T.C. SAKARYA N? VERS? TES? SOSYAL B? MLER ENST? L?

TS

T.C. SAKARYA N? VERS? TES? SOSYAL B? MLER ENST? L? TS

? B? ?YILLARDA K? NL TRK? YE-? SRA? ? ? K? L L LER?

YKSEK L? SANS TEZ?

efik KOLAT

Enstit Anabilim Dal: Uluslararas ? likiler

Tez Danman : Yrd.Do.Dr.Kemal ? NAT

MAYIS-2006

BEYAN Bu tezin yazlmasnda bilimsel ahlak kurallarna uyulduunu, bakalarnn eserlerinden yararlanlmas durumunda bilimsel normlara uygun olarak atfta bulunulduunu, kullanlan verilerde herhangi bir tahrifat yaplmadn, tezin herhangi bir ksmnn bu niversite veya baka bir niversitedeki baka bir tez almas olarak sunulmadn beyan ederim.

? B? ?YILLARDA K? NL TRK? YE-? SRA? ? ? K? L L LER?

efik KOLAT 31 Mays 2006

YKSEK L? SANS TEZ?

efik KOLAT

Enstit Anabilim Dal: Uluslararas ? likiler

Bu tez 22/06/2006 tarihinde aadaki jri tarafndan oybirlii ile kabul edilmitir.

Jri Bakan Jri yesi Jri yesi

NSZ Bu aratrma, Souk Savan bitiminden itibaren uygulanmaya konulan ok ynl d politika kapsamnda stratejik ittifak kurduumuz ? srail ile ilikilerin ikibinli yllardaki seyrini aratrmak ve gelecekle ilgili ngrlerin salkl olarak ortaya konulabilmesini salamak maksadyla yaplmtr. Bu almann hazrlanmasnda yardmlarn esirgemeyen danman hocam Yrd. Do. Dr. Kemal ? NATa teekkrlerimi sunmay bir bor bilirim. Dokmanlarn toplanmas aamasnda bana yardmc olan herkese mteekkirim. Ayrca, bu gnlere ulamamda emeklerini hibir zaman deyemeyeceim anne-babama ve youn almalarm srasnda desteini esirgemeyen eim Burcuya minnettar olduumu ifade etmek isterim.

efik KOLAT 31 Mays 2006

? NDEK? ? LER ZET............................................................................................................................ iii SUMMARY.................................................................................................................. iv G? ? ............................ 1 R BLM 1: ? ? K? L LER? TEMEL PARAMETRELER? N ..................................... 4 1.1 Kuatlmlk Duygusu............................................................................................ 4 1.2 Amerika Birleik Devletleri Faktr....................................................................... 6 1.3 Radikal ? slam Destekleyen lkelere Kar ? birlii............................................... 8 1.4 Askeri Stratejik ? birlii........................................................................................... 10 1.5 Blgesel Gvenlik Alglamalar.............................................................................. 13 1.6 Filistin Sorunu......................................................................................................... 15 1.7 Ekonomik Alanda ? birlii...................................................................................... 17 BLM 2: SOUK SAVA DNEM?TRK? YE-? SRA? ? ? K? L L LER? .......... 20 2.1 ? srail Devleti ? ndan nceki Dnem................................................................... 20 lan 2.2 1948-1990 Yllar Aras Trkiye-? srail ? likileri..................................................... 22 2.2.1 Trkiyenin ? sraili Tanma Sreci....................................................................... 22 2.2.2 Badat Pakt ve Periphery Pakt........................................................................... 22 2.2.3 Kbrs Sorunu ve Etkileri...................................................................................... 24 2.2.4 1967 ve 1973 Arap-? srail Savalar...................................................................... 25 2.2.5 12 Eyll ve Trk D Politikasna Etkileri............................................................ 28 BLM 3 : SOUK SAVAIN B? M? T? NDEN AKP ? KT? DARINA.................. 30 3.1 Krfez Sava, Ortadou Bar Sreci ve ? ? kili likilere Etkisi............................... 30 3.2 Mesafeli Yaknlktan Stratejik Ortakla................................................................. 35 3.3 1999-2001: Cem Dnemi, Trk D Politikasndaki Dnmler.......................... 44 3.4 Ramallahn ? gali ve Soykrm Krizi................................................................... 57 BLM 4 : AKP ? KT? DARI VE SONRASINDA ? SRA? LE ? ? K? L L LER........ 67 4.1 aronun ? ktidara Gelii.......................................................................................... 69

4.2 Yol Haritas Plan.................................................................................................... 71 4.3 ABDnin Iraka Mdahalesi ve Trk-? srail ? likilerine Etkileri.............................. 74 4.4 ? srail-Trkiye Stratejik Ortaklna Bomba............................................................. 77 4.5 ? srail-Suriye Bar Grmeleri ve Trkiyenin Arabuluculuk Rol..................... 80 4.6 ? srailin Filistine Ynelik Saldrlar ve Devlet Terr Tepkisi......................... 82 4.7. Randevu Krizi......................................................................................................... 90 4.8.AKPnin Gven Tazeleme Gayretleri..................................................................... 91 4.9.Savunma Sanayi Alannda Gelimeler.................................................................... 97 4.10 ? srailin Gazze eridinden ekilmesi.................................................................. 100 4.11 Filistinde Hamasn ? ktidara Gelii..................................................................... 101 4.12 Trkiye Perspektifinden Kuzey Irak ve ? srail...................................................... 106 4.13.? Tehditi........................................................................................................... 109 ran

SONU........................................................................................................................ KAYNAKLAR............................................................................................................

111 114

ZGEM? ................................................................................................................ 124

ii

SA, Sosyal Bilimler Enstits Yksek Lisans Tez zeti

e de?i?en uluslararas? ve b?lgesel parametreler ve ikili ili?kilerin nas?l mesafeli yak?nl?ktan stratejik ortakl??a

Sakarya University Institute of Social Sciences Abstract of Masters Thesis

l and international parameters brought by the end of cold war and how relations upgraded from distanced clos

iii

G? ? R
Trkiye ve ? srail kkl birer kltr mirasna sahip olmalarna kar n kendilerini bulunduklar corafyada komularndan farkl hisseden iki devlettir. Her ikisi de laik ve demokratik bir ynetim sistemini benimsemilerdir. Ekonomileri dnya para piyasalarna entegre olmu bir yapya sahiptir. Ortadou corafyasnn puslu havasnda, evrelerinde gvenebilecekleri komular yoktur. Srekli deien konjonktr karsnda proaktif bir gvenlik ve d politika belirlemek zorundadrlar. almann Amac Bu nedenlerden tr, Souk Savan bitiminden itibaren daha bir belirgin hale gelen blgesel istikrarszlklar her iki lkeyi de yaknlamaya itmitir. Ortadou blgesindeki nemli iki devletin yaknlamas, Trkiye-? srail ilikisi, siyasi ve ekonomik olarak stratejik seviyelere km ve her iki taraf iin gelip geici bir heves olmam, aksine nemli ulusal karlara dayanan uzun soluklu bir yaknlama haline dnmtr. Bu stratejik ittifak, Trk d politikasnn ve Trkiye nin Ortadou ya ynelik siyasetinin belirlenmesinde rol oynayan en nemli unsurlarndan biri olmutur. Souk sava sonrasndaki yaknlamaya temel olan parametrelerin nda, Trkiye ile ? srail devleti arasndaki ilikilerin gnmzde nasl bir seyir izledii ve gelecekte hangi eksende hareket edecei bu almann hazrlanmasndaki ana sorular olmutur. almann nemi Trkiye ve ? srail arasnda 1992 ylnda balayan daha nce grlmemi sklkta ve dzeydeki resmi ziyaretler, ? srail ve Trkiye nin st dzey, siyasi ve askeri kademelerdeki yaknlklarn aka ortaya koymutur. 1992 ylnn Haziran aynda Turizm Bakan Abdlkadir Ate in Kuds e gitmesi, Trk-? srail ilikilerinde tabiri caizse yeni bir dnemin perdesini aralayan ilk olay olmutur. Trk bakann ziyaretinin ardndan, ? srail kanadndan da birok st dzey yetkili Trkiye ye ziyaretlerde bulunmutur.

Oslo Antlamas ile balayan Ortadou Bar Sreci, ? srail in blge devletlerine, zellikle Trkiye ye kar izledii siyasette lman bir havaya brnmesine sebebiyet iv

vermi, 1993 ylndan itibaren ikili ilikiler sadece diplomatik temas niteliinde olmakla kalmam, ayn zamanda ekonomik adan muazzam bir yaknlamaya ynelmitir. Her iki lkenin de ekonomik anlamda karl kt bu dengeli yaknlama, ileriye dnk siyasete faydalar asndan da olduka salkl gelimitir. Her ne kadar ? srail ve Trkiye arasndaki ticarette artan hacim, Trkiye nin, ? bata olmak zere, dier Arap ran lkeleriyle olan mevcut ticaretindeki nispi azalmaya denk olarak gelise de genel perspektiften bakldnda ekonomik anlamda ? srail ile yaknlama, dier blge devletleri ile yaplan ticaretten kazanm asndan daha verimli olmutur.

Ortadou Bar Sreci nde blgedeki tek Mslman olmayan devlet konumundaki ? srail, Filistin sorununa ynelik, nfusunun byk bir ounluu Mslman olan Trkiye ile sk ilikiler kurmak suretiyle Trkiye yi konu ile alakal klmak istemi, ? srail in bu tutumuna Trkiye de arabulucu olabilecei ynndeki beyanatlar ile scak baktn belirtmitir. ? ilikilerde ABD faktr belirleyici etken olmutur. Trkiye nin ? kili srail ile ilikileri ABD ekseninde ekillenmitir. Souk Sava boyunca NATO nun gvenlik emsiyesi altnda kendini gvende hisseden Trkiye, Souk Sava n bitiminden itibaren kendini ok boyutlu bir d politikann ortasnda bulmu, eski Demir Perde lkelerinin de NATO ya dahil olmasyla eski nemini kaybettiini dnerek yeni ittifaklar arayna girimitir. Bu balamda, zal dneminde balayan aktif d politika sreci daha sonra gelen liderlerin vizyonlarna bal olarak greceli bir gelime gstermitir. Milenyumda yeniden tanmlanan dman unsur terrizm olmutur. 11 Eyll saldrlarna maruz kalan ABD, terrn kaynann monarik ve dini temeller zerine kurulu ynetimler olduu tezini ne srerek hedef blge olarak Ortadou yu belirlemitir. Trkiye, Ortadou corafyasnn tam ortasndadr ve kendini kuatlm hissetmektedir. evresindeki lkeler greceli olarak terre destek salayan radikal ? slam desteklemektedirler. almann Yntemi Bu almann konusu, iki binli yllarda Trkiye-? srail ilikileridir. Birinci blmde Trkiye yi ? srail ile ibirliine ynelten temel parametreler aklanmtr. ? kinci

blmde incelenen Souk Sava dnemi ilikileri, ? srail in devlet ilanndan nceki ve sonraki dnem eklinde iki alt balk altnda ilenmitir. Devlet ilanndan nceki dneme yzeysel deinilmitir. Arap dnyasnn politikalar ile paralellik gsteren 1948-1990 dnemi ise belli bal tarihsel olaylara deinilerek ilenmitir. nc blmde Souk Sava sonrasnn ok boyutlu d politik ortamnda ibirliinden stratejik ittifaka dnen ikili ilikilerin temel nedenleri ve blgesel konjonktrn ilikiler zerindeki yaratt etkiler Adalet ve Kalknma Partisi(AKP) nin iktidara geliine kadar ele alnmtr. Drdnc blm asl periyot olarak belirlenmi ve bu dnemde stratejik ittifaktan mesafeli yaknla dnen ? srail-Trkiye ilikileri AKP nin Medeniyetler Uzlamas politikas balamnda Filistin-? srail anlamazl, Suriye ile ? srail arasnda arabuluculuk rol, Kuzey Irak konusunda ? srail ile Trkiye arasnda belirginleen gr ayrlklar ve gndemde olan ? konusu ayrntl olarak incelenmitir. zellikle son ran blmn gncel konulardan olumas, bu dnemle ilgili kitaplarn ok az olmas kaynak konusunda bu almay snrlandrmtr.

Bu nedenlerden tr son blmde gndemi yakalayabilmek adna gazeteler ve internet kaynaklar ayrntl taranmtr. almann son blmnde, Basn Yayn ve Enformasyon Genel Mdrl(BYEGM) web sitesinin D Basnda Trkiye(DBT) ve Ayn Tarihi blmlerinden kaynak olarak ska yararlanld grlecektir. Tekrar nlemek maksadyla metin ierisinde yararlanlan yabanc kaynan ad, yaynland tarih ve DBT uzant olarak verilmitir. Mdrln web sitesinin Yaynlarmz blmne girerek D Basn veya Ayn Tarihi alt balklarndan metin iinde belirtilen tarihli klasrleri amak suretiyle ad geen kaynaa ulalabilir. ? srail konusunda, lkemizde yaynlanan aratrmalar sayca fazla deildir. ? srail sz konusu olduunda ou kii dinsel nyarglarla karar vermekte veya bilgi eksikliinden kaynakl komplo teorilerine deer vermektedir. Bu almann, nyarglar bilgiye dntrmede katks olacana inanyorum.

BLM 1: ? ? K? L LER? TEMEL PARAMETRELER? N

1.1 Kuatlmlk Duygusu Yahudiler, ? srail Devleti nin kurulu yl olan 1948 ylna kadar, Arap-youn Ortadou corafyasna yerleebilmek iin tm gleriyle abalamlar, Almanya ve ? ngiltere yi mttefik edinmek suretiyle bu blgeye yerlemelerini mteakip, evrelerinin, kendilerini yurtlarndan atmak isteyen dmanlarla kuatlm olduunu ne sren bir Arap fobisine kaplmlardr. ? srail Devleti nin ilanndan sonra gvenlik politikalarnda ana unsur, dman evreleme anlay olmutur. Bu balamda, Ortadou blgesinde Arap olmayan devletlerle ibirlii kurmak iin youn aba gstermilerdir. Trkiye ise, Souk Sava sreci boyunca bir tehdit unsuru olarak grd Sovyetler Birlii nin dalmas ile blgede istikrarszlkla kar karya kalm, ? ran, Suriye ve Yunanistan dan kaynaklanan olas d tehditlere younlamtr. Sovyetler Birlii nin dalmas ile birlikte Ortadou Blgesi, uluslararas politikada rekabet ortam olma zelliini kaybetmi, Ortadou da Sovyet nfuzunun etkisini yitirmesi, blge lkelerine yeni oluumlara gitmek iin frsat yaratmtr. Yldz a gre ...birok adan birbirine benzeyen Trkiye ve ? srail bu kutuplamalarn merkezinde bulunmaktadr. (Yldz, 2000:38). Ortadou Bar Sreci ile birlikte Trkiye, ? srail le iyi ilikilerini daha aktan yrtme ansn yakalamtr. Yldz n da belirttii gibi Trkiye ABD nin kendi karlarna gre blgesel dzeyde amalad bloklama ve bunu kurumsallatrma srecinde yerini ald. (Yldz, 2000:163). Bu ittifakta, lml Arap lkeleri rdn, Filistin zerk Ynetimi ve Msr da yerlerini almtr. Amerika Birleik Devletleri nden baka ? srail ile askeri alanda anlama yapan tek lkenin Trkiye olduu bilinmektedir. Arap-? srail politikalarnda daha nceki yllarda denge politikas izleyen Trkiye, denge politikasndan taviz vererek, bloklara do ru kayma gstermitir. Blge lkelerinin ? slam ve terr kartlarna karlk, Trkiye su ve ? srail kartlarn cebine koymutur.

Trkiyenin politika deiikliinin nedenleri arasnda;

-Kuzey Irak ta doan otorite boluunun Trkiyenin gvenliini tehdit etmesi, -Trkiye nin blgede Birleik Devletler ve Avrupa Birlii gibi glerin karlarna ynelik, ? srail benzeri bir konumda yer almas, -Su ve terr konusunda komu devletlerin Trkiye ye kar tutumu, insan haklar erevesinde Bat lkeleri ve Amerika nn Trkiye nin silah almlarna getirdii engeller -Terre ve radikal ? slami hareketlere kar son yllarda Trkiye nin iine dt yalnzlktan kurtulma istei,

-? srail in istihbarat olanaklarndan Trkiye nin yararlanma arzusu, silahlanma programlarnda karlalan Bat engeline karlk ? srail alternatifinin ne kmas ve savunma sanayii alannda ibirlii, -Trkiye nin kendisini evreleyen ittifaklar zincirini krma abas gsterilebilir. (Yldz, 2000:163-164).

Sovyetler Birlii nin dalmas ile Suriye ve Irak n Rus desteini yitirmesi, Krfez Sava ile Irak n askeri saldr yeteneinin zayflatlmas, Suriye nin Amerikan nclnde Irak kart koalisyonda yer almas, ? srail e kuzeyden gelebilecek konvansiyonel hareketleri, Trkiye iin olduu gibi, byk lde snrlam, ancak iki lkenin ulusal gvenliini tehdit edecek farkl oluumlar belirginlemeye balamtr. Trkiye ye ynelik kuzeyden gelebilecek bir topyekn genel saldr, yerini ? ran-Suriye eksenli d tehditlere brakmtr. Irak n etkisizletirilmesi, ? ran n Arap Devletleri ne ynelik etkisini younlatrm, Ortadou blgesinde, tm bu gelimeler nda manevra kabiliyeti artan ve daha zgr bir hareket alan bulan ? ran, ? srail e kar Suriye ile ilikilerini younlatrmtr. Bu durum, blgede radikal ? slamc ve Bat yanls bir kutuplamaya yol amtr.

1.2 Amerika Birleik Devletleri Faktr Trkiye ve ? srail asndan stratejik ortak patenti tayan Amerika Birleik Devletleri, Ortadou nun iki nemli lkesinin derin ve uzun vadeli ilikilerde bulunma yolculuunda doal olarak belirleyici etkenlerin banda yer almtr. Sovyetler Birlii nin dalmasnn ardndan birok uluslararas ilikiler uzman, hem Ankara, hem de Kuds n, Washington iin daha az deerli olabilecekleri dncesine dalmlar ve Amerikallarn Dou Akdeniz deki varln azaltabileceini, ncelikle petrol bakmndan zengin olan ? ran Krfezi zerinde younlaabileceini ileri srmlerdir. Bu balamda, hem Trkiye, hem de ? srail, Amerika Birleik Devletleri nin kendileriyle ilikilerini koparmamas iin, doal olarak bir yaknlamaya srklenmilerdir. ? srail-Trkiye gizli ortakl her iki lkenin de savunmalarnda, kendi kaynaklarna daha baml hale gelmeleri sonucu, stratejik destek tabanlarn eitlendirmek ve geniletmek iin, birden fazla yola bavurmalar anlamna da gelmektedir. Bu sebepten dolay ittifak, iki ortaa da Amerika Birleik Devletleri zerinde daha fazla arlk salamakta ve ayn zamanda uzak bir ihtimal gibi gzkse de, Birle ik Devletler in kendilerini snrl nitelikte terk etmesi durumunda adeta bir sigorta poliesi grevi grmektedir. Trk Ordusu na silah transferini onaylamakta isteksiz davranlarda bulunan Amerikan hkmetinden Trkiye nin ciddi ikayetleri olduu iin, olayl Kbrs kartmasnn ardndan Trkiye, Amerika dnda kendisine silah tedariki salayabilecek kapasitede yeni bir partner bulma arayna girimi, ? srail de bu zelliklere sahip ideal partner olmutur.

Kendilerini kresel sistemin tek patronu Amerika Birleik Devletleri nin ok sadk mttefikleri olarak gren ve daha iyi bir muameleyi hak ettiklerini dnen Trkiye ve ? srail, bu beklentilerinden tr, uluslararas ilikilerin duygusal olmayan, kar temelli karakterini grmezden geldikleri iin, Birleik Devletler ile ilgili olarak eitli derecelerde d krklna uramlardr. Trkiye-? srail stratejik ortakl, byk oranda Washington un dikkatini ekmek ve onun her iki lkeye olan balln glendirmek amacn gtmtr. ? lke de, ittifaklarnn sunduu avantajlar konusunda sper ki

gc ikna etmeye ve aktif olarak kendilerine destek vermesini salamaya ynelik abalarda bulunmulardr. ? likilerdeki Amerika Birleik Devletleri boyutu zellikle Trkiye ye uluslararas kamuoyunda byk gce sahip olan Yahudi lobisini dolayl olarak kendi yanna ekme frsat tand iin, bir anlamda ifte ans gibi gzkmtr. ? srail in Washington daki ayrcalkl durumunu gz nne alan Trkiye, ? srail in nfuzu ve Yahudi lobisinin gcnn Trk davalarn glendireceini ummutur. Bu balamda, ? srail de stratejik orta Trkiye nin abalarna tepkisiz kalmayarak, Amerikal Yahudileri Trkiye nin stratejik nemi hakknda eitmek iin youn bir aba ierisine girmitir. Buna rnek olarak, birok Amerikan Yahudi tekilatnn st dzey delegasyonlarn gezi programna Trkiye yi almalar iin tevik etmitir. Buna ek olarak ? srail in Birleik Devletler lobisi, insan haklar ile ilgili konularda, Amerikan Kongresi nin Trkiye ye yapt tenkitleri yumuatm ve Trkiye nin Amerikan Kongresi nde Rus yapm S-300, karadan havaya fzelerini Kbrs a yerletirilmesine kar yapt kampanyaya yardmc olmutur. Inbar a gre
? srail ve Amerikan Yahudi rgtleri, Trk diplomatlarnn Amerikan Kongresi ve genel olarak kamuoyu ile ilikilerde daha etkin olmalar iin tevik etmiler, ancak kendilerinin Washington da salayabilecekleri srekli destek konusunda Trkiye nin beklentilerini azaltmaya almlardr. Bu durumda uluslararas ilikilerde ebedi dost ve ebedi dmann olmad, ilikilerin kar temelli olduu ve ? srailTrkiye yaknlamasnn da her ne kadar ok salam temellerle atlm gibi gzkse de grnmez pamuk ipliiyle bal bir iliki olduunu gstermektedir. (Inbar, 2002:194).

Trkiye nin Krfez Sava ndaki katlm, Amerika Birleik Devletleri nin Orta Dou daki karlar iin Trkiye nin nemini arttrmtr. Bunun sonucunda da Amerika Birleik Devletleri, Trkiye yi nemli bir stratejik partner olarak grmeye balamtr. 1990 l yllarn ortalarnda youn bir ekilde kendini gstermeye balayan Trk-? srail ilikileri, Amerika Birleik Devletleri nin desteiyle ivme kazanmtr. Aslnda, ABD nin politikas er ekseni olarak grd ? ve Suriye ye kar Trkiye ran ve ? srail i Ortadou daki lml Arap Devletleri ile birlikte desteklemek ve bu ekilde

bir gvenlik a oluturmaktr. Trkiye ve ? srail in bu gvenlik ann merkezini oluturarak Amerikan karlarn koruyabilecek gl bir eksen yaratacak olmas, ABD nin Trk-? srail stratejik ortakln desteklemesine zemin yaratmtr. (Pipes tan nakleden, Erdem, Engin ? brahim:35). Ksaca, Trk-? srail yaknlamas Amerika Birleik Devletleri destei ve koordinasyonuyla gelien bir stratejik ortaklktr.

1.3 Radikal ? slam Destekleyen lkelere Kar ? birlii Trkiye, ? srail iin laik, demokratik donanma sahip ve Arap olmayan bir devlet olarak byk neme sahiptir. ? nbara gre ...kendisini, ? slam Dnyas tarafndan taklit edilebilecek laik bir geliim modeli olarak gren Trkiye ve Ortadou blgesinin tek yabancs ? srail, blgede radikal ? slam n artan etkisini azaltma paydasnda birlemilerdir. (? nbar, 2002:186). Trkiye nin karar vericileri ve gvenlik grevlileri de blgedeki siyasal ? slamc dalgadan ve onlarn destekisi ? ve Suudi Arabistan dan ran korunmak iin ? srail le byle bir ibirliine scak bakmlardr. Trkiye bu rol stlenmesine ramen, i dinamikleri asndan, nfusunun ounluu Mslman olmasndan dolay konuyla ilgili kamuoyunda, Filistin e ? srail den daha duygusal bir bak hakimdir. Yahudi kart (anti-semit) sylemler de bata ? slamc basn olmak zere, eitli medya organlarn kullanarak kamuoyuna ulaabilmekte, ou zaman bu sylemlere kaytsz kalnmakta ve hogryle karlanmaktadr. Yaanan her olumsuzlukta bir Yahudi parma aramak, bir zmleme yntemi olarak kullanlmakta, tm dnyada yaanan olumsuzluklarn ardnda ? srail ve Yahudiler tarafndan hazrlanm komplolarn bulunduuna ilikin sylemler, sorgulanmadan benimsenebilmektedir. Ayrca ? srail den gelecek dorudan yabanc sermaye yatrmlar dier lkelere kyasla pheyle karlanmaktadr. (zcan, 2005:116). Buna son rnek olarak Ofer ailesinin kazand ve medya tarafndan yksek sesle eletirilen Galataport ihalesi verilebilir.

1990larn ortasndan itibaren younlaan Trkiye-? srail ilikileri ve akabinde imza edilen ikili anlamalar, konjonktr gerei kamuoyu ve basndan gizli tutulmu, fakat ilikilerin basna szmas ile birlikte konuya ilikin eitli deerlendirmeler de ortaya kmtr. Trk kamuoyu ve basnnn genel anlamda hassasiyetleri, tarihi ve dini yaknlktan dolay Ortadou da cereyan eden olaylarla yakndan alakaldr. Ortadou

blgesinin uzun zaman Trk ve Osmanl hakimiyetinde kalm olmasnn yan sra tamamna yaknnn Mslman olmas, bu ilgiyi artran temel sebeplerin banda gelmektedir. Trk kamuoyu uzun yllar devam eden ve Ortadou yu kan glne eviren Arap-? srail atmasnda, duygusal davranmtr. Ayn dorultuda, Trk basn genel itibariyle Mslman Filistin den yana bir tutum taknmtr.

Ancak, deien dnya ve blge dinamikleri, ok bilinmeyenli denklemler, byk glerin hakimiyeti ve ynlendirmesi, lke idaresinin deikenlik gstermesi ve buna bal olarak basn alanndaki eitli kendine has yaplanmalar ve benzeri nedenlerden dolay, basnn blge yaklamna ve Trkiye nin blge lkeleriyle ilikilerine bak alar deikenlik gstermitir. Trkiye-? srail ilikilerinin kamuoyu nezdinde deerlendirilmesi asndan bakldnda ? srail le yaplan ikili anlamalar, Trkiye de tartmalara yol amtr ve yaplan ibirlii konusunda kamuoyu grleri grupta toplanabilmektedir. ? srail-Trkiye yaknlamasna dini nedenlerle en bandan beri iddetle kar kan Trkiye deki ? slamc kesim birinci grubu, buna kar lk Araplarn Trkiye ye kar hibir zaman dostane davranmadn savunan ve bu sebepten dolay anlamay savunanlar ikinci grubu oluturmulardr. Araplardan Trkiye ye fazla fayda gelmediini kabul etmekle birlikte, Trkiye nin Ortadou da 100.000.000 Arap ile yaamaya mahkum olduunu, Araplar kukulandrp, yeminli dmanlar haline getirmek yerine, onlarla ilikileri gelitirmeye allmasnn gerekliliini savunanlar da nc grupta yer almtr (Cumhuriyet, 03.11.1998). Ayrca, son dnemde ? srail in Mistaravim komandolarnn 2003 yl sonlarndan balayarak Kuzey Irak ta Krt pemergelere ii milislerini dengeleyebilecek yeterlilie ulaabilmeleri iin askeri eitim verdikleri, ayrca ? srail istihbarat unsurlarnn ? ve ran Suriye Krtleri arasnda etkin olduklar ynnde haberlerin ortaya kmasndan sonra bu durum, Trkiye tarafndan kaygyla izlenmi, kamuoyunun ? srail e tepkisinde art gzlenmitir (Hersh, 2004). Haberler, Trkiye de youn tartmalara yol am, ikili ilikilerin ? srail in Krt politikas nedeniyle bunalma girdi i ileri srlm, ? srailli yetkililer ise iddialar kesin bir dille yalanlamtr (Hrriyet, 22.06.2004)

1.4 Askeri Stratejik ? birlii Trkiye ve ? srail savunma bakanlarnn askeri ibirliinin ilkeleri zerine bir belge imzalamak iin 1992 ylnn Nisan aynda bir araya gelmeleri, ortakla ilk adm olarak nitelendirilmitir. Askeri ibirliinin snrlarn izen somut protokol 1994 Ekim de imza edilmi, iki lke ayn yl askeri ilikilerden karlkl karlarn vurgulayarak askeri ateelerini deitirmilerdir. ? lkenin Hava Kuvvetleri, birbirlerinin hava sahasn her yl sekiz defa e itim uular ki ve ortak eitim iin kullanmak zere, 1995 ylnda mutabakata varmlardr. Bu tarihten gnmze kadar, Trk pilotlar ayrca ? srail de elektronik sava eitimi almlardr. ? srailli pilotlar iin Trkiye nin geni hava sahas, uluslararas snr ihlali kaygsnn imza edilen anlama ile ortadan kalkmas ile uular iin altn bir frsat salamtr. Uular, ? srail Hava Kuvvetleri nin Trkiye deki varln, ? srailin stratejik uzantsnn bir genilemesi olarak gren Suriye, Irak ve ? ran a kar caydrcl olan bir rol de oynamaktadr. Eski Genelkurmay ? kinci Bakan Orgeneral evik Bir in 1996 daki ? srail i ziyareti esnasnda 23 ubat ta Askeri Eitim ve ? birlii Anlamas imzalanmtr. Anlamann imzaland dnemde muhalefette olan Refah Partisi nin iktidara gelmesi, anlamann uygulanmas asndan endie kayna olmusa da bir gerilim yaanmamtr (Ar, 1999:303-305). Ortak tatbikat, eitim, (Suriye ve ? elektronik izlemeyi de ieren) ran istihbarat gibi konular kapsayan bu anlama, daha nceki ibirliini resmiletirip, geniletmitir. Savunma Sanayi Alannda ? birlii ? ttifak, d satclara, zellikle de Birleik Devletler e olan bamlln azaltlmas gibi bir stratejik gereke ile silah satlarn ve retimini de kapsayan bir boyutta ele alnmtr. ? srail cephesinden bakldnda Trkiye, savunma sanayi ihrac iin son derece nemli bir pazar; Trkiye cephesinden bakldnda ise ? srail, Amerika Birleik Devletleri ne bamll azaltc ikame bir silah satcs olarak n plana kmtr (Foreign Report, 10.02.1998).

Ortaklar, savunma sanayileri arasnda yllk diyalog toplantlar dzenlemeyi 1996 nn Austos aynda kararlatrarak, askeri yaknlamann uzun vadeli olacann sinyallerini vermilerdir. ? srail Savunma Sanayi, zellikle klen silah pazar ve yerli kaynaklardan ? srail Savunma Kuvvetleri nin ihtiyalarnn salanmasndaki azalma gz nne alndnda, nispeten byk Trk pazarnn nemli bir ksmn ele geirmeye olduka hevesli bir portre oluturmaktadr. Dnya apndaki eilimlerin tersine, Trk Savunma Kurumu, 1997 ylnda formle edilen 31 milyar dolar maliyetindeki on yllk bir modernleme almasnn planlarn yapmtr. Dahas ? srail in silah sat politikas, askeri teknolojinin Trk savunma sanayine transferini mmkn klmakta ve durum Ankara hkmeti iin hayati nem arz etmektedir. Aralk 1996 da onaylanan, 630 milyon dolar deerindeki en byk anlama, Trkiye nin 54 adet F-4 Phantom uandan oluan filosunu ? srail in gelitirmesi ile ilgili olan anlamadr. F-4 anlamas, ? srail uak endstrisi iin imza edildii tarih itibariyle o ana kadarki en byk yabanc szlemeyi temsil etmesi zellii ile ilikilerde ayr bir yere sahip olmutur. ? nbarn belirttii gibi
1997 ylnda Trkiye, Popeye II, havadan karaya fzesinin yerli retimi iin ? srail Silahlanma Gelitirme Dairesi (RAFAEL) ile bir n anlama yapmtr. O yln sonunda da Trkiye fzeyi RAFAEL ve onun Amerikal ortandan satn almak iin 70 milyon dolarlk bir szlemenin altna imzasn atmtr. Buna paralel olarak, Ankara ? srail in 250 mil menzilli Delilah havadan karaya fzesinin ortak retimi ile ilgilendiini belirtmitir (Inbar, 2002:187-191).

Askeri stratejik ibirlii asndan, daha nce F-4 uaklarnn modernizasyonundan memnun kalan Trkiye, yeni uaklarn modernizasyon projesi kapsamnda modernizasyonu tamamlanan ilk iki ua, trenle 27 Ocak 2000 tarihinde teslim almtr. 2000 yl boyunca periyodik olarak st dzey askeri gr meler devam etmi, bundan ayr olarak da Trk Silahl Kuvvetleri nce olu turulan bir heyet, Haziran aynda zrh delici anti-tank fzesi Dandy nin gsterisini izlemek zere ? sraile gitmitir. Yine ayn yl iinde, Trkiye nin at helikopter ihalesini kazanmasna ihtimal verilmeyen ? srail e, 300 milyon dolarlk tank ihalesinin verilmesinin kesinlik kazand, Amerikan meneili M-60 tanknn ? srail firmas IMI ve Kara Kuvvetleri Komutanl tarafndan ortaklaa modernize edilecei ifade edilmitir (Erdem, Engin ? brahim:92).

Gvenlik balarndaki en dikkat ekici unsur, stratejik diyaloun mmkn olduunca en st seviyelerde kurumsallatrlma abalar ve iki savunma kurumu arasnda rutin alma ilikisinin gelitirilmesine ynelik gayretlerdir. ? stihbarat Alannda ? birlii 1950 lerde balayan istihbarat alannda ibirlii, Orgeneral evik Bir in ubat 1996 ylnda ? srail e yapt resmi ziyaret esnasnda karlkl imzalanan ve ibirliini genileten anlamalar neticesinde, her iki lke asndan ana hedef Suriye, ikincil hedef ? olmak zere elektronik gzetleme konusunda ortak hareket etme karar alnmtr. ran Trkiye muhtemelen Rus teknolojisini kullanan komularnn askeri sistemleri hakknda da ? srail tarafndan bilgilendirilmektedir. Ayrca, ? srail istihbarat uydusu Ofek tarafndan toplanan bilgilere Trkiye nin ulamna izin verilmitir. Terrle mcadele konusunda da karlkl bilgi alverii yaplmaktadr. Ancak, PKK konusunda ? srail tarafnn ak bir tavr almak istememesi nedeniyle bu konu sadece iki polis gc arasnda imzalanan anlamada spesifik olarak ele alnmtr (? nbar, 2001:28). Askeri Eitim Alannda ? birlii Askeri eitim asndan deerlendirildiinde, topraklar kk birlik apnda gerek arazi eitimleri iin uygun olmakla birlikte byk apta tatbikatlar iin olduka yetersiz olan ? srail Devleti, Trkiye ile ibirliine giderek, ? srailli pilotlarn kendi lkelerinde corafi yapnn ince, uzun ve dar ekle sahip olmas sebebiyle hava tatbikatlarnda, sava uaklar iin yeterli alan karlamak iin Konya yaknlarndaki askeri bir stte konulanp, silahsz olarak Trk Hava Kuvvetleri nin kontrolnde uu eitimleri yapmalar planlanmtr (zcan, 1999:12). 23 ubat 1996 tarihinde imza edilen Askeri Eitim ? birlii Anlamas sonucunda 1997 yl ve bunu takip eden srete ? srailli pilotlarn uu eitimlerini Trkiye nin topraklarnda yapmasna karlk, Trk Hava Kuvvetleri ne bal pilotlar, ? srail in Nevatim ssnde simlasyon derslerinde sanal ortamda elektronik sava teknikleri eitimi, Negev l ndeki Shedama ssnde de Trk Hava Kuvvetleri ne bal F-16 sava ua pilotlar radara kar koyma, radarlar elektronik kartrma ve saf d etme,

hava savunma fzelerini etkisiz hale getirmeye ynelik harp eitimlerini gerekletirmesi iin ? srail den destek grmtr (zcan, a.g.e:12). 1996 ylnda askeri stratejik ittifak zirveye ulam ve iki lke
Akdeniz de ibirlii ile ortak tatbikatlar iin bir deniz kuvvetleri ibirlii anlamas imzalamlardr. ABD Gvenilir Denizkz (Reliant Mermaid) deniz kurtarma tatbikatnn katlmn da ieren ortakln genilemesi ilikilere derinlik kazandrmtr. ? lke arasndaki tatbikatlar, 1998 ylnn Ocak aynda Dou Akdeniz de balayarak, ki Aralk 1999 da da benzer ekilde devam etmitir. (? nbar, 2002:187-191).

1.5 Blgesel Gvenlik Alglamalar ? lke iin, Ortadou blgesinde gvenlik asndan ortak tehdit alglamalar mevcuttur. ki Ar ? slamc ? ran, Suriye ve Lbnan, hem Trkiye, hem de ? srail iin potansiyel tehdit oluturmaktadrlar. Bu balamda, ? srail ve Trkiye ikili gvenlik anlamalarna gitmek suretiyle bu tehditlere kar bir gvenlik duvar koymaya almlardr. Zira laik yapsyla Trkiye ve topraklarnda Kuds n yer almasndan tr, dinin de mensuplarn barndran ? srail, yaylmac radikal ? slam blouna blgede kar koyacak yegane devletler olarak gzkmektedirler. ? kadar olmasa da blgede iki lke asndan da terrist gruplarn kamp alan barnma ran yeri olarak grnen ve tarih sahnesine bakldnda bu anlamda sicili bozuk olan Lbnan, ortak tehdit alglamalarnda yer almtr. 4 Haziran 1982 de ? srail in, Filistin Kurtulu rgt ne destek veren Lbnan bombalamas ile balayan Galile ye Bar operasyonu sonras, ? srailli diplomatlar tarafndan, Suriye ve Filistin Kurtulu rgt nn, Trkiye ye ynelik eylemlerde bulunan terrist gruplara yataklk ettiine ve Filistin Kurtulu rgt kamplarnda ASALA ya ilikin belgeler bulunduuyla ilgili haberler ortaya atlmtr (Cumhuriyet, 02.07.1982). ASALA nn Lbnan daki varl ve Filistinli rgtlerle ilikileri Ankara da rahatszla yol am ve Filistin rgtlerinin Trkiye nin duyarllklarn dikkate almad ifade edilmitir (Cumhuriyet, 17.10.1982). Bu olay da ? srail ile Trkiye arasnda ASALA ile PKK ve teki Trkiye

kkenli rgtlere ilikin istihbarat paylam ilikisinin daha da derinlemesine yol aan bir gelime olmutur. Bu gelimelerin Trkiye nin blgeye dnk politikalar zerindeki etkisinin fark edilmesi uzun srmemi, 16-18 Eyll 1982 de Filistinli Mltecilerin yaad Sabra ve atila kamplarnda ? srailli yetkililerin gz yumduu Falanj eteleri tarafndan gerekletirilen byk kym karsnda Trkiye nin resmi tepkisi beklendii kadar sert olmamtr. Trkiye Dileri Bakan kyma ilikin aklamalarnda, ? srail i knamann tesinde bir yaptrm uygulanamayacan vurgulayarak, Arap lkelerinden gelen taleplere karlk, her lkenin kendi siyasetini kendi koullarna gre kendisinin tayin edip, yrteceini ve ? srail e ynelik mevcut politikann deitirilmeyeceini belirtmitir (Cumhuriyet, 25.09.1982). zellikle Trkiye-? srail arasnda yaplan ikili anlamalara ve uygulanan ortak tatbikatlara, bunlarn kendilerine kar yapld gerekesiyle her frsatta muhalefet eden ? ran, nkleer silah potansiyeline sahip olduundan tr blgede byk sorun tekil etmektedir. Trkiye ise, Ahmedinecad n nkleer program ve ? srail in yok edilmesi konusundaki szleri karsndaki tavrn ? srail, Amerika Birleik Devletleri ve Avrupa ile paralel bir biimde koymutur. Suriye ise Trkiye ile ? srail in ortak komusu ve rakibi konumundadr. kar temelli uluslararas ilikiler politikalarnda, devletlerin gtt dmanmn dman dostumdur stratejisi, hem Trkiye nin hem de ? srail in, Suriye ile ok benzer anlamazlklar olmas gerei ile pekimektedir. Salt olarak Suriye ile olan blgesel dmanlndan dolay da olsa, ? srail in Trkiye ile bu anlay gerei yaknlat gzlemlenmitir. Tarihsel sre boyunca, Suriye, Hatay blgesi zerinde hak iddia etmitir, gnmzde de bu iddialarn srdrmektedir. Trkiye ile Hatay sorunu sebebi ile uluslararas arenada siyasi konularda genellikle ztlk yaayan Suriye, 1967 Sava nda ? srail e kaptrd ve byk stratejik nem atfettii Golan Tepeleri ni de ? srail den istemi, bu durum ? srail ile arasnda benzer bir dmanlk yaratmtr.

Bir baka anlamazlk konusu ise Suriye nin, Trkiye ve ? srail ile savaan terrist rgtlere destei ile ilgilidir. Gneydou Anadolu daki ayrlk Krt eylemlerine yardm etmeyi keseceine dair politik sylemlerine ramen Suriye, calan yakalanana kadar PKK nn karargahlarna ev sahiplii yapm, Suriye nin gayri resmi olarak korumas altnda bulunan Lbnan da rgtn eitim yapmasna izin vermitir. Hamas ve ? slami Cihad rgtlerine de benzer desteklerde bulunan Suriye, ? srail in Filistin Otoritesi ile bir uzlamaya gitme abalarn zorlatrmtr. Ayrca hem ? srail hem de Trkiye, Suriye ile suyun paylam konusunda problem yaamtr. ? nbar a gre Suriye ile bu atma noktalar, iki lkenin d politikalarn birbirlerine gre ayarlamalar iin nemli bir itici g olmutur. (? nbar, 2002: 184). Ortak gvenlik kayglar paydasnda birleen Trkiye ve ? srail, zellikle Kuzey Irak ta konulanm olan Krt gruplar mevzusunda ayrlk gsteren politikalara sahip olmulardr. ? srail in PKK y destekledii ynnde iddialar olmasna ramen, hali hazrda bu tr yaklamlar iin resmi nitelikte veri veya kant ortaya kmamtr (Tavla, 1999:99). ? srail deki strateji uzmanlar ve politikaclar, blgede ? srail in gvenliine ynelik tehdidin Msrdan sonra, Irak tarafndan geleceini deerlendirmilerdir. Irak n Krfez Sava ndan sonra zayflam grnts, Amerika nn 2003 ylndaki ikinci mdahalesi ile lkenin eitli etnik gruplar arasnda taksimi ngrlmesinden tr, ? srail in olas bir blnmeden pay alabilmek adna Irak ta bulunan Krtleri destekledii, bylelikle Ortadou da yz lm olarak olduka kk bir yer kaplayan ? srail in Krt kartn kullanarak, yeni topraklar elde etme istei olasdr (zda, 1999:194-195).

1.6 Filistin Sorunu ? srail in 1948 ylnda kurulmasndan itibaren giritii tek yanl eylemler sonucunda, Filistin topraklarnn tamamna yakn ? srail in igali altna girmi, bu topraklarda yaayan insanlarn byk ounluu dier Arap lkelerindeki mlteci kamplarna g etmilerdir. ? srail in kurulu aamasndaki snrlarnn dnda igal ettii topraklar terk etmesi yolunda ve de zellikle Filistinli mltecilerin durumlarnn iyiletirilmesi

dorultusunda BM de saysz karar alnm olmas da, bu konuda nemli bir gelime salamasna yeterli olmamtr. Trkiye nin Filistin sorunu ile ilgili d politika tutumunun, Arap lkeleri ya da ? srail ile olan ilikilerinden ziyade, kar karya kald dier uluslararas sorunlar zmek iin yapt tercihler tarafndan belirlendii grlmtr. rnein, Trkiye nin 1949 ylnda ? srail i tanmas ve Ocak 1950 tarihinden itibaren ? srail ile diplomatik ilikiler kurma yolunda karar, Ankara nn Sovyet tehdidini youn olarak hissettii bir dnemde NATO ya girme ve bat ile btnleme abalarnn bir paras olmutur. Bu bakmdan Trk d politikasnda 1960 larn ortalarna kadar, Bat blou lkelerine ynelik tek ynl yaklam, lkenin Filistin davas ile ilgili tutumunu da belirlemitir. 1960 larn ortalarndan itibaren ise, Trk d politikasnda ok taraflla ynelindii ve bunun bir sonucu olarak Filistin sorununda da dengeli bir d siyaset izlenildii grlmtr. 1962 Kba Krizi, 1964 Johnson Mektubu, 1965 Genel Kurulu nda Kbrs ile ilgili olarak yaplan oylamada Trkiye nin Bat blou lkeleri tarafndan yalnz braklmas, Trkiye yi byle bir tutuma ve d siyasete srkleyen temel nedenler olmutur. 1965 ylnda Rabat ta toplanan ? slam Konferans Toplants nda, Trk heyetin ok tarafl diplomasisinin gerei girdii dengeleyici tutumla Filistin sorununun insan haklar erevesinde deerlendirilmesini, ulusal haklar balamnda ele alnmamasn savunmas da bunun bir gstergesi olmutur. 1975 ylnda, Filistin Kurtulu rgt n Filistin halknn tek meru temsilcisi olarak tanm olan Trkiye, Filistin-? srail geriliminde, hem ok ynl d politikasnn gereklerini yerine getirmi, hem de duygusal davranmaktan geri kalmamtr. 1980 li yllar ise Ankara nn Filistin halknn siyasal haklarn savunduu ve Filistin sorununun Ortadou daki istikrarszln temel kaynaklarndan biri olduunu belirttii yllardr. 12 Eyll darbesi ile Trkiye nin Filistin sorununa ynelik tutumu farkl bir kimlie brnm, Trk-? srail ilikileri en alt seviyeye inmi, 1988 ylnda Trkiye Filistin i bamsz bir devlet olarak tanm, ? ntifada hareketlerine uluslararas kamuoyunda destek vermitir (Snmezolu, 2000: 309-312).

Ariel aron un 2000 ylnda Mescid-i Aksa ya yapt ziyaret sonrasnda patlak veren 2.? ntifada ve ? srail in sert tepkisine karlk, Blent Ecevit in soykrm itham (Milliyet, 05.04.2002) 2002 ylnda, Filistin in kalesi olarak atfedilen Ramallah n ? srail tarafndan igal edilmesi ve 2004 senesinde Gazze deki Refah mlteci kampna ? srail in saldrlar dzenlemesi sonras Recep Tayyip Erdo an n devlet terr benzetmesi ile Trkiye nin benzer ekilde ar tepkiler vermesi, Ortadou Bar Srecinde Filistin sorununu ele alrken, Trk tarafnn duygusallktan syrlamadnn bir kant olmutur. 1.7 Ekonomik Alanda ? birlii Ekonomik ilikilerin geliiminde gzlenen istikrar, iki lke arasndaki yaknlamaya sreklilik salayan dinamiklerden belki de en nemlisidir. ? lke arasnda 24 Ocak ki 1996 da Ticari, Ekonomik, Snai, Teknik ve Bilimsel ? birlii Anlamas, ifte Vergilendirmenin nlenmesi Anlamas ve Yatrmlarn Karlkl Teviki ve Korunmas Anlamalarnn imzalanmasnn ardndan, 14 Mart 1996 da ise Serbest Ticaret Anlamasnn(STA) imzalanmasyla ikili ticari ilikilerde yeni bir dnem balamtr. Bu anlamalar 23 Aralk 1996 da imzalanan Gmrk ? darelerinin Karlkl Yardmlamasna ? likin Anlama izlemi, bylelikle karlkl ticarete yasal zemin iin uygun ortam yaratlmtr. Serbest Ticaret Anlamas nn yrrle girmesiyle birlikte yaklak 200 rne uygulanan gmrk vergileri sfrlanm, (Ruben, 2000:55) iki lke arasndaki ticaret hacmi 446 milyon ABD dolar dzeyinden balayarak %212 lik bir artla 2003 te 1,39 milyar ABD dolar dzeyine ulamtr(DE? 02.04.2004). K:

Ticaret hacmindeki art 2004 ylnda da srm, bir nceki yla oranla yaklak %35 lik bir artla 1.996.076 ABD dolar dzeyine kmtr. 2005 ylnn ilk iki aylk verileri de ykseli eiliminin %10 luk bir artla srdn iaret etmitir. Karlkl ticaretin ok byk bir blmn eitli endstriyel rnler oluturmaktadr. Blge ii d ticaretin hacim ve rn eitlilii asndan snrl kald Ortadou da, iki lke arasnda 2 milyar ABD dolar snrn aan ticarette, endstri ii rn eitliliinin dzeyi dikkat ekici bir olgudur. Serbest Ticaret Anlamas nn yrrle girdii

tarihten balayarak, karlkl d ticarette, kimyasal rnler, tekstil, makine, ulam aralar sektrlerinde younlama olmutur (Ruben, 2003). ? srail, 2002 ve 2003 rakamlarna bakldnda Trkiye nin ihracat yapt lkeler sralamasnda Rusyadan sonra 9. srada yer almtr. 2002 de 861 milyon ABD dolar tutarndaki ihracat 2003 te %20 nin zerinde bir art gstererek 1.066,8 milyon ABD dolar dzeyine ykselmitir. ? srail e yaplan ihracatn toplam ihracat iindeki pay da bu yllarda srasyla %2,4 ve %2,3 olarak gerekle mitir. Buna karlk ? srail, Trkiye nin ithalat yapt lkeler arasnda 27. srada bulunmutur. Trkiye nin ? srail den 2002 de 492,8 milyon ABD dolar tutarndaki ithalat, 2003 de 459,2 milyon ABD dolar dzeyine gerilemitir. Bu de karn, Trkiye nin ? srail e ihracatndaki artn sonucu olarak iki lke arasndaki ticaret hacmi 2003 te 1,5 milyar ABD dolar dzeyine trmanmtr(DE? K:15.04.2003). Ekonomik adan, Trkiye adna en nemli sektrlerden biri olan turizm sektr kapsamnda, kumarhanelerin kapanmasndan sonra, Trkiye ye gelen ? srailli turist says azalma gsterse de beklenenin aksine yaklak 200 ile 320 bin arasnda deime gstermitir. 2000 li yllarn verileri incelendiinde Trkiye ye gelen ? srailli turist says srasyla, 312.304; 310.604; 270.263, 321.152 ve 299.172 dir (Kltr Bakanl, 2003). Bu veriler iki lke arasndaki turizmin sahip olduu ekonomik potansiyelin boyutlarn da gzler nne sermektedir. Tarm alannda ise ? srailli firmalar, zcan n belirttii gibi GAP blgesinde bata sulama projeleri ve yksek teknolojili rnlerin retimine ynelik projeler olmak zere deneyimli olduklar alanlarda Trk firmalaryla ortak yatrmlar gerekletirmek iin youn aba harcamaktadr(zcan, 2005:107-108). Ortadou da mevcut su kaynaklarnn ihtiyac karlama orannn azalmas, blgede yakn gelecekte su ktlnn yaanaca hususlar dikkate alndnda, snr aan sularn blge lkeleri arasnda blgesel atmalara dnecek potansiyel bir ihtilaf mevzusu halini alaca gr uluslararas kamuoyunda yaygndr. Ortadou da su sorunu eken en nemli lkelerden biri olan ? srail ise, tkettii suyun byk bir ksmn rdn Nehri kollarndan, Golan Tepeleri ve Bat eria blgelerinden elde etmektedir. ? srailli yetkililer, ? srail in, mevcut blgelerdeki su kaynaklarnn kontroln brakmas veya kaybetmesi halinde, yalnzca bu kaynaklardan yoksun kalmayacan, ayn zamanda

varln ve gvenliini de tehlikeye dreceini dile getirmektedirler (Dileri Bakanl, 1996:1-2). te yandan, Dileri Bakan Abdullah Gl n, gazetecilere yapt aklamada da, Manavgat suyunun ? srail e satlmasyla ilgili anlamann imza aamasna ulat, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakan Hilmi Gler in ileriki gnlerde ? srail e gidecei ve bu ziyaret srasnda anlamann sonulandrlmasnn beklendii yer almtr (NTVMSNBC, 23.09.2003). Siyasi ilikilerin Ortadou da Suriye-Trkiye-? srail yaknlamasna doru yneldii ve Trkiye iin arabuluculuk rolnn tartld 2004 n banda, blgedeki en nemli stratejik unsurlardan biri olan su konusunda, ? srail in Ankara Bykelilii nden bir aklama yaplm, Manavgat suyunun ? srail e satlmasna ilikin anlamann Trk Hkmeti tarafndan 4 Ocak ta imzaland bildirilmitir. ? srail Ulusal Altyap Bakan Joseph Paritzky, konuyla ilgili yapt aklamada, Trkiye den suyu iki nedenden tr alyoruz: bir, suya ihtiyacmz var; iki, dnyada bizim iin en nemli lkelerden biri ile ilikilerimizi glendirmek iin eklinde konumutur. Bakan, Sadece su almaktan baka karlar mevcut diyerek, ikili ilikilerin derinliini gzler nne sermitir. Paritzky, Trkiye Mslman bir lke, ancak Avrupal da. Asya lkelerine, Avrupa ya ve Mslman dnyaya bir kpr oluturuyor ve Trkiye ile aramzda ciddi bir ticaret hacmi mevcut diye ekleyerek, Btn bunlar gz nnde tutarak Babakan ve ben Trkiye den su almann ? srail devleti iin iyi olaca kansndayz demitir(Reuter, 17.11.2003-DBT).

BLM 2 : SOUK SAVA DNEM?TRK? YE-? SRA? L ? ? K? L LER?

2.1 ? srail Devleti ? ndan nceki Dnem lan ? spanya kraliesi ? sabella nn 31 Mart 1492 tarihinde tm Yahudilerin lkeden kovulmalar iin ferman karmas, bu lkede yaayan Yahudileri olduka zor durumda brakmtr. Bu ferman zerine 300 bine yakn Yahudi, ? spanya y terk etmek zorunda kalmtr. Bu durum karsnda tamamen yok olma noktasna yaklam olan ? spanya Yahudilerine Osmanl ? mparatorluu kaplarn amtr. 1897 ylnda ? svire nin Basel kentinde ilk Siyonist Kongre toplanana kadar, yaklak on sekiz yzyl boyunca vaat edilen topraklar a dnme umudunu iinde barndran, dnyann eitli blgelerine yaylm ve Filistin topraklar zerinde dank gruplar halinde yaayan Yahudiler, kendilerine ait bir devlet kurmaya ynelik politik bir adm hi bu kadar somut bir ekilde atmamtr. 1897 ylnda Basel kentinde kurulan Dnya Siyonist Organizasyonu, Yahudi bir Filistin oluturma adna yaplacak, organize politik hareketi stlenmitir ve ilk olarak 1898 ylnda, Alman Kaiser Wilhelm II nin desteini de alarak, Yahudilerin Filistin topraklar zerinde, resmi olarak tannacak bir yerleim oluumunu, II. Sultan Abdulhamit e sunmu, fakat onaylatma giriimi baarszlkla sonulanmtr. Bu sebepten dolay, Dnya Siyonist Organizasyonu, baarszlauram gibi grnse de ekonomik ve finansal adan fikirlerini ve davalarn destekleyici yaplanmalara gitmilerdir. Bu yaplanmalar arasnda, Milli Yahudi Fonu (Jewish National Fund, 1901), Anglo-Filistin Bankas (Anglo-Palestine Bank, 1903, Jaffa), Filistin Vakf Fonu (Palestine Foundation Fund, 1920) bulunmaktadr (Colliers Encyclopedia, 1986:342343). I. Dnya Sava sonrasnda Filistin topraklarnn ? ngilizlerin eline gemesi zerine, ? ngiliz Hkmeti 2 Kasm 1917 tarihinde Balfour Bildirisi ni yaynlamtr. Bu bildiriye gre Yahudi olmayan halklarn korunmas kayd ile Filistin topraklarnda Yahudi devletinin kurulmas desteklenmektedir (Snmezolu, 1992:172). Balfour Bildirgesi, z itibariyle ? ngilizler in Filistin de Yahudiler iin bir yurt oluturmasna desteklerini bildiren bir mektuptur. ? ngiltere Dileri Bakan A.J. Balfour un ? ngiliz Yahudi liderlerinden L.W. Rothschild e gnderdii bu mektup, Osmanl Devleti nin elinde bulunan sz konusu blgede ? ngiliz denetiminin

salanmasn ngrmtr. Balfour mektubunda, Filistin de bulunan, Yahudi olmayan topluluklarn medeni ve dinsel haklarna ya da Yahudilerin bir baka lkedeki haklarna ve siyasal statlerine zarar getirebilecek hibir gelimeye yol amayacann anlalmas kouluyla Majestelerinin Hkmeti nin Filistin de Yahudi halk iin bir ulusal yurt kurulmasn olumlu karlayacan ve bu amaca eriilmesini kolaylatrmak iin azami gayret sarf edeceini belirtmitir.

Siyonist nderlerden H. Weizmann ve N. Skolov un srarl abalaryla yaymlanan Balfour Bildirisi, Filistin in yalnzca Yahudiler e ait bir lke olmasn isteyen Siyonistler in istemlerini tam anlamyla karlamamtr. nk bildiri Filistin de yaayan ve Yahudi olmayan topluluklarn yurttalk haklarn ve dinsel zgrlklerini zedeleyecek hibir eyin yaplamayacan vurgulamtr. ? ngilizler bu bildiriyle Amerika Birleik Devletleri ndeki Yahudi kamuoyunu ? tilaf Devletleri nin yanna ekmeyi amalamlardr. ? ngiltere ye bal Yahudi topluluunun Filistin e yerletirilerek Svey Kanal nn ve Hindistan yolunun korunaca dnlmtr. Mektubun yazlmasndan bir ay kadar zaman sonra Kuds dm, btn blge ? ngiltere nin denetimine girmitir (Snmezolu, 2000:123-124). Bu nedenle Balfour Bildirisi, Filistin de bir Yahudi yerleimi oluturmaya ynelik, uluslararas alanda kabul gren ilk adm olarak nitelendirilmektedir. ? talya nn Remo kentinde, I. Dnya Sava sonrasnda Osmanl Devleti nin eski topraklarnn geleceini kararlatrmak zere, 19-26 Nisan 1920 tarihleri arasnda gerekleen ? ttifak Devletleri ve bal glerin Yksek Konseyi toplantsnda da, Filistin in, manda olarak, ? ngiliz himayesine katlmas kararlatrlm ve Balfour Bildirisi glendirilmitir. Filistin in ? ngiliz himayesine geii, 30 Haziran 1922 tarihinde Amerika Birleik Devletleri Kongresi tarafndan da kabul edilmitir (Colliers Encyclopedia, 1986:343). Nihayet, 14 Mays 1948 de ? srail Devleti nin kurulduu aklanmtr (Snmezolu, 1992: 173-174).

2.2 1948-1990 Yllar Aras Trkiye-? srail ? likileri 2.2.1 Trkiyenin ? srail i Tanma Sreci ? srail Trkiye ile hemen diplomatik iliki kurmak istemise de, bunda baarl olamamtr. ? srail in Bat nn desteini arkasna almas ve Amerika Birleik Devletleri ile ilikilerini gelitirmesi, Trkiye nin ? srail i tanmasnda etken faktr olmutur. Birlemi Milletler Gvenlik Konseyi nin Kore ye ilikin ald karara, ? srail in de destek vermesi Trk? srail Ticaret Antlamas nn imzalanmasyla sonulanmtr (Ylmaz, 2001:6-7).

? srail i tanma srecinde Trkiye nin ? srail ve Arap politikas, Sovyet tehdidi alglamas ve Avrupal olma mcadelesiyle balantldr. Sovyet korkusu Trkiye yi Bat kurumlarna ye olmaya zorlamtr. NATO ya katlma ve Bat ile btnleme abalarnn bir paras olarak Trkiye tanma ve iliki kurma kararlarn vermi, 28 Mays 1949 da ? srail i tanm ve Ocak 1950 de Trkiye Tel-Aviv e Seyfullah Ersin i atayarak, diplomatik iliki kurmutur (Yavuz, 2004:239). Trkiye nin bu dnemdeki Ortadou politikas Bat dan beklentilerin ve bu beklentilerin getirdii ykmllkler asndan deerlendirilmitir. Bu abalar ksa zamanda sonu vermi, hem iki lke ticareti gelimi, hem de Trkiye ? srail e ilgi duymaya balamtr. Bunda ba etken Amerika daki Yahudi lobisidir. Bu sayede Trkiye nin ? srail ve Yahudi lobisinden beklentileri olmutur. ana konuda, Yavuz un da belirttii gibi Trkiye ? srail den NATO ya giriini kolaylatrmak, Kbrs konusundaki grlerini dnya basnna sunmak ve Amerika Birleik Devleti nin yardmlarndan pay alabilmek iin yardm talep etmitir. (Yavuz, 2004:239). 2.2.2 Badat Pakt ve Periphery Pakt Asl anlamazlk Trkiye ile Arap lkeleri arasnda 1950 ylnda Badat Paktnn kurulmas ve bunu takip eden gelimeler ile yaanmtr (Aras,1997: 133). Badat Pakt,

Amerika Birleik Devletleri ve ? ngiltere nin desteiyle, Trkiye, Irak, ? ve Pakistan ran tarafndan Sovyet tehlikesine kar kurulmutur. Paktn kurulmasnn temel parametrelerinin, ? ngiltere nin yeni olumaya balayan Nasr n Arap Birlii politikasn nlemek, Adnan Menderes in Ortadou da Trkiye nin aktif d politika izleyerek n plana kma hevesi, Amerika nn zellikle Sovyetler e kar Ortadou blgesinde gvenliin salanmas olduunu syleyebiliriz. Badat Pakt ilk olarak Msr ve Suriye tarafndan tepki ile karlanmtr. ? srail ynetimi de pakt olumsuz bir gelime olarak deerlendirmitir. Bu gelimeler nda Msr lideri Nasr, Svey Kanal n milliletirme karar alarak, blgede yeni bir bunalm balatmtr. Nasr n milliletirme kararna, Fransa, ? ngiltere ve ? srail ibirliine giderek silahla karlk vermilerdir.
Trkiye, [Svey Kanal] krizden sonra Badat Pakt nn dier lkeleri gibi ? srail i knam ve 1950 ylnda eli dzeyine kartt Tel-Aviv deki temsilcisini geri armtr. Ancak bu hareketin dmanca bir hamle olmad, sadece Badat Pakt n glendirmek iin yapldn ? srail e aklamak ihtiyac hissetmitir. Sonu olarak Trkiye ? srail ile ilikilerini tam olarak kesmemi, Tel-Aviv e bir maslahatgzar yollamtr (Soysal, 1995:467).

Trkiye nin bu tavrnn nedeni Svey olaylar srasnda Bat y destekleyen tutumu ile gcendirdii Arap devletlerini, zellikle Msr kazanmaya ynelik davranlardr. (Gnlbol, 1996:284-285). Ancak Trkiye nin bu politikas iki tarafa da yaranamamtr

1958 ylnda Irak taki ynetime kar askerler tarafndan dzenlenen kanl ihtilalin sonucunda, Badat Pakt nn zlme sreci balam; Pakt, sonrasnda ABD tarafndan desteklenen karargah Ankara da bulunan CENTO(Merkezi ? birlii Tekilat) ya dnm, ancak fazla uzun mrl olmam, 27 Mays 1960 tarihinde Trkiye de Menderes Hkmeti ne kar dzenlenen askeri darbe ile mrn tamamlamtr. 1956 Kanal Sava ndan sonra Arap Devletleri zerindeki Sovyet etkisi artm ve Ortadoudasol eilimli hareketler ba gstermitir. ? ngiltere nin Ortadou da yanl ve istikrarsz politikalar izlemesinin de etkisinde Amerika Birleik Devletleri 1957

ylnda Eisenhower Doktrini ni blgeye tatbik ederek, Sovyetler e kar bir denge oluturmaya ynelmitir (Kni, 1994:48-49). Trkiye nin 1957 Eisenhower Doktrini ni desteklemesi, 1957 ylnda Suriye ye, 1958 ylnda Irak a ynelik eitli politikalar ve Amerika Birleik Devletleri ne 1958 ylnda yaanan Lbnan krizinde Adana da NATO ssnn kullanmna izin vermesi blgede Sovyet yanls mihraklar harekete geirmi, Trkiye ye ynelik muhalefetin sesi ykselmeye balamtr (Aykan, 1993). 1950 lerin sonlarna doru Ortadou da yaanan gelimeler sonucunda ortaya kan koullar, Trkiye ve ? srail i tekrar birbirine yaknlatrmtr. ? srail lideri David Ben Gurion ile Adnan Menderes arasnda Periphery Pakt ad verilen gizli bir antlama imzalanmtr. Anlama ticari ve bilimsel ibirliinin yannda esas olarak diplomatik ve askeri istihbarat alanlarnda birliktelii ngrmtr.

Pakt, Trkiye nin Arap devletlerine olan gvensizliinin bir semboldr. ? srail blgede tek demokratik ve laik lke olmas ve baarl kalknma hamlesiyle Trk elitini etkilemi ve bu dnem Trkiye-? srail ilikileri asndan elverili bir periyot olmutur. ? srail asndan bakldnda ise, blgesel stratejisi gerei Ortadou sorunsalna Arap olmayan Ortadou aktrlerinin katlmn salayarak, bu aktrlerin Arap lkeleriyle yaad elikilerden faydalanarak manevra alann geniletmitir (Davutolu, 2004:420-421). 1950-1960 yllar arasnda ? srail e ynelik Trk d politikasnn Bat izgisinde tek ynl olarak seyrettiini sylememiz mmkndr. 2.2.3 Kbrs Sorunu ve Etkileri 1960 darbesinden sonra Trkiye deki yeni liderler, tek ynl, Bat eilimli d politikay iki d kaynakla gelimenin yaratt etkiyle sorgulamaya balamlardr. Amerika Birleik Devletleri bakan Johnson n Kbrs kriziyle ilgili Trkiye yi destekleme yolundaki isteksizliini ve NATO ile ilgili olmayan operasyonlarda Amerikan silahlarnn kullanlmamas isteini belirten mektup, Trk kamuoyunda byk tepki uyandrmtr. Bu olaylarn Trk d politikas davran iin nemli sonucu olmutur. Bunlardan ilki, Trkiye nin, yaknlama adna Sovyetler Birlii yle geleneksel souk ilikilere dayal d politikasndan vazgemi olmasdr. ? kincisi, Trkiye nin zellikle

silah tedariki programlarnda Kbrs a askeri mdahaleyi neticede mmkn klacak tarzda kan nc Dnya ve Balantszlar Hareketi ile ilikilerini gelitirmeyi baaramadn fark etmi olmasdr (Kirii, 1986:6-7). 1964 tarihinden sonra, Trk-Arap ve Trk-? srail ilikileri, bu gelimelerin kombina etkisiyle belirlenmitir. Yeni strateji, Arap devletleri ve iindeki krlmalar azaltma esas zerine ina edilmitir (Aras, 1997:135).

Kbrs krizi Trkiye nin genelde Bat ile ilikilerinin bir uzants olarak yrtlen ? srail politikasnda baz deiiklere sebep olmutur. nk gerek Johnson mektubu gerek de Trkiye nin Birlemi Milletler Genel Kurulu nda yllarca hizmet verdi i Bat blou tarafndan yalnz braklmas zerine Trk d politikas TBMM tarafndan sert eletirilere maruz kalmtr. zellikle dolayl yardmn Mslman lkelerden gelmesi bu eletirilerin ykselmesini etkilemitir. Dnemin Dileri Bakan Hasan Esat Ik n d politikann NATO ilikilerinin bir trevi olmaktan karlp ok taraflla ynelmesinde nemli rol vardr. Bu durum Trk-Arap ilikilerinin tekrar gzden geirilmesine, Trk-Bat ve Trk-? srail ilikilerinde daha temkinli ve dengeli bir politika izlenmesine sebebiyet vermitir (Yavuz, 2004: 240241).

2.2.4 1967 ve 1973 Arap-? srail Savalar Trkiye nin izledii yeni d politika stratejisi, 1967 Arap-? srail Sava srasnda uygulama alan bulmu, Trkiye Arap lkeleriyle ilikilerini yeniden deerlendirme frsat yakalamtr. Trkiye, Sava esnasnda Amerikan askerlerinin Adana askeri ssn kullanarak ? srail e yardm etmesine izin vermemitir. Trk Dileri Bakan ? hsan Sabri alayangil, u cmleleri sarfederek Araplara gvence vermitir: Trkiye deki askeri sler, oldubitti yoluyla Araplara kar kullanlmayacaktr. Daha sonra ? srail in geni Arap topraklarn igali kesinlik kazannca, Trkiye nin g kullanm ile toprak kazanmna kar olduunu duyurmutur. (Krkolu, 1984:47). Bu gelimelere ek olarak Trkiye, Arap lkelerine ynelik insani yardm projelerine aktif olarak katlmtr. Savan yaralarn sarabilme amacyla yiyecek, giyecek ve ila gndermitir. Trkiye nin bu giriimleri Arap dnyasnda memnuniyetle karlanm, geni yank uyandrm ve bu gelimelerin sonucu olarak Trkiye, 1967 Sava n takip

eden ksa petrol ambargosunun dnda tutulmutur. Tm bu sre ierisinde Trkiye, bir yandan da Trk-? srail ilikilerinin devam etmesine ve zarar grmemesine de gayret etmitir. Birlemi Milletler Genel Kurulu nun ald 242 sayl kararn gemesinde Trkiye, Araplarla beraber tavr almtr. Karara gre ? srail in igal ettii topraklardan ekilmesi ynnde arda bulunan devletler tarafnda yer alan Trkiye, bununla birlikte tm blgesel devletlerin gvenlikli snrlar ierisinde yaama hakkn tandn vurgulam ve kararn ? srail i saldrgan bir devlet olarak tanmlayan birinci maddesine, ikili ilikilere zarar vermemek iin ekince koymutur (Grkan, 1993:102).

1967 Arap-? srail Sava ndan sonra Trkiye nin Arap komularyla ilikilerini gelitirme yanls bir politika izlemesinin altnda yatan birinci neden, Amerika Birleik Devletleri nden Kbrs sorununda bekledii destei grememesi, ikinci neden de Trkiye nin i politikasnda, 1965 ylnda i bana gelen Adalet Partisi hkmetinin programnda Arap memleketlerinin meru davalarnda Trkiye nin anlay ve desteine gvenebileceklerinin belirtilmi olmasdr. Ayrca giderek sesini duyuran parlamento d sol muhalefet de Araplar destekler bir yaklam gstermitir. Arap ? srail (1967) atmalarnn ilk kvlcmlarnn yaand esnada Trkiye, 22-24 Mays tarihlerinde Ortadou lkelerindeki bykelileri Ankara da bir toplantya armtr. Bu toplant sonras 28 Mays ta Ortadou bunalm hakknda grlerini aklayan Trk hkmeti, Arap lkeleriyle olan mevcut yakn ilikilerden sz ederek, st kapal da olsa, Arap-? srail Sava daha patlak vermeden, Arap lkelerini desteklediini belirtmitir (Snmezolu, 2000:49). Trkiye 1969 ylnda, Kbrs Trkleri ne yardm mobilize etmek iin, gzlemci statsnde ? slam Konferans Tekilat na katlmtr. Demirel Hkmeti konferans dini bir toplant deil, Kuds n statsnn tartld bir siyasi toplant olarak deerlendirmitir (Aras, 1997:136). Trkiye, zt kamplar arasnda dengeli hareket edebilmek iin tarafsz kalmaya almtr. 1967 Arap-? srail Sava sras ve sonrasndaki tutumu ile Arap dnyasnda sempati toplayan Trkiye, Arap dnyasna dnk d politikasn 1973 Arap-? srail Sava nda da srdrmtr. Suriye ve Msr Bykelilikleri 1973 krizi esnasnda Trkiye den siyasi destek talep etmilerdir. Trkiye Dileri Bakan szcsnn yorumu ile Trkiye Arap topraklarnn gle igal edilmesini onaylamamaktadr ve kalc barn salanmasnn bu konuda Arap lkelerinin meru taleplerinin tatmin edilmesine bal olduunu hissetmektedir. Trkiye daha sonra Amerikan hkmetine Trkiye deki askeri

slerin cari sava esnasnda ? srail e yardm amacyla kullanlamayacan duyurmutur. Petrol fiyatlarndaki grlmemi art, ktleen Trk-Amerikan ilikilerinde soumann devam etmesi, sonraki dnemde Trk d politikasnn ilgilenmek zorunda olduu gelimelerdir. Bu faktrlerin kombinasyonu, buraya kadar izah edilen unsurlara ilave edilince, zellikle blge ile ekonomik balantlar yoluyla Arap devletleriyle daha fazla yaknlalmasna ve tek ynl d politikadan vazgeilmesine yol amtr. Ayrca 22 Kasm 1973 te, Trk Dileri Bakan Baylken, Birlemi Milletler Gvenlik Konseyi 242 sayl karar temel alan bir bar plan nermitir (Krkolu, 1984:18-19).

Trkiye 1973 Sava nda izledii bahsedilen dengeli tutumuyla 1970 lerin ortasnda dnyada etkisini hissettiren petrol krizinden ok etkilenmemi olsa da, ambargonun Trk ekonomisi zerindeki dolayl olumsuz etkilerinden kanamamtr (Aras, 1997: 136). Krizli yllarda Trkiye de oluan ekonomik sorunlar petrol reten Arap lkeleriyle ikili ilikilerin gelitirilmesine ncelik vermitir. Petrol krizinin yaratt etkilerden Trkiye, inaat sektr alanndaki projelerden (zellikle Suudi Arabistan, Libya ve Irak ta ald inaat projelerinden) elde ettii gelirler sayesinde kurtulabilmitir.

Bu koullar altnda gelien siyasal ortam, Trk-Arap yaknlamasn beraberinde getirmitir. Kbrs balamnda iine dt siyasi yalnzlk Trkiye yi 1975 ylnda Birlemi Milletler Genel Kurulu nda Siyonizmin bir eit rklk ve rk ayrm olduunu kabul eden 3379 sayl karara lehte oy kullanmaya itmitir ke ye gre
1974te gerekletirilen ve Mslman Trklere zgrlk salayan Kbrs Bar Harekat nedeniyle Bat nn tepkisiyle karlam olan Trkiye, uluslararas platformda kendi Filistin sorununa destek bulmak iin doal olarak Arap-? slam kardeliine gvenmek zorunda kalmtr. (ke, 2002:427). Ayn yl Rabat ta yaplan Arap Zirve Konferansnda Filistin Kurtulu rgt, Filistinlilerin

tek temsilcisi olarak kabul edilmi, akabinde Birlemi Milletler Filistin halknn vazgeilmez haklarn teyit etmi ve Filistin Kurtulu rgt n gzlemci ye

olarak kabul etmitir. ubat 1977 de Filistin Kurtulu rgt yetkilileri Ankara ya gelerek Trk Dileri Bakan ile grmler ve bu grme sonucunda Filistin Kurtulu rgt nn Ankara da brosunun en ksa zamanda alaca kamuoyuna duyurulmutur. Temmuz 1979 da Msr Bykelilii nin Filistin Devrimi nin Kartallar tarafndan baslmas ve bu olay takiben de Filistin Kurtulu rgt nn gerillalarla Trkiye Hkmeti arasnda baarl arabuluculuk grevini stlenmesi sonucunda, temsilcilik almas konusu tekrarlanm ve 4 Austos 1979 da ilgili protokol parafe edilmitir. Ekim 1979 da Filistin Kurtulu rgt nn Ankara temsilcilii almtr. Bronun almasndan sonra Yaser Arafat Filistin Kurtulu rgt Yrtme Kurulu Bakan ve Filistin Devrimi Kuvvetleri Bakomutan olarak beraberinde rgt ileri gelenleri olduu halde Trkiye yi ziyaret etmi ve temsilciliin al treninde bulunmutur (ke, 2002:427-428).

1964-1979 aras dnemde Trk Hkmeti Araplar ile yaknlamann yannda, tarafsz tavrn korumay baarabilmitir. Aklda tutulmas gereken ey, bu yaknlamay motive eden ana unsurlar Trkiye nin ktleen ekonomik durumunun ve Kbrs sorununda destek bulma ihtiyacnn oluturduu gereidir. Bu durum Trkiye yi zt izgiler arasnda manevra yapmaya sevk etmitir: Araplara kar ? srail le dost olmas Trkiye iin bir koz olurken; Mslman bir lke olarak da Araplarla ilikilerini iyi tutmaya gayret gstermitir. Sonu olarak Trkiye nin bu dnemde, zellikle Araplar ve ? srail ile ilgili d politika hedeflerine ulamada baarl olduu sylenebilir. 2.2.5 12 Eyll ve Trk D Politikasna Etkileri Trkiye de 1980 de gerekletirilen 12 Eyll operasyonundan sonra da d politikada geleneksel yaklam srdrlmse de ? srail Parlamentosu(Knesset) nda ald bir kararla ? srail in Kuds daimi bakenti olarak ilan etmesi, tm Arap lkelerinde olduu gibi Trkiye de de sert tepkilere neden olmutur. Trkiye bu olay zerine Kuds te bulunan temsilciliini kapatm ve ? srail le ilikileri snrlandrma ve karlkl temsil dzeyine drme karar almtr. Bu tavr doal olarak Filistin Kurtulu rgt cephesinde memnuniyetle karlanmtr (ke, 2002:428). 12 Eyll askeri mdahalesi, Batl lkelerce tepki ile kar lannca, Askeri ? dare yi ? slam lkeleriyle ilikiler kurmaya zorlamtr. Bu dnemde ? srail ile ilikiler en alt dzeyde

tutulmu, hemen sonrasnda yeni kurulan hkmet, ? srail ile ilikileri ikinci katiplik seviyesine indirgemi, en alt seviyede diplomatik temsil ile dk seviyede bir politik iliki kurma stratejisi izlemitir. Bu kararn ? slam Konferans rgt(? K) toplantsnn hemen ncesinde alnmas dikkat ekicidir. Toplantda Trkiye ilk defa Blent Ulusu ile Babakanlk seviyesinde temsil edilmitir. Aras a gre Filistinliler ve ? sraillilere kar izlenen Trk d politikas davran ounlukla Trkiye ye ynelik Bat tavr ile ilintili olarak belirlenmitir. (Aras, 1997:140). 12 Eyll dneminde Ulusu hkmeti, ieride meruluunu glendirmek, ? slam n sosyal kontrol ilevinden yararlanabilmek ve lkenin kar karya olduu ekonomik zorluklar aabilmek maksadyla Mslman lkelerle ilikilere ok byk nem vermitir (Yavuz, 2004:243). ? ntifada nn Trk kamuoyunda oluturduu Filistin yanls ve ? srail kart tutum yine de ? srail le ilikilerin kesilmesine sebep olmamtr. Bunun nedeni Trkiye nin siyasi ve kltrel ikicilii olmutur. Mslman bir lke olmasyla birlikte Trkiye Bat kurumlar ve kurallar ile hareket eden ve Amerika dan mali ve askeri yardm alan bir lkedir (Yavuz, 2004:247). Milliyeti muhafazakar Turgut zal hkmetinin iktidara gelmesinden sonra, Ankara, Eyll 1986 da ald bir kararla, Tel-Aviv e st dzey bir diplomat, Ekrem Gvendiren i atayarak ilikileri charge daffairs seviyesine ykseltmi ve ilikilere hz vermitir. Karlk olarak ? srail de st dzey bir temsilci grevlendirmitir. Bu tarihten itibaren iki lke ilikilerinde ticari, ekonomik ve turizm alanlarnda artan oranda iyileme gzlenmi, Trkiye, d politikada yeniden Amerika Birleik Devletleri eksenine yerleildiinin sinyallerini vermitir.

BLM 3 : SOUK SAVA IN B? M? T? NDEN AKP ? KT? DARI NA

3.1.Krfez Sava, Ortadou Bar Sreci ve ? ? kili likiler Irak n 2 Austos 1990 tarihinde Kuveyt i igali ile balayan ve ABD nclndeki koalisyon kuvvetlerinin Irak kuvvetlerini Kuveyt ten karmas ile 28 ubat 1991 ylnda resmen son bulan Krfez Sava nn ? srail asndan hedeflerinden birisi de ...uzun dnemli gvenliinin bir daha tehdit edilemeyecek bir ekilde gvence altna alnmasdr. (Davutolu, 2004:347). Bylelikle ? srail, kurulmasndan bu yana en byk tehditlerden biri olarak alglad Irak ynetiminin yaratt tedirginliiaabilmi ve daha sonra balatlan bar grmeleri ile blgeye stratejik bir alm yapabilmitir. 1991 yl sonlarnda Ortadou Bar Sreci nin Madrid de kapsaml bir ekilde balamas, Trkiye nin inisiyatifi dnda olumasna karlk, Filistinliler ve ? sraillilere ynelik Trk d politikas zerinde nemli etkilerinin olduu grlmtr. Cumhurbakan zal, 1991 in Mart aynda Moskova gezisi srasnda bar konferansna ev sahiplii yapmay neren bir bar giriimi ne srm, ancak bu giriime hayatiyet kazandrlamamtr (Kut, 1995). zal nerisinde ? srail ynetimine bar iin toprak formln kabul etmesi ynnde arda bulunmu ve Trkiye nin adil arabulucu rol oynayabileceini vurgulamtr. Ancak Trkiye, su ve blgesel gvenlik gibi kendisini dorudan ilgilendiren toplantlara bile dahil edilmemitir. Demokratik Sol Parti lideri Blent Ecevit, Trkiye nin Ortadou daki tarihi fonksiyonunu icra edememesini, Amerika Birleik Devletleri ne ok sk bal d politika tercihlerine balamtr (Gruen, 1993:191). Trkiye nin ? srail ile ilikileri asndan bar sreci ile ilgili yaanan gelimelere ihtiyac olmamasna karlk, uzun zamandan beri Araplar ve ? srailliler arasnda bylesine bir srecin savunucusu olmutur. Bar srecine pratik bir tavrla yaklaabilecek, taraflar arasndaki gerilimi azaltabilecek ve karlkl gveni salayabilecek potansiyele sahip olan Trkiye nin ulalan noktada rol olmamasna karn, barn konsolidasyonu konusunda nemli karlar olduu grlmtr. Trkiye iyi bir zamanlama ile Madrid Konferans atmosferinin hem lke iinde, hem de dnyada meydana getirdii olumlu havadan faydalanarak, Filistinliler ve ? srailliler ile diplomatik ilikileri bykelilik seviyesine ykseltmitir (Ergve, 1995:7). Ortadou Bar Sreci nin ? srail asndan en nemli getirisi, zerindeki blokajlarn kalkmas sonucu

blge ii ihtilaflar ok daha etkin kullanabilmesi ve taktik manevra kabiliyetinin artmas olmutur. Bu balamda, Arap devletleri tarafndan Ortadou blgesine bir ur gibi yerletirilmi olarak grlrken, Bar Sreci sonunda bu devletler tarafndan tannarak bir ulus-devlet nitelii kazanmtr (Davutolu, 2004:384).

Ortadou Bar Sreci nin en nemli kilometre talarndan Madrid Konferans nn ardndan, 31 Aralk 1991 te Ankara daki Filistin ve ? srail temsilciliklerini ayn anda Bykelilie ykselten Trkiye nin, 1980 den beri kapal olan Kuds teki Trk Bakonsolosluu da 1992 de yeniden almtr. Trkiye-? srail ilikilerindeki canlanma 1992 den itibaren ivme kazanmtr. Trkiye den ? srail e ilk st dzey ziyaret, Turizm Bakan Abdlkadir Ate tarafndan Haziran 1992 de gerekletirilmitir. Bu ziyaret esnasnda, iki lke arasnda Turizm ? birlii Antlamas imzalanm ve daha sonra Dileri Bakan Hikmet etin in Kasm 1992 de ? srail i ziyaretiyle artrlmas planlanan ibirliinin temel yaps oluturulmu, Karlkl Anlay ve ? birliinin ? lkeleri Muhtras imza edilmitir (Oran, 2001:568-569). Amerika Birleik Devletleri, Ocak 1992 de, Birlemi Milletler Gvenlik Konseyi nde ? srail in baz Filistinlileri snr d etmesini knayan karar tasarsna olumlu oy vermi , Trkiye de ? srail i knamtr. Dnemin Amerika Birleik Devletleri Dileri Bakan James Baker, ? srail in Bat eria ve Gazze de yeni yerleim yerleri ama politikasn bar sreci nnde en nemli engel olarak deerlendirmitir. ? srail i daha uzlamac olmaya zorlamak isteyen Amerika Birleik Devletleri ynetimi, ? srail e verilmesi kararlatrlan krediyi geciktirmesine ramen, Clinton dnemiyle birlikte, ? srail ile ikili ilikilerde yumuama olmu, bar srecinde de ilerleme devam etmitir. Haziran 1992 de ? srail Devlet Bakan Haim Herzog un, ? spanya dan Trkiye ye Yahudi Gnn 500. Yldnm trenlerine katlmak zere ? stanbul a yapt zel ziyaret yksek dzey temaslarla resmi bir nitelik kazanmtr. Bu ziyaretin ardndan, 1-4 Haziran 1992 de Turizm Bakan Abdlkadir Ate? srail i ziyaret ederek Turizm ? birlii Anlamas imzalam, Ate in ziyaretini meslekta Uzi Baram Temmuz 1993 te iade etmitir. 29 Eyll -1 Ekim 1992 de Dileri Bakanl Mstear Yardmcs Bilgin Unan n ? srail ziyareti diplomatik ilikilerin geliimi bakmndan nemli bir adm olarak deerlendirilmitir. Karlkl ziyaretler sonras, Trkiye 1980 de kapatt

Kuds Bakonsolosluu nu da Eyll 1992 de aarak, d politikada yeniden Amerika Birleik Devletleri eksenine yerleildiinin sinyallerini vermitir (Cumhuriyet, 18.11.1993).

1993 ylnda Lbnan n, ? srail uaklar tarafndan bombalanmasna, Trkiye, Dileri Bakan Hikmet etinin ? sraile yapaca resmi ziyareti erteleyerek tepki gster[mitir]. Trkiye ayrca Filistin Kurtulu rgt ile geleneksel dostane ilikilerini devam ettir[mi], ayn yl Filistin Ynetimi ne 50 milyon dolarlk bir bor ver[mitir] (Oran, 2001:570). FK ve ? srail 9 Eyll 1993 tarihinde, mektup teatisi ile birbirlerini tanmlar ve 13 Eyll 1993 te iki taraf, Washington da, Beyaz Saray da dzenlenen seremonide, ortak bir Filistin-? srail Bildirgesi nin altna imzalarn atmlardr (Aras, 1997:148). 13 Eyll de imzalanan Oslo Antlamas, Filistin sorunun zmne yeni bir boyut getirmi tir. Oslo Antlamas ve bunun oluturduu Ortadou da bara ynelik umut ortam, Trkiye? srail ilikilerinin ilerlemesine de yardm etmitir. Filistin Kurtulu rgt ve ? srail in karlkl olarak birbirlerini tandklar Oslo Antlamas ile Filistin Kurtulu rgt iddet kullanmay reddederken, ? srail ile terr rgt diye nitelendirdii Filistin Kurtulu rgt nn, Filistin halknn yasal temsilcisi olduunu kabul etmitir. Antlama, ayrca igal altndaki topraklardan Gazze ve eria dan balamak zere, Filistin zerk Ynetimi ile ilgili grmelere temel oluturacak prensipleri belirtmitir.1993 Oslo Antlamas nn imzalanmasn takiben oluan olumlu ortama ramen, uygulanmasnda karlalan zorluklar, ? srail in Filistin Kurtulu rgt ile terr rgtlerini zdeletirmesi ve antlamay yeniden gzden geirecei vaadinde bulunan Likud Partisi ve lideri Benjamin Netanyahu nun, ? srail Babakan Rabin in 3 Kasm 1995 te Fanatik bir Yahudi tarafndan ldrlmesinin ardndan 29 Mays 1996 da yaplan seimlerde iktidara gelmesi, bar srecindeki engelleri yeniden n plana karmtr. Netanyahu, Bat eria dan ? srail askerlerinin aamal bir plan ile geri ekilmesi konusunda belirlenen tarihe itiraz etmi, ayrca antlamann ruhuna aykr olarak ? srail in, Dou Kuds te yeni yerleim yerleri amaya devam etmesi ynnde karar almtr. Sever e gre,

Krt meselesine ilikin gvenlik endieleri, Suriye nin PKK ya verdii destekten dolay duyulan huzursuzluk ve buna bal olarak Ankara nn istediinde batl mttefiklerden temin edemedii askeri donanm ve teknoloji ihtiyac ve nihayet

? srail le ortak olarak Irak ve ? ran [a] ynelik kitle imha silahlar ve ? slami radikalizm bakmndan duyulan rahatszlk, Trkiye yi 90 larda ? srail le yakn ibirliine ynlendirmitir. (Snmezolu, 2004:368). Ayrca, Netanyahu hkmetine Filistin konusunda dnya kamuoyundan ykselen olumsuz tepkilerin artmas zerine ? srail, manevra alann geni tutabilmek maksadyla Trkiye ile olan ilikisine daha sk sarlm ve ilk defa olarak bamsz bir Krt devletine kar olduklarn ve PKK terrn knadklarn belirtmi, kendileri iin PKK terr ile kendilerinin maruz kaldklar terr arasnda bir fark olmadn aka beyan etmitir. (Snmezolu, 2004:369). Buna ramen Trkiye, ? srail ile yakn iliki iinde olan bir lke olarak denge politikasn srdrmekte ve taraflara eit mesafede olduunu zellikle Arap tarafna anlatmakta olduka zorlanmtr. Ancak, bar sreci, Oslo Antlamas nda ortaya konulan prensipler etrafnda srdrlmtr. Trkiye de Oslo Antlamas n ve bar srecinin devamn desteklemitir. Bu erevede ? srail ile ilikiler artan oranda gelitirilirken Filistin Ynetimi ile de temaslar srdrlmeye devam etmitir. Filistin e 2 milyon dolar yardm yapan Trkiye, 50 milyon dolarlk da kredi sz vermitir. 1994 ylnda Cumhurbakanl nezdinde, ilk st dzey resmi ziyaret, Ezer Weizman tarafndan gerekletirilmitir. Yaplan mzakereler sonucunda, iki lke arasnda eitli anlamalar imzalanm, ekonomik ibirliinin gelitirilmesi prensip olarak kabul edilmitir. Yine ayn konular mzakere etmek zere Weizman dan sonra, Dileri Bakan imon Perez de Trkiye yi ziyaret etmitir. Kasm 1994 te, Ortadou gezisi kapsamnda Babakan Tansu iller ? srail i ziyaret ederek, birok alanda eitli anlamalar imza etmitir. Bunlarn arasnda terr, uyuturucu kaakl ve dier sularla mcadelede ibirlii, telekomnikasyon ve posta hizmetleri konusunda anlamalar, Manavgat, Seyhan ve Ceyhan nehirlerinin sularnn satlmas, GAP alannda blgesel ibirlii yer almaktadr. Dileri Bakan etin in ? srail i ziyareti srasnda bir karlkl ibirlii anlamas imzalanmtr. Cumhurbakan Demirel in bir haftalk

Ortadou turu ikili ilikilerin neminin altn izmitir. nk Demirel gezisine ? srail den balam ve ? srail Cumhurbakan Weizman ile grmeler yaptktan sonra ? srail Parlamentosu Knesset te milletvekillerine hitap etmitir. Demirel in ziyareti bir Trk yetkilinin bugne kadar ? srail e yapt en yksek seviyeli ziyaret olmutur (Aras, 1997:150). Aralk 1994 te, Milli Savunma Bakanl ile ? srail Savunma Bakanl arasnda, savunma sanayi rnlerinin ortak retimi konusunda ibirlii ile ilgili temaslarda bulunulmutur. Bylece iki lke arasnda ekonomik, ticari ve kltrel alanda birok gelime yaanrken, paralelinde savunma sanayi alannda da nemli admlar atlmtr. ? srail-Trkiye arasndaki ziyaret trafii esnasnda iki lkenin blgede kalc ve adil bir barn yerlemesi iin ibirlii yapmas ve Irak n blge iin yeniden tehdit olmamas ynnde gereken nlemlerin alnmas konusunda gr birliine varlm ve Tansu iller in babakan sfatyla 1994 te ? srail e gerekletirdii ziyaret srasnda Trkiye? srail ibirliini stratejik iliki olarak tanmlamas, yaknlamann ok boyutluluunu ortaya koymutur (Blkba, 1999:138-152).

Arafat n 1995 ylnda Trkiye ye yapm olduu ziyaret, Filistinlilerin Trkiye ye verdii nemin net bir kantdr. Tansu iller in Gazze yi ziyareti, Trk Hkmeti nin bar srecine verdii nemi bir kez daha vurgulam ve Trkiye nin, ? srail-Filistin yaknlamasna ynelik politikasnda adil arabulucu rolnn bir hatrlatcs olmutur. Souk Sava n sona ermesi uluslararas politikada nemli deiimlere sebep olmutur. Hepsinden nemlisi, Sovyet eilimli devletler bir transformasyon srecine girmilerdir. Bu srece beklenmedik oranda istikrarszlk ve belirsizlik elik etmitir. Trkiye kendisini bu sk dnm srecinin ve istikrarszlklarn ortasnda bulmutur. Bu gelime, Trkiye nin uluslararas politikadaki yerine tesir ettii gibi, Trk d politikasnda da dnme yol amtr (Kirii, 1995:1). Souk Sava sonras, Amerika Birleik Devletleri ve Avrupa Birlii ile yaanan problemler sonucunda Trkiye, izole edildii fikrine kaplm ve ortaya kan Sevr fobisi, lkenin d ve gvenlik politikalarnn belirlenmesinde nemli rol oynamtr (Altunk, 2000:321). Stratejik nemini yitirdii dnlen Trkiye, ksa bir dnem sonra yeni gelime ile, blgedeki stratejik nemini yeniden kazanmtr. Bu gelimeler Irak n Kuveyt i igali, Sovyetler Birlii nin zl ve Madrid de balayan Bar Sreci dir(Aras, 1997:145). Bar Sreci ile hz kazanan Arap-? srail ilikilerindeki yumuama sreci,

Trkiye-? srail ilikilerindeki snrlamalar kaldrm ve Trkiye-? srail ilikilerinin gelimesi iin uygun zemini hazrlamtr (Snmezolu, 2000:200). 3.2.Mesafeli Yaknlktan Stratejik Ortakla Trkiye ve ? srail arasnda 23 ubat 1996 tarihinde imza edilen ve askeri ilikilere canllk kazandran Askeri Eitim ve ? birlii Anlamas ile iki lke: -Askeri eitim alannda ibirlii yaplmasn, -Askeri akademiler, birlikler ve karargahlar arasnda karlkl ziyaretler yaplmasn, -Profesyonel uzmanlk alanlarnda mtekabiliyet esasna gre, farkl seviyelerde ibirliinde bulunulmasn, -Donanmaya dahil gemilerin ve Hava Kuvvetleri ne dahil uaklarn kar lkl olarak ziyaretler yapmasn, -Bilgi ve tecrbe salamaya ynelik personel deiimini, -Askeri tarih, askeri mze, askeri ariv, askeri film ve fotoraf stdyolar ile sportif faaliyetleri kapsayan sosyal ve kltrel etkinliklerin karlkl olarak dzenlenmesine, -Anlama kapsamnda mbadele edilen personelin nc bir lke ile misafir lke arasndaki atmalara katlmamalarn, -? birlii konularnda daha ayrntya inen uygulama dzenlemelerinin yaplmasn, hedeflemilerdir (ztrk, 1999:254-255). Anlama ubat aynda imzalanmasna ramen, ancak iki ay gibi ksa bir zaman gizli kalmay baarabilmitir. ? olarak ? lk srail basnna, daha sonra da Trkiye de haftalk yayn yapan Aksiyon Dergisi ne bu haber bomba gibi dmtr. Dergiye gre; anlamada askeri ibirliinin nce Trkiye-? srail arasnda kurulmas, daha sonra da rdn n de taraf olarak katlmas ngrlmtr. Trk tarafnn grmelerde bata terr konusu olmak zere, Dou ve Gneydou snrlarnn emniyeti, TAI uak tesislerine helikopter retimi gibi konularda ? srail in deneyiminden ve teknolojisinden

faydalanmak istedii belirtilmitir (Aksiyon, 1996:26). Anlamaya bata Suriye olmak zere, birok Ortadou lkesi tepki gstererek yaklamtr. Tahran Ynetimi anlamann iki lke arasndaki ilikilere byk apta zarar vereceini; Irak ve Msr ise yaplan anlamann, Ortadou nun blnmesi anlamna geldiini belirtmilerdir. Ancak Msr Dileri Bakan Amr Musa nn Ankara ziyaretinden sonra Msr da gzle grlr bir yumuama sreci ortaya kmtr (Ar, 1999:303-305). Trk Hkmeti anlamaya gelen tepkilere karlk, ? srail ile imzalanan Askeri Eitim ve ? birlii Anlamas nn benzerlerini Kazakistan, Belarus Cumhuriyeti, Moldova Cumhuriyeti ve ek Cumhuriyeti ile de imzalanm olduunu, ancak bu anlamada dier anlamalardan farkl olarak, dikkate deer en nemli hususun, Trk-? srail askeri ilikilerinde 1996 ylnda deil, 31 Mart 1994 tarihinde Gvenlik-Gizlilik Anlamas yaplmasyla baladnn ortaya km olduunun ifade edilmi olmasdr.

Trkiye-? srail ibirliine en byk tepki ise, blgedeki ? slam lkelerinden gelmitir. Trkiye nin srarla ve sklkla sz konusu ibirliinin, blge lkelerini hedef alan bir pakt olmad ynndeki aklamalarna ramen, eletirilerin nne geilememitir. 1996 dan itibaren Arap Birlii Zirve Toplants nda, Msr ve Suriyenin nclnde, Arap dnyasnn, Trkiye-? srail yaknlamasndan byk endie duyulduu dile getirilmitir. Nisan 1996 tarihinde, alt ? srail uann, Trk Hava Sahas nda eitim uularna balamasnn ardndan, Msr Dileri Bakan Amr Musa, askeri ibirlii anlamasnn detaylarn renmek zere Ankara ya gelmi ve Musa nn gezisinden hemen sonra Msr Devlet Bakan Hsn Mbarek, Trk-? srail askeri anlamasnn sadece bir eitim anlamas olduu ve saldrgan bir ama tamad konusunda tatmin olduunu aklayan bir beyanda bulunmutur. zellikle Suriye mevcut durumu kullanmak isteyerek, Trkiye ile yaad sorunlar karsnda Arap lkelerinin desteini toplamay baarmtr. Suriye nin resmi yayn organ al-Baath gazetesi, 1997 de Trk-? srail ibirliini eletirirken, ...ilan edilmemi bu ittifak, bar srecini bertaraf etme amacnn tesinde, Araplar ve onlarn yasal haklar pahasna da olsa yeni kazanlar elde etmeyi amalamtr... ifadesini kullanmtr. 28 Austos 1996 da Refah-Yol hkmeti tarafndan ereve Anlamasna dayanlarak, Savunma Sanayi ? birlii Anlamas imza edilmitir. Bu anlama gereince ? srail, Hava Kuvvetleri envanterinde bulunan elli drt Trk F-4 sava uan ? srail Uak Sanayi

Fabrikas nda yeni sistemler ile modernize etmi ve bu proje iin Trkiye ? srail e modernizasyonun bedeli olarak, 600 milyon dolar demitir. Askeri alanda ibirliinin bir dier boyutu, taraflarn ortaklaa dzenledii tatbikatlar olmutur. 1996 Nisan ve Austos aylarnda, Trk-? srail sava uaklar havada ortak ikmal tatbikatlar yapmlardr. Demirel Trkiye de iktidara gelen siyasi partilerin Trkiye-? srail ilikilerinin geliimini etkilemeyeceini belirtmi ve Askeri Savunma ve ? birlii anlamalarnn nc bir lkeyi hedef almadn belirtmitir.

Trkiye de askerlerin ne kt grup, ? srail ile yakn ilikileri bandan beri savunmutur. Gelien ibirliinden rahatsz olan Refah Partisi tarafndan temsil edilen kesimler ise Siyonizm kartlyla gelien ibirliine muhalif kalmlardr. Fakat, ? srail le yaplan iki nemli anlamann 1997 de Refah Partisi iktidar ortayken onaylanmas, ibirliine kar kanlarn samimiyetleri konusunda pheler uyandr[mtr] (Oran, 2001:574). ? birliinin younlamas birok rtbeli subayn 1997 nin ilk aylarnda ? srail i ziyaret etmesiyle dikkat ekmitir. Bu balamda, Genelkurmay ? kinci Bakan Orgeneral evik Bir, Trkiye ve ? srail blgenin iki demokratik lkesidir ve biz blgeye demokrasilerin nasl beraber alabileceini gstermeliyiz diyerek, ? srail e ynelik yakn ilginin altn izmitir. 1997 ylnn ilk yarsnda ou askeri ibirlii ile ilgili olmak zere imza edilmi bir dizi anlama, daha ncekilere eklenmitir. Bu durum dnya politikasndaki gelimelerin tesirinden bamsz deildir. Aras a gre
Amerika da, Krfez Sava ndan sonra kamuoyu, gerekmedike Amerikan askerlerinin Ortadou da bir gn bile kalmasna tahamml edemeyeceini gstermitir. Amerika nn azalan ekonomik gc de denkleme ilave edilirse, Ortadou da bar ve istikrarn Amerikan ynetimi asndan nemi ortaya k[mtr]... ? srail ayrca stratejik karlarn corafi olarak uzak lkeleri kapsayacak ekilde geniletm[itir]. Trkiye bylesine yeni bir oluumun dnda kalmamak iin, ? srail ile ibirliini milli karlarna uygun olarak deerlendirmitir. ? srail hkmeti de Trkiyeyi Ortadou ile ilgilenir grmek istem[itir.] (Aras,

1997:153).

Trkiye de gelimeye balayan en arpc eletiri ise, denge politikasndan bu kez ? srail lehine saplmaya balanmas oldu. zellikle Bat basnnda Trkiye-? srail yaknlamas ile Badat Pakt arasnda benzerlik kuranlar oldu (Oran, 2001:574-575). Trkiye atma potansiyeli barndrabilecek gelimelerden kanmaya alm ve ilgiyi ekonomik alana evirmitir. Ekonomik ibirlii, savaan taraflar arasnda barn konsolidasyonunda etkili olmu, Arap-? srail bar srecini gelitirme abalarna yardmc olmutur. Filistin cephesinden bakldnda, Trk-? srail ilikilerinde, Erbakan Hkmeti ile askeri evre arasnda yaanan politik atmaya ramen, 24-28 ubat 1997 tarihleri arasnda, Genelkurmay Bakan Orgeneral ? smail Hakk Karadaynn kendisine elik eden ok saydaki gazeteci ile birlikte ? srail e ziyarette bulunmas, Trkiye nin ? srail ile giderek artan yakn ilikilerine dair Trk kamuoyu ve medyasnn artan ilgisinin bir gstergesi olmu ve Karaday, Erbakan Hkmeti istese de, istemese de ? srail e gideceinin altn izmitir. Karaday basna verdii demete Tel-Aviv e gitmeden nce, Babakan Erbakan ile grmeye lzum grmediini ifade etmitir. Aka grld zere, ? srail ile olan ilikilerde, kamuoyunda hkmetin aksine generallerin sz sahibi olduu fikri olumutur. Trkiye nin ? srail Bykelisi Barlas zener, Karaday nn ziyareti esnasnda Amerika Birleik Devletleri gvenilmez ortak olduu iin Trkiye nin ? srail den daha fazla silah almak istediine dair olduka ilgin bir gzlemde bulunmutur. Ayrca, iki lkenin askeri ibirliini arttrmas gerektiini ve Refah Partisi nin F-4 lerin ? srail tarafndan modernizasyonuna itirazlarndan dolay kaybedilen deerli zaman sebebiyle, hzl admlar atlmas gerektiini eklemitir. Basn ile yapt eitli rportajlarda Karaday da, Trkiye ve ? srail in ortak ana meselelerinden birinin uluslararas terrizme kar yrttkleri mcadele olduunu vurgulamtr. Ylmaz n babakanlk grevine geldii 21 Haziran 1997 tarihinden, 17-21 Aralk tarihleri arasnda yapt New York ziyaretine kadar, Trk-? srail ilikileri ile ilgili devaml yeni aklamalar ortaya kmtr. Trkiye nin ? ile olan ilikileri gelimesine ramen, ran zellikle ? ran n PKK ya verdii destekten dolay souk hava devam etmitir. Suriye ile de ayn nedenden dolay ilikiler dzelmemitir. Bu balamda, ANAP-DSP hkmetinin Suriye nin ve ? ran n PKK ya verdii destee yant Yahudi Devleti yle balarn daha da sklatrmak olmutur. Suriye ve ? ran buna eytani ? ttifak sulamasnda bulunmulardr (Olson, 2005:43).

Trk-? srail Askeri Eitim ? birlii Anlamas nn bir gerei olarak, 1997 ylnda yaplmas planlanan, arama-kurtarma amal, Akdeniz de Gvenilir Denizkz (Reliant Mermaid) ad verilen tatbikat, anlamaya kar kan devletlerin sert eletirileri sebebiyle ertelenmi ve uzunca bir sre yaplamamtr. Gvenilir Denizkz Tatbikat daha sonra, 1998 ylnn Ocak aynda, Amerika Birleik Devletleri sava gemilerinin de katlmyla Akdeniz in uluslararas sularnda gerekletirilmitir. Tatbikat sonrasnda Kara Kuvvetleri Komutan Orgeneral Hseyin Kvrkolu nun, ? sraile drt gn sren bir ziyarette bulunmas, uluslararas kamuoyunun ilgisini ekmitir. Yine anlama gerei yaplmas gereken, st dzey askeri yetkililerin karlkl ziyaretleri de gerekletirilmeye devam edilmitir. Devamnda
Kvrkolu nun ubat 1998 deki ? srail ziyareti esnasnda, Trkiye nin bin adet Merkava tank ve havadan karaya Popeye-I fzeleri satn almas gndeme gelmi , Trkiye nin corafi koullarna uygun olmayan tanklardan vazgeilmi, ? srail e 12 milyon dolar tutarnda 40 zrhl ara satlarak ? srail den elektronik malzeme satn alm yaplmtr. (Oran, 2001:572).

1996 ylnda ? srail Uak Sanayi Fabrikas nda 54 Trk F-4 uann modernizasyonundan memnun kalan Trkiye, 1998 de 48 F-5 uann modernizasyonu ihalesini de 75 milyon dolarlk teklif sunan IAI ye (? srail Uak Sanayi) vermitir.

Trkiye-? srail arasnda; askeri, sanayi, ekonomik alanlarda yaplan stratejik anlamalar, bata Trkiye olmak zere, ? srail ve Ortadou lkelerinde eitli tepkilere neden olmutur. Trkiye deki en arpc eletiri, denge politikasndan ? srail lehine saplmaya baland ynndeki eletiridir. Blgedeki dier aktrlerle yerinde sayan ya da gerileyen ilikilere sahip olan Trkiye nin, sadece ? srail le ilikilere nem vermesi, Ortadou Bar Sreci nin baarya ulamas halinde, blge dengelerinde meydana gelecek deiiklikler de hesaplandnda, ilerleyen srete istenmeyen sonulara yol aabilecei ynndeki eletirileri; Trkiye ve ? srail in, Amerika Birleik Devletleri nin n ayak olmasyla, evvelce Badat Pakt deneyiminde olduu gibi, blge dengelerini gzetmeden, yola km olduklar ynndeki eletiriler takip etmitir. zellikle bat

basnnda Trkiye-? srail yaknlamas ile Badat Pakt arasnda benzerlik kuranlar olmutur. Btn bu eletiriler erevesinde, ? srail de Trkiye ile ibirliinin stratejik boyutlarnn bir kenara itilerek, ticari ve kltrel ibirliine daha ok nem verilmesi gr arlk kazanmtr. ? ve dtaki tm bu tepkiler, 1998 bandaki Gvenilir Denizkz Tatbikat srasnda, te maksimum dzeye ulam, Suriye tatbikat, blgedeki istikrar bozucu bir unsur olarak nitelendirirken, ? ran, blgede srekli bunalmlara yol aan Siyonist yaylmc politikalar gelitirme plannn bir rn olarak nitelendirmitir. Msr ise, ? srail ile ittifak yapan Trkiye bilmelidir ki, her trl ittifak bir kar ittifak oluturur aklamasyla Trkiye ve ? srail i blge lkelerini tahrik etmekle sulamtr. ? srail Babakan Barak n Trkiye ziyaretine e zamanl olarak, evik Bir Washington da ? srail yanda bir dnce kuruluunda konuma yapmaktayd. Trkiye-? srail ittifaknn stratejik neminin altn izen Bir, ittifakn Orta Asya ve Kafkas lkelerini batya yaklatrmak iin zellikle nemli olduunu vurgulamtr. Emekli Orgeneral, Cumhurbakan Hatimi nin reformcu programna ramen, ? ran n elinde bulunan yeni fzelerin Trkiye ve ? srail iin bir tehdit oluturmasndan dolay bu ittifakn ayrca nemli olduunu belirtmitir. Bir, Trkiye ve ? srail arasndaki ittifakn, Ekim 1998 deki TrkiyeSuriye arasndaki krizin zlmesinin yolunu am olduunu ve kriz esnasnda, Suriye nin Trkiye ye kar ald sorumlu tavr, bu ittifakn ie yaradn ispatladn belirtmitir. Ayrca eer ? srail ile Suriye arasnda bir bar antlamas imzalanacaksa, bunun Trkiye ile ? srail arasndaki anlamalarn sonucu olacan sylemitir. Bir, Washington da iken, bir iyi niyet gsterisi olarak, Yahudi Enstits nden Uluslararas Liderlik dl almtr. Bir in, Washington da yapt konuma esnasnda, ? srail Babakan Barak n, Ankara ya yapm olduu ziyaret, 1958 de Trkiyeye gelen David Ben Gurion dan bu yana, ? srail den Trkiye ye babakanlk dzeyinde yaplan ilk ziyarettir. Trk halk tarafndan scak karlanan Barak n ziyareti, iki lke arasndaki ittifakn giderek artan nemine gl bir sinyal gndermitir. Barak n ziyareti esnasnda dikkat eken bir baka durum da, Barak n yannda bulunan Trkiye Amerikan Yahudi

Federasyonu nun bir yetkilisi olan David Haris olmutur. David Haris, Adapazar ndaki ? srail Ky alnda yapt konumada, biz sadece iyi gn dostu deiliz. Kara gnde de yannzdayz demitir. Amerikan Yahudileri nin Trkiye-? srail ittifakna verdii destei bundan baka hibir ey aklayamaz. Deprem madurlarna gsterilen ilgiden memnuniyet duyan Trkiye ile grmelerde bulunan Barak n asl meselesi, ? srail in Trkiye den su almas projesi olmutur. Bu konu bir nceki Temmuz aynda, Cumhurbakan Demirel in ? srail e ziyareti esnasnda ana gndem maddesini tekil etmitir. Barak n ziyaretinden nce birka ? srail heyeti, su satn konumak zere Trkiye ye gelmilerdir. ? srailliler Trkiye den alnmas dnlen suyun maliyetini desalinasyon(tuzun arndrlmas) maliyetiyle mukayese ettiklerini aka ifade etmilerdir. Eer ? srail Trkiye den su alacak olursa, bu suyun dev tankerlerle veya Akdeniz in altndan plastik borularla tanaca dncesine haiz olmulardr. 1999 yllarnn sonlarna gelindiinde iki lkenin ilikilerinde yaanan tek prz, ? srail in Akdeniz Aratrma Merkezi yelerinin Temmuz 1999 tarihinde, Brksel de PKK st dzey sorumlusu Yaar Kaya ve dier yeleriyle grmeleri ve iki tarafn da (szde) srgndeki Krt Parlamentosu ve ? srail arasndaki ilikilerin glendirilmesi ynnde karar alm olmalardr. Suriye ve ? srail in Shepherdstown Virginia da bar grmelerine balad tarih ile e zamanl olarak, takriben Aralk ortalarnda, Trkiye ve ? srail in, Amerika Birleik Devletleri nin de katklaryla dzenledii deniz tatbikat, ittifakn salamln gzler nne sermitir. Tatbikattan sonra Trkiye ve ? srail, yllk stratejik, askeri ve politik toplantlarn gerekletirmek zere Tel-Aviv de bir araya gelmilerdir. Toplantnn byk bir ksmnda, bir nceki ay ? stanbul da toplanan Avrupa Gvenlik ve ? birlii Tekilat(AG? zirvesinde alnan kararlarn, ittifak iin muhtemel T) sonular tartlmtr. Trkiye-? srail arasndaki stratejik ortakln snrlamalar olduu da gz ard edilmemelidir. Filistin sorununda bar srecinin aksamas, Trk-? srail ikili ilikilerinin ilerlemesini sekteye uratabilir. Baz blgesel kriz durumlarnda ? srail in Trkiye ye destek vermekte ekingen davranm olmas, iki lke arasndaki stratejik ibirliinde snrlamalarn olduunun ak bir kantdr. rnein, Ekim 1998 de, Trkiye ile Suriye arasndaki krizde, ? srail taraf olmaktan kanmtr. Rusya nn Kbrs a S300 fzelerini satmas ile oluan krizde de ? srail Trkiye ye ak destek vermekten kanmtr (Inbar,

2002:164). ? srail in Trkiye nin Ortadou dnda kalan, Rusya ve Yunanistan ile olan problemlerine taraf olmak istememesi Trkiye-? srail stratejik ortaklnda taraflardan birisi aleyhine dengesiz bir ilikinin ortaya kmasna sebep olmutur. ? srail in Trkiye ye blge lkeleriyle yaad krizlerde destek vermekten kanmas, Trkiye cephesinde endie ile karlanm ve baz evreler tarafndan, Trk-? srail yaknlamas sorgulanmaya balanmtr. Suriye-Trkiye krizinin bitmesinin ardndan, Trk-? srail ilikileri tekrar rayna oturmutur (Cumhuriyet, 03.11.1998).

Bar sreci, Trkiye nin Ortadou daki gvenlik evresine olumlu katkda bulunmutur. PKK ile mcadeledeki karlkl istihbarat ve stratejik ibirlii Trkiye ye byk katklar salamtr. Bu anlamda ilk nemli adm, Genelkurmay ? kinci Bakan Orgeneral evik Bir in 23 ubat 1996 da ? srail i ziyareti srasnda gerekleen Askeri Alanda Eitim ve Teknik ? birlii ereve Antlamas olmutur. Aras a gre, Ortadou da yer alan baz lkeler tarafndan tepki ile karlanan bu anlama, ? srail ve Trkiye arasnda mevcut stratejik konularda karlkl anlayn net bir gstergesidir. Trk Dileri Bakan szcs, bu anlamann eitim maksatl olduunu ve komu devletleri gzetleyen silah ve elektronik ekipmann bu amala kullanlmayaca n belirtmitir. Bununla birlikte sz konusu ekipmann, PKK ya kar Gneydou Anadolu da ve Kuzey Irak ta yrtlen operasyonlarda kullanlmasnn mmkn olduunu belirtmitir. Anlama bir dizi eletiriyi de beraberinde getirmitir. Arap lkeleri ve ? ran, anlamann gvenliklerine ve Ortadou Bar Sreci ne zarar vereceini iddia etmilerdir. Msr nce kar kmasna ramen, anlamann ieriini rendikten sonra, Devlet Bakan Hsn Mbarek in Trkiye gezisi srasnda sz konusu anla mann blge devletlerine ynelik tehdit unsuru oluturmadn duyurmutur. Trk kamuoyunda da bu ibirliine baz evreler tarafndan eletiriler yneltilmitir. Trkiye nin baz byk ehirlerinde ? srail ile lml ilikileri protesto eden renci eylemleri gerekletirilmitir. Refah Partisi, Trkiye-? srail ilikilerindeki gelimelere muhalefet etmitir. Gemite de Bat kampna ve ? srail e ynelik kat tutumuyla tannan Necmettin Erbakan n babakan olmas, baz evrelerde Trkiye ? srail ilikilerinin gelecei ile ilgili pheler uyandrmsa da koalisyon protokol ve Erbakan n demeleri, ? srail ile anlamay bir devlet politikas olarak deerlendireceini gstermitir (Aras, 1997:150-152). Trk Silahl Kuvvetleri ve Refah Partisi arasnda yaanan politik atmadan tr, Trk Silahl Kuvvetleri, ilikileri

Refah Partisi nin ? slam a ynelik d politikasna kar bir denge unsuru olarak kullanmtr (Yavuz, 1997:31). Savunma Sanayi Anlamalar ve Bar Sreci ile birlikte, ? srail le yaknlaan Trkiye, ? srail in Yahudi lobisi nedeniyle Washington daki ayrcalkl durumunu gz nne alarak, bu durumun davalarnda kendilerine yardmc olacan ummutur. Bu balamda, ? srail de stratejik orta Trkiye ye yardm ederek, Amerikal Yahudileri Trkiye nin stratejik nemi hakknda eitmek iin youn bir aba ierisine girmitir. ? srail ve Amerikan Yahudi rgtleri, Amerikan Kongre si ve genel olarak kamuoyu ile ilikilerde Trk diplomatlar daha etkin olmalar iin tevik etmiler, ancak kendilerinin Washington da salayabilecekleri srekli destek konusunda Trkiye nin beklentilerini azaltmaya almlardr (Inbar, 2002:194). Stratejik Ortakln ? Ciddi Snav: Abdullah calan n Suriye den karlmas lk Trkiye nin Suriye ile tarihsel olarak su ve Hatay meseleleri mevcuttur. Buna ek olarak 1990 l yllarda ciddi bir mesele olarak, am ynetiminin, terr rgt PKK nn st dzey elebalarn Suriye topraklar iinde barndrmas, militanlarn Suriye nin etkili olduu Lbnan n Bekaa vadisinde eitim almalarna gz yummas ortaya kmtr. ? srail ise ayn ekilde lkesindeki terrn ana kayna olarak grd Hizbullah rgtnn himaye edilmesi yznden Suriye ile sorun yaamaktayd. 1998 ylnn Ekim aynda dnemin Kara Kuvvetleri Komutan Atilla Ate, Suriye snrndaki Hatay ilinde yapt konumada, Trkiye olarak Suriye nin PKK terr rgtne verdii destekten ok byk rahatszlk duyulduunu, bu durumun sona erdirilmesi iin gerekirse Irak ta olduu gibi meru mdafaa hakkn kullanacan syleyerek Abdullah calan n Suriye den karlmas operasyonu iin dmeye basmtr. atma ihtimalinin scakln hisseden Suriye, yapaca planlarda ? srail ile Trkiye arasnda mevcut olan (her ne kadar nc bir lkeyi hedef almad aklansa da) ittifak dikkate almak zorunda kalm ve terr rgt eleban lkesinden apar topar yollamak mecburiyetinde kalmtr. ? srail, Trkiye nin bu kararl tavr karsnda bir anlamda aknlauram, dorudan taraf olmamak adna Golan tepeleri zerinde yapmakta olduu taciz uularn geici bir sre askya almtr. Bu hareket, ? srail in

ittifaka kendi asndan koyduu snrlamann bir lt saylabilir. Abdullah calan n yakalanmas konusunda ? srail gizli servisi MOSSAD n istihbarat salad hatta eyleme katkda bulunduu ynnde kamuoyunda gl bir izlenim olumutur.

Doksanl yllar genel olarak deerlendirdiimizde, ? srail ile yaknlama, Trk kamuoyunda baz kesimlerin korktuu gibi Trkiye yi Ortadou blgesinde yalnzlk iine srklememi, aksine blge lkeleri gzndeki arln arttrmtr. Trkiye nin bir yandan Arap lkelerini destekleyen tavrn srdrrken, bir yandan da ? srail ile yaknlama politikasn yrtebilmesi kar ittifaklarn olumas iin gereken zeminin olumasn engellemitir. 3.3 1999-2001: Cem Dnemi, Trk D Politikasndaki Dnm ? srail Eitim Bakan Yossi Sarid in, szde Ermeni Soykrm hakkndaki demeci, 1990 larn ortalarndan itibaren srekli bir trman eilimi gsteren ilikilerin duraklamaya girdiinin ilk gstergesi olmutur. ? srail-Trkiye ilikileri olumlu seyrinde devam ederken, ? srail Eitim Bakan Yossi Sarid, 24 Nisan 2000 tarihinde, szde Ermeni Soykrm nn, ? srail deki liselerdeki ders programna alnmas gerektiini sylemi ve bu sylevi ? srail devlet radyosu tarafndan yaynlanm, akabinde Ankara ile Tel-Aviv arasnda kriz yaanmtr. Sarid in kimse Ermeni Soykrm gereini gz ard etmemeli eklindeki ifadesi, Trkiyede geni yank uyandrmtr (Milliyet, 25.04.2000). ? srail in kurulu yldnm dolaysyla 10 Mays 2000 tarihinde, ? srail Bykelilii nin dzenledii resepsiyona, st dzey hibir Trk yetkilisi katlma[mtr] (Oran, 2001:576). ? lke arasnda yaanan bu olumsuz gelime, ? ki srail Dileri Bakan David Levi nin 25 Mays 2000 tarihinde Trk Dileri Bakan ? smail Cem e gnderdii mektupla almtr. 2000 yl boyunca, yeni gelimelerle iyice belirginleen duraklama ortam unsur erevesinde olumutur. Birincisi, calan n Suriye den karlmas ve yakalanarak Trkiye ye getirilmesinin ardndan, 1999 yl boyunca am ile Ankara arasnda kurulan diyalog ortam ile birlikte Trkiye nin blgede eskiden izledii denge politikasna dnme eilimli admlar atmas ve kamuoyunda oluan, bu operasyonda MOSSAD n rol konusundaki gl izlenimi

silmek maksadyla ? srail tarafndan Krtlere gsterilen sempatik yaklam nedeniyle TelAviv ile youn ilikilerini gzden geirmesi olmutur. Suriye Devlet Bakan Hafz Esad n lmnden sonra, yerine Bear Esad n gelmesini, Ortadou bar ve Trkiye-Suriye ilikileri asndan olumlu bir gelime olarak deerlendiren Ankara, Suriye ile diyalog ortamn ve ekonomik ilikilerini gelitirmesi ynnde istekli olduunu gstermitir.

te yandan, 1999 sonunda, ? srail-Suriye arasnda, Washington da yaplan grmelerde ortaya kan olumlu hava da Trkiye nin denge politikasna doru ilerlemesinde etkili olmutur. Amerika Birleik Devletleri nin youn basksn zerinde hisseden Tel-Aviv ile am arasndaki ilikilerin yumuamas sonucunda varlabilecek bir bar olasl, Ankaray her iki tarafa da eit uzaklkta olmaya sevk eden bir etken olmutur.

? kincisi, ibirliinin en st dzeye kt savunma sanayisi alannda yaanan gerileme olmutur. Ankara nn 2000 ylnda yaplan saldr helikopterleri ihalesini, ? srail-Rus konsorsiyumunu eleyerek bir Amerikan firmasna vermesi, ? srail firmalarna verilecei sylentileri yaylan tank modernizasyonu projesinde ise somut bir ilerleme salanamamas, Tel-Aviv tarafndan endie ile karlanmtr. ? srail Babakan Barak, beraberinde Savunma Bakanl Mstear ve savunma sanayisinden sorumlu yetkililer olduu halde Ankara ya, 28 Austos 2000 tarihinde gelerek, bu olumsuz havay ortadan kaldrmaya altysa da, Trkiye Amerika Birleik Devletleri ile ilikilerini, ile ibirliinden daha nde tuttuunu vurgularcasna, ihale konusunda ald karardan vazgememitir. bu durum karsndaki tepkisini, 2000 in Sonbahar aylarnda, szde Ermeni Soykrm iddialarn, Amerikan Kongresi nin gndemine alnmas srasnda gstermitir. Daha nceki yllarda soykrm tasarlarnn Senato ve Temsilciler Meclisi Genel Kurulu na gelmesinin engellenmesi ynnde Trkiye ile birlikte alan Yahudi lobisi, Tel-Aviv in isteksizliine paralel olarak, son ana kadar statik kalmtr. Ancak, Bakan Bill Clinton n Temsilciler Meclisi Bakan na bir mektup yazmas ve tasarnn gndemden ekilmesi srecinde devreye giren Yahudi lobisi, bu tavr ile Trk

Amerikan ilikilerinin gidiatnn, ? srail ilikileri ile ne kadar yakndan ilintili olduunu bir kez daha ortaya koymutur. nc unsur ise, igal altndaki topraklarda balayan 2. ? ntifada (El-Aksa ? ntifada s) srasnda, Ankara nn taknd tutum olmutur. ? srail ve Filistin taraflar arasnda, 1999 da yaplan grmeler sonucunda, 2000 yl Ekim aynda bir nihai anlama yaplmas karara balanmtr. Fakat, temel sorunlar zerinde bir konsensus salanamamtr. Nihai anlamann imzalanamamas ve bamsz bir Filistin Devleti nin kuruluunun ertelenmesi ile gerginleen ortam, 1982 de Lbnan daki Filistin kamplarnda giri ilen katliamn mimar Lbnan Kasab lakapl Likud Partisi lideri Ariel aron un, 28 Eyll 2000 de Mslmanlarca kutsal saylan Mescid-i Aksa ya (Kuds) kkrtc bir ziyaret yapmas zerine patlamtr. Filistinlilerin 1987 deki gibi kk protestolarla balayan eylemleri, ok ksa srede tm igal altndaki topraklar kaplayan byk bir ayaklanmaya dnmtr. Balangc, geliimi ve ? srail in taknd sert tavr bakmndan ilkinden bir fark olmayan Filistin ayaklanmas, 2. ? ntifada olarak adlandrlmtr. 2001 Sonbahar na kadar 800 n zerinde Filistinli, ? srail askerleri tarafndan ldrlm ve buna karlk onlarca ? srailli asker ve sivil de Filistinlilerin intihar saldrlar sonucu hayatlarn kaybetmilerdir. Oran n belirttii gibi
2. ? ntifada srasnda, ? srail gvenlik glerinin Filistinli gstericilere otomatik silahlarla karlk vermesi, hatta Filistin Kurtulu rgt nn Gazze deki binalarna ve limanda demirli sahil gvenlik gemilerine helikopterlerle saldr yapmas, Ankara da olumsuz karlanmtr. Bata Cumhurbakan Sezer ve Babakan Ecevit olmak zere, Trk yetkililer olaylarn derhal durdurulmasnn, Bar Sreci nin devam edebilmesi iin tad nemi vurgulamtr. 6 ubat 2001 de yaplan seimlerde Ariel aron un ? srail Babakanl na gelmesinin hemen ardndan, Filistin e kar izlenen politikann sertlik dzeyini ykseltmeye balamas, Ankara da endie ile takip edil[mitir.] (Oran, 2001:576-579). 2. ? ntifada iki gerei gzler nne sermitir. ? ? lki, srail ve Filistin de bulunan bar

kartlarnn, hala ok gl olduu gerei olmutur. ? srail de Likud, ar ve milliyeti partiler ve Yahudi gmenler tarafndan temsil edilen sertlik yanllar, toprak karl

bar fikrine scak yaklamadklarn gstermilerdir. Filistin de ise, Hamas ve ? slami Cihat gibi terr rgtleri, Arafat n liderliini hie sayarak ? srail in mutlaka yok edilmesi hedefine geri dnlmesini istediklerini beyan etmilerdir.

? kincisi ise, temel sorunlar zlmeden blgede kalc bir bartan sz edilmesinin mmkn olamayaca gerei olmutur. Olaylar tm bar srecinin, Kuds n stats zerinde dmlendiini gzler nne sermitir. Bu arada, Dileri Bakan ? smail Cem, gelien Trk-? srail ilikilerinin sonucunda ortaya kan Arap/? tepkisine daha duyarl bir biimde yaklaarak ve bu lkelerle diyalou ran artrmaya almtr. Silahl Kuvvetler e mensup elitlerin kt komu fikirlerinin aksine, ? smail Cem, ? ran, Irak, Suriye gibi problemli komularla ilikileri iyiletirmeye ynelik bir politika izlemeye almtr. Dileri Bakanl Cem in dneminde ayrca Ortadou da, blgenin problemli devletlerine kar, Trkiye, ? srail ve lml Arap lkelerini kapsayan, Amerikan OSCE (Avrupa ? birlii ve Gvenlik Organizasyonu) vb. projelerin, Arap-? srail Bar Sreci tamamlanmadan asla baarl olamayacan savunmutur (Aykandan aktaran Erdem, Engin ? brahim:67-68). Ankara da sorunun zm konusunda aktif bir rol stlenmeye alm ve resmen arabuluculuk olarak nitelendirilmese de, Dileri Bakan ? smail Cem, ? srail-Filistin ve Msr arasnda mekik diplomasisi yrtmtr. Trkiye, Araplar tarafndan kendilerine ynelmi bir pakt olarak deerlendirilen, ? srail ile younlam ibirliinin Ortadou da stlenmeye alt yeni roldeki inandrcl ortadan kaldrdnn ve tarafsz grntsn zedelediinin bilinci ile hareket ederek, Tel-Aviv balantsnn grntsn azaltmaya almtr. Bu balamda askeri ibirlii erevesinde kurulan alma gruplarnn alt ayda bir yaptklar stratejik ve gvenlik ibirlii toplantlarnn 2000 Sonbahar nda gerekletirilmesi planlanan blm, Ankara nn istei zerine ertelenmi ve 2000 sonuna kadar yaplmamtr. Erteleme kararnn ardndan, Cumhurbakan Sezer in ? stanbul da dzenlenen ? slam Konferans Ekonomik ? birlii Daimi Konseyi(? SEDAK) toplantsnda yapt konumada, igal altnda yaanan olaylar nedeniyle ? srail i sert bir dille eletirmesi sebebiyle, Trk-? srail ilikileri bir kez daha sarslmtr.

Oran n belirttii gibi

...son olarak olaylarn sona erdirilmesi iin Msr n arm el eyh kentinde, 17 Ekim 2000 de yaplan toplantda alnan karar uyarnca, Birlemi Milletler bnyesinde oluturulan aratrma komisyonunda eski cumhurbakan Sleyman Demirel in de yer almas, Trkiye nin ? srail ile Filistin arasndaki sorunlar karsnda tarafsz olduunu bir kez daha vurgulamasn sala[mtr]. Ankara, 52 yl nce Birlemi Milletler tarafndan kurulan Filistin Uzlatrma Komisyonu na ye olduu srada, Arap yanls tutumunu nasl terkederek her iki tarafa da eit mesafede bir izgiye geldiyse, bu yeni komisyon yelii de Trkiye nin blgeye bak zerinde ayn ynde bir etki yap[mtr]. 26 ve 27 Kasm da iki toplant yaptktan sonra, Aralk ay iinde blgeye giderek taraflarla grmeler yapan komisyon, 30 Nisan 2001 de raporunu aklamtr. Raporda olaylarn, aron un 28 Eyll 2000de Mescid-i Aksa ya 1000 kiilik bir grupla yapt ziyaret sonrasnda baladnn alt izilmi ve taraflarn tekrar bar grmelerine balayabilmesi iin, nce atekesin salanmas gerektii ifade edil[mitir]. Raporda ayrca taraflar arasnda gvenin tekrar tesis edilebilmesi iin yaplmas gerekenler sralan[mtr]. (Oran, 2001:579).

Mitchell Raporu aron un tartlan Mescid-i Aksa ziyaretiyle trmanan gerginliin ardndan, ? srail-Filistin arasndaki ortam yumuatma amacyla toplanan, aralarnda dokuzuncu cumhurbakan Sleyman Demirel in de bulunduu arm el eyh heyetinin hazrlad ve heyetin bakan ABD li eski senatr George Mitchell n adyla anlan Mitchell Raporu, 21 Mays 2001 tarihinde yaynlanmtr. Filistin -? srail atmalarn durdurmak iin somut nerilerde bulunan raporun znde, Filistin tarafnn intifaday ve terr durdurmas, kar lnda ? srail in atekese uymas ve Bat eria ile Gazze deki Yahudi yerleimlerini dondurmas yer almtr. Her gereki uzlama formlndeki gibi, iki tarafn da kazanmna, dolaysyla iki tarafn da tavizine dayanan bir anlay sz konusu olmutur. Ancak Mitchell Raporu nu, bu kapsamyla kabullenmek ne ? srail in ne de Filistin in iine gelmitir. Rapora bir basn toplantsyla destek veren ABD Dileri Bakan Colin

Powell dahi, Yahudi yerleimlerinin dondurulmas hkmne tam sahip kamam; yerleimlerin doal geliimi diye tanmlanan inaatlara krmz k yaklmasndan yana olmadklarn ima etmitir.

Oysa Mitchell Raporu nda gayet net bir biimde Sadece Bat eria ve Gazze nin yeni alanlarnda, yepyeni yerleimler kurulmasna deil; mevcut yerleimlerin

geniletilmesine de son vermek gerekli. Yerleimler konusunda, ancak byle bir tam dondurma uygulamas, Filistinlileri intifaday durdurmaya raz edebilir ibaresi yer almtr. Rapordaki atekes arsn sahiplenerek doru adm atan aron un, yerleimler konusundaki neriyi reddetmesi, iddeti sona erdirme umudunu daha batan kreltmitir. Barak n, bir yandan Mitchell Raporu na sahip karken, bir yandan da, ? srail yeni yerleimler ina etmemelidir. Ancak askerden dnen ve ailesini yeni kuran gen bir adamn da, babasnnkinin yannda bir ev yapmasna engel olunmamaldr demeci de, aslnda raporun ksmen bir reddi niteliinde olmutur. Clinton ynetiminin Ortadou da nihai bara imza attrmaya ynelik youn abasn ar mdahalecilik diye eletiren ve greve geldiinden bu yana, Ortadou da hzla trmanan iddeti durdurmaya ynelik bir siyasi inisiyatif gelitirmeyen Bush ynetimi, Mitchell Raporu nun iki temel nerisine ayn kararllkla sahip kmamakla, akan kann durdurulmas ynnde nemli bir ans riske atmtr. Mitchell Raporu nun Ortadou daki iddete kalc bir zm getiremeyecei ynndeki kayglar, hem ? srail hem de Filistin cephesinde youn oranda hissedilmitir. Geri, ? slam Konferans rgt nn ? srail ile siyasi ilikileri kesme karar Ortadou da olduu varsaylan geici huzur ortamnn da ne kadar hassas olduunun da net bir kant olmutur. Mitchell Raporu nun Trkiye nin bekledii etkiyi uyandramam olmasnn nedenleri arasnda Arafat n vizyonsuzluu, aron un provokatrl ile birlikte, Bush ynetiminin duyarszl da dier etkenler olarak sralanabilir (ongar, Milliyet, 28.05 2001). Ankara daki yetkililer tarafndan, Trkiye-? srail arasndaki, 90 l yllarn ikinci yarsndan itibaren askeri, ticari, akademik ve kltrel anlamda yaplan birok anlama

ve karlkl ulusal karlar zerine kurulu youn ilikilerin, Ariel aron un babakanl sresince de srdrlebilecei umulmutur. ? srailli uzmanlar ise, Trk ? srail ilikilerinin ktlemesi iin herhangi bir sebep grmediklerini ve ilerleyen dnemde, ikili stratejik ilikilerin normal seyrinde srdrlebilecei inancn tamlardr. ? srail merkezli BESA Stratejik Aratrmalar Merkezi nde grleri alnan iki uzman, Netanyahu hkmeti dneminde Dileri Bakan olarak grev yapan Ariel aron un, Trkiye nin Ortadou daki nemini ve Ankara ile ilikilerine zen gstermesi gerektiini ok iyi bildiini, bu nedenle aron hkmetinin Trk-? srail ilikilerini daha ok nemsemesinin muhtemel olduunu belirtmilerdir. Trk taraf ise Ortadou Bar Sreci konusunda olduka duyarl bir tavr sergilerken, devam eden ? ntifada hareketine ilikin de bir takm kayglara haiz olmutur. Ancak birok uzmann iddia ettiinin tersine, Ankara nn Tel-Aviv ile olan ilikileri, Arap lkeleri ile olan ilikilerine ya da Bar Sreci ne endeksli olmamtr. Eer iddia edildii gibi Trk ? srail yaknlamas, Bar Sreci ne endeksli bir iliki olmu olsayd, Netanyahu hkmeti dneminde Ortadou Bar Sreci donduunda, ilikilerin dk dzeye indirilmi olmas gerekirdi. Ancak, tam da Netanyahu nun babakanlk dneminde ikili ilikiler, en st dzeye ulamtr. Likud Partisi nin gvenlik konularna byk nem vermesi sebebiyle, Trkiye yi her zaman blgedeki en nemli stratejik orta olarak grm olduu unutulmamaldr. Genel olarak ? srail sa, Arap lkeleriyle tam ibirliini ieren kapsaml bir barn mmkn olmadn ve ? srail in Ortadou da sorunsuz bir ekilde varln devam ettiremeyeceine ynelik inan tamlardr. Bu nedenle de kuruluundan itibaren ? srail in sac kesimi, genelde Trkiye ile ilikilerin faydalarn vurgulama eyleminde olmutur. Trk-? srail ilikilerinde 2001 ubat ay itibariyle gelinen noktay, ? srail Bykelilii nden diplomat David Kohen, flrt ve balay dneminin sona ererek, ilikinin evlilie dnt eklinde tarif etmitir (Erdemli ve Ercan, 2001:17-19). 19 Haziran 2001 de, ? srail, Trk ve Amerikan Hava Kuvvetleri tarafndan Orta Anadolu nun Konya ehrinde gerekletirilmek zere balatlan askeri tatbikat (bu, lke arasnda bu trden ilk hava tatbikatdr) ? srail ile Trkiye arasndaki ittifakn devaml gelitiinin gstergesi olmutur. Anadolu Kartal ad verilen bu hava tatbikat, lkenin o tarihe kadar gerekletirdii en byk ortak tatbikat olmutur.

Tatbikata Trk Hava Kuvvetleri 46 uak, ? srail 10 F-16 ve ABD de 6 F-16 ile katlm, uaklar Konya nn dousundaki 20 bin kilometre karelik yeni bir eitim alannda operasyonlarn srdrmtr. Anadolu Kartal tatbikat, blge devletleri ? ran, Irak ve Suriye tarafndan ho karlanmam ve Trkiye taraf da ? srail taraf gibi, ? ran n, uzun menzilli ahab fze planna ve Badat n kitle imha silahlar gelitirmek iin gsterdii gizli abalar ho karlamamtr. Trkiye-? srail arasndaki anlama, geleneksel anlamda bir askeri ittifak, karlkl savunma ya da sava durumunda birbirine destek olma taahhd olmamasna karn, bu iki ABD mttefiki arasndaki antant, aka istikrarsz Ortado u ya, byk bir arlk getirmi ve her iki devletin blgesel statlerini ve caydrma kabiliyetlerini artrarak Ortadou daki g dengesini deitirmitir. Her iki lke de, ilikilerinin baka bir devleti tehdide ynelik olmadna ynelik srarl demeler vermeye devam etmitir. ? srail in eski Savunma Bakan ? zak Mordechai nin 1998 de yapt bir konumada, Trkiye-? srail ittifakn, Ellerimizi kenetlediimiz zaman gl bir yumruk oluturuyoruz. Bizim ilikimiz stratejik bir iliki diyerek yorumlamtr. Mordechai nin aklamasna paralel olarak, Begin-Sedat Stratejik Ara trmalar Merkezi nin direktr Efraim ? nbar, Trkiye nin Irak ve Iran snr zerindeki hava sahasnda uan ? srail sava uaklarnn, bu lkelerden gelebilecek ve ? srail tarafndan giderek en byk tehdit olarak alglanan fze saldrlarna kar ? srail in caydrcln daha da artrdn belirterek, ? srail Hava Kuvvetleri nin bu tr silahlarla etkili bir ekilde baa kabilme ans, hava saldrlar iin sz konusu olan mesafeler ksaldka daha da artyor diye eklemitir (The Daily Star, 27.07.2001). 2001 in Nisan ayndan itibaren ? srail-Trkiye ilikilerinde canllk yaanm, nce ? srail in Dileri Bakan imon Perez, sonra Savunma Bakan Benyamin Ben Eliyezer, en son olarak da Genelkurmay Bakan aul Mofaz n Ankara y ziyaret etmelerinin ardndan, 8 Austos 2001 tarihinde ? srail Babakan Ariel aron Ankara ya uluslararas kamuoyunda tartmalar yaratan bir ziyarette bulunmutur (Wiener Zeitung, 09.08.2001DBT). aron, greve geldiinden bu yana Ankara ya yapt ilk resmi ziyaretin arifesinde Anadolu Ajans na verdii demete, Trkiye nin Filistin lideri Arafat a iddete son vermesi iin bask yapmasn isteyeceim. Terr en byk

sorunumuzdur aklamasnda bulunmutur. Filistin ynetiminin Enformasyon Bakan Yaser Abed Rabbo ise buna cevaben, asl saldrgann ? srail olduunu ve Trkiye nin Yahudi devleti ile olan ilikilerini kesmesi gerektiini sylemitir. Rabbo, Ankara dan bir ricada bulunarak, aron u, Filistinlilere ynelik ? srail saldrlarn durdurmaya ve Judea, Samaria ve Gazze eridi nde uluslararas bir gzlem gc bulundurulmasn kabul etmeye armasn istemitir. Bu aklamalar da Trkiye nin brnd arabuluculuk rolnn zorluunu gzler nne sermitir (Jerusalem Post, 08.08.2001).

Normal artlar altnda Mslman Trkiye ile Yahudi ? srail Devleti arasnda giderek gelien stratejik ortakl kutlamaya vesile olabilecek bu ziyaret, Ortadou daki iddet olaylar sebebiyle Ankara asndan bir ip cambazl haline gelmitir. Trkiye bir yandan ? slam dnyasnn gznde Yahudi devletin bir uydusu konumunda alglanmak istememi ; te yandan da ? srail ile ittifakn tehlikeye atmak iine gelmemitir. Blent Ecevit bakanlndaki Trk Hkmeti iin bu ikileme bir are bulmann pek kolay olmad grlmtr. ? srail ile Trkiye arasnda 1996 ylnda imzalanan askeri anlama ve ardndan gelen bir dizi savunma sanayisi ve strateji anlamalarndan bu yana, Ortadou daki Arap lkelerin tepkisi eken, bu ikilinin ibirlii giderek glenmi; Trkiye nin, Batl devletlerden zorlukla silahlanma malzemesi satn alabilmesine karn, ? srail den her eyi kolaylkla temin edebiliyor olmas Trkiye asndan ilikiyi glendiren nemli bir faktr olmutur. ? lkenin uzun zamandan beri Trkiye nin gneyindeki Manavgat rma ndan ? ki srail e ime suyu sevk etmesi konusunda yapt grmeler, Trkiye nin ? srail e verdii silahlanma siparilerini, para yerine su ile demesi ihtimalini dahi gndeme getirmitir.

Trkiye nin Ortadou politikas yalnzca ? srail ile ibirliine gitmekten ibaret deil, ayn zamanda Filistinlilerle de, bamsz bir Filistin devletinin kurulmasn destekleyecek llerde iyi ilikiler kurmak olmutur. Trkiye nin hem ? srail hem de Filistinlilerle iyi ilikiler oluturmak politikasnn, herkesin suyuna gitme teebbsnden daha fazla bir anlam tayp tamadnn, aron un ziyareti ile ortaya kmas beklenmitir. aron un Filistinliler ile ihtilaf konusundaki sert tavr ve ? srail ordusunun Filistinli muhtemel suikastilere yapt son saldrlar, Ankara y, aron hkmetini

sert bir dille eletirmek zorunda brakm, bu balamda Dileri Bakan ? smail Cem, aron un ziyaretinden nce, Arap dnyasn yattrmak iin Msr a gitmitir. Ancak bu ziyaret, Ankara nn aron un ziyareti nedeniyle oluan basky azaltmas iin yeterli olmamtr. Gelimeler nda, ? srail Babakan aron, Trk medyas ile yapt rportajlarda dahi, Trkiye ye, Arafat n terrle hibir ey elde edemeyeceini anlamas iin, Filistinliler zerindeki nfuzunu kullanmaya arda bulunmutur (Wiener Zeitung, 09.08.2001-DBT).

Filistin ile bir an nce bar grmelerine geilmesine taraftar olduunu, Trkiye ye yapt ziyaretinde net bir ekilde ortaya koyan ? srail Babakan Ariel aron, Babakan Blent Ecevit le grmesi esnasnda da, ? srail, mmkn olan en ksa zamanda bar srecine balanmasn istiyor demitir. aron, ok nemli tavizler vermeye hazr olduunu, ancak bunun, ? srail halknn gvenlii pahasna olamayacan aklayp, yeni grmeler iin n artn iddetin btnyle sona ermesi olduunun da altn izen ? srail Babakan, Filistin Lideri Yaser Arafat iin bamsz bir devletin mi, yoksa bir katiller etesinin banda m yer almak istediine karar vermeli diye eklemitir. Ecevit ise, ? srail e arda bulunarak, terrn sona erdirilmesi ile ilgili admlarla birlikte, bar grmelerinin yeniden hayata geirilmesi konusunda aba gsterilmesini istemitir. Ortak askeri projelerin yan sra, ? srail-Trkiye arasnda, Ankara da, yaplmas planlanan ortak ekonomik projelerden de sz edilmi; bu alanda Trk suyunun ? srail e tanmas, Trkiye nin gneyinden balayp ? srail zerinden Msr a ulaacak bir doalgaz boru hattnn yaplmas ve Gneydou Anadolu daki sulama projeleri grlmtr (Frankfurter Rundschau, 10.08.2001-DBT) ? srail Babakan Ariel aron un, Ecevit ile yapt grme, ? srail basnnda, Ariel aron un, atmalar srerken grmeleri reddetme politikasnn, Ecevit tarafndan, sert bir dille eletirilmesi eklinde yansm ve grmenin ardndan dzenlenen ortak basn toplantsnda, bu politikann sonu gelmez bir kan aknn reetesi olduuna deinilmitir. ? srail basn, Ecevit in slubunu keskin ve diplomatik olmad gerekesiyle eletirmitir. Ayrca, ? srail basnnda, Ecevit in ? srail in Filistin ekonomisini tahrip ettiine ynelik aklamasna ek olarak, Filistinlilere ynelik ? srail

ambargosunun yalnzca iddet olaylarn younlatrmaya yarayaca ve ? srail in bir yandan iddeti engellemek iin elinden geleni yaparken, bir yandan da Bar Sreci ni yeniden hayata geirmesi gereklilii ynnde verdii demeler yer almtr. Son olarak da, Ecevit, ? srail ile Filistinlileri birbirine yaklatrmaya yardmc olmak iin elinden geleni yapacan, Trkiye nin arabuluculuk roln stlenmeye hazr olduunu belirtmesi ve ? srail-Filistin arasnda yaplacak grmelere Trkiye nin ev sahiplii yapabilecei ynndeki neri de ? srail basnnda yer almtr (Jerusalem Post, 09.08.2001).

Ariel aron un, Trk Babakan Blent Ecevit, Cumhurbakan Ahmet Necdet Sezer ve Ekonomiden Sorumlu Devlet Bakan Kemal Dervi le grp, iki lke arasndaki sk askeri, diplomatik ve ekonomik balar daha da gelitirmeye ynelik ziyaretinin ardndan, Trkiye Dileri Bakanl ndan st dzeyli bir yetkili, Jerusalem Post a Her iki taraf da kan akmasn durdurmak iin olumlu ve kar lkl admlar atmaya aracaz eklinde bir deme vermitir. Bylelikle Trkiye, Filistin ve ? srail gerginliinde dengeli bir politika izleyeceinin sinyallerini vermeye devam etmitir (Jerusalem Post, 08.08.2001). Ortadou daki Trk-? srail yaknlamasna muhalif Arap lkeleri tarafndan aron un Trkiye ziyareti, iddetle eletirilmitir. ? srail Babakan General Ariel aron un Trkiye ye yapt resmi ziyaretin akabinde, Suriye Babakan Mustafa Miro, Suriyeli bir hkmet bakannn Irak a yapt ilk ziyareti gerekletirmitir. Bu iki ziyaretin ayn zamana denk gelmesi rastlantsal olmamtr. NATO ya, daha ak bir deyile de bizzat ABD ye kadar uzanan stratejik bir boyutu olan ? srail-Trkiye ittifak, Araplar tarafndan kuzeyden ve gneyden bir kska gibi Suriye ye bask yapt ynnde yorumlanmtr. Basknn, askeri baskyla snrl kalmayp, bata su olmak zere birok ekonomik yn kapsad ileri srlmtr(El ? ttihad, 27.08.2001-DBT). ? srail Gazetesi Haaretz ile 2001 Austos unda yapt bir rportajda, ? srail in izledii politikalarn, Trkiye nin Arap dnyas ile ilikileri zerindeki etkileri sorulduunda, Ecevit, yantn ok dikkatli ifadelerle vermitir. Ecevit, ? srail in kutsal mekanlardaki eylemleri srerse, kutsal mekanlara ynelik hassasiyetin ok yksek olduu bir blgede

bulunan Trkiye nin, ? srail ile son yllarda ok hzl gelien ilikileri de gz nne alndnda, ? srail deki durumun mevcudiyetini koruduu takdirde, blgedeki baz lkelerle olan ilikilerimizde birok zorluk doacaktr demitir. Ecevit, szlerini ? srail ile olan ve hibir lkeyi tehdit amac tamayan ekonomik ve askeri ilikilerimizden memnunuz. Bu ilikileri gelitirmeye devam etmek istiyoruz. ? srail in, ar g kullanmn srdrmesi halinde ilikilerimizde doacak sorunlar da anlayaca umudundayz. Ancak biz, ilikilerimizi snrlandracamz yolunda bir izlenim yaratmak istemiyoruz, yalnzca diyalog temin etme yolunda doan frsat kullanmak istiyoruz eklinde srdrmtr (Barel, Haaretz, 29.08.2001).

Ayn yln Eyll aynda, Trkiye Dileri Bakan ? smail Cem, yapt bir aklamada, Sadece Araplar istiyor diye, Ankara, ? srail ile olan ilikilerini alt seviyeye indiremez. Ayn zamanda, ? srail in talebi zerine Araplara kar olan politikamz da deitiremeyiz eklinde deme vermitir. Cem, Ankara nn, ? srail ile varolan ilikilerini gelitirmek konusunda kararl olduunu da szlerine eklemitir. Cem, The Jerusalem Post a yapt aklamada, Trkiye-? srail ilikilerinin, blge asndan nemli olduunu ve nc bir taraf tehdit etmediini belirtmi, blge istikrarna katkda bulunabilmek iin Trkiye nin ? srail ile olan ilikilerine zel nem verdiini sylemi ve Trkiye nin, bir taraftan Arap lkeleri ile dengeli bir politika salamaya alrken dier taraftan da ? srail ile olan ilikilerinde herhangi bir taviz vermeyeceine dikkat ekmitir. ? srail-Filistin anlamazlna deinen Cem, Trkiye nin arabuluculuk yapabilecei nerisini yinelemi ve her iki tarafa da, iddet olaylarn sona erdirme arsnda bulunmutur. Cem, Gl tarihi gemiiyle birlikte Trkiye, ? srail ve Filistinliler arasnda bir zme ulalmas ynnde byk abalar sarf etmeye kararldr. Ayn anda iki tarafa da en yakn tek lkeyiz. Mekik diplomasisine hz kazandrarak bu avantaj kullanmaya devam edeceiz. Her iki taraf da mmkn olan en ksa zamanda iddet olaylarn sona erdirmeye aryoruz demitir. ? srail ve Filistinlilerin bar grmeleri balamadan tamamen sona ermesini beklememesi gerektiini syleyen Cem, Her iki taraf da ayn anda hassas konular grmek zere ayn masada bir araya gelmelidir eklinde szlerine devam etmi ve ? srail ile Filistinlilerin, Mitchell Raporu

nu uygulamasn istemitir. Son olarak da, istikrara katk asndan ? srail in, Filistinlilere uygulad ekonomik kstlamalar kaldrmas gerektiini belirtmitir (Jerusalem Post, 11.09.2001).

21 Eyll 2001 tarihinde de Ortadou ya gn birlik bir ziyarette bulunan Dileri Bakan ? smail Cem, ilk olarak ? srail Dileri Bakan imon Peres le grm, Peres grme ncesi yapt aklamada, Ortadou bar konusunda Bakan Cem in ok yerinde bir davranla ve zamannda blgeye geldiini sylemitir. ? smail Cem de Peres ile Arafat n bir araya geleceini ve bu bulumay da bir dizi grmenin izleyeceini, grmelerden birinin de Trkiye de gerekleme olasl bulunduunu sylemitir. Cem daha sonra Filistin e giderek, Devlet Bakan Yaser Arafat la bir araya gelmi, Arafat, Cem ile dzenledikleri ortak basn toplantsnda, Trkiye nin bar iin gsterdii abalardan derin memnuniyet duyduunu belirterek, bara ve atekesi srdrmeye kararl olduklarn aklamtr (Ayn Tarihi, Eyll2001-BYEGM). Oran a gre
1999-2001 dneminde yaanan tm bu gelimeler, Trkiye nin 1995-1999 dneminde Ortadou da izledii tek boyutlu d politikay bir kenara brakarak, ulusal karlar erevesinde, kontroll biimde ok ynl ilikilere dn yapma eiliminde olduunu ortaya koymutur. aron un 8Austos 2001 de Ankara temaslar Trkiyenin Ortadou bar srecinde stlendii kolaylatrc rol iyice belirginletirmitir. (Oran, 2001:578-579).

2002 nin Ocak aynda, Trkiye de bulunan ? srail Dileri Bakanl Mstear Avil Gill, Dileri Bakan ? smail Cem i ziyaret ederek, ikili ilikilerin st seviyede devam ettiini gstermi,4 ubat ta da, Trkiye de bulunan ? srail Deniz Kuvvetleri Komutan Koramiral Yedidia Yaari nin, Deniz Kuvvetleri Oramiral Blent Alpkaya ile bir araya gelmesi, askeri alanda da mnasebetlerin devam ettiinin gstergesi olmutur. ? srail ile Trkiye arasnda, savunma sanayisi ve askeri strateji alannda ibirlii devam etmi ve 8 Martta toplanan Savunma Sanayisi ? Komitesi nde, Babakan Blent cra Ecevit, M-60 A1 tanklarnn modernizasyonu ile ilgili ihalenin, ? srail in IMI firmasna verilmesine karar verildiini kamuoyuna duyurmutur.

3.4 Ramallah n ? gali ve Soykrm Krizi 9 Mart 2002 de Dileri Bakan ? smail Cem yapt yazl aklamada, ? srail ve Filistin den iddet olaylarn bir an nce durdurup, ABD den de taraflara eit durarak etkinliini artrmas gerektiini belirtmi, taraflarn lm getiren siyasetten vazgemelerinin blge insanlarna kar sorumluluklar olduunu, olaylarn ? srail ve Filistin halklarnn ortak intihar grnmn kazandn ve durumun vahim olduunu syleyerek duyduu kaygy belirtmitir (Ayn Tarihi, Mart2002-BYEGM). ? smail Cem in aklamalarndan gn sonra, ? srail ordusu, Bat eria daki Ramallah kentini igal etmesi, Cem in duyduu kaygy aka ortaya koymutur. Ramallah ta ? srail askerlerinin Filistin lideri Yaser Arafat n karargahna ate ap, Ramallah yaknlarndaki iki Filistin mlteci kampn da kuatmas zerine, Filistin Ynetimi, kamplardaki mltecilere direni ars yapmtr. Bunun zerine ? srail birlikleri Gazze eridi ndeki bir kasabay da igal etmitir. ? srail, Bat eria daki Ramallah kentinin igalinin, Filistin ayaklanmas baladndan beri yaplm en byk askeri operasyon olduunu bildirmi, bir ordu szcs, Fransz Haber Ajans muhabirine verdi i demete, Ramallah n igali, 2000 Eyll nde balayan Filistin intifadas boyunca yrttmz en nemli askeri harekat oldu eklinde konumutur. Filistin ynetimi, Ramallah n ? srail tarafndan igali zerine, BM Gvenlik Konseyi nden Filistin topraklarna gzlemci gndermesini istemi ve Filistinli ynetici Nebil Ebu Rudeyna, Fransz Haber Ajans na verdii demete, Gvenlik Konseyi nden buraya derhal gzlemciler yollamasn istiyoruz. Bugnk durumdan ? srail hkmetini sorumlu tutuyoruz ifadesini kullanmtr. BM bu kym durdurmak iin kararlar ve nlemler almal diyen Rudeyna, Ramallah n igali ve dn gece Cebaliya de yaplan katliam, aron ynetiminin durumu kurtarabilecek btn frsatlar ortadan kaldrmaktaki kararlln gzler nne seriyor diye eklemitir (NTVMSNBC, 13.03.2002).

? galin ardndan, 29 Mart ta Trkiye Dileri Bakanl, yapt aklamada, ? srail in Ramallah kentinin tamamn igal etmesine tepkili olduunun altn izmitir. Aklamada, terr ve iddetin bara ulamada bir ara olamayaca belirtilerek, taraflarn terr odaklarnn arzuladklar iddet girdabna kendilerini kaptrmamalar

gerektii belirtilmitir. te yandan Dileri Bakanl Mstear Bykeli Uur Ziyal, ? srail in Ankara Bykelisi Davit Sultan bakanla ararak, Sultan a, ? srail in, Filistin Devlet Bakan Arafat n karargahna saldrmasnn kabul edilemez olduunu, Trkiye nin terrn her trlsne kar ktn sylemitir. Bykeli Sultan da Arafat n canna bir kast olmadn, Trkiye nin kayglarn ileteceini belirtmitir.

Babakan Blent Ecevit ise, yapt yazl aklamada, ? srail ile Filistin arasndaki atmann Ortadou yu tehdit eden bir savaa dntn belirterek, ? srail in igal ettii topraklardan ekilmesini ngren BM Gvenlik Konseyi kararnn uygulanmas iin ABD nin, Babakan Ariel aron u uyarmasn istemitir. Arafat ise Babakan Blent Ecevit ten, blgede atekesin salanmasn istemitir. Blent Ecevit yapt aklamada, ? srail in Ramallah kentinde balatt operasyon srasnda, drt Trk gazetecinin gzaltna alnmasnn, basn zgrl asndan kabul edilemeyecek bir durum olduunu sylemesi, iki lke arasndaki ilikilerin gerildiinin gstergesi olmutur (Ayn Tarihi, Mart2002-BYEGM). 1 Nisan da Dileri Bakan ? smail Cem de, Cumhurbakanl, Genelkurmay Bakanl ve Babakanlk tarafndan yaplan ortak deerlendirme sonucunda yapt yazl aklamada, ? srail in Filistin deki uygulamalarn knadn yinelemitir (Ayn Tarihi, Nisan2002-BYEGM). Yaser Arafat n Trkiye tarafndan resmen tannan bir devlet bakan olduunu belirten Bakan Cem, ? srail hkmetinin yapt muameleyi kabul etmiyor ve iddetle knyoruz. Bir devlet bakanna ve onun temsil ettii millete kar byle bir saygszl yapmaya kimsenin hakk yoktur eklinde aklamalarda bulunmu ve Filistin halknn maruz kald muameleyi insan haklarnn ihlali olarak niteleyip iddetle knarken, Filistin in de terr olaylarn nlemek iin elinden geleni yapmak zorunda olduunu belirtmitir. Cem in ? srail ve Filistin arasnda yaanan olaylarda, Ortadou konusunda sorumluluu bulunduunu belirttii Amerika Birleik Devletleri ne, ABD, nceki btn bar giriimlerinde, oluan dzenlemelerde balca rol stlenmitir. ABD, bu ilevine ara vermemelidir. Taraflarn ikisine de eit uzaklkta durarak, kendi etkinliini, igalin ve terrn son bulmas, bar zmn olumas ynnde kullanmaldr eklinde ar yapmtr.

? smail Cem szlerine, Ortadou da igalin, iddetin ve terrn sona ermesi iin somut bir zm projesinin ortaya konmasnn gereklili ine iaret ederek devam etmi, taraflarn ve ilgililerin en ksa zamanda bir araya gelip, Ortadou Bar Sreci nin temel talar olan Madrid ve Oslo Anlamalar zemininde, Arap Birlii nce benimsenen; ? srail, Suriye nin Golan Tepeleri ve Lbnan n gneyi dahil 1967 de igal ettii Arap topraklarndan ekilmesini ngren, Filistinli mlteciler sorununa yapc bir zm getiren, Bakenti Dou Kuds olan bamsz Filistin Devleti nin ? srail tarafndan kabul edilmesini neren, Suudi Plan da dikkate alnarak, yeni bir admn atlmasn nermi , ve Trkiye, tarihsel ve ada sorumluluunun gereini yapmaya devam edecektir eklinde szlerine son vermitir (Milliyet, 01.04.2002). Nisan 2002 nin banda, Trkiye-? srail ilikilerinde, Babakan Blent Ecevit in partisinin Meclis grup toplantsnda yapt konumada, Filistin halkna kar, dnyann gzleri nnde, soykrm uygulanmaktadr diyerek yeni bir kriz yaratmas ve Ecevit in szlerinin Washington daki Musevi Lobisi nin tepkisini ekmesiyle birlikte, gerginlik zirveye trmanmtr. ? srail Babakan Ariel aron un Filistin Devleti ni ortadan kaldrmay amaladn syleyen Ecevit, aron ynetimini, diyalog ve bar yerine sava ve igali semekle sulayp, Amerika Birleik Devletleri nin devreye girmemesi halinde ? slam radikalizminin trmana geeceini, eriat rgtlere gn doacan belirtmitir. Yapt aklamann, ? srail ve Yahudiler tarafndan tepki ekmesi zerine, Ecevit soykrm szcnn baz evrelerde maksad aan yorumlara sebep olduunu belirtmi, bu konumamda ben, Ortadou daki olaylarn yol aabilecei vahim sonulara deindim. Szlerim son gelimelerden lkemizde ve blgemizde duyulan kayglar yanstmaktadr eklinde bir aklama yaparak szlerinin yanl anlalmamas gerektiini vurgulamtr (Milliyet, 05.04.2002). Daha sonra, Cumhurbakan Ahmet Necdet Sezer in, Amerika Birleik Bakan George W. Bush ile yapt grmede, Trkiye nin ? srail in gvenlik iinde yaam isteini hakl bulduunu ve terr eylemlerini knadn, ancak Filistin halknn yllardr ektii skntlarn ve hedef olduu ambargolarn gzden uzak tutulmamas gerektiini sylemesinin ardndan, Bakan Bush da, ? srail e Filistin kentlerinden ekilmesi gerektiini sylediklerini, bar

iin yol haritasnn belli olduunu, Dileri Bakan Colin Powell in blgeye yapaca ziyaret srasnda taraflar ikna etmeye alacan belirtmitir. ABD Bakan George W. Bush un, ? srail Babakan Ariel aron u telefonla arayarak, ? srail in Filistin topraklarndaki glerini derhal geri ekmesini istemesinden sonra, ABD Dileri Bakan Colin Powell, BM Genel Sekreteri Kofi Annan, AB D Politika Yksek Temsilcisi Javier Solana, Rusya Dileri Bakan ? ? gor vanov ve ? spanya Dileri Bakan Jose Pique, ? spanya nn bakenti Madrid de dzenledikleri ortak basn toplantsnda ? srail in Filistin topraklarndan ekilmesi gerektiini yinelemiler, ancak gelimelere karlk aron, dnlmez bir noktada olduklarn belirtmitir (Ayn Tarihi, Nisan2002BYEGM).

15 Nisan da ise Trkiye nin Washington Bykelilii, Babakan Blent Ecevit in, ? srail in Filistin e ynelik operasyonlarn soykrm olarak niteleyen aklamasna gelen tepkiler zerine ABD deki belli tepkilere kar Babakan Blent Ecevit in yant baln tayan yazl bir aklama yaymlamtr. Ecevit, ? srail in Filistin deki eylemlerini soykrm olarak niteleyen szlerine aklk getirerek, bu szn neden olduu yanl anlamalardan znt duyduunu ifade etmitir.

Her iki taraftan da masum insanlar zerinde sergilenen son rahatsz edici iddet, durumun arlnn altn izmek iin benim bu sz kullanmama yol at. Sebep olduu yanl anlamalardan zldm ifadeleri yer almtr (Ayn Tarihi, Nisan2002BYEGM).

Ecevit in aklamasnn ardndan, New York Times gazetesinin 9 Nisan 2002 tarihli saysnda yaymlanan bir haberde, ? srail in, baka bir Mslman liderden gelseydi bu aklamay nemsemeyecei, ancak Trkiye, ? srail in blgedeki en iyi dostu durumunda olduundan, Ecevit in kelime seiminin, her iki lke iin olduu kadar ABD iin de stratejik bir nemi olan ilikide gerginlie, dikkat eken protestolara, neden olduu belirtilmitir. Emekli bir Trk diplomat olan eski Dileri Bakan ? lter Trkmen de, Ortadou da ortak karlarmz var ama sorun imdi Filistin e olanlarla bu ilikiyi srdrp srdremeyeceimiz gereidir demitir. te yandan, muhalefetteki ? slam yanls politikaclar, Trkiye nin ? srail ile olan ilikilerinin yeniden deerlendirilmesini istemi ve orta gr yanstan politikaclar ve gazeteler de saldrgan olarak tanmlayarak ? srail i knamada birlemilerdir. New York Babakan Ecevit Trk politikaclar n, ? Times n haberinde,in aklamasnda, Hkmetim kadar ok Ortadou isteseler de srail i ne ve ben, eletirmek daki trajik gelimeleri ve endieyle ve yakndan tlanm Son gnlerde, iinde bulunduklar bu derin askeribykekonomik balarla ksizliyoruz. durumda olduklar, blgedeki dier kmazn stesinden gelebilmeleri amacyla her iki tarafa da yorumlanmtbir kez York hkmetler ? srail i dlarken Trklerin kucaklad eklinde dostluk elini r (New daha uzattm. Bar Sreci Times, 10.04.2002). nin devam etmesine katkya ynelik ilgim ve kararllm srecek ifadeleri kullanmtr. Aklamada, Son gnlerde pek ok vesileyle her iki tarafa da bu ? srailin Trkiye Bykelisi David Sultan da gelimelerin ardndan, Ayn blgede kmazn stesinden gelmek iin Trkiye nin endielerini ve her ekilde yardma hazr yayoruz ve ayn gerekle kar karyayz eklinde aklamada bulunmutur. ? lke ki olduunu ifade ettim. Trkiye daima ? srail ve Filistinlilerin her ikisinin de yakn dostu arasndaki dostluu her zaman olduundan daha gl olarak nitelendiren Sultan, ? srail oldu. Trkiye nin dengeli yaklam on yllardan beri deimeden kald. Bu yaklam ve Trkiye nin Ortadou bar konusunda ayn fikirde olduunu sylemi, ancak ayn zamanda Trk milletinin Ortadou da barn stn gelmesini grme beklentisi ve karlkl ilikilerde gerginlik olduunu kabul etmemitir. Birok uzman da, Trkiye nin arzusunu yanstyor denilmitir. Ecevit in aklamasnda, Sadece bir aklamamda gvenlik karlarnn, ? srail Babakan Ariel aron un politikalar konusundaki kullandm tek bir sz, Musevi Amerikallar ve ? srailli dostlarmz arasnda aknla grlerinden nde geleceini belirtmitir (Financal Times, 11.04.2002-DBT). neden oldu. ? kinci Dnya Sava ndaki aclar ve tahayyl edilemez kayplar, insanln vicdansrail derin iz brakan Musevi dostlar daki n tepkisini ve duygularsrail yanls Trk-?nda ilikileri, Trkiye nin Washington mznfuzunu ikiye katlam, ?n ok iyi lobi, Trkiye nin daha fazla uluslararas yardgcendirmeksavunmu, Yahudi anlyorum. Niyetim kesinlikle Musevi halkn m ihtiyacn deildi.

Amerikan organizasyonlar, Amerikal Ermenilerin, 1915-1921 yllar arasnda Trkiye de Ermenilerin ldrlmesinin soykrm olarak tannmas iin yaptklar giriimlere kar Trkiye nin lehine lobi yapmtr. Ecevit in soykrm aklamas zerine, Washington da Yahudi Amerikallar Komitesi nde stratejik aratrmalar yneticisi olan Barry Jacobs, Trkiye lehine ok aba gsterdik demi, bu yzden, Ecevit Ankara da parti toplantsnda Filistinlilere kar soykrm uygulandn sylediinde Jacobs un organizasyonu ve dier Yahudi Amerikallar gruplar fkelenmitir. Bnai Brith ve AntiDefamation League gibi dokuz organizasyon, Trk liderine, szlerinin gerekleri yanstrken hatal olduunu syleyen bir mektup gndermi, ? srail ise diplomatik ikayetde de bulunmutur. Trk hkmetinin st dzey bir yetkilisi ise, Trkiye nin, ? srail ile ilikileri salam temellere oturmaktadr. Bu ilikilerin blgede bar salama ynnde nemli bir rol oynayacana inanyoruz eklinde konumutur. Bykeli Sultan n, ? srail Ecevit in aklamasndan tatmin oldu demesine ramen, gazetede, ? sraillilerin bunu unutmaya niyetleri yoktur yorumu yer almtr (New York Times, 10.04.2002).

Yaanan krizin ardndan, austos aynn banda Babakan Ariel aron, Trkiye Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakan Zeki akan la yapt, Kuds teki grmede, ? srail in gelecek 20 yl boyunca, Trkiye den 1 milyar metrekp su satn alacan aklamtr. Taraflar, maliyeti 800 milyon ile 1 milyar dolar arasnda olan proje kapsamnda, ? srail in 20 yllk bir sre boyunca ylda 50 milyon metrekp su (? srail in tatl su tketiminin yzde 2,5 i) ithal etmesi konusunda anlamlardr. Grmede, aron un zel Kalem Genel Direktr Avigdor Yitzhaki ve Trkiye Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl mstearnn e bakanlnda kurulacak ortak bir komisyonun su fiyat, tamaclk, teknolojik konular ve riskin her iki hkmet arasnda paylatrlmasn mzakere etmesi kararlatrlmtr. aron un aklamas, ? srail firmalarnn 20 milyar dolarlk Gney Dou Anadolu daki sulama projesinden(GAP) pay almalarnn yolunu am, proje kapsamnda 700 milyon dolarlk altyap ihalesi kazanan ? srail firmalarnn ii almalar konusunda anlalmtr.

Yithzaki, su ithal edilmesi kararnn iki lke arasndaki karmak ilikilere bal siyasistratejik mlahazalar dolaysyla alndn sylemi ve ...projenin baar kazanmas

bizim iin ok nemli. nk byle olmazsa, bu, ? srail in stratejik anlamda kayplara uramasna yol aabilir eklinde konumutur (Haaretz, 07.08.2002). Su konusunun Ortadou da ne kadar nemli ve stratejik bir konu olduu gz nne alndnda, iki lke arasndaki ilikilerin nemi, byle bir uzun soluklu anlama ile pekitirilmitir.

Ramallah taki karargahnda, ? srail tanklar tarafndan kuatma altnda bulunan Arafat ile, Babakan Blent Ecevit, 23 Eyll tarihinde bir telefon grmesi yapm, grmede Arafat, btn dnya ile balantsnn byk lde kstlandn bildirmitir. Ecevit ise Gerekirse bir arabuluculuk ilevini stlenmeye hazrz szlerini sarf etmi, ancak daha sonra bu szlerini dzelterek, u koullarda arabuluculuk grevi fazla iddial olur. Biz iki grup arasndaki ilikileri daha etkili duruma getirmek iin pek ok eyi yapabilecek durumdayz eklinde konumu ve taraflarn Trkiye de bir araya getirilebileceini sylemitir. Grmenin ardndan basna bir aklama yapan Ecevit, Trkiye nin ? srail Bykelisi nin Arafat ile grmek iin grevlendirildiini, ? srail makamlarnn Bykeli nin Arafat ile grmesini engellediini belirtmi, ? srail e kar eylemlerini srdren terrist gruplar iin de; Sayn Arafat n bunlar nleyebilme olana ortadan kalkm durumda. Otoritesini, yetkilerini kullanamyor. Bu durumda, ? srail ile Filistin arasnda bar salanmas da byk lde ortadan kalkm, zorlam bulunuyor diye eklemitir. Ayrca Ecevit, ? srail makamlarnn en azndan Arafat etkisiz duruma getirmek iin giriimlerde bulunduunu, bu durumun da uzla olasln byk lde ortadan kaldrdn sylemi, gerek Filistinliler in gerekse ? srailliler in Trkiye ye gven duyduunu belirterek, Biz onlar Trkiye de biraraya getirmek isteriz. Bunun faydal olacan dnyoruz. ? taraf da bunu kabul ediyor ama nedense bu konudaki ki giriimler etkili duruma gelmiyor eklinde szlerine devam etmi ve bu grmelere aron un da dahil olabileceini veya baka bir yol bulunabileceini belirtmitir (Radikal, 23.09.2002). Arafat ile grmesinin ardndan, Ecevit, Ariel aron a mektup gndererek, Filistin kentlerine ve Filistin Devlet Bakan Yaser Arafat n karargahna ynelik kuatmann kaldrlmasn istemi, uzun ve huzurlu bir dnemden sonra terrist saldrlarn tekrar balamasndan duyduu znt ve kaygy dile getirerek, Filistin kentlerini kuatarak

blgeye huzur ve bar getirmenin mmkn olmadn belirtmitir. Arafat a ynelik kuatmann da, soruna zm bulmak iin are olmadn kaydeden Ecevit, blgedeki ? srail tanklarnn bir an nce ekilmesi gerektiini de vurgulamtr ve Trkiye nin bu soruna zm bulma konusunda her trl katky sunmaya hazr olduunu bildirmitir. Amerika Birleik Devletleri Bakan George W. Bush a da bir mektup yazan, Ecevit, mektupta zmn kuatma yoluyla bulunamayacan, Arafat a ynelik kuatmann kaldrlmas iin, Amerika Birleik Devletleri nin, ? srail zerindeki nfuzunu kullanmasn istemitir (Hrriyet, 27.09.2002). Nihayet, gelimeler zerine 29 Eyll de, ABD nin Irak politikas ? srail Babakan Ariel aron un inadna galip gelmi ve ? srail, Filistin lideri Yaser Arafat n Bat eria nn Ramallah kentindeki kararghna ynelik kuatmasn gevetmek zorunda kalmtr. Amerika Birleik Devletleri Bakan George W. Bush un Birlemi Milletler Gvenlik Konseyi nin, 19 Eyll den beri sren kuatmann bitirilmesi kararn grmezden gelen aron a yazd mektubun ardndan, ? srail tanklar Ramallah terk ederken, ? srail birlikleri de karargh binasnn dna ekilmi, ancak askerlerinin belli bir uzaklkta bekleyeceini duyurmutur. Filistinliler, bu ksmi ekilmeyi zafer olarak nitelese de, Arafat, bu ekilme deil, birka metre teye kaymak. Dnyay kandrmak istiyorlar demekten geri kalmamtr (Radikal, 30.09.2002). Trkiye-? srail ilikilerinde, politik adan gerginlik yaanan bu dnemde, ticari, ekonomik ve askeri ibirliine ilikin yaknlamalar olmutur. 2 Ekim de, Trk ordusu, ? srail Savunma Sanayii ile yapt sregelen en byk askeri ihaleyi onaylam ve bu anlama, ilk aamadaki modernizasyon bedeli 700 milyon dolar civarnda olan Patton tipi 170 adet Trk tanknn modernizasyonunu ngrmtr. Maarev gazetesi, Trkiye nin, ihalenin sonucunu son ana brakarak, ? srailli yetkililerin gerilmesine neden olduunu belirterek, gelimeyi ? srail gvenlik sanayii yetkilileri, ihalenin kabul edilmesi haberini duyunca, sonunda glmsediler yorumuyla yaymlamtr. Trk tanklarnn modernizasyonu, 25 ? srailli ve yabanc firmann i yapmas anlamna geldiinden ve ? srailli firmalarn yzde 17 sinin iflasn eiinde olduundan tr, bu anlama ? srail ekonomisi iin byk nem arz etmitir (AsSafir, 04.10.2002-DBT).

Tank modernizasyonu anlamasndan sonra, Trkiye-? srail ortak Nitelikli Sanayi Blgeleri nin(QIZ) kurulmasna ilikin kanun da, Amerika Birleik Devletleri Temsilciler Meclisi nde, 7 Ekim 2002 tarihinde onaylanmtr. QIZ lerin sunduu en byk avantaj, bu blgelerde retilen mallarn ABD ye gmrk vergisi ve kota snrlamas olmakszn ihra edilebilmesidir. QIZ lerin salad nemli avantajlar ise unlardr:

-ABD pazarna gmrk vergisiz ve kotasz girme imkn -Gelir vergisi ve sosyal sigorta kesintilerinden muafiyet -Yabanc dviz kullanmna tahdit getirilmemesi -Yabanc sermayeye herhangi bir kstlama olmamas -Sermaye, kr ve cretlerin serbeste transfer edilebilmesi -Herhangi bir faaliyet sresi kstlamasnn olmamas. Son dnemde gerginleen Trkiye-? srail ilikilerine daha lml bir hava getiren bu gelime, ? srail-Trkiye-Amerika Birleik Devletleri ticari ilikilerinin de gelimesine yol aan stratejik ticari ibirlii kapsamnda nemli bir adm olmutur (Dnya Blteni, 11.02.2006). Ancak ? srail in operasyonlar srasnda sivil halka zarar vermesinden dolay Trk Dileri Bakanl ndan, yaplan yazl aklamada, ? srail ordusunun 17 Ekim de Gazze eridi ndeki Refah mlteci kampna dzenledii operasyonda aralarnda ocuklarn da bulunduu sivillerin ldrlm olmasndan derin znt duyulduu kaydedilmi, ? srail in operasyonlar srasnda ar g kullanlmas nedeniyle sivil halka zarar verilmesinin knand ve ? srail makamlarnn bu konuda ok daha duyarl davranmas beklentisi dile getirilmitir (Hrriyet, 19.10.2002). Cumhurbakan Ahmet Necdet Sezer de, ? stanbul da dzenlenen ? slam Konferans Tekilat(? KT) Ekonomik ve Ticari ? birlii Daimi Komitesi nin(? SEDAK) 18. toplantsnn al oturumunda yapt konumada, Ortadou yu derinden etkileyen ve tm ? slam dnyasnda byk znt ve kaygyla kar lanan gelimelere deinerek, ? srail de ve Filistin topraklarnda yaanan iddet olaylar, pek ok can kaybna yol

amaktadr. Dileimiz, Ortadou da iddet sarmalna son verilerek saduyunun egemen klnmas, bar srecinin canlandrlmasdr diyerek tepkisini dile getirmitir (Ayn Tarihi, Ekim2002-BYEGM). Ticari ve ekonomik anlamda ilerletilen ibirliine ramen, siyasal anlamda, Babakan Blent Ecevit in soykrm nitelemesi ile balayan gerginlik hassasiyetini korumu, fakat ilikiler dzeyli bir biimde devam ettirilebilmitir.

BLM 4: AKP ? KT? DARI VE SONRASINDA ? SRA? LE L ? ? K? L LER

Adalet ve Kalknma Partisi nin, 3 Kasm 2002 seimleri sonras, en ok oyu alp, kamuoyunun byk bir ksmnn desteiyle iktidara gelmesiyle, Trk siyasi hayatnda yeni bir dnem almtr. Daha nceki Refah Partisi deneyiminden ders alan yeni iktidar, i politikaya ynelik olarak balarda keskin ? slami sylemlerden kanm, iinden geldii Milli Gr geleneinin dt hatalar gz nnde bulundurarak lml ve uzlamac bir siyaset takip etmeye almtr. D politika konusunda ise, balangta arln AB ne entegrasyon srecine verildii grlmtr. Bunun temel sebepleri olarak, 11 Eyll sonras ABD nin ya bizdensiniz ya da kar tarafta sylemi ve AKP nin komularla sfr problem-kazan-kazan tr politikalarnn atacak grnts ile 1 Mart 2003 te TBMM de oylanan tezkerenin sonucunun olumsuz kmasyla ABD nin Trkiye zerine uygulayabilecei sert cezalandrma politikalarn tek bana karlamak yerine paralel politikalar uygulanarak AB den destek alnabilecei grnn ar basmas sylenebilir. AKP nin d politika yapmnda iki ana eksenin olduu sylenebilir .Birincisi ABD ile ilikilere daha fazla nem veren mer elik ,Cneyt Zapsu, aban Dili ve Egemen Ba tan oluan eksen; ikincisi ise, ok boyutlulua, komularla ilikilerde bazen ABD ne ramen ibirlii gelitirmeye nem veren Abdullah Gl, Ahmet Davutolu ve Murat Mercan n oluturduu dnlebilecek eksendir. Babakan Erdoan ise d politika konjonktrne bal olarak bu iki ekseni de tamamlayan ve ynlendiren lider konumundadr. ABD ve ? srail ile ilgili konularda birinci eksenin, komularla ilikiler ve ? slam dnyas ile ilgili konularda ikinci eksenin sylemlerinin n plana kt grlmektedir. AB konusunda ise her iki eksen ve Erdoan arasnda gr birlii mevcuttur (? ve Duran, 2005:18-19). nat Kendisini lml ve demokratik bir parti olarak lanse eden Adalet ve Kalknma Partisi nin genel bakan olarak Recep Tayyip Erdoan, Huntington un Medeniyetler atmas tezine kar karak Medeniyetler Uzlamas sylemini benimsemitir. ? ktidara geldikten ksa bir sre sonra, Newsweek dergisine verdii rportajda,

kendisine ? srail ile olan ilikilerin geleceine ynelik soruya, ? srail ile ilikilerimiz devam edecektir... Hibir ekilde Yahudi kart deiliz eklinde cevap vermitir. Partisinin ? slami konumu hakknda da, partimiz ? slami bir oluum deildir, dine dayanmamaktadr. Trk medyas bizi bu ekilde lanse etmektedir, yorumunu yapmtr (Newsweek, Vol 140, Issue 21, 2002).

Babakan Erdoan n, ? srail ile olan ilikilerimiz ayn oranda devam edecektir demesine karn, Trkiye seimlerini Adalet ve Kalknma Partisi nin kazanmas, kamuoyunda, Arap lkelerinin, ? slamc Trklere ynelik baklarn deitirmesi ve Ankara ile ilikilerini her alanda dzeltmeye almas beklentisi uyandrmtr. Erbakan l Refah-Yol hkmeti dneminde, Araplar, zellikle de Arap dnyasnda karar gcn elinde bulunduran, ana eksen niteliini tayan, Suriye, Msr ve Suudi Arabistan ynetimleri, Trk hkmeti ile ilikilerinde bir ok prz yaamtr. Suriye ynetimi, o dnemde Erbakan hkmetinin PKK ile ibirliine son verme ve lideri Abdullah calan am dan karma isteini geri evirmi, ancak Refah-Yol hkmeti dtkten sonra, Trkiye den gelen resmi istee uyarak calan snr d etmitir. Msr ve Suudi Arabistan ynetimleri ise Erbakan hkmetinin ? slami yapsndan ve baz Arap ? slami gruplarla kurduu ilikilerden memnun kalmamtr. Ortadou Bar Sreci nde Filistin Kurtulu rgt dahil tm Arap Dnyas ? srail in elini skma yarna girmiken Erbakan n souk duruu Refah Partisi ni d destekten mahrum brakmt (Dursunolu, 2005:330). Ancak Adalet ve Kalknma Partisi, kendini salt bir ? slamc parti olarak deil, yeniliki bir kitle partisi olarak ortaya koymu, kurulan yeni hkmetin iinde, eski bir diplomat ve Arap ileri uzman olan Dileri Bakan Yaar Yak gibi, Arap dnyas ile sk ilikileri olan baz kiilere grev vererek, ilikilerin seyri iin olumlu bir hava yaratlmasn salamtr (El Kuds El Arabi, 29.11.2002-DBT). Aralk aynn sonlarnda, kurulan yeni hkmet, ? srail Genelkurmay Bakan ile Dileri Bakanl Mstear n Ankara da arlam, ? srail st dzey yetkililerine, temaslar srasnda Trkiye taraf, Arap lkelerinin tepkisini ekmemesi iin ? srail in Irak konusundan uzak durmas gerektiini hatrlatmtr.

Grmelerin gndeminde, Amerika Birleik Devletleri nin yaklaan Irak operasyonu ve TrkiyeABD? srail ortak deniz tatbikat yer almtr. Dileri Bakanl Mstear Uur Ziyal, grt ? srailli meslekta Yoav Biran a, Arap lkelerinin tepkisi olacaktr. Irak konusundan mmkn olduu kadar uzak durun. Mmkn olduu kadar az aklama yapn. Sava karsa hedeflerden birisi de siz olabilirsiniz. uyarsnda bulunmutur. Biran ise, Irak ta yaplacak bir operasyonun kendi sava lar olmadn, bu ynde menfaatlerinin de bulunmadn; ancak bu operasyonun mutlaka kendilerini etkileyeceini sylemitir. Genelkurmay Bakan Orgeneral Hilmi zkk, resmi konuu olarak Trkiye ye gelen, ? srail Genelkurmay Bakan Korgeneral Moshe Yalon ile, ? srailTrkiye ilikileri, ortak tatbikat ve blgesel sorunlarn yan sra Irak konusunda gr melerde bulunmutur (Zaman, 24.12.2002). 4.1 aron un ? ktidara Gelii 28 Ocak 2003 ? srail seimlerini ise, Ariel aron un genel bakanlndaki Likud Partisi nin kazanmas, hem Ortadou Bar Sreci nin gelecei, hem de Trkiye-? srail ilikilerinin nasl bir seyirde devam edecei konusunda eitli speklasyonlara sebebiyet vermi, ? srail halknn politik grnn saa kayd ve Ortadou Bar Sreci nin sonunun geldii eklinde yorumlara yol amtr. Seim sonularn deerlendiren Filistinli st dzey yetkililer de, Likud Partisi nin seimlerden zaferle ayrlmasnn, iddete gaz vereceini ve Bar Sreci nin dondurularak durumun daha da ktleecei yorumu yapmlardr. (Hrriyet, 29.01.2003) Irak Sava ve buna paralel ilerleyen ? srail-Filistin bar abalar asndan kritik olan dnemde, am da grmeler gerekletirmesi beklenen Abdullah Gl, Amerika Birleik Devletleri nin basks ve Dileri ile Genelkurmay n telkinleri sonucunda, sz konusu ziyaretini ertelemi, erteleme iin de Musul ve Kerkk te son gnlerde yaanan gelimeleri gereke gstermitir. ? srail in Yaser Arafat kuatma altna almas ve blgede kanl operasyonlar yrtmesi nedeniyle son yedi yln en kt dnemini yaayan Trkiye-? srail ilikileri, AKP Hkmeti nin iktidara gelmesi ve bu tarihe kadar ? srail le scak temas kurmamak iin

aba harcamas sebebiyle, ayn seyirde devam etmitir. ? srail de yeni hkmetin kurulmasndan sonra, Ortadou da Irak Sava sona yaklarken, Amerika Birleik Devletleri nin blgedeki en iyi mttefiki ve Arap dnyasnn hedefi olan ? srail in Babakan Yardmcs ve Dileri Bakan Silvan Shalom, 14 Nisan 2003 tarihinde, Dileri Bakan Abdullah Gl n davetlisi olarak Trkiye ye gelmitir. Ziyaretin, Filistin kabinesinin oluturulmas ve Batl devletlerin Irak Sava na paralel olarak iki devlet zmn ne kard bir dnemde gereklemesi de dikkat ekmi, AKP hkmetinin ? srail Babakan Ariel aron a tepkisinden kaynaklanan soukluun giderilmesi ynndeki en nemli adm olarak nitelendirilmitir (Radikal, 14.04.2003).

Abdullah Gl ve Silvan Shalom, Dileri Konutu ndaki grmelerin ardndan ortak basn toplants dzenlemi, ABD nin Suriye ye ynelik sulamalarnn hatrlatlmas zerine, ...savan sadece Irakla snrl kalmas ve bir an nce istikrar salanmas gerektiini belirten Gl, Trkiye olarak blgedeki asli unsurlardan biriyiz, atmalardan zarar gren bir lkeyiz. Suriye ve ? komularmz ve komu lkelerle ilikilerimizi en ran iyi tutmak iin abalyoruz. Blgede istikrar salanmas ? srail de dahil herkese hizmet edecektir eklinde konumutur. Konuk bakan Shalom ise ayn soru zerine, Suriye ye ynelik sulamalar ynelterek, bu lkenin terr rgtlerinin faaliyetlerine izin verdiini savunmutur. am ynetimiyle Hizbullah terr rgt arasnda iliki olduunu iddia etmi ve am havaalannn nemli bir sevkiyat merkezi olduunu belirtmitir. Shalom, Maalesef bunlar engellemek iin bir ey yapmyorlar. Tam tersine cesaret veriyorlar. Terr rgtleri, faaliyetlerini Suriye iinde srdryor. Bu da bizce mutlaka durdurulmal. Suriye nin bizimle de ortak snr var. Tabii ki bar istiyoruz. Eer am olumlu bir adm atarsa o zaman tabii ki bu, yeni bir atmosfer getirecektir eklinde eklemi ve ? srail in Irak savanda bir rol oynamadn, bunun aksine yaplan aklamalarn propaganda amal olduunu belirterek, bu ynde aklama yapanlarn kendi halklarna ve Arap dnyasna mesaj vermeye altn kaydetmitir (Radikal, 14.04.2003).

Grmede ? srail in Filistin topraklarnda yeni yerleim yerleri kurmamas gerektiini de belirten Gl, Shalom a Filistin sorununun zm iin ? stanbul da geni katlml bir zirve yaplmasna ynelik neride bulunmutur. Filistin sorununda Bar Sreci iin hazrlanan yol haritasn BM, ABD, Rusya ve AB nin kurduu bir drtl yap

tarafndan gelitirildiini anmsatan Shalom da Trkiye nin katks konusunda, Trkiye de AB nin bir paras olaca iin umuyoruz ki, o da katkda bulunacak eklinde aklamada bulunmutur (Milliyet, 15.04.2003).

Bu ziyaretin ? srail ve Trkiye nin yeni hkmetlerinin karlkl ilikiler ve blge sorunlarna bak alarn yanstmas asndan nemi byktr. Basn toplantsnda grld zere Trkiye nin komularyla iyi ilikiler oluturmak ve blgesel istikrar AKP hkmetinin temel politikas haline gelmitir. Bu noktada ? srail ve ABD nin politikalar ile elitii grlmektedir. 4.2 Yol Haritas Plan Shalom un Trkiye ziyaretinin ardndan, ? srail-Filistin Bar Sreci adna, Birlemi Milletler, Avrupa Birlii, Amerika Birleik Devletleri ve Rusya arabuluculuunda, yol haritas olarak adlandrlan ve 2005 ylnda bamsz Filistin devletinin ilann amalayan bir plan taraflara sunulmutur. Amerikan Dileri Bakan Powell da, Ortadou bar konusunda hazrlanan yol haritas na destek salamak iin gittii ? srail de, Dileri Bakan Silvan alom ile bir araya gelerek, 2005 e kadar Filistin devletinin kurulmasn ngren Ortado u yol haritasn uygulamaya balamann zamannn geldiini belirtmi olmas, Amerika Birleik Devletleri nin konuya hassasiyetini ortaya koyan bir adm olmutur. 26 Mays ta, ? srail Savunma Bakan aul Mofaz Ankara ya ziyarette bulunmu ve Milli Savunma Bakan Vecdi Gnl ile bir araya gelmitir. Grmenin ardndan yaplan ortak basn aklamasnda; Gnl, ? srail ile Trkiye arasnda siyasi, ekonomik, bilimsel, teknolojik ve askeri alanlardaki ibirliinin karlkl karlar temelinde gelitiine dikkat ekmi, Mofaz n ziyaretinin, iki lke arasndaki ilikileri her alanda gelitirmeye verilen byk nemin somut bir rnei olduunu kaydetmitir. Ayrca Gnl, grmede, ikili siyasi-ekonomik ilikiler, ? srail Filistin sorunu, askeri ibirlii ve belli savunma sanayi projelerinde gr alveriinde bulunduklarn ifade etmi, Filistin Yasama Konseyi tarafndan yeni Filistin hkmetinin onaylanmasnn ardndan drtl yol haritasnn ? srail ve Filistin taraflarna sunulmas ve Mahmut Abbas n Filistin Ulusal Hkmeti Babakan olarak atanmasnn, adil ve srekli bar iin

umutlar arttrdn vurgulamtr. Trkiye nin bu konuda bir konferansa ev sahiplii yapmay nerdiini belirten Gnl, Bar Sreci ne yardmc olacaksa, Trkiye aktif rol almaya hazr olduunu beyan etmitir. Teklifi halen geerlidir diye konumutur (Hrriyet, 26.05.2003).

Trkiyenin, ? srail-Filistin arasnda barn salanmasn amalayan yol haritasna, Milli Savunma Bakan Vecdi Gnl n aklamalarndan da anlald zere, destek verdii grlm, Haziran aynn banda, Babakanlk Basn Merkezi tarafndan yaplan aklamada, Babakan Recep Tayyip Erdoan n, Filistin Babakan Mahmut Abbas ve ? srail Babakan Ariel aron ile telefonla grt ve Erdoann da Trkiye nin Ortadou bar iin ngrlen, iki devletli zm formln ieren yol haritasna destek verdii aklanmtr. aron da, Trk-? srail ilikilerinin daha da gelimesini umduklarn, Ortadou sorunuyla ilgili bir konferans yaplacaksa, bunun Trkiye de olmas gerektiini belirtip, Erdoan ? srail e davet etmitir. Babakan Recep Tayyip Erdoan aron dan nce, Filistin Babakan Mahmut Abbas ile grm, Trkiye nin Filistin-? srail sorununun zmne ynelik yol haritasn kuvvetle desteklediini belirtmi, taraflarn gvenli ve tannm snrlar dahilinde, yan yana yaayan iki devlete dayal zm abalarna Ankara nn yardmc olmaya kararl olduu mesajn vermitir. Filistin Babakan Abbas ise, yaknda Filistin Dileri Bakan n Trkiye ye gndereceini, kendisinin de Trkiye yi ziyaret etmeyi planladn bildirmitir (NTVMSNBC, 08.06.2003). Erdoan n aron ve Abbas ile gerekletirdii telefon trafiinin ardndan, Trk Dileri Bakan Abdullah Gl, 2003 n Sonbahar nda igal altndaki Filistin topraklarnn yan sra Tel Aviv i ziyaret etmeyi planlamtr. Diplomatik kaynaklarda ise, ? srail in, Gl n, Filistin Devlet Bakan Yaser Arafat ile grmede srar etmesi durumunda, Tel-Aviv e kabul edilmeyecei ynnde haberler yer alm ve ? srail, Trk Dileri ne bir mesaj gndererek, Gl n blgeye yapaca ziyaret srasnda, Babakan Ariel aron la grmesi iin, ? srail in, Arafat la grmemesini art kotuunu belirtilmitir.

Bu durum, yabanc yetkililere, Arafat ile grmemeleri ynnde bask uygulayan ? srail in, Filistin Devlet Bakan Arafat soyutlama siyasetinin somut bir gstergesi olmutur (El Hayat, 15.06.2003-DBT). Trk ve ? srail hkmeti arasndaki yaknlama, Trk askeri st dzey yetkililerden, Genelkurmay Bakan Orgeneral Hilmi zkk n, 3 Temmuz 2003 tarihinde, ? srail i ziyaretiyle, Ortadou barnn kritik bir dnemeten getii esnada, askeri kanada da sramtr. ? srail Genelkurmay Bakan Moe Yalon un davetine cevaben, alt yl aradan sonra ? srail e giden ilk Trk Genelkurmay Bakan olan zkk, Yalon la askeri ibirliinin geniletilmesini karara balamtr (Radikal, 04.07.2003). zkk n ? srail ziyaretinin zerine, Cumhurbakan Ahmet Necdet Sezer, resmi temaslarda bulunmak zere 8 Temmuz da, Trkiye ye gelen ? srail Cumhurbakan Moe Katsav kabul etmi, ba baa ve heyetler aras grmelerin ardndan Cumhurbakan Sezer ve Katsav ortak basn toplants dzenlemitir. Cumhurbakan Sezer, toplantda ? lke arasndaki iyi ilikileri ve kapsaml ibirliini daha da gelitirme ynnde gl ki ve ortak bir kararlla sahip bulunduumuzu belirledik eklinde aklamada bulunmu, ikili ilikilerin hibir nc lkeye kar olmadn da belirten Cumhurbakan Sezer, bu ilikinin blgesel bar ve istikrara katk yapacak ekilde yrtldn bildirmitir. Cumhurbakan Sezer ayrca, ? srail-Filistin uyumazln da ayrntl olarak ele aldklarnn da altn izmitir. ? srail Cumhurbakan Moe Katsav iki gnlk Trkiye ziyareti srasnda, ? stanbul da D Ekonomik ? likiler Konseyi nin dzenledii alma yemeine de katlm ve konumasnda, Ortadou daki 5 lkenin (Trkiye, ? srail, Filistin, Msr ve rdn) bir ekonomik ibirlii kurmasn nermi ve bu toplulua isteyen dier blge lkelerinin de katlabileceini belirtmitir. Trk diplomasisinin de bu balamda, yol haritas erevesindeki abalara aktif destek vermeye, hatta mzakerelere ev sahiplii yapmaya hazr olduu, Cumhurbakan Ahmet Necdet Sezer dahil, Trk liderlerinin Katsav ile yapt grmelerde bir kez daha vurgulanmtr.

Katsav n ziyaretine 100 e yakn ? srailli iadamnn katlmas, ilikilerin ekonomik boyutuna verilen byk nemin de altn izmitir. Manavgat suyunun ? srail e ihrac ile ilgili anlamann, Temmuz sonunda imzalanacann aklanmas ve ? srail in Gney Dou Anadolu Projesi ne 600 milyon dolarlk yatrm yapacan aklamas, Katsav n, Ankara daki temaslar sonunda ortaya kan iki somut gelime olmutur. D Ekonomik ? likiler Konseyi Ynetim Kurulu Bakan Rifat Hisarcklolu da, bu tr ekonomik atlmlarn ilikilere ivme kazandrdn belirtmitir (Kohen, Milliyet, 10.07.2003).

Trkiye-? srail arasndaki ilikilerin, Nisan 2002 de, Babakan Blent Ecevit in partisinin Meclis grup toplantsnda yapt konumada, Filistin halkna kar, dnyann gzleri nnde, soykrm uygulanmaktadr eklindeki szlerinin yaratt kriz ile, ekonomik, askeri ve savunma sanayisi anlamnda dura anlamasnn ardndan, 2002 Kasm nda, Adalet ve Kalknma Partisi nin iktidara gelmesiyle, ikili ilikilerdeki duraanlk devam etmi, ayrca ilikiler, siyasi alanda da gerileyie sahne olmutur. Ancak ? srail de 2003 n banda iktidara gelen yeni hkmet ile birlikte, Nisan ayndan itibaren, Trkiye ile karlkl olarak hem hkmetlerin, hem de askeri evrenin st dzey yetkilileri arasnda ikili ziyaretler younlamtr. Trkiye nin bakan seviyesinden Cumhurbakan seviyesine kadar neredeyse tm grmelerde ? srail ile Filistin Ynetimi arasnda gnll arabulucu olmak istediini aka bildirmesine ramen, ? srail tarafnn, Yol Haritas Plan nn BM, ABD, Rusya ve AB nin kurduu drtl yap tarafndan gelitirildiini ne srerek Trkiye nin arabuluculuk roln dolayl yoldan reddettii dikkatlerden kamamtr. Bunda, 11 Eyll rzgarn arkasna alan aron un FK nn kemiklemi yapsn bozarak kontrol edebilecei zayf bir ynetim grmek istemesinin rol byktr. 4.3 ABDnin Irak a Mdahalesi ve Trkiye-? srail ? likilerine Etkileri ABD nin ikiz kulelerine 11 Eyll 2001 tarihinde yaplan terrist saldr neticesinde gvenlik alglamalarnn derecesi deimi, yeniden analiz edilmeye balanmtr.

Teknolojinin terrist gruplar tarafndan kolaylkla elde edilebilir oluu, klasik anlamda tehiz edilmi Bat nn askeri stnln zayflatabilecek, ayrca operasyonlarn ok pahalya mal olmasna sebep olabilecektir. Bu yeni tehdidin corafyas, Kuzey Afrika dan balayp Orta Asya ya kadar uzanan istikrarszlk ekseni olarak nitelendirilen alandr. Bu corafyann ortak zellikleri yetersiz ynetimler, sosyal adaletsizlik, antidemokratik uygulamalardan kaynaklanan g, uyuturucu kaakl ve fanatizmin besledii terrist yaplanmalar desteklemektedir (Donnely den aktaran zda, 2003:8). Bahsedilen corafyann yeniden yaplandrlmas gndeme gelmi ve Bush ynetimiyle etkinlii artan Yeni-Muhafazakarlar (Neo-Cons) n nermeleriyle Byk Ortadou Projesi(BOP) uygulanmaya balanmtr. zda n belirttii gibi
ABD nin 21.yzylda tek kutupluluu devam ettirme stratejisinin drt temel ilkesi, a)Avrasya da Amerikan gcnn dier gleri dengelemesi b)Dnya enerji kaynaklar zerinde Amerikan hakimiyeti c)AB nin NATO erevesinde kontrol altna alnmas,Rusya nn snrlar iine itilerek ekonomik/politik/askeri olarak denetlenmesi ve in ile atmann ertelenmesi d)Ortadou da Anti-Amerikanizmi ortadan kaldracak ve blgenin Byk Ortadou Giriimi erevesinde Yeniden Yaplandrlmas balklar altnda toplanabilir. (zda, 2003:13).

Irak Sava nn gndeme gelmesi, zellikle de Amerika Birleik Devletleri nin Trkiye zerinden Irak a asker sevkyatna izin verecek 1 Mart Tezkeresi nin, Trkiye Byk Millet Meclisi nde onaylanmamasnn ardndan, Amerika Birleik Devletleri ile gerginlik yaanmtr. Amerika Birleik Devletleri, bu sebeple Trkiye zerinden Irak a asker sokamamtr. Trkiye nin ayrca Arap lkeleri ve ? ran ile ilikilerinde bu dnemde hissedilir bir iyileme de yaanmas, Amerika Birleik Devletleri ni kzdrrken, ? srail i endielendirmi ve Trk-Amerikan ilikilerinin eski gzel gnlerine dnebilmesi, Amerikan-? srail artlarna balanmtr.

Trkiye nin Tahran ve am la, Amerika Birleik Devletleri nin Ortadou ya ynelik planlar erevesi dnda yaknlamamas ve ibirliine girmemesi; Trkiye-? srail ilikilerinde meydana gelen durgunluun, ilikilerin yeniden hem siyasi, hem de askeri adan finanse edilerek sona erdirilmesi; Trkiye nin yol haritasnn pazarlanmasnda ilevsel rol oynamas ve yeni bir Ortadou sistemi kurulmasna katkda bulunmas; Irak n ilerine oradaki siyasi ve ekonomik Amerikan planlarn engelleyecek ekilde mdahalede bulunmamas, bar koruma ve yeniden ina balklar altnda bu planlara katlmas; Trkiye nin, Washington ile Kuds n, blgedeki stratejik planlarna kar duran ? ran a kar rol stlenmesi, bu artlarn ana maddelerini oluturmutur. Bu balamda, Katsav da Trkiye ziyaretinde, Ankara dan Filistin, Irak ve blgenin yeniden tasarm balamnda, ? ve Suriye ile ilgili gelimeler karsnda tutumunu ve ran tercihlerini ? srail-ABD politikalaryla btnleme ynnde belirlemesini istemitir (Radikal, 14.07.2003). 2003 n Temmuz aynda Trkiye ye yapt ziyaretin ardndan, ? srail Cumhurbakan Moshe Katsav n, Trkiye-? srail ibirliine ynelik aklamalar devam etmitir. Ayn yln Eyll aynda, Tel Aviv de, ? srail Cumhurbakan Moshe Katsav, Trk basnnn be byk gazetesinin d haberler mdrlerini arlamtr. Katsav, toplant sonras yapt aklamada, Trk-? srail ittifaknn nemini vurgulayarak, ? srail gibi bir Yahudi devleti ile Adalet ve Kalknma Partisi gibi lml bir ? slamc parti arasndaki ittifakn blgeye ve dnyaya rnek tekil edeceini sylemitir. Aklamalarnn yaynland Trk gazeteleri de ? srail lehinde propagandalarn srdrerek, Orta Dou da bar engelleyen tarafn Filistinliler ve Yaser Arafat olduunu ileri srmler, Milliyet gazetesinden Kadri Grsel, Adalet ve Kalknma Partisi kurmaylar deitiklerini ve ? slamc bir parti olmadklarn, ancak ? srail ile ibirlii yaparak ve ittifak kurarak kantlayacaklardr eklinde bir yorumda bulunmutur. Hrriyet gazetesi de, Trkiye konusunda uzman bir ? srailli yazarn, Babakan Recep Tayyip Erdoan n Bat da ? slamiyet in grntsnn deimesinde nemli ve tarihi bir rol oynayacan sylediini aktarmtr. Ziyarette bulunan gazetelerin yaynlar, Trk basn ve siyaset evrelerinde nemli tartmalara neden olmu, anlan evreler, Suriye hari Arap lkelerinin Trkiye ye

gereken nemi vermediklerini, ? srail in ise, Ankara ile yakn ilikiler kurma abasnda olduunu vurgulamtr. Trkiye ye resmi ziyarette bulunan ? srail Kara Kuvvetleri Komutan Tmgeneral Yiftach Ron Tal, Kara Kuvvetleri Komutan Orgeneral Ayta Yalman ziyaret etmi ve Orgeneral Yalman, grmeden sonra yapt aklamada, Ortadou nun gl ve belirleyici iki lkesi olan ? srail ve Trkiye nin kara kuvvetleri arasnda eskiye dayanan bir iliki olduunu belirterek, askeri eitim, savunma sanayi, bilim ve teknoloji alannda ibirliinin srdn sylemitir (Ayn Tarihi, Eyll2003-BYEGM). 4.4. ? srail-Trkiye Stratejik Ortaklna Bomba ? srail-Trkiye ilikilerinde yaanan kayg bunalmnn ardndan, 15 Kasm 2003 te, ? stanbul ili deki Beth ? srael ve Kuledibi ndeki Neve alom sinagoglarna bomba ykl aralarla intihar saldrs dzenlenmi,ezamanl olarak meydana gelen patlamalarda 23 kiinin ld, 303 kiinin de yaraland bildirilmitir. Cumhurbakan Ahmet Necdet Sezer, saldr nedeniyle yaymlad mesajda, masum insanlara ynelik saldrlar nefretle knadn belirterek, lkedeki huzur ortamn bozmaya alanlara hibir zaman izin verilmeyecektir eklinde aklamada bulunmutur.

? stanbul da gerekletirilen terr eylemi, daha nce yapt yazl aklamada btn lkelerin uluslararas ibirliine gitmesi gerektiinin altn izen Dileri Bakanl nn aklamasn hakl karan somut bir olay olmutur. Bakanlar Kurulu da saldry knayan bir aklama yapm, aklamada, ? stanbul da meydana gelen ve ok sayda vatandan hayatn kaybetmesine ve yaralanmasna yol aan saldrnn nefretle knand ve lanetlendii belirtilmitir (Ayn Tarihi, Kasm2003-BYEGM). Saldrlarn ardndan ? stanbul a gelen ? srail Dileri Bakan Silvan alom, Dileri Bakan Abdullah Gl ile bir araya gelmitir. Abdullah Gl, Musevi vatandalar iin, Onlar da kendi vatandamz, aramzda herhangi bir ayrm sz konusu deil diyerek, Onlara kar yaplan bu saldr, btn Trkiye ye kar yaplm bir saldr gibidir. Bu saldrdan sonra birok lkenin devlet bakan, babakan, dileri bakan arayarak hem basal dileklerinde bulundular, hem de yapabilecekleri yardm olup olmadn

sylediler. Uluslararas terrle mcadelede ibirliini btn lkeler teyit ettiler eklemi, Silvan alom da, ? srail hkmeti ile halknn Trk hkmeti ve halkna basal dileklerini iletmek zere Trkiye ye geldiini belirtmitir.

? srail deki birok ? srail vatandann, ? stanbul da akrabalarnn bulunduunu ve onlarn merak iinde olduklarn belirten Gl, bu erevede ? srail Dileri Bakan alom un dn kendisini arayarak, olup bitenlerle ilgili bilgi aldn, bugn de hem basal dileinde bulunmak, hem de terrle mcadeleye verdii destei bir kez daha teyit etmek iin Trkiye ye geldiini sylemitir. alom da ibadet edenlere ynelik gerekletirilen bu saldrlar, radikal kiiler tarafndan gerekletirilen bir saldryd. Bu kiiler demokrasi, zgrlk ve hukuk devleti deerlerini paylaan lkelere ynelik bir saldr gerekletirdiler. Biz ? srail de una inanyoruz. Hep birlikte mcadele edersek, bu ar utaki radikal kiilere kar gelirsek, biz galip kacaz. Artk terrizmin her yeri vurduunu kavramann vakti geldi. Bu terristler New York, Moskova, Endonezya, Bali, Kenya, Kazablanka, Fas, Riyad Suudi Arabistan ve dn de ? stanbulda eitli hedefleri vurdu. Btn bu saldrlar korkak kiiler tarafndan dzenlendi. Bu lkeleri istikrarszla kavuturmak iin yapld. Uluslararas camia birlikte almaldr. Bu terristlere kar hep birlikte mcadele edersek, o takdirde bu mcadeleyi biz kazanrz eklinde konumu, Trk Hkmeti nin en ksa srede bu saldrnn ardnda kimin olduunu bulmak ve onlar adalet nne karmak iin elinden gelen her eyi yapacana inandn kaydetmi, bu saldr hem Mslmanlar, hem de Musevileri incitmitir demitir (NTVMSNBC, 16.11.2003).

Sorumluluunu Usame bin Ladin in El Kaide ann stlendii grlen, ? stanbul daki iki sinagoga ynelik saldr, dikkatleri Trkiye nin ? srail ile derin, karl ilikisine ekmi ve Trkiye nin bu dostluun bedelini demekte olup olmad sorusunu gndeme getirmitir. Merkezi Londra da bulunan El Kuds El Arabi gazetesine gnderilen bir bildiride, El Kaide nin, ? srail in Mossad istihbarat servisinin iki ajan, bu sinagoglar kulland iin cumartesi gnk dua srasndaki saldrlar dzenledii iddia edilmitir. Yllarca Yahudi ? srail ile Mslman ama laik Trkiye askeri, ekonomik, ticari ve stratejik ilikilerini

srdrm, ortak dmanlarn tehdidine dayanan bir ilikide iki lke istihbarat alveriinde bulunmu, tank ve helikopterden, suya kadar her eit alverite bulunmu ve her yl ortak sava tatbikatlarna katlmtr.

Trk liderler, uluslararas balantl olduunu syledikleri saldrlar knamlar, Trk kamuoyunun byk ksm da, laik ama nfusunun tamamna yakn Mslman olan Trkiye nin, ? srail ve ABD ile yakn ilikileri yznden saldrya urad konusunda gr birliine varmtr. ? srail iin Trkiye ye ulam, dman Arap komularn atlama ve bunlarn ardndaki lkelerle ittifak kurma stratejisinin bir paras olarak grlm, Mslman bir lkeyle dostluk, Filistinlilerle zmlenmeyen ihtilafna ramen kabul grmesi iin gerekli bir etken olarak n plana kmtr. Ancak ? stanbul un en byk sinagogu Neve alom u ve Beth ? srael i vuran terristler, bu nl ilikinin pek de zirvesinde olmad bir zamanda harekete gemilerdir. Trk hkmetine ? slamc bir partinin seilmesi, hkmet lkenin laik standartlarn koruyacan sylese de, ? srailli diplomatlar ar derecede rahatsz etmi, Trkiye de, ? srail in Filistinlilere kar tavrn eletirmitir (Los Angeles Times, 17.11. 2003). Terre Kar Ortak Mcadele Mesaj Trkiye-? srail-Amerika Birleik Devletleri stratejik ibirlii geninde, ? srail deki terr olaylarnn yan sra, genin dier kesini oluturan Trkiye de de terrn ba gstermesinin ardndan, Amerika Birleik Devletleri Bakan George W.Bush, ? stanbul daki sinagoglarn bombalanmasnn terristlerin inan ve vicdanlar olmadn gsterdiini ve ABD nin onlara kar kresel savata Trkiye nin yannda yer aldn sylemitir. Amerika Birleik Devletleri Dileri Bakanl szcs Adam Ereli de yapt aklamada, ABD terre kar kresel savata yakn mttefiki Trkiye nin yannda yer alyor. Bu irkin terr saldrsna ve faillerine kar olas her trl karl vermek iin Trk Hkmetine yardm edeceiz demitir. Bu aklamalar da, terristlerin hedeflediklerinin aksine, bu eylemlerin, lke arasndaki stratejik ibirliini

salamlatrdn gstermi ve eylemler ilikilerin younlamasna, terrizme kar ortak ibirliinin gerekliliinin vurgulanmasna sebep olmutur (Associated Press, 17.11.2003-DBT).

Bu ibirliinin somut bir gstergesi de, dnya apnda Yahudi hedefli terrist saldrlarnda, ? srail, saldrlarn yapld lkedeki hkmetleri Yahudileri korumak zere yeterince nlem almamakla sularken, ? stanbul daki iki sinagogu hedef alan bombal saldrlar sonrasnda, ounluu Mslman olan Trkiye ye gl destek mesaj vermesidir. 4.5.? srail-Suriye Bar Grmeleri ve Trkiye nin Arabuluculuk Rol 11 Eyll saldrlarnn glgesinde 2002 ylnn Eyll aynda kabul edilen yeni Amerikan Gvenlik Doktrini, hedef olarak terr ve baz devletler de dahil olmak zere terrn ardndaki odaklar semitir. Bu doktrindeki hedef devletler,dnya enerji kaynaklarnn yaknnda olup jeopolitik nemi olan lkeler ile ittifak oluturarak ABD nin karlarna engel oluturabilecek devletlerdir. Suriye nin jeopolitik adan Ortado u nun Akdeniz e alan kaps olmas ve Byk Ortadou Projesi(BOP) ne kar AB nin genilemesinin kesime noktasnda yer almas nda, Ortadou ya blge d rakip bir gcn/glerin giriinin ve blge iinden ABD ye ve mttefiki olan ? srail e meydan okumasnn nlenmek istenmesi (? nat, 2004:152-153) Suriyeyi ABD ve ? srail in neden hedef lke konumunda grdklerinin nedenidir. Filistin den nce yapt ziyarette Gl n ? srail e, am n kaytsz artsz bar grmelerine balamak istediini belirtmesinin ardndan, ? srail n koullu olarak aslnda yllardr sylediini tekrar ederek, scak yaklamadn belirtmi, ncelikle terr rgtlerinin ofislerinin am da kapatlmas, 1966 ylnda idam edilen ? srail ajan Eli Cohen in kemiklerinin iadesini ve kaybolan bir askerle ilgili bilgi istediini sylemitir. Bylelikle Suriye ile ? srail arasndaki bu arabuluculuk teklifi yokua srlerek, dolayl da olsa, olumlu yantlanmamtr (Voice Of America, 07.01.2005DBT).

? srail in, Hayfa kentine ? slami Cihad rgt tarafndan dzenlenen intihar saldrsnn ardndan, Ekim aynda, Suriye nin bakenti am yaknlarnda bir kampa hava

saldrsnda bulunduu bildirilmitir. ? srail hkmetince yaplan aklamada, Suriye ye imdilik yeni bir saldr dzenlenmeyecei belirtilirken, Suriye Dileri Bakan Faruk El ara nn ise konuyla ilgili olarak BM Gvenlik Konseyi ni toplantya ard, ara nn ayrca, BM ye bir mektup gnderdii ve mektupta, ? srail uaklarnn am yaknlarnda bir sivil blgeyi hedef aldn, Suriye nin, ? srail i caydrma kapasitesinde olduunu, ancak bu konuda itidal gstereceklerini syledii belirtilmitir (Ayn Tarihi, Ekim2003-BYEGM).

Ortadou daki scak gelimelerin ardndan, Trkiye, ? srail in hava saldrsn Suriye nin egemenliinin ihlali olarak deerlendirmi ve eylemin kabul edilemez olduunu aklayarak ? srail e tepkisini dile getirmitir. Son gelimelerin, Ortadou da devam etmekte olan ar havann hzla yaylma veya kontrolden kma eilimi gsterebileceini bir kez daha kantladnn altnn izildii aklamada, ? srail-Filistin uyumazlnda taraflarn sorumluluklar ve uyumazln zm yolunun belli olduu vurgulanmtr. Filistin Ynetimi nin, terr altyapsyla mcadelede yol haritasndan kaynaklanan ykmllklerini tam olarak yerine getirmekten sorumlu olduu, ? srail in de yol haritasnn gereklerini tam olarak yerine getirmesi gerektii, terrle mcadelesini meru zeminde tutarak, terrle ortak mcadeleyi desteklemek suretiyle, Filistinlilerin yaam koullar bata olmak zere, ortam rahatlatacak yaklamlar ortaya koymakla sorumlu olduu belirtilmitir. ? srail den gelen nerilere scak bakan Dileri Bakanl kaynaklar, byle bir mesajn Suriye tarafna iletilebileceini de sylemilerdir. Bir Dileri kayna konuya ilikin Trkiye Ortadou bar iin elinden geleni yapmaya hazr olduunu teden beri sylyor. Suriye zaten bir sredir yumuama iaretleri veriyordu. ? srail in de bu alm yapmas, zm umudunu artrr. Ayrca terrizme kar uluslararas mcadeleye de katkda bulunur. Bu mesajn ziyareti srasnda Esad a iletilmesi mmkn grnyor aklamasnda bulunmutur. Hanegbi nin ziyaretinin ardndan ? srail in Ankara Bykelisi Pinhas Avivi, Trkiye nin Suriye ile aralarn bulmak iin devreye girmesi iin bir sredir temaslar yrttklerini sylemi, Trkiye uzun yllar Suriye ile gergin ilikiler yaadktan sonra bir yumuama srecine girdi. Ancak Suriye hl terristlere yardm eden bir lke.

Yalnz ? srail e kar saldr dzenleyen terristlere deil, Trkiye de saldrlara katlanlara da. ? stanbul bombalamalar sonras bunun rnekleri grld. Suriye nin terr gruplarna destek vermekten vazgemesi, Filistin deki mzakere srecinin yeniden balamas iin tevik edici bir gelime olacaktr. Irak taki rejimin yklmas ardndan, Filistinli terrist gruplarn bir destei ortadan kalkt. Amerika Birleik Devletleri artk ok uzaklarda deil, komumuz oldu. Geenlerde Kuveyt te yaplan bir aklamayla, terr eylemleri yrten bir grubun, ilk defa atekes talep ettiine ahit olduk. Libya lideri Muammer Kaddafi nin kimyasal silahlarn uluslararas denetime ama karar, blgede dengelerin hzla deitiini gsteriyor. Eer Suriye Filistinlilerle mzakere srecini desteklemek, ? srail le dosta ilikiler kurmak istiyorsa, imdi tam zaman. Biz Trkiye nin arada oluan yumuama sayesinde Suriye yi ikna edebileceine inanyoruz. Bu Trkiye nin blge barna yapabilecei nemli bir katk olur eklinde aklamada bulunmutur (Yetkin, Radikal, 26.12.2003). Daha nceki dnemlerde Ortadou da yaanan sorunlarda kendisini dorudan ilgilendirmeyen sorunlarn ilgi alanna girmediini syleyen Trkiye nin, son dnemde Ortadou sorununa geni bir perspektiften bakarak yaklamaya balad grlmtr. Ankara, Suriye ile ? srail arasnda bar grmelerinin yeniden balatlmas iin arabulucu olmay teklif etmesi, ? srail ile Suriye arasndaki mzmin srtmenin sona erdirilmesinde, Trkiye nin hakiki karlar olduunu gstermitir. Devletlerin, d ilikileriyle olabildiince elikileri az olan bir evreyi kuatmak istemelerinden dolay, hedeflenen problemlerin zme kavuturulmas, sz edilen meselede de, Trkiye nin her iki lke ile olan d ilikilerinin maliyet ykn hafifletme ihtimalini beraberinde getirmektedir ki Trk abalarnn ciddiyeti de buradan kaynaklanmtr (El Ahram, 29.01.2004-DBT). 4.6. ? srail in Filistin e Ynelik Saldrlar ve Devlet Terr Tepkisi Hamas Liderlerine Suikast 23 Mart tarihinde ? srail tarafndan, Hamas lideri eyh Ahmet Yasin in dzenlenen bir suikastte ldrlmesi ve suikastin ? srail hkmetinin karar olmas, Ortadou Bar Sreci ne nemli bir darbe indirmi, hem Trkiye, hem de dnyada tepkilere yol

amtr (Sabah, 23.03.2004). Dileri Bakanl nn konuyla ilgili yapt aklamada, bu tr saldrlarn blgede atma ortamn daha da iinden klmaz hale getirdii belirtilmitir. Yaplan yazl aklamada, Trkiye bu saldry iddetle knamaktadr ve bu tr eylemlerin, ulamay amaladklar bara ve huzura hizmet etmeyeceine, tam aksine blgedeki ihtilafn stesinden gelinmesini daha da gletireceine inanmaktadr. ? srail glerinin suikast eylemleriyle ? srailin gvenliini kuvvetlendiremeyecei aktr ibareleri yer almtr.

Dileri Bakan Abdullah Gl de basna yapt aklamada, bu olayn iddeti daha da trmandracandan duyduu korkuyu dile getirerek, ? srail in yapt operasyon ok tehlikelidir. ok endieliyim, durumu daha da ktletirebilir ve terr artrabilir diye konumutur. Suikastin iki tarafn da kendisini dizginlemesi gerektii bir dnemde meydana geldiini syleyen Gl, Herkesin soukkanllkla hareket etmesi gereken bir zamanda bu yaptklar dmanl artracaktr. ? srail in yapt yanlt demi ve Sorumsuzca yaplmtr diye eklemitir. Hem ? srail hem de Filistinlilerle scak ilikiler srdren Trkiye, her frsatta olduu gibi, taraflar arasnda arabuluculuk yapmay nermitir. Uluslararas kamuoyunda da, eyh Ahmet suikasti tepkilere yol atr. Birlemi Milletler Genel Sekreteri Kofi Annan da konuyla ilgili bir aklama yaparak, ? srail in Hamas lideri eyh Ahmed Yasin e dzenledii suikasti knam ve bunun Ortadou bar giriimlerine hibir faydas olmayacan belirtmitir (Associated Press,

23.03.2004-DBT). Trkiye Babakan Recep Tayyip Erdoan, suikast zerine yapt aklamada, ? srail Bar Sreci ni tamamyla bombalamtr. Artk ortada yol haritas kalmamtr. Bu insan, hayatnn te ikisini ? srail cezaevlerinde geirmitir. Ayn zamanda vcudunun te ikisi fellidir. Dolaysyla byle birinin ldrlmesi insanlk d bir olaydr ve kesinlikle kabul edilemez. Olay, bar abalarn canlandrmaya altmz bir zamana denk gelmitir. Bu bizim amzdan ok mahiyetinde idi. nk byk bir esefle sylemeliyim ki btn abalarmz yok etmitir. ? srail hkmeti iddet araclyla bar ve gvenlii salayabileceini dnyor. Bu kabul edilemez. Devletlerin dini duygular olmamal ve gerekesi ne olursa olsun hkmet kararlaryla ahslar

ldrmemeli ve katliamlar yapmamaldr. nk hibir devletin, bu slupla, kanun ve rfleri ihlal etmeye hakk yoktur. Bu durumda kendi kendime terrn tanm nedir diye sormaya baladm eklinde tepkisini dile getirmitir. Mart aynda, ? srail tarafndan ldrlen Hamas n kurucusu ve ruhani lideri eyh Ahmet Yasin in yerine seilen Abdlaziz Rantissi de 17 Nisan da ? srail helikopterlerinin Gazze de dzenledii fze saldrsnda ldrlmtr. Filistin Babakan Ahmed Kurey suikast zerine, Filistin kabinesi, ? srail in bu terrist kampanyasnn, ABD nin yreklendirmesi ve Amerikan ynetiminin ? srail hkmetine ynelik tam eiliminin dorudan sonucu olduunu dnyor biiminde bir aklama yapmtr.

Hamas, liderleri Rantissi nin lmesi zerine intikam alacaklarn aklam, Hamas n nde gelenlerinden ? smail Haniya, Gazze de Rantissi nin ld duyurulan hastanede gazetecilere yapt aklamada, ? srail, buna piman olacak. ? ntikam geliyor... Bu kan, bouna akmayacak eklinde aklamada bulunmutur. ? srail Dileri Bakanl Szcs Jonathan Peled ise, yapt aklamada, ? srail, bugn eli kanl terrizmin ban vurdu diyerek, Filistin zerk Ynetimi nin terrizmle mcadele etmedii srece ? srail in bunu kendisinin yapmaya devam edeceini belirtmitir (Sabah, 18.04.2004). Dileri Bakanl ndan yaplan yazl aklamada da, Bu tr hukuk d suikast eylemleri, blgede amalanan bar ve huzura hizmet etmemekte, tam tersine atma ortamn daha da iinden klmaz hale getirmektedir denilmi, bu tr olaylarn Filistin ? srail sorununu kmaza soktuunu dile getiren Dileri Bakan Gl de Rantisi nin ldrlmesini, yargsz infaz olarak deerlendirmitir. Devletin suikast yapamayacan ifade eden Gl, bu tr giriimlerin bar srecini kmaza sokacan szlerine eklemitir (NTVMSNBC, 18.04.2004). Babakan Recep Tayyip Erdoan da Hamas lideri Abdlaziz Rantisi nin ldrlmesiyle ilgili yapt aklamada, ? srail in suikast ve cinayet karar almasnn yanl olduunu belirterek Byle yanl abalar bar kmaza sokar. Bara bomba atarak, bir yere varlamaz diyerek, Ortadou Bar Sreci nde iplerin gerildiine bir kez daha dikkat ekmitir (Ayn Tarihi, Nisan2004-BYEGM).

Pei sra gelen suikastlerin Trkiye-? srail ilikilerinde gergin bir hava yaratm, ? srail e tavr koyan Erdoan, kendisinden randevu talebinde bulunan ? srailli iadamlarna, program younluunu bahane ederek randevu vermemitir (Milliyet, 20.04.2004). Erdoan n ? srail e tavr almasnn ardndan, ? srail Cumhurbakan Moe Katsav, Trkiye nin Filistinlileri terre son vermeleri iin ikna ederek Ortadou barnda ok nemli rol oynayabileceini belirterek, Trkiye ile ilikilerin iyi dzeyde devam etmesinin, blgenin gvenlik ve istikrarna katk salayacan, ayrca Trkiye nin gerek blgede, gerek dnyada ? srail in Arap lkeleriyle ilikilerinin normallemesine nemli katklarda bulunabileceini sylemitir. Bu arada, ? srail in Filistinlilere ynelik saldrlar devam etmi, Birlemi Milletler Filistinlilere Yardm Kuruluu(UNRWA), ? srail in Gazze eridindeki Refah mlteci kampnda Filistinlilere ait evleri ykmasnn ardndan, 100 den fazla Filistinlinin evsiz kaldn aklamtr. Birlemi Milletler Genel Sekreteri Kofi Annan ise ? srail in Gazze-Msr snrndaki gvenlik koridorunu geniletmek iin Refah mlteci kampndaki evleri ykmasnn, uluslararas hukukun ihlali olduunu belirterek, knamtr.

Gelimelerin ardndan, Dileri Bakanl tarafndan yaplan aklamada, Trkiye nin, Gazze eridi ndeki ok sayda evin ? srail gvenlik glerince yklmasn endieyle karlad belirtilerek, te yandan Trkiye-? srail ilikilerinin yapsnda ve ieriinde herhangi bir deiikliin sz konusu olmad, Trkiye-? srail ilikilerinin iki lkenin karlarna hizmet edecek ve blge barnn yararna olacak ekilde seyrini srdrd kaydedilmitir. iddete ara vermeyen ? srail, Gazze deki Refah mlteci kampna, 17 Mays ta saldr dzenlemi, Filistin lideri Yaser Arafat, 20 Filistinlinin ld, 34kiinin de yaraland saldry byk kym olarak nitelendirirken, Uluslararas Af rgt saldry sava suu olarak tanmlam ve ? srail den operasyonu derhal sona erdirmesini istemitir ancak, ? srail ordusu, saldrlar protesto etmek iin toplanan sivil Filistinlilerin zerine fze saldrsnda bulunmutur (Ayn Tarihi, Mays2004-BYEGM).

? srail in saldrlarn her frsatta knayan Babakan Recep Tayyip Erdoan, dnya liderlerine yapt arda, Filistinlilere karar g kullanmn durdurmas iin ? srail e bask yapmalarn istemitir. Erdoan resmi bir ziyaret iin Romanya ya giderken yapt aklamada, Filistin topraklar ve Irak taki aclar izlediimde bunun ne kadar zalimce olduunu grdm ve ok zldm. Bu affedilebilir bir ey deil. Bombalar imdi bar hedef alyor. Bu ekilde sivillere ve ocuklara saldrmann hibir meru aklamas yoktur demitir.

Erdoan, tm lkelerin sivillerin ldrlmesini durdurmak iin almas gerektiini belirterek, Eer terre kar ortak bir platform oluturacaksak, ncelikle devlet terr noktasna gelen bu tr gelimelere kar hareket etmeliyiz diyerek eklemitir. Amerika Birleik Devletleri bunu yapmaktan saknrken, Birlemi Milletler Gvenlik Konseyi, ? srail den Filistinlilerin evlerini ykmay durdurmasn isteyen ve Gazze deki bir mlteci kamp yaknlarndaki Filistinli sivillerin ldrlmelerini knayan bir karar tasarsn kabul etmitir. Erdoan ise, Sadece knamakla yetinmemeliyiz, tm ilgili lkeler knamann tesinde bir eyler yapmallar eklinde konumutur (Associated Press, 26.05.2004DBT).

nitelemi ve ? srail halkn sulamyoruz, olanlardan hkmet olarak siz sorumlusunuz. Yaptklarnz kabul edilemez eklinde eklemitir. Paritzky ise, Filistin topraklarnda gzmz yok. Gazze yi tek tarafl brakyoruz. ? yi komuluk ilikilerine hazrz. Ancak muhatap bulamyoruz. Radikal gruplara da tahamml edemeyiz. Cesur ve kararl bir Filistin liderli i bar kolaylatrr. Bunun olumas iin sizin katknz bekliyoruz diyerek, ? srail in, Trkiye nin arabuluculuk yapmas ynndeki isteini yinelemitir. Trkiye nin arabuluculua hazr olduunu belirten Babakan Erdoan ise, Gazze yi btn evleri ykarak m boaltacaksnz. Her toplumda radikal gruplar olur. Filistin de devlet brakmadnz ki muhatap bulasnz karln vermitir (Radikal, 26.05. 2004). ? srail in terrist bir devlet gibi davrand aklamasnda bulunan Ankara, ? srail in bu eylemlerini protesto amacyla bykelisini geri arma tehdidinde bulunmu, ? srail Dileri Bakanl ise, Trkiye nin bykelisini ekme niyetine kar lk olarak ? srail ile Trkiye arasndaki ilikiler nemli ve salamdr. Bu ilikiler, her iki tarafn da karlarna hizmet etmektedir. Zaman zaman anlamazlklar olsa da, meseleler halledilebilir, sorunlar zerinde allabilir. Dost lkeler arasndaki ilikilerde, Bu srada Trkiyelmasbulunan ?imlere gerek yoktur eklindeJoseph Paritzky, 25 tr. s bykelinin ar de gibi girisrail Enerji ve Altyap Bakan bir bildiri yaynlam May tarihinde, Babakan Recep Tayyip Erdoan la bir araya gelmitir. Operasyonlarn Dileri Bakanl nn yattrc cevabna ramen, Knesset in Savunma ve D gndeme gelmesi zerine sert bir slupla ? srail Babakan Ariel aron u sulayan ? likiler Komitesi Bakan Yuval Steinitz, Trkiye Bykelisi nin arlmas halinde Erdoan, Trkiye nin bar iin sarf ettii btn abalarn ? srail Babakan Ariel aron ciddi bir ? srail-Trkiye krizi yaanabilecei uyarsnda bulunmutur. Bykelinin geri tarafndan baltalandn syleyerek, Suriye yi bile ikna etmiken her eyi kmaza arlmasnn iki lke arasndaki stratejik ittifak da zedeleyebileceini syleyen Steinitz, soktu. Olanlardan ? srail halk deil ama hkmet olarak ? srail hkmeti sorumludur. Bir ? lke arasndaki ilikiler ortak karlara dayanyor. Trklerin sert sylemlerinin devam ki hkmet suikast karar almaz eklinde ? srail hkmetini eletirmitir. etmesi, ? srail in, Trkiye turizmine nemli lde zarar verebilir diye eklemitir. Steinitz ? ca, bakan Paritzky nin, Demokratiknlkeler olarak,terre kar birlikte hareket ? srailli Trkiye Dileri Bakanl n aklamasn Trk hkmetinin Arap ve slam ayr etmeliyiz szleri zerine Babakan Erdoan, Terr ok nemli bir sorun. Kimi nerede lkeleri ile ilikilerini scak tutma giriimine paralel olarak yaymlad tahmininde nasl vuraca bilinmez. Ancak terr terrle giderilemez yant vermitir. Ariel aron a bulunmutur. sert eletirilerini srdren Erdoan, aron abalarmza destek olmad, sreci skntya soktu. Bir Mslman olarak deil, bir insan, bir baba ve sorumlu bir babakan olarak Bir dier Savunma ve Dileri Komitesi in Ehud Yatom ise, ? srail in Trklere, derin bir znt duyuyorum diyerek, ? yesi operasyonlarn kabul edilemez diye srail kendilerinin de korkun terr saldrlarnn kurban olduklarnn hatrlatlmas gerektiini sylemi, Trkiye, Krtlerle[PKK ile] byk bir sava[atma] iine girmitir ve hatta liderlerini yakalam, lm cezasna arptrmtr. Trkler ayrca, terr

faaliyetlerine barnak salad sralarda Suriye ye sava tehdidinde bulunmutu. Bu durumda, Trkiye nin ? srail i terrle sava yznden eletirmesi gariptir eklinde konumutur. Yatom ayrca, Trkiye nin El Kaide saldrlarna da hedef olduunu ve Trkiye nin, ban ABD nin ektii Batl uluslarn ve uluslararas terrizmle mcadelenin tarafnn m, yoksa dier tarafn m yannda olduuna karar vermesi gerektiini sylemitir (Maariv, 28.05.2004-DBT).

Gerilen Ortamda Ekonomik ? likilerin Seyri Politik arenadaki srtmelere ramen, bir Trk firmas ile bir ? srail enerji irketinin ? srailde doalgaz evrim santrali yapm ve iletmesine dnk ortaklk anlamas imzalanmtr. Ayrca Paritzky nin de Erdo an dan sonra, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakan Hilmi Gler i makamnda ziyaret etmesinin ardndan yaplan ortak aklamada, ? srail in Trkiye den elektrik, doalgaz, petrol ve su almas iin bir proje zerinde alld sylenmitir. Bu da politik ilikilerdeki ini kl dnemlerin, ticari ve ekonomik ilikileri ar etkilemediini gstermitir (Ayn Tarihi, Mays2004-BYEGM). ? srail i her frsatta eletiren Babakan Recep Tayyip Erdoan da, Trkiye nin, ? srail in hareketlerini tasvip etmemesinin, Yahudi devletiyle aralarndaki ekonomik ilikileri etkilemeyeceini sylemesi, siyasal ilikilerle ekonomik ilikilerin ayn paralellikte gitmediini kantlar nitelikte olmutur. Erdoan ? stanbul da dzenlenen Dnya Gazeteler Birlii Kongresi nde gazetecilere yapt aklamada, Bir devlet hukuka uygun hareket etmek zorundadr, fakat son zamanlarda ? srail de durum bu deil. Fakat bizim ? srail ile aramzdaki ticari ve ekonomik ilikiler baka, son gelimeleri yorumlamak baka ey. ? srail in hareketleri ekonomik ilikilerimizi etkilemeyecek eklinde konumutur.

Erdoandan Devlet Terr Eletirisi Erdoan basn toplantsnda, bar abalarnda defalarca yardm teklif eden Trkiye ye yardmc olmad iin ? srail Babakan Ariel aron u da eletirmi, Biz, Trkiye de Ortadou bar iin elimizden geleni yapmaya kararlyz. Fakat ne yazk ki aron, bize burada yardmc olmuyor. Son saldrlar bu gerei aka gsterdi demitir. Ayrca

Erdoan, ? srail halkyla bir sorunumuz yok diyerek sorunun ? srail ynetiminin hatas olduunu belirtmitir (Associated Press, 01.06.2004-DBT). Ariel aron un Ortadou bar iin hibir aba gstermemesini eletiren Babakan Erdoan, ? srail ynetimini Filistin e kar devlet terrizmi uygulamakla sulam ve bunu ? spanyol engizisyonu srasnda Yahudilere kar uygulanan muameleye benzetmitir.

Gazze deki Refah mlteci kampna dzenlenen ve aralarnda sivillerin ve ocuklarn da bulunduu 60 Filistinlinin lm ile sonulanan saldrlar zerine, ? srail in Haaretz gazetesine aklama yapan Erdoan, kendisine ? srail in devlet terr uyguladn m dndn sorulduunda, Olanlara baktnzda, bunlar baka trl nasl yorumlayabilirsiniz? cevabn vermitir. Trkiye nin ? spanyol engizisyonundan kaan Yahudilere kucak atn belirten Erdoan, O zaman Yahudiler kurband. Bugn kurban ne yazk ki Filistinliler, ? srail halk Filistinlilere kendilerinin 500 yl nce maruz kald muameleyi reva grmektedir. ? srail, halk -sivilleri-helikopterlerden bombalamakta, insanlar -ocuk, kadn, ihtiyar demeden-ldrmekte ve binalarn buldozerlerle ykmaktadr eklinde szlerine devam etmitir (The Guardian, 04.07. 2004).

Trk Diplomatlarn Geri arlmas Erdoan n ? srail e ynelik devlet terr ithamndan ksa bir sre sonra, Dileri Bakanl, ? srail in Bat eria ve Gazze deki eylemlerini protesto etmek amacyla, istiarelerde bulunmak zere, iki st dzey diplomat, Trkiye nin Tel Aviv Bykelisi Feridun Sinirliolu ve Kuds Bakonsolosu Hseyin Bakl y, ? srail den geri armtr. Ancak iki Ortadou mttefiki de son dnemde yaanan karlkl gerginliklere ramen sz konusu giriimi nemsemediklerini bildirmilerdir. lkelerin birbirlerini protesto etmek iin kullandklar yaygn bir diplomatik manevra olan bu olaya ili kin Trk yetkililer, diplomatlarn dzenli istiareler iin birka gnlne Trkiye ye geldiklerini sylemi ve bu kararn ? srail politikalarna ynelik bir tepki olup olmad

konusunda bir yorumda bulunmay reddetmilerdir (Associated Press, 08.07.2004 DBT). 4.7. Randevu krizi Siyasal ilikilerdeki buzlarn eritilmesi amacyla, dnemin ? srail Babakan Yardmcs Ehud Olmert, Trkiye ye ziyarette bulunmu, Dileri Bakan Abdullah Gl tarafndan karlanmtr.Babakan Erdoan, Olmert e randevu vermemi,ayn gn Trkiye de bulunan Suriye Babakan El-Itri ile grm ve El-Itri, Babakan a stratejik ortamzsnz diyerek ,aslnda blgede oluan yeni dengeleri vurgulamtr (Radikal, 14.07.2004). ? srail Babakan Yardmcs Ehud Olmert, Trkiye ziyaretiyle ilgili yapt aklamada, Ankara-Tel Aviv ilikilerine dair iyimser bir tablo izmi, ? srail in Irak ta bir Krt devletine kesin ifadelerle kar ktnn altn izerek, Erdoan la ? srail Babakan Ariel aron un grmesini salamay umduunu szlerine eklemitir. Babakan Tayyip Erdoan la randevusu bulunmamasnn cezalandrma olmadn belirterek, Trkiye Cumhurbakan yla greceim, Trkiye nin en nemli ikinci adam Abdullah Gl le evinde yemek yiyeceim. Bu cezalandrma deil, benim iin onurdur. Babakan, bana gayri resmi kanallardan kiisel mesaj gnderdi. Erken gelebilseydim, grmekten benden fazla mutlu olacakt. Fakat programm deitiremedim. Babakan n beni grmek istemedii doru deil szlerini sarf etmitir. Trkiye nin Avrupa Birlii yolculuuna da deinen Olmert, ? srail de, Avrupa Birlii ne ye olmas halinde, silah almlarn Avrupa dan yapma riski nedeniyle Trkiye nin Avrupa Birlii yeliine kar kanlar olduu grne hkmetinin katlmadn belirtmitir. Trkiye nin stratejik karnn, ? deil AB ye yaklamak olduunu da ran szlerine ekleyerek, Trkiye nin stratejik amalarna ulamasnn en iyi yolu budur. Bu, ? srail den grlyor demi ve Tayyip Erdoan ile Abdullah Gl n bu konudaki yaklamlarna gvendiini belirtmitir (Radikal, 14.07.2004). Babakan Recep Tayyip Erdoan a yakn ismin, mer elik, Egemen Ba ve Mevlut avuolu nun nderliinde bir heyet, Babakan n, ? srail i Filistinlilere kar devlet terr uygulamakla sulamasnn ardndan, ? srail Babakan Yardmcs Ehud

Olmert in Trkiye ye yapt ziyarete karlk olarak 2004 Austos unun sonunda ? srail e gitmilerdir (Associated Press, 31.08.2004-DBT). Babakan Erdoan n, ? srail in davetiyle de olsa, en yakn alma arkadalarndan oluan bir heyeti, dier anlamda beyin takmn ? srail e gndermesi, ? srailli yetkililere bir nyargnn olmad izlenimini vermitir. Grmelerde iki taraf, birbirini ikna etmekten ziyade dinleme yntemini semilerdir. Babakan n siyasi danman mer elik, iki lkenin dost olduunu, dost ac ama doru syler szleriyle belirtmitir. Trkiye taraf da bu aklamalardan tam olarak tatmin olmadklarn, ancak en azndan diyalog kanalnn bir kez daha aldn belirtmitir (Voice Of America, 06.09.2004DBT). Btn bu gelimelerin ortasnda, 11 Kasm 2004 tarihinde, Filistin Devlet Bakan ve Filistin mcadelesinin lideri Yaser Arafat, 11 Kasm 2004 tarihinde Paris yaknlarndaki Percy askeri hastanesinde hayatn kaybetmitir. Konuyla ilgili olarak, ? srail Devlet Bakan Moe Katzav, Filistin lideri Yaser Arafat n lmyle yeni bir sayfa alacan umduunu bildirmitir. ? srail, Filistin lideri Yaser Arafat n lm haberi gelmesi zerine, Bat eria ve Gazze eridi abluka altna alm, Ordu radyosu, Bat eria ya giri kn ikinci emre kadar yasaklandn aklamtr (Sabah, 11.11.2004).

Filistin mcadelesinde farkl gruplar bir araya getiren emsiye rgt Filistin Kurtulu rgt, Arafat n lmnn ardndan liderlie iki numaral isim olan, Ebu Mazen ismiyle bilinen, Mahmud Abbas semi, rgt iindeki en byk grup olan El Fetih in liderliine de Faruk Kaddumi getirilmitir (Sabah, 12.11.2004). 4.8.AKP nin Gven Tazeleme Gayretleri AKP nin d politikasnda, devlet terr eletirisi ve randevu krizlerinden sonra gerginleen Trkiye-? srail ilkilerini normalletirme gayretleri balamtr.Bunun ilk adm olarak Dileri Bakan Abdullah Gl n ,sonrasnda da Erdoan n ? srail e ziyaretleri d politikada ABD ekseninden uzaklamama abas olarak deerlendirilebilir.

Abdullah Gl n ? srail i Ziyareti Trkiye Dileri Bakan Abdullah Gl, 4 Ocak 2005 tarihinde, ? srail e ziyarette bulunmutur. Gl n ziyaretinin nemi, ? slami kkenli Adalet ve Kalknma Partisi nin 2002 ylnda iktidara geliinden bu yana, ? srail i ziyaret eden en st dzey Trk yetkili olmasndan kaynaklanmtr. Babakan Recep Tayyip Erdoan tarafndan yaplan ? srail kart bir dizi yorum nedeniyle gergin geen zorlu bir yl sonrasnda gerekle en ziyaretle alakal st dzey bir ? srailli diplomat, grmeler srasnda, ? srail in Erdoan n devlet terrizmi yapyorsunuz eklindeki yorumlarn gndeme getirmeyeceini ve ? srail in bu meseleyi gemite braktn bildirmi, ayrca bu meselenin, Babakan Yardmcs Ehud Olmert in Trkiye ziyareti srasnda ve Erdo an n drt danman Eyll aynda ? srail e geldiinde tekrar tekrar tartlarak akla kavuturulduunu ifade etmitir. Gl n ziyareti, gemie saplanmak deil, gelecee bakmak amac tam, ilikilerde yaanan gerilime ramen, iki lke arasndaki balar 2004 te de glenmeye devam etmi ve iki lke arasndaki askeri olmayan ticaret hacmi, 2003 ten itibaren 300 milyon dolar artarak yaklak 1.7 milyar dolara ulamtr. ? srail in, d politikas gerei, Arafat la gren diplomatlarla grmemesi, Erdoan ve Gl n, kamuoyunun tepkisini ekecei endiesiyle, blgeye gelip de Arafat la grmemeyi gze alamamasna yol am, Yaser Arafat n lm ise, Gl n ? srail ziyaretinin nndeki engelleri kaldrmtr (Keinon, Jerusalem Post, 03.01.2005). Abdullah Gl n Filistin bakanlk seim kampanyasnn kzt bir srada ? srail e yapaca ziyaretin zamanlamas, gzlemciler ve analistler tarafndan bir ok sorunun ortaya atlmasna neden olmutur. Gzlemcilere gre, Gl n ziyareti, Trkiye Babakan Recep Tayyip Erdoan n aklamalarndan tr gerginle en Ankara-Tel Aviv ilikilerinde, Tel Aviv hkmetinin bu aklamalar ? srail e kar tavr olarak deerlendirmesinin ardndan, ilikilerin onarlmasn amalamtr. Analistler ise, ? srailli yetkililerin, Gl den, Erdoan n ? srail hkmetini Filistin halkna kar devlet terr uygulad sulamasn yneltmesinin ardndan, Filistinlileri gl bir ekilde desteklemeye balayan Trk medya politikalarnda deiiklik

yaplmasn isteyebilecekleri grnde birlemilerdir (Associated Press, 05.01.2005DBT). Gl, ? srail ziyareti esnasnda yapt aklamada, 2000 ylnda kesintiye urayan ? srailSuriye ilikilerinde, Suriye nin bar grmelerini srdrme niyetinde olduunu ifade ederek, Suriye den ? srail e bar mesaj getirdiini ve am n koulsuz olarak bar grmelerini yenilemeye hazr olduunu sylemitir. Dileri Bakan Gl,

Tahminimce Suriye den gelen iaretler ciddi ve niyetleri iyi. Suriyeliler n koul olmadan mzakerelere dnme iradesi gsteriyorlar ve ? srail den olumlu bir yant bekliyorlar demitir. Gl, Ortadou Bar Sreci yle ilgili olarak yeni bir atmosfer yaandn, bu atmosferin iyi sonular dourabileceini sylemi ve bu srece katkda bulunmak Trkiye nin en byk grevi olacaktr diye eklemitir (Associated Press, 07.01.2005-DBT). ? srail den sonra Filistin e de ziyarette bulunan Gl, ? srail in Bat eria ve Gazze deki askeri operasyonlarnn ? srail e gvenlik getirmeyeceini, Bask ve kuatma aralarnn ? srail e gvenlik getirmedii aktr szleriyle aklam ve ? srail in tek yanl geri ekilme plannn, yol haritas uyarnca ve Filistin ynetimi ile egdm halinde gerekletirilmesi halinde, bar iin bir frsat salanacan dile getirmitir. Filistin Devlet Bakan Mahmud Abbas la da grmelerde bulunan Gl e, Filistin ynetiminin; alt yapnn ina edilmesinden, ekonomik ve askeri olarak, yani polislerin ve korumalarn eitimine kadar varan bir istek listesi ile Trkiye den beklentileri dile getirilmi, ayrca Avrupa Birlii ile ve ? slam lkeleriyle olan ilikilerini kullanmas, ayn zamanda da ? srail ile olan temaslarn srdrmeye devam etmesi ve bar iin bir kpr olmas istenmi ve bar grmelerine Birlemi Milletler, Amerika Birleik Devletleri, Avrupa Birlii ve Rusya dan oluan drtlnn beinci aya olarak Trkiyenin de katlmas rica edilmitir. Trk heyeti de Filistinli yetkililere, Gazze deki roketli saldrlar bitmeden bar grmelerine balamann zor olacan belirten ? srail in mesajn iletmi, ancak Filistin ynetimi izilen tablonun ? srail in anlatt gibi olmadn, ? srail in verdii szleri tutmadn, kimin hangi adm ilk nce atacanda yine dmn koptuunu

sylemitir. Bu erevede de Abdullah Gl, artk gemie deil, gelecee bakmak gerektiini belirtmitir. Trkiye Dileri Bakan Abdullah Gl n, Ocak banda ? srail e yapt ziyaret ile, Trkiye-? srail resmi ilikilerindeki soukluk giderilmi, bu ziyaret ayn zamanda Babakan Recep Tayyip Erdoan n ? srail e yapmay planlad ziyaret iin de olumlu bir hava ve uygun zemin oluturmutur. Tayyip Erdoan n Ziyareti AKP iktidar ? srailin Filistinlilere soykrm yaptn syleyen Ecevitten devralmt. Erdoan da ? srail iin ayn ekilde devlet terr szn kullanmt. Ecevite yneltilen eletirilere kyasla Erdoan a yneltilenler ok clz kalmtr.Nitekim, bu dnemde Kuzey Irak taki Krtlere ynelik ? srail in faaliyetleri TSK tarafndan da dikkatle izlenmekteydi (Dursunolu, 2005:331). Gazze eridi ve ? srail snrndaki Karni gei noktasnda saldr dzenlenmesi ve ? srail ordusunun, saldryla ilgili Filistin Ulusal Ynetimi nin yeni lideri Mahmud Abbas sulamas zerine, Abdullah Gl, Ortado u da gerginliin trmanmasna kar yapt aklamada barn rehin alnmasna izin verilmemesini istemi, terr ve iddetin Filistin bakanlk seimleri sonrasnda ortaya kan olumlu havay zehirlediini belirtmitir (Ayn Tarihi, Ocak2005-BYEGM). Trkiye, ? srail ile askeri ilikilerini artan oranda gelitirmeye devam etmitir. Bu balamda ubat 2005 te ? srail Genelkurmay Bakan Korgeneral Moe Yalon, Genelkurmay Bakan Orgeneral Hilmi zkk ziyaret etmi, basna kapal geen grmelerin ardndan, ? srail ile Trkiye arasnda, savunma alannda 1.5 milyar dolar bulan yeni bir ibirlii anlamas iin iki tarafn bir araya geldii yorumu yaplmtr. ? srail basnnda, iki lke arasndaki grmelerde istiare edilen ibirliinin, zellikle 48 adet Fantom ve 200 ile 300 M-48 Patton tanknn ? srailli uzmanlarca modernizasyonuyla, Harpy tipi pilotsuz keif uann sat konularn kapsad bildirilmitir (CNN TURK, 08.02.2005).

Mays aynn ilk gn, ? srail e Recep Tayyip Erdoan n resmi bir ziyarette bulunmas, ? srail Cumhurbakan Moe Katsav, Babakan Yardmclar imon Peres, Ehud Olmert ve Babakan Ariel aron ile grmeler yapmas, 2004 ylnda Erdoan n ? srail i terrist politikalar yrtmekle sulamasnn ardndan yaanan diplomatik gerginlikten sonra, ikili temaslarn genel olarak dk seviyede giden ilikilerin bu seyrine son noktay koymasndan tr byk nem tam ve ikili ilikileri babakanlk seviyesine karlmas anlamna gelmitir. Abdullah Gl n ziyaretinin ardndan Erdoan n ziyareti ve Milli Savunma Bakan Vecdi Gnl, Sanayi ve Ticaret Bakan Ali Cokun ile birok bakan, st dzey yetkili ve iadamndan oluan bir heyetin de kendisine elik etmesi, bu anlamda ilikilerin gelitirilmesi asndan, nemli bir adm olmutur.

ne olursa olsun Trkiye den vazgemeyeceine ynelik bir mesaj olarak alglanmtr (BBC, 03.05.2005-DBT). ? srail i Filistinlilere kar devlet terrizmi uygulamakla sulamas zerine, ikili ilikilerde beliren zlme tehlikesine ramen, babakanla geldiinden beri ? srail in davetlerini hep, ok megul olduu gerekesiyle geri eviren Erdoan n ziyareti sonras, ? srail basnnda yeni bir dostluk eklinde yorumlanan ? srail-Trkiye ilikileri, aslnda iki lkenin ticari ve askeri alanlarda kurduuibirliiyle blgedeki en eski ve en gl dostluklardan biri olmutur. Terrist devlet ithamnn arkasnda, Erdoan n trban ve dini eitimle ilgili kstlamalar kaldrma vaadini yerine getirmemesine fkelenen dindar semenlerini Babakan Erdoan ile Ariel aron, grmelerin ardndan yaptklar ortak basn yattrmak iin byle davrand, kamuoyunda genel kany oluturmu ve bu Erdoan toplantsnda, terrizme kar istihbarat balarn glendirmek isteyen iki lke n, Trkiye nin tekrar ? slam dnyasna nclk etmesini isteyen danmanlarnn etkisi babakanlklar ve brolar arasnda dorudan telefon hatt kurulacan aklamtr. altnda kalm olabilecei ihtimalini gndeme getirmitir. Erdoan yine de, Trk Teklifin aron dan geldiini belirten Erdoan, araclar aradan kaldrmaya karar iadamlar, politikaclar ve askeri yetkililerden oluan bir heyetle, ? srail Babakan Ariel verdiklerini sylemi, aron da kritik konularn iki lke liderleri arasnda konuulmasnn aron a, lideri olduu Adalet ve Kalknma Partisi nin, Yahudi aleyhtarln insanla nemine dikkat ekerek, Byle bir hatt, sadece ABD, Rusya, ? ngiltere ve AB yle kar bir su olarak grd konusunda gvence vermi ve ? ran n nkleer emellerinin kurmutuk. imdi Trkiye ye nerdik eklinde konumutur(Ayn Tarihi,Mays2005sadece ? srail e deil, tm dnyaya tehdit oluturduunu da szlerine eklemitir. BYEGM). ? srail tarafnda ziyaret ok olumlu karlanm, Dileri Bakan Silvan alom da, Trkiye Babakan Recep Tayyip Erdoan n dzenledii ziyaretten duyduu Erdoan n ziyaretin amac olarak, ? srail ile Filistinliler arasnda arabuluculuk yapma memnuniyeti dile getirmitir. teklifinde bulunmay gstermesi ise, ? srail Dileri Bakan Silvan alom da dahil olmak zere, gzlemcilerin ou tarafndan gereki bulunmam, daha ok, Amerika Birleik ? srail i ziyareti esnasnda, kutsal addedilen Yad Vashem Soykrm Mzesi ne elenk Devletleri ile ilikileri dzeltmeye ynelik bir kampanyann paras olarak grlmtr. koyarken, lkenin laik yapsna aykr olaca iin Trkiye de de ban kapatmaktan Ayrca Erdoan n, Amerika Birleik Devletleri Senato ounluk lideri Bill Frist ile saknan Erdoan n, ban kapatmay reddetmesi sonucu diplomatik bir prz yaanm Kuds teki otelinde program d bir grme ayarlamas nedeniyle, Filistin Babakan ve mevcut durum iki tarafn da cann skm ancak ziyaretin anlam ve nemi arasnda bu Ahmed Kurey ile toplantsna iki saat gecikmesi ve Kurey in de, Trkiye nin ? srail ve kk prz eriyip kaybolmutur. Amerikallara ayracak vaktinin daha ok olduundan ikayet ederek grmeyi iptal Babakan Recep Tayyipda bu gr paylatnziyaretini gerekletirmi olmas, srail e ilk ortaya koymutur. etmesi, Filistin tarafnn Erdoan n, ? uluslararas kamuoyunda gndem oluturmu, ? srail ile Trkiye arasndaki grnmez buzlarn erimeye balad yorumlarna neden olmu ve ? srail Babakan Ariel aron un Bir kesim Erdoan n, Avrupa Birlii ne gvendii iin Amerika Birleik Devletleri ile kendi isteiyle kurulmas planlanan direkt telefon hatt da, bir anlamda ? srail in her ilikilerin soumasna izin verdiini ileri srm, ancak Avrupa Birlii liderlerinin Trkiye ile mzakereleri ertelemeleri ve gerekleecei varsaylan yeliin nne yeni koullar getirmeleri, bu gvenin azalmasna sebep olmutur.

Erdoan n tekrar ? srail ve Amerika Birleik Devletleri ne kucak amas ayn zamanda, Ortadou daki deiimin gerisinde kalma endiesinden de kaynaklanmtr. Trkiye nin rotasn deitirmeye baladn gsteren bir baka iaret de Dileri Bakan Abdullah Gl n 1 Mays ta ? stanbul da Irakl ve Arap yetkililerle, Irak halknn karar bu ynde olursa, Irak ta federal bir yap kurulmasna destek vaat eden bir bildiriye imza koymas olmutur. Bu da Trk liderlerinin Irak ta federal bir yap kurulmasn, Trkiye nin mdahalesini gerektiren bir krmz izgi diye niteleyerek uyarda bulunduklar gnlerin artk geride kald yorumlarna yol amtr. Erdoan n ? srail ziyareti Adalet ve Kalknma Partisi nin iktidara gelmesinden Erdoan n ? srail ziyaretine kadarki dnemde, Trkiye nin sergiledii Araplara ynelik duygusal tavrn ilikilere zarar vermesinin ardndan deitii, reel politik bir yaklamla Amerika Birleik Devletleri-? srail-Trkiye grnmez ittifaknn yeniden glenmeye balad grn destekler nitelikte olmutur.

4.9. Savunma Sanayii Alannda Gelimeler Ortak Askeri Eitim Projeleri ? srail-Filistin sorununa dair olumlu gelimelerin olduu 2005 in son aylarnda, Trkiye ye ziyarette bulunan ? srail Genelkurmay Bakan Korgeneral Dan Halutz, Genelkurmay Bakan Orgeneral Hilmi zkk le bir araya gelmitir. ? ran, Suriye ve Irak taki gelimelerin ayrntl olarak ele alnd grmelerde, savunma sanayisinin yan sra ortak askeri eitim projeleri de gndeme gelmi, Dan Halutz, ortak askeri eitim kapsamnda ? srail Silahl Kuvvetleri ne bal sekin da komandolarnn Trkiye de eitim yapmalarn nermitir. ? srail de ar kartlar olmamasna dikkat eken Dan Halutz, ? srailli komandolarn eitimlerini, komandolarmz kar yz grr ve daha iyi yetiir diyerek, zellikle terrle mcadelede uzmanlam Hakkari ve Bolu Da Komando tugaylarnn yan sra zel Kuvvetler Komutanl birimleriyle yapmalar teklifinde bulunmutur. Trkiye askeri makamlar, ? srail den gelen bu neriye olumlu yaklam, nceki dnemlerde ? srailli pilotlarn Trkiye Hava Sahas n kullanarak eitim yapmalar ynnde anlama yapldn ve bu programn baaryla yrtldn hatrlatmtr (Hrriyet, 25.12.2005).

Gzlemcilerin de yakndan takip ettii, ? srail Genelkurmay Bakan Dan Halutz un Trkiye ye yapt son ziyaret, blgede zellikle de ? ve nkleer program yan sra, ran Kuzey Irak taki ? srail varl konularnda yaanan gelimelere ynelik Trkiye ve ? srail arasndaki ortak ilginin younlat bir zamanda gereklemitir. Trkiye nin ? srail e ynelik politik tavrnn, Adalet ve Kalknma Partisi iktidar dneminden nceki dnemlerde olduu gibi, zellikle askeri ve savunma alanlarnda ibirliine gidilmesinden ve bu ibirliinin uzun vadeli stratejik anlamalarla desteklendiinden tr, siyasal ilikilerde dalgalanmalar yaansa da, askeri ilikilerle belirli bir paralellikte gitme zorunluluundan tr, deitii gr de eitli uzmanlar tarafndan ortaya atlmtr. Bu balamda yetkili kaynaklar, ? srailli ve Trk savunma yetkilileri, Trk sava uaklarnn modernizasyonu ve Ankara ya uzun menzilli casus uaklar tedarik etme planlarn ele aldklarn bildirmi ve bu grmelerin gemiteki siyasi gerginliklere karn iki lke arasndaki gl savunma ilikilerini pekitireceini ifade etmilerdir. Trkiye Savunma Bakan Vecdi Gnl n, Tel Aviv yaknlarndaki ? srail Uak Endstrisi merkezini ziyareti srasnda, ? srail Savunma Bakanl Genel Direktr Amos Yaron, iki lkenin savunma kurulular arasndaki ilikilerin mkemmel olduunu syleyerek bu ilikilerin daha da gleneceini belirtmitir. Yaron, ? srailli pilotlar Trkiye ye gidiyor ve orada eitim alyor ve bazen de Trkler buraya geliyor... Biz bu i birliini glendirmek iin elimizden geleni yapacaz demitir. ? srail Uak Endstrisi merkezi szcs Doron Suslik de, Trkiye nin savunma alannda, Hindistan n ardndan ikinci en byk mterileri olduunu kaydettii konumasnda, Trkiye nin daha fazla F-4 uan modernletirmek istediini belirtmitir. ? srail in, hali hazrda uaklarn 54 n modernize ettiini syleyen ? srailli yetkililer ise varlacak anlama ile, 44 uan daha, 400 milyon dolar kar lnda modernizasyonunun amalandn ve uzun menzilli Heron casus uaklarnn satnn da hazrlk aamasnda olduunu sylemilerdir (Associated Press, 09.05.2005-DBT). 2005 in Temmuz unda Trkiye Milli Savunma Bakanl, alt yl sren mzakerelerin ardndan, ? srail in pilotsuz alan Heron adl uanda karar klmtr. Trk Silahl

Kuvvetleri nin ana branlarna, anlama tutar 200 milyon dolar olan, 110 adet Heron tipi uak alnmas ngrlmtr. Bu anlama, Trkiye ile ? srail arasnda stratejik askeri ibirliinin yarar konusunda yaklak iki yl sren bulantl bir dnem sonras imzalanabilmitir. Adalet ve Kalknma Partisi hkmetinin iktidara geldii gnden beri, Ortadou da stratejik haritay altst eden Trk-? srail ibirliinin yararn inkar edecek boyutlarda tartmalar yaratan bir siyaset izlemesiyle, askeri alandaki ilikilerin nasl bir seyir izleyecei merak konusu olmu, sonu olarak uzun vadeli stratejik askeri ortaklk Adalet ve Kalknma Partisi nin politikalarna stn gelmitir. Daha nceki dnemlerde, Refah-Yol hkmetinde de olduu gibi, ? srail-Trkiye politik srtmeleri askeri evrelerdeki yaknlamalar sonucu seyrini deitirmek zorunda kalm, Adalet ve Kalknma Partisi nin nce Dileri Bakanl dzeyinde, daha sonra da Babakanlk dzeyinde temaslar kurarak, ? srail ile ilikilerini yumuatmasna ve younlatrmasna sebep olmutur. Zira bu ibirlii Ortadou nun stratejik haritasn; grlerin, amalarn, menfaatlerin ve politikalarn att bir logaritma haline getirmi, bylece Ortadou ya zgn stratejiler de taraflar, isteseler de istemeseler de, belirli kar ve amaca hizmet eden ani, programsz, plansz ve uzun vadede ierikten yoksun duruma drmtr. Blgedeki birok sorun ve krize ilikin Trkiye ve ? srail in grlerinde uyum ve mutabakat bulunmamasna ramen, aralarndaki anlama veya ittifakn, uzun vadede her iki lkenin yksek karlarna hizmet edebileceini ve blgede bulunan veya bulunacak olan zt eksenlere kar bir eksen oluturabileceini, askeri alandaki yaknlk ve bunun dier alanlara yansmas gstermekte, bu sebeple, ? srail ile stratejik ittifakn salamlatrlmas konusunda Trkiye nin zaman zaman sergiledii kararszlk, Trk ynetim mekanizmasnda askerler ile politikaclar arasnda baka trden bir i ekime olarak yorumlanmtr. Buna karn ? srail in, Trk ordusunun, ieride ve darda savunma ve gvenlik alannda, sorumluluk ve gereksinimlerini kar layacak ekilde modernizasyon ihtiyalarn yerine getirme konusunda, Trkiye nin kendisine olan bamlln artrmaya almas gzden kamamas gereken bir unsur olmutur. Trk taraf ise, zellikle ? srail i ortak dman Suriye yi oyalamada kullanabilecei byk bir mttefik olarak grmekte, ? srail ile ittifak, am Golan n kaderini

belirlemek iin Tel Aviv ile grme masasna itebilecei gibi, Suriyelileri Trkiye nin blgede Arap komular hesabna blgesel roln artrma giriimlerine srekli kar koyma abalarndan caydrabilecek bir ortam oluturmaya almtr.

? srail ile imzalad, gece veya gndz, srekli uu yapabilecek ve gzden uzak kalan geni bir blgeyi tarayp annda bilgiler toplayabilecek, pilotsuz uak alm anlamas Trkiye nin, zellikle Suriye ve Irak ta olan ortak snrn gzetleme ve denetleme alannda savunma gcn artrarak, Krtlerin[PKK] mevzilerini insan kayb vermeden ve tam isabet elde ederek vurmada kullanlmas ngrlmtr (Fathullah, El Ahram, 12.07.2005-DBT). 4.10. ? srail in Gazze eridi nden ekilmesi Trkiye nin uzun yllardr gnll arabuluculuk yapt ? srail-Filistin atmasnda milat oluturacak bir olay yaanm, 15 Austos 2005 tarihinde ? srail, ilk kez 1967 deki Alt Gn savanda ele geirdii Filistin topraklarndan, 38 yllk igalden sonra, Gazze eridi nden balayarak, Kissufim gei noktasn kapatmak suretiyle, resmen ekilmeye balamtr. Yerleim yerlerinde kalanlarn 48 saat ierisinde evlerini boaltacaklar, aksi takdirde plana gre ? srail askeri birlikleri tarafndan zorla tahliye edilecekleri kamuoyuna duyurulmutur. Gazze eridi nin gvenliini salamakla grevli olan Filistin gvenlik gleri de, ? srail le varlan anlama erevesinde, blgedeki yerleim birimleri evresinde mevzilenmeye balam, Filistin lideri Mahmud Abbas da, ? srail in ekilme kararn hayata geirmesinden memnunluk duyduunu belirterek, bunun blgede istikrar ve gvenlie katkda bulunacan sylemitir (BBC-Turkish, 15.08.2005). Babakan Tayyip Erdoan, Gazze deki Yahudi yerleimlerinin boaltlmas kararn uygulayan ? srail Babakan Ariel aron ve Filistin lideri Mahmud Abbas a birer destek mektubu gndermitir. aron a mektubunda kendisini hem ? sraillilerin hem Filistinlilerin dostu olarak niteleyerek, ? srail in Gazze den ekiliine destek verdiini vurgulamtr (Radikal, 18.08.2005).

? srail ile Filistin arasndaki en byk problemlerden biri olan Gazze eridindeki yerleim alanlar konusunda sert bir tavra sahip olan Ariel aron un ekilme karar vermesinin ardnda yatan en nemli sebeplerden birinin uluslararas konjonktrn odakland ? ran meselesi olduu ve nkleer silahlar konusu gndemdeyken ? srail ile Filistin arasnda mevcut olan bu sorunun Arap lkelerinin elini glendireceinin ABD tarafndan deerlendirilerek bu konuda aron a telkinde bulunulduu olasdr. 4.11. Filistin de Hamas n ? ktidara Gelii 25 Ocak 2006 tarihinde, Filistin de yaplan seimleri, ? srail in terrist rgt olarak itham ettii Hamas n kazanmasyla Ortadou Bar Sreci nde ? srail-Filistin ve konuya arabuluculuk sfat ile taraf olan Trkiye nin ilikilerinde yeni bir dnem balamtr. Halen Devlet Bakan olan Mahmud Abbas n, hkmeti kurma grevini, parlamentoda ounluu ele geiren Hamas Partisi ne vermesi beklendii iin, ? srail, seimler sonras terrist olarak nitelendirdii bir grubun iktidara gelecek olmasndan dolay endie duymutur. Mahmud Abbas n yardmcs Nebil Ebu Rudeyna, seimlerin ardndan yapt aklamada, seimlerin effaf ve adil olduunu, tm partilerin sonulara sayg gstermesi gerektiini belirterek, Tm partileri yasaya sayg gstermeye ve halkn isteini kabul etmeye aryorum szleriyle seimlerin demokratik olduunun altn izmitir. Filistin de seimlerden nce iktidarda bulunan El Fetih Partisi nin st dzey yetkilileri, seimleri kaybettiklerini kabul ederek, Hamas tarafndan kurulacak koalisyon hkmetinde yer almayacaklarn aklam ve seimleri kazandndan dolay Hamas kutlamlardr. Hamas yetkilisi Mir El Masri, ? srail i tanmann veya masaya oturmann gndemlerinde olmadn aklayarak, El Fetih iktidar boyunca bar iin katedilen mesafeyi hie saydklarn ak bir ekilde beyan etmi, bu durum da Bar Sreci asndan uluslararas kamuoyu ve blge devletlerinin kayglanmasna yol amtr. Amerika Birleik Devletleri Bakan George Bush ise, ? srail in yklmasn isteyen tutumunu deitirmedii srece Hamas ile iliki kurmayacaklarn sylemitir. ? srail Babakan Vekili Ehud Olmert de, Hamas n rol ald bir Filistin ynetimine gvenemeyeceklerini belirterek, Mevcut ekliyle ? srail in yok edilmesi arsnda bulunan bir terr rgt konumunda olan Hamas n, silahszlanmadan Filistin

ynetiminde rol oynamasn kabul edemeyiz eklinde konumutur (Hrriyet, 26.01.2006). Tek partili bir hkmet iin yeterli ounlua sahip Hamas n, El Fetih e koalisyon talep ettiine ve bu talebin sradan olmadna dikkat eken Erdoan, nyarglarla hareket edilirse demokrasi zarar grr. Sabrla beklemekte fayda var diyerek Hamas a bir ans verilmesi gerektiine inandn sylemitir (Hrriyet, 27.01.2006). ? srail Babakan Vekili Ehud Olmert in, Hamas tanmyoruz aklamalarna karn, Hamas n ? srail i tanmamas halinde, bunun Filistin hkmeti olarak uluslararas ilikilerinde kendisine zarar vereceini belirten Erdoan, ? srail in de Hamas muhatap almas gerektiine dikkat ekmi, aksi takdirde bunun Filistin halknn verdii bir karara kar kmak anlamna geleceini ve bu durumun da tesis edilmeye allan bara zarar vereceini sylemitir (Milliyet, 29.01.2006). Hamas n Trkiye Ziyareti ve ? srail Tepkisi Filistin de seimleri kazanan Hamas n hkmeti kurmadan nce kt ? slam lkeleri turunda Trkiye ye de davet edildii iddias, Trkiye-? srail arasnda ufak srtmelere sebep olmutur. Dileri Bakanl ndan yaplan aklamaya gre, Hamas a bir davet olmad belirtmi, ikili temaslarn ancak Filistin de hkmet kurulunca gndeme geleceinin alt izilmi, diplomatik kaynaklar da, Hamas la mesaj verme ierikli baz temaslar yapldna dikkat ekmitir. Hkmet Szcs Cemil iek de konuyla ilgili olarak, Trkiye nin tavrnn belli olduunu, Byle bir grme olacaksa bu grmeden daha nemli olan grmede nelerin sylendii, nelerin konuulduudur. Trkiye bar telkin eder. ? nsan haklar ve hukuk erevesinde olmasn telkin eder szleriyle ortaya koymutur (Radikal, 14.02.2006). Hamas a ynelik uluslararas tepkiler devam ederken, Amerika Birleik Devletleri Temsilciler Meclisi nde, Filistin de hkmeti kurmas beklenen Hamas a ynelik, Temsilciler Meclisi ounluk Lideri John Boehner, Hamas rotasn deitirinceye ve ? srail le bar bir zm iin almay kabul edinceye kadar Filistin hkmetine vergilerden yaplan yardmn aktarlmamas gerektiini syleyerek, ? srail i yok etme amacndan vazgemedike, Filistin e dorudan yaplan Amerikan yardmnn

durdurulmasn ngren, ve balaycl bulunmayan karar tasarsn Temsilciler Meclisi nin kabul ettiini aklamtr (Hrriyet, 16.02.2006). Hamas n Trkiye yi ziyaret edeceine ynelik kan sylentilerden ksa bir sre sonra, Hamas Siyasi Bro Bakan Halid Meal, Adalet ve Kalknma Partisi Merkez Binas nda Genel Bakan Yardmcs Dengir Mir Mehmet Frat ile bir araya gelmi ve grmenin ardndan yapt aklamada, Filistin de yaplan genel seimlerden baaryla ktktan sonra Trk sorumlularla gr alveriinde bulunmak iin Trkiye yi ziyaret etmek istediklerini, bu isteklerinin Trk sorumlular tarafndan olumlu karlandn ve ziyaretin kardee bir ortamda gerekletiini kaydederek, Bizimle Trk sorumlular arasnda olumlu bir atmosferde son derece yararl gr alverii yapld demitir. Uluslararas kamuoyunda, Hamas n Trkiye ziyareti, Ortadou Bar Sreci ndeki Trkiye nin rolnn tartld bu dnemde, Almanya Babakan Angela Merkel de Trkiye nin ? slam aleminde nemli bir arabulucu rol oynadn, Trkiye ile Avrupa Birlii yeliine ilikin ucu ak mzakerelerin ise bundan bamsz olarak srdrldn sylemitir (Hrriyet, 16.02.2006). Hamas heyetinin programnda Dileri Bakanl, Babakan Tayyip Erdoan ve Adalet ve Kalknma Partisi genel merkezinde bir dizi temas bulunduu bildirilmi, ancak uluslararas arenada meydana gelebilecek speklasyonlara ve zellikle ? srail hkmetiyle yaanacak muhtemel prze ihtimal vermemek adna, Erdoan, Meal ile grmemi, yerine Adalet ve Kalknma Partisi Genel Bakan Vekili Dengir Mir Mehmet Frat grmeyi gerekletirmitir. Bu arada Amerika Birleik Devletleri de Hamas n Ankara ziyaretini dikkatle izlemi, nemli olan Hamas a tutarl ve net bir mesaj verilmesidir eklinde souk bir yorumda bulunmutur. ? srail tarafnda ise ziyaret, Trkiye nin Hamas kabulnn byk bir hata olduu ynnde eletirilere neden olmu, ? srail Dileri Bakan Tzipi Livni, Abdullah Gl ile yapt telefon grmesinde, Hamas yetkililerinin Ankara ziyaretini knayarak, ziyaretin, uluslararas toplumun terr rgtn tecrit etme abalarna zarar verdiini sylemitir. Hamas Siyasi Bro Bakan Halid Meal n Ankara ya srpriz ziyareti ncesinde Gl n telefon ederek ziyaret hakknda bilgilendirdii Livni, ? srail in terr

rgtyle grmelere kar olduunu ve rgtn uluslararas toplumun da ortaya koyduu koullar grmeye ak olmadn szlerine eklemitir (Hrriyet, 16.02.2006).

Amerikan ynetimi, Trkiye nin bylesine hassas bir konuda kendileriyle diyalog kurulmadan adm atmasn zntyle karladklarn belirtmitir. ? srail in youn tepkileri, ? sral Babakanlk Szcs Raanan Gissin in, Ziyaret iki lke ilikilerinde derin yara aacak byk bir hata. Biz Abdullah calan ile bir araya gelsek siz ne hissedersiniz szleriyle dorua ulamtr. Ziyaretten nce, Hamas heyetinin ziyaret talebini Adalet ve Kalknma Partisi ne ilettii, Erdoan n d politika danman Ahmet Davutolu nun nclndeki planlamayla heyetin gelmesinin kararlatrld, ancak hazrln gizli tutulup, Dileri ne konuyla ilgili bilgi verilmedii, bu sebeple de Dileri nin ziyareti nce yalanlayp, daha sonra kabullendii ortaya kmtr (Demirta,Ik, Kyl ve ? flazolu, Radikal, 17.02.2006).

Trkiye nin uzun yllardr srdrd terrle mcadelesinin zarar greceini ne sren Michael Rubin, Avrupa lkelerinin PKK y tanmak istediini syledii bir dnemde Hamas liderinin Ankara da arlanmasna dikkati ekerek, Avrupa Birlii nin Trkiye ye kzgn olduunu, Amerikan Hkmeti nin de Trkiye ye gvenmediini, Trkiye nin baka yerlerde de gvenilirliini yitirdiini dnyorum. Eer Amerika Birleik Devletleri Ortadou da arac isterse bu muhtemelen Norve gibi yaptklaryla daha gvenilir olan lkeler olacaktr. Kimse Trk Hkmetinin gnden gne ne yapmaya altn anlayamyor. Adalet ve Kalknma Partisi iindeki baz ki iler, Amerika Birleik Devletleri ne kar farkl eyler sylyor. Babakan farkl eyler sylyor. Trk diplomatlar farkl eyler sylyor szleriyle ne srmtr (Hrriyet, 17.02.2006).

Washington n gznde kt adam imaj brakan Hamas lideri Meal in, Abdullah Gl ile yapm olduu grme, Trk-Amerikan ilikileri asndan, ilikilere yeni bir boyut getirmi, tabiri caizse yara amtr.

Amerika Birleik Devletleri nin de Ankara dan telefonlar aldn, Krt kkenli liderler ile temasta bulunulmamas ynnde Ankara nn talepleri olduunu ve kendilerinin bu taleplere uymaya altklarn, bu balamda Diyarbakr Belediye Bakan Osman Baydemir ile Amerikal st dzey yetkililerin bir grme yapmadklarn, otelinde st dzey olmayan bir grevlinin sadece nezaket ziyaretinde bulunduunu belirterek, gren Amerika Birleik Devletleri Babakan Yardmcs deildi szleriyle, TrkAmerikan ilikilerindeki gerginlii gzler nne sermilerdir (Hrriyet, 18.02.2006).

Hamas terrist saymalarna karn, Amerika Birleik Devletleri ve Avrupa Birlii lkelerinin zel eliler gndermek suretiyle Hamas ile temas kurduklarn, Trkiye nin, Hamas n seimleri kazanmasnn ardndan bunu aktan yapt iin eletiri oklarna hedef olmasnn yanl olduu sylerek, Trkiye ye mteekkir olduklarn dile getiren Mazuf, Hamas n ? srail i yok edeceiz syleminden, ? srail le bir arada yaayacaz sylemine bir gecede gemesinin beklenmemesi gerektiini vurgulam, ancak Hamas n, serbest seimle ibana gelmi bir hkmet olarak Filistin i ynetmek istiyorsa, silahl mcadeleyi brakmas, ? srail i tanmas, Drtl Giriim in (Birlemi Milletler, Amerika Birleik Devletleri, Avrupa Birlii ve Rusya) Yol Haritas n kabul etmesi gerektiini belirterek, gemite El Fetih olarak kendilerinin de bunun skntsn ektiklerini, ayn ekilde ? srail de, Likud partisinin de bu deiimin skntsn ektiini, ortaya kan Kadima partisinin de bunun kant olduunu szlerine eklemitir. Benzer bir sreci Hamas n da yaayacan syleyen Mazuf, Hamas a bir ans bu yzden bir ans verilmesi gerektiini, Trk yetkililerle grtkten sonra telkinlerini olumlu karlamalarnn, Hamas taki bu deiimin baladn gsterdiini belirtmitir (Yetkin, Radikal, 18.02.2006). Amerikan bykelisinin szlerinden karmlar yapmak gerekirse, bunlardan ilki Amerika Birleik Devletleri nin, Hamas n Trkiye temasna kategorik bir ret yaklam iinde olmad ve Bykeli nin Hamas ziyaretinin gerekleeceini nceden haber almalarna karn, bunu engellemek iin hibir aba sarf etmedii gereidir. Amerika nn, Hamas ile temas, terrizmin merulatrlmas sorunu olarak deil, Hamas n terrizmden vazgeirilip ? srail i tannmasna ikna edilmesi abas sorunu olarak grlmesi gerektii, karlabilecek dier bir sonutur. Son olarak da

Trkiye nin Hamas a ynelik mesajlarnn sonu verip vermeyeceinin, zamann gstereceine ynelik, bykelinin sylemleri ucu ak bir ifade olmasndan dolay, sonucun olumlu olup olmamasna gre, Amerikan hkmetinin Trkiye-Hamas temas zelinde, Trkiye ye ynelik tutumunu belirleme hakkn sakl tuttuunu kapal olarak ortaya koymaktadr(Yetkin, Radikal, 22.02.2006).

Musevi lobisinin Amerikan Kongresi ndeki en kdemli ve etkili ismi eklinde tannan Tom Lantos, 2000 ylnda Temsilciler Meclisi nde Ermeni soykrm tasarsnn tartlmas srasnda Trk tezlerini ateli ekilde savunmu, ancak Trkiye nin Irak savanda Amerika nn yannda yer almad ve Suriye ile yaknlat gerekesiyle, 2005 ylndaki soykrm tartmalar srasnda bu desteini geri ekmi, bu yeni gelimelerin (Meal in Trkiye ziyareti) de Amerika da bulunan Musevi lobisinin Trkiye ye bak tarzn olumsuz ynde etkileyen yeni etkenler olduu sylenebilir (NTVMSNBC, 23.05.2006). 4.12. Trkiye Perspektifinden Kuzey Irak ve ? srail ? srailin Krt Kart Ayn dnemde, ? srailli baz temsilcilerin Kuzey Irak blgesine gittikleri ve bata Musul blgesinde olmak zere, petrol bakmndan zengin toprak paralar satn almak iin ahaliyle grmelere baladklar yolunda kan haberlerle, ? srail in Kuzey Irak taki faaliyetleri gn na kmtr. Bu olayn patlak vermesinden nceki hafta da, Kuzey Irak ta grev yapan Trk istihbarat elemanlarnn, Musul blgesine gelen baz ? sraillileri belirledii ve bu elemanlarn sz konusu ? sraillilerin baz Krt ahsiyetlerle yapt pazarlklar takip ettiini haber vermesinden sonra, konu Trk basn yayn organlarnda da yer almtr. Trk basnnda kan haberlerde, Amerika Birle ik Devletleri nin oluturduu Irak Ynetimi nin, ? srail firmalarna arazi alabilme ruhsatlar verdii gibi Kuveytli ve Katarllara da Gney Irak ta arazi satn alma yetkisi veren ruhsatlar salad belirtilmitir. Bu tr haberlerin Trk basnnda yaynlanmas ise, Trkler arasnda zaten var olan ? srail kart duygularn iyice alevlenmesine katkda bulunmutur.

Trk yetkililer, ? srail in blgede Arap olmayan birka mttefikinden biri olarak grd, sava ncesi ABD ye istihbarat salanmas konusunda ok nemli rol oynayan Irakl Krtler in bamszlnn blge iin bela yaratacan sylemi, Yugoslavya dan karlan ders, bir lkeye bamszlk verdiinizde herkesin bunu isteyeceidir. Kerkk, Irak n Saraybosna s olur. Eer orada bir ey olursa krizi dizginlemek mmkn olmaz yorumunda bulunmulardr (The Guardian, 21.07.2004). ? srail in, Irak taki ii glere kar bir denge unsuru oluturma amacyla Krt gruplarla ibirlii yapt yolunda haberlerin ortaya kmas, Ortadou da ? srail le askeri ve gvenlik konularnda stratejik ibirliinde bulunan tek lke olan Trkiye de kzgnlk yaratm, Trkiye nin, Amerikan ve ? srail politikalarnn, Irak Krtlerinin eninde sonunda bamsz bir Krt devleti ilan etmelerini salayacandan endielenmesine neden olmutur. Ancak haberi yalanlayan ? srail e ynelik, Trkiye Dileri Bakan Abdullah Gl, Buna inanmak zorundaym demi, ancak, Trkiye nin durumu ok yakndan izleyeceini de szlerine eklemitir (? Manifesto, 24.06.2004-DBT). l ? kili ilikilerdeki gerginliin iyice belirginletii ve gven bunalmnn olutuu ortamda, ? srail Dileri Bakan Silvan alom, ? srail Meclisi D? likiler ve Savunma Komitesi nde yelere bilgi verirken yapt aklamada, Babakan Recep Tayyip Erdoan n son dnemde ? srail hkmetine ynelik sert aklamalarna, ? srail in uzun sre kaytsz kalamayacan belirterek, bu beyanlarn ? srail-Trkiye ilikisinin dokusuna zarar verdiini ancak kendisinin balar korumak iin elinden geleni yapacan kaydetmitir. alom ayrca, Trkiye nin ksa bir sre nce istiarelerde bulunmak iin bykelisini birka gnlne geri armasna karn ? srail in, kendi bykelisini geri armay dnmediini sylemitir ( Jerusalem Post, 22.07.2004). 2005 ylndan itibaren Irak a ynelik Trk politikasnda beliren yeni e ilim, Irak konusuyla ilgilenen taraflarca birok adan aratrma konusu olmutur. Ankara nn Irak savanda Amerika Birleik Devletleri ordusuna snrlarn amaya onay vermemesi sonras sknt yaayan dostane ilikilerin yan sra, Trkiye nin nnde Avrupa Birlii yeliinin kazanlmas, Araplarla ekonomik alanda byk lekli ibirlii, keza Irak ta inaat ve imar kontratlar alnmasyla ilgili ulamaya alt bir ok kapnn varl sz konusudur.

Trkiye seimlerden sonra kurulacak olan parlamentoda Trkmen Cephesi nin Birleik Koalisyon listesine katlmasn, bu dorultuda verdii destekle salamtr. Bunun karlnda da Trkiye, Irak polis glerinin gvenlik ve terrle mcadele alanlarnda eitilmesine onay verdiini aklam ve Krt uaklarnn kendi havaalanlarna inmesine izin verdiini de belirtmitir. Bu balamda bir Trk irketi Irak n kuzeyindeki Sleymaniye Havaalan nn inaatna balam ve bir Trk havayolu irketi de ? stanbul ile Erbil in Hevler Havaalan arasnda gidi dn seferleri organize etmeye balamtr. Osman Korutrk bakanlndaki bir Trk heyetinin Kuzey Irak a bir ziyarette bulunmas ve Korutrk n, Trkiye nin Irak n kuzeyinde bir Krt federasyonuna itiraz etmediini ieren mesaj Krt lider Celal Talabani ye teslim etmesi de, 2005 ylndan itibaren Irak a ynelik Trk d politikasnda yaanan deiimin ak bir gstergesi olmutur. ? gal altndaki Irak a ynelik Trk politikasndaki bu gelimelerden dolay Irak evrelerindeki hakim intiba da, Trkiye nin Irak ta cereyan eden siyasi faaliyetleri itiraf ve kabul ettiini gsterdii ynnde belirmitir. Trkiye Babakan Recep Tayyip Erdoan da byle bir kabul veya Trk politikasndaki bu tr bir dnm, Trk politikasnn ana vitrini deimez ancak bize den, yeni uluslararas gereklere uygun olarak ve bilinli bir ekilde bu politikay gelitirmektir yollu szleriyle gerekelendirmitir. eitli evrelerde yer alan yorumlar, Trkiye nin Irak politikasnda ya anan deiimin, Ankara nn Irak n kuzeyinde bir Krt devleti kurulmasna izin verilmeyece i ynnde Amerika Birleik Devletleri ynetiminden ald garantilerden kaynaklandna iaret etmektedir. Fakat bu garanti, Amerikallarn, Krt vaatlerine deil, Trkiye nin grmeye balad yeni ve ak bir ? srail politikasna dayanmaktadr. ? srail, gemi dnemlerde ve gizli grmelerde Irak devletiklere blme hedefinden hareket ederek, bamszlk ynndeki admlarnda Krtlere desteini sunmutur. Ancak bu yeni politika, gemiten beri Irakl Krtlerle ayrcalkl ilikiler kuran ? srail in, Irak n kuzeyinde bamsz bir Krt devletinin kurulmasnn, hali hazrda kendi karna olmad eklinde geree yakn bir denklemin varln hissetmeye balamasnda kendisini gstermektedir.

Bir zamanlar ittifak derecesine varan ilikiler, ? srail in Irak n kuzeyindeki varl ve yaylmac boyutunun ortaya kmas zerine bir sre durgunluk yaam, ancak deien konjonktr ile birlikte, Trkiye, ? srail den ilikilerin iler hale getirilmesi ynnde gl bir eilim grmtr. Irak Sava sonras, ? srail in, Kuzey Irak taki Krtlere bamsz devlet kurma faaliyetlerinde destek vermesi sebebiyle, zellikle 1990 l yllardan itibaren gzlemlenen ? srail-Trkiye yaknlamasnn, gerginlie dnmesi ve yine Irak taki Krt varlndan dolay mevcut durumun aslnda ? srail in kendi karna uygun olmadn anlamas zerine, iki lkenin yaknlamasna yol amas erevesinde, 2006 nn ilk gnlerinde Dileri Bakan ve Babakan Yardmcs Abdullah Gl Kuds te ? srail Dileri Bakan Silvan alom ile bir araya gelmitir. Grmede, ? srail-Filistin snrndaki Erez Sanayi Blgesi nin yeniden canlandrlmasna ve 10 bin Filistinli ye i imkan yaratlmasna ynelik Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii(TOBB) nderliinde yrtlecek projenin mutabakat belgelerinin ikincisi imzalanmtr. Abdullah Gl, Babakan aron un gsterdii siyasi irade dorultusunda bugn bu projenin gereklemesi iin burada bulunuyoruz diyerek, projenin, Filistinlilerin ekonomik durumunu dzelteceini, blgenin gvenliinin salanmasna da nemli bir katk salayacan ifade etmitir. Bu balamda, 250 yeni iyerinin kurulmas ve yaklak 10 bin Filistinliye i imkan salanmas ile canlandrlmas planlanan Filistin Sanayi Blgesi nin, Trkiye nin yeni tekstil ss olmaya aday bir blge olduu belirtilerek, hukuki zeminin salanmasyla birlikte ok sayda Trk tekstil firmasnn blgeye gitmesi beklenmektedir (Hrriyet, 19.10.2002). 4.13. ? ran Tehditi Trkiye ve ? srail, ekonomik alanda 2005 in son aylarndan itibaren younlatrd yaknlamay, siyasal alanda da, zellikle terrizme ve terre yol aacak her trl faaliyete kar birbirlerini destekleyen, paralel aklamalarda bulunarak gelitirmeye devam etmilerdir. Bu balamda, ? srail in Ankara Bykelisi Pinhas Avivi, Ortadou da ? srail-Trkiye ittifak iin ortak tehdit oluturan ? ran n ksa srede nkleer silah kapasitesine ve 4 bin km menzilli fzelere sahip olacan ne srerek, lkesinin tercihinin askeri mdahale

yerine uluslararas siyasi bask uygulanmas olduunu belirtmitir. Trkiye ile ? srail in ? ran konusundaki grlerinin ayn olduunu ifade eden Avivi, Trkiye nin abalarndan yzde 100 memnun olduklarn dile getirmi ve ? ran n gelitirdii nkleer teknolojisini devrim amacyla darya ihra etmesi durumunda, ncelikle Ortadou blgesi, daha sonra da btn dnya lkeleri iin byk bir tehdit oluturacann altn izmitir. Avivi ayrca, ? nkleer silahlara sahip olduu takdirde, Trkiye dahil tm lkelerin ran ? ran a ayn seviyeden bakamayacan belirterek, ? ran n blgeye tepeden bakma ansn elde edeceini sylemi ve olas zmn uluslararas toplumun bir btn halinde ? ran a siyasi bask yapmas olduunu, bylece hem kolay hem de etkili sonu alnabileceini, askeri operasyonun yarar salamayacana inandn, aksine blgeyi ve dnyay ok hassas bir noktaya getirebileceini belirterek, ? ran n nkleer programn nleyebileceimiz en son dnemi yayoruz szleriyle mdahalenin aciliyetinin altn izmitir. Bir ka ay nce, ? ran Devlet Bakan Ahmedinecad n sarf ettii, ? srail haritadan silinmeli szlerinin de kiisel bir ov deil, tm ? ran n dnekli olduunu iddia eden Avivi, ? ran n gerek yneticilerinin dini liderler olduunu savunmu, Ahmedinecad sayesinde ? ran n gerek yzn anlayabildiklerini vurgulamtr. Trkiye nin, Ahmedinecad n nkleer program ve ? srail in yok edilmesi konusundaki szleri karsndaki tavrn ? srail, Amerika Birleik Devletleri ve Avrupa ile paralel bir biimde koyduunu syleyerek, Trkiye nin durumu sakinletirmek iin elinden geleni yaptn belirterek, memnuniyetini dile getirmitir (Milliyet, 19.01.2006).

SONU
Souk Savan bitimini mteakip askeri doktrinin deimesi sonucu Trk Silahl Kuvvetleri modernizasyona ihtiya duymutur. PKK terr rgtyle mcadele kapsamnda yeni silah teknolojilerine gereksinim duyulmasna ra men, Trkiye nin en byk silah salayclar olan A.B.D. ve Almanya nn insan haklarn bahane ederek zorluk karmas sonucunda yeni pazar arayna ynelinmitir. Bu alanda ? srail in iyi bir tedariki olabilecei dnlmtr. ? srail savunma sanayisinin teknolojik altyapy kullandrma ve ortak retim konularnda ibirlii yapt grlmtr. A.B.D. tarafndan da bu husus memnuniyetle karlanm ve Kongre engeline taklmakszn Trkiye ye silah satn gerekletirebilmesi mmkn olabilmitir. D politikada yaad glkleri Yahudi lobisi yoluyla A.B.D. yi kendi yanna ekmek suretiyle aabileceini fark eden Trkiye, Arap dnyas ve ? srail arasnda gtt denge politikasn bir yana brakarak ? srail le ibirliine girimitir. Bu kararn verilmesinde, mevcut Ortadou Bar Sreci nin ve ekonomik adan rahatlamann da pay byktr. Ayrca, i politikada Refah Partisi gibi keskin ? slami grlere sahip bir partinin iktidarda olmas, le oluturulan ibirliiyle dengelenmitir. le ibirliinden stratejik ittifaka dnen ilikiler sayesinde Trkiye kart bir oluum ihtimali zayflamtr. Her ne kadar ittifakn nc lkelere kar olmad hem Trkiye hem ? srail tarafndan alt izilerek belirtilse de 1998 ylnda PKK terr rgt eleba calan n kendisine destek veren Suriye den karlmas olaynda bu ittifakn yaratt sinerjik etkinin nc lkeler asndan hesaba katlmas gerektii ortaya kmtr. ? srail le ilikiler, baz evrelerce ngrlenin aksine Trkiye yi Arap dnyasnda yalnzlatrmam aksine prestij kazandrmtr. ? srail ile direkt iliki kurmaktan ekinen baz lkeler, Trkiye ile yaknlaarak dolayl yoldan ? srail e yanamaktadrlar.

ye tam yelik projesini alarak A.B.D. eksenli d politikasnda deiime gitmitir. Bu da Trk-? srail ilikilerini etkileyen bir dier faktrdr. 11 Eyll, ABD nin terrn kayna olarak Ortadou yu iaret etmesine sebep olmutur. Rusya nn eenlere, ? srail in Filistinlilere ynelik sert tavrna bu durum dayanak tekil etmitir. ABD yeniden tanmlad dman olan ? slami terrle mcadele etmek adna zellikle enerji havzalarna yakn blgelerdeki monari ile ynetilen lkeleri Haydut Devlet ilan etmi ve Byk Ortadou Projesi(BOP) ni hayata geirerek bu lkeleri dntrme abas iine girmitir. 2003 ylnda ? srail de Ariel aron iktidara gelmitir. ABD nin sadk mttefiki olan ? srail, Filistin Kurtulu rgt(FK) lideri Yaser Arafat terrist ilan ederek ilikileri kmaza sokmutur. AKP nin iktidara gelmesiyle Trk d politikasna Medeniyetler Uzlamas fikri hakim olmutur. Bu noktada Trkiye nin d politika anlay ile ABD nin. haydut devletler anlay eliir vaziyette grnmektedir. Bu durum, ? slami kkenli bir partiden ayrlarak yeni bir oluum yaratan AKP nin kurucularnn i ve d kamuoyuna kkl bir deiim geirdiklerini ispatlama ve meruiyet kazanma hedefine ynelik bir manevra olarak deerlendirilebilir. Dier hkmetlerin baaramad AB yeliini toplumsal uzlama yaratarak toplumun her kesimini ortak bir hedefe yneltme yoluyla elde etmek istemesi, kendine zgven ve meruiyet salama yolunda atlm bir adm olarak grlebilir. Ayn yntemle, Trk kamuoyunu Filistin sorunu konusunda bir araya getirebilmek maksadyla devlet terr sulamas ortaya atlm olabilir. Abdullah Gl ve Erdoan n ? srail i ziyaretleri, uzun ve zorlu bir yol olaca grlen AB ye tam yelik sreci srasnda alternatif manevra alanlarnn temelini oluturabilecek ABD ekseninden kopmama abas olarak grlmelidir. ? ran konusu AKP nin nnde zorlu bir sre olarak kendini gsterecektir. ? sraille ilikilerin ikibinli yllarda duraksamasnn temel sebepleri olarak, Madrid de balayCem dneminde zellikle 1999 yu Bar Sreci politikada ok tarafllk ilkesi ? smail p Oslo ile devam eden Ortado lndan itibaren d nin tkanmas ve TSK nn modernizasyon gereksiniminin doygunluk noktasna ulaarak azalma gstermesi yrrle konmutur. Komularla iyi geinme bu politikann prensiplerinden biridir. sylenebilir. ? srail in sorunlarnn olduu Suriye ve ? ran la ilikilerin gelitirilmesi, Trk ? srail ilikileri asndan bu dnemin stratejik ittifak dneminden farkn ortaya nmzdeki dnemlerde ikili ilikilerin Trkiye nin barol oynayaca petrol, doalgaz koymaktadr. Ayr ca, byk blgesel projeler kapsamnda ivme ve su boru hatlar gibi1999 Helsinki zirvesi sonras, Trk d politikas, ajandasna AB

kazanabileceine dair emareler mevcuttur. AB nin Trkiye ye kar isteksizlii, Trkiye nin ABD ekseninde politika yapmasna ve ? srail le ilikilerin 90 larda olduu gibi ikibinli yllarda da tempo kazanmasna yol aabilir.

Askeri teknolojinin srekli yenilenmesinin gereklilii, bu alandaki ilikileri alveriten ok ortak yatrma dayal bir ibirlii haline getirebilir. Siyasi alanda iniler klar yaansa da iki lke Silahl Kuvvetler Karargahlar arasnda sregelen dzenli grme ve temaslar ilikileri daha da salamlatrabilir. Kuzey Irak konusunda Trk tarafnda oluan rahatszlk, iki lke Silahl Kuvvetleri arasnda PKK konusunda dzenli istihbarat paylam olursa alabilir. zet olarak, nmzdeki periyotta Trkiye? srail ilikilerinin karlkl ticaret, kltr ve bilimsel ibirlii gibi karlkl bamllk yaratan alanlarda ivme kazanaca, bunun d politikaya yansmasnn olumlu olaca deerlendirilmektedir.

KAYNAKLAR
1984-2003 Yllarnda lkemize Gelen Yabanclarn Milliyetlerine Gre Dalm, Kltr Bakanl, 2003 ABD, Trkiyede ? Sinagogun Bombalanmasn Knad, Associated Press, 17.11.2003ki D Basnda Trkiye(DBT) AKP Heyeti, ? srail Temaslarn Tamamlad, Voice Of America, 06.09.2004-DBT Aksiyon, 18-24 Mays 1996, s.26 ALTUNIIK, Meliha B. (2000), Gvenlik Kskacnda Trkiye-Ortadou ? likileri, Editrler: ZCAN Gencer ve ule Kut, En Uzun On Yl: Trkiyenin Gvenlik ve D Politika Gndeminde Doksanl Yllar, Bke Yaynlar, ? stanbul ? srail ile ok Byk Bir Anlama Yapt: Trk Tanklarnn

Ankara

Modernizasyonu ? 700 Milyon Dolar, As Safir, 04.10.2002-DBT Ankara PKK in Benzetmesinden Rahatsz, Hrriyet, 17.02.2006 Ankara, Irak Konusunda ? srailin Dikkatini ekti, Zaman, 24.12.2002 Ankaradan ? sraile Sert Tepki, NTVMSNBC, 13.04.2004 Ankaraya Hamas Sorusu, Radikal, 14.02.2006 Arafatn Yetkileri e Blnd, Sabah, 12.11.2004, Araplar ve Yeni Trk Hkmeti, El Kuds El Arabi, 29.11.2002-DBT ARAS, Blent (1997), Filistin-? srail Bar Sreci ve Trkiye, 1. Bask, Balam Yaynclk, ? stanbul

ARI, Tayyar (1999), 2000li Yllarda Basra Krfezinde G Dengesi, 1.Bask, Alfa Yaynlar, ? stanbul AYKAN, Mahmut B. (1993), The Palestinian Question in Turkish Foreign Policy From the 1950s to the 1990s, International Journal of Middle East Studies, No.25

BAREL, Zvi (2001), Turkeys Arab Ties May Suffer if Israel Keeps Using Force, Haaretz, 29.08. 2001 Babakan Erdoan: Sharon Bar Baltalyor, Radikal, 26.05.2004 BLKBAI, Sha (1999), Trkiye ve ? srail: Mesafeli Yaknlktan Stratejik Ortakla, Liberal Dnce, K, s.138-152 Colliers Encyclopedia,(1986), Vol.13, A.B.D. ONGAR, Yasemin, Lidersizliin Bedeli, Milliyet, 28.05.2001 DAVUTOLU, Ahmet (2004), Stratejik Derinlik,17. Bask, Kre Yaynlar, ? stanbul DE? 02.04.2004 K, DE? 15.04.2003 K, DEM? RTA, Serkan, T. Ik, H. Kyl ve N. ? flazolu, , Hamas Bombas, Radikal, 17.02.2006 Depremzedelere ? srail Yardm, ? srailden Haberler, Aralk 2000, s.19 DI? LER?BAKANLII (1996), Ortadouda Su Sorunu, Blgesel ve Snr Aan Sular Daire Bakanl, Dileri Bakanl Yaynlar, Ankara Dilerinden ? sraile Knama, Hrriyet, 19.10.2002 DURAN, mer, Sharon, Arafatla Grmesi Durumunda Trk Dileri Bakan ile Grmeyecek, El Hayat, 05.06.2003-DBT

DURSUNOLU, Alptekin (2005), Stratejik ? ttifak, 4.Bask, Anka Yaynlar, ? stanbul

Ecevit, Arafat ile Telefonla Grt, Radikal, 23.09.2002 Ecevitin soykrm sz tepki ekti, Milliyet, 05.04.2002 ERDEM, Engin ? brahim (2001), From Rapprochement to Strategic Partnership: Turkish-Israeli Relations in the 1990s, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Fatih niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. ERDEML? zgl ve S. Ercan (2001), ? , srail Babakanlk Seimleri: Sharonun Zaferi alomun (Barn) Yenilgisi mi?, Stratejik Analiz, Cilt I, Say 11, s:17-19 Erdoan, Sharon ve Abbas ile Grt, NTVMSNBC, 08.06.2003 Erdoandan ? srailli ? adamlarna Ret, Milliyet, 20.04.2004, Erdoandan Sharon ve Abbasa Mektup, Radikal, 18.08.2005, ERGVE, adi ( 1995), Turkish Security and the Middle East, Foreign Policy, 19, No. 3-4, s.7 Ermenistan Kkrtyor, Milliyet, 25.04.2000

FATHULLAH, Hseyin, Trkiye Pilotsuz ? srail Uaklarnn Sat Anlamasnn Ardndan ? srail ile Stratejik ? birlii Trkiyenin Yce Menfaatlerine Hizmet Edecek mi? , El Ahram, 07.07.2005-DBT

Gazze Tekstile Yeni s Olacak, 10 Bin Filistinli alacak, Hrriyet, 19.10.2002 Gazzeden ekilme Resmen Balad, BBC-Turkish, 11.02.2006 GNLBOL, Mehmet ve mer Krkolu (1996), Olaylarla Trk D Politikas (1919-1995), Siyasal Kitapevi, Ankara Gnl: Yol Haritasna Destee Hazrz, Hrriyet, 26.05.2003,

GRUEN, George E. (1993) Turkeys Potential Contribution to Arab-Israel Peace, Turkish Review of Middle East Studies, No.7, s:191 Gl En kt Adamla Grt, Hrriyet, 18.02.2006, Gl ve alomdan Ortak Aklama, NTVMSNBC, 16.11.2003 Gl: Srgn Karar Bar Getirmez, NTVMSNBC, 17.03.2006 Gln Byle Bir Zamanda ? sraile Ziyaretinin Srr, Al-Nabaa Al-Watany, 03.01.2006DBT Gln Filistin Temaslar, Voice Of America, 07.01.2005-DBT GRKAN, ? hsan (1993), Turkish-Israeli Relations and the Middle East Peace Process, Turkish Review of Middle East Studies, No.7, s:102 Hamas Lideri Yasinin ldrlmesine Tepkiler, Associated Press, 23.03.2004-DBT Hamas iddeti Brakmal, Hrriyet, 27.01.2006 Hamas ve ? srail Birbirini Tansn, Milliyet, 29.01.2006 Hamasn Yeni Lideri de ldrld, Sabah, 18.04.2004 HERSH, Seymour M. (2004), Plan B: As June 30th Approaches, Israel Looks to the Kurds, The New Yorker, June 22 Israel Empowers Military Strategic Partnership with Turkey, The Daily Star, 27.07. 2001 Israel to Import Water From Turkey, Haaretz, 07.08 2002 Israel-Bashing Threatens Ties, Shalom Warns Turkey, Jerusalem Post, 22.07.2004 ? NAT Kemal ve Burhanettin Duran (2005), AKP D Politikas: Teori ve Uygulama, Demokrasi Platformu, Yl 1, Say 4, Gz, s.1-39

? NBAR, Efraim (2002), Trk-? srail ? likilerinde Stratejik Unsur, Editr: RUBIN, Barry ve K. Kirii, Gnmzde Trkiyenin D Politikas, Boazii niversitesi Yaynevi, ? stanbul, s.181-199 ? smail Cemden ? sraile sert aklama: iddetle knyoruz, Milliyet, 01.04.2002 ? srail ile K. Irak Krizi, Hrriyet, 22.04.2004 ? srail ? gderi: FK Kamplarnda ASALAya Ait Belgeler Bulundu, Cumhuriyet, 02.07.1982

? srail Ksmez!, Radikal, 14.07.2004 ? srail Ordusu ekildi Ama Biraz teye..., Radikal, 30.09.2002 ? srail Ramallah igal etti, NTVMSNBC, 13.03.2002 ? srail Seimlerinin Galibi Sharon Oldu, Hrriyet, 29.01.2003 ? srail, Ankara ile Anlamazlk ? inde Olduunu Reddediyor, Financial Times, 11.04.2002 -DBT ? srail: Trkiyenin Hamas Kabul Byk Hata, Hrriyet, 16.02.2006

? sraili Eletirdiler, Radikal, 14.07.2004 ? srailin Tepkisi, Sabah, 11.11.2004 ? sraille ? likiler ? nili kl Oldu, Cumhuriyet, 18.11.1993 ? srailli Bakan 2006da Trkiyeden Su ? thal Edilmesinin Planlandn Belirtti, Reuter, 17.11.2003-DBT ? srailli Yetkili: Trkiye ile Savunma Alanndaki ? likilerimiz Mkemmel, Associated Press, 09.05.2005-DBT ? srail-Trkiye ? ttifak Tehlikede, 28.05.2004, Maariv-DBT

? srail-Trkiye ? ttifakna Kar Suriye-Irak ? likileri, El ? ttihad, 27.08.2001-DBT

Katsavn Getirdikleri, Radikal, 14.07.2003 KEINON, Herb (2005), Turkish FMs Arrival Signals Upswing Ties, Jerusalem Post, 3 Ocak Kime Niyet, Kime Ksmet, Radikal, 14.04.2003 K? ? ? Kemal (1986), The PLO and World Politics: A Study of the Mobilization of R , Support for the Palestinian Cause, Pinter, London K? ? ? Kemal, (1995), New Patterns of Turkish Foreign Policy Behavior, Editr: R , BALIM, idem, Turkey: Political, Social and Eonomic Challanges in the1990s., E.J. Brill, Leiden KOHEN, Sami (2003) Bir Baka Yol Haritas, Milliyet, 10 Temmuz Komandolarmz Kar Yz Grsn, Hrriyet, 25.12.2005 KN? Hasan, (1994), Msr, , Trkiye ? srail geni, Avrasya Dosyas, Yl 1, Say 3,

Sonbahar, s.48-49 Kuatmay Kaldr, Hrriyet, 27.09.2002 KUT, ule(1995), Ortadou Bar Sreci ve Trkiye, Ortadou Bar Sreci ve Trkiye Sempozyumu, ? stanbul KRKOLU, mer (1984), The Evolution of Turkish-Arab Relations, Editr: HARRIS, G. S., The Middle East in Turkish-American Relations, The Heritage Foundation, Washington, p.47 Krtler...? srail Yalanlyor...Trkiye Gven Duymuyor, 24.06.2004, Il Manifesto-DBT M? , Nebi (2004), Suriye: Terr rgtleri ? Anlmak Bir Kader Mi?, Editr: ? le NAT Kemal, ABDnin Haydut Devletleri, Deiim Yaynlar, ? stanbul, s:147-203

Moe Yalon, zkk ile Grt, CNN TURK,02.05.2006

Musevi Lobisinden Erdoana Protesto, NTVMSNBC, 23.02.2006 OLSON, Robert (2005), Trkiyenin Suriye, ? srail ve Rusya ile ? likileri: 1979-2001, ev:, EL? S., 1. Bask, Orient Yaynlar, ? K stanbul ORAN, Baskn (2001), Trk D Politikas-Cilt II 1980-2001, 1. Bask, ? letiim Yaynclk, ? stanbul KE, Mim Kemal (2002), Siyonizmden Uygarlklar atmasna Filistin Sorunu, 4. Bask, Ufuk Kitaplar, ? stanbul ZCAN, Gencer (2005), Trkiye-? srail ? likilerinde Dnm: Gvenliin tesi, Tesev D Politika Analiz Serisi 1, Kasm ZDA, mit (1999), Trkiye, Kuzey Irak ve PKK, Asam Yaynlar, Ankara ZDA, mit (2003), Cephe lke-Byk Ortadou ve Yeni Bir NATO Stratejisi mi?, Avrasya Dosyas, Say 4, K, s:5-42 zkkten ? srail Ziyareti, Radikal, 04.07.2003, ZTRK, Osman M. (1999), Trk-? srail Askeri ? birlii zerine, Avrasya Dosyas, Yl 5, Say 1, ? lkbahar, s.254-255 QIZ: Nitelikli Sanayi Blgeleri ve ? srailin Ekonomik Entegrasyonu, Dnya Blteni, 11.02.2006 RUBEN, Ester (2000), Trkiye-? srail Ticari ? likilerinin Dn, Bugn, Gelecei,

? ktisat Dergisi, Say 339, s.55 RUBEN, Ester (2003), Trkiye-? srail Arasnda Endstri-? i Ticaret Boyutunun ? ncelenmesi, ? ktisat, ? letme ve Finans, Say 210, s.45-46 Sandktan Hamas kt, Hrriyet, 26.01.2006

SEVER, Ayegl (2004), AB veABDnin Ortadouda Politika ncelikleri ve Trkiye, Editr: SNMEZOLU F., Trk D Politikasnn Analizi, 3. Bask, Der Yaynlar, ? stanbul, s.359-377 Shalomdan Suriyeye Terr Sulamas, Radikal, 14.04.2003

Sharon Urge to Turkey to Pressure Arafat to Put an End to Violence, Jerusalem Post, 08.08.2001 Sharon Bar? stediini Aklad, Frankfurter Rundschau, 10.08.2001-DBT Sharon Terr, Sabah, 23.03.2004 Sharonun Ziyareti Ankaradaki Hkmeti Ciddi Olarak Bir Aklama Yapmaya Zorluyor, Wiener Zeitung, 09.08.2000-DBT SOYSAL, ? smail (1995), Ortadou Bar Sreci ve Trkiye, Yeni Trkiye, Say 3, MartNisan, s.467 SNMEZOLU, Faruk (1992), Uluslararas ? likiler Szl, 1.Bask, Cem Yaynevi, SNMEZOLU, Faruk (2000), Uluslararas ? likiler Szl, 3. Bask, Der Yaynlar, Suriye Atmas, Milliyet, 15.04.2003 aron, Arafatla Grmesi Durumunda Trk Dileri Bakan ile Grmeyecek,

Turkey, Israel Says Blasts Havent Shaken Ties, Los Angeles Times, 17.11.2003

Turkey, Israel, Tanks and Spies, Foreign Report, 10.02.1998 Turkish FM: We Want to Improve Ties with Israel, Jerusalem Post, 11.09. 2001 Turkish PM accuses Israel of Practising State Terrorism, The Guardian, 04.07.2004 Turkish PM Slams Israels NoTalks Policy, Jerusalem Post, 09.08.2001 Trk Arabulucuunun nemi, El Ahram, 29.01.2004-DBT Trk Heyeti, Gerilen ? likileri ? yiletirmek Amacyla ? sraile Gidiyor, Associated Press, 31.08.2004-DBT Trkiye Babakan ? sraili Eletiriyor, Ancak ? likilerin Etkilenmeyeceini Belirtiyor, Associated Press, 01.06.2004-DBT Trkiye Babakan, Irakllara ve Filistinlilere Ynelik Ar G Kullanmnn Durdurulmas ? Harekete in Geilmesi arsnda Bulundu, Associated Press, 20.05.2004-DBT Trkiye Dileri Bakan, ? sraile Suriyeden Bar Mesaj Getirdiini Syledi,

Associated Press, 05.01.2005-DBT Trkiyeyle ? srail Arasnda Buzlar Eridi mi?, BBC, 02.04.2006-DBT Trkiye-? srail Anlamas ? srailden Ders Alalm, Cumhuriyet, 03.11.1998 Trkmen: ? srailin Tutumu mitsiz, Cumhuriyet, 25.09.1982 Ulusu: CIA ElHayat, 15.06.2003-DBT TAVLA, Nezih (1999), Trk-? srail Gvenlik ve ? stihbarat Bakan ile Konumalarm Aklayamam, Cumhuriyet, 17.10.1982 WEYMOUTH, ? likileri, Avrasya Lally (2002), On the Edge in Turkey, Newsweek, Vol. 140, Issue 21 With a Word, Dosyas 5, No.1, ? lkbahar, s.99 Temsilciler Meclisi Filistine Yardm Kesme Israeli-Turkish Strain Surfaces, New York Times, 10.04.2002 Karar Ald, Hrriyet, 16.02.2006 Turkey Recalls Top Diplomats in Israel, Associated Press, 08.07.2004

Yararl Tavsiyeler Aldk, Hrriyet, 16.02.2006 YAVUZ, M. Hakan (1997), Turkish-Israeli Relation Through the Lens of the Turkish Identity Debate, Journal of Palestine Studies, Vol 27, Say 1, Sonbahar, s.31 YAVUZ, M. Hakan (2004), ? kicilik (Duality), Editr: SNMEZOLU, Faruk, Trk D Politikasnn Analizi, 3. Bask, Der Yaynlar, ? stanbul YETK? Murat (2003), N, ? srail: Suriye ile Arabulucu Olun, Radikal, 26 Aralk YETK? Murat (2006), N, ABDden Net Mesaj, Radikal, 22 ubat YETK? Murat (2006), Teekkrler N, Trkiye, Radikal, 18 ubat YILDIZ, Yavuz G. (2000), Global Stratejide Ortadou Krizler, Sorunlar ve Politikalar, Der Yaynclk, ? stanbul YILMAZ, Trel (2001), Trkiye-? srail Yaknlamas, 1. Bask, ? maj Yaynevi, Ankara Yzde 100 Memnunuz, Milliyet, 19.01.2006