T.C.

MLL ETM BAKANLII

ELEKTRK-ELEKTRONK TEKNOLOJS

L TRANSFORMATRLER
522EE0134

Ankara, 2011

Bu modl, mesleki ve teknik eitim okul/kurumlarnda uygulanan ereve retim Programlarnda yer alan yeterlikleri kazandrmaya ynelik olarak rencilere rehberlik etmek amacyla hazrlanm bireysel renme materyalidir. Mill Eitim Bakanlnca cretsiz olarak verilmitir. PARA LE SATILMAZ.

NDEKLER
AIKLAMALAR ...................................................................................................................iii GR ....................................................................................................................................... 1 RENME FAALYET1 .................................................................................................... 3 1. AKIM L TRANSFORMATRLER .......................................................................... 3 1.1. Akm Transformatrleri ................................................................................................ 3 1.1.1. Tanm.................................................................................................................... 3 1.1.2. Yaps..................................................................................................................... 4 1.1.3. Akm Transformatr Prensip ekli ...................................................................... 4 1.1.4. Kullanma Amalar................................................................................................ 4 1.1.5. zellikleri .............................................................................................................. 5 1.1.6. Kullanld Gerilime Gre eitleri ..................................................................... 5 1.1.7. Soutma ekline Gre eitleri............................................................................. 6 1.1.8. Yapllarna Gre eitleri ................................................................................... 7 1.1.9. Kullanldklar Yere Gre eitleri ....................................................................... 7 1.1.10. Akm Transformatr Etiket Deerleri................................................................ 8 1.1.11. Akm Transformatr Sipariinde Dikkat Edilecek zellikler ........................... 9 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 10 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 12 RENME FAALYET2 .................................................................................................. 13 2. AKIM L TRANSFORMATR MONTAJ VE BALANTILARI ........................... 13 2.1. Akm Transformatrlerinin Kullanm (Montaj) Yerleri ve Balant ekilleri............ 13 2.2. Akm Transformatr Sekonder Ucunun Ak Kalmamasnn nemi......................... 15 2.3. Akm Transformatr Gvde ve Sekonder Ucunun Topraklamasnn nemi ve Balant ekli..................................................................................................................... 15 2.4. Akm Transformatrnn Montaj ve Balantlar ...................................................... 16 2.4.1. Akm Transformatr Montaj ve Balant lem Sras ........................................ 16 2.4.2. Akm Transformatr Montaj ve Balantsnda Dikkat Edilecek Hususlar .......... 16 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 17 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 19 RENME FAALYET3 .................................................................................................. 20 3. GERLM L TRANSFORMATRLER .................................................................. 20 3.1. Gerilim Transformatrleri........................................................................................... 20 3.1.1. Tanm.................................................................................................................. 20 3.1.2. Yaps................................................................................................................... 21 3.1.3. Gerilim Transformatr Prensip ekli................................................................. 21 3.1.4. Kullanm Amalar .............................................................................................. 22 3.1.5. zellikleri ............................................................................................................ 22 3.1.6. Kullanldklar Yere Gre eitleri ..................................................................... 22 3.1.7. Gerilim Transformatr Etiket Deerleri ............................................................ 23 3.1.8. Gerilim Transformatr Sipariinde Dikkat Edilecek zellikler ........................ 24 3.1.9. Kombine (Akm ve Gerilim Transformatr Birlikte) l Transformatrnn Tanm ve Yaps .......................................................................................................... 24 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 25 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 27 RENME FAALYET4 .................................................................................................. 28 4. GERLM L TRANSFORMATR MONTAJ VE BALANTILARI ..................... 28 i

4.1. Gerilim Transformatrleri Kullanm (Montaj) Yerleri ve Balant ekilleri.............. 28 4.2. Gerilim Transformatrnn Giri ve Sekonder Tarafnn Bir Ucuna Sigorta Taklmasnn nemi........................................................................................................... 30 4.3. Gerilim Transformatr ve Sekonder Ucunun Topraklamasnn nemi ve Balant ekli ................................................................................................................................... 31 4.4. Gerilim Transformatrnn Montaj ve Balantlar ................................................... 31 4.4.1. Gerilim Transformatr Montaj ve Balant lem Sras ..................................... 31 4.4.2. Gerilim Transformatr Montaj ve Balantsnda Dikkat Edilecek Hususlar....... 31 4.5. Kuvvetli Akm Tesisleri Ynetmelii......................................................................... 31 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 34 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 36 MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 37 CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 38 KAYNAKA ......................................................................................................................... 40

ii

AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI 522EE0134 Elektrik Elektronik Teknolojisi Yksek Gerilim Sistemleri l Transformatrleri l transformatrlerinin seimini, yapsn, eitlerini, montaj ve balantlarn anlatld ve bununla ilgili temel bilgi ve becerilerin kazandrld renme materyalidir. 40/24

SRE N KOUL YETERLK

MODLN AMACI

l transformatrlerinin montajn yapmak. Genel Ama Bu modl iin gerekli ortam salandnda, standartlara, Kuvvetli Akm Topraklamalar Ynetmeliine uygun ve hatasz olarak, l transformatrlerini seebilecek ve balantlarn yapabileceksiniz. Amalar 1. Akm l transfomatrlerini hatasz olarak seebileceksiniz. 2. Akm l transfomatr montaj ve balantlarn hatasz olarak yapabileceksiniz. 3. Gerilim l transfomatrlerini hatasz olarak seebileceksiniz. 4. Gerilim l transformatr montaj ve balantlarn hatasz olarak yapabileceksiniz. Ortam: Atlye

ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI

Donanm: Akm transformatrleri, akm transformatr kataloglar, gerilim transformatrleri, gerilim transformatr kataloglar, akm ve gerilim transformatrleri tantm CDleri, projeksiyon, tepegz, bilgisayar ve donanmlar, iletkenler, montaj ara ve gereleri, elektriksel l cihazlar, eldiven hazr olarak bulundurulmaldr. Modl iinde yer alan her renme faaliyetinden sonra verilen lme aralar ile kendinizi deerlendireceksiniz.retmen modl sonunda lme arac (oktan semeli test, doruyanl testi, boluk doldurma, eletirme vb.) kullanarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve becerileri lerek sizi deerlendirecektir. iii

LME VE DEERLENDRME

iv

GR GR
Sevgili renci, Bu modl eer baarl bir ekilde bitirirseniz, elektriin retiminden, en son nokta olan tketim panolarna kadar, her yerde kullanlan l transformatrlerini, hatasz olarak seebilecek, bunlar doru bir biimde balayabileceksiniz. Kazanm olduunuz becerilerinize, orta ve yksek gerilim ile ilgili modllerdeki bilgileri de alarak katacanz bilgiler piyasada, orta ve yksek gerilim alt cihazlar montajnda, enerji retim merkezlerinde, orta ve yksek gerilim pano montajlarnda i bulmanz kolaylatracaktr. Unutmayalm ki her gzel eser; planl, sabrl, titiz ve dzenli almalarn neticesinde ortaya kmaktadr. Byle bir almayla sizlerin de baarl olmamanz iin hibir neden yoktur.

RENME FAALYET1 RENME FAALYET1

AMA
Bu faaliyetle verilen bilgiler dorultusunda, uygun ortam salandnda akm l transformatrlerini hatasz olarak seebileceksiniz.

ARATIRMA
Bu faaliyet ncesinde yapmanz gereken ncelikli aratrmalar unlardr: Transformatrler ka ksmdan oluur, nasl alr ksaca bir rapor hazrlaynz. ok yksek akmlar nasl llr aratrnz. Yaadnz yerde bulunan, transformatr istasyonlarndan birine giderek akm transformatrlerinin etiket deerlerini inceleyiniz.

1. AKIM L TRANSFORMATRLER
1.1. Akm Transformatrleri
1.1.1. Tanm
Bal olduklar devreden geen akm, istenen oranda klterek bu akmla sekonder terminallere bal aletleri besleyen ve onlar yksek gerilimden izole eden zel trafolara, akm transformatrleri denilir. Akm Trafolar "primer" dediimiz esas devreden geen akm, manyetik bir kuplaj ile klterek "sekonder" dediimiz ikincil devreye ve bu devreye bal cihazlara aktarr. Bunun sonucunda; Cihazlarn byk akmlar ile zorlanmas, OG ve YG devrelerinde, cihazlarn byk gerilimler ile zorlanmas nlenmis olur. Akm transformatr ekil 1.1 deki sembollerle gsterilir.

ekil 1.1: Akm transformatrlerinin sembolleri

1.1.2. Yaps
Akm transformatrleri u ksmlardan oluur; Primer sarg ve terminalleri Sekonder sarg ve terminalleri Manyetik nve ve gvde

ekil 1.2: Akm transformatrnn yaps

1.1.3. Akm Transformatr Prensip ekli

Akm transformatrleri,alma ve paralar bakmndan trafolara ok benzemektedir. Fakat akm transformatrleri, sekonderi ksa devre alan ve sekonder k akm belirli oranda (lme ve koruma rleleri iin) snrlandrlm zel bir trafodur.

ekil 1.3: Akm transformatrnn prensip ekli

1.1.4. Kullanma Amalar

Akm transformatrlerinin kullanma amalarn u ekilde sralayabiliriz: l aletlerini ve koruma rlelerini primer geriliminden izole eder, gvenli almaya imkn salar. Deiik primer deerlerine karlk, standart sekonder deerler elde edilir. l transformatrlerinin kullanlmas, l aletlerinin ve rlelerin kk boyutlu imal edilmesine imkn verir. Byk akmlar lmede daha ekonomik bir zmdr. 4

1.1.5. zellikleri
Akm transformatrlerinin en nemli zellikleri unlardr: Primer devresinden geen akm, dntrme oranna gre sekonder devreye aktarr. Akm transformatrleri sekonder devreleri, ksa devre durumunda alr. Primer sarglar kaln ve az sarml veya sadece baradan oluur. Sekonder sarglar ise ince telli ve ok sarmldr. Akm transformatrlerinin primer ve sekonder sarglarnn giri ve k ular, deiik harflerle ifade edilir. Giri ucu K H1 P1 k ucu L H2 P2 Sekonder sarg Giri ucu k X1 S1 k ucu l X2 S2

Primer sarg Alman normu Amerikan normu TSE

Akm transformatrlerinin baz l aletleri ile balantsnda polaritesi nemlidir. Ayn akm transformatr ile birka l aleti kullanlabilir. Akm transformatrlerinin, lme hassasiyetlerine gre snflar: 0,1 - 0,2 - 0,5 1 ve 3 olmak zere snflandrlr. Koruma devrelerinde 3 snf, sayalarda 0,2 - 0,5 snf, l aletlerinde 1 snf akm transformatrleri kullanlr. Akm transformatrlerinin sekonder ucu mutlaka topraklanmaldr. Akm transformatrleri nominal akmlarnn %20 fazlasna kadar yklenebilir.

1.1.6. Kullanld Gerilime Gre eitleri

1.1.6.1. AG Akm Transformatrleri Alak gerilim ebekelerinde kullanlan akm trafolardr. Datm transformatr k fazlar aras 400 V olan gerilimdir. Bu gerilim ile alan i yerleri ve fabrikalarda kullanlan akm trafolardr. Alak gerilimde kuru tip akm transformatrleri kullanlr.

Resim 1.1: AG akm transformatrleri (barasz ve baral tip)

1.1.6.2. OG Akm Transformatrleri Alak gerilim ebekeleriyle yksek gerilim ebekeleri arasnda kpr grevi yapan orta gerilim ebekeleridir. Enerji iletiminde en ok kullanm alanna sahip ebekelerdir. lkemizde 3-36 kV kadar olan ebekelerdir. Bu ebekelerde kullanlan akm transformatrleri kuru tip akm trafolardr.

Resim 1. 2: OG akm transformatrleri

1.1.7. Soutma ekline Gre eitleri

1.1.7.1. Yal Tip Bu tip akm transformatrlerinde yaltkanl genellikle izolasyon ya salar. Kuru tip akm transformatrlerine gre, terleme veya ya sznts yapmak suretiyle kirlenme gibi kt zellikleri vardr. Yksek gerilimde kullanlan akm transformatrleri yal tip transformatrlerdir. 1.1.7.2. Kuru Tip Akm transformatrlerinin iletken ksmlar birbirinden ve aseden kat yaltkan malzemelerle yaltlmlardr. Bu tip trafolarda yaltm maddesi olarak zift, kt, reine ve vb. malzemeler kullanlmaktadr. Genellikle alak gerilimde kullanlan akm transformatrleri kuru tip olarak yaplrlar. Ekonomik bakmdan ucuz, ancak herhangi bir arzada tamirleri zordur. Aada (resim 1.3) sarglar sarlm, izolasyon maddesi dklmemi olan kuru tip bir gerilim transformatr grlmektedir. Akm ve gerilim transformatrlerinin yaltmlar ayn prensip ile yaplr.

Resim 1. 3: Reine kalbna yerletirilmi bir gerilim transformatr

1.1.8. Yapllarna Gre eitleri

1.1.8.1. Sargl Tip Bu tip akm transformatrlerinin primer sarglar tek bir iletkenden deil, sarmlardan oluur. Primer ve sekonder sarglar ayn manyetik devre zerine sarlmtr. Baz yerlerde ift primer veya ift sekonder sargl akm trafolar da kullanlmaktadr. Uygulamada, primer akmn zaman iinde byk farkllklar gsterdii durumlarla karlalabilmektedir. Gelimeden kaynaklanan yk artlar, sezonluk alsan yerlerde rastlanan farkl ykler, yazlk konutlarn youn olduu yerlesim blgeleri ve benzeri yerler, rnek olarak gsterilebilir. Bu durumlarda, ift primer sargl akm trafolarnn kullanm tercih edilmektedir.

ekil 1. 4: Sargl tip akm transformatr

1.1.8.2. Bara Tipi Bu tip akm transformatrlerinde primer sargy, ebekedeki faz iletkeni oluturur. Bara tipi akm transformatrlerinin bazlarnda primer sarg, transformatrn orta ksmna yerletirilmi bir iletkendir. Baz akm transformatrlerinde orta ksm botur. Bu orta ksmn ierisinden bara veya iletken geirilir. Genellikle panolarda kullanlr.

Resim 1.4: Bara tipi akm transformatr

Resim 1.5: Buing akm transformatr

Bunun yan sra baz g transformatrlerinin buinglerine yerletirilen akm transformatrlerine, buing tipi akm transformatr denir. Resim 3'te grlmektedir.

1.1.9. Kullanldklar Yere Gre eitleri

Akm transformatrleri kullanldklar yere gre ikiye ayrlr: 7

1.1.9.1. Tip ( Bina i, Dahili ) Genellikle d etkilere kar mukavemeti az olan transformatrlerdir. Daha ziyade kapal yerlerde (transformatr merkezlerindeki kabinler, panolar vb.) kullanlrlar. 1.1.9.2. D Tip ( Bina D, Harici ) Yapllar bakmndan dahili tip akm transformatrlerine gre ortam artlarna kar daha dayankldr. alt sahalarnda kullanlan akm transformatrleri harici transformatrlerdir.

1.1.10. Akm Transformatr Etiket Deerleri

Bir akm transformatr etiketinde unlar bulunur: alma snf, akm transformatrlerinin hassasiyetlerini belirler, lme iin 0,1-0,2-0,5-1-3-5, koruma iin 5P-10P gruplar kullanlr. Sekonder anma akm Is (nominal sekonder akm) trafolarn sekonder akmlar (zel olarak yaplanlar hari) 1-2-5 ve 10 A olarak yaplr. Sekonder tarafna balanan l aletleri bu akmlara gre imal edilir. En ok kullanlan sekonder akm 5 Adr. Transformatr ve cihazlar aras uzaklk bykse sekonder akm 1 A olarak alnr. Primer anma akm Ip (nominal primer akm), transformatrn alma akmdr. Primer akmlar, 10-12-5-15-20-25-30-40-50-60-75-100 saylarnn 5 veya 10 katdr. Akm transformatrleri primer akmlarnn %20 fazlasna kadar yklenebilirler. Bu durumda (sekonderi 5A olan trafoda) sekonderinden 6 A geer. Akm dntrme oran, primer akmnn, sekonder akmna oranna denir. Transformatr etiketlerinde 75/5A, 100/5A, 1000/5A gibi belirtilir. Sarg oran, ns primer ve sekonder sarglarn birbirine oranna denir. deal bir akm transformatrnde sarg oran ile dntrme oran birbirine eittir. Kullanma gerilimi kV, Duyarllk yk ve gc VA, g kat says belirtmek koulu ile sekonder devrenin ohm [anma sekonder akmnda voltamper (VA)] cinsinden ifade edilen empedansdr. Doyma kat says (ar akm faktr) n, l aletlerinde emniyet kat says olarak tanmlanr. l transformatrlerinde n 5 olmaldr. Koruma transformatrlerinde n 10-15-20 olabilir. Anma frekans Hz, akm transformatrlerinin alma frekansdr. Yaltkan tipi, Termik anma akm Ith, bir akm transformatrnn, bir saniye sre ile hasar grmeden dayanabilecei primer akmnn efektif deeridir. Bu deer etikette kA veya primer akmnn katlar eklinde gsterilir.(10 kA veya 200 x In gibi) Dinamik anma akm Idyn, primer ebekedeki bir ksa devre annda, ilk periyotta geecek darbe akmnn yol aaca mekanik kuvvetler asndan, akm transformatrnn dayanaca primer akmn maksimum deeridir. Akm transformatrlerinin termik anma akmlarnn 2.5 kat kadardr. Akm 8

transformatrleri Idyn akmlarna gre izole edilirler. Idyn akmlar etikette verilmeyebilir.

1.1.11. Akm Transformatr Sipariinde Dikkat Edilecek zellikler

Bir akm transformatr siparii verilirken unlara dikkat edilmelidir: Faz-faz aras nominal (anma veya alma) gerilimi (24 kV gibi) Dntrme oran (Amper) (200/5 gibi) Sekonder kademe says (100/5-5 gibi) Snf ve kullanma amac, (1-3 gibi) Doyma kat says, n (n 5 lme, n 10 koruma ) Gc VA olarak veya ohm cinsinden (30 VA, 0.5 gibi) Tipi: (Dahili, harici, geit, bar, yal, kuru gibi)

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Aada resimleri verilen akm trafosu eitlerini seiniz.

Resim 1. 6: Akm trafo eitleri

lem Basamaklar

neriler
Uygulamaya balamadan nce gerekli i gvenlii tedbirlerini alnz.

Kullanacanz yere gre akm transformatrlerini seiniz. Yapllarna gre bara tipi akm transformatrn seiniz. Setiiniz akm transformatrnn etiketi zerindeki deerlerin ne anlama geldiini yaznz. Akm transformatrlerini aranzda deitirerek deiik etiketli akm transformatrlerini okumaya alnz.

Akm transformatrlerini seerken etiket deerlerine dikkat ediniz. Akm transformatrlerinin seiminde tantm CDleri ve kataloglar inceleyiniz. nternet zerinden aratrmalar yapnz. lgili ynetmeliklerdeki maddeleri gz nnde bulundurarak seiminizi yapnz. Kullanacanz akm transformatrnn soutma ekline dikkat ediniz. Kullanld gerilime gre uygun olup olmadna karar veriniz.

10

KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadklarnz iin Hayr kutucuklarna ( X ) iareti koyarak kontrol ediniz.

Deerlendirme ltleri
1. 2. 3. 4. Kullanld gerilime gre akm trafo eitlerini seebildiniz mi? Soutma ekillerine gre akm trafo eitlerini seebildiniz mi? Yapl tiplerine gre akm trafo eitlerini seebildiniz mi ? Akm trafo etiket deerlerini okuyabildiniz mi?

Evet

Hayr

DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz, renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.

11

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aadaki cmlelerin banda bo braklan parantezlere, cmlelerde verilen bilgiler doru ise D, yanl ise Y yaznz. 1. 2. 3. ( ) Akm transformatrleri, bal olduklar devredeki akm istenen oranda ykseltir. ( ) Akm transformatrlerinin alma prensibi, dier transformatrlerle ayndr. ( )Akm transformatrleri, sekonder sarg tarafnda bulunan l aletlerini yksek gerilimden izole eder. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. ( ) Byk akmlarn llmesinde akm transformatrleri ekonomik deildir. ( ) Deiik primer akmlarna kar, standart sekonder deerleri elde edilir. ( ) Akm transformatrlerinin sekonder taraflar ak devre eklinde alr. ( ( ( ( ) Akm transformatrlerinin sekonder sarglar ince telli, az sarmldr. ) Akm transformatrlerinin primer sarglar tek bir baradan oluabilir. ) Akm transformatrleri soutma ekline gre yal ve kuru tiptedir. ) Primer akm ile sekonder akm arasndaki orana dntrme oran denir.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.

12

RENME FAALYET2 RENME FAALYET2

AMA

Bu faaliyetle verilen bilgiler dorultusunda, uygun ortam salandnda akm l transformatr montaj ve balantlarn hatasz olarak yapabileceksiniz.

ARATIRMA
Bu faaliyet ncesinde yapmanz gereken ncelikli aratrmalar unlardr: Topraklama eitlerini aratrnz. Okulunuzda ana datm panosu ierisindeki akm transformatrlerinin montaj ve balant ekillerini retmeninizle inceleyiniz. Yaadnz yerde bulunan transformatr istasyonlarndan birine giderek akm transformatrlerinin montaj ve balantlarn inceleyiniz.

2. AKIM L TRANSFORMATR MONTAJ VE BALANTILARI

2.1. Akm Transformatrlerinin Kullanm (Montaj) Yerleri ve Balant ekilleri
Akm transformatrleri fazl sistemde her faza seri olarak balanr. Sekonderlerine ise l aletleri ve rleler balanr. Akm transformatrlerinin balantlarnda sekonder ularda elde edilen akm deeri ile primer ve sekonder akm deerleri arasndaki faz farknn ortadan kaldrlmas nemlidir. Aksi halde sekonder sarglardan istenilen sekonder akm elde edilmez. te bu nedenlerden dolay akm transformatrlerinin sekonder sarglar fazl bir sistemde yldz veya gen balanr.

ekil 2.1: Alak Gerilim akm trafosuna yk ( Zc) balants

13

ekil 2.2 de grlen balant, g ve enerji lmek iin gerekletirilir. Akm transformatrnn sekonderi, aron dediimiz wattmetre, varmetre, sayacn akm bobinlerini besler.

ekil 2. 2: Aron balant

Yldz balama: fazl sistemlerde akm transformatrleri devrenin dengeli veya dengesiz yk ekmesine gre her faza bir akm transformatr veya iki faza birer akm transformatr eklinde balanr. Dengeli ykler iin iki faza akm transformatr balanmas yeterlidir (ekil 2. 3).

ekil 2. 3: Dengeli ve dengesiz yklerde akm transformatrlerinin yldz balants

ki akm transformatrnn yldz balanmas: Dengeli yklerde kullanlr. Akm transformatrleri birinci ve nc faza balanr. Bu balant ekli hem lme hem de koruma amal yaplr. akm transformatrnn yldz balanmas: Dengesiz yk eken devrelerde veya dengeli yk ekilen fakat ebeke gerilimi yksek olan devrelerde kullanlr(154 kV, 380 kV gibi) adet akm transformatr her bir faza seri olarak balanr. Sekonderler ise kendi arasnda yldz olarak balanr. Sekonder sarglarn dier ular ortak olarak topraklanr.

14

gen balant: G transformatrlerinin diferansiyel korumasn gerekletirmek amacyla yaplr. Her faza birer tane akm transformatr balanr. Sekonderler ise kendi aralarnda gen balanr. Sekonderlerin gen balanmas ise g transformatrnn balant grubuna bal olarak iki ekilde yaplr. Aada bu balant ekli gsterilmektedir.

ekil 2.4: Akm transformatrlerinin gen balantlar

2.2. Akm Transformatr Sekonder Ucunun Ak Kalmamasnn nemi

Akm transformatrnn sekonderine balanan elemanlarn i direnleri ok kk olduundan, akm transformatrleri ksa devre durumunda alr. Primeri devreye balanm bir akm transformatrnn sekonder ular, yksz veya ak braklacak olursa sekonder sargnn primer sarg aksna zt ynde olan manyetik aks ortadan kalkar. Primerden geen akma bal olarak, transformatrn nvesindeki manyetik ak nemli lde artar. Manyetik akmn artmas sonucunda transformatr nvesi, mknatslanma akmna doyar ve sekonder ularnda birka bin voltluk bir gerilim meydana gelir. Ayrca manyetik aknn yksek olmas nedeniyle nvedeki demir kayplar artarak nveyi ar derecede str ve transformatr zarar grr. Bu olay yal tip akm transformatrlerinde patlama eklinde olacandan, kiiler ve dier tehizatlar iin tehlike oluturur. Bu tehlikelerin nlenmesi iin akm transformatrnn sekonder ucu,kullanlmasa bile ksa devre edilir.

2.3. Akm Transformatr Gvde ve Sekonder Ucunun Topraklamasnn nemi ve Balant ekli
Akm transformatrlerinin sekonder sarglarnn bir ucunun topraklanmas gerekir. Bunun nedeni, akm transformatrnn primer sargs ile sekonder sargs arasnda oluan bir ksa devrede, primer devre gerilimi, topraklanan sekonder u yardmyla g transformatrnn ntr noktasndan bir kapal devre oluturur.

15

Akm transformatrnn sekonder sarg ucunun topraklanmamas hlinde ise sz konusu arzada primer devre, gerilimi, sekondere bal olan l ve koruma devrelerine tatbik etmi olur. Dolaysyla bu devre zerindeki l ve koruma elemanlarnn izolasyonu delinir. Ayn zamanda alan personel iin hayati tehlike dourur.

Resim 2.1: AG Akm transformatrnn sekonder sargsnn bir ucunun topraklanmas

Akm transformatrlerinin sekonder ucunun topraklanmas mstakil olarak yapld gibi transformatrn gvdesi ile mterek de yaplr.

2.4. Akm Transformatrnn Montaj ve Balantlar

2.4.1. Akm Transformatr Montaj ve Balant lem Sras
Akm transformatrnn montaj ve balant sras: Proje, ema veya deneyiniz iin gerekli olan akm transformatrn etiket deerlerine gre belirleyiniz. Akm transformatrnn tipini montaj edilecei yere gre seiniz. Balant iin gerekli el aletlerini temin ediniz. nce akm transformatrnn montaj yerlerinden balantsn yapnz. Balantnn sallanmayacak ekilde olmasna dikkat ediniz. Eer bara tipi bir akm transformatr kullanyorsanz baray sktracak elemanlar takmay unutmaynz. Primer balantlarn yapnz. Kablolarn sarkmamasna dikkat ediniz. Kablolar, kablo kanal veya kablo ba ile dzeltiniz.

2.4.2. Akm Transformatr Montaj ve Balantsnda Dikkat Edilecek Hususlar

Akm transformatrnn balantlarn kontrol ediniz. Sk bir ekilde olmasn salaynz. Elektriksel balantlar uygun kalnlkta iletken ile yaplmaldr. Elektriksel balantlarn projeye uygunluunu kontrol ediniz. Akm transformatrnn gvde ve sekonder ucunun topraklamasn l aleti ile kontrol ediniz. Emniyet iin transformatrn sekonder ular ksa devre edilmelidir. 16

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Akm trafo balantlarn yapnz.

Resim 2.2: AG-OG Akm trafolar balantlar

lem Basamaklar

neriler

Proje ve emalar elektrik mhendisleri odasndan veya evrenizdeki elektrik datm irketlerinden temin ediniz. Proje ve emalardaki akm transformatrlerinin tipini, devreye nasl balandn kontrol ediniz. Akm transformatrn kullanld yer, Akm transformatrn tamadan nce proje ve emalarndan temin ediniz. gerekli gvenlik tedbirlerini alnz. Temin ettiiniz proje ve emalardaki Eer akm transformatr ar ise akm transformatrlerinin zelliklerini retmenizden yardm isteyiniz. okuyarak not alnz. Montaj ilemini kesinlikle enerji altnda Akm transformatrlerini montaj yerine yapmaynz. gvenli bir ekilde getiriniz. Akm transformatrnn montaj Akm transformatrn yerine monte yerlerini bulunuz. ediniz. Montaj uygun el aralarn kullanarak Akm transformatrnn giri ve k yapnz. ularn, topraklamay kontrol etmek iin Akm transformatrnn giri ve k avometreyi alnz. ularn l aleti ile kontrol ediniz. Akm transformatrnn giri ve k Eer akm transformatrnn polaritesi balantlarn yapnz. nemli ise buna dikkat ediniz. Akm transformatr sekonder ucu ve Akm transformatrnn sekonder ucu gvdesinin topraklamasn yapnz. ile gvdenin topraklamasnn yaplp adet akm transformatrn yldz ve yaplmadn l aleti ile kontrol gen balaynz. ediniz. Devreye enerji vermeden nce akm transformatrnn sekonder ularn bir iletken ile ksa devre ediniz. Devreye enerji verirken mutlaka retmeninizin gzetiminde olunuz.

17

KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadklarnz iin Hayr kutucuklarna ( X ) iareti koyarak kontrol ediniz. Deerlendirme ltleri 1. 2. 3. Uygun akm trafosunu seebildiniz mi? AG ve OG akm trafo primer ve sekonder sarg balantlarn yapabildiniz mi? Akm trafo gvde ve sekonder ucunun topraklamasn yapabildiniz mi? Evet Hayr

DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz, renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.

18

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aadaki cmlelerin banda bo braklan parantezlere, cmlelerde verilen bilgiler doru ise D, yanl ise Y yaznz. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. ( ) Akm transformatrlerini devreye seri olarak balanr. ( ) Akm transformatrleri ksa devre durumunda alan transformatrlerdir. ( ) Akm transformatrlerinin gvde ve sekonder ucu topraklanmaz. ( ) Akm transformatrlerinin sekonder taraflar ak devre eklinde alr. ( ) Akm transformatrleri akmlarna gre snflara ayrlr. ( ) Akm transformatrlerinin sekonder kna voltmetre, balayabiliriz. ( ) Akm transformatrlerinin sekonder ular ak braklrsa transformatr zarar

grr. 8. 9. ( ) fazl dengeli yklerde, iki akm transformatr yldz balanabilir. ( ) Trafolarn diferansiyel korumalar iin akm transformatrleri gen veya yldz

balanr. 10. ( )Akm transformatrnn primer tarafna sigorta konur.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.

19

RENME FAALYET3
AMA

RENME FAALYET3

Bu faaliyetle verilen bilgiler dorultusunda, uygun ortam salandnda gerilim transformatrlerini hatasz olarak seebileceksiniz.

ARATIRMA
Bu faaliyet ncesinde yapmanz gereken aratrmalar unlardr: ok yksek gerilimler nasl llr aratrnz? Yaadnz yerde bulunan, transformatr istasyonlarndan birine giderek gerilim transformatrlerinin etiket deerlerini inceleyiniz.

3. GERLM L TRANSFORMATRLER
3.1. Gerilim Transformatrleri
3.1.1. Tanm
Bal olduklar devredeki primer gerilimi istenen oranda klterek bu gerilimle sekonder terminallerine bal aletleri besleyen ve onlar yksek gerilimden izole eden zel trafolara, gerilim transformatrleri denir. Gerilim trafolar; "primer" dediimiz esas devre gerilimini, manyetik bir kuplaj ile (genellikle) klterek "sekonder" dediimiz ikinci devreye aktarr ve bu devreye bal cihazlarn gerilime duyarl elemanlarnn enerjilenmesini salarlar. rnein, voltmetrelere, saya ve watmetrelerin gerilim devreleri vb. Bunun sonucunda; cihazlarn byk gerilimler ile zorlanmas nlenir.

ekil 3.1: Gerilim transformatrlerinin ematik gsterimi

20

3.1.2. Yaps
Gerilim transformatrnn primer sarglar, akm transformatrnn primer sarglarnn tersine, ok sarml ince tellerden olumutur. Sekonder sarg ise, nominal ykte kaybn ok az olmasn temin edecek kalnlkta tel ile sarlmtr. Sarm says primer sargya gre dntrme oran kadar azdr. Manyetik nve kesiti gerilim transformatrnn yk ile orantldr. Gerilim transformatrleri faz-toprak, faz-faz aras yaplrlar. leride bu konu aklanacaktr.

ekil 3.2: Gerilim transformatrnn yaps

3.1.3. Gerilim Transformatr Prensip ekli

Bir gerilim transformatr aadaki ksmlardan meydana gelir: Primer sarg Sekonder sarg Manyetik nve zolatr ve ya kab zolatr ve ya kaplar, yksek gerilimde kullanlan gerilim transformatrlerinde

bulunur. Ayrca faz-faz aras gerilim transformatrlerinde ift izolatr bulunur. ekil 3.3' te faz-toprak tipi gerilim transformatrnn ksmlar grlmektedir.

ekil 3.3: Gerilim transformatrnn blmleri

21

3.1.4. Kullanm Amalar

Gerilim transformatrlerinin kullanm amalarn u ekilde sralayabiliriz: l aletlerini ve koruma rlelerini primer geriliminden izole ederek gvenli almaya imkn salar. Deiik primer deerlerine karlk standart sekonder deerler elde edilir. l transformatrlerinin kullanlmas l aletlerinin ve rlelerin kk boyutlu imal edilmesine imkn verir. Byk gerilimleri lmede daha ekonomik bir zmdr.

3.1.5. zellikleri
Yksek gerilimi belli bir oranda dren, l trafolardr. Sekonder klar, ak devre gibi alrlar. Balants yaplrken polaritesine dikkat edilmelidir. Primer devresinden geen gerilimi, dntrme oranna gre sekonder devreye aktarr. Primer sarglar ince ve ok sarmldr. Sekonder sarglar ise kaln telli ve az sarmldr. Gerilim transformatrlerinin primer ve sekonder sarglarnn giri ve k ular deiik harflerle ifade edilir. Giri ucu K H1 P1 k ucu L H2 P2 Sekonder sarg Giri ucu k X1 S1 k ucu l X2 S2

Primer sarg Alman normu Amerikan normu TSE

Gerilim transformatrlerinin baz l aletleri ile balantsnda polaritesi nemlidir. Ayn gerilim transformatr ile birka l aleti kullanlabilir. Gerilim transformatrlerinin lme hassasiyetlerine gre snflar: 0,1 - 0,2 -0,5 - 1 ve 3 olmak zere snflandrlr. Koruma devrelerinde 3 snf, sayalarda 0,2 - 0,5 snf, l aletlerinde 1 snf gerilim transformatrleri kullanlr. Gerilim transformatrlerinin sekonder ularndan birine, sekonderde meydana gelecek bir ksa devreyi nlemek iin sigorta konmaldr. Gerilim transformatrleri nominal akmlarnn %20 fazlasna kadar yklenebilir.

3.1.6. Kullanldklar Yere Gre eitleri

Kullanldklar yere gre akm transformatrleri ikiye ayrlr: 3.1.6.1. Faz-Toprak Gerilim Transformatr Bu tip gerilim transformatrleri tek izolatrl (buing) gerilim trafolardr. Primer sargnn k ucu (polarite olmayan ucu) dorudan topraa balanr. Primer sargnn giri ucu (polarite u) ebekenin faz iletkenine balanr. 22

ekil 3.4: Faz-toprak gerilim transformatr

3.1.6.2. Faz-Faz Gerilim Transformatr Faz-faz aras gerilim transformatrleri ebekede iki faz arasna balanan gerilim trafolardr. ki faz arasna balanaca iin bu tip gerilim transformatrlerinde iki tane izolatr bulunur. Primer sarg ular iki izolatr ile darya kartlmtr. Bu tip gerilim transformatrleri genellikle dengeli yk eken orta gerilim ebekelerinde, adet faz-toprak aras gerilim transformatr kullanmak yerine iki adet faz-faz aras gerilim transformatr kullanarak gerilim belli bir oranda drlr. Bu transformatrler ekil olarak V harfine benzediklerinden dolay V tipi gerilim transformatr de denir.

ekil 3.5: Faz-faz gerilim transformatr

Resim 3.6: Faz-faz aras gerilim transformatr

3.1.7. Gerilim Transformatr Etiket Deerleri

Gerilim transformatrnn etiketi zerinde aadaki deerler yer alr: 23

alma snf, gerilim transformatrlerinin hassasiyetlerini belirler, lme iin 0,1-0,2-0,5-1-3-5, koruma iin 5P-10P gruplar kullanlr. Gerilim dntrme oran, primer geriliminin sekonder gerilimine oranna denir. Transformatr etiketlerinde 1500/100V, 1000/120V gibi belirtilir. Sarg oran, ns primer ve sekonder sarglarn birbirine oranna denir. deal bir transformatrnda sarg oran ile dntrme oran birbirine eittir. Anma yaltma seviyesi (deney gerilimi) kV, gerilim transformatrnn elektrik zorlanmalarna kar hasara uramadan dayanabilecei gerilim. alma frekans Hz Primer anma gerilimi ( nominal primer gerilimi) Up, transformatrn alma gerilimidir. Genellikle 0,3-6,3-10,5-15-30-34,5-60-66-154-380 kV deerleridir. Sekonder anma gerilimi, ( nominal sekonder gerilimi) Us, primer tarafna nominal gerilim uygulandnda sekonderden alnacak gerilimdir. Faz-faz aras gerilim transformatrlerinde 100-110-115-120 Volt, faz-toprak gerilim transformatrlerinde ise bu deerlerin 3e blmdr.(100/3 gibi) Gc VA, (3,5 VA gibi ) Kullanm yeri ( dahili, harici ), firma ad

3.1.8. Gerilim Transformatr Sipariinde Dikkat Edilecek zellikler

Bir gerilim transformatr siparii verilirken gerekli olan bilgiler: Nominal gerilimi Dntrme oran Gc Tipi Ar gerilim kat says Adedi

3.1.9. Kombine (Akm ve Gerilim Transformatr Birlikte) l Transformatrnn Tanm ve Yaps

Ayn yere monte edilmi akm ve gerilim transformatrlerine kombine l transformatrleri denir. Ancak bunlarn yaltma sorunlar olduka zordur. Son zamanlarda SF6 gaz ile yaltlm alt kazanlar ierisinde, daha kk yer igal ettii ve yaltm sorunu SF6 gaz ile saland iin kullanlmaktadr.

Resim 3.2: Kombine l transformatr

24

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Aada verilen gerilim trafolarnn eitlerini seip etiket deerlerini okuyunuz.

Resim 3.3: Gerilim trafolar eitleri

lem Basamaklar

neriler
Uygulamaya balamadan nce gerekli i gvenlii tedbirlerini alnz. Gerilim transformatrlerini seerken etiket deerlerine dikkat ediniz. Gerilim transformatrlerinin seiminde tantm CDleri ve kataloglar inceleyiniz. Internet zerinden aratrmalar yapnz. lgili ynetmeliklerdeki maddeleri gz nnde bulundurarak seiminizi yapnz. Kullanacanz gerilim transformatrnn soutma ekline dikkat ediniz. Kullanld gerilime gre uygun mudur karar veriniz.

Kullanacanz yere gre gerilim transformatrlerini seiniz. Setiiniz gerilim transformatrnn etiketi zerindeki deerlerin ne anlama geldiini yaznz. Gerilim transformatrlerini aranzda deitirerek deiik etiketli gerilim transformatrlerini okumaya alnz.

25

KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadklarnz iin Hayr kutucuklarna ( X ) iareti koyarak kontrol ediniz. Deerlendirme ltleri 1. Gerilim trafo etiket deerlerini okuyabildiniz mi? 2. Gerilim trafo primer ve sekonder sarg ularn doru olarak bulabildiniz mi? 3. Kullanld yerlere gre gerilim trafo eitlerini seebildiniz mi? Evet Hayr

DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz, renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.

26

LME VE DEERLENDRME
Aadaki cmlelerin banda bo braklan parantezlere, cmlelerde verilen bilgiler doru ise D, yanl ise Y yaznz.

LME VE DEERLENDRME
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. ( ) Gerilim transformatrleri, bal olduklar devredeki gerilimi dntrme orannda drr. ( ) Gerilim transformatrleri koruma ve lme amal olarak yaplrlar. ( ) Gerilim transformatrleri sekonder sarg tarafnda bulunan l aletlerini yksek gerilimden izole eder. ( ) Byk gerilimlerin llmesinde gerilim transformatrleri ekonomiktir. ( ) V tipi gerilim transformatrleri faz-toprak gerilim trafolardr. ( ) Gerilim transformatrlerinin sekonder taraflar ak devre eklinde alr. ( ) Gerilim transformatrlerinin sekonder sarglar ince telli az sarmldr. ( ) Gerilim transformatrlerinin primeri ince telli ok sarmldr. ( ) Gerilim transformatrlerinin primer taraflarna sigorta konur. ( ) Gerilim transformatrnn yk arttka nve kesiti de artar.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz sorularla ilgili konular faaliyete dnerek tekrar inceleyiniz. Tm sorulara doru cevap verdiyseniz dier faaliyete geiniz.

27

RENME FAALYET4 RENME FAALYET4

AMA
Bu faaliyetle verilen bilgiler dorultusunda, uygun ortam salandnda gerilim l transformatr montaj ve balantlarn hatasz olarak yapabileceksiniz.

ARATIRMA
Bu faaliyet ncesinde yapmanz gereken ncelikli aratrmalar unlardr: Okulunuzda ana datm panosu ierisindeki akm transformatrlerinin montaj ve balant ekillerini retmeninizle inceleyiniz. Yaadnz yerde bulunan, transformatr istasyonlarndan birine giderek gerilim transformatrlerinin montaj ve balantlarn inceleyiniz.

4. GERLM L TRANSFORMATR MONTAJ VE BALANTILARI

4.1. Gerilim Transformatrleri Kullanm (Montaj) Yerleri ve Balant ekilleri
Gerilim transformatrleri, ebekeye faz-toprak arasna veya faz-faz arasna balanacak ekilde imal edilirler. Faz-toprak arasna konan gerilim transformatrlerin primer sargsnn k ucu (polarite olmayan u) dorudan topraa balanr. Primer sargnn dier ucu ebekeye balanr. Primer devreye balanacak u tek bir izolatrle karlmtr ekil 4.1de bu balant gsterilmitir. Gerilim transformatrnn primer sargsna faz-ntr (toprak) geriliminin gelmesi, gerilim transformatrnn izolasyonunu kolaylatrr.

28

ekil 4.1: adet faz-toprak gerilim transformatrnn balants

Faz-toprak aras gerilim transformatrlerinde primer sargya ebekenin faz-faz aras geriliminin 3' te biri gelir. rnein 154 kV'luk ebekede kullanlan gerilim transformatrnn primer sarg ularna 89 kV'luk gerilim gelir. Faz-toprak aras gerilim transformatrleri tek ve ift sekonderli yaplabilir. Sekonder sarglardan bir tanesi l aletlerini besler dieri ise faz-toprak aras arzaya kar korumay gerekletirmek iin kullanlr. Bu korumay gerekletirmek iin, adet faz-toprak, sekonderi ift kl gerilim transformatr kullanlr. Faz-faz aras gerilim transformatrleri ebekede iki faz arasna balanan transformatrlerdir. Faz-toprak aras gerilim transformatrlerinin fark primer sarg ular iki ayr izolatr ile darya karlmtr.

ekil 4.2: ift sekonderli gerilim transformatr

Bu tip gerilim transformatrleri dengeli yk eken orta gerilim ebekelerinde, adet faz-toprak gerilim transformatr kullanmak yerine iki adet faz-faz gerilim transformatr

29

kullanlr. ki gerilim transformatrnn balants V harfine benzediinde bu balant ekline V balant ekli denir.

ekil 4.3: Faz-faz aras gerilim transformatrlerinin V balants

4.2. Gerilim Transformatrnn Giri ve Sekonder Tarafnn Bir Ucuna Sigorta Taklmasnn nemi
Gerilim transformatrlerinin sekonderinde meydana gelebilecek bir ksa devreye kar sekonder ularndan birisine mutlaka sigorta konur. Gerilim transformatrnn primer anma gerilimi 35 kV ve daha dk deerde ise primere de sigorta konur. Baz gerilim transformatrlerinin primerine 66 kVa kadar olan gerilimlerde sigorta konulabilir. Akm trafolarnn tersine, gerilim trafolarnda kullanlmayan sarglar kesinlikle ksa devre edilmemelidir (Bos braklmaldr.)

ekil 4.4: Gerilim transformatrnn sekonder tarafna sigorta balants

30

4.3. Gerilim Transformatr ve Sekonder Ucunun Topraklamasnn nemi ve Balant ekli

Ayrca gerilim transformatrlerinin sekonderin bir ucu emniyet bakmndan topraklanr. Faz-toprak aras gerilim transformatrlerinde primer polarite olmayan u yine bilindii gibi topraa balanr. Bu topraklama genellikle transformatrn gvdesiyle birlikte yaplr. ( ekil 4. 4e baknz) Gerilim transformatrnn primerinden sekonderine bir ksa devre olduundan, hem l aletleri zarar grr, hem de alan personel iin tehlike doar. Bu durumlar nlemek amacyla sekonderde polarite olmayan u topraklanr. Gerilim transformatrlerinin sekonder ular yk altnda ksa devre edilmez, bo braklr. Aksi halde sekonderden geen akm artar. Bu akm ise sargnn snmasn salar, dolaysyla belli bir sre sonra snmadan dolay izolasyon bozulur, primer ve sekonder sarglar arasnda ksa devre meydana gelir. ekil 4.4te bu balant gsterilmitir.

4.4. Gerilim Transformatrnn Montaj ve Balantlar

4.4.1. Gerilim Transformatr Montaj ve Balant lem Sras
Gerilim transformatrn montaj alanna emniyetli bir ekilde getiriniz. Balant iin gerekli el aletlerini temin ediniz. nce gerilim transformatrnn montaj yerlerinden balantsn yapnz. Balantnn sallanmayacak ekilde olmasna dikkat ediniz. Primer balantlarn yapnz. Kablolarn sarkmamasna dikkat ediniz. Kablolar, kablo kanal veya kablo ba ile dzeltiniz.

4.4.2. Gerilim Transformatr Montaj ve Balantsnda Dikkat Edilecek Hususlar

D grn olarak l transformatr salam olmaldr. Krk atlak l transformatrleri kullanlmamaldr. Gerilim transformatrlerinin sekonder ularn asla ksa devre etmeyiniz. Aksi halde gerilim transformatr yanabilir. Sekonder ulardan birini ve gvdeyi emniyet bakmndan topraklaynz. Primer ve sekonder terminallerde gevek balant olmamasna dikkat ediniz. Transformatr iletmeye almadan nce kuru bir bezle siliniz.

4.5. Kuvvetli Akm Tesisleri Ynetmelii

Kuvvetli akm tesisleri ynetmeliinde l transformatrleri ile ilgili maddeler; Madde 19- Btn kuvvetli akm aygtlar, l transformatrleri, l aletleri ve sigortalarla birlikte tm devre kesme aygtlar zerinde, bunlarn ilgili standartlarda belirtilen iaretleme bilgilerini ak olarak gsteren silinmez ve 31

bozulmaz, kolayca grlebilen ve anlalabilen yazlar ya da iaretler bulunmaldr. Madde 40- b) 36 kV kademesine kadar transformatr merkezlerinde, gerilim transformatrleri baraya sigortal ayrc zerinden balanmaldr. l transformatrlerinin snflar, enerji lm iin akm transformatrlerinde 0,5, gerilim transformatrlerinde 1, koruma iin her ikisinde en az 3 snf olacaktr. Enerji lm dndaki l aletleri iin l transformatrleri 1 snf olmaldr. Bu konuda ilgili elektrik irketlerinin kurallarna da uyulmaldr. 24 kV'un stndeki gerilimlerde, 36 kV'luk sistemlerde gerilim l transformatrlerinde balant faz-toprak aras olacaktr.

Ayrntl bilgi iin Elektrik Kuvvetli Akm Tesisleri Ynetmeliini inceleyiniz.

4.6. Topraklama Ynetmelii

Elektrik tesislerinde aktif olmayan blmler ile sfr iletkenleri ve bunlara bal blmlerin, bir elektrot yardm ile toprakla iletken bir ekilde birletirilmesine TOPRAKLAMA denilmektedir. Elektrik sistemlerinin devamlln salamak ve insan hayatn gvenceye almak iin elektrik sistemlerinde, gerilim altndaki ksmlar yaltlrlar. Topraa kar yaltmda, eitli sebeplerle, her zaman bozulma ve delinme eklinde hata meydana gelmesi kanlmazdr. Topraklama, meydana gelebilecek bu eit bir hata durumunda, insan hayatn gvenceye almak maksadyla uygulanacak ilemlerden biridir. Dier taraftan ebekelerin dzgn almasn salamak maksad ile topraklama ilemine gerek duyulur. Topraklamada balca iki gaye gdlr. Topraklanacak cihaz veya blm ile referans toprak (topraklanan nesnenin elektrotundan olduka uzak, en az 20 m.bir toprak yzeyi ) arasndaki direncin (toprak elektrotu gei direnci, yaylma direnci) olabildiince kk olmasn salamak; bu suretle doacak hata akmlarn mmkn olduu kadar byltmek. Cihazlarn, bina aksamnn ve benzeri elemanlarn aralarnda, iletme esnasnda potansiyel fark meydana gelmemesini temin etmek.

Topraklama balca maksatla yaplmaktadr; Koruma topraklamas: nsanlar tehlikeli dokunma gerilimlerine kar korumak iin iletme aralarnn aktif olmayan ksmlarnn topraklanmas. letme topraklamas: letme akm devresinin, tesisin normal iletilmesi iin topraklanmas 32

Fonksiyon topraklamas: Bir iletiim tesisinin veya bir iletme elemannn istenen fonksiyonu yerine getirmesi iin yaplan topraklama. Yldrm etkilerine kar koruma, rayl sistem topraklamas, zayf akm cihazlarnn topraklanmas.

Ayrntl bilgi iin Elektrik Tesislerinde Topraklama Ynetmeliine baknz.

33

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Uygulama faaliyeti sonunda gerilim trafosu balantlarn yapabileceksiniz.

ekil 4.5: Faz-Faz gerilim trafosu balants

lem Basamaklar

neriler

Proje ve semalar elektrik mhendisleri odasndan veya evrenizdeki elektrik datm irketlerinden temin ediniz. Gerilim transformatrn kullanld Proje ve emalardaki gerilim yer, proje ve emalarndan temin ediniz. transformatrlerinin tipini, devreye nasl Temin ettiiniz proje ve emalardaki balandn kontrol ediniz. gerilim transformatrlerinin zelliklerini Gerilim transformatrn tamadan okuyarak not alnz. nce gerekli gvenlik tedbirlerini alnz. Gerilim transformatrlerini montaj Eer gerilim transformatr ar ise yerine gvenli bir ekilde getiriniz. retmeninizden yardm isteyiniz. Gerilim transformatrn yerine monte Montaj ilemini kesinlikle enerji altnda ediniz. yapmaynz. Gerilim transformatrnn giri ve k Gerilim transformatrnn montaj ularn, topraklamay kontrol etmek iin yerlerini bulunuz. avometreyi alnz. Uygun el aralarn kullanarak monte Gerilim transformatr giri ve k ediniz. balantlarn yapnz. Gerilim transformatrnn giri ve k Gerilim transformatr sekonder ucu ve ularn l aleti ile kontrol ediniz. gvdesinin topraklamasn yapnz. Eer gerilim transformatrnn adet gerilim transformatrn yldz polaritesi nemli ise buna dikkat ediniz. ve gen balaynz. Gerilim transformatrnn sekonder ucu ki adet faz-faz gerilim ile gvdenin topraklamasnn yaplp transformatrnn V balantsn yaplmadn l aleti ile kontrol yapnz. ediniz. Devreye enerji verirken mutlaka retmeninizin gzetiminde olunuz. 34

KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadklarnz iin Hayr kutucuklarna ( X ) iareti koyarak kontrol ediniz. Deerlendirme ltleri Evet Hayr 1. Gerilim trafosunu projeden uygun olarak seebildiniz mi? 2. Gerilim trafo primer ve sekonder sarg ularn doru olarak balayabildiniz mi? 3. Gerilim transformatrn sekonder ucunu ve gvdesini topraa balayabildiniz mi? 4. Gerilim transformatrnn sekonder ucuna emniyet iin sigorta balayabildiniz mi?

DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz, renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.

35

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aadaki cmlelerin banda bo braklan parantezlere, cmlelerde verilen bilgiler doru ise D, yanl ise Y yaznz. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. ( ) Gerilim transformatrlerinin devreye seri olarak balanr. ( ) Gerilim transformatrleri ksa devre durumunda alan transformatrlerdir. ( ) Gerilim transformatrlerinin gvde ve sekonder ucu topraklanr. ( ) Gerilim transformatrlerinin sekonder taraflar ak devre eklinde alr. ( ) Gerilim transformatrleri akmlarna gre snflara ayrlr. ( ) Gerilim transformatrlerinin sekonder kna ampermetre, balayabiliriz. ( ) Gerilim transformatrlerinin sekonder ular ak braklrsa transformatr zarar

grr. 8. 9. 10. ( ) Faz-toprak aras gerilim transformatrlerinde ift izolatr bulunur. ( ) Gerilim transformatrnn sekonder tarafna sigorta konur. ( ) Gerilim transformatrlerinin balantlarnda polarite nemlidir.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz sorularla ilgili konular faaliyete dnerek tekrar inceleyiniz. Tm sorulara doru cevap verdiyseniz modl deerlendirmeye geiniz.

36

MODL DEERLENDRME MODL DEERLENDRME

Aadaki cmlelerde bo braklan yerlere doru szckleri yaznz. 1. 2. Akm ve gerilim transformatrlerine transformatrleri denir. Akm ve gerilim transformatrlerinin primer ve sekonderleri arasnda .bir balant yoktur. 3. Akm ve gerilim transformatrlerinin yksek gerilimde kullanlan eitleri ..soutmal transformatrlerdir. 4. Akm ve gerilim transformatrlerinin gvde ve sekonder ular mutlaka

.dr. 5. Akm transformatrnn sekonder ular braklacak olursa akm transformatr yanar. 6. Gerilim transformatrnn sekonder ular yaplacak olursa transformatr yanar. 7. 8. Gerilim transformatrnn sekonder ucuna mutlaka ..balanr. Akm ve gerilim transformatrnn bir arada, tek klf altnda bulunduu l transformatrne .transformatr denir. 9. Faz- faz aras gerilim trafolar ebekede.arasna balanan gerilim trafolardr. 10. Son zamanlarda .yaltlm l transformatrleri kullanlmaktadr.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz sorularla ilgili faaliyetleri tekrar inceleyiniz. Cevaplarnz doru ise bir sonraki modle gemek iin ilgili kiiler ile iletiim kurunuz.

37

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI

RENME FAALYET-1N CEVAP ANAHTARI
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Yanl Doru Doru Yanl Doru Yanl Yanl Doru Doru Doru

RENME FAALYET-2NN CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Doru Doru Doru Yanl Yanl Yanl Doru Doru Doru Yanl

RENME FAALYET-3N CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Doru Doru Doru Doru Yanl Doru Yanl Yanl Doru Doru

38

RENME FAALYET-4N CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Yanl Yanl Doru Doru Yanl Yanl Yanl Yanl Doru Doru

MODL DEERLENDRMENN CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 l Elektriki Yal Topraklanmaldr Ak (Bo) Ksa devre Sigorta Kombine l ki faz SF6 gaz ile

39

KAYNAKA KAYNAKA
ALACALI Mahmut, Elektrik lme Teknii ve Laboratuvar, zkan Matbaaclk, Ankara, 2000. ERTEM Selahattin, l Transformatrleri, TEK Eitim Mdrl Yaynlar, Ankara, 1985. KILI Eyp, Endstriyel Elektrik, Color Ofset Tesisleri, Kahramanmara, 2001. PENT Adnan, Abdullah rkmez, Elektrik Makineleri 2, MEB Yaynlar, Ankara, 1991. PENT Adnan, zdemir Badur, Necmettin Tirben, Elektrik Blm ve lem Yapraklar Snf 3, MEB Yaynlar, Ankara, 1988. Elektrik Kuvvetli Akm Tesisleri Ynetmelii, 30 Kasm 2000 Tarih ve 24246 Sayl Resmi Gazetede Yaynlanan Ynetmelik. Elektrik Tesislerinde Topraklama Ynetmelii, 21 Austos 2001 Tarih ve 24500 Sayl Resmi Gazetede Yaynlanan Ynetmelik.

40