CH i V y TRONG CHNH T TING VIT

ON XUN KIN
1 Chnh t ting Vit cui th k XX ang cn mt s kh ln nhng vn cn gii quyt nhng li b b lng qu lu. Cng lun thnh thong vn thng ln ting yu cu t li vn sa i cch vit sao cho hp l,ng chnh t truyn thng. Mt trong s nhng vn tn hao kh nhiu giy mc l vn chnh t ca ch i v y. Ngc li qu kh c th thy l vn ny c t ra t rt sm, t ra l t thi Hi ngh Kho cu Vin ng nm 1902. Ti hi ngh ny, mt U ban xt v vic sa i ch quc ng ln mt danh sch cc ngh sa i trnh ln ph Ton quyn lc by gi. Mt trong nhng ngh ca U ban ny l: nn tr li nguyn tc chnh t do Alexandre de Rhodes a ra, ngha l khng nn tu tin i i thnh y trong mt s trng hp. Chng hn theo nguyn tc ca de Rhodes th li vit ky , ly , my khng c l do chnh ng so vi li vit mi , ki , li. T n nay gn trn th k. Cng k t De Rhodes n nhng thp nin u th k XX, vn ny cng tr nn ri lon v hin tng tu tin trn sch bo v trong gio dc nh trng. c nhiu bc thc gi t vn chnh t ny ra lu gii hu trch (chnh quyn, nh trng v gii truyn thng) v mt vn nh nhng phc tp. ng tic l sut my mi nm nay, s p ng trong hc gii v ngoi cng lun thng rt d dt, l l. Trong s nhng iu bt hp l v chnh t ting Vit, c nhng iu i vo tp qun ngn ng: chng hn, chng ta c bi v by, khi ni ra ch khc nhau m chnh a c bnh thng, v l th ngn cu a. Th nhng khi vit, th ngn cu m chnh chuyn trch nhim v bn m cui i v y phn bit a ngn v di. Tuy nhin, cng c nhng bt nht to ra do s nhm ln hay bt cn cu mt s ngi son t in, sch bo li. Trong bi ny, chng ti xin ni iu cc tc gi i trc m xem xt li vn chnh t ch i v y 1. Nhn chng ti ngh mt cch gii quyt cho vn dy chnh t ny do chng ti p dng nht qun trong khi son ti liu dy ting Vit trong b sch gio khoa Hc K c ng 2 dnh cho tr mi bt u hc c, do nh Zwijsen n hnh ti Ho Lan. Chng ti mnh dn a ra my nhn nh v nguyn nhn cu hin tng bt nht trong chnh t ch i v y nh ta thy hin nay. V sau cng l khi phc li nhng quy tc m chnh t ch i v y m ting Vit hin i chp nhn.

2 Cch vit i v y trc nay Trc ht, thit tng cng cn nu ln y mt nt chnh ca nguyn tc chnh t ting Vit l nguyn tc k m, ngha l pht m lm sao th vit ra nh th, v mi m c biu th bng mt k hiu (ch ci). L thuyt th nh th; nhng trn thc t th chnh t ting Vit hin nay vn c nhng im khng st hp vi pht m. Trong s nhng hin tng ch vit i lc khi h thng chnh t c trng hp ch i vy. Xa nay, hai ch ci ny dng 1

ghi li cng mt nguyn m / i / : d , lu. Ngoi ra, hai ch ci ny cng dng ghi hai m cui, tc l mt m ph khp m tit li. m cui ny vit l i hay y l tu theo nguyn m trc ngn hay di: sau nguyn m di th m cui ny vit l i (chng hn: hai, phi), v sau nguyn m ngn s vit l y (chng hn: may, cy ). Di y chng ta s duyt li cch vit ca i v y trong ba vai tr: nguyn m v m cui ca m chnh di v ca m chnh ngn. Chng ti xem xt li chnh t cu ch i v y, v ghi nhn nhng trng hp sau y: 1. si/sy - li/ly - k/k: ch i v y t sau ph m u, lm phn m chnh cu m tit 2. sinh - lnh - knh -xu - : ch dng ch i trong phn chnh cu m tit m khng bao gi dng ch y 3. hia - bi - i - hin - bit - ging: ch i i km vi nguyn m lm thnh t hp m chnh cu m tit 4. yu - yn - yng: tng t nh trng hp 3 trn y, nhng ch dng ch y 5. im - u - - y - /: ch i v y u ng u m tit 6. qu/qut - huyn - thu - nguy: ch i v y trong cc t hp nguyn m chm mi (nghi l khi vit th c ch u t trc nguyn m chnh) 7. mai - ci - my - cay - cai : ch i v y l hai bn m cui i theo sau mt nguyn m khp m tit li. Trong s nhng trng hp trn y, ch c hai trng hp 2 v 3 l dt khot, khng c tnh hnh nc i, dng ln c i v y ; ngoi gi, nm trng hp cn li hnh nh c tnh trng hai ch i v y dng thng ln nhau. Xem xt k th hin tng i v y khng phi l c th dng tu tin, khng theo nguyn tc no. Trong nm trng hp cn li, c th nhn thy ngay l chng ta c th tch c hai nhm 4 v 5, v chng c nhng nt sng i vi hai nhm 2 v 3: tt c u l thnh phn m chnh cu m tit. Ch c im khc bit duy nht: mt ng i v y ng u m tit (nhm 4 v 5), mt ng th c ph m u i trc (nhm 2 v 3). D trn nt khu bit ny m chng ti quy bn nhm vo mt loi, phn tch bc hai nhn ra quy tc cu chng. Cui cng ch cn li nhm 1 l nhm rc ri nht trong khi vit chnh t hai ch i v y. Duyt li vn , mc ch cu chng ti ch l ngh cc gii lin quan to iu kin gim thiu nhng bt nht, rc ri cho nhng ai hc v dy ting Vit. T , chng ti mun gp phn t li vn chnh t ny sao cho "hp l" hn. Bi vit c th ch cn mt on ghi nm quy tc (bng 3) l . Nhng chng ti mun tm hiu thm: ti sao c hin tng bt nht trong li vit chnh t ch i v y nh chng ta thy hin nay. Ngc li lch s cu vn , chng ti nhn thy l chnh t ch i v y ln xn khng phi l v thiu nguyn tc chnh t, nhng l do s bt chp nguyn tc cu nhng ngi bin son t in t De Rhodes tr xung. Cn c vo mt s vn bn ri rc t th k XVII v sau ny, c th ni l li vit ch i v y tri qua mt s nhng thay i k t khi ch quc ng ra i n nay hn ba trm nm. 1. Th k XVII: Nm 1651 nh du s ra i ca b t in Dictionarium Annamiticum-Lusitanum et Latinum (thng gi l T in Vit-B-La) ca Alexandre de Rhodes. B t in ny c in km mt phn Bo Co Vn Tt V Ting An Nam Hay ng Kinh. y chnh l bn vn v ng php ting Vit u tin c vit bng ch quc ng nay cn gi c. Trong mc vit v ch i , tc gi vit: I, chng ti ch s dng i nguyn m, bi v tt c cng dng ca i 2

ph m c thc hin tt hn bng ch g , v li i nguyn m s dng nh chng ta; tuy nhin, trnh s ln ln, chng ti ch dng i nguyn m gia v cui ting: gia ting, th d bit, scire (hiu bit), v cui ting, th d b , cucurbita Indica (qu b); nhng cn ghi nhn rng chng ti s dng y cui t khi no n lm thnh nh trng m m vn tch bit, th d y , ille (ci y), cn khi chng ti vit vi i nguyn m th l du hiu vn khng tch bit, th d ai, quis (ai); chng ti khng dng hai chm trn cc nguyn m trnh s gia tng qu nhiu du hiu; cn lu mt ln cho xong l i cui t sau mt nguyn m khc th khng lm thnh mt vn khc tch bit, cn khi vit vi y Hi lp th by gi vn b tch bit, th d cai , superior (cao hn, b trn), cy, arbor (cy ci). Cng u ting, nht l trc mt nguyn m khc, th chng ti dng y Hi lp, nhng ng ai cho l ph m, th d y, debilis (yu ui), y, cacare (a, phng u). 3 i ca on vn trn l a ra bn nguyn tc vit ch i v y m chng ti tm thnh nguyn tc (a), (b), (c), (d) ghi trong Bng 1 di y:
(a) (b) (c) (d) ch i dng ghi nguyn m ca m tit, c th l nguyn m n / i / hay nguyn m i / ie / : b , bit; khi l bn m th i c vit sau nguyn m thng: cai; ch ci y dng ghi nguyn m / i / ng u m tit: yu , y (i); ch y bn m i sau nguyn m ngn: cy, y.

Bng 1 Cc t c m / i / trong phn t in c vit theo nguyn tc chnh t ny. Chng ti s trch dn cc mc t trong b t in, xp li theo th t bn nguyn tc va nu, lm th d dn chng: (a) i (o), , b, g, kinh k, l, gia gim, chim, chic, biu, hu bng, hu ci, huyn=huin, uy nghi qu, qu, qu, huin (huyn),huit (huyt), quin (quyn), quin (quyn) sch; bi, xi, ngi, nui, i, uoi (voi),; ym, ym, yn, yn (yn) so, yu, yu, yu; ry, ry, thay, ny, t dey (dy), ly, ly,

(b) (c) (d)

Nu nhn nhng nguyn tc trn y do A. de Rhodes a ra l mu mc ca thi k ny, th cng cn ghi nhn hin tng l c th c nhng li vit khc cng tn ti nhng khng c a s dng theo. Chng hn, nguyn tc (a) trong vn kin ca Gaspar dAmaral (1632) c ch vit hi khc: nghy (ngha) an x, thuyn thu (thuyn thu); nguyn tc (b) trong vn bn ca DAmaral ni trn v ca Vn Tn, Bento Thin (1659) c vit di dng: bly (tri), mly (li) li (li), ty (ti), my hay (mi hai), ly (li)... Nhng sai bit nh th khng phi l nhiu. T in Vit-B La ca de Rhodes c l nhanh chng tr thnh sch tham kho ca nhng ngi mun dng ch quc ng thi y, v nhng qui tc chnh t do ng thit nh sm tr thnh chun mc cho mi ngi. Tuy vy, c mt im khng nht qun trong nguyn tc (a) i vi li vit m / i / c chm mi: ui (huin) = uy (huyn), v ui (qu) = uy (tuy). im lng tng ny s dn theo nhng sai bit trong nhng thi k sau ny. 2. Th k XVIII: Chng ti hin cha ti liu ni y v giai on ny. Tuy nhin, theo mt t liu c c l nhng phng nh nm trang trong b t in Dictionarium Anamatico3

Latinum ca c Pigneau de Bhaine son nm 1777 4, c th hnh dung din mo ca chnh t hai ch i v y giai on ny tng i n nh. Sau y l cc t nht ra t nm trang him hoi v xp theo bn nguyn tc trn kia: (a) th, th, tit, rao truyn; (b) ai, i, ngi ; (d) y ny, y, vy. (Chng ti khng c th d no v nguyn tc (c) qua my trng phng nh him hoi n) . Ti liu va dn c trch lc li mt th d cho thy vn cn hin tng nc i khi vit m / i / chm mi : (ly lm) qu, (lm) ngu . 3. Th k XIX: B t in Dictionarium Anamitico-Latinum (Nam Vit Dng Hp T V) ca A. J. L Taberd in ti Serampore nm 1838. i , b t in ny vn theo bn nguyn tc chnh t nu trn : (a) hi, k , khi, l =l, m, qu, chu, u, iu, huyn, (b) ni, ngi, tri, ci; (c) , y(a), ym, ym (im); (d) bay, khy, my, gy... n Taberd th khuynh hng d di gia i v y nguyn m tng thm: y ca nguyn tc (c) nay thay cho i khi ng mt mnh [thuc nguyn tc (a) ca th k XVII ], v thay th i trong mt s trng hp khc gia m tit m khng c l do. Nguyn tc (a) thi de Rhodes nay b xo trn. S dng ln ln gia i v y cng tng dn v sau. B Dictionnaire Annamite Francais ca Legrand de la Liraye (1874) theo li vit i v y nh Taberd; hn th, ng cn cho im =ym, k d, k t, t k, k cng, bnh l, l l... C th ni l s hn lon bt u t s ph v tnh nht qun ca nguyn tc (a) trc tin. Khuynh ng ko di v sau, qua Theurel khi son T V An Nam- La Tinh (Ninh Ph, 1877). Tc gi ny theo ng nhng li vit khng nht qun tm thy hai b Taberd v de la Liraye. Hunh Tnh Ca xut bn hai tp i Nam Quc m T V (1895-96), ng k tha mt s ph v nguyn tc (a), cho nn ng c hu nhng li c huch, huin, huyn, hunh, k = k, k = k, li =ly, l, khuia, khuinh, khuyt, quin = quyn, quin =quyn, qut, quyt. Khi J. F. M Gnibrel son Dictionnaire Annamite-Francais (Saigon,1898) th nguyn tc (a) v (c) tr nn kh phn bit so vi thi de Rhodes. Trang 330-331 cho thy r s nhp nhng ny khi ng cho i v y va c th ng u m tit va ng gia: ch, ch, ip (c mui), ip = ym, im =ym, qu, chuyn, khuyn. Hoc gi, mc t K gm ton i nhng n mc L th c c i ln y : l, l, li =ly, l =l. Cc mc t khc cng th, khng c s phn nh no r rt gia i v y nh nguyn tc (a): huyn = huin, huy, huch, khuy, khuia, khuinh=khuynh, nguch, ngut, ngu, nguyn, qunh, quyn, quyt... Nhng trch dn cui on trn cho thy c s chp ln cch dng gia i v y trong cc mc t H, KH khi vit cc m chm mi ui = uy v ui=uy, nhng li khng c tnh trng nh th cc mc Q v T. Mt im ng ch na l m / i / chm mi km theo m cui / nh / th ch c mt t vit vi y : khuynh, ngoi gi ch c huinh, qunh. Nhng trng hp khc th dng ui =uy : huy, khuy, qut,huch, huyn =huin, tu. T nhng bt nht nh th ca nh lm t in n thi quen tu tin ca ngi s dng ngn ng ch l mt bc ngn...

4. Th k XX: Trc tin l chnh t trong hai b t in c uy tn hng u, c nh hng ln i vi chnh t ting Vit hin i: b Vit Nam T in ca Hi Khai Tr Tin c (H ni, 1931) v Hn Vit T in ca o Duy Anh (Hu, 1931). Khi bin son Hn Vit T in, o Duy Anh t ra rt c thc tm t tiu chun v cn c cho Quc vn, ngha l c c tiu chun chnh t cho n. V mt chnh t, tc gi p dng bn nguyn tc cho i v y ra sao ? C th ni l ng theo ng cc li vit theo nguyn tc (b), (c) v (d) nh trc kia. Ring vi nguyn tc (a) th c th rt ra mt s quy tc m ng ra rt nht qun: y theo sau cc m u / h /, / k /, / l /, /m/, / t / v khi c chm mi: hy, k, l, m, t, huy, huyn, luyn, nguyt... Tr mt ngoi l: qu. Quy tc chnh t ny s c nh hng rt mnh v sau ny, bi v s lng t khi u vi h, k, l, m, t v nhng t c / i / chm mi chim khi lng kh ln. B Vit Nam T in ca Hi Khai Tr Tin c khng theo cc quy tc chnh t trong Hn Vit T in ca o Duy Anh. Mc d ra cng thi, b Khai Tr Tin c i con ng khc hn. Cc tc gi ra cng in ch kh nhiu v bn nguyn tc chnh t t ra t thi de Rhodes. Nguyn tc (a) c p dng cht ch vi i , tr mt s trng hp: trc ht l vi m u / k / v khng c m ph cui, u nht lot vit vi y : ky, k, k, k, k, k. Sau na l m / i / chm mi u vit vi uy : huy, hunh, khuynh, ngut, qunh. Ch c mt ngoi l l ui khi vit vi q: qu, qut. Nguyn tc (c) ca de Rhodes nay t ra khng cn xc ng na, v c i v y u ng u m tit: a, ch, m, u, y, , ,yu, yu. Nguyn tc (b) v (d) th khng c khc bit g so vi thi de Rhodes. Nhn chung, nguyn tc chnh t ca i v y trong b t in Khai Tr Tin c kh nht qun. C th ni l b t in ny gi st nguyn tc chnh t (a), (b) v (d) i vi trng hp i v y . S lng cc t ra ngoi nguyn tc khng nhiu nu so vi cc b t in son th k trc. Tuy th, mt vi sai bit nh nh mc t K s vn to iu kin cho nhng k h ln v nguyn tc v sau ny. B Vit Nam T in v Hn Vit T in l hai b t in gi tr, c cng lun dng nhiu; mt do c b gio dc min nam cng khai ch th nh trng dng lm t in tiu chun dy chnh t. Do vy nh hng ca chng s rt su rng i vi s phn tn quan im v chnh t ting Vit na sau th k XX. Tip ni khuynh hng mun chnh n chnh t, Gustave Hue n hnh b T in Vit-Hoa-Php (Quy nhn,1934). Li ta sch c cp vi nt v nguyn tc chnh t v ch i v y nh sau: Hai ch y v i hnh nh ch mt m, na nguyn m hay nguyn m tu trng hp v vic dng hai ch ny tch bit th khng c l c nghim chnh. Do , duy tr truyn thng th chng ti gi chnh t c xa. Phn t in cho thy r tc gi gi st nguyn tc (a) khi vit i cui m tit: hi, ki, li, m, qu, t. Chnh t truyn thng, c xa nhc n trong li ta l ni v nhng nguyn tc t th k XVII. iu ng ni y l xu th mun in ch li nhng hin tng bt nht gy ra trong th k trc. dim ny, Gustave Hue gp g quan im ca Hi Khai Tr Tin c. Sau 1954, hai min Nam Bc u c nhng cng trnh t in mi, c nhng hot ng nhm tin n chnh sch v ngn ng ni chung v chnh t ni ring. Do vy m c nhng Hi Ngh Thng Nht Ngn Ng ti Si Gn (1956) v Hi Ngh Ci Tin Ch Quc Ng ti H Ni (1959). C hai hi ngh hai u t nc u ln nhng danh sch ngh sa i chnh t. Nhng ngh sa i c hai min tht ra cng khng vt xa hn nhng ngh ca U Ban Ci Cch Ch Quc Ng (1902) v tnh cch tin phong ca chng, m ch l nhng thi thc hp l ca thi i m thi. Nhng tt c u ch l nhng bn ngh 5

khng c cng chng v chnh quyn lng nghe, v tnh hnh cha thun tin (!), nn chng ri vo qun lng. C vi cng trnh nghin cu hai min c lin quan trc tip n vn chnh t, ni bt l cc b Vit Ng Chnh T T V ca L Ngc Tr (Si Gn, 1959), T in Chnh T Ph Thng ca Vin Vn Hc (H Ni, 1963). Vit Ng Chnh T T V gi cc nguyn tc chnh t (b) v (d) khi i v y l bn m cui m tit. Nhng ng bt nht trong nguyn tc (a) khi va dng i li va dng y l nguyn m: , d, l, l, m, n, ph, s, t, t, v, x, x -- , k, l, m, t . C th ni l v mt chnh t ch i v y th L Ngc Tr khng phn minh nn t mu thun vi chnh mnh: cng mt khun m m ng vit hai cch khc nhau: l, v ; thm ch cng mt ch hn vit ch ci mi, ng vit t (tr. V) v t (tr. XIX). Tc gi cng lng tng khi dng nguyn tc (c), nn ng va c li va c . Chnh t ca i v y trong quyn t v ny l mt bc li so vi Vit Nam T in. Trong vng hai mi nm chia ct, hai min Nam Bc u c nhiu t in mi ra. Tuy nhin, khng c b no c son ra theo mt phng php cht ch v cch chn mc t, chn gii ngha, v phng php chnh t. Ch ring v phng php lm t in thi cho thy hin tng dm chn ti ch nu khng ni l nhng bc li so vi b t in Khai Tr Tin c. i vi cch vit i v y th li cng bt nht. Ni cho ng th ring trong nam, thi gian ny, cng c nhng c gng bt ph thi quen tu tin v chnh t. Nhng n lc ny bt u ti mt s ging ng i hc, mt s nh son sch gio khoa c thc ngn ng, v mt s nh vn ho v bo ch c quan tm n chnh t ting Vit. Trong s cc hc gi c thc kin tr v vn chnh t trong nam c Hong Xun Hn, Trng Vn Chnh v Nguyn Hin L, v Trn Ngc Ninh. (5) Cc v lm mt c gng can m l dt khot khi phc nguyn tc (a) cho chnh t i v y trong chng mc m chnh t ting Vit hin i chun nhn. Trn cc trang sch ca cc tc gi ny khng h thy s ln ln thng gp lc by gi. Trn bo ch th ch c k gi Nguyn Hu Ng l trit hn c: ng dt khot b nguyn tc (c) m xem i u hay gia m tit u c gi tr ngang nhau; i vi nguyn tc (a) cng th, ng xem m i l k hiu duy nht, d chm mi hay khng. Nguyn li vit bt hiu th hin r quan im chnh t ca ng v vn ny: Nguin Ngu . ng l mt trng hp duy nht trong lng bo Vit Nam trc nay lm c vic nh th. Tic thay, nhng c gng ca ng khng to nn mt phong tro ln rng nu khng ni l t nhiu cn b d lun hp hi cho l lp d. Theo s tm ti cha y ca chng ti th bn hc gi nu trn cng cha h minh nhin bn v quan im chnh t ca cc v. 5 Sau 1975, mt cng trnh lm t in ting Vit do Vin Ngn Ng ch qun to mt bc tin r rt v cc mt ca phng php t in ngn ng: s lng cc mc t v cc t v ng phi sinh, cch nh ngha, ch thch, th d. V mt chnh t th ban ch bin nu r l h theo ng cc Quy nh v chnh t ting Vit v v thut ng ting Vit trong cc sch gio khoa, c ban hnh theo Quyt nh s 240/Q Ngy 5.3.1984 ca B Trng B Gio Dc. Nguyn m i cui m tit c vit thng nht bng -I (vit hi, ki, li, mi, ti, thay cho hy, ky, ly, my, ty), tr -uy (/ -wi /) vn vit -uy ( luy, tuy...) gi s thng nht vi vi uyn, uyt, uyt. 6 Trong tnh trng chnh t ting Vit hin nay th y l mt bc ci tin hp l, nn trnh c ti a nhng bt nht v phng php chnh t. V y chnh l nguyn tc (a) trong chnh t ca ch i v y m t qu lu phi chu nhng xo trn do nh hng ca nhng pho t in son ri rc t sau de Rhodes. Tm li, chnh t ca i v y tri qua tnh trng bt nht sut mt thi k di k t sau de Rhodes. Mc d c nhiu ngh sa i t 1902 n nay, tnh trng vn khng ng ng.

Ti sao c tnh trng bt nht v chnh t ca i v y ? Chnh t ca i v y khng c nht qun v nhiu l do xut pht t c hai pha: ngi s dng v cc gii hu trch trong x hi. Di y l mt bng k cc nguyn do c thc gi trc tip hay gian tip nu ln trong cc cuc bn lun v vn ny: 1. Cc nh ch tc h thng ch quc ng: Ch quc ng ra i v l mt cng c truyn ging ca cc gio s phng ty. Trong lc s dng, h khng trnh khi vic da vo chnh t ting nc h ghi ting Vit. Mt th d:ngi Php khng c c / k / trc nguyn m hp e, , i nn phi dng k trc cc nguyn m ny. Cng th, khi de Rhodes vit a, iu, in theo nh nguyn tc (a) chng hn, cc bn ng s ca ng vn tinh thng ting Latin c th c l j, ju, jn, v i u m tit c th c l j trong ting Latin. V l , ng dng y trong trng hp ny [v tr thnh nguyn tc (c)] trnh lm ln. Nhng tin li ny ch dnh cho cc v gio s phng ty m thi, v ngi Vit khng c s lm ln : i khng bao gi c th c l j c. S cn thn ca thi de Rhodes tr thnh mt phin toi cho ngi Vit ngy nay, v h thy vit a, iu, in l khng quen mt, v do vy l khng hp l ! Trng hp vit i c chm mi trong cc ch hu, qu, tu, thu cng c nhng nguyn do t ngi sng ch ra ch quc ng. De Rhodes c vit huin, quin. C th suy t nguyn tc (a) m vit hu, qu, tu, thu c lm ch ! Nhng vo thi chp nhn i bn m ng cui m tit (nguyn tc (b)) nn phi i sang y : hu .7 S bt nht ny nh th l ko i t thi de Rhodes, m nguyn do ch l v thiu dt khot trong vic chn k hiu dnh cho nguyn m / i / v mt cho bn m / i /. Mt s tc gi trc y thng ly Alexandre de Rhodes lm mu mc v chnh t i v y. Tht ra, nhng phn tch trn cho thy chnh thi de Rhodes khng nht qun trong bn nguyn tc chnh t c c kt trong T in Vit-B-La. 2. S bt nht ca cc nh t in: Nhng s bt nht bui u nh thy trong t in de Rhodes c th trnh c v sau, nu nh cc nh lm t in sau de Rhodes bit in ch ho cc nguyn tc chnh t thi trc li. Tnh hnh li hon ton tri ngc: nh phn trn phn tch, cng v sau, cc nh lm t in trong hi truyn gio phng ty ch lm ri lon thm cc nguyn tc do de Rhodes ra, nht l nguyn tc (a) cng v sau cng bt nht. 3. Thi quen tu tin ca ngi s dng: i hi cc v tha sai phi chnh xc v mt chnh t ting Vit th k ra cng qu ng. Nhng nh nc, gii tr thc, nh trng v gii truyn thng Vit Nam trc y khng lm trn trch nhim ca mnh cho vic gi gn ting Vit c tinh xc. Tt c u hnh x theo l thi tu tin, d di, v khng h bn khon v h qu ca thi tc trch ca mnh. Mt th d in hnh: B Gio Dc min nam ch th r l chnh t ting Vit cn cn c vo Vit Nam T in ca hi Khai Tr Tin c. Thc t th trng s phm, nh trng ph thng u khng cn quan tm n li vit ch i v y trong b t in ra sao m theo. T rt lu, Trn Trng Kim v cc cng s ca ng rt thc iu ny khi son b sch gio khoa ting Vit vo u th k ny. Cc v vit trong mt li dn thy c gio nh th ny: Ch y gi l y di l c ly hnh ch vit di v m c cng di bng 7

hai ch i thng (?), tuy vy lc c cng gi l i m thi. Ch y di thng hay dng ln vi ch i ngn, khng ly g lm nht nh, nh l thng hay vit l l, m vit l m.8 4. Khng c chnh sch ngn ng hp l: Trch nhim ny thuc v nh nc. Vi chc nng iu gii v to iu kin cho sinh hot vn ho-gio dc c pht trin, ng ra cc chnh quyn ni tip nhau phi c trch nhim thc hin nhng ngh ca cc gii chuyn mn lin quan n vn sa i chnh t hoc ci tin ch quc ng. Thiu mt chnh sch ngn ng hu hiu cho nn chnh quyn no c th t chc mt i hi ln lao thng nht ngn ng nhng trnh n vic thng nht tht s. Kt cc l nhng t sa i chnh t ch quc ng u khng thnh. Mt thi k di nh th ch cn ng li my cng phu ca vi c nhn i tin phong, nhng khng h c cng lun dnh cho s ch v h tr cn thit y nhanh vic in ch ho chnh t ting Vit. Mt vi ngh ng trc tnh hnh nh th, chng ta by gi c th lm g c khng ? Trc kia, cc nh ng hc miu t M cho rng ngn ng l hin tng sinh hot t nhin cu x hi, v v th nh ng hc ch c th miu t chng m khng th t vn "s i", "ci cch". Chng ti khng tn thnh quan im nh th, nn th t li vn "tiu chun ho" mt s vn chnh t. Hng ng cc ngh cu nhng ngi i trc, chng ti ngh nn tiu chun ho chnh t hai ch i v y trong chng mc t xo trn nht. Hin nay, thi im cui th k ny, cch chnh t hai ch i v y c nhng khuynh hng khc bit nhau v chi tit i vi nguyn tc (a) t thi De Rhodes. Sch bo ting Vit trong nc v hi ngoi u cho thy tnh cch bt nht khi vit nguyn m / i /. Ngi s dng ch lp li mt tp qun chnh t quen thuc vi mnh, nn chi c hin tng tn ti song i cc li vit nh: s / s, t (nn)/ t (nn), m / m, k / k... Ngoi tr s khc bit ny, c th ni l cch vit chnh t ch i v y hin nay c h thng mch lc trong chnh n. Bng 2 di y phc li h thng , da trn mi quan h ng m v mt ch; qua c th nhn ra nhng mi quan h ng m trong h thng, v t c th nh ot cch vit i hay y cho ph hp vi h thng:
m / i / l m chnh 1 phn m chnh ca m tit 2 t hp m / ie / u m tit (m tit c y u) 3 ng trong t hp m chm mi / ( m tit c t hp uy v uy) vit I

u/

vit Y vit I vit Y

m / i / l bn m 4 ng sau nguyn m thng/di ( cui m tit) 5 ng sau nguyn m ngn

Bng 2 a h thng m t Bng trn vo vic thc hnh chnh t cch vit hai ch i v y, c th c th ho thnh nhng quy tc nh c ghi trong Bng 3 di y:
Ch vit Y trong nhng trng hp sau y: (1) khi t hp m / ie / u mt ting. V d: yn , yu , yt. (2) trong cc t hp m chm mi / ui / v / uie / (vit l uy, uy, uya.) 9 V d: uy, chuyn, khuya, nguy , tuy .. (3) sau m ngn ca a [ trong chnh t hin nay cng vit bng v / a/ ]

v m ngn ca [ tc l v // ]. V d: cay, dy, may, cy, y, my . Ch vit I trong nhng trng hp sau y: (4) khi m / i / l nguyn m, hay l phn m chnh ca m tit. V d: , b, 10 chim, h, km, l, lnh, s, t, v, vinh. (5) khi m / i / l bn m, ng sau phn m chnh c bnh thng, khp m tit. V d: ngi, i, ngi, ci, hi, trai.

Bng 3 Nm quy tc trn l c kt t nhng im c dng lm phng chm chnh t trong khi son t in, c dng trong sch bo, v c ging dy trong nh trng. Nhng quy tc trn c cn trung thnh hay vt b bn nguyn tc chnh t thi de Rhodes ? Cu tr li l: C. Hn th na, nm quy tc trn y tp i thnh t nhng kinh nghim in ch cc nguyn tc s dng ngn ng qua bao i cho bn nguyn tc kia thm hp l hn, nht qun hn. Mt im li trn thc t l nm quy tc nu trn loi b c rt nhiu nhng trng hp ngoi l m bn nguyn tc c to ra. Duyt li nm quy tc trn, chng ta c th hp l ho nhng trng hp trc kia b xem l lc ra khi quy tc: Quy tc 1 loi b c nhng trng hp trc y c ngi mun trit dng i trong t hp m / ie / ; chng hn: iu du, iu km, nim it... Tt nhin l nu gi c ng nguyn tc mt m mt k hiu th phi nh th. Nhng hin tnh chnh t ting Vit cha chp nhn xu hng ny. Quy tc 2 loi khi chnh t ting Vit nhng kiu p dng chnh t nay khng cn c chp nhn d cho chng c th ng nguyn tc k m: huin, quin, hu hoi, ma qu, thu kiu, thu nga... Quy tc ny c th gii to nhng lng tng thng gp trc y khi chng ta tch m / ui / (vit l uy ) trong m tit c m u / k / (vit l q ) khi h thng. Quy tc 3 v quy tc 5 khng gy ra nhng tranh lun no v vai tr ca i v y bn m. Quy tc 4 l mc tiu ca nhiu tranh lun t xa nay. Nhng quy tc khc gip cho quy tc ny tr nn r rng hn. Vi quy tc 4 th ta c chun mc gii quyt nhng trng hp ch i v y n lp thnh mt m tit. S lng m tit c i n lp l su t: (m) i, (m) , (m) , (i) , (ng) , (ng) . Khi chp nhn chun l i nh th th nhng t dng y ng mt mnh c th xem l ngoi l, v s lng ca chng khng nhiu lm: y , , . C ba u l nhng t hn vit, v mc t ny khng c cc ting c ging huyn, nng v ng. Cng trong khun kh quy tc ny, cn nhc n mt ngoi l khc: (git) ga. Tng cng ch c bn t ngoi l. Bng i chiu di y c th gip nhn ra khun dng ca nguyn tc chnh t ch i v y nh ghi trong T in Vit-B-La so vi hin nay.
Ting Vit th k XVII (a) phn chnh ca m tit (b) bn m vi nguyn m di (c) ng u m tit (d) bn m vi nguyn m ngn Ting Vit hin i quy tc (4) , v (2) quy tc (5) quy tc (1) quy tc (3)

Bng 4

3 Nhng phn tch trn y nhm mc ch duyt li mt vn nh nhng li kh phc tp. Vn chnh t mt nguyn m khng phi l chuyn ln. Nhng vn tr thnh phc tp ngay t th k XVII v c mt s ln ln gia cc m v khc nhau (trong trng hp chng ta ang bn y th l gia nguyn m / i / v mt bn m hp cui m tit), hoc l dng nhiu k hiu khc nhau ghi mt m v (trong trng hp ny l hai ch ci dng ghi mt m / i /, v cng hai ch ci y ghi bn m trong hai hon cnh khc nhau. u mi ca s rc ri l t y. C s thng th khng th gii quyt tht n tho vn chp ln nh th ch bng nhng gii php cc b. Trn l thuyt, c th gii quyt vn i v y qua gii php trit nht v l tng nht, da trn nguyn l mt m hiu c mt k hiu tng ng. Nhng y li l gii php bt kh, v ngn ng l mt cng c x hi, v i sng ca n tu thuc vo s thc v chp nhn ca x hi. Nhng n ci t ch quc ng hoc thng nht ngn ng cn quan tm n thi quen ca x hi gip iu chnh m khng gy nn nhng xo trn i vi x hi. c gi c th ngh rng chng ti qu thin v mt lch i (diachonic), nhng chng ti tin l hng tm ti nh th khng h c tnh cch kho c, m ch mun qua nhn din r hn v nhng hin tng bt nht hin nay. V s bt nht hin nhin, nn chi chng ti ch miu t s si trong bi vit m thi. Nhng tm ti v k s c nghi cho nhng ai c trch nhim (nhng ngi qun l vn chnh sch ngn ng quc gia, bo ch , v nh trng) gp phn vo tin trnh chun ho ngn ng. C th trong tng lai xa, khi c nhng ci cch trit chnh t ch quc ng, nm quy tc kia s thay i chng. Nhng l chuyn v sau. Trong iu kin hin nay, nm quy tc c th rt xung mc thp nht nhng ri rm v chnh t ch i v y m nguyn nhn chnh l vic dng mt v ghi hai m v khc hn nhau: i/y u dng ghi nguyn m / i / v bn m cui / j /. S ln ln ny c t thi De Rhodes ch khng phi hon ton l do ngi i sau. Nhng Quy nh v chnh t ting Vit nm 1980 v nm 1984 l nhng quy nh tng i n tho nht sau mt thi th nghim di lu. Nhng thay i ra trong cc bn Quy nh va nhc trn tha nhn mt nhu cu cn sa i va phi chnh t c nht qun hn. Quy nh chnh t nh th chnh l s cng nhn mt cng phu tp th, cng nhn nhng gi tr ca quan im chnh t m Vit Nam T in ca Hi Khai Tr Tin c v mt s hc gi bn b m ng trc y. y l thnh qu m th k XX dnh cho ch quc ng, sau khi tri mt qu trnh tch lu kinh nghim lu di. Chuyn cn li by gi l s tip ni v th h mai sau. on Xun Kin

Nguyn Khc Xuyn nhiu ln xem xt vn ny qua cc bi vit ca ng. Xem: Nguyn Khc Xuyn, Chung quanh vn thnh lp ch quc ng in Vn ho nguyt san s 39 (1959), tr. 167-177 v s 48 (1960), tr. 1-14, Ngun gc hai ch i v y trong quc m in Vn ho nguyt san s 61 (1961) tr. 519-526, v gn y nht l bi V i hay y trong chnh t vit ng in Vn hc (California) s 75 (th.7.1992), tr.3-13. Chng ti cng lm bn vn ny v cng th nu ra nhng nguyn tc in ch chnh t ch i v y trong bi vit Ch quc ng qua nhng bin du in trong Th K 21 s 30 (th.10.91), tr. 69-78. 2 Phm T Minh, Nguyn Vn Th & on Xun Kin, Hc K c ng. Tilburg: Zwijsen.(sp in) 10

Alexandre de Rhodes, T in An Nam-Lusitan-La tinh. [tc l T in Vit-B-La](Bn dch ca Vin Khoa Hc X Hi th/ph HCM). Si Gn: Nxb. KHXH, 1991, tr 7 4 Xem: Trn Ngha,Mt b t in Vit-La tinh vit tay vo cui th k XVIII va su tm c in Nghin cu Hn Nm ca Vin Nghin Cu Hn Nm H Ni (1984), tr. 126-136 + bn trang phng nh. 5 Xem: Hong Xun Hn: Bch Cu K Ng. Hu: Nxb. i Hc, 1964 v cc bi in trong tp ch S a ti Si Gn thp nin 1960 v 1970; Trng Vn Chnh v Nguyn Hin L, Kho Lun v Ng Php Vit Nam. Hu: Nxb. i Hc, 1963; Trn Ngc Ninh, c Pht Gia Chng Ta. Si Gn: Nxb. L Bi, 1972; Nguin Ngu , Sng V Vit... Si Gn: Ngi Xanh, 1965 6 Vin Ngn Ng Hc, T in Ting Vit. H Ni: Nxb KHXH, 1988, tr:10. 7 Gi th vo th k XVII hoc sau , nguyn m / i / v bn m / i / c quy nh bng nhng k hiu ch vit khc nhau th tnh hnh s rt khc, v vn chnh t ny khng cn nhiu kh nh hin nay. 8 Trn Trng Kim, Nguyn Vn Ngc, ng nh Phc v Thn, Quc Vn Gio Khoa Th. Lp ng u.(Bn in ln th mi tm). H Ni: Nha Hc Chnh ng Php, 1935, tr. 8. 9 Trong ng hc Vit Nam, m / k / c k hiu bng ba ch ci tu theo trng hp: c, k, q. Ch q ch dng khi c chm mi m thi. V chng, q khng bao gi ng mt mnh c, m lun km vi u. Do vy, c quan nim cho rng ph m u trong trng hp / k / chm mi phi l qu. Lp lun ny s dn n h qu l nhng t qu, qut s vit l qu, qut v m / i / nay l nguyn m ng lm phn m chnh ca m tit. Nhng cch phn tch m tit nh th t mu thun: trc ht, phn m chnh ca m tit l t hp m chm mi /ui/ ch khng phi l /i/, v ph m u ch l /k/; v th, nu t hp ny xut hin u trong cc kt hp khc nh trong quyt, quyn, th khng th c ngoi l l qu c. Sau na, khng th ly c l trong cc ngn ng n u c qu cho rng ph m u l m chm mi, v chm l thuc v phn m chnh ca m tit. 10 Tuy vy, trong khi chng ta vit y th li th s thin v trong tm l ngn ng dn n thi quen vit m , m , i a theo ng nguyn tc m v hc. Khuynh hng vit cc t hn vit c m / i / vi ch y lm m chnh c th tm thy trong cc ting ng u m tit: y, ; hoc cc t c ph m u l h, k, l, m, q, t. Nhng v mt ng m, khng c l do g tch s t vng hn vit ra theo quy tc chnh t khc vi nhng quy tc chung.

11