... ' ... ... 2ol..

3
SELASEI SANCAK (KARS, ARDAHAN VE BATUM)'DA
TRKLERE
Dr, S. Esin DAYI
ZET
Ruslar, LDnya ettikleri Anadolu
Erzincan Mtarekesi geregince geri ekilince;
yerlerine Ermeni eteleri bu eteler Dogu
Anadolu ve Elviye-i Sel4s'de Trk .ve mezalimi
.
Blgede Ermenilerin Trklere asla kabul
edemeyecegi ve katliama son vermek Trk
Ordusu 12 1915'de ileri bir harekatla, Trk
Trklere katliarna ve
son
Mondres Mt8rekesi Trk ordusunun, kendi
terke mecbur sonucu ve
Sancak destegini alan
Ermeni etelerinin katliarn ve maruz
Ermenilerin Sancak ve Kafkaslarda bu
28 Eyll 1920'de Karabekir Dogu
Cephesi ile son Bylece Elviye-
i gibi, Ermenilerin Trk
da son
1918 Ermeni Mezilimi
877-78 Rus imzalanan Ayastefanos ve
evletlerin mdahalesiyle yeniden olan Berlin
gre Elviye-i Selasel Sancak (Kars, Ardahan ve Batum) Rusya'ya
olarak
I. Dnya 1915 da
ile 19i 6 ilerleyen Ruslar" Erzincan dahil Anadolu Xe
Dogu Karadeniz Bylece, Elviye-i Selase'den
Dogu Anadolu'nun byk bir Rus maruz Ancak, 1917
Ruslann daha fazla ilerlemelerine .
Atatrk niversitesi Atatrk Ilkeleri ve Tarihi Enstits Mdr.
ihtilalinin tesirleri, Rus KatKas Ordusu'na hatta, Erzincan'a kadar
zlen Rus 18 i 9i 7'de
Devleti ile Erzincan Mtarekesini imzalamak zorunda
Rus geri ekilirken dc, cl vc "Byk
Ermenistan" idealini isteyen Ermeni eteleri ile olan
Trkleri Dogu Anadolu ve Elviye-i
Selase'de, bir TUrk katliami
1918 Ermeni meziilimi ylesine korkun boyutlara ki;
gittike artan bu Ermeni TUrk Ordusu bu ve katliama son
vennek iin, 12 1918'de askeri harekat yapmak zorunda
i 918 mezalimleri ieren ve 25 EylUl 1919
'
da
Karabekir General Harbord'a sunulan raporda
deniliyordu;
"(1918) Ocak iinde Cephe'den ve Mtareke
Heyeti'ne memur Rus ile Ermeni birliklerinin Her
taraftan gelen haberler, kurtulup kaan insanlar; Ermenilerin, korkun bir Islam
ve abuklukla
bildiriyordu" 1
Trk Ordusu geri ekilen Enneni askeri ve eteleri
masum katletmeye devam ediyordu. Bunun Uzerine
Enver III. Ordu ile Rus KatKas Ordusu
'na istedigi 3 Mart 19i 8 tarihli tel
Ennenilerin, rastgeldikleri her yerde ahaliye canice hareketlerin en
adisini tatbik de devam ettiklerini; Rus bu mezalime son
vennesini, aksi takdirde galeyana gelen da almak iin ayaklanabileceklerini

Ermeniler, Mart i 918'de 1800 Trk'U3

ldrdkten ; Kaptan Mosesyan ve General Kars
Vilayeti'nde katliamlar; 1915'deki
unutturacak derecede idi
XV.Kolordu olan Karabekir General Harbord
Heyeti'nin 1918'deki askeri -ki kendisi bu harekat i. Kafkas
Kolordu idi. bilgi istemeleri Uzerine, 25 Nisan 1919'da
1 Birinci Kafkas Kolordusu 'nun, 1334 (1918) Hareketleri ve Grdk/eri. General
Harbord Amerika Heyeti'ne Veri/en Rapor Suretidir, Erzurum, 91 9,.
s.1.
2 Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Sayl:85 (Ekim 1985), Belge No:2033
3 Fahrettin Kars, 1943, 5.38.
.... :r ... ---=-247-
sundugu raporda, Ermenilerin Trklere mezalim de
Karabekir 5 Nisan i 9i B'de girdiklerinde
pazar ve meyddtn bir Rus ailesinden bir ferdin
Bu ok nemli bir bilgidir. Bir Trk olan
Trk nereye Gerekte, byk bir Ermeniler
bir da g etmek zorunda
Rapora gre; B Nisan'da giren Mfrezemiz,
Ermeniler olduk, geri verin,
birbirimize bir diyerek Trklerden 400
ls ile
Karabekir'in raporunda; Kars'a dogru ilerleyen ordumuz
23 Nisan'da mtareke isteyen Ermenilerin, Elviye-i terk edeceklerini
bildirerek; Trk Ordusunun, kendilerini takip etmemesini istediklerini; kendisinin,
bu teklifi kabul ettigini ve Kars'taki Trk esirlerine bir zarar gelmemesini de
Ermenilerden zellikle rica ettigini belirtir. Oysa, Ermenilerin, terk ederken;
her taraftan gibi, 100 biare esirimizi istasyonda gaddarane bir
ldrmek gibi kendilerini da
5
ifade etmektedir.
General ve Katareiyof Aganik'in emrindeki Enneni
kuvvetleri, Asboga, Yenigazi ve Kara Hamza kylerinde birok masum
kyleri

Buradan, AHahuekber zerinden
Oltu'ya kaan ve korumak
kynde Halktan; 1200 bir, diger 200 de
saman dolduran Ermeni ve RumIar, ve
da sonra, tfeklerle
ve sonra da
Ordumuz bu kye saman bir direkte btn aleme,
bir ilan eden
"Ey Trk bir gn elbet buraya
geleceksiniz. Ermeni ve Rumlar bizi buraya 24 saat a ve susuz
Geceleyin dalarak, ve
taarruz ettikten sonra, tfek kurdular. Ben de, i bilerek
bu Bizim zulmle ldrlen bu
imza Kara Molla Bekir,,7.
4 Birinci Kafkas K%rdusu 'nun 334 Senesindeki , 5.6.
5 Birinci Kafkas K%rdusu 'nun 334 Senesindeki , s.7.
6 Trk Et/erinden 954, s. 46.
7 Trk Etlerinde 5.147.
Ermeniler Dlbentli, Ali Sofu, ve Berne
ki bu kyde toplam nce tfekle
sonra da dlttnindil kylerinde de
saman diri 8
Yine Oluklu ve Tozluca -ki bu
kydeki 250 nfustan, ancak 8 kylerinde de, ldrdkten
kyn ve beraberlerinde ..
Ermenilerin, Kars Vi1ayeti'nde ve Kafkaslar'da bu mezalimlerin
rnekleri, aleminin kabul edemeyecegi kadar oktilt. Nitekim, Grup
16 19 i 8'de lll. Ordu Ermeni
Mezalimi raporda; Ermeniler Kars, Erivan,
ve Islam kylerinin yok ettiler,,9
demekte idi.
Ermeni1er, btOn bu ragmen, kendilerini masum
gstererek; szde, Trklerin kendilerine katliam beyan
Oysa, i 895-96 Van ve Erzurum'da Rus
olan General Mayewski; "... gibi sylemek gerekirse; itiraf etmek
gerekir ki, barbar olan Mslmanlar bilakis
btn ktlkleri yapanlar ve sonra da,
stne atan hep i Odiyerek; bilinen gerek, bir daha bir
yetkilinin dile
Trk Ordusu'nun ileri ile 13 Erzincan, 22
Mamahatun, 26 da ii.
Bu geri ekilen Ermeni asker ve eteleri, masum
katletmeye devam
devam eden ordumuz, 12 Mart.1918'de de,Erzurum'u


Trk Ordusu, Elviye-i Sellise'ye ilerlerken; bu blgedeki milis
kuvvetleri de, kaan Ermeni asker ve etelerine
Bu milis kuvvetleri Trk Ordusu kadar, Ermeni ve Grclere halkin
can, mal ve koruyarak, blgelerine hakim
R ..i.i, TrA.
9ATBD, 1982), Belge No: 1879.
LO Mayewski, (Rus Generali), Ermeni/erin Katliamlar, (eviren: Azmi Ssl),
Ankara 1986, s.74.
i K4zlm Karabekir, (Yayma Enver Konuku), Erzurum,
1990, s.69, 100, i 08.
12 Karabekir, s.146.
.....I:IA.... .i... 1 .... ... ... a)uI... 2,z.3...1E.... r...,zu... r.... umw...;2""OO""4L- ----=-.249-
Birka koldan ilerleyen TUrk Ordusu, 3 Nisan'da Ardahan, 5 Nisan'da
8 Nisan'da 14 Nisan'da Batum, 25 Nisan'da Ermeni
30 Nisan'da Elviye-i Selase'nin tekrar Anavatan'a
i 3.
2- 1919 Ermeni MezAlimi
Elviye-i Selase'nin Anavatan'a 30 Ekim 191 8'de imzalanan
Mondros Mtarekesi ile son MUtareke Ordumuzun geri
ekilmesi Uzerine, ilesi yeniden Bu defada,
bulunan Ermeniler, gittike artan bir mezalim!erine yeniden

1919 Ermeni mezalimi; 13 Nisan 19l9'da edip;
Cenubigarbi Kafkas HkUmeti'ni sonra daha da
ve
taksimine gre, Ardahan Grcillerden eden Ermeniler, bu andan
itibaren, korkun mezalimlerine
Elviye-i Selase'deki bu Ermeni mezalimi Uzerine, K. Karabekir 8
Temmuz i 9i 9'da Zivin'de bulunan Yarbay Rawlinson'a gnderdigi bir
Ermenilerin, Kars ve evresinde Oltu, Karakurt v.s)
mezalimi grmesi iin, gitmesini

nk, K.
Karabekir bu Ermeni tecaVUzlerinin emri ile oldugundan emindL
Bu olaylar Uzerine, K. Karabekir Harbiye Nezareti'ne gnderdigi i i
Temmuz 1919 gnlU Ermenilerin mezalimleri,
Mmessili Rawlinson'un da i 5; i 9 Temmuz gnl de;
Ermenilerin Kars ve havalisinde, halka
mezalinin gittike i 6
25 Temmuz 1919'da kolordular'a da
13 S.Esin Elviye-i Selase'de (Kars, Ardahan, Batum) Milli Erzurum,
1998, s.51-52.
Karabekir, Harbirniz, 1988, s.68.
15 Genelkurmay Askeri Tarih Stratejik Etd Daire (ATASE),
Klasr:.82, 1-2. Dosya:21 0-304, 24-1; Elviye-i Seidse 'de.... s.153.
16 ATASE, Kls.82, A,12, 0.210-304, F.23. Elviye-i Selase 'de... , s.153.
-250- <.1 i' rl,,!)'e ! <.1e":e1); Sgnrak (Kar' "'rdaha'! ,,- Ermenileri
n
Tl'rk'w
Kolordu
Harbiyesi
1
Erzurum
2517135
K



XIl
XI.
ILI.
iX




l- "Kars, ve Nahivan nak(iye
ve sihih talebi vesaire bahanelerle tazyik ve hatta zerlerine,
muhtelifeden mrekkeb mufrezeler sevkiyle icra ve mahallerde mteferrid
ey/edik/eri ve bundan korkarak ve Kars
hicrete ahali-i 'nin, gerek ve gerek Ermeni/erin
taarruzundan emniyette wirid olan haberler,
ingili;: Muma-ileyh de kendisine gelen raporlardan
bahisle bu hali teyid ve mezkur tamamiyle hiikm-jerma oldugunu
ve bunu kuvvetin ve ahwili bizzat tetkik eylemek zere,
kendisinin bir iki gn sonra Kars ve hawilisine ve iktizd ederse
mezkur havalinin temin-i iin sevkini teklif ve bizden
asker taleb beyan eyledi,
2- Binaenaleyh byle bir ihtimale da halde XII
harekete
3- Bu emr Xll'ye ve malumat jirkalara da
Imza

IX
S. 7.35. Sonu sonra bana iadesi
4.7.
Yaver
K. Karabekir ilgili Rawlinson'un kendisine gelen raporlardan
Kars, ve Nahivan'da Ennenilerin

17
T C. (BOA), Belge No: i i SOf9IX2a, IX2b.
:\ 1'1 TUrkjyat Vereisi 23 2004
bunu yetkililerine duyurdugunu; olaylar incelemeler yapmak zere
birka gn sonra blgeye gidecegini; gerekirse, blgede temin iin
da sevkini isteyecegini syledigini belirterek; dahiloldugu
XII. byle bir iin da
Gerekten de blgeye giderek incelemeler yapan Yarbay Rawlinson,
i 8 Genel gnderdigi Ermenilerin,
Oltu'dan Bayezid hududuna kadar katliam itiraf ederek i 9;
Ermeni/erin Mslman nfus zerine kendi komuta etmelerine,
serbeste izin verilmemesi, zira; Ermeni askeri birliklerinin
disiplinsiz ve kontrolsz bizim de vicdanen sorumla gereken
meydana (25 Temmuz 1919).
28 Temmuz'da, Tiflis'ten Ravlinson'a gelen cevapta; tetkik iin bir yarbay
kk bir birliginin gnderilecegi bildirilerek;
bilgi vermesi Nitekim, 29 Temmuz'da gelen heyet
incelemelerde
Ermenilerin, Temmuz iindeki mezalimleri ylesine korkun ve ok idi ki;
Harbiyesi, XV. Kolordu haber bu Ermeni
bir halinde

I.
XV. Kolordu K.Karabekir Harbiye Nezareti'ne
gnderilen 4 Agustos 1919 tarihli "Ermeni/erin ve
zalimanesine sahne olan dklen masum \Le mazLUm ve hayat ve
namus ykselen ma'dur dinmiyar, eksi/miyar,
ve garbdan imhdya marUz kalan da, kendi saat-i
bekliyorlar" diyerek devam ediyordu:
".... tazallmkarendelerini bizden Pek feci
suretlerde tatbik edilen ve mezalimi men'etmek iin msemmere ve
messerede tekrar tekrar arz ederim.
22
".
XV. Kolordu 27 Agustos 1919 gnlU istihDarat raporunda da;
Ermeni Cemiyeti'nin Revan, Aras ve 'Seliise'de bir tek
Mslman karar verdikleri, Ermeni Hkumeti'nin muiotazam
seyrini takip ediyordu. Bkz. Alfred
Rawlinson. ,",'car (19181922), Newyork, 1923, 5.218.
19 ATBD, Sayl:85 (Ekim 1985), Belge No:2043, .
20 Rawlinson, The Edvantures in the Near East, s.218.
21
335 Senesi Temmuz Kafkasya'da imi Haber
Ermeni Meza/imi, Harbiyye-i Umumiyye Dairesi;
1919.
22 ATASE, KIs.82, A. 1-2,0.210-304, F.38-2; Elviye-i SeMse 'de... , s.l 55.
dahi ve ifnli hareketlerinde bulunarak her trl fecaa ve mezlilime
ettigi belirtilerek; "Kars, ve Revan, Aras
ls/dm/ara mezdlim son 'derecey';

deniliyordu.
Yine, istihbarat raporunda; Ermenilerin, 1,1 Agustos 1919 gn
toplayarak, daha sonra ve imaetmeye 12
Agustos'ta, Tavasgl ve havalisinde tecavz ve
katliamlarda 18 Agustos gn ahlil,isini ile,
kylerinin zahirelerini harmanlarda gasp ederek,' halkm tarlalarda
bu top ve makinah taarroz ettikleri; 19
Agustos gUn, tayyerelerle hududu Mehmed
Bey'in Ermeniler zorla bilinmeyen bir yere gtUrtllerek; daha sonra
cesed,inin Kars Kkzaim kyUnde bulundugu; Ermeryilerin mazlumun
kaba etlerini cep gibi kesip ellerini iine sokup, trl
bildiriliyordu.
Bunlardan Kars'ta mezzinlerin ezan ve camiye
gitmesine engelolarak, mlknU yagmalayan Ermeniler, da
etmekten ekinmeyerek tecavz
Mslman askerleri ile birlikte uryan bir halde Bu halleri,
bilhassa ve uryan bir halde gezdirildigini grenler umumi
bir sebep

Bu sebeplerle, iltica eden gitmekten vazgeerek,

merte lmeye ve Ermenilerle hayat ve korumaya karar
Hatta, hicret edenlerin bir dnerek; Ermenilerle Mslmanlar
ve Merdenik sren

Elviye-i Sellise, sessiz kalamayan

Devletleri, General S. G. Harbord nezdinde, Tetkik Heyeti'ni Trkiye'ye
Bu Heyet'e, XV. Kolordu Karabekir
sunulan 25 Eyll 1919 tarihli raporda; Mtareke'den beri Ermenilerin

1919 ait Ermenilerin mezalim ve

rapora gre;
23 ATASE, KIs.91, A.1-2, D.137, F.10; Karabekir, Harbirniz, s.286; Harp Tarihi
Dergisi, Sayl:9 (EylUl 1954), Belge No:200; DAY1, Elviye-i SeHise'de... ,
s. i 55-156.
24 HTVD, Sayl:9 (Eyilil 1954), Vesika No:200; ATBD. (Ekim 1985), Belge No:2044.
25 HTVD, Sayl:9 (EylUl 1954), Vesika No:200.
26 Karabekir, Harbirniz, s.283.297.
".1) rllrklvAt F.n.t!tll.1I Oerfi.i Erzurum
Enneniler Kars, Ardahan, ve blgelerini ettikten
sonra hepsini keseceklerini yeryzUnde Mslman
Kars, ve Ardahan blgelerinde
mezalim ve katliamdan ve

Batum'da himayesinde Enneniler ve Rumlar,

gizli ve bir birok
4 Temmuz 1919'da Kars ve ltu Akakale'ye drt kyden
birisinin tamamen; digerlerinden de gtrerek
Enneniler 4-10 Temmuz 1919 tarihlerinde Karakurt kylere
piyade top ve tfeklerle kyleri Zaraphane,
Annutlu, Hopveren, Kakkoyunlu, Kamik, kylerinin ahalisinin
bir sag kalanlar ise daglara kamak zorunda

Temmuz 1919'da Kars ve; kyleri basan

katlettikten ve da talan
Gle, Akbaba, Kurudere ve NahtkUldUr Ennenilere hara
vennekten gibi, eli tutan da Enneniler
Yine Temmuz 1919'da Mescidli, Alakilise, Hapveren,
kylerini basan Enneniler, ahalinin bir ogunu katlettikleri gibi, Enneniler
on yerinden ve kesik ile ocuklar
Amerikan Heyeti'ne gsterilerek da
30 Agustos 1919'da ve Sofulu kylerini yakan Enneniler, civardaki
4 kyn esir i EylUl 1919'da
kyn basarak Kurban 32 pek feci


9.
General Harbord Heyeti Erzurum'a geldiginde Cenubigarbi Kafkas.
Hkmeti'nin Mart 1919'da Erzurum'a gnderdigi Hariciye Fahrettin
Bey de hdla Erzurum'da idi. Bu durum, Ennenilerin, kadar
hem de Hkmeti'nin duyunnak iin bUyk bir idi.
Fahreddin Bey, Cenubigarbi Kafkas Hkmeti Ermeni mezalimi
bir rapor ve buna bagh bir
kendisinin ettigi, Musa, Ardahanh Rasim,
Bekir Bey'lerden bir heyetle, General'in huzuruna
.. "_ 1.... _ ... __. __.... L. _ ....... r"" ... lf ; ..1, _. "7"..';. 1 .., : ". ..1 :
.. e.U.L1\..<UULL.L .LI"'), uu "'" "")_ & 1'-4. , , , .1' j-' ...
zulme kurban edilen ve bir cenazeleri daha
27 Karabekir, Harbirniz. s.286; ATBD. Sayl:85, Ekim, 1985, s.23
28 Karabekir, Harbirniz, s.287.
29 Karabekir, Harbirniz. s.289.
!
-254- E. Elyjye-j Sapcak jKars. ye Trkl,,"e.
topraklar zerinde Yol boyu kuru toprak
zerinde, altmda sefil bir halde Elviye-i Seldse muhacirlerimizi de
greceksiniz ve 1917'de gibi de;
ingilizler askeri kuvvetle Hkmetimizi sonra, Kars'a getirdikleri Ermeni
eteleri, mezdlimi tekrar etmektedirler. Halkm, btn yiyecek ve
ellerinden sonra, kendilerini de katlediyorlar
3011
diyerek
adalet ve merhametini
Fahreddin Bey'in ifadesine gre; sundugu bu rapor, daha sonra
Amerika'da
Kars'tan ekilerek idareyi Ermenilere ve bu
tarihlerden itibaren Ermenilerin korkun katlifunlar; Kars ve
havalisinden hatta, Erzurum'dan da daha g etmesine sebep

g etmesine sebep olan etkenler idi:

i o Ordunun ekilmesinden ve Cenubigarbi Kafkas Hkumeti'nin
sonra, resmi askeri kuvvetlerden ve mahrum
kalan Mil1's kuvvetleri ile Ermenilere ve bunun da yetersiz

2 Askeri kuvvet, silah ve cephane stn olan Ermenileri,
Devletleri zellikle Oysa, Elviye-i Selase
Trkiye'nin
3 Ermeni/erin, gzn iin mezdlimlerin
korkunlugu ve zerindeki tesirler idi
32
.
Bylece, Enneni ve namusunu kurtarmak isteyen
halk g etmeye .
III. Halid Bey, gnderilmesi
iin emir olan Cenubigarbi Kafkasya Hkumeti'nin Hariciye
Fahrettin Bey'i Tortum'a gtrerek; onu, gtine iin Oltu'ya

Ermenilerin ve Grclerin, Ardahan, Gle, Oltu zerine yrmesi ile halk
paniye g kafilesine, Tuzla kprsnde Fahreddin Bey,
onlara g etmenin oldugunu ve hatta cesaret verici szler sylemesine
Ermeni korkan halk, gte Tuzla ile Kosor
mesafe insan kitleleri ile Fahreddin Bey'i
30Erdogan, Trk Ellerinde s.221-222.
31 ATASE, Kls.76, A. -2,0.4285, F.48-1; DAYI, Elviye-i Seliise 'de"., s. 57,
32Dayl, Elviye-i Seliise'de... , s.157.
....... A""....... T..,.Uruk.a;jV.. I.... t .... ' E""nWl8I.Uti... tUW.U.....OILCgr .... ... --::-.255-
Kosor'a dnen Fahreddin. Bey, Tortum'daki, Halid Bey ile
hududlarda tedbirler Oltu'ya gemesine rica

taraftan, Yarbay Rawlinson, 4 Temmuz i 919'da Kars'taki

Mmessili ile Kars havalisine kadat muhacirin
grenerek;34 KKarabekir ihtimaline tedkik iin
Kars'a gidecegini
Bu glerin nlenememesi, Elviyei Sellise'de TUrk nfusunun

9 Ekim 1919

da, Xl. Cavit Bey'den XV. Kolordu

KKarabekir'e gnderilen raporda; "Cenubigarbi Kafkas Hkmeti
Mil/i Kumandam Mehmed mektupta; hicretin n takdirde,
Islamlar ekseriveti kavbedecektir. Ba'dema hicret edeceklerin hududumuza kabul
edilmemesi
35
" bildirilerek, duyulan dile
KKarabekir i 4/ i 5 Ekim i 9i 9'da Milli MUdataa Vekili'ne
gnderdij5i de; "... Ermeni/erin yapok/an bu
hududumuza iltica eden halkm adedi tezliyid etmektedir. ikiyz elli hane bu suretle
hududumuza iltihak

diyerek, glerin hala devam ettigi

te yandan, 3i i 9i 9 tarihli Millet gazetesi de; "Kars'ta
Ermeni mezli/tminden mteessir olan ahaliden 400 nfus islam Azerbaycan'a,
623 Rum Yunanistan'a gitmek zere Kars'tan hicret

haberler
vermekteydi.
Ermeni mezalimi ve g, Hkmet'i
tedirgin etmekteydi. g, Elviye-i Selase'deki Trk nfusu
Zaten Errnenilerin de istedigi bu idi. Fakat, glere yine de engel
o
3-1920 Ermeni Mezillimi
13 Nisan 1919'da Merkezi Kars olan Cenubigarbi Kafkas
Hkmeti'nin parlamentosunu 12 hkmet yesini sonra,
33 Trk Ellerinde s.2 i 3-2 4
34 Karabekir, Harbirniz, s.285; ATASE, KIs.82, A.1-2, 0.210-304, F.24-1; HTVD,
Sayl:7 (EyIOl 1954), Belge No:149.
35 HTVD, Sayl:9 (Eyll 1954), Belge No:215.
36 ATASE, KIs.186, A. 116,0.22(95), F.99; OAYI, EIlIiye-i Selase 'de... , s.158.
37 Mil/et, (3 i KanCln-1 sfu1i 1335), s.2.
-256- E Da),!, EIYb'e i Selhert"e Sanrak (Kars, Ardahan ye Batuml'da Ermenilrin TUrkire
Enneni yneticileri getirip btn vilayet Enneni Cumhuriyeti teslim
kadar
38
14 Nisan'da geici paravan bir idari
"Kafkasya Ermeni vilayetlerinde (Trklerin) haiz oldugu byk
ekseriyete ragmen, bir Ermeni Hkmeti tesis etmek iin Ingiliz
idare-i Makamatl,,40 sUrekli Kars'a Ennenileri
Nihayet General Osebyans ve General Karganov'u getirerek 30 Nisan
1919'da idaresini Ennenilere teslim ettiler4
l
. '
Ocak henUz Kars'ta Ennenilerle birlikte hkmet grevini sUrdUren,
Samed AB;a Heyeti, Ocak' iinde,
Ennenilerin, Gle, ve Akbaba mezalim ve
tecavzlerini, Tiflis'te bulunan Amerikan Heyeti nezdinde protesto
Elviye-i Selase bu Azerbaycan'a kadar nk,
Ermeni mezaliminden kaan bir Anavatan'a bir da,
Azerbaycan'a Edinilen bilgiler Uzerine, Azerbaycan Hkmeti
Han Hoyski Ennenistan HkUmeti hitaben,
bir protesto
Sz edilen "... bu gibi ve korkun son
verilmesi hususunda gerekli tedbirlerin Hkumet'im rica eder;
yoksa olan Ermenistan Hkmeti'ne ait da
bildiririm
42
"
1920 Ennenilerin, haricindeki
mezalimlerin Uzeri, K.Karabekir 22 Mart 1920'de Erivan Cumhuriyeti
Askeri protesto mektubunda; Ennenilerin, Kars ve
evresinde mezalimlere, Yarbay Rawlinson ve General Harbord'un dahi
belirterek; mezalim ve son verilmesini

38 G.Richard Hovannisian, The Republic ofArmenia, The First Year 1918/1919, I, Berkeley,
Los Angeles, London, University of Califomia, Press, 1971, s,216.
39 Samed Dr.Esad Bey'in oldugu; 6 TUrk, i Rum ve 1
Rus (Malakan)'dan "Halk Heyeti" Bkz. HUseyin KYC,
"Oltu Komitesi, Kars Milli ve Cenubi Garbi HkUmeti", 5
Haziran 1953, Milli Mcadele'de Kars, s.12.
40 iran Seyahat, ev.I.H.Bnb Nazmi ve Emin, Istanbul,
134 s.112,
41 M.Fahrettin Milli Mcadele'de Kars. I, Istanbul, 1960, s.12, 54.
42 Kars. 1958, s.157; Kars ili ve
evreSinde Ermeni Mezdlimi (1918-1920), Ankara, 1970, s, 104-105.
43 Karabekir, istikldl Harbirniz, $,525526,
.... --".2S7-
Mustafa da, bUtn ile devam eden Enneni mezlllimini,
Heyet-i Temsiliye "Dvel-i Mtemeddine" yani, Medeni Devletlere 22 Mart
920'de gnderdigi telgrafla protesto
"Tohumluk istemek, vergi tarh etmek, silah toplamak gibi bahanelerle teden beri,
Ermeni zulm ve ma'rla hududumuz haricindeki Ahali-i
son Ermeni sevk ve
idare edilen sunuf'; muhtelifeden mrekkeb mtetiddid mfrezelerin
birok kurban ve Kars Vi/ayeti'ne tabf
Akbaba isimleti mazbut islam ky kamilen tahrib ve
imha Bu kylerin biare iki binden ziyade nfusu pek
fecii bir suretde Ve katliama Kars
alelen
Hemen hergn kemal-i te'essrl haber almakda Ermeni zulm ve
yeni bir ilave olmak uzere Ordubad, Ahur, Civa, ivi, Vedi
Ahali-i Islamiye'ye Ermeni/er, 19 Mart/tan
Aynca, Oltu havalisine da yeni bir taarruza
mevsuken haber Bu hareketi kemal-i ve bu
tecavz/erin n pek byk fecai'yi zuhuruna
mensub Hkmet'e sr'atle rica ve takdim-i
ihtiramat eyleriz. ,,44
Kars'taki paravan Heyeti'nin Tiflis'te bulunan Mmessili Zeynel
Aga da; Ermenilerin, Arpaay'da mezalimleri, Tiflis'te
Zaraya Vostok Gazetesi'nde; "Arpaay kan iinde


ifadelerle, uzun makaleler halinde yazarak;' mezlllimin, korkunlugunu

Ermenilerin, 9 9- 920 Kars ve Erivan illeri'nde
meziilimler Dogu Cephesi rapora gre, bu
mezalimlerden bir ka rnek;
Gle'nin Lavustan / Gedik, Kelpikr / Esenbogaz v,s. kylerinde 800
evlere doldurarak beraberlerinde de 25 ve gelini

44 Karabekir, Harbirniz, s.526; Tamim Te/grafve Beyanname/eri,

iV, (Ya).lia.L: Nimet Arsan), i96-1, >.268.
45 Trk Ellerinde s.24 I.
46 22 1920 tarihli Albayrak gazetesi de aYll1haberi vererek; "... Kylerde,
cesetler mevcud olup; bunlar, da dahil bir heyet
kariben edilecektir." deniliyordu. Bkz. Mezdlimi" A/bayrak,
i 19, (22 Sani 1336); Kars Ili ve evresinde Ermeni
Mezalimi, Ankara, 970, s. o1.
-258- S. E. DUl' E!\'iRi Sapcak (Kars ArdUhUp ye ErmepHerip Trklere
Oltu'nun Olur ilesine Pertuvan, Kaban, Tecerek v.s.
toplam 24 kyde 2832 Ermeniler balta ile
paralanarak veya suretiyle hayvan ve yagma
.
60 kyden ibaret olan U ky hari, btn kyler harap
ve gasp ile, byk
Kars'a Digor 38 kyU Ermeniler, bu kylerden
ocuk, erkek demeden toplam 14.620

iindeki 2000 Trk nfusunun 900' yerlere g 800

Enneniler de ancak ve yagmalanan
300 idi
48
.
30 Mart'ta gney ve Aras Nehri'nin kuzeyindeki
ve Ka'in kylerine gelen 40 Ermeni kuvveti, Aras Nehri'nden gelip-geenleri
bir ldrmeye devam etmekteydiler4
9
.
Milli Reisi Ali Bey 23 Ekim 1920'de, XII,
gnderilen bir raporda; Ermenilerin, ile hudud
olan Pernavut dahilindeki kylerden 54'Unde, toplam 1200 ldrp;
kylerin ve ve evresinde 76 kyn
yagmalanarak, 3.272 katlettikleri bildirilmekteydi
50
.
i Nisan 1920 tarihinden itibaren, General Osebyans ve Vali Korganov ile
Alay Kumandam Mirmanov/Mirmanofun emirleriyle, kylerine
Ermeni muhacirlerinin de ile buradaki, Trk kylerinde katliam
ve yagJnalara Bu kyler idi:
Halil Karyesi'nde


Sphanazdd
Kara Karyesinde tamam kilise/er

katliam
Ali Sufi /Ali Solu
10
47 Kars ve evresinde Ermeni Meza/imL, 5.99.
48 Mezalimj" A/bayrak, 119, (22
49 Hakfmiyet-i Mi//iye, 21, (13 Nisan 1335).
50 ATBD, Sayl:85 (Ekim 1985), Belge No:2047.
600
350
320
150
200
50
250 yada 300
490
--::::4"",1.:,;,'1.... T.... ... ... '8... r.... ' " ... .... .:..i ... r'''lIID'''-'''2n'''Il'''4'--

Akyar
(Oluklu)
Tuzluca


Karahamza



Sipkor
Akdere

Kmrl

Purut
Bayam


Tehneli ITekneli
Kaloky
amurludere

Beraik
Keebark/Keebrk
Mesciali
Glviran IKlveren

Subatan

Akzm

Silik

Incidere
Yarkent
300 katliam
300 20 halas
300
50
400
200
600
560
35
305
50
50
lUU
100
200
10
40
600 katliam
200
40
20 ya da 30
30
25
120
65
katliam 700
600
535
katliam 250
400,,51
,;'.. _ ... :1_ . : . V_.. _ ..... __ :'AJ...... _ ..... 1.. ....... __ 1:u4 1 D 'AI'.",;,,,, n ,X.. ,
4JI",",,",I"'\'-"', .ILr..WLO.J .. "" y"""""""'HU "" .)' 1-" /1 v_ 'n _ , ....., 0 ..
karar vermesinde en nemli etkenlerden birisi olurken; halkm da. Trk
SI Bey'in EI s.SO-A, Sl-A, S2-A;
Kars ve evresinde Ermeni Mezalimi. s.l O1,
-260- s. E. Dam Eh'iye-j Sapcak (Kars ye Ermenilerln TUrkiere.
hududuna olan gOiJ de Mld Bunun Uzerine CepheSi
Kumandam K. Karabekir Kolordulara emri
"Karargah 'dan
2 / 7/ 36
IX, XI, XII. 'na,
1- Hudud haricindeki Ahali-i 1slamiye'nin hududumuz dahilinebugnlerde
hicret etmekde Bu gibilerin kabul edilmeyerek, mahallelerine
avdetleri iin ldzimede ve askerlik yapabileceklerin
civardaki ve iltihakla, memleketlerini mdafaa etmek IUzumunun
kendilerine ve temini
2- Bu emr-i hareket 2 /7/36 tarih ve numro ,,J2.
RM.M. Hkmeti, gittike artan bu Enneni mezliliminin nlenebilmesi iin
protestolar daha ciddi tedbirler almak zorunda
XV. Kolordu Karabekir tarihlerde, doBuda
askeri bir harekata izin verilmesi iin B.M.M'ne tekliflerden sonra, 6 Haziran
1920'de Vekiller Heyeti'nce K.Karabekir Elviye-i Selase'nin karar
verildigi

26 Nisan 1920 gnnden itibaren birliklerini hududa

K.Karabekir 7 Haziran'da seferlik ilan ederek; B.M.M.'ne de, 16 Haziran'dan
evvel hareklita geecegini

B.M.M. Reisi Mustafa Kemal 13/14 Haziran 1920'de Erivan

Cumhuriyeti Askeri gnderilen mektupta;
"Daha nce harp olarak Brest-Litovsk
i/e Trkiye'ye geri verilen ve Trkiye'ye ait Erivan
Cumhuriyeti da kabul bulunan Sancak'taki Trk
Ermeniler olarak katliam edi/mektedir. Ermeni/erin byle
harekat ettiklerini da kabul etmektedirler. bu zulmlere
olarak feryat etmekte ve istemektedir.
korumak memleketimizin Sancak iindeki
gereken yerleri almak
Kan meydan vermemek iin hemen askeri ekmenizi
Hkmetim'den emir Uzerine bildiririm. ,,55 diyerek , Ennenilere

52 ATASE. Kls, 71 I, A.44663, D.236, F.61; DAYI, Elviye-i Selase'de.... s.247.
53 A1TB, IV, s.337.
54 Karabekir, IstikJal Harbirniz, s.745.
... 23oZ..,J;E.... ---=-.261-
Bu arada, XV. Kolordu ismi, Dogu Cephesi
ve 23 Haziran'da da harekata gemek iin

B.M.M. Mustafa Kemal 26 Nisan 1920'de Lenin'e
mektubun 3 Haziran tarihli IS Haziran'da Ankara'ya
olan Dogu ertelenmesine sebep
28 EylUl 1920'de i. Dogu ile 28 Eyll'de 30
EylUl'de Merdenik
28 Ekim'de Dogu ile 30 Ekim'de ile
Kars ve evresinin Anavatan'a 3 i 920'de Ermenilerle
Gmril ile de; Kars, Kulp ve
Anavatan'a resmen Bylece Ermenilerin Trklere
mezalim ve da son
Grc Hkmeti ile sonucu 21 1921' de
Ardahan ve Artvin de resmen Trk Elviye-i Selilse'de
ilerleyen Trk Ordusu, 9 Mart'ta Batum'a de 16 Mart 1921'de Ruslarla
Moskova geregince Batum, Grcistan'a
Bylece; Trk Ordusunun 28 EylUl 1920'de Dogu Cephesi
ile Ermenilerin Elviye-i Seliise blgesinde Trklere mezalim ve
da son
ABSTRACT
When Russians had retreated from Eastern Anatolia according
to Erzincan Armistice, Armenians, who took place of Russians,
began the cruelties towards Turks in Eastern Anatolia and Elviye-i
Sel:lse
Ending these cruelties and massacres, Turkish Army began
forward operations in 12 February 1918 and came to an end these
massacres and cruelties.
Turkish Army had to withdraw from these regions after
Mondros Armistice and unprotected people in Three Sanjak
exposed the cruelties of Armenian brigants.
East front operations under the command of Karabekir
Pasha in 28 September i 920 set free these regions from military
accupatian and ended these massacres which had done by
Armenians.
55 Trk istiklal Harbi Cephesi), III, Ankara, 1965, s.92.