TRK ARVLER VE ERMEN MESELES

YUSUF SARINAY Giri Tarihin amac; sebep sonu ilikisi iinde olaylar belgelere dayanarak, gereklere mmkn olduu kadar yaklaarak gz nne sermek ve deer yargsn okuyucuya brakmaktr. Hele, yazlan tarihi olay, gemii olduu kadar bugn ve gelecei de etkiliyorsa, durum ok daha byk bir dikkati ve objektiflii gerektirir. Bu objektiflik, tarihin temel kaynaklar arasnda nemli bir yere sahip olan belgelere bavurularak oluturulur. nk belgeler tarihin en gvenilir ahitleridir. Bu ahitler olmadan ortaya kacak sonulara phe ile baklmaldr. Tarih belgeyle yazlr hkm tm dnya ilim camiasnca kabul edilen bir gerektir. Uluslararas hukukta da siyasi, ekonomik, idari, kltrel ve dier sorunlarla ilgili alnacak her trl kararda, arivlerin en gvenilir ve en objektif kaynaklar olduu kabul edilmektedir. Bu sebeple gemi olaylar incelerken arivlere inilme zorunluluu vardr. nk arivlere dayal bilimsel almalar nyarg ve yanl bilgilendirilmeden kaynaklanan tarafl siyasi yaklamlar ortadan kaldracaktr. Byle bir anlayla hareket eden Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl, bata Ermeni meselesi olmak zere, Trk arivlerinde aratrma yaplmadan yazlacak bir blge ve dnya tarihinin eksik kalacann bilinciyle modern arivciliin ana ilkesi olan aklk prensibini temel dayanak kabul etmi, aratrmaclara sunulan hizmetlerde an gereklerine uygun yeni dzenlemeler yapmtr. Bu erevede; Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl, bata Ermeni konusu olmak zere birok konuda tasnif almalarn hzlandrarak, tamamlam ve aratrmaclarn hizmetine sunmutur. Trkiye'ye yasal yollardan girmi yabanclar ve bunlarn vekilleri aratrma yapacaklar arivlere veya arivlerin bal bulunduu idareye bizzat veya posta ile mracaat edebilmektedir. Mracaat eden kiilere ayn gn aratrma izni verilmektedir. Mracaatlar, yurt dndan T. C. Bykelilik ve bakonsolosluklar araclyla da yaplabilmektedir. Tasnif edilmi ve son ilem tarihi zerinden otuz (30) yl gemi ariv malzemesi hibir kstlama olmadan aratrma ve incelemeye almaktadr.
*

Devlet Arivleri Genel Mdr.

YUSUF SARINAY

Aratrmaclara bir i gn ierisinde verilen belge, defter veya dosya says artrlmtr. Aratrmaclar, aratrma ve incelemeleri esnasnda ariv ynetiminin uygun grecei mahallerde portatif yaz makinesi veya bilgisayar kullanabilmektedir. Yine dnya bilim evrelerine ve bilim adamlarna kolaylk salamak, bilginin paylalmasn ve renmenin nndeki engelleri azaltmak maksadyla internette bir web sayfas alm ve bilgisayar ortamnda belge kataloglarmz yaynlanmtr. Bu konudaki talep, istek vb. "http://www.devlet-arsivleri.gov.tr" adresinden temin edilebilmektedir. Osmanl dnemi ariv belgelerinin mikrofilme alnmas ve elektronik ortama aktarlmas almalar 2002 ylnda balatlm olup, stanbul ve Ankarada aratrma salonlarnda elektronik ortamda hizmet verilmeye balanmtr. Bu dzenlemelerle, Trk arivlerinin an gereklerine uymasn salayarak kolay ulalabilir bir ariv haline getirmek amalanmtr. Trk arivlerinde temel ilke olarak kabul edilen aklk prensibi dorultusunda Ermenistan, Boston Tanak, Rusya ve Ermeni Patrikhanesi ve bal kiliselerdeki arivlerde bulunan belgelerin de almas, konuyla ilgili almalar yapan bilim adamlarna objektif aratrma imkan verecektir. Bu makalede Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi Daire Bakanl ve Genelkurmay ATASE Bakanl Arivinde Ermeni konusu ile ilgili fonlar belgelerden rnekler verilerek tantlacaktr. Ermeni Meselesi Hakknda Osmanl Arivlerinde Bulunan Fonlar Osmanl Arivlerinde genel olarak Ermenilerle ilgili bir ok fonda belge bulunmaktadr. Ermeni sorunu ve tehcir uygulamas ile ilgili aada ksaca bu 1 fonlarla ilgili tantc bilgiler verilecektir . Ermenilerle ilgili ariv kaytlar sadece belgelerden ibaret deildir. Osmanl brokrasisinin Tanzimat ncesi kaytlar defter kaytlar eklindedir. Defterler; Osmanl brokrasisinde alnan kararlarn, hkme balanan konularn kaydolunduu serlerdir. Bu sebeple ncelikle defter fonlarndan bahsedilecektir. 1- Defter Fonlar Tanzimat ncesi Osmanl merkez tekilat dnemine ait defterler, iki ana ser hlinde gnmze intikal etmitir. Birincisi: Devletin siyas ve hukuk kararlar ile beldelerin asayi ve nizamna dair hkmlerin kaleme alnd Divn- Hmayn Defterleri'dir. kincisi ise sadece mal konularda mir ilerden saylan cizye, avrz

Osmanl Arivindeki belge tasnifleri ve katalog bilgileri iin ayrca bkz. Babakanlk Osmanl Arivi Rehberi, stanbul, 2000.

TRK ARVLER VE ERMEN MESELES

ve mukataa ileriyle Defterleri'dir.

ilgili

konularn

dzenlenip

kaydolunduu

Maliye

Burada sadece Ermenilerle ilgili kaytlarn bulunduu defterler hakknda ana hatlaryla bilgiler verdikten sonra, defterlerdeki kaytlardan rnekler verilecektir. a- Mhimme Defterleri Divn- Hmayn toplantlarnda mzkere edilen i ve d meselelere ait siyas, asker, itima ve iktisad kararlarn kaydedildii bu defterlere "Mhimme Defterleri" ad verilmitir. Osmanl Arivi'nde 419 adet Mhimme Defteri mevcuttur. XVI. yzyln ortalarndan XX. yzyln ilk yllarna ulaan bir dnem iinde, kk zaman blmleri hari ortalama 350 yllk zaman dilimi itibaryla, hibir dou ve bat devletinde bulunmayan kltr ve tarih zenginliini ihtiva eden Mhimme Defterleri, Osmanl Arivi defter serleri iinde phesiz nemli yer tutar. Ana konularn; devleti ilgilendiren siyas, iktisad, kltrel, sosyal ve harp tarihine dair st dzey kararlar tekil eder. Bugnk anlamda dnlecek olursa, Bakanlar Kurulu kararlarna benzemektedir. Mhimme defterlerinde Ermenilerin siyas, iktisad, kltrel, sosyal sahalardaki faaliyetleriyle ilgili bir ok kayt vardr. Aada bununla ilgili birka Mhimme defterlerinden hkm rnei alnmtr. Bursa kadsna: Bursa'da iki Ermeni kilisesine dahleden Fi Acem'in mdahalesinin men'i hakknda2 gnderilen hkm. Sulumanastr'daki Ermeni kilisesi keileri eski keihanelerinin yanna bir keihane daha yapp burada ikili, sazl-szl lem yapp Abdi elebi Mescidi cemaatini ve Mslmanlar rahatsz ettikleri yolundaki ikyetin tahkikiyle sonradan yaplan keihanenin yklp eski keihanede de alem yaptrlmamas3 hakknda hkm. Yahudi, Ermeni ve dier gayri mslim halkn kendileri iin belirlenen ve zikrolunan zelliklere sahip kyafetleri giymeleri; kymetli giysiler giymekten kanmalar4 hakknda hkm. stanbul'da bulunan Ermenilerin, mezarlklarnn yannda Sultan Byezd Evkaf'na ait olan bir tarlann, karlnda bir akar vermek artyla kendilerine mezarlk olarak verilmesi yolundaki taleplerinin mtevelli tarafndan incelenmesi ve vakfa faydal ise arz edilmesi5 hakknda hkm.

2 3

BOA., Mhimme Defteri, No: 3/1082. BOA., Mhimme Defteri, No: 6/1200. 4 BOA., Mhimme Defteri, No: 7/1989. 5 BOA., Mhimme Defteri, No: 85/82/7.

YUSUF SARINAY

stanbul'da sakin, Sultan Mehmed Evkf reyasndan olan Ermenilerin, kilisede toplandklarnda, ilerindeki dkn ve yardma muhta olanlara verilmek zere gnll olarak kendi aralarnda topladklar paraya ve kiliselerinin bahesindeki meyvelere, patrikleri olan Sakarya tarafndan, yanna toplanan baz papazlarn ynlendirmesiyle, det ve kanuna aykr olarak fazladan para talep 6 edilmek suretiyle yapld bildirilen mdahalenin engellenmesi hakknda hkm. Revan'a tbi kilise civarndaki Ermenilerin katogikosu olup, patriklie bal hususlarda Ermeniler kendine mracaat etmekteler iken, baz unsurlarn blgeye gelmesi zerine Osmanl lkesine yerlemi olan Sahak'a dier 7 murahhasa, papaz ve keilerin mdahale ettirilmemesi hakknda hkm. Fatih Sultan Mehmed Han Evkf reyasndan olan stanbul'da Sulu- manastr Cemaati Ermenilerinin toplant gnlerinde balaryla biriktirilen veya ihtiya fazlas bal mumunun satlmasyla elde edilen ve kiliseye harcanan paradan kendileri iin aka talep ettikleri bildirilen Patrik Zakarya ile Avanos, Kirkoz ve 8 Serkiz adl papazlara engel olunmas hakknda hkm. stanbul etrafnda tereke ziraati yapan reyann, terekelerini biip kaldrmalarndan sonra, baz Ermenilerin tarlalarnda kalan anz yolup zarar 9 vermelerine engel olunmas hakknda hkm. Bursa'da, Karaaa denilen mevkide iki cami arasna Ermeniler tarafndan sonradan yapld ve Mslmanlarn ibadetine mni olduu bildirilen kilisenin bilirkiilerden soruturulmak suretiyle kefinin yaplmas; durum bildirildii gibi 10 ise yklmas hakknda hkm. b- Tahrir Defterleri Osmanllar, bir yeri fethettiklerinde o blgeye yetkili bir emin (il yazclar) gnderip nfus ve gelir kaynaklarn ayrntlaryla aratrp deftere geirirler, bylece her sancak iin ayr bir nfus ve gelir defteri meydana getirilirdi. O blgede vergi kaynaklar eitli etkenlerle deitii zaman, her 10-20-30 ylda bu tahrir ilemi yenilenirdi. Tahrir defterleri, Osmanl mparatorluu'na dahil memleketlerin sosyal, demografik ve ekonomik tarihine ait, benzeri baka hi bir yerde bulunmayan mufassal istatistik kaynaklardr.

6 7

BOA., Mhimme Defteri, No: 85/67. BOA., Mhimme Defteri, No: 85/87. 8 BOA., Mhimme Defteri, No: 85/101. 9 BOA., Mhimme Defteri, No: 85/497. 10 BOA., Mhimme Defteri, No: 85/704.

TRK ARVLER VE ERMEN MESELES

Tahrir devletleri sayesinde, alt yz yl boyunca Osmanl idaresi altnda yaayan Ermenilere kar, Osmanl Devletinin izledii politikalarn ana hatlarn, Ermenilerden ve dier unsurlardan alnan vergileri, onlarn yaadklar blgeleri, nfus hareketlerini incelememiz mmkndr. Buna rnek olmas amacyla Mardin Livasyla Diyarbakr eyaletinin tahrir kaytlarn zetle aaya kaydediyoruz. Mardin livasnda 1.848 hane ve 772 bekr Ermeni, 6.718 hane ve 1.378 mcerred Mslman nfus kaydedilmitir 11. Diyarbakr eyaletinin genelinde ise 11.772 hane ve 3.225 bekr Ermeni kaydedilmitir. Eylette 66.732 hane ve 15.661 bekr da Mslman nfus vardr12. Mufassal tahrir defterlerinde ahslarn isimlerini, statlerine gre verdikleri vergileri ayrntl bir ekilde grmek mmkndr. c- Gayr-i Mslim Cematlere Ait Defterler Divn- Hmayn tarafndan tutulan bu defterler, gayr-i mslimlerle ilgili konularla, gayr-i mslim cematin her trl hak, imtiyaz ve mumelatna ait hkmleri ihtiva etmektedir. Papazlara verilen beratlar da bu kalemde hazrlanmtr. Gayr-i Mslim Cemat Defterleri, Evmir-i Maliye Kalemi'ne bal olup, 1837 senesinde Piskopos Halifelii'nin Divn- Hmayn'a balanmas zerine Divn- Hmayn tarafndan tutulmutur. Bu defterler arasnda bulunan urt- Milel-i Muhtelife Defterleri; muhtelif Hristiyan cematlerinin bal bulunduklar mezheplerin patrik ve metropolitlerine ait hkmleri muhtevdir. Bu hkmlerde ruhan reislerinin vazife ve selhiyetleri ile gerek devlet ve gerekse cematleriyle olan mnasebetleri tayin ve tasrh edilmitir. Defterlerde u ruhan reislere ait hkmler vardr: stanbul Rum Patriklii ve buna bal metropolidler, Kuds Rum Patriklii, Antakya Rum Patriklii ve buna tbi metropolidler, Kbrs Bapiskoposluu'na tbi piskoposlar, Msr ve skenderiye Patriklii, Tr- Sina Keileri, Efrenc (Fransz) Piskoposluu, stanbul ve tevbii Ermeni Patriklii ve buna bal murahhaslklar, Kuds Ermeni Patriklii, Kilise Katogikosluu, anl Kilise Murahhasl, Atina ve Sis Murahhasl, Nasturi Murahhasl, Yahudi ve Sryani Patriklii, Ermeni ve Katolik Patrikliklerinin tashih olunan beratlar. 989 numaral "Divn- Hmayn Defterleri Katalou"nda kaytl H. 12361337/M. 1820-1918 tarihleri arasnda gayr-i mslimlerle ilgili konular ihtiva eden, toplam 18 adet defter mevcuttur. Bunlardan 4 Ermenilerle ilgilidir. Gayr-i Mslim Cemaatlere Ait Defterlerde Ermenileri ilgilendiren hkmlerden zet, alt rnek belge aada yer almaktadr.
11 12

BOA., Tapu Tahrir Defteri, No: 998, s. 37. BOA., Tapu Tahrir Defteri, No: 998, s. 279.

YUSUF SARINAY

1- Konya'da yaayayan Ermenilerin zel ve genel dini grevleri Ankara Murahhasal tarafndan grlp idare olunmakta ise de mesafenin uzakl ve Konya'nn nemine binaen orada bir murahhasalk tekiliyle Rahib irinyan 13 Efendi'nin vekleten tayini hakknda irade . 2- Ermeni Patrikhanesi Umum Ruhani Meclisinde kararlatrlp Patriklikten gnderilen yaz zerine; Osmanl Devletinin hibir yerinde dini messeselerin, yani kilise inas ve tamiri, okul inas ve tamiri gibi konularda ahalinin isteklerinin Patrikhaneye sorulmadan ilem yaplmamas hakknda Meclis-i 14 Mahsus- Vkel karar . 3- Behisni ahalisinden Kirkor ve Agop aalar vefat eden Sis katogikosuna miras olmalar sebebiyle verdikleri dileke zerine yaplan aratrma sonucu emlak ve arazilerinin aile fertlerine taksimiyle kilisedeki mal ve eyalarnn 15 kendisinden sonraki katogikosa devredilmesi . 4- Palu ve Gevar manastr ve bal kiliseler delegesi Mgrd Rahibin grevden alnmas zerine yerine Serkiz rahibinin patrikhanece atand (24 Ekim 16 1862) . 5- Deniz Kuvvetleri generallerinden Kocaeli Sanca Mutasarrf Mauk Paa ve kaza naibine gnderilen bir hkmle, Ermeni Patrikliine bal zmit ve Ermie (Akmee) rahibinin vefat zerine ehliyeti kantlanan Abram Rahibin yine Ermeni patrii tarafndan atand ve rahibin zlk ve dini haklarna hi kimsenin mdahale etmemesi hakknda 25 Eyll 1871 tarihinde Padiah tarafndan karlan 17 ferman . 6- Bayburt ve bal kilise kurulular Delegesi Haadoryan Aristakis Efendinin istifas zerine bu greve Rahib Abranosyan Kigork Efendinin Ermeni Patrikhanesi tarafndan atand bildirilerek Haadoryan Aristakisin zlk ve dini grev ve haklarna hi kimsenin mdahale etmemesi hakknda 21 Haziran 1904te karlan Padiah Ferman18.

13 14

BOA. Gayr-i Mslim Cemaatlere Ait Defterler, No: 9, s. 1. BOA. Gayr-i Mslim Cemaatlere Ait Defterler, No: 9, s. 3. 15 BOA. Gayr-i Mslim Cemaatlere Ait Defterler, No: 9, s. 3. 16 BOA. Gayr-i Mslim Cemaatlere Ait Defterler, No: 8, s. 15. 17 BOA. Gayr-i Mslim Cemaatlere Ait Defterler, No: 8, s. 20. 18 BOA. Gayr-i Mslim Cemaatlere Ait Defterler, No: 8, s. 34.

TRK ARVLER VE ERMEN MESELES

Tanzimat ncesi Osmanl merkez tekilat dnemine ait defterlerle ilgili bu bilgilerden sonra, imdi, Ermeni meselesi ve tehcir uygulamas ile ilgili belgelerin 19 bulunduu fonlarla ilgili ksa bir tantc bilgiye geiyoruz . Belge Fonlar a) Hariciye Nezareti Belgeleri Hariciye Nezareti Arivinde, siyas, hukuk, idar konulardaki ok nemli meselelerin yansra, ticaret anlamalar; sefret ve ehbenderliklerle yaplan yazmalar; kle ticaretinin men'i; Srbistan'daki Mslman halkn din meseleleri; yabanc devlet bakanlarna gnderilen ve onlardan gelen, daha ok doum, vefat, cls, evlilik konularndaki nmeler; rtbe, nian ve madalya tevcihleri; snrlarn dnda kalan topraklara ait tapu tahkikleri yer alr. Balca fonlar unlardr. Siyasi Kalemi Belgeleri (HR.SYS.), Mektub Kalemi Belgeleri (HR.MKT.), Hukuk Mavirlii tiare Odas Belgeleri (HR.HM.ISO.), Hukuk Ksm Belgeleri (HR.H.), Mtenevvia Ksm Belgeleri (HR.MTV.). Hariciye Nezareti belgeleri arasnda Ermeni meselesiyle ilgili binlerce vesika 20 21 vardr. Yabanc lkelerdeki Ermenilerin faaliyetleri (ngiltere , Fransa , 22 23 24 25 Rusya , Amerika , Almanya , talya, Bulgaristan , Romanya, Yunanistan), Osmanl snrlar iinde bulunan Ermenilerin durumlar, Ermenilerin stanbulda 26 kardklar karklklar (Kumkap olay , Babali gsterisi, Osmanl Bankas 27 28 baskn ), Anadoluda meydana gelen Ermeni olaylar (Erzurum olaylar , 29 30 31 32 Yozgat , Merzifon , Kayseri olaylar , Bitlis olaylar , Van isyan, SasonTaluri isyan, Mara ve Zeytunda kan isyanlar, Sivas olaylar, Tokat olaylar, Diyarbakrda kan olaylar, Mamuratlaziz ve Arapkir olaylar, Harputta kan olaylar, Trabzon olaylar, Ein hadiseleri, byk devlet tarafndan Ermenilerin 33 de yaadklar vilayetlerde slahat yaplmas istekleri , Ermeni komitelerinin
Osmanl Arivindeki belge tasnifleri ve katalog bilgileri iin ayrca bkz. Babakanlk Osmanl Arivi Rehberi, stanbul, 2000. 20 BOA.,HR. SYS., 2751/19, 20; BOA.,HR. SYS.,2752/1; BOA.,HR. SYS.,2753/1. 21 BOA.,HR. SYS., 2748/2; BOA.,HR. SYS., 2749/1; BOA.,HR. SYS., 2750/1. 22 BOA.,HR. SYS., 2768/3; BOA.,HR. SYS., 2769/1; BOA.,HR. SYS., 2770/1; 2776/1. 23 BOA.,HR. SYS., 2735/1; BOA.,HR. SYS., 2736/1. 24 BOA.,HR. SYS., 2733/1; 2734/1. 25 BOA.,HR. SYS., 2746/1; 26 BOA.,HR. SYS., 2823/60; BOA.,HR. SYS., 2823/22; 2821/53. 27 BOA.,HR. SYS., 2826/1. 28 BOA.,HR. SYS., 2803/1. 29 BOA.,HR. SYS.,2804/3. 30 BOA.,HR. SYS., 2825/1. 31 BOA.,HR. SYS., 2826/1. 32 BOA.,HR. SYS., 2805/1. 33 BOA.,HR. SYS., 1261-5/26-28; 2822/5; 2816-1/13.
19

YUSUF SARINAY

faaliyetleri, Ermenilerin Osmanl lkesine silah sokma teebbsleri, Ermenilerle 34 ilgili olarak yabanc matbuatta kan yazlar , Birinci Dnya Sava srasnda 35 36 Ermeni faaliyetleri , Ermeni tehciri , Ermenilerin Dou Anadoluda Mslman 37 halka yaptklar mezalim bu fondaki belli bal konu balklardr. Bunlardan baka fonda Ermenilerle ilgili konu bal olabilecek nitelikte bir ok belge vardr. b) Dahiliye Nezareti Belgeleri (DH.) Kalem-i Mahss Mdriyeti Belgeleri (DH.KMS.); Kalem-i Mahss Mdriyeti ile ilgili belgelerin muhtevas u ekildedir: tilf Devletleri'nin igal hareketleri, Kuv-y Milliye faaliyetleri, Yunan igali ve mezlimi, etecilik faaliyetleri, Memur tayin ve azilleri, Madalya i'tas ile muhtelif konular. Siyas Ksm Belgeleri (DH.SYS.); Dahiliye Nezareti'nin siyas ilerine bakan mstakil bir kalemi yoktu. Kataloglar aratrmaya sunulan siyas vesikalar; Dahiliye Nezareti'nin mstakil kalemi olmayp, Muhabert- Umumiye Dairesi'nin evrak memurlarnca konularna gre siyas, hukuk, idar ve mtenevvia diye ayrlarak siyasler bir araya getirilmi ve zerlerine orijinal karton ve dosya numaralar verilmi olanlardr. ifre Kalemi Belgeleri (DH.FR.); Dahiliye Nezareti'ne bal kalemler arasnda yer alan ifre Kalemi'nin mstakil bir kalem olarak tekilat ierisinde yer almas 1914 yllarna rastlar. Bilhassa Osmanl Devleti ynetiminin tara birimleri ile cil yapt muhberatta, telgraf ile haberlemenin ve bu usln devlet muhberatna girmesiyle "ifre Kalemi"nin nemi de artmtr. ifre Kalemi'nin, umumiyetle Dahiliye Nezareti'nin ve ona bal alt birimlerin dier vilayetler ve mutasarrflklar ile yapt muhberatta arac olduu anlalmaktadr. Ancak, bu almalarn yannda bazen dier nezaret ve devlet dairelerinin acele ve gizli muhabertnn ifrelendii bir arac bro durumunda da bulunmaktadr. Mtenevvia Ksm Belgeleri (DH.MTV.); Mtenevvia tasnifi ierisinde yer alan belgeler hemen her trl konuyu ihtiva etmektedir. Ancak arlk itibari ile u konulara rastlanmaktadr. Tabi afetler ve yaplan yardmlar; memurlarn tayin, azl, izin, muhakeme vs. meseleleri; tensikat; arazi davalar; madalya, nian verilmesi ve dier taltifler; Hicaz demiryolu; iltica haberleri; yabanc seyyahlara tannan kolaylklar. Asayi Kalemi Belgeleri (DH.EUM.AY.); Bu fonda bulunan belgeler genel olarak u konular ihtiva etmektedir: ekvet ve eteler; katil, yaralama, hrszlk ve tecavz olaylar; cerim istatistik cetvelleri ve vukuat raporlar; cemiyetlerin
34 35

BOA.,HR. SYS., 2878/19; 2868/4; 2867/51. BOA.,HR. SYS., 2871/1. 36 BOA.,HR. SYS., 2873/3. 37 BOA.,HR. SYS., 2872/1-4.

TRK ARVLER VE ERMEN MESELES

faaliyetleri ve bunlarn takibi; igal kuvvetlerinin kontrol ve bu igal kuvvetlerinin halka kar muameleleri ile jandarma kuvvetlerine ve resm grevlilere ynelik kt muamelelerinin takibi; jandarma kuvvetleri muamelt (komutan tayinleri vs.); Kuv-y Milliye'nin faaliyetleri; dman donanmalarnn faaliyetleri; Anadolu'nun muhtelif yerlerinde Rumlar ve Ermenilerin Mslman halka tecavzleri. dar Ksm Belgeleri (DH.D.); Dahiliye Nezareti dare Evrak bir ok deiik konular ihtiva etmektedir. Bunlardan; mlk taksimattaki dzenlemeler, belediye meclisleri ile idare meclisleri azalarnn seimi, gayr-i mslim ve ecnebilere ait mektepler ile kilise inalarna ruhsat verilmesi, Osmanl topraklarnda eitli arkeolojik kazlara msaade edilmesi ve eski eser kaaklnn nlenmesi gibi deiik konular zikredebiliriz. Hukuk Ksm Belgeleri (DH.H.); Hukuk blmndeki vesikalarn ekseriyeti, inzibat vakalara aittir. Ayrca, bu blmde kamu ve ahs hukukunun korunmas iin Dahiliye Nezareti ile tara tekilat ve mahall idreler arasndaki yazmalarla ilgili vesikalar da mevcuttur. dre-i Umumiye Belgeleri (DH.UM.); Bu fon iinde; memurlarn tyin, azl ve taltifleri; emlk ve arazi ileri; zehir ve ielerin toplanarak sevkedilmeleri; askeriyenin ihtiyalarnn karlanmas; eitim ve retim; vakflar, ky, nahiye ve kaza tekilleri; askere alma ilemleri ve seferberlik; igal altnda kalma; deprem, yangn, sel felketi gibi durumlarda gerekli muamele icrs ile dr'l-eytm vesair konulara rastlamak mmkndr. Emniyet-i Umumiye Mdriyeti Belgeleri (DH.EUM.); Asayi ve gvenlie ait konularn eitliliinin yan sra polislerle ilgili ilemlerin (zlk haklar, tayin, terfi, ceza, emeklilik vs.) yrtlmesi de grev alanna girdiinden Emniyet-i Umumiye Mdriyeti bnyesinde muhtelif ubeler kurulmutur. Dahiliye Nezareti belgeleri iinde Ermeni meselesiyle dorudan veya dolayl olarak ilgili bulunan binlerce belge bulunmaktadr. Bu belgelerin muhtevalarndan bir ksm aaya karlmtr. Fakat bu muhtevalarn dnda da bir ok belge mevcuttur. Dou Anadoluda slahat yaplmas ve buraya iki Avrupal mfetti-i umuminin tayin edilmesi almalar38, Ermeni komitelerinin Ermeni kiliselerinde kardklar olaylar39, Tehcirin sebepleri ve alnan tedbirler40, Tehcirin 41 uyguland blgeler , Ermeni sevkiyatnn yapld yerler42, sevkiyata tabi
38 39

BOA., DH. KMS., 2-2/5. BOA., DH. KMS., 18/27. 40 BOA., DH. FR., 14/119; 52/102; 52/286; 51/192; 52/249. 41 BOA., DH. FR., 52/282; 53/48; 53/93; 53/129.

10

10

YUSUF SARINAY

tutulmayan Ermeniler43, sevkiyat iin para tahsisi, Tehcire tabi tutulan Ermenilerin iae ve iskan masraflar44, sevkiyatn durdurulmas45, Geri dnmek isteyen Ermenilere izin verilmesi46, ihtida eden Ermeniler ve Ermeni yetimlerinin durumu, sevk edilen Ermenilerin miktar, Ermenilerin Mslmanlara saldrs, Ermeni tehciri esnasndaki su-i istimallerden dolay yaplan tutuklamalar, Adana ve mlhakatnda bulunan Fransz igal kuvvetlerine mensup Ermenilerin Trklere yaptklar saldrlar, Paris Sulh Konferans'nda Yunan Bavekili Venizelos ile Ermeni Murahhas arasnda alnan karar zerine Rumlarn stanbul'u, Ermenilerin de Trabzon'u ilhak abalar47, Tehcir sonras memleketlerine dnen Ermeniler48, Dersaadet'te bulunan Ermenistan Hkmeti temsilcilerinin giriimleri49, Elviye-i Selase dahilinde Ermeni ve Rumlarn blgedeki Mslman ahaliyi yok etme gayesiyle giritikleri umumi katliam ve zulmler50, Nasturi ve Ermenilerden mrekkep ngiliz kuvvetleriyle Barzan ve Zibar airetleri arasndaki atmalar51, Mtarekeden sonra Ermeniler tarafndan karlan Mslman-Trk ocuklarnn ve kadnlarnn hristiyanlatrlmas abalar52, dnen Ermeni muhacirlerin iae ve ihtiyalarnn temininde yardmc olunmas, ngilizlerin Ermenilerle mtereken snra tecavz etmeleri, ngiliz tayyarelerinin kyleri bombalamas, Ermenilerin trbeleri tahrip etmesi53, Van Ermeni Tanakstyun Cemiyeti'nin faaliyetleri54, Zeytun'da mukim Ermenilerin durumu, burada kan hadiseler ve Ermenice kan gazetelerin neriyat55, tahrip olan Ermeni ve Protestan kiliseleriyle baz kabir ve sandukalarn tamiri masraflarnn denmesi, Ermeni okul, kilise gibi kurumlarnn inas iin ruhsat verilmesi, Amerika'ya g eden Ermeniler56, Fransz rahiplerinin Adana, Mara ve mlhakattaki Ermenileri Katolik Mezhebi'ne sokmaya almalar ve buna engel olunmas57 gibi konular yer almaktadr. c) Yldz Saray Arivi Belgeleri
42 43

BOA., DH. FR., 52/235; 52/102; 68/188; 68/92. BOA., DH. FR., 54/55; BOA.,DH. FR., 55/292. 44 BOA., DH. FR., 53/305. 45 BOA., DH. FR., 57/135. 46 BOA., DH. FR., 57/71; BOA.,DH. FR., 57/277. 47 BOA., DH. KMS., 49-2/104. 48 BOA., DH. KMS., 50-2/43. 49 BOA., DH. KMS., 49-2/30. 50 BOA., DH. KMS., 49-2/50. 51 BOA., DH. KMS., 50-3/17. 52 BOA., DH. KMS., 52-2/79. 53 BOA., DH. KMS., 53-3/4. 54 BOA., DH. D., 94-2/24; BOA., DH. MU., 2-2/76. 55 BOA., DH. MU., 2-2/84. 56 BOA., DH. MU., 8-3/12. 57 BOA., A. MKT. MHM., 651/17; BOA., A. MKT. MHM., 651/10.

11

TRK ARVLER VE ERMEN MESELES

11

II. Abdlhamid devrinde (1876-1909) Yldz Saray'nda biriken defter, belge ve gazetelerden oluan fondur. Bu fonda, II. Abdlhamid'in zel olarak ilgilendii konular, Sadaret'ten Saray'a sunulmu, ancak irdeleri sdr olmam tezkireler, ahslarn Yldz Saray'na sunduklar eitli arza, rapor ve ihbarlar, Kmil Paa, Cevdet Paa, Namk Kemal, Midhat Paa vb. nemli ahsiyetlerin metrukt, d basnda Devlet-i Aliyye ile ilgili kan yazlar, albm ve resimler, kanun ve nizamnme suretleri, Abdlhamid'e ait husus el defterleri ve czdanlar ile haritalar bulunmaktadr. Devletleraras ilikiler, ark Rumeli, Ermeni ve Msr meseleleri, Girit hadisesi, snr olaylar gibi nemli devlet problemlerinden zaptiye jurnallerinde geen ad vukuata kadar bu dnemin eitli zelliklerini yanstan bir fondur. Ermeni meselesiyle ilgili olarak Yldz belgelerinde be binin zerinde belge vardr. Bunlarn byk bir ksm aadaki fonlara dalmtr. Yldz Esas Evrak (Y.E.E.), Sadrazam Kmil Paa Evrak (Yldz Esas Evrakna Ek), Sadaret Resm Maruzat Evrak (Y.A.RES.), Sadaret Husus Maruzat Evrak (Y.A.HUS.), Mtenevv Maruzat Evrak (Y.MTV.), Yldz Perkende Evrak. Yldz Arivi fonlarnda Ermeni meselesiyle ilgili bulunan belgelerin muhtevalar ana hatlaryla aaya karlmtr. Ermeniler arasnda meydana gelen olaylar, Ermenilere okul ve kilise inas iin verilen msaadeler, Anadoluda meydana gelen Ermeni olaylar, (Musa Bey olay58, Sason hadisesi59, Van olaylar60, Erzurum olaylar61), Ermeni Patrikhanesiyle ilikiler, Yabanc basnda kan yazlarn tercmeleri, ngiltere, Fransa, Rusya ve Amerikada Ermeni faaliyetleri ve bu lke devlet adamlarnn Ermenilerle mnasebetleri, Ermeni nfusu, Anadolu slahat iin ngiltere, Fransa ve Rusyann ortak teebbsleri62, Hnak ve Tanak komitelerinin faaliyetleri, kardklar olaylar63, Ermeni katogikosluklar hakknda bilgiler64, Ermeni Patrikhanesinin faaliyetleri, misyoner faaliyetleri65, Ermenilerin Bulgaristan ve
58

BOA., YEE., 34/8; BOA., YEE., 34/9; BOA., YEE., 34/11; BOA., YEE., 34/15; Y. PRK. AZJ.,

16/20.

BOA., YEE., 4/47; BOA., YEE., 5/54; BOA., YEE., 5/133; BOA., YEE., 5/134. BOA., YEE., 5/144; BOA., YEE., 50/44; BOA., YEE., 50/47; BOA., YEE.,50/50; BOA., YEE., 50/51. 61 BOA., Y.MTV., 260/42. 62 BOA., YEE., 4/10; BOA., YEE., 5/95; BOA., YEE., 11/8; BOA., YEE., 83/48. 63 BOA., YA. HUS., 498/141; BOA., YA. HUS., 501/65; BOA., YA. HUS., 502/114; BOA., YA. HUS., 518/78; BOA., Y. MTV., 237/67; BOA., YEE., 95/52. 64 BOA., YA. HUS., 517/163; BOA., YEE., 35/103; BOA., Y. MTV., 259/101; BOA., Y. MTV., 260/61. 65 BOA., Y. MTV., 299/160; BOA., Y. PRK. AZJ., 26/80; BOA., Y. PRK. HR., 18/47; BOA., Y. PRK. BK., 34/28.
60

59

11

12

12

YUSUF SARINAY

Romanyadaki faaliyetleri ve oralardaki komitecilerle ibirlii, Ermenilerin yabanc lkelere gleri, Rusyadan silahl Ermeni komitecilerinin Osmanl snrlarna tecavz etmeleri gibi konular vardr. d) Bb- l Bnyesindeki Dairelere Ait Belgeler Meclis-i Vkel Mazbatalar (MV.): Meclis-i Vkel; sadrazamn riyseti altnda eyhlislm ile nzrlardan mrekkep olan ve devletin i ve d siyasetinde ve mhim ilere mteallik hususlar hakknda karar veren meclisin addr. Bu meclise, "Meclis-i Has" veya "Meclis-i Hass- Vkel" da denirdi ki bugnk mnda "Bakanlar Kurulu" demektir. 1908 Temmuz inklb zerine kurulan Merutiyet rejiminde bu meclis, grevlerinden dolay padiaha ve Mebsn Meclisi'ne kar mterek bir mesuliyet altna sokulmutur. Meclis-i Vkel Mazbatalar arasnda Emenilerle ilgili olarak yz civarnda belge vardr. Bu belgeler ana hatlaryla; Yabanc memleketlere firar eden Ermenilerden Dersaadet'e avdet edenlere memleketlerine sevk edilinceye kadar yardm edilmesi66, Rusya'ya g eden Ermenilerin tekrar geri dnme talepleri67, Anadolu slahat konusunda bir heyet tekil edilmesi68, Ermeni Tanak Komitesi'nin ihtilal ve isyan tevik eden mensuplar hakknda kanun takibat icras69, Cemaat mektebleriyle askerlik hizmeti hakknda Rum, Ermeni ve Ermeni Katolik Patrikhaneleri ile Bulgar Eksarhl'ndan daha sonra da Rum Melkit, Katolik ve Keldani Patrik vekaletlerinin bavurular zerine tanzim olunan nizamname70, Dou Anadolu Blgesi'nde Krtler ve Ermeniler arasnda cereyan eden cinayet ve arazi davalaryla ilgili ikayetler ve alnan tedbirler71, Harp blgelerine yakn yerlerde bulunan Ermenilerin dmanla ibirlii faaliyetlerine giriip Osmanl Ordusu'nun savunma faaliyetlerini sabote etmesi nedeni ile snr blgesindeki Ermenilerin gney blgelerine sevk edilmeleri72, Askeri ynden belli yerlere gleri kararlatrlan Ermenilerin sevkleri esnasnda vukua gelen suistimalleri Divan- Harb'e tevdi etmek zere oluan komisyonlarn harcrahlarnn denmesi73, Ermeni Katogikosluk ve Ermeni Patrikhanesi Nizamnamesi'nin yeniden dzenlenmesi74, Ermeni Patriklii Nizamnamesi hkmn ilga eden Ermeni Katogikosluu ve Patriklii Nizamnamesi'nin ilgas
66 67 68 69 70

BOA., MV. 125/53; BOA., MV. 120/66; BOA., MV.136/20. BOA., MV.103/70; BOA., MV.95/87; BOA., MV.113/20; BOA., MV.114/76. BOA., MV.123/38. BOA., MV.128/68. BOA., MV.158/22. 71 BOA., MV.177/74. 72 BOA., MV.198/24. 73 BOA., MV.199/35. 74 BOA., MV.244/22.

13

TRK ARVLER VE ERMEN MESELES

13

zmnnda kaleme alnan nizamiye layihasnn yrrle konulmak zere arz75 gibi konular ihtiva etmektedir. e) Sadaret Belgeleri: Mektub Kalemi Mhimme Kalemi (A.MKT.MHM.); Mektub Kalemi'yle birlikte ilk yllardan beri devam edegelen ve onun bir ubesi durumunda bulunan kalemdir. nemli ve cil olan hususlar ayrdedebilmek iin gerek evrakta, gerekse defterlerde mhim ve ad ayrm yapld grlmtr. Bu sebeple, mhimme, hafya ve mahremne kayd bulunan Mektub Kalemi evrak iin ayr bir fon tekiline ihtiya duyulmutur. Bu evrak umumiyetle isyan, deprem, snr meselesi, sava, ktlk ve iskn gibi mhim hususlar ihtiva etmektedir. Sadaret fonlarnda Ermenilerle ilgili bine yakn belge vardr. Bu fonda bulunan belgelerin konular Hariciye, Dahiliye ve Yldz belgeleriyle byk oranda benzerlik gstermektedir. Anadolunun bir ok vilayetinde meydana gelen Ermeni ayaklanmalaryla ilgili ayrntlar76, Ermenilerin stanbulda kardklar olaylar77, Ermeniler iin umumi af ilan78, ngiltere79, Fransa80, Rusya81 ve Amerika82 gibi lkelerin Ermeniler lehine faaliyetleri, Dou Anadoluda yaplacak slahat83, Hnak ve Tanak komitelerinin faaliyetleri84, Amerikaya Ermeni gleri85, Bulgaristanda
75 76

BOA., MV.249/217. BOA., A MKT. MHM., 483/64; BOA., A MKT. MHM.,501/24; BOA., A MKT. MHM., 535/25; BOA., A MKT. MHM., 609/13; BOA., A MKT. MHM., 609/14; BOA., A MKT. MHM., 609/15; BOA., A MKT. MHM., 609/16; BOA., A MKT. MHM., 609/30; BOA., A MKT. MHM., 611/11; BOA., A MKT. MHM., 619/8; BOA., A MKT. MHM., 620/17; BOA., A MKT. MHM., 623/1; BOA., A MKT. MHM., 628/1; BOA., A MKT. MHM., 628/3; BOA., A MKT. MHM.,628/42; BOA., A MKT. MHM.,628/48. 77 BOA., A MKT. MHM., 609/4; BOA., A MKT. MHM. 78 BOA., A MKT. MHM., 539/6; BOA., A MKT. MHM.,539/10; BOA., A MKT. MHM., 539/201; BOA., A MKT. MHM., 538/32; BOA., A MKT. MHM., 539/11. 79 BOA., A MKT. MHM., 716/9; BOA., A MKT. MHM., 752/17; BOA., A MKT. MHM., 749/5 80 BOA., A MKT. MHM., 616/26; BOA., A MKT. MHM., 651/17; BOA., A MKT. MHM.,673/13; BOA., A MKT. MHM., 549/21. 81 BOA., A MKT. MHM., 549/30; BOA., A MKT. MHM., 550/6; BOA., A MKT. MHM., 625/16. 82 BOA., A MKT. MHM., 532/38; BOA., A MKT. MHM., 533/2; BOA., A MKT. MHM., 533/21. 83 BOA., A MKT. MHM., 611/13. 84 BOA., A MKT. MHM., 548/7; BOA., A MKT. MHM., 609/34; BOA., A MKT. MHM., 611/3; BOA., A MKT. MHM., 617/19; BOA., A MKT. MHM., 618/10; BOA., A MKT. MHM., 618/11 85 BOA., A MKT. MHM., 538/13; BOA., A MKT. MHM., 538/26; BOA., A MKT. MHM., 538/30

13

14

14

YUSUF SARINAY

Ermeni faaliyetleri86, misyoner faaliyetleri87, Rusyaya firar eden Ermeniler, Ermeniler arasndaki mezhep kavgalar, yabanc basnda Ermeniler lehine yaplan propaganda faaliyetleri88 ana konu balklardr. f) Zaptiye Nezareti Belgeleri (ZB.) Zaptiye Nezareti'ne ait mevcut ariv malzemesinin ekserisini, nezarete dier nezaret, devir ve vilayetlerden gelip gerekli muameleleri yaplan yazmalar ile esas itibariyle bu yazlara verilen cevaplar hav Mektub ve Muhasebe kalemleri msveddeleri ve Muhasebe Kalemi'nin muameltna ait makbuz, teslim ve tesellm senetleri gibi evrakn oluturduu grlmektedir. Zaptiye Nezareti fonlarnda Ermenilerle ilgili iki bin civarnda belge bulunmaktadr. Ermenilerin gazete karmalar iin msaade talepleri , Ermeni komi90 tecilerinin mektup tercmeleri , Ermeni komitelerine mensup olanlar hakknda 91 yaplan soruturmalar , Merutiyet'in ilanndan sonra yurtdndan gelen 92 93 Ermenilerin memleketlerine sevkleri , ihtida edenlerle ilgili muameleler , Ermeni Komitelerinin gerekli inzibati tedbirler alnarak olay kmasna meydan 94 verilmemesi , stanbulda Ermenilerin kardklar olaylarla ilgili yazmalar, alnan tedbirler, Anadoluda meydana gelen isyanlarla ilgili yazmalar ve daha bir ok husus bu fonda yer almaktadr. g) Salname-i Devlet-i Aliye Burada Osmanl Devletinin Ermenilere bak asn ortaya koymak amacyla, tehcir ncesi ve sonrasnda Osmanl merkezi ynetiminde st dzey grevlerde bulunan baz Ermenilerin isimleri ve grev yaptklar birimler ncelikli olarak 1297 (1881), 1301 (1885), 1305 (1889) ve 1308 (1892)yllar Devlet Salnamelerine gre unlardr: Mahkeme-i Temyiz Ceza Dairesi azas Karabet Efendi, Hariciye Nezareti Tahrirat- Hariciye Katibi Serkis Efendi, Hariciye Nezareti Muhasebecisi Kirkor Efendi, Hariciye Nezareti Tahrirat- Hariciye Kalemi Mhimme Mdr Nian
86 87

89

BOA., A MKT. MHM., 537/28; BOA., A MKT. MHM., 538/19 BOA., A MKT. MHM., 618/43. 88 BOA., A MKT. MHM., 536/31; BOA., A MKT. MHM., 537/6; 89 BOA., ZB. 24/28; BOA., ZB.24/68; BOA., ZB. 24/69; BOA., ZB.24/84. 90 BOA., ZB. 43/26. 91 BOA., ZB. 47/7; 311/8. 92 BOA., ZB. 330/112; BOA., ZB. 330/52. 93 BOA., ZB. 395/72. 94 BOA., ZB. 22/23; BOA., ZB. 333/57; BOA., ZB. 338/64; BOA., ZB. 595/98.

15

TRK ARVLER VE ERMEN MESELES

15

Efendi, Nafia Dairesi Mstear Odyan Efendi, Nafia Dairesi Tercme Kalemi 95 96 Mdr Kigork Efendi , Hariciye Nezareti Mstear Artin Efendi , Hariciye 97 98 Nezareti Tercman Mikail Efendi , Adliye Nezareti Mstear Vahan Efendi , 99 Encmen-i ntihap Memurin-i Adliye Heyeti Mstear Andon Efendi , Hazine-i 100 Hassa Nazr Agop Paa , Bab- Ali stiare Odas maviri Gabriyel 101 102 Noradunkyan Efendi , Dersaadet Emniyet Sand Mdr Mrd Efendi , 103 104 Orman ve Maadin Mdr Bedros Efendi , Ziraat Mdr Amasyan Efendi , 105 Divan- Muhasebat Reisi Ohannes Efendi . Maliye Nazr Agob Paa , Ticaret ve Nafia Nezareti Mstear Horen 107 Efendi , Ticaret ve Nafia Nezareti Tahrirat- Ecnebiyye Kalemi Mdr Melkon 108 Efendi, Ticaret ve Nafia Nezareti Ziraat Mdr Amasyan Efendi , Sanayii 109 Nefise Mektebi Dahiliye Mdr Oskan Efendi , Ticaret ve Nafia Nezareti 110 statistik Mdr Amasyan Efendi . 1327 (1911), 1328 (1912) yllar ve 1333-1334 (1917-1918) yllar Devlet salnamelerinde kaytl grnen Ermenilerden bazlar ise: Hariciye Nezareti Mstearlnda Ohannes Kuyumcuyan Efendi, Kalem-i 111 Mahsus Mmeyyizliinde Dikran ayan Bey , Hariciye Nezareti stiare Odas
106

Salname-i Devlet-i Aliyye, Dersaadet 1297. Salname-i Devlet-i Aliyye, Dersaadet 1301; Salname-i Devlet-i Aliyye, Dersaadet 1305; Salname-i Devlet-i Aliyye, Dersaadet 1308. 97 Salname-i Devlet-i Aliyye, Dersaadet 1301. 98 Salname-i Devlet-i Aliyye, Dersaadet 1301; Salname-i Devlet-i Aliyye, Dersaadet 1305; Salname-i Devlet-i Aliyye, Dersaadet 1308. 99 Salname-i Devlet-i Aliyye, Dersaadet 1301. 100 Salname-i Devlet-i Aliyye, Dersaadet 1308. 101 Salname-i Devlet-i Aliyye, Dersaadet 1301. 102 Salname-i Devlet-i Aliyye, Dersaadet 1301. 103 Salname-i Devlet-i Aliyye, Dersaadet 1301; Salname-i Devlet-i Aliyye, Dersaadet 1305; Salname-i Devlet-i Aliyye, Dersaadet 1308. 104 Salname-i Devlet-i Aliyye, Dersaadet 1301. 105 Salname-i Devlet-i Aliyye, Dersaadet 1301. 106 Salname-i Devlet-i Aliyye, Dersaadet 1308 107 Salname-i Devlet-i Aliyye, Dersaadet 1305 108 Salname-i Devlet-i Aliyye, Dersaadet 1297. 109 Salname-i Devlet-i Aliyye, Dersaadet 1308. 110 Salname-i Devlet-i Aliyye, Dersaadet 1308. 111 Salname-i Devlet-i Aliyye, Dersaadet 1327, s.168.
96

95

15

16

16

YUSUF SARINAY 112

Muavinliinde Nian Civanyan Efendi , Dahiliye Nezareti Sicill-i Ahval dare-i 113 Umumiyesi Mdr Agop Hamamcyan Efendi , stanbul Polis Mdriyet-i 114 Umumiyesi Heyet-i Shhiye Tabibliinde Dikran Efendi , Adliye Nezareti hsaiyat ve Mdevvenat- Kanuniye Mdriyetinde Mdr olarak Serkiz Karako 115 Efendi , Hazine-i Hassa-i hne Mdrlne bal Emlk- Hkni Muhsebe 116 Mdriyetinde Mdr olarak Agob Efendi , Maliye Nezareti Mstear Mihran 117 118 tehcir ncesi dnemde grev Efendi , Nafia Nazr olarak Sinabyan Efendi yapan nemli brokratlardandr. Tehcir sonras dnemin devlet kaytlarna bakld zaman da bir ok nemli grevde Ermenilerin bulunduklar grlmektedir. Hazine-i Hassa-i ahane Mdriyet-i Umumiyesi Emlak- Hakani Muhasebe daresi Mdr Agop 119 Efendi , Daire-i Sadaret Mdevvenat- Kanuniye Mdr Karako Serkis 120 Efendi , Adliye ve Mezahib Nezareti Kanunname-i Ticaret Komisyonu Reisi (eski Nafia Nazr) Hallacyan Efendi, Azas (eski Nafia Nazr ve dava vekili) 121 Snabyan Efendi , Rsumat Mdriyet-i Umumiyesi Kontrol Kalemi Mdr 122 123 Mihran Efendi , Maliye Nezareti Tercme Kalemi Mdr Panosyan Efendi , Ticaret ve Ziraat Nezareti Orman Mdriyet-i Umumiyesi halat ubesi Mdr 124 Oseb Ekiyan , ura-y Devlet Tanzimat Dairesi Azas Hrant Asadoryan 125 126 Efendi , Ziraat Bankas Tefti Kalemi Mmeyyizi Hrant Efendi , Adliye ve Mezahib Nezareti Mahkeme-i stinaf Cnha Ksm azas Artin Musticiyan 127 Efendi , Adliye ve Mezahib Nezareti Beyolu Bidayet Mahkemesi Birinci Ceza

112 113

ags (ad geen salname), s.171. Salname-i Devlet-i Aliyye, Dersaadet 1328, s.197. 114 Salname-i Devlet-i Aliyye, Dersaadet 1327, s.231. 115 ags, s.131. 116 ags, s. 88-89. 117 Salname-i Devlet-i Aliyye, Dersaadet 1328, s.264. 118 Salname-i Devlet-i Aliyye, Dersaadet 1327, s. 376. 119 Salname-i Devlet-i Aliyye (1333-1334), Dersaadet 1334, s. 100. 120 ags, s. 124. 121 ags, s. 155. 122 ags, s. 262. 123 ags, s. 254. 124 ags, s. 342. 125 ags, s. 126. 126 ags, s. 371. 127 ags, s. 160.

17

TRK ARVLER VE ERMEN MESELES

17

Dairesi Azas Misak Mgryan Efendi sadece bir ksmdr. h) Takvim-i Vekayi ve Dstur

128

nemli grevlerde bulunan Ermenilerden

Bilindii gibi Osmanl devletinin Ermeniler hakknda yaynlad kanun, nizamname ve talimatlar Takvim-i Vekayi ve Dsturlarda yer almaktadr. Tehcir uygulamas ve sonrasnda karlan kanun, nizamname ve talimatlar aada gsterilmektedir: 1 Haziran 1915 ylnda karlan Vakt-i seferde icraat- hkmete kar 129 gelenler iin cihet-i askeriyece ittihaz olunacak tedabir . 10 Kasm 1915te karlan 13 Eyll 1331 (26 Eyll 1915) tarihli kanun- 130 muvakkatin suver-i icraiyesini mbeyyin nizamname . 25 Aralk 1915te karlan Ahar mahallere nakl olunan ehasdan istihkak iddiasnda bulunanlarn nazar- dikkatine Tasfiye Komisyonlarnn kuruluu ve 131 komisyon merkezlerinin listesi . 26 Aralk 1915te karlan stanbulda Emval-i Metruke Tasfiye Komis132 yonunun faaliyete balamas hakknda kanun . 14 Ekim 1916da karlan Ahar mahallere nakl edilen ehasn emval ve dyun ve matlubat- metrukesine mtedair 17 Zilkade 1333 (26 Eyll 1915) tarihli kanun- muvakkatin 2. maddesinin 1. fkrasna mzeyyel ibare hakknda kanun- 133 muvakkat . 20 Ekim 1917de karlan ahar mahallere nakl edilen ehasn emval ve dyun ve matlubat- metrukesine mtedair kanun- muvakkatin suver-i icraiyesi hakkndaki 30 Zilhicce 1333 (8 Kasm 1915) tarihli nizamnamenin 3, 5, 6 ve 8. 134 maddelerini muaddel mevadd- nizamiye . 5 Kasm 1918de karlan Vakt-i seferde icraat- hkmete kar gelenler iin cihet-i askeriyece ittihaz olunacak tedabir hakkndaki 13 Recep 1333(27 Mays 135 1915) tarihli kararnamenin reddi hakknda meclis-i mebusan kararnamesi .
128
129

ags, s. 165. Takvim-i Vekayi Nu: 2189 130 Takvim-i Vekayi Nu: 2343 131 Takvim-i Vekayi Nu: 2388 132 Takvim-i Vekayi Nu: 13 133 Takvim-i Vekayi Nu: 2672 134 Dstur 2. Tertip Cilt: 9, Sayfa: 759-760 135 Dstur 2. Tertip Cilt: 11, Sayfa: 51

17

18

18

YUSUF SARINAY

18 Kasm 1918de karlan 20 Ramazan 1279 (11 Mart 1863) tarihli Ermeni Patriklii nizamnamesi hkmn ilga eden 2 evval 1334 ve 19 Temmuz 1332 (2 136 Austos 1916) tarihli Ermeni katogikos ve patriklii nizamnamesinin ilgas . 25 Aralk 1918de karlan dare-i rfiye cari olmayan yerlerde tehcir dolaysyla ika olunan ceraimin merci-i tahkik ve muhakemesi hakknda ka137 rarname . 7 Nisan 1919da karlan memleketlerine avdet eden mehcurinden 1334 138 senesi zeytin aarnn suret-i istifasna dair kararname . 12 Ocak 1920de karlan ahar mahallere nakl edilmi olan ehasn 17 Zilkade 1333 (26 Eyll 1915) tarihli kararname mucebince tasfiyeye tabi tutulan 139 emval hakknda kararname . 14 Eyll 1922de karlan ahar mahallere nakledilmi ehasn tasfiyeye tabi 140 emvali hakknda mevcut kararnamenin reddine dair Heyet-i Umumiye karar . 31 Ekim 1922de karlan mahal-i ahara nakl edilen ehasn emval-i metrukesi hakknda 17 Zilkade 1333 (26 Eyll 1915) tarihli kanun- muvakkatin suver-i icraiyesine mtedair 26 Terin-i Evvel 1332 (5 Kasm 1916) tarihli 141 nizamnamenin baz mevaddn muadil kararname . 15 Nisan 1923te karlan ahar mahalere nakl edilen ehasn emval ve dyun ve matlubat- metrukesi hakkndaki 17 Zilkade 1333 ve 13 Eyll 1331 (26 Eyll 1915) tarihli kanun- muvakkatin baz mevadd ile 20 Nisan 1338 (3 Mays 1922) 142 tarihli emval-i metruke kanununu muadil kanun . 29 Nisan 1923te karlan 13 Eyll 1331 (26 Eyll 1915) tarihli kanun- muvakkat ile ibu kanunun baz mevaddn muadil 15 Nisan 1339 (28 Nisan 1923) 143 tarihli kanunun suver-i tatbikiyesini mbeyyin talimatname . Genelkurmay ATASE ve Genelkurmay Denetleme Bakanl Arivi Genelkurmay ATASE ve Genelkurmay Denetleme Bakanl Arivinde 1853-1856 Krm Harbinden balayarak gnmze kadar olan dnemleri
136 137

Takvim-i Vekayi Nu: 3399 Dstur 2. Tertip Cilt: 11, Sayfa: 81 138 Dstur 2. Tertip Cilt: 11, Sayfa: 196 139 Takvim-i Vekayi Nu: 3747 140 Dstur 3. Tertip, 3. Cilt, s. 127 141 Dstur 3. Tertip, 3. Cilt, s. 151, 152 142 Dstur 3. Tertip, 4. Cilt, s. 79-81 143 Dstur 3. Tertip, 4. Cilt, s. 94-100

19

TRK ARVLER VE ERMEN MESELES

19

kapsayan sava, harekt, istihbarat ve lojistik destek konularndaki belgelerden meydana gelen ariv fonlar bulunmaktadr. Tasnifi tamamlanarak aratrmaclarn hizmetine sunulan nemli fonlar unlardr: Osmanl-Rus Harbi (Krm Harbi) (1853-1856); Osmanl Srp-Karada Harbi (1875-1877), Osmanl-Rus Harbi (1877-1878), Osmanl-Yunan Harbi (1897), Osmanl-talyan ve Balkan Harpleri (1911-1913), Birinci Dnya Harbi (19141918), Trk stiklal Harbi (1919-1922), Atatrk Koleksiyonu ile haritalar ve albmler bulunmaktadr. Bu arivde yer alan Birinci Dnya Harbi fonunda genel olarak Ermeni meselesi ve tehcir uygulamas ile ilgili ok sayda belge bulunmaktadr. Ermenilerden gnll alaylar oluturulmakta olduu ve Rus ordusuna katlacaklar, Ermeniler tarafndan devletlere verilen muhtra, Amerikadan Ermenilere gelen paralarn datlmasyla ilgili yazmalar, Bogos Nubarn kurduu Ermeni Cemiyetinin siyasi faaliyetleri, nc Ordu Komutannn 144 Erzurum ve civarndaki Amerikan Misyonerlerinin Ermenilerle balantlar . Boazlyan civarndaki Ermeni etelerinin faaliyetleri, Ermenilerin esliha ve mhimmat fabrikalarna saldracaklarnn istihbar edildii gerekli tedbirlerin alnmas; Erzincan ve Erzurumda Ermeni mezalimi, Ermeni ve Krt etelerinin faaliyetleri; Van civarndaki Ermenilerin isyan ettikleri ve Trk kylerini bastklar; Ermenilerden ele geirilen bomba ve bomba yapmnda kullanlan 145 malzemeler . Hnak ve Tanak komitesine mensup olup, Muzr Ermenilerden olan ve tutuklananlardan Samsunda olanlarn isimleri, Dahiliye Nazr Talat Bey- in asayiin salanmasyla ilgili telgraf; Ermeni muhacirlerinin yerletirilmesiyle ilgili yazmalar; Hnak ve Tanak Komitesine mensup Bafra, aramba ve nye kazalarnda tevkif edilen Ermenilerin listesi, Ermenilerin bulunduklar vilayet ve evliye mntkalar dahilinde ne suretle seyahat edebileceklerine dair; Tarsus ve Avanos hattndaki Ermeni efradndan pheli olanlarn ncelikli olarak Musula sevkleri, Cebel-i Bereket dahilindeki Ermeni etelerinin tenkili, Ermenilerin sevk sebepleri ve yerlerinin tayini; nc ordu mntkasndaki Ermenilerden bir ksmnn Musul vilayetine sevkleri srasnda Vandaki Rus kuvvetleri ve Ermeni etelerine iltihaklarnn meni iin 4. Ordu mntkasna sevklerinin engellenmesi, Musul vilayetinde bulunan yerli ve muhacir Ermenilerin kafile kafile dman tarafna kamakta olduu hakknda 6. Ordu Kumandan Ali hsan Paadan Bakumandanla ifre; Ermeni sevkinin durdurulmasna dair Dahiliye Ne144

ATASE Arivi, BDH Koleksiyonu, Klasr 310, Dosya 1260, Fihrist 1; BDH.K. 521. D. 2029,

F. 1577;

BDH, K. 2287, D. 11; F. 3-7, 3-8; 3-9; 4, 4-1; K. 359, K. 1435, F. 3-43, 44; K. 4, D. 234, K. 44, D. 207; K. 341, D. 1006, F. 1-21.

145

19

20

20

YUSUF SARINAY

zaretinden Bakumandanla tezkire; Baz mahallerde sakin Ermenilerin mahal-i saireye nakl ve sevkleri hakknda Sadaretten Harbiye Nezaretine tezkire, 146 gibi konularda ok Dahiliye Nezaretinin tehcir ve iae ile ilgili talimatlar sayda belge bulunmaktadr.

Sonu Tarihi yazann, yapana sadk kalmas tarih aratrmalar iin byk nem tamaktadr. Bu bakmdan, Ermeni konusunda da tarihi delillerden yoksun bir ekilde nyarg ve siyasi bir yaklam bilime olan saygy ortadan kaldracaktr. Nitekim baz evrelerin Ermenilerle ilgili iddialar tarihi ve bilimsel temellerden ziyade, hatrat tr subjektif eser ve deerlendirmelere dayandrlmakta ve tarihi seici bir ekilde kullanmaktadrlar. Yani tarih, olaylar belli bir sebep-sonu ilikisi iinde ortaya koyan, kendi iinde tutarll olan bir btn olmaktan karlmakta, herkesin ilerine gelen argmanlar ekip kard bir bilgi ambar olarak kullanlarak, tarih tutsak hale getirilmektedir. Bu sebeple Ermeni sorununun arivlere dayanlarak objektif bir ekilde deerlendirilmesi amacyla Trk arivleri yerli ve yabanc btn bilim insanlarna alm, yaplan mevzuat dzenlemesi ve otomasyon sistemi ile kolay ulalabilir bir ariv haline getirilmi, bilgiye ve belgeye ulamdaki brokratik engeller ortadan kaldrlmtr.

BDH, K. 521. D. 2029, F. 3, 4-4-1; K. 341, D. 1086; F. 1-50; K. 527, D. 2057, F. 15-3, 14-4, 15-5; 15-6; K. 1530, D. 385, F. 8, 8-1, 8-2; 38, 38-1, 38-2, 38-3, 41; K. 16, D. 5168, F. 20; K. 361, D. 1445, F. 2-9, 2-10; F. 8, 8-1, 8-2; F. 8-21, F. 12-11, K. 2292, D. 32, F. 1, 1-1, 1-2, 1-3, 1-4, 1-5, 1-6, 17, 1-8, 1-9.

146