve iktidar mcadelesini sanki proletaryann kapitalizmin yeniden kurulmasna kar mcadelesiymi gibi gstermeye alt.13

TROK'NN YOZLAMI DEVLET TANIMLAMASI 231 sel Gler Bireysel Kapitalizmi Yeniden Kuramadna Gre, Rusya'nn Snf Nitelii Hakknda Ne Sonuca Varlabilir? Troki Rusya'da toplumsal kar devrim tehlikesinden sz ettiinde kapitalizmin, zel mlkiyet temelinde, yeniden kurulmasn kastediyordu. Stalinist Bonapartizm, milli arenada iki g arasnda bir denge unsuru olarak grlyordu: Bir yanda devlet mlkiyetini ve planlamay destekleyen ii snf, te yanda zel mlkiyet peindeki burjuva unsurlar. yle yazar Troki:
[Brokrasi] devlet mlkiyetini korumay ancak ii snfndan ekindii ve korktuu lde srdryor. Bu korkuyu yaratan ve besleyen ey ise, Thermidor brokrasisinin tmyle kapld burjuva gericiliine kar duran sosyalist akmn en bilinli ifadesi: Bolevik-Leninistler'in illegal partisi. Brokrasi, bilinli siyasal bir g olarak devrime ihanet etmitir. Ne var ki, muzaffer bir devrim salt bir program, bir kzl bayrak, salt siyasi kurumlar olmaktan ok te, bir toplumsal ilikiler sistemidir. Ona ihanet etmek yetmez. Onu alaa etmek gerekir.15

Brokrasi, diyor Troki, kapitalizme kar mcadele ettii iddiasyla, aslnda proletaryay kulaklar ezip "yeni bir ayrcalkl katmann olumas, ekonomik adan egemen olan snf iin yeni bir arakatman yaratlmas" yolunda kulland. Ekonomik adan egemen snf olmann adaylarndan biri de, yine Troki'ye gre, brokrasiydi. Bu formlasyonun byk nemini gzden karmamak gerek, zellikle Troki'nin brokrasiyle kulaklar arasndaki mcadele hakknda sylediklerini, snf mcadelesi tanmyla balantl olarak dnrsek:
Snf mcadelesi artk rn zerinde srdrlen mcadeleden baka birey deildir. Artk rnn sahibi kimse, duruma egemen olan da odur servet, devlet, kilise, mahkemeler, bilim ve sanat, hepsi onundur.14

Brokrasi ile kulaklar arasndaki mcadele de, Troki'nin en son vard sonuca gre, "artk rn mcadelesi" idi.

Yukardaki alnt mlkiyet biiminin hukuki soyutlamasn ve buna bal olarak, analizin i elikilerini aka ortaya koyuyor. Rusya proletaryas retim aralar zerindeki denetimini srdrecek kadar gl deildi, brokrasi tarafndan alaa edildi; fakat bu ilikinin yasal ifadesini bulmasn nleyecek kadar gl! Proletarya artk rnn kendi aleyhinde bltrlmesini nleyemedi; yaam dzeyinin brokrasi tarafndan drlmesini, en temel haklarnn elinden alnmasn, milyonlarca iinin Sibirya'da alma kamplarna mahkm edilmesini nleyecek kadar gl deildi; ama mlkiyet biimini koruyacak kadar gc var! Sanki insanlarla mlkiyet arasndaki iliki, retim ilikilerinden ayr dnlebilirmi gibi. Dahas, eer Rusya'da zel kapitalizmin yeniden kurulmasn engelleyen tek unsur proletarya korkusu ise, eer Troki'nin dedii gibi brokrasi bilinli olarak kapitalizmin yeniden kurulmasn zlyorsa, "Stalinist rejimin baaa duran bir piramit kadar dengesiz" olduu tespiti hakl km olur ve sava srasnda Sovyet ekonomisinin bana gelecekler hakknda ngrdkleri gereklemi olurdu. Bu konuda Troki grlerini yle zetler:

232 RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM Savan scanda tarm ve kk sanayide bireysel ilkelere doru keskin dnler, yabanc ve "mttefik" sermaye lehinde ynlenmeler, d ticarette devlet tekelinin krlmas yolunda admlar, trstler zerinde devlet denetiminin zayflamas, trstler aras rekabetin kzmas ve trstlerle iiler arasndaki elikilerin artmas gibi gelimeler beklenebilir. Siyaset dzeyinde bu sreler Bonapartizm'in ve mlkiyet ilikilerinde buna denk den deiikliklerin tamamlanmas anlamna gelebilir. Bir baka deyile, uzun bir sava boyunca dnya proletaryasnn pasiflii srecek olursa, SSCB'nin toplumsal i elikileri kanlmaz olarak burjuva-Bonapartist kar devrime yol aacaktr.

TROKI'NN YOZLAMI DEVLET TANIMLAMASI 233 Hem devlet kapitalizminde, hem ii devletinde, devlet retim aralarnn mlkiyetine sahiptir. ki sistem arasndaki fark mlkiyet biimlerinde aranamaz. Demek ki, Troki'nin Rusya'nn snf karakterini tanmlamakta temel ald "devlet mlkiyeti" kavramn anlamsz bir kstas olarak bir yana brakmamz gerekiyor. "Yeni Demokrasiler" ve Rusya'nn i Devleti Olarak Tanmlanmas "Yeni demokrasiler"in ortaya k Rusya'nn ii devleti olarak tanmlanmasn snama olana dourdu. Eer devlet mlkiyeti, planlama ve d ticaretin devlet tekelinde bulunmas, bir lkeyi ii devleti yapmaya yetiyorsa, hem Rusya hem "yeni demokrasiler" kuku yok ki birer ii devleti. Bu da demektir ki "yeni demokrasiler"de proleter devrimi gereklemi. Bu devrimler Stalinistler tarafndan milli birlik, burjuvaziyle kurulan koalisyon hkmetleri ve milyonlarca Alman asll iiyle ailelerinin snrd edilmesine yol aan bir ovenizm temelinde gerekletirildi. Bu politikalar proleter devriminin tekerleklerini yalad. Bunu bylece kabullenirsek, o zaman uluslararas sosyalizmin tarihsel gereklilii ve gelecei ne olabilir, nasl aklanabilir? Stalinist partiler enternasyonal sosyalistlerden her adan daha avantajl devlet mekanizmas, kitle rgtleri, maddi olanaklar, vb. Stalinizm'in tek dezavantaj uluslararas snf ideolojisinden yoksun olmas. Ama bu ideolojiye sahip olmadan da proleter devrimi baarmak mmknse, iiler Stalinizm'e niye srt evirsinler? Dou Avrupa lkelerinde devrimci proleter bir nderlik yokken toplumsal devrimler gerekleebildiyse, bundan ancak gelecek devrimlerde de kitlelerin savaaca fakat nderlik etmeyecei sonucunu karabiliriz. "Yeni demokrasiler"in ii devleti olduunu iddia etmek, proleter devrimin aynen burjuva savalar gibi, kitlelerin aldatlmasna dayandn varsaymak anlamna gelir. Eer "yeni demokrasiler" ii devleti ise, demek ki Stalin proleter devrimi, hem de hi zaman kaybetmeden, gerekletirdi. Paris Komn'nden sonra 140 milyonluk bir lkede ilk ii devletinin yaratlmas 47 yl srd. Ondan sonra 40 yldan az bir srede bir dizi lke ii devleti oldu: Bat'da, 75 milyonluk nfuslaryla Polonya, Yugoslavya,

kinci Dnya Sava deneyiminden nce, Rusya'da zel kapitalizmin yeniden kurulmasnn lke emperyalist igale uramadan mmkn olabileceini dnmek yanl olmakla birlikle, anlalabilir bir hatayd. Merkezi ve devletletirilmi Rus ekonomisinin Almanya karsndaki kesin zaferi byle bir olaslk olmadn kantlad. D glerin zel kapitalizmi geri getirebilecei, hatta barbarca bir savan nfusun byk bir ksmn imha edip lkeyi zel kapitalizmden de geri bir tarihsel gelime dzeyine drebilecei, dnlemeyecek olaslklar deildir kukusuz. Troki Rusya'y gei halinde bir toplum olarak tanmlarken, kendi i dinamiklerinin bu toplumu ya sosyalizme ya da zel kapitalizme gtreceini vurgular. kinci olasl yok sayarsak, geriye alternatif kalyor: 1)sel gleri Rusya'y ancak bir yne doru, komnizme doru, gtrmektedir. Bu Stalinistler ve Bruno R. {La Bureaucratization du Monde, Paris, 1939) tarafndan savunulan gr. 2)Rus toplumu ne sosyalist ne de kapitalist; retici gler srekli glenmesine ramen komnizme yol amayacak, kitlelerin smrs hafiflemeden srmesine ramen kapitalizme dnmeyecek. Bu "yneticiler devrimi" teorisinin ve Shachtman'n 1943'te formle ettii "brokratik kolektivizm" teorisinin savunduu formlasyon. 3)Rus toplumu ya nnde iki gelime izgisi devlet kapitalizmi veya sosyalizm olan bir gei toplumu, ya da devlet kapitalizmine geii tamamlam bir toplum. glerin zel kapitalizme yol aabileceini, Stalinizm'i, Bruno R. ile Shachtman'n brokratik kolektivizm tezlerini ve Burnham'n grlerini reddedersek geriye sadece nc alternatif kalyor.

234 RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM Macaristan, Romanya, Bulgaristan ve ekoslovakya (buna Rusya'nn kendi topraklarna katt Baltk devletleri, Dou Polonya ve Besarabya'nn 20 milyon nfusu dahil deil). Bu hesaba, Dou'da 600 milyonluk nfusuyla in'i de katalm. Btn bu lkeler ii devleti ise, Marksizm'e ne gerek var, Drdnc Enternasyonal'in anlam nedir? Eer "yeni demokrasiler" ii devleti ise, Marx ve Engels'in sosyalist devrimin "kendi bilincine varan tarih" olduu iddias rtlm demektir. Engels'in u szleri de rtlmtr:
Bu noktadan [sosyalist devrimden] itibarendir ki insanlk, bilinli olarak kendi tarihini yaratacak; ancak bu noktadan sonra insanln harekete geirdii toplumsal eylemler ounlukla ve gittike artan lde insanlarn amaladklar sonulara yol aacak, insanln gereklilik dnyasndan zgrlk dnyasna sray olacak bu.17

TROKI'NN YOZLAMI Il DEVLET TANIMLAMASI 235 nu karyor. Bu mant rtmek zor deil. ne srlen tartmann iki esi var: 1) Kitlelerin savata gsterdii zveri ve kahramanlk, zincirlerinden baka kaybedecek bireyleri olduunu, yani egemen snf olduklarn kantlar; 2) Rusya'nn snaiaskeri gll, rejimin kapitalizm karsnda tarihsel stnln kantlar. Tartmann 1941-43 yllarnda Drdnc Enternasyonal yaynlarnda sk rastlanan ilk ksm, daha sonraki yllarda, olaylar tarafndan zaten rtld. Alman ordusu da, zafer umudunun artk tamamen yok olduu yllarda ta Berlin kaplarna kadar canla bala savat. Alman askerlerinin de zincirlerinden baka kaybedecek bir eyleri mi vard? Alman ii snf da hakim snf myd? Tartmann ikinci ksmna gelince, kukusuz byk lekli retim birimlerinin kk iyerlerine kyasla ok byk avantajlar var. rnein, ayn toplumsal sisteme dayanmalarna ramen, Amerikan retiminin ngiltere'dekindcn stnlnn nemli bir nedeni de bu. Daha yeni ve teknik adan daha modern olan Rus sanayii, Amerika'dakinden de daha byk lekli birimlere dayanyor. Ayrca, Rusya'da retim aralarnn devlet elinde toplanmas, bireysel kapitalist lkelerdeki karmaa ve koordinasyonsuzluk sorunlarna da zm getiriyor. Sava durumunda Rusya'nn bir dier avantaj da ii snfnn her trl demokratik haktan yoksun olmas. Nazi Almanyas'nda olduu gibi, Rusya'da da rgtl bir direnile karlama korkusu olmadan ekmek yerine silah retmek, milyonlarca iiyi batdan Urallar'n tesine transfer etmek, yere kazlm ukurlarda barndrmak mmkn. Rusya'nn snai-askeri retim alanndaki gc u: Devletin lke ekonomisi ve ii snf zerindeki otoritesi. Bu etken ayn ekilde Nazi Almanyas'nn, ordular karsnda kttan bir ato gibi devrilen burjuva demokratik Fransa; ve Nazi istilasndan ancak Man Denizi, batdan Amerikan yardm ve Almanya'ya doudan Rus tehdidi sayesinde kurtulan bir zamanlarn "dnyann fabrikas" ngiltere karsndaki stnlnn de temelinde yatyordu. Almanya'nn savan ilk yllarnda kazand askeri zaferler (aralarnda Burnham da bulunan) baz kiileri bu lkenin kapitalist olmad, yeni ve daha stn bir sistemi temsil ettii grne gtrd. Bu gr ne kadar yanl ise, Rusya'nn askeri baarlarnn yeni bir toplum dzenine iaret ettii gr de o kadar hatal.

Devrimde proleter bilincin yeri hakknda Marksist retiyi zetleyen Rosa Luxemburg da u szleri yazarken samalam olmal:
Aznlklarn karlar uruna yaplan ve Marx'in szleriyle, "tm gelimeleri byk halk kitlelerine kar gerekleen" gemiin tm snf mcadelelerinde, eylemin temel koullardan biri, bu kitlelerin mcadelenin asl amalarndan, maddi ieriinden ve snrlarndan habersiz olmalaryd. Bu aykrlk, aslnda, "aydnlanm" burjuvazinin "nc ilevinin" ve kitlelerin uysal izleyiciliinin zgl tarihsel temelini oluturuyordu. Fakat, Marx'in da 1845'te dedii gibi, "tarihsel eylem derinletike, eyleme katlan kitlelerin says da artmaldr!" Proletaryann snf mcadelesi, gnmze kadarki tarihsel eylemlerin en "derinidir"; halkn tm alt katmanlarn iine katar ve snfl toplumun yaratld ilk andan bu yana, kitlelerin gerek karlarn temsil eden ilk harekettir. Bu nedenledir ki, nceki egemen snflarn hareketlerinde kitlelerin bilinsizlii nasl bir nkoul idiyse, sosyalist eylemin kanlmaz tarihsel nkoulu da kitlelerin nlerindeki grevler ve yntemler konusunda aydnlanm olmasdr.18

Rusya'nn Savata Kazand Zaferler i Devleti Olduunun Kant Saylabilir mi? Troki yozlam ii devleti analizine dayanarak brokrasinin savata varln srdremeyeceini ngrmken, bugn birok Trokist kazanlan askeri zaferlerden, Rusya'nn ii devleti olduu sonucu-

236 RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM

DPNOTLAR
Troki Rusya'nn i Devleti Olduu Teorisini Niye Yadsyamad? nsan gelecei, gemiin gzlkleriyle grr. Smrye kar mcadele eden sosyalistler yllarca zel mlkiyet sahiplerine kar burjuvaziye kar mcadele vermilerdi. Lenin, Troki ve dier Bolevik nderler Rusya ii devletinin tecrit edildii takdirde yenilgiye urayacan ne srdkleri zaman gzlerinin nnde bu yenilginin alaca somut bir biim vard: zel mlkiyet geri gelecekti. Devlet mlkiyelini ise ii snfnn mcadelesinin meyvas olarak gryorlard. Bunlardan karlacak sonu ise ok doal: Eer Rusya'da devlet mlkiyeti varln srdryorsa, bu brokrasi ii snfndan korktuu iindir; eer brokrasi (miras hakk dahil) ayrcalklarn geniletmeye alyorsa, bunu zel mlkiyete dnerek baarmaya abalyordun Ksacas, Troki gemi deneyimleri nedeniyle u gerekleri gremiyordu: gericiliin zaferi her zaman balang noktasna dnmek deildir, bu zafer hem devrim ncesi hem devrim sonras gemiin unsurlarnn, ama arlkla ilkinin, yer ald bir gerileme eklini alabilir, eskinin kapitalist snf ierii yeni "sosyalist" biimlere brnerek yeniden ortaya kabilir; sanki Troki'nin gelitirilmesine katkda bulunduu bileik gelime yasasn kantlarcasna. zetle denebilir ki Troki, Stalinist rejimin zmlemesine kukusuz en byk katky yapm Marksist olmakla birlikte, bu konudaki almalarnn nemli bir zaaf var: Marksizm biimi ierie tabi klar, Troki'nin Rusya analizi ise bunun aksine muhafazakr bir biimcilik tayor.
BLM

1. Rus ekonomisinin ynetimindeki deiiklikler stne ok iyi bir inceleme iin bkz. G.Brienstock, S.M.Schwartz ve A.Yugow, Management in Russian In dustry and Agriculture, Oxford University Press, 1944. 2.A.Baykov, The Development of the Soviet Economic System, Londra 1946, s. 115. 3.A.g.e., s. 116. 4 Merkez Komitesi Kongre, Konferans ve Birleik Oturumlar Karar ve nergelerinde Sovyetler Birlii Komnist Partisi (Bolevik), (bundan sonra Karar ve nergelerinde SBKP olarak anlacaktr), (Rusa), Moskova 1941, 6. Basm, c. II, s. 811. 5.A.g.e., s. 812. 6.Socialism Victorious, Londra 1934, s. 137. 7.Za Industrializatsiu (Ar Sanayi Komiserlii Yayn Organ), Moskova, 16 Nisan 1934. 8.L Gintsburg ve E.Pashukanis, Sovyet Ekonomi Yasas Dersleri (Rusa), Moskova 1935, c. I, s. 8. 9.Pravda, 11 Mart 1937. 10. E.L.Granovski ve B.L.Markus (hazrl.), Sosyalist Sanayiin ktisad (Rusa), Moskova 1940, s 579. 11 A.g.e., s. 563. 12.H. Johnson, Canterbury Bapiskoposu, The Socialist Sixth of the World, London 1944, 19. Basm, s. 280. 13.Trud (sendika gnlk gazetesi), Moskova, 8 Temmuz 1933. M.Gordon tarafndan Workers Before and After Lenin, New York 1941, s. 104-5'te alntlanmtr. 14.G.K.Orjonikidze, Makale ve Konumalar Sekisi, 1911-1937 (Rusa), Moskova 1939, s. 359. 15.Pravda, 29 Aralk 1935. 16.Sovyetler Birlii Sendikalar Merkez Konseyi Karar, 2 Ocak 1933, SSCB Vasas/(Rusa), Moskova-Leningrad 1933, s. 320. 17.V.I.Lenin, Toplu Eserleri (Rusa), 4. Basm, c. XX, s. 6-7. (Aksi belirtilmedike bundan sonra yaplan btn atflar 4. basmadr). 18.Rusya Komnist Partisi (Bolevik) Onbirinci Kongresi. Steno Rapor, Moskova, Mart-Nisan 7922(Rusa), Moskova 1936, s. 275. 19.Rusya'da cretli Emek(Rusa), Moskova 1924, s. 160; SSCB'de Sendikalar 1926-1928 (Rusa), Moskova 1928, s. 358. 20.Trud, 23 Nisan 1949. 21.G.N.Aleksandrov (hazrl.), Sovyet Yasas (Rusa), Moskova 1949, s. 166. 22.Professionalniye Soyuziy (sendikalar aylk yayn organ), Moskova 1940, say: 4-5.

238 RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM

23. A.g.e., 1947, say: 2. 24- I.T.Goliakov, (hazrl.),/ Yasas (Rusa), Moskova 1947, s. 15. 25.G.N.Aleksandrov ve D.M.Genkin (hazrl.), Sovyet Yasas (Rusa), Moskova 1946, s. 106. Ayrca G.N.Aleksandrov ve G.K.Moskalenko (hazrl), Sovyet Yasas (Rusa), Moskova 1947, s. 100-1'e de baknz. 26.RSFSCl Yasas (Rusa), Moskova 1937, Madde 58, s. 28. 27.Goliakov, a.g.e., s. 15. 28.Trud, 13 Nisan 1952. 29.F.Neumann, Behemoth, Londra 1942, s. 352-3. 30.A.g.e., s. 353. Vurgu bana ait. 31.Baykov, a.g.e., s. 222. 32.G.Sorokin, SSCB Milli Ekonomisinin Sosyalist Planlamas (Rusa), Moskova 1946, s. 95. 33.Byk Sovyet Ansiklopedisi, SSCB cildi (Rusa), Moskova 1948, Balk no. 1751. 34.Trud, 20 Nisan 1949. 35.A.I.Beskin, Petrol Sanayiinde retimin Planlanmas ve rgtlenmesi, (Rusa), Moskova-Leningrad 1947, s. 134. 36. Bolevik (Parti- Merkez Komitesi Yayn Organ), Moskova 1952, No. 5. 37.2a industrializatsiu, Moskova, Mart 1936. 38.A.A.Arutinian ve B.L.Markus (hazrl.), Sovyet Ekonomisinin Gelimesi (Rusa), Moskova 1940, s. 492. 39.A.Yugow, Russia's Economic Front for War and Peace, Londra 1942, s. 193. 40.A.g.e., s. 194. 41.Trud, 17 Nisan 1941. 42.Mainostroenie (Makina malat Komiserlii Yayn Organ), Moskova, 11 Mays 1939. 43.Izvestiya, 2 Nisan 1936. 44.J. Maynard, The Russian Peasant: And Other Studies, Londra 1942, s. 340. 45.Stahanovculuun ortaya kndan sonra Stahanovcular'a kar cinayet ve sabotajlarn belgelenmi ilk rnekleri iin bkz. Izvestiya, 23 Austos 1935, 27 Eyll 1935, 2 ve 5 Ekim 1935; Pravda, 2, 21 ve 22 Kasm 1935; Trud, 1 Kasm 1935. Baka birok kaynak aktarlabilir. 46.Beskin, a.g.e., s. 31. 47.V.I.Lenin, Eser/eri (Rusa), c. XXI, s. 135. 48.1922 Yasas (Rusa), Moskova 1922, Madde 37. 49.V.Serge tarafndan aktarlmtr; Russia Twenty Years Alter, New York 1937, s. 66. 50.SSCB Ii-Kyl Hkmeti Toplu Yasa ve Dzenlemeleri (bundan sonra SSCB Kararlar Top. olarak anlacaktr) (Rusa), Moskova 1932, No. 84, Madde 516. 51.Izvestiya, 17 Aralk 1930. 52.RSFSC Yasalar (Rusa), Moskova 1937, Madde 37, s. 20. 53.Za ndustrializatsiu, 12 ubat 1931, SSCB Ii-Kyl Hkmeti Toplu Karar ve Dzenlemeleri (bundan sonra SSCB Kararlar Top. olarak anlacaktr), (Rusa), Moskova 1938, No. 58, Madde 329. 54.Serge, a.g.e.,s. 68. 55.RSFSC Ii-Kyl Hkmeti Toplu Karar ve Dzenlemeleri (bundan sonra RSFSC Kararlar Top. olarak anlacaktr), (Rusa), Moskova 1932, No. 85,

DPNOTLAR 239
Madde 371. 56.Sosyalist Inaann En nemli Sorunlar Hakknda SSCB Halk Komiserleri Konseyi ve Sovyetler Birlii Komnist Partisi (Bolevik) Merkez Komitesi Kararlar (Rusa), Leningrad 1933, s. 127-130. 57.SSCB Kararlar Top., 1939, No. 1, Madde 1. 58.SSCB Yksek Sovyet Gazetesi (Rusa), Moskova 1940, No. 20. 59.Izvestiya, 30 Aralk 1940. 60.Bloknot Agitatora (Partinin Moskova Komitesi Ajitasyon ve Propaganda Blm yayn organ), Moskova, 1952, No. 4, s. 41-2. 61.SSCB Yksek Sovyet Gazetesi (Rusa), Moskova 1940, No. 42. 62.Aleksandrov ve Genkin, a.g.e., s. 278. 63.A.g.e., s. 273-4. 64.A.g.e., s. 275. 65.Bkz. G.N.Aleksandrov, Sovyet Yasas, 1949. 66.RSFSC Kararlar Top., 1927, No. 49, Madde 330; ve RSFSC Ceza Yasas (Rusa), Moskova 1937, Madde 58, Altmadde 14. Vurgu bana ait. 67.V.Gsovski, Soviet Civil Law, Ann Arbor 1948, c. I, s. 805. 68.1922 Yasas (Rusa), Moskova 1922, Madde 129, s. 18. 69."Women Workers and their Protection in Russian Industry", International Labour Review, Ekim 1929. 70. G.N.Serebrennikov, Jenskiy Trud v. SSSR, Moskova 1934, s. 204. J.Grunfeld tarafndan "Women's Work In Russia's Planned Economy"de alntlanmtr: Social Research, ubat 1942. Kukusuz Serebrennikov, zellikle Rus olmayan okurlar iin yazd The Position of Women in the USSR, Londra 1937, adl kitabna bu tr bilgileri almayacak kadar dikkatli. 71.Russian News Bulletin 30 Temmuz 1941. 72.S.Wolfsson, "Sosyalizm ve Aile", PodZnamenem Marksizma (Partinin Teorik Yayn Organ), Moskova 1936, R.Schlesinger tarafndan The Familly in the USSR, Londra 1949, s. 287'de alntlanmtr. 73.Uluslararas Konferans, 18. Oturum, Employment of Women on Underground Work in Mines of All Kinds Cenevre 1934, Rapor VI. 74.C.Haldane, Russian Newsreel, Londra 1942, s. 151. 75.M.Hindus, Russia Fights On Londra 1942, s. 135. 76.Pravda, 1 Ocak 1939. 77.D.J.Dallin ve B.I.Ncolaevsky, Forced Labour in Soviet Russia, Londra 1948, s. 153. 78. A.g.e., s. 52. 79.Ag.e s. 54-62. 80.A.Ciliga, The Russian Enigma, Londra 1940, s. 249. 81.Y.GIuckstein, Stalin's Satellites in Europe, Londra 1952, s. 309-10. 82.W.Kolarz, Russia and her Colonies, Londra 1952, s. 185. 83.SSCB Halk Komiserleri Konseyi ve Sovyetler Birlii Komnist Partisi Merkez Komitesi Talimatnamesine Ek (Rusa), No. 127, 17 Ocak 1941. Yaynn tarihi ve yeri verilmemi. American Council of Learned Societies iin Universal Press tarafndan yaplm foto kopyas, New York 1950. 84.A.g.e., s. 10. 85.Dallin ve Nicolaevsky, a.g.er s. 165. 86.Pravda, 28 Mart 1953. 87.Izvestiya, 20 Aralk 1937. 88.A.Ya.Viinski (deri.), Sovyet Devletinin Hukuku (Rusa), Moskova 1938, s.

240 RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM

514-5. 89.SSCB'nin Milli Ekonomisinin nasnda Be Yllk Plan, 3. Basm, (bundan sonra /. Plan olarak adlandrlacaktr) (Rusa), Moskova 1930, c. I, s. 132; SSCB'nin Milli Ekonomisinin nasnda kinci Be Ylk Plan, (bundan sonra //. P/anolarak adlandrlacaktr) (Rusa), Moskova 1934, c. I, s. 429. 90./. Plan, c. II, Ks. I, s. 250; //. Plan, c. I, s. 172, 522, c. II, s. 291-2, 296; Pravda, 19 ubat 1941; SSCB'nin Sosyalist nas, statistik Yll 1936 (bundan sonra Sosyalist na 1936 olarak adlandrlacaktr) (Rusa), Moskova 1936, s. 192, 195, 201, 204, 206; SSCB'nin Sosyalist nas (19331938) (bundan sonra Sosyalist na 1933-1938 olarak adlandrlacaktr), (Rusa), Moskova 1938, s. 73; Pravda, 10 Mart 1950; Izvestiya, 17 Nisan 1951. 91.Sosyalist lna( 1933-38), s. XXIV-XXV. 92.A.Baykov, Sower Foreign Trade, Princeton 1946, Ekteki IV. ve VI. tablolar. 93./. Plan, c. I, s. 145, 147; c. II, Ks. I, s. 248-251; //. Plan, c. I, s. 172, 522; c. II, s. 276, 278-280, 291-2, 296; SSCB Milli Ekonomisinin nas ve Gelitirilmesinde Be Yllk Plana likin Yasa, 1946-50 (buradan sonra IV. Plan olarak adlandrlacaktr. (Rusa), Moskova 1946, s 11-13; Pravda, Ekim 1952. 94.u kaynaklardan hesaplanmtr: /. Plan, c. I, s. 145, 147; c. II, Ks. I, s. 248-251; SSCB Milli Ekonomisini Gelitirmede Birinci Be Yllk Plann Gerekletirilme zeti (bundan sonra /. Plan Gerekletirme olarak adlandrlacaktr), (Rusa), Moskova 1933, s. 83, 95, 105, 121; //. Plan; c. I, s. 172, 522, c. II, s. 276, 278-280, 291-293, 296; IV. Plan, s. 11-13: Izvestiya, 17 Nisan 1951. (nc Be Yllk Plannn Gerekletirilmesi savala kesintiye uradndan gerekleme rakamlar yaynlanmamtr). 95.Sosyalist na 1936, s. 3. 96. S.N.Prokopovicz, Russlands Volks wirtschaft unter den Sowjets, Zrih 1944, s. 302. 97./. Plan, c. I, s. 20; V.P.Dyaenko (deri.), SSCB'de Finans ve Kredi (Rusa), Moskova 1938, s. 184; IV. Plan, s. 9; SSCB Milli Ekonomisi (Rusa), Moskova 1948, c. II, s. 185. 98.SSCB Milli Ekonomisi (Rusa), Moskova 1948, c. II, s. 129. 99.Prokopovicz, a.g.e., s. 306. 100.N.Jasny, The Socialised Agriculture of USSR Stanford 1949, s. 777-8. 101.K.Kautsky, Die Agrarfrage, Stuttgart 1899, s. 24, 31. 102.N.A.Voznezenski, Yurt Savunmas Dneminde SSCB'nin Sava Ekonomisi (Rusa), Moskova 1948, s. 126. 103.N.Jasny, The Soviet Economy During the Plan Era, Stanford 1951, s. 74. 104. A.g.e., s. 76. 105..40. sayfadaki tketim mallarnn retim rakamlarndan hesaplanmtr. 106.Y.V.Kuibiev, Makaleler ve Konumalar, 1930-1935 (Rusa), Moskova 1935, s. 131. 107./. Plan, c. II, Ks. 2, s. 292-3; I. Plan Gerekletirme, s. 186; //. Plan, c. I, s. 533. 108.i ve cretlilerin Btesi, Cilt I, 1922-1927 Aras Bir i Ailesinin Btesi (Rusa), Moskova 1929, s. 55; //. Plan, c. I, s. 533; B.B.Veselovski, Komnal Ekonominin Planlanmas ve ktisadi Yolu (Rusa), Moskova 1945, s. 174.

DPNOTLAR 241
109.Birlemi Milletler, The European Housing Problem, Cenevre 1949, s 41. 110.Birlemi Milletler, Economic Survey of Europe in 1949, Cenevre 1950 s 31. ' ' 111 International Labour Review, Mays 1932, s. 627. 112.Soviet News, 23 Ocak 1952. 113.V.L.Kobalevski, SSCB'de Konut Planlamas ve ktisad (Rusa), MoskovaLeningrad 1940, s. 109. 114.Veselovski, a.g.e., s. 176. 115.IV. Plan, s. 55. 116.Veselovski, a.g.e., s. 132, 473. 117.Soviet News, 23 Ocak 1952; Pravda, 18 Ekim 1937. 118.International Labour Review, Mays 1932, s. 627. 119.A.G Zverev, SSCB Devlet Bteleri, 1938/1945 (Rusa), Moskova 1946, s. 15, 22, 47, 104; K.N.Plotnikov, Sosyalist Bir Devletin Btesi (Rusa) ' Moskova 1948, s. 142, 146, 216, 218; SSCB Milli Ekonomisi (Rusa), Moskova 1951, c. IV, s. 127, 340; Planovoe Khoziaistvo (Devlet Planlama Komisyonumun aylk yayn organ), Moskova 1952, No. 2, s. 24. 120.Bu rakamlar 1941 Yl iin SSCB Milli Ekonomisinin Gelitirilmesinde Devlet Plan, No. 127, 170cak 1941, a.g.e., s. 11'den alnmtr. 121.L.PShulkin, SSCB Demir elik Tketimi (Rusa), Moskova-Leningrad 1940, s. 20 ve dev.; M.Gardner Clark, Sovyet Demir elik Sanayiinin Baz Ekonomik Sorunlar (yaynlanmam alma), Cornell University 1950, s. 122.Voznessenski, a.g.e., s. 126. 123.Arutinyan ve Markuz, a.g.e., s. 484. 124.Prokopovicz, a.g.e., s. 306. 125.SSCB ve Kapitalist lkeler; statistik El Kitab (Rusa), Moskova 1939 s 7580. 126.Soviet Weekly, Ek, 18 Aralk 1947. 127. alma Bakanl, Labor Survey of British Workers, Nisan 1947. 2QMJasny,TheSocialisedAgricultureof USSR age s 374-5 129.A.g.e., s. 375. 130.A.Arina, "1938'de Kolhozlar", Sotsialistieskoe Selskokhoziaistvo (Tarm Komiserlii aylk yayn organ), Moskova 1939, No. 12. 131.Arina, a.g.e. ve Jasny, The Socialised Agriculture of USSR a.g.e., s. 684. 132.T.L.Basyuk, Kolhoz retiminin rgtlenmesi (Rusa), Moskova 1946 s 272-3. 133.Prokopovicz, a.g.e, s. 164. 134.F.Semenov, A.Pankratova ve dierleri, 1905-1907 Devriminde Proletarya (Rusa), Moskova-Leningrad 1930, s 232. 135.M.P.Osadko (deri.), Kolhoz retiminin rgtlenmesi Sorunlar (Rusa), Moskova 1945, s. 94. 136.A.g.e. 137.A.g.e., s. 95. 138.A.g.e., s. 191. 139.A.g.e., 201. 140.A.g.e., s. 212. 141.A.g.e., s. 217. 142.V.I.Lenin, Selected Works, c. I, s. 179. 143.K.Marx, Kapital, New York, Modern Library, tarihsiz, c. I, s. 193.

242 RUSYA'DA DEVLET KAPTALZMt

144.K.Marx ve F.Engels, Selected Correspondence, Londra 1941, s. 509-510. 145.M.Dobb, Soviet Economic Development since 1917, Londra 1948, s. 364. 146.A.K.Sukov (deri.), SSCB Devlet Btesi Gelirleri {Rusa), Moskova 1945, s. 14; Plotnkov, a.g.e., s. 17, 26, 102, 181, 259; N.N.Rovinski, SSCB Devlet Btesi (Rusa), Moskova 1949, s. 72; SSCB Mili Ekonomisi 1950 (Rusa), Moskova 1950, s. 393; SSCB Milli Ekonomisi 1951 (Rusa), Moskova 1951, s. 337; Planovoye Khoziyaistvo 1952, No. 2, s. 20. 147.Suckov, a.g.e., s. 16. 148.N.Jasny, The Soviet Price System, Stanford 1951, s. 164-5. 149.M.Dobb, Soviet Planning, and Labour in Peace and War, Londra 1942, s. 61-2. 150.M.Dobb, Soviet Economic Development since 1917, a.g.e., s. 371-2. 151.Prokopovicz, a.g.e., s. 316; Bolshevik, No. 12, 1950. 152.Karar ve nergelerinde SBKP, Moskova 1932, 4. Basm, c. I, s. 22. 153.A.g.e., s. 506. 154.Sosyalist ina 1935, s. 644; Jasny, The Soviet Price System, age., s. 78. 155.Sosyalist na 1936, s. 646-7; Jasny, a.g.e. 156.Zverev, a.g.e., s. 43. 157.SSCB Kararlar Top., 1932, No. 62, Madde 360. 158.J.V.Stalin, Eserleri (Rusa), c. VIII, s. 209. 159.Pravda, 5 Haziran 1947. Bu ve bunu izleyen iki alnt Gluckstein, a.g.e., s 93-5'ten yaplmtr. 160.A.g.e. 161.A.g.e. 162.Pravda, 9 Temmuz 1947. 163.RSFSC Ceza Yasas (Rusa), Moskova 1937, s. 70-1. 164.A.g.e., s. 74. 165.RSFSC Evlilik, Aile ve Vesayet Hukuku Yasalar (Rusa), Moskova 1948, s. 19, Madde 69. 166.A.g.e., s. 19, Madde 70. 167.SSCB Yasalar Kol. 1935, No. 19, Madde 155. 168.Alnt M.Yvon tarafndan LVRSS, telle qu'elle est, Paris 1938, s. 243'de yaplmtr. 169.Veerniyayia Moskva, 19 Nisan 1935, N.S.Tmasheff, The Great Retreat, New York 1946, s. 325'te. 170.Sovefs/cay/a Ustits/ya, 1935, No. 10'a bkz. Timasheff, a.g.e., s. 321'de alntlanmtr. 171.SSCB Yksek Sovyet Gazetesi, 1941, No. 25. 172.I.TGoliakov (deri.) Ceza Yasas (Rusa), 3. basm, 1943, s. 137. Gsovski, a.g.e., c. I, s. 122'de alntlanmtr. 173.Dallin ve Nicolaevsky, a.g.e., s. 84. 174.K.Marx ve F.Engels, Ese/7eri(Rusa), c. IV, s. 312. 175.V.I.Lenin, Eserfeo(Rusa), c. XXIV, s. 5. 176.K.Marx, Critique of Gotha Programme (Gotha Programnn Eletirisi). Lenin tarafndan State and Revolution (Devlet ve ihtilal), Londra 1942, s. 70. 177.Lenin, a.g.e, s. 76. 178.A.g.e., s. 77. 179.Ag.e.,s. 78. 180.A.g.e., s. 40. 181.V.I.Lenin, Eserleri (Rusa), c. XXVII, s. 132.

DPNOTLAR 243
182.A.g.e., c. XXIX, s. 159. 183.A.g.e., c. XXXIII, s. 64. 184.Karar ve nergelerinde SBKP, 4. Basm, c. I, s. 337. 135. A.g.e., s. 444. 186. Mart 1921'de Moskova'da toplanan Rusya Komnist Partisi (Bolevik) Onuncu Kongresi Tutanaklar (Rusa), Moskova 1933, s. 317. 187. S.G.Strumilin, 1913-1922 Aras Rus Sanayiinde cretler ve Emek Verimli lii (Rusa), Moskova 1923, s. 35. 188.M.N.Pokrovski (deri), 1905 (Rusa), Moskova-Leningrad 1925, c I s 439. 189.SSCB'de Emek, Istatiktiki-lktisadi Aratrma, Ekim 1922-Mart 1924 (Rusa), Moskova 1924, s. 158. 190.S.Zagorsky, Wages and Regulation of Conditions of Labour in the USSR, Cenevre, 1930, s. 176, 178. 191.L.Lawton, Economic History of Soviet Russia, Londra 1932. c II s 359-361. 192.Z.M.ernilovski (deri.) Devletin ve Hukukun Tarihi (Rusa), Moskova 1949, s. 29'dan. 193.D.I.ernomordik tarafndan SSCB'nin ktisadi Politikas (Rusa), MoskovaLeningrad 1936, s. 240'da alntlanm. 194.1922 cret Yasas (Rusa), Moskova 1922, Madde 57, s. 9-10. 195.A.g.e., 17 Mart 1934'de kaldrld. {SSCB Kararlar Top., 1934, No 15 Madde 109) 196.SSCB Kararlar Top., 1937, No. 71, Madde 340. 197.LA Bronstein ve B.N.Budrin, Otomotiv Tamaclnda Planlama ve Muhasebe (Rusa), Moskova 1948, s. 150. 198.SSCB Kararlar Top., 1936, No. 20, Madde 169. 199.G.Poliak, "Sanayi letmelerinde Ynetici denekleri stne", Planovoye Koziyaistvo, 1938, No. 4. 200.Sosyalist na 1933-38, a.g.e., s. 138. 201.L.Vilenski, "Sanayiinin Finansman Sorunlar", Planovoye Koziyaistvo, 1938, No. 10. 202.Yvon tarafndan a.g.e., s. 111 'de alntlanmtr. 203.Pravda, 27 Haziran 1937. 204.Sosyalist na, 1936, a.g.e., s. 513. 205.SSCB Yksek Sovyeti Birinci Oturumu, Steno Rapor (Rusa), Moskova 1948, s. 124, 205. 206.Izvestiya, 18 Ocak 1938. 207.New York Times, 23 Austos 1943. 208.Pravda, 21 Aralk 1939. 209.Izvestiya, 6 Nisan 1940. 210. A.Werth, The Year of Stalingrad Londra 1946, s. 126 211.Ag.e., s. 104. 212.A.g.e. 213.... sayfaya baknz. 214.Jasny, The Soviet Price System, a.g.e., s. 44-5. 215.RSFSC Kararlar Top., 1918, No. 34, Madde 456. 216.SSCB Kararlar Top., 1929, No. 8, Madde 78. 217.R.Bishop, Soviet Millionaires, Londra 1945, s. 3. 218. I.I.Evtikiyev ve V.A.Vlassov, SSCB dare Hukuku (Rusa), Moskova

244 RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM

1946, s. 164-418. 219.A.g.e., s. 408. 220.Pravda, 4 Nisan 1951. 221.Pravda, 17 Mart 1949. 222.Byk Sovyet Ansiklopedisi, SSCB Cildi (Rusa), Balk No. 1225, 1228 ve 1233. 223.SSCB'nin Kltrel nas (Rusa), Moskova 1940, s. 111-112. 224.A.g.e., s. 114. 225.SSCB Kararlar Top, 1940, No. 27, Madde 637. 226.1943'de RSFSC'de Halk Eitim(Rusa), 1944, s. 42. 227.Eitim stne Sovyetler Birlii Komnist Partisi Talimatlar ve Sovyet Hkmeti Kararlar. Toplu Belgeler, 1917-1947 (Rusa), MoskovaLeningrad 1947, c. II, s. 109-111. 228.28 Aralk 1940 Bildirgesi. SSCB Yksek Sovyet Gazefes(Rusa), 1941, No. 1. 229.A.g.e., 1947, No. 21. 230.I. Plan, c. I, Ks. I, s. 329. 231.A.g.e., s. 324-5. 232. Sosyalist na, 1933-38, a.g.e, s. XXIV-XXV. 233.1. Plan, c. I, s. 94. 234./. Plan Gerekletirme, s. 170. 235.Pravda, 27 Ekim 1940. 236.I.P.Bardin ve N.P.Bamny, Yeni Be Yllk Dnemde Demir elik Sanayii (Rusa), Moksova-Leningrad 1947, s. 166. 237.A.g.e., s. 165. 238.Izvestiya, 24 Mays 1952. 239.SSCB Yksek Sovyet Toplants (nc Oturumu), 20-25 ubat 1947 (Rusa), Moskova 1947, s. 20. 240.Jasny, Soviet Prices of Producers' Goods Stanford 1952, s.83-4. 241.Jasny, The Soviet Price System, a.g.e, s. 9-10. 242.A.g.e., s. 10. 243.J.V.Stalin, SSCB'de Sosyalizmin Ekonomik Sorunlar, Moskova 1952, s. 24-5. 244.Planovoye Khoziyaistvo, 1946, No. 3., s. 38-9. 245.H.G.Berman, Justice in Russia: An Interpretation of Soviet Law, Cambridge, Mass. 1950, s. 66. 246.A.g.e., s. 76-7. 247.Pravda, 7 Kasm 1929, Problems of Leninism (Leninizmin Sorunlar), s. 301'de Stalin. Stalin'in Eserleri (Rusa), c. XII. s. 129'da ayn makale 50100.000 hektar yerine 40-50.000 hektar geirilerek tekrar yer almtr. 248.Izvestiya, 20 Ocak 1930. 249.G.K.Orjonikidze, 1931'de Snai Gelime ve 1932 Hedefleri, Moskova 1932, s. 40-1. 250.Planovoye Khoziyaistvo, 1931, No, 5-6, s. 29; //. Plan, c. II, s. 276, 278280. 251.Izvestiya, 8 Mart 1931. 252.Komsomolskaya Pravda, 6 Aralk 1935. Gordon tarafndan, a.g.e., s. 38990'da alntlanmtr. 253. K.Marx ve F.Engels, The Communist Manifesto, Selected Works iinde, Londra 1942, c. I, s. 208-10.

DPNOTLAR 245 BLM 2

1. K.Marx, Selected Works, c. I, s. 226-7. 2. F.Engels Neue Zeit, c. XX, No. 1, s. 8'de. K.Marx ve F.Engels, Selected Cor respondence, Londra 1943, s. 486'da alntlanmtr. 3.Engels'in K.Marx'm The Civil War in France (Fransa'da Sava), Londra 1941, s. 19, iin yazd Giri. 4.A.g.e., s. 40-1. 5. A.g.e., s. 18. 6.F.Engels, The Origin of the Family, Private Property and the State (Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni), Londra 1943, s. 195. 7.V.I.Lenin, The State and Revolution (Devlet ve Devrim), Londra 1942, s. 10. 8.L.Troki, The Revolution Betrayed (hanete Urayan Devrim), Londra 1937, s. 211. 9. Karar ve nergelerinde SBKP, 4. Basm, c. I, s. 22. 10.RSFSC Kararlar Top., 1917, No. 9, Madde 138. 11.A.g.e., Madde 139. 12.Ya L.Berman (hazrl), SBKP Kongre ve Konferans Kararlarnda Sovyetler Birlii Komnist Partisi (Bolevik) ve Askeri Meseleler, Moskova 1928, 2. Basm, s. 71-3. 13.L.Troki, Devrim Kendini Nasl Silahlandrd? (Rusa), Moskova 1924, c. II, Kitap 1, s. 118. 14.A.g.e., c. II, Kitap 2, s. 16. Ayn gr Troki'nin 16 Aralk 1919'da yaynlad bir tezinde de ileri srlmtr, a.g.e., s. 33-6. 15.Berman, a.g.e., s. 84-5. 16.I.Smilga, Kzl Ordunun nasnda Temel Sorunlar (Rusa), Moskova 1921, s 16-7. Ayn grler M.N.Tuhaevski'nin "K-zl Ordu ve Halk Milisleri" adl makalesinde (Tuhaevski, Snf-larn Sava. Makaleler 1919-1920, Rusa, Moskova 1923, s. 60-77) detaylandrlmtr. Smilga'nn savlaryla Tuhaevski'ninkiler arasndaki tek fark, Tuhaevski'nin halk milislerinin "Sovyet Rusya'nn sosyalist devrimi btn dnyaya yaymadaki askeri grevi" iin yetersiz olduunu vurgulamasdr. 17.Sovyet Askeri Ansiklopedisi{Rusa), Moskova 1932, c. I, Balk No. 619. 18.D.F.White, The Growth of the Red Army, Princeton 1944, s. 63-4. 19.Troki, Devrim Kendini Nasl Silahlandrd?, a.g.e., c. II, Kitap 1, s. 84-6, White tarafndan a.g.e., s. 121'de alntlanmtr. 20.White, a.g.e, s. 252. 21. A.g.e., s. 223. 22.E.Wollenberg, The Red Army, Londra 1940, s. 182-3. 23.A.g.e., s. 188. 24. White, a.g.e., s. 303. 25. A.g.e., s. 304. 26. A.g.e., s. 305. 27.K.Voroilov, Bugn ve Yarn Sosyalizm lkesi Moskova 1939, s. 288. 28.A.Bergson, National Income and Product of the USSR, Appendix: "Sources and Methods", New York 1950, s. 8. 29.New York Times, 23 Austos 1943. 30.Evtikiyev ve Vlasov, a.g.e., s. 166-7. 31.SSCB Kararlar Top, 1935, No. 57, Madde 468-9. 32.A.g.e., 1937, No. 51, Madde 219. 33.SSCB Yksek Sovyet Gazetesi (Rusa), 1940, No. 15. 34.A.g.e., 1945, No. 36. Ordu, hava kuvvetleri ve donanmaya rtbelerin sokulmas ile ilgili olarak Evtikiyev ve Vlasov'a baknz, a.g.e, s. 156-7. 35.Krasnaa Zvezda (Sovyet Ordusu Gnlk Gazetesi), Moskova, 4 Eyll

246 RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM 1940.

DPNOTLAR 247
83.Bubnov, a.g.e., s. 624. 84.K.Voroilov, Makaleler ve Konumalar 1925-1936, (Rusa), Moskova 1939 s. 94. 85.Bugn ve Yarn Sosyalizm lkesi, a.g.e., s. 148. 86. Pravda, 23 Temmuz 1940. 87. Malenkov'un Raporu, Pravda, 14 Mart 1939. 88. Bubnov, a.g.e., s. 612. 89. A.g.e., s. 620. 90.Karar ve nergelerinde SBKP, 4. Basm, c. I, s. 315. 91.L.Troki, Stalin, a.g.e., s. 484. 92. White, a.g.e., s. 387 93.Bolevik, No. 5, Mart 1937. 94.Bugn ve Yarm Sosyalizm lkesi, a.g.e., s. 195-6. 95.V.I.Lenin, Eserleri (Rusa), a.g.e., c. XXV, s. 442. 96.J.V.Stalin, Eserleri (Rusa), a.g.e., c. X, s. 95. 97.RSFSC Anayasas ve Temel Yasalar, Moskova 1919, Madde 9, s. 4-5. 98.P.F.Yudin, "Sovyet Toplumunun Gelimesinde En nemli Kaynak", Sovyet Sosyalist Toplumu zerine (Rusa), Moskova 1948, s. 22. 99.A.g.e. 100. Ts.A.Stepanyan, "Sosyalizmden Komnizme Gei Koullan ve Yollar", Sovyet Sosyalist Toplumu zerine, a.g.e., s. 526.

36.Kk Sovyet Ansiklopedisi {Rusa), c. VI., s. 624. 37.Krasnaya Zvezda, 1 Ocak 1943. 38. A.g.e., 23 Mays 1940. 39. Daily Worker, 9 Temmuz 1943. 40. Krasnaya Zvezda, 22 Ekim 1940. 41. A.g.e., 15 Ekim 1940. 42. A.g.e., 22 Ekim 1940. 43.Pravda, 6 Ekim 1940. 44.J.Towster, Political Power in the USSR New York 1948, s. 210. 45.Sverdlov'un konumas, 5 Temmuz 1918, J.Bnyan tarafndan alnt-lanm tr. Intervention, Civil War and Communism in Russia, April-December 1918. Documents and Materials, Baltimore 1936, s. 205. 46. Izvestiya, 1 Eyll 1939. 47. Pravda, 7 Mart 1952. 48. Pravda, 12 Nisan 1954. 49. Johnson, a.g.e., s. 353. 50.J.V.Stalin, Moskova Stalin Seim Blgesi Semenleriyle Seim-ncesi Toplantlar Konumalar 11 Aralk 1937 ve 9 ubat 1946 (Rusa), Moskova 1946, s. 5. 51.A R.Williams, The Soviets. New York 1937, s. 49. 52.Pravda, 22 Aralk 1.947. 53.B.Newman, The New Europe, Londra 1942, s. 159. 54.New York Times, 25 Kasm 1937. 55.Karar ve nergelerinde SBKP, 4. Basm, c. I, s. 126. 56.Karar ve nergelerinde SBKP, 6. Basm, c. I, s. 154-160. 57.L.Troki, History of the Russian Revolution (Rus Devrim Tarihi), Londra 1932, c. I, s. 59. 58.A.g.e. ve V.I.Lenin, Eserleri (Rusa), c. XXI, s. 432. 59.A.liyapnikov, Onyedi V///(Rusa), Moskova 1924, c. I, s. 197. 60.A.S.Bubnov ve dierleri, Sovyetler Birlii Komnist Partisi (Bolevik) (Rusa), Moskova-Leningrad 1931, s. 113. 61.Pravda, 15 Mart 1917. Troki tarafndan Rus Devrim Tarihi, a.g.e., c. I, s. 305. 62.Pravda, 8 Nisan 1917. 63. Bubnov, a.g.e., s. 114. 64.Karar ve nergelerinde SBKP, 4 Basm, c. I, s. 258. 65.V.I.Lenin, Eserleri (Rusa), 3. Basm, c. XX, s. 652. 67.J.Reed, Ten Days that Shook the World (Dnyay Sarsan On Gn), Londra 1932, s. 223-4. 68.A.g.e. 69.L.Troki, Stalin, Londra 1947, ss. 341-2. 70. Bubnov, a.g.e., s. 511. 72.V.I.Lenin, Eserleri (Rusa), 2. Basm, c. XXVI, s. 232. 73.Karar ve nergelerinde SBKP, 4. Basm, c. I, s. 372, 543; c. II, s. 212. 74.A.g.e., 6. Basm, c. II, s. 592. 75.V.I.Lenin, Eserleri (Rusa), a.g.e., c. XXX, s. 414. 76.Sovyetler Birlii Komnist Partisi'nin (Bolevik) Toplumsal ve Milli Bileimi, Moskova-Leningrad 1928, s. 41. 77.Towster, a.g.e., s. 328. 78.S.N.Harper ve R.Thompson, The Government of the Soviet Union, 2. Basm, New York 1949, s. 80. 79.Partiinayiya Jizn (Parti Merkez Komitesi Yayn Organ), Moskova, No. 20. Ekim 1947, s. 83. 80. Pravda, 22 Nisan 1942. 81. Bubnov, a.g.e., s. 626. 82. SSCB, Sosyalizm lkesi (Rusa), Moskova 1936, s. 94.

BLM

66.A.g.e., c. XXI, s. 526.

1.K.Marx, The Poverty of Philosophy, (Felsefenin Sefaleti), Londra, tarihsiz s. 146. 2.F.Engels, Herr Eugen Dhring's Revolution in Science (Anti-Dhring), Londra, tarihsiz, s.320 3.K.Marx, Capital, c. I, s. 396-7. 4.K.Marx ve F.Engels, Selected Correspondence, Londra, 1942, s. 493. 5.K.Marx, Selected Works, a.g.e., c. I, s.221. 6.K.Marx, Capital, a.g.e., c. I, s. 652. 7.K.Marx, Selected Works, a.g.e., c. I, s. 563-66. 8.V.I.Lenin, Eserler, (Rusa), 4. basm, c. XXXI, s. 7-8. 9.C.Clark, The Conditions of Economic Progress, 2. basm Londra 1951 s 268. 10.F.Engels, Fransa ve Almanya'da Kyl Sorunu, (Rusa), St. Petersburg 1920, s. 37, 39. 11.E.A.Preobrajenski, "lkel Sosyalist Birikim Yasas", nce ayr bir makale olarak baslm, 1924'te Yeni ktisat (Rusa, Moskova, 1923, c. I, Blm 1, s. 100) kitabna dahil edilmitir. 12.Troki'nin Onikinci Parti Kongresi'ndeki konumasna bkz. Rusya Komnist Partisi (Bolevik) Onikinci Kongresi Steno Raporu, (Rusa), Moskova 1923 s.321. 13.Preobrajenski, a.g.e., s. 57-8.

BLM

1.V.I.Lenin, Eserleri, (Rusa), c. XXVII, s. 387. 2.K.Marx, Die moralisierende Kritik und die kritische Moral. Beitrag zur deutschen Kulturgesichte. Gegen Kari Heinzen. Aus dem literarischen Nachlass

248 RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM

von Marx, Engels und Lasalle, 1902, Bd. 2, s. 456. 3.C.Clark, The Conditions of Economic Progress, Londra, 1940, s. 79, 83, 91, 98. 4.K.Marx, Die moralisierende Kritik und die kritische Moral, a.g.e., vurgulayan benim. 5.F.Engels, The Peasant War in Germany (Almanya'da Kyl Sava), Londra, 1927, s. 135-6. 6.F.Engels, "Socialism Utopian and Scientific" (topik ve Bilimsel Sosyalizm), Marx-Engels Selected Works iinde, c. I, s. 183.

DPNOTLAR 2.1) ktisat, Moskova-Leningrad 1928, s. 8-9. 3. A.g.e., s. 10. 4. A.g.e., s. 131-2. 5.E.A.Preobrajenski, Yeni ktisat, a.g.e., s. 28-9, 36-7. 6.A.Leontiev, Political Economy. A Beginner's Course, Londra 1943, s. 76. Ayn grler iin bkz. A.Leontiev ve E.L.Kmelnitskaya, Gei Ekononisi-nin Temelleri, (Rusa), Leningrad 1927, zellikle, s. 132. 7.F.Engels, Anti-Dhring, a.g.e., s. 340. 8. A.g.e., s. 341. 9. Marx ve Engels Arivleri, (Rusa), Moskova 1933, c. II (VII), s. 6-7. 10.A.g.e., c. V, s. 59. 11.PodZnamenem Marksizma, No. 7-8, 1943, tamam American Economic Review, Eyll 1944'te evrilmitir. Alntlar bu eviriden alnmtr. 12.Stalin, SSCB'de Sosyalizmin Ekonomik Sorunlar, a.g.e., s.23. 13.A.g.e., s. 42. 14 A.g.e., s. 22. 15. A.g.e., s. 21. 16. K Marx, Capital, c. I, s. 188. 17. A.g.e., s. 49. 18. A.g.e., s. 84. 19. A.g.e. 20. A.g.e., s. 114. 21.A.g.e., s. 390-1. 22.Marx ve Engels, Selected Correspondence, a.g.e., s. 246. 23.R.Hlferding, Das Finanzkapital, Viyana 1910, s. 186. 24.K.Marx, Capital, c. I, s. 105. 25.V.I.Lenin, Eserleri, (Rusa), c. XXV. s. 51. 26.K.Marx, Capital, c. I, s. 49. 27.A.g.e., s. 84. 28. A.g.e., s. 126. 29. A.g.e. 30. A.g.e., s. 633. 31.A.g.e., s. 186-7. 32.20 Yllk SSCB D Ticareti, 1918-1937, statistik Elkitab, (Rusa), Moskova 1939, s.10. 33.Bkz. Y.Gluckstein, a.g.e., s. 62-7. 34.N.Buharin, Dnya Ekonomisi ve Emperyalizm, (Rusa), 3. Basm Moskova 1920?, s. 157 d. 35.K.Marx, Capital, c. Ill s. 286. 36.A.g.e., s. 312-3. 37. A.g.e., s. 568. 38.Baknz, rnein, Marx, Capital, c. Ill, s. 199. 39.A.g.e.,.s. 283. 40. A.g.e., s. 303. 41. A.g.e., c. II, s. 476. 42.A.g.e., c. I, s. 694-5. 43.A.g.e., c. II, s. 211. 44.K.Marx, Theorien ber deu Mehrwert, c. II, Kitap 2, s. 293. 45.K.Marx, Das Kapital, Marx-Engels-Lenin bas., c. II, s. 562. P.M.Sweezy tarafndan alntlanmtr: The Theory of Capitalist Development, Lonrda 1946 s. 186. 46.K.Marx, Capital, c. Ill, s. 140-1. 47. A.g.e., s. 569-76. 48.N.Buharin, Der Imperialismus und die Akkumulation des Kapitals, ViyanaBerlin 1926, s. 80. 49.A.g.e., s. 80-1. 50. K.Marx, Capital, c. Ill, s. 304. 51.M.Tugan-Baranovski, Studien zur Theorie und Geschichte der Handelskrisen in England, 1901, s. 25. 52.A.g.e., s. 231. 53. A.g.e., s. 27. 54.M.Tugan-Baranovski, Theoretische Grundlagen des Marxismus, s. 230. Sweezy tarafndan alntlanmtr: a.g.e., s. 168. 55.A.g.e., s. 230-1. Sweezy tarafndan alntlanmtr: a.g.e., s. 169.

BLM

1.LTroki, The Revolution Betrayed (hanete Urayan Devrim), Londra, 1937, s. 232-3. 2.J.Burnham, The Managerial Revolution, Londra, 1945, s. 103-4. 3.V.I.Lenin, Eserler, (Rusa), c. XXV, s. 51. 4.K.Marx, Capital, c. Ill, ikago, 1909, s. 712. 5.A.g.e., s. 517. 6.V.I.Lenin, Imperialism, the Highest Stage of Capitalism (Emperyalizm), Londra, 1942, s. 20. 7.V.I.Lenin, Collected Works, Londra, c. XXI, Kitap 1, s. 210-11. 8.N. Buharin, Oekonomie des Transformationsperiode, Hamburg, 1922, s. 1313. 9.F.Engels, Anti-Dhring, a.g.e., s. 306-7.

BLM

1.V.I.Lenin, Eserler, (Rusa), c. XXIX, s. 388. 2.N.Buharin, Historical Materialism, Londra, 1926, s. 276. 3.F.Engels, The Origin of the Family, Private Property and the State, a.g.e., s. 201. 4.K.Marx, Capital, c. I, s. 648-52. 5.G.V. Plehanov, The Materialist Conception of History, Londra, 1940, s. 32. 6.F.Engels, Anti-Dhring, a.g.e., s.309. 7.R.Luxemburg, Sozialreform Oder Revolution? (Sosyal Reform yada Devrim), 2. basm, Leipzig, 1908, s.42. 8.V.I.Lenin, State and Revolution, a.g.e., s. 30-31. 9. Fourth International and the Soviet Union. Drdnc Enternasyonal'in Birinci Uluslararas Kongresi tarafndan kabul edilen tez. Cenevre, Temmuz 1936. 10.V.I.Lenin, Imperialism, a.g.e., s. 109, vurgulayan benim. 11.J.Kuczyinski, Weltproduktion und Welthandel in den letzen WOJahren, Libau, 1935, s. 20-21.

BLM

1.F.Engels, Anti-Dhring, a.g.e., s. 341. 2.I.Lapidus ve K.Ostrovitiaov, Sovyet ktisat Kuramyla likili Olarak Siyasi

250 RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM

DPNOTLAR 251
yeniden yaynlanan The Position of the Ukrainian Liberation Movement adl kitaba baknz. 9. A.g.e. 10. A.g.e.

56.K.Marx, Capital, c. I, s. 649.

57.K.Marx, A Contribution to the Critique of Political Economy, ikago 1918, s. 278-9. 58.K.Marx, Capital, c. I, s. 701.

BLM 8
1.New International (aylk Marksist dergi), New York, ubat 1942. 2.V.I.Lenin, Imperialism, the Highest Stage of Capitalism, a.g.e., s. 81. 3.G.C.Allen, M.S.Gordon, E.F.Penrose, E.B.Schumpeter, The Industrialisation of Japan and Manchukuo, 1930-1940, New York 1940, s. 110-1. 5.F.Sternberg, The Coming Crisis, Londra 1947, s. 73. 6.E.Varga ve L.Mendelsohn (hazrl), New Data for V.I.Lenin's Imperialism, the Highest Stage of Capitalism, Londra 1939, s. 141. 7.Schumpeter, a.g.e., s. 399; A.J.Grajdanzev, "Manchuria: an Industrial Survey", Pasific Affairs, Aralk 1945. 8.K.L.Mitchell, Industrialisation of the Western Pasific, New York 1942, s. 758; Allan Rodgers, "The Manchurian Iron and Steel Industry and its Resource Base", Geographical Review, New York, Ocak 1948; A.J.Grajdanzev, a.g.e. 9.Sternberg, a.g.e., s. 74, 73. 10.R.A.Brady, Business as a System of Power, New york 1943, s. 3.

EK
1.Problems of The Development of The USSR. A Draft of The Thesis of The International Left Opposition on The Russian Question, New York, 1931, s, 36. 2.New International, Nisan 1943. 3. Age. 4 L Troki. The Revolution Betrayed (ihanete Urayan Devrim). Londra, 1937, s. 235.

4.A.g.e., s. 26-7.

5.A.g.e., s. 238-240. 7.A.g.e., s. 166.

6.K.Marx, The Poverty of Philosophy (Felsefenin Sefaleti), Londra, s. 129-130. 8.Arap Ortadou'sunda feodalizm zerine bkz.: A.N.Poliak, Feudalism in Egypt, Syria, Palestine and Lebanon, Londra, 1939; Revue des Etudes Islamique iinde Les Revoltes Populaire en Egypte a L'Epoque Des Mamelukes et Leusr Causes Economique, Paris, 1934; A.N.Poliak, Hameshek Hashitufi adl dergideki Ibranice yazlar, Tel Aviv; A.Kremer, Kulturgeschichte des Orients unter der Chalifen, Viyana, 1875-1877; A.Kremer, Geschchte der herrschenden Ideen des Islams, Leipzig, 1868; C.H.Becker, Beitrage Zur Geschichte Aegyptens unter dem Islams, Strasbourg, 1902-1903. 9.L.Troki, The Revolution Betrayed, s. 110. 10.A.g.e. 11.K.Marx, A Contribution to the Critique of Political Economy (Ekonomi Politiin Eletirisine Katk), Chicago, 1918, s. 285-86. 12.L.Troki, In Defence of Marxism, New York, 1942, s. 63-70. 13.L.Troki, Stalin, Londra, 1947, s. 408. 14. L.Troki, The Living Thoughts of Karl Marx, Londra, 1940, s. 9. 15 L.Troki, The Revolution Betrayed, s. 238. 16.L.Troki, War and The Fourth International, New York, 1934, s. 22. 17.F.Engels, Anti-Dhring, Londra, s. 312. 18.Alntlayan L.Laurat, Marxism and Democracy, Londra, 1940, s. 69.

11.Gluckstein, a.g.e., s. 66-7.

12.Far Eastern Economic Review, 27 Kasm 1952. 13.Prenodavaniye istoriyi v kolye, 1950, No. 6. 14.Voprosy storiyi, 1950, No. 10. 15.Literaturnaya Gazeta (SSCB Sovyet Yazarlar Birlii haftalk yayn organ), Moskova, 10 Temmuz 1952. 16.A.g.e. 17.Pravda, 26 Aralk 1950. 18.Literaturnaya Gazeta, 16 Mays 1953. 19.Proletarian, Harkov 1934, No. 15-21. W.E.D.AIIen tarafndan alntlanmtr: The Ukraine, Cambridge 1940, s. 326. 20.Daha baka ayrntlar iin bkz. Gluckstein, a.g.e., s. 281-310.

BLM 9
3.G.Fischer, Soviet Opposition to Stalin, A.Case Study In World War II, Cambridge, Mass. 1952, s. 106. 4.A.g.e., s. 138. 5.Sava Nedeniyle Yurtdna Yerlemi Sovyet Vatandalarn lgilendiren Sorulara Cevaplar, (Rusa), Moskova 1949, s. 3. G.Fischer tarafndan alntlanmtr, a.g.e., s. 111-2.

1. Ciliga, a.g.e., s. 97.

2. Serge, a.g.e., s. 166.

6.Fischer, a.g.e., s. 206.

7.Bkz. UPA gazetesi, Volhinia, No. I, 1943, "Defence of the Ukraine", Vs. F. tarafndan "The Russian Underground", New International, Nisan 1949. 8.1947'de Ukrayna'da yasad olarak baslan ve 1948'de Almanya'daki gle

NDI-KS .'M

ndeks
Afganistan, 11 Angarya, 62-6, genlerin zorunlu altrlmas, 77-8, alma kamplar, 36-9. Andreyev, AA, 24. Antonov-Ovseenko, V.A., 108. Askeri retim, 48-51. 1936 Anayasas; 62, 75-6. Troki'nin grleri, 156. Barbarlk; ve Stalinizm, 156-7. Baykov, A., 22. Berman, H.G., 84. "Be Yllk Planlar;" ve ii denetimi, 22, ve paraba almann ge-limesi, 27-8, ve emek hareketlilii, 30-1, 32-3, ve eitlikilik, 69-78, ve kadn emei, 33-5, ve angarya, 369, ve birikim, 40-8, ve emek retkenlii, 51-3, hedeflerin saptanmas, 41-2, ve tketim, 45-8, ve retim, 48-51, ve tarm, 53-7, tketim vergileri yoluyla finansman, 58-62, devlet mlknn hukuki korunmas, 62-6, ve blmde eitsizlikler, 69-78, ve fiyat politikas, 82-4, ve brok-rasinin hakim snfa dnmesi, 133-34, 154-55, Stalin'den sonra, 156-57. Bileik ve eitsiz geliim yasas, 12528, 130-31, 235-36. Birikim; kapitalizmde, 39, 115-16, 14445, Rusya'da Birinci Be Yllk Plan ncesinde ve sonrasnda, 39, 48, Tketime tabi olarak, 116, 1920' lerde birikim zmszlkleri, 12122, ve brokrasi, 134, ve kapitalist kriz, 179-185. Bolevik Partisi; parti ii demokrasi, 101-04, biimsel yap, 103-04, parti ii temizlikler, 104, 107-09, yeni toplumsal bileim, 105-06.

Bonapartizm, 231. Borodai, 220. Blm; erken dnem devrimci politikalar, 66-8, NEP dneminde, 68, Be Yllk Planlar dneminde, 6978, Rusya'daki blm hakknda Troki'nin grleri, 227-28. Brejnev, t_ _11 Bubnov, AS., 107. Buharn, N.I., 103-07, teknisyenler zerine, 113-14, devlet kapitalizmi ve ii devleti arasndaki iliki zerine, 142, toplumsal snflar zerine, 143-44, devlet kapitalizminin iki anlam zerine, 170, dnya devlet kapitalizmi zerine, 179, devlet kapitalizminin krizi zerine, 186-87, 191-92. Burnham, J., 136-37, 232. Brokrasi; artk-deere el koymas, 78, silahl kuvvetler iinde bymesi, 92-97,133-34, 149, hakim snf haline gelmesi, kast deil snftr, 144, bir snf olarak, 143-44, 146, 149-150, 227-28, Troki'nin brokrasi hakkndaki grleri, 227-230. Brokratik ynetim: ve terr, 210-13. bkz. brokrasi, planlama Ciliga, A., 36, 211. Clark, C, 129. Clark, M.G., 50. "ekoslovakya; igali," 11 ernov, V., 86. erviyakov, 206. "in; Rusya ile ilikileri," 11 , 202. ubar, V.Y., 100. Dallin, D.J., 36, 66. Danielson, N.F., 57. Deer yasas, 138, 164-67, Stalin'in grleri, 83, 164, Ekonomik faaliyetin devlet tarafndan d-

zenlenmesiyle ksmen olumsuzlanmas, 138-40, 161-69, Rusya'da yrrlkte olduunun inkr, 161- 62, Rusya'da yrrlkte olduunun 1943'ten sonra k bulu, 163-64, tekel ve deer yasas, 161-69, devlet tekelci kapitalizm ve deer yasas, 169-71, soyut olarak Rusya'daki ilerlii, 171-75, dnya kapitalizmi balamnda Rusya'daki ilerlii, 176-78. Delianov, 77. Devlet, 151-53, Lenin'in grleri, 245, ve silahl kuvvetler, 90-7, sn, 109, Rus devletinin glenmesi, 109-110, ekonomiye mdahale, 138-140, ve brokrasi, 149150, bkz. ii devleti, devlet kapitalizmi. Devlet kapitalizmi, 135-42,145 46, teorik adan mmkn mdr? 13537, Kapitalizmin ksmi olumsuzlanmas, 138-40, sosyalizme gei olarak, 140-42, brokratik devlet kapitalizmi, 146, devlet kapitalizminde temellk, 78, 146 47, ve dnya ekonomisi, 147, 228-30, devlet kapitalizminde mlkiyet, 150-51, ve barbarlk, 156-7, ilerici midir? 157160, ve deer yasas, 171-78, dnya devlet kapitalizmi mmkn mdr? 179, ve kriz, 185-193, devlet kapitalizminin krizi zerine Buharin'in grleri, 186-87, devlet kapitalizminin krizine Tugan-Baranovski'nin zm, 187-192, devlet kapitalizmine zm olarak sava ekonomisi, 192-93, emperyalizm olarak, 194-204, arlk emperyalizminin yceltilmesi, 203-05, devlet kapitalizmi perspektifleri, 214-15 1950'lerdeki kriz, 218. Devlet mlkiyeti, sosyalizme eit deildir, 224-26, 232. Devlet tekelci kapitalizm, 169-171. Dibenko, F., 108. Dobb, M., 53 d., 58. Dubek, A., 11,

Egorov, Mareal, 108. Eitim, 149, 75-7.

Ehrenburg, I., 213. Eiche, Komiser, 216. Emek gc, Rusya'da emek JK. meta mdr? 174-75. Emeklilik, 77. Emperyalizm; Lenin'in teorisi, 194 9!>, Japon emperyalizmi, 195 99, I Dnya Sava'ndan sonra, 19/ 90, Stalinist emperyalizmin doas, 199-201, ve Rusya'nn uydular, 201-03. Engels, F., 87, 111, 140, 151, 153,

155, 227, 234, ve "ilkel birikim", 556, ve ii devleti, 88-9, vo iblm, 112, 114, ve "olgunlamam" ii devrimi, 131, toplumsal snflar zerine, 131-32, 143-44, devlet kapitalizmi zerine, 142, ve deer yasas, 161-63. Eitlikilik, 66-70, terkedilmesi, 70-8. Frunze, M.V., 94. Gamarnik, J. 108. Gertsenzon, AA., 38. Gibbons, J., 96. Glebov-Avilov, N.P., 108.

Goloded, 206. Gomulka, 208. Gorbaov, M, 10, 12 Grev hakk, 24-5, kaldrlmas, 33. Grevler, 24-5, yasaklanmas, 33. Haldane, C, 35. Herzen, A., 151. Hilferding, R., 168, 170. Hindus, M., 35. Hukuk, 148-150, ve emek, 22-3, 25-6, 30-3, 69-70, tarmda, 56, ve mlkiyet, 62-3, ve kiilere kar ilenen

sular, 64-5, ve ocuklar, 65-6. Ignatiyev, A., 96. "lkel birikim", 55-6, 121-22, 147. i disiplini, 30-3, genel olarak, 114-15. blm; 33, 123-24, 171-77, ve sosyalizm, 113-14, ve snflar, 131-32, fabrikada ve toplumda, 166, i denetimi, 21-2, ve sosyalizm, 111-12,219-221. ii devleti, 88-9, ve emek retkenlii, 51, sn, 109-110, ii devletinde retim ilikileri, 111-15, ii devletinde blm ilikileri, 116-

254 RUSYA'DA DEVLET KAPtTALlZMt

18, ekonomisinin kapitalist ekonomiyle karlatrlmas, 123-24, ve devlet kapitalizmi, 140-42, iktisat ve siyatesin kaynamas, 152-53, ve kapitalist devlete gei, 154-56, Troki'nin iki tanm, 219-21, Rusya ii devleti deildir, 222-23, 232-36, "yeni demokrasiler" ve ii devleti, 233-34. ten kama, 30-2. Jasny, N, 45, 61, 82. Jdanov, A, 23, 109. Johnson, H., Canterbury Bapiskoposu, 23, 99. Kadn emei, 33-5, alma kamplarnda, 38, Kaganovi, L.M., 22. Kaganovi, MM., 23. Kamenev, L.B., 101-03, 107. Kapitalist kriz, 179-85, 187-97. Kardelj, 209. Karma irketler, 203. Karneye balanma, 73-74. Kerenski, A.F., 102. Klementis, 209. "Kolektivizasyon; bkz. tarm." Konut sorunu, 46-8. Kosior, S.V., 100. Kostov, 208. Kostubinski, 205. Kovnar, 205. "Kyllk; mlkszletirilmesi," 53-7, ve Ekim Devrimi, 118-122. Krilenko, N.V., 108. Kruev, N.S., 104, "gizli konumas", 10, Macaristan'n igalini emretmesi, 11, Kuybiev, V.V., 46. Lapidus, 161-62. Lenin, V.I., 24, 105, 107-08, 142, 154, Taylorizm zerine, 30, memurlar zerine, 66-7, 71-2, tarm sorunu zerine, 56, devlet zerine, 24-5, 90, parti demokrasisi zerine, 10104, vasiyetnamesi, 107, ve tek lkede sosyalizm, 126-27, burjuvazinin tarihsel misyonu zerine, 132-33, kapitalist savunma retimi, 138-169, devlet kapitalizmi ve sosyalizm arasndaki iliki zerine, 141, snf zerine, 143, kapitalizmin rmesi zerine, 158, emperyalizm zerine, 194-95. Lensch, P., 141. Leontiev, 162. Lomov-Opookov, A.-G.l., 108. Lubmov, 86. Lunaarski, A., 108. Luxemburg, R., 186. Lyubenko, 206. Macaristan ayaklanmas, 11, MacDonald, D., 136. Malenkov, G.M., 104. Malkin, General, 216. Marx, K., 86-7, 92, 111, 138, 144, 147, 155, 228, 234, ve "ilkel birikim", 55, ve su, 66, Komnist Manifesto, 74, 87-8, 115, ve ii devleti, 88-9, ve devletin sn, 109-10, ve iblm, 112, 166, 174, birikim zerine, 115, 144-45, 189-90, bir ii devletinde blm ilikileri zerine, 116-17, tarih teorisi, 125-26, ve "olgunlamam" ii devrimi, 130-31, ve deer yasas, 161-62, 164-68, kapitalist kriz teorisi, 179-85, 187, mlkiyet zerine, 223, retim ve blm zerine, 227-28. Maynard, J., 29. McGowan, Lord, 147. "Menevikler; Rus devrimi teorisi," 125-27. Mihailov, N.A., 105. Milli bask, 205-09. Milyonerler, 74. Milyutin, V.P., 24, 102, 108. Miras, 74. Molotov, V.M., 105. "Mlkiyet biimleri; ve retim ilikileri," 223-26, 231-32. Napolyon, 212. "Nazi ekonomisi; Rusya ile karlatrlmas" 27, 137, 169-171, 200, 235. NEP, bkz. Yeni Ekonomik Politika Neumann, F., 27. Nogin, V.P., 108. Orjonikidze, G.K., 24, 85. Ostrovitianov, 161-62. Oy haklar, 37. - "lm Cezas; devlet maln alanlar iin," 62. Pauker, A., 209. "Para-ba alma; Nazi Almanyas'nda," 27, Rusya'da, 27-30, 70. Petrovski, G.I., 93, 206. Piyatakov, G.L, 102, 107. Planlama, 79-86, 159160, 210, ve hedeflerin almas, 71, ve cret politikas, 82-3. Plehanov, G.V., 141, 152. Postev, 206. Preobrajenski, E., 107, 121, 162. Program; 1919 program, 21, Boleviklerin minimum program, 61-2, 1903 RSDP Program, 90. Prokopovicz, S.N., 44. Proudhon, P.J., 224. Rajk, 209. Rkov, A.I., 102, 108. R(izzi), Bruno, 136, 232. Sanayi;denetimi, 21-6, 69. yneticilerin dllendirilmesi, 71-2, yanl idare, 79-86. Sanayi retimi, 4044, devrimden nce, 28-9, bkz. askeri retim, Be Yllk Planlar. Sava komnizmi, 68. Scheidemann, P., 141. Schmidt, V.V., 67, 108. Seimler, 99, 101. Sendikalar Kongresi, 105. "Sendikalar; ,.1919 Program'nda," 21, ve grev hakk, 24-5, ve toplu pazarlk, 23, 25-6. Serebriyakov, LP., 107. Serge, V 31, 212. Shachtman, M., 137, 229, 232. Snf; Buharin'in grleri, 143-44, En-gels'in grleri, 131-32, 143-44, Lenin'in grleri, 143, Marx'in grleri, 144, ve kast, 144, snf olarak brokrasi, 143-44, 146, 227232. Silahl Kuvvetler, 89-97, halk milisleri, 89-91, devrimden hemen sonra, 90-1, 1920'lerde, 92-4, subay kastnn yerleik hale gelmesi, 95-7, rtbe ve ast-st ilikilerinin yenid-

NDEKS 255
en balatlmas, 96, askeri retim'e de bkz. Skvortsov-Stepanov, 108. Slanski, 209. Smilga, I., 91. Smimov, V.M., 108. Smith, A., 137. Sokolnikov, G.Y., 107. Sokolovski, 86. Sovyet Anonim irketleri (SAG'lar), 203. "Sovyetler Birlii Komnist Partisi; bkz. Bolevik Parti." "Sovyetler; gerek glerini kaybetmeleri," 97-9, bkz. sendikalar; ii denetimi. Stahanov, 35. Stahonovizm, 25, 29-30, 35, 106, ve Taylorizm, 30. Stalin, J.V., 62, 84, 86, 99-100, 102, 104-05, 107-09, 15152, ve "ilkel birikim", 55, ve deer yasas, 83, 163-64, ve temizlikler,1011, 106-109 tek lkede sosyalizm imknnn reddi, 127. Stepanov, A., 26. Sternberg, F., 197, 199. Strumilin, S.G., 68. liyapnikov, A.G., 103, 108. vernik, N.M., 25. Tarm; ve kolektivizasyon, 41, 53-7, 80, 84, devrimden nce, 128-29, Tek kiilik ynetim, 23-4. "Tek lkede sosyalizm; Lenin'in grleri," 126-27, Stalin'in grleri, 127. Tekel, 138-39, ve deer yasas, 16769. "Temizlikler; Bolevik Partisi'nde," 104, 106-09, milli cumhuriyetlerde, 20507. Teriayeva, A., 54 d. Terr, 210-13, bkz. temizlikler. Teodorovi, I.A., 108. Tito, 208. "Titoculuk", 205-09. Tolstoy, A., 72. Tomski, M.P., 107-08. Toplumsal devrim mi siyasal devrim mi? 228-230.

256 RUSYA'DA DEVLET KAPTALZM

Troki, L.D., 24, 103, 107-08, 127, 154. silahl kuvvetler zerine, 89, 91-4, ve devlet kapitalizmi, 135, ve Moskova durumalar, 156, bir ii devleti olarak Rusya zerine, 154, 220-23, 227-232, 234-36. Troika, 22-3. Tugan-Baranovski, M., 199, kapitalist krize zm, 187-190, zmn devlet kapitalizmine uygulanmas, 190-92. Tuhaevski, M.N., 108. Tketim vergisi, 40, 49, 58-62, 74. Tketim; birikime tabi klnmas, 39-48, 115-16, tketim mallarnn vergilendirilmesi, 58-62, sosyalizmde, 116, Uglanov, M., 108. Ukrayna Yeniden Uyan Ordusu (UPA), 216, 217. Ulrich, V., 97. UPA, bkz. Ukrayna Yeniden Uyan Ordusu. cret dzeyleri, 43-5, ve retkenlik, 50-3, ve farkllklar, 66-78, ve ii devletindeki farkllklar, 88-9, ve ordudaki farkllklar, 95-6. cret politikas, 82-3, 172-73. cretlerin belirlenmesi, 23-6. Viinski, A.Y., 39. Vinevski, V., 72. Vladimirski, M.F., 75. Vlassov, General, 216. Vlossov hareketi, 216. Voznesenski, N.A., 45, 51. Wagner, A., 163. Weinberg, 23. Werth, A., 73. White, 94. Wollenberg, 94. Yagoda, G.G., 108. Yaroslavski, Y.M., 105. Yazar kazanlar, 72. Yeni Ekonomik Politika (NEP), 53, 68. "Yeni Orta snf", 112-15, 123. Yudin, P.F., 110. Yuskevi, V.A., 75. Zinovyev, G.Y., 102-03, 107-08. Zverev, AG., 81, 99.