‫اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ‬

‫ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ ﻧﻴﮑﻔﺮ‬

‫درﺳﮕﻔﺘﺎرهﺎﻳﯽ در رادﻳﻮ زﻣﺎﻧﻪ‬

‫ﻣﺎرس – اوت ‪2007‬‬

‫ﮔﺮدﺁورﯼ ‪ :‬ﺗﺎرﻧﻤﺎﯼ "ﺳﮑﻮﻻرﻳﺴﻢ ﺑﺮاﯼ اﻳﺮان"‬

‫‪www.secularismforiran.com‬‬
 ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ‬

‫‪ .1‬دﻳﻦ ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ )ﺑﻮد و ﻧﻤﻮد‪ ،‬ﭘﺎرﺳﺎﻳﯽ و ﺳﮑﻮﻻرﻳﺰاﺳﻴﻮن‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮم ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ‪ ،‬ﭼﻬﺎر ﻧﻮع ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ‪ ،‬ﮐﻞ داﻳﺮﻩﯼ ﻋﻤﻞ‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ دﻳﻨﯽ(‬
‫ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ﯼ دﻳﻦ )ﭼﻬﺎر ﻧﻮع ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ‪ ،‬ﺷﺮﻃﻬﺎﯼ ﺗﻀﻤﻴﻨﯽ ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ در اﻳﺮان‪ ،‬اﻣﺘﻴﺎز دﻳﺎﻧﺖ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻨﯽ‪ ،‬راﻧﺖﺧﻮارﯼ‬ ‫‪.2‬‬
‫ﺳﺎﺧﺘﺎرﯼ(‬
‫اﻗﺘﺼﺎد هﻤﭽﻮن واﻗﻌﻴﺖ و اﻣﮑﺎن )ﺗﺼﺮﻳﺢ و ﻋﺪم ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻣﺒﺎدﻟﻪ‪ ،‬ﺣﺴﺎﺑﮕﺮﯼ‪ ،‬راﺑﻄﻪهﺎﯼ اﻧﺴﺎﻧﯽ ازﻧﻈﺮ ﺑﻮردﻳﻮ‪،‬‬ ‫‪.3‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﻴﺖ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ‪ ،‬ﻧﺴﺒﻴﺖ و ﻣﺤﺪودﻳﺖ ﻧﻈﺮﻳﻪﺳﺎزﯼ‪ ،‬واﻗﻌﻴﺖ و ﺗﻬﺪﻳﺪ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ‪ ،‬ﻧﻘﺪ واﮐﺎﺳﺖﮔﺮاﻳﯽ اﻗﺘﺼﺎدﯼ‪ ،‬ﮐﺎﺳﺒﯽ دﻳﻨﯽ(‬
‫ﻣﻌﺮﻓﯽ "اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ" )ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ دﻳﻨﯽ‪ ،‬دﻳﻦﻓﺮوﺷﯽ‪ ،‬ﭘﻬﻨﻪﯼ دﻳﻦ و ﭘﻬﻨﻪﯼ ﻗﺪرت‪ ،‬دﻳﻦ ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ اﻣﺮﯼ زﻳﺮﺑﻨﺎﻳﯽ‪،‬‬ ‫‪.4‬‬
‫ﻣﻌﻨﺎﯼ اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ‪ ،‬روش ﭘﮋوهﺶ‪ ،‬روﺷﻬﺎﯼ ﮐﻤﯽ در اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ(‬
‫‪ .5‬ارز اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﻳﮏ )ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ دﻳﻦﻓﺮوﺷﯽ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﯼ‪ ،‬ارزش ﻣﻌﺎوﺿﻪاﯼ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﯼ‪ ،‬ﻣﺴﺌﻠﻪﯼ ﻗﻴﻤﺖ‪ ،‬ﺳﻴﺴﺘﻢ‬
‫ﭼﻨﺪ ارزﯼ‪ ،‬ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﻓﺮوش وﺟﺪان ﺑﺎ وﺟﺪان ﺁﺳﻮدﻩ(‬
‫دﻳﻦ هﻤﭽﻮن راﺑﻄﻪ و اﻣﺘﻴﺎز )اﺟﺘﻤﺎﻋﻴﺖ دﻳﻦ‪ ،‬ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺧﺼﻮﺻﯽ از دﻳﻦ‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎﯼ داﺷﺘﻦ‪ ،‬دﻳﻦ‪-‬دارﯼ و ﺣﻀﻮر دﻳﮕﺮﯼ‪،‬‬ ‫‪.6‬‬
‫دﻳﻦ و ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮﯼ‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮع اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ(‬
‫ﻣﻘﺎل دﻳﻦ )ﻓﺼﻞ اﻟﻤﻘﺎل‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﯽ ﻣﻘﺪﻣﻪﯼ هﺮ ﻧﻮع دﻳﻦﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬ﭘﻬﻨﻪﯼ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﺣﻮزﻩهﺎﯼ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﺣﻮزﻩ و ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ‪،‬‬ ‫‪.7‬‬
‫ﺣﻮزﻩﯼ ارﺑﺎب دﻳﻦ‪ ،‬ﺷﮕﻔﺘﯽ دﻳﻦ(‬
‫‪ .8‬دﻳﻦ ﻓﺮوﺷﯽ )ﻇﺎهﺮ و ﺑﺎﻃﻦ‪ ،‬ﺷﺎﻩ ﺁرﻣﺎﻧﯽ‪ ،‬دﻳﻦﻓﺮوش‪ ،‬ﺧﺼﻠﺖ ﻣﺒﺎدﻟﻪاﯼ دﻳﻦ‪ ،‬ﻣﺒﺎدﻟﻪ و ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ(‬

‫‪ .9‬ﺣﺴﺎﺑﺪارﯼ دوﮔﺎﻧﻪ ﯼ دﻳﻨﯽ )ﺑﺎﻧﮏ ﻣﺮﮐﺰﯼ دﻳﻨﯽ‪ ،‬ﺗﻐﻴﻴﺮ اﻋﺘﺒﺎر‪ ،‬ﮔﻔﺘﺎر ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺣﺴﺎﺑﺪارﯼ دوﺑﻞ‪ ،‬ﺳﮑﻮﻻرﻳﺰاﺳﻴﻮن‪ ،‬ﻋﻠﺖ‬
‫هﺮاس از ﺳﮑﻮﻻرﻳﺰاﺳﻴﻮن‪ ،‬ﺳﻪ وﻇﻴﻔﻪﯼ اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ(‬
‫‪ .10‬وﺟﻪ ارﺗﺒﺎﻃﯽ دﻳﻦ )دﻳﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ ﺗﻌﻠﻖ ﮔﺮوهﯽ‪ ،‬دﻳﻦ ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ ﻗﺮارداد اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﻓﺮﻋﯽ ﺑﻮدن اﻟﻬﻴﺎت‪ ،‬ﻣﺸﮑﻞ روﺷﻨﮕﺮان‪،‬‬
‫اﻟﻬﻴﺎت دﻳﻨﯽ و اﻟﻬﻴﺎت ﻓﻠﺴﻔﯽ‪ ،‬دﻳﻦ در ﭘﻬﻨﻪﯼ اﺧﺘﻼف‪ ،‬ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ دﻳﻨﯽ(‬
‫‪ .11‬ﺁﻏﺎز ﭘﺪﻳﺪارﺷﻨﺎﺳﺎﻧﻪ ﯼ اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ )هﻤﺴﺎﻧﯽ ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ و ﺣﻮزﻩﯼ اﻗﺘﺼﺎدﯼ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﻮﻻﻧﯽ دﻳﻦ‪ ،‬ﻧﺤﻮﻩﯼ‬
‫ورود ﺑﻪ اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ‪ ،‬ﻧﺤﻮﻩﯼ ﺷﺮوع "ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ"‪ ،‬ﻧﺤﻮﻩﯼ ﺁزﻣﻮن ﭘﺪﻳﺪارهﺎﯼ اﻗﺘﺼﺎدﯼ دﻳﻨﯽ‪ ،‬ﺑﻮد و ﻧﻤﻮد دﻳﻦ(‬
‫‪ .12‬ﮐﺎﻻﯼ دﻳﻨﯽ )اهﻤﻴﺖ ﺁﻣﻮزﻩﯼ رﺳﻤﯽ ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ‪ ،‬ﻧﻴﺎز ﺑﻪ ﻳﮏ ﻣﺪل ﺳﺎدﻩ‪ ،‬ﺷﺮط وﺟﻮد ﮐﺎﻻﯼ دﻳﻨﯽ‪ ،‬دﻳﺎﻧﺖ ﺁﺷﮑﺎر و ﭘﻨﻬﺎن‪ ،‬ﺧﺪﻣﺎت‬
‫دﻳﻨﯽ(‬
‫‪ .13‬ﮐﺎﻻﯼ دﻳﻦ و ﮐﻴﻔﻴﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﺼﺮف ﺁن )ﺻﻨ ِ‬
‫ﻒ دﻳﻦﭘﻴﺸﮕﺎن‪ ،‬رازهﺎﯼ ﻣﺎﻟﯽ ﺣﻮزﻩ‪ ،‬دﻳﻦ ﻳﻌﻨﯽ ﻇﺎهﺮ دﻳﻨﯽ‪ ،‬ﺗﮏﺳﺎزﻩﯼ‬
‫ﺧﺪاﻳﯽ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﻴﺖ دﻳﻦ(‬
‫‪ .14‬اﺳﺘﺎﻧﺪارد ﮐﺎﻻهﺎﯼ دﻳﻨﯽ )ﻋﻠﻘﻪﯼ دﻳﻨﯽ‪ ،‬ﺗﻌﺼﺐ و ﻧﺎاﻣﻨﯽ‪ ،‬دﻳﻦ و ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮﯼ‪ ،‬دﻳﻦ ﻳﻌﻨﯽ ﺧﺪﻣﺎت دﻳﻨﯽ اﺳﺘﺎﻧﺪارد‪ ،‬اﺷﺎرﻩاﯼ ﺑﻪ‬
‫اﺧﻨﺎﺗﻮن(‬
‫‪ .15‬ﻧﻈﺮﻳﻪ هﺎﯼ ارزش و ﻣﺸﮑﻞ ارزش ﮐﺎﻻﯼ دﻳﻦ )دو ﻧﻮع ﺑﺎزارﺷﮑﻨﯽ‪ ،‬ﻧﻈﺮﻳﻪهﺎﯼ ارزش‪ ،‬ﻣﺸﮑﻞ ﺗﺒﺒﻴﻦ ارزش ﮐﺎﻻﯼ‬
‫دﻳﻨﯽ‪ ،‬ﻣﻨﻄﻖ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ارزش دﻳﻨﯽ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ ﭘﺮﺳﺸﻬﺎ‪ ،‬ﮐﺎﻻﯼ دﻳﻨﯽ و ﻧﻈﺮﻳﻪﯼ ارزشزاﻳﯽ ﮐﺎر(‬
‫‪ .16‬ﺳﻴﺴﺘﻢ و ارزش )درﮎ ﻣﺎرﮐﺲ از ﺳﻴﺴﺘﻢ‪ ،‬ﻧﺤﻮﻩﯼ ﭘﺮﺳﺶ از ﭘﯽ ﻋﺎﻣﻞ اﺻﻠﯽ‪ ،‬ارزش و ﻣﺒﺎدﻟﻪ‪ ،‬زﻣﺎن و ﻣﺒﺎدﻟﻪ‪ ،‬ﻧﻈﺮﻳﻪهﺎﯼ‬
‫ارزش و ﻣﻨﻈﺮهﺎﯼ اﺳﺘﺎﻧﺪارد ﺁﻧﻬﺎ‪ ،‬ﻟﺰوم ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺑﺮداﺷﺖ از ارزش(‬

‫‪2‬‬
‫‪ .17‬ﻣﺴﺌﻠﻪ ﯼ ارزش )رﻳﺸﻪﺷﻨﺎﺳﯽ ارزش‪ ،‬ﺗﺎزﮔﯽ ارزش‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻔﻬﻮم در اروﭘﺎ‪ ،‬ارج ﻓﺌﻮداﻟﯽ و ارزش ﺑﻮرژواﻳﯽ‪ ،‬ﻋﻴﻨﻴﺖ‬
‫ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬ﺗﻨﻮع ﻣﻌﻨﺎﻳﯽ ارزش‪ ،‬وﺟﻮد و ارزش‪ ،‬وﻳﮋﮔﯽ ﮐﺎﻻﯼ دﻳﻨﯽ‪ ،‬ارزش ﭘﺎﻳﻪاﯼ ارزش ﻣﺸﺨﺼﯽ ﻧﻴﺴﺖ(‬
‫‪ .18‬ارزش و ﻣﻨﻔﯽ ﺑﻮدﮔﯽ ﺁن )ﺳﻴﺮ ﺑﺤﺚ در ﻣﻮرد ارزش‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮم ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﻣﺮﮐﺰﻳﺖ اﻧﺴﺎن‪ ،‬زﻳﺴﺖﺟﻬﺎن و ﮔﻴﺘﯽ ﺗﻠﺴﮑﻮﭘﯽ‪،‬‬
‫اﻧﺴﺎنﻣﺤﻮرﯼ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﻴﺖ ارزش‪ ،‬ذات ﻣﻨﻔﯽ ارزش‪ ،‬ﻧﻤﻮد ﻣﻨﻔﯽﺑﻮدﮔﯽ ارزش(‬
‫‪ .19‬ﻗﺎﻋﺪﻩ ﯼ ﻣﻨﻔﯽ ارزش دﻳﻦ )ﮐﺎﻻﯼ دﻳﻦ‪ ،‬ﻣﻨﻔﯽﺑﻮدﮔ ِ‬
‫ﯽ ارزش دﻳﻦ‪ ،‬ارزش دﻳﻦ در هﺰﻳﻨﻪﯼ ﻧﻔﯽ ﺁن اﺳﺖ‪ ،‬ارزش‪ :‬زﻣﺎن‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﻻزم ﺑﺮاﯼ ﻧﻔﯽ‪ ،‬ﻗﺪرت ﻧﻔﯽﮔﺮﯼ دﻳﻦ(‬
‫‪ .20‬ﻓﺮﻣﻮل ﺣﻴﺎت ﺣﮑﻮﻣﺖ دﻳﻨﯽ )اﻧﺪرون دﻳﻦوار ﺳﺮﻣﺎﻳﻪدارﯼ‪ ،‬اﻧﺪرون ﺳﺮﻣﺎﻳﻪداراﻧﻪﯼ دﻳﻦ‪ ،‬دو ﻧﻮع دﻳﻦ‪ ،‬دﻳﻦ ﭘﺮارزش‪،‬‬
‫ﻓﺮﻣﻮل ﺣﻴﺎت ﺣﮑﻮﻣﺖ دﻳﻨﯽ(‬
‫ﺖ ﺳﻴﺎﺳﺖ دﻳﻨﯽ‪ ،‬ﺗﻼش ﺑﺮاﯼ رام ﮐﺮدن‪ ،‬اﺳﺘﺮاﺗﮋﯼهﺎﯼ ﺗﻔﺴﻴﺮﯼ‬ ‫‪ .21‬ﻣﻨﻔﻴﺖ و ﻏﻴﺮﻳﺖ )ﮐﺎرﻣﺎﻳﻪﯼ ﻧﻔﯽ‪ ،‬ﻏﻴﺮﻳﺖ و ﻏﻴﺮت‪َ ،‬‬
‫ﺳﻴّﺎﺳﻴ ِ‬
‫ﻋﺮﻓﺎن و ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬ﻣﺎرﮐﺘﻴﻨﮓ دﻳﻨﯽ(‬
‫‪ .22‬ﺑﺎزﺗﻮﻟﻴﺪ ﻏﻴﺮﻳﺖ )ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻋﺒﺎدت‪ ،‬دﻳﻦهﺎﯼ اوﻟﻴﻪ و ﺛﺎﻧﻮﻳﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻋﺪﻩﯼ ﻣﻨﻔﯽ ارزش‪ ،‬ﺑﻌﺪ اﻟﻬﻴﺎﺗﯽ ﻣﻨﻔﯽﺑﻮدﮔﯽ‪ ،‬ﺑﺎزﺗﻮﻟﻴﺪ ﺗﺒﻌﻴﺾ‪،‬‬
‫اﻟﻬﻴﺎت ﺳﻴﺎﺳﯽ‪ ،‬رﻣﺰ ﺣﻴﺎت ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ(‬
‫‪ .23‬ﭘﻴﮕﻴﺮﯼ ﺷﻴﺨﺎن و ﻧﺎﭘﻴﮕﻴﺮﯼ روﺷﻨﻔﮑﺮان دﻳﻨﯽ )ﻏﻴﺮﻳﺖهﺎﯼ ﺑﻨﻴﺎدﻳﻦ‪ ،‬ﻏﻴﺮﻳﺖ ﮐﺎهﻦ و ﺟﺰﮐﺎهﻦ‪ ،‬ﻣﻘﺎﻣﺎت ﺷﻴﻮخ دﻳﻦ‪،‬‬
‫روﺷﻨﻔﮑﺮان دﻳﻨﯽ‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮع اﺧﺘﻼف‪ ،‬ﻧﻘﺪ ﻧﻈﺎم ﺁﭘﺎرﺗﺎﻳﺪ دﻳﻨﯽ(‬
‫‪ .24‬ارزش و ﻧﻤﺎﻳﺶ )وﺟﻪ ﻧﻤﺎﻳﺸﯽ ﮐﺎﻻ‪ ،‬ﺳﺎﺑﻘﻪﯼ دﻳﻦ در ﻧﻤﺎﻳﺶ‪ ،‬دو ﭼﻬﺮﻩﯼ ﮐﺎﻻ‪ ،‬ﺑﯽ اهﻤﻴﺖ ﺑﻮدن ﻣﺤﺘﻮا‪ ،‬ﺧﺎمﻃﺒﻌﯽ‬
‫روﺷﻨﮕﺮان‪ ،‬ﭼﺎرﻩﯼ ﮐﺎر دﻳﻦ ﻧﻤﺎﻳﺸﯽ(‬
‫‪ .25‬ﺑﻬﺮﻩ ﮐﺸﯽ دﻳﻨﯽ )ﻧﻴﺎز‪ ،‬دﻳﻦ‪ ،‬ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪﺳﺎز اﺳﺖ ﻧﻪ ﺑﺮﺁوردﻩﺳﺎز‪ ،‬دﻳﻦ و اﻋﺘﻴﺎد‪ ،‬هﺴﺘﯽ و ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ‪ ،‬ﮐﺎﻻﯼ وﻋﺪﻩ‪ ،‬ﻋﺎﻗﺒﺖ اﻧﺪﻳﺸﻪ‬
‫در اﻳﻤﺎن(‬
‫‪ .26‬ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻧﻴﺎزهﺎ )ﺟﺎﻳﮕﺎﻩ ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ‪ ،‬ﻧﻴﺎز و ﻋﻘﻴﺪﻩ‪ ،‬اﺧﺘﺮاع ﻧﻴﺎز‪ ،‬دﻳﻦ‪ :‬ﺗﻮﻟﻴﺪﮐﻨﻨﺪﻩ ﻳﺎ ﻣﺼﺮفﮐﻨﻨﺪﻩ؟‪ ،‬دﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺨﯽ و دﻳﻦ‬
‫ﺷﺨﺼﯽ‪ ،‬ﮐﺎرﮐﺮد ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ(‬
‫‪ .27‬ﺑﻠﻮﮎ ﺗﺎرﻳﺨﯽ و ﻋﻮام ﮔﺮاﻳﯽ ﺣﻮزﻩ ﯼ دﻳﻨﯽ )دو ﺑﻠﻮﮎ‪ ،‬ﺟﺎﻳﮕﺎﻩ ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ‪ ،‬ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ ﺁﺳﻤﺎﻧﯽ و زﻣﻴﻨﯽ‪ ،‬دﻳﻦ و‬
‫ﺗﻤﺎﺷﺎﻳﻴﺎن ﺁن‪ ،‬ﺷﮕﺮد ﻣﺎرﮐﺘﻴﻨﮓ دﻳﻨﯽ‪ ،‬ﻋﻮامﮔﺮاﻳﯽ(‬
‫‪ .28‬ﻣﻨﻄﻖ ﻣﺒﺎدﻟﻪ ﻣﻴﺎن ﺣﻮزﻩ ﯼ دﻳﻦ ﺑﺎ ﺣﻮزﻩ هﺎﯼ ﺳﻴﺎﺳﺖ و اﻗﺘﺼﺎد )زﻧﺠﻴﺮﻩﯼ دﻳﻦ‪-‬ﺳﻴﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺒﻨﺎ ﺑﻮدن ﺳﻴﺎﺳﺖ در‬
‫راﺑﻄﻪﯼ دﻳﻦ‪-‬ﺳﻴﺎﺳﺖ‪ ،‬اﺑﺘﮑﺎر در دﺳﺖ ﺳﻴﺎﺳﺖ اﺳﺖ‪ ،‬اﺻﺎﻟﺖ ﺳﻴﺎﺳﺖ‪ ،‬زﻧﺠﻴﺮﻩﯼ دﻳﻦ‪-‬اﻗﺘﺼﺎد‪ ،‬دﻳﻦ در ﭼﻪ ﻣﻌﻨﺎﻳﯽ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ‬
‫اﺳﺖ؟‪ ،‬ﺳﻮد و ﺟﺰﻣﻴﺖ‪ ،‬ﻓﺎﻳﺪﻩﻣﻨﺪﯼ دﻳﻦ(‬
‫‪ .29‬ﻋﺎﻣﻠﻴﺖ دﻳﻦ )ﭘﻴﭽﻴﺪﮔﯽ واﻗﻌﻴﺖ‪ ،‬ﻧﻮع ﻋﺎﻣﻠﻴﺖ دﻳﻦ‪ ،‬ﻣﺸﺎﺑﻬﺖ دﻳﻦ و ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ‪ ،‬هﻮﻳﺖ دﻳﻦ و ﺷﺎﺧﺺ هﻮﻳﺖ دﻳﻨﯽ(‬

‫‪ .30‬اﻧﺒﺎﺷﺖ ﺁﻏﺎزﻳﻦ دﻳﻦ )اﻧﺒﺎﺷﺖ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ در ﻧﻤﻮﻧﻪﯼ اﻳﺮان‪ ،‬دﻳﺪﮔﺎﻩ ﻣﺎﮐﺲ وﺑﺮ‪ ،‬ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ ﺁﻏﺎزﻳﻦ دﻳﻨﯽ‪ ،‬اﺑﻦ ﺧﻠﺪون‪ ،‬ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ‬
‫ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ دﻳﻨﯽ(‬
‫‪ .31‬ﺣﻮزﻩ ﯼ دﻳﻨﯽ )ﻣﻌﻨﺎﯼ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ دﻳﻨﯽ‪ ،‬ﻋُﻠﻘﻪﯼ دﻳﻨﯽ‪ ،‬ﮐﺴﺐ و ﮐﺎر ﮐﺎهﻨﺎن‪ ،‬ﺗﻔﺎوت دﻳﻨﻬﺎ‪ ،‬ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ‪ ،‬ﺑﻘﺎﯼ دﻳﻦ(‬

‫‪ .32‬ﻣﺜﺒﺖ ﮔﺮاﻳﯽ در ﻋﻴﻦ ﻣﻨﻔﯽ ﺑﻮدﮔﯽ )ﻣﻼﺣﻈﻪﮐﺎرﯼ‪ ،‬ﻧﻴﻬﻴﻠﻴﺴﻢ‪ ،‬ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻣﺜﺒﺖ ﺑﺎ ﺟﻬﺎن‪ ،‬اﻧﻌﻄﺎف ﮐﺎهﻨﺎن‪ ،‬ﻗﺪرت ﺑﻘﺎ(‬

‫‪ .33‬اﻗﺘﺼﺎد اﺳﻼﻣﯽ )ﺁﻣﻮزﻩﯼ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﺴﻴﺤﯽ‪ ،‬ﻗﺪرتﻣﺪارﯼ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ارزش ﮐﺘﺎﺑﻬﺎﯼ اﻗﺘﺼﺎد اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ اﺛﺮ ارزﺷﻤﻨﺪ‬
‫در ﻣﻮرد "اﻗﺘﺼﺎد اﺳﻼﻣﯽ"‪ ،‬ﻣﺴﺌﻠﻪﯼ اﻣﺮوز(‬
‫‪ .34‬ﺑﺖ ﭘﺮﺳﺘﯽ )راﺑﻄﻪﯼ دﻳﻦ و ﺳﻴﺎﺳﺖ‪ ،‬راﺑﻄﻪﯼ دﻳﻦ ﺑﺎ ﺣﻮزﻩﯼ اﻗﺘﺼﺎد‪ ،‬دﻳﻦ ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ‪ ،‬ﺗﻌﻴﻴﻦﮐﻨﻨﺪﮔﯽ ﺳﻴﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺖوارﻩﯼ‬
‫ﺳﻴﺎﺳﺖ‪ ،‬دو ﺗﺤﻠﻴﻞ‪ ،‬ﺟﻤﻊ دو ﻧﻈﺮ(‬

‫‪3‬‬
‫‪ .35‬ﮐﺎهﺶ ﻧﺮخ ﺑﻬﺮﻩ ﯼ دﻳﻨﯽ )ﻧﻈﺎم ﻧﻴﺎزهﺎ‪ ،‬دﻳﻦ در روﻧﺪ ﺗﻤﺪن‪ ،‬ﺳﻘﻮط ارزش‪ ،‬دﻳﺎﻧﺘﻬﺎﯼ رﻗﻴﺐ‪ ،‬ﻣﺸﮑﻼت ﻋﺼﺮ ﺟﺪﻳﺪ‪،‬‬
‫اﺳﺘﺮاﺗﮋﯼهﺎﯼ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﮐﺎهﺶ ﻧﺮخ ﺳﻮد(‬
‫‪ .36‬ﻓﺮﺻﺖ ﻣﺪرن ﺗﺰوﻳﺞ دﻳﻦ و دوﻟﺖ )داﺳﺘﺎن دﻳﻦ‪ ،‬اﻋﺘﻴﺎد ﺑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺘﮕﺮﯼ‪ ،‬واﮐﻨﺶ در ﺑﺮاﺑﺮ ﮐﺎهﺶ ﻧﺮخ ﺳﻮدﺁورﯼ‪ ،‬ﺷﺎﻧﺲ‬
‫دﻳﻦ در ﺑﺤﺮان اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺎﺗﺮﻳﺲ ﻣﺪرن ﻓﺎﮐﺘﻮر دﻳﻦ‪ ،‬ﻣﺪرﻧﻴﺰاﺳﻴﻮن اﺳﻼﻣﯽ(‬
‫‪ .37‬ﺳﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ در ﺗﺎرﻳﺦ اﺧﻴﺮ ﺷﻴﻌﻪ )ﻣﻔﻬﻮم ﺳﻨﺖ در اﺳﻼم‪ ،‬ﻣﺴﺌﻠﻪﯼ دﻳﻦﭘﻴﺸﮕﺎن‪ ،‬اهﻤﻴﺖ اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ‪ ،‬ﺗﺒﺎر ﺷﻴﻌﻪﮔﺮﯼ‬
‫اﻣﺮوزﻳﻦ‪ ،‬ﻣﺸﮑﻞ اﺻﻠﯽ از دﻳﺪ ﺣﻮزوﻳﺎن‪ ،‬دﻳﻦ اﻣﺮوز‪ ،‬دﻳﻦ ﻧﻔﺘﯽ اﺳﺖ(‬
‫‪ .38‬ﺗﺸﻴﻊ ﭘﻬﻠﻮﯼ )ﺑﺤﺮان ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬دورﻩﯼ ﺁراﻣﺶ و ﺳﺎزش‪ ،‬هﻢﭘﺎﻳﯽ روﻧﻖ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪدارﯼ و روﻧﻖ دﻳﻦ‪ ،‬ﭘﻴﻮﻧﺪ ﺑﺎ ﻟﻮﻣﭙﻦهﺎ‪ ،‬ﻣﺴﻠﻤﺎن‬
‫ﺷﺪن ﻣﺠﺪد اﻳﺮاﻧﻴﺎن‪ ،‬ﺷﺒﻴﻪﺳﺎزﯼ(‬
‫‪ .39‬ﺑﺎز هﻢ درﺑﺎرﻩ ﯼ ﺣﻮزﻩ ﯼ دﻳﻨﯽ در ﻋﺼﺮ ﭘﻬﻠﻮﯼ )ﭘﺎﻳﺎن ﺷﻴﻌﻪﯼ ﻗﺠﺮﯼ‪ ،‬ﮐﻼﺳﻪﺑﻨﺪﯼ ﺳﻨﺖ‪ ،‬هﻢﺳﺎزﯼ ﺑﺎ ﺑﺎزار ﻣﺪرن‪،‬‬
‫رﺟﻮع ﺑﻪ اﺳﺘﺮاﺗﮋﯼ ﺳﺎﺑﻖ‪ ،‬راﺑﻄﻪﯼ ﺗﺸﻴﻊ ﭘﻬﻠﻮﯼ ﺑﺎ ﺟﻬﺎن ﻣﺪرن‪ ،‬روﺣﺎﻧﻴﺖ ﻣﺒﺎرز!‪ ،‬ﺑﯽاﺳﺘﻌﺪادﯼ ﺣﻮزﻩ‪ ،‬ﺳﻨﺖ و اﺳﻠﻮب(‬
‫‪ .40‬ﺳﻨﺖ و اﺳﻠﻮب )ﻧﻪ "ﺣﻘﻴﻘﺖ"‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ "رژﻳﻢ ﺣﻘﻴﻘﺖ"‪ ،‬ﻣﺪرﻧﻴﺰاﺳﻴﻮن اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺳﻨﺖ و رژﻳﻢ‪ ،‬اﺳﻠﻮب و رژﻳﻢ‪ ،‬ﭼﻨﺪ ﺗﺰ(‬

‫‪ .41‬ﺳﮑﻮﻻرﻳﺰاﺳﻴﻮن )ﺳﮑﻮﻻرﻳﺰاﺳﻴﻮن ﭘﺰﺷﮑﯽ‪ ،‬ﺳﮑﻮﻻرﻳﺴﻢ‪ ،‬ﺧﺮدﻣﻨﺪﯼ ﺳﻴﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺷﺮطهﺎﯼ ﺳﮑﻮﻻرﻳﺰاﺳﻴﻮن‪ ،‬ﺑﺤﺚ‬

‫ﺳﮑﻮﻻرﻳﺰاﺳﻴﻮن(‬
‫‪ .42‬ﺗﻮرم و ﺑﺤﺮان – ﭘﺎﻳﺎن ﺳﺨﻦ )ﺑﺤﺚ ﺣﮑﻮﻣﺖ دﻳﻨﯽ از دﻳﺪ ﻧﻈﺮﻳﻪﯼ ﺳﻴﺴﺘﻢ‪ ،‬ﮐﺎﺳﺘﻦ از ﭘﻴﭽﻴﺪﮔﯽ زﺣﻤﺖزا‪ ،‬ﺣﮑﻮﻣﺖ دﻳﻨﯽ‬
‫ﻧﺎب‪ ،‬ﺧﻮدوﻳﺮاﻧﮕﺮﯼ ﻧﻈﺎم دﻳﻨﯽ‪ ،‬ﺧﻼفزاﻳﯽ دﻳﻦ دوﻟﺘﯽ‪ ،‬اﺑﺘﺬال‪ ،‬ﺗﻮرم‪ ،‬ﭘﺎﻳﺎن ﺳﺨﻦ(‬

‫اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ – ‪١‬‬

‫دﻳﻦ ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ‬

‫ﻼ از ﻟﻮازم ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ‪-‬دارﯼ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺠﺮﺑﻪﯼ‬

‫در اﻳﺮان اﻣﺮوز دﻳﻦ‪-‬دارﯼ ﺑﻪ ﻧﺤﻮ ﺁﺷﮑﺎرﯼ ﻧﻮﻋﯽ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ‪-‬دارﯼ و ﮐ ً‬
‫روزﻣﺮﻩ ﺑﻪ ﻣﺎ اﻳﻦ را ﻣﯽﺁﻣﻮزد‪ .‬ﺑﺮاﺳﺎس اﻳﻦ ﺗﺠﺮﺑﻪ روﻳﮑﺮد اﻧﺘﻘﺎدﯼ ﺑﻪ وﺿﻌﻴﺖ ﭘﻴﺪا ﻣﯽﮐﻨﻴﻢ ﻳﺎ ﺧﻮد ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﺟﺮﻳﺎن‬
‫هﻤﺮاﻩ ﺷﺪﻩ و درﻣﯽﻳﺎﺑﻴﻢ هﻨﺮ ﻃﯽ ﻣﺮاﺣﻞ ﭼﻴﺴﺖ‪ .‬زرﻧﮕﯽ اﻳﺮاﻧﯽ در ﺗﺮﮐﻴﺐ ﮐﺮدن اﻳﻦ دو روﻳﮑﺮد اﺳﺖ‪ .‬اﯼ ﺑﺴﺎ هﻢ‬
‫ﻣﯽﻧﺎﻟﻴﻢ هﻢ دﻣﺴﺎزﯼ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدهﻴﻢ‪.‬‬

‫ﺑﻮد و ﻧﻤﻮد‬
‫ﻗﺎﺑﻠﻴﺘﯽ در دﻳﻦ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﺗﺤﻤﻞ اﻳﻦ ﺑﺎزﯼ را ﺑﺮ وﺟﺪاﻧﻬﺎﯼ ﻣﻌﺬب ﺁﺳﺎن ﻣﯽﺳﺎزد‪ :‬اﻳﻦ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﻣﺪﻋﯽ ﺷﺪ اﻳﻦ‬
‫دﻳﻦ ﺑﻪ ﻧﻤﺎﻳﺶ درﺁﻣﺪﻩ‪ ،‬دﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘﯽ ﻧﻴﺴﺖ و دﻳﻨﯽ ﮐﻪ ﻣﺎ دارﻳﻢ ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮﯼ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ هﻴﭻ اﺳﺘﺪﻻل ﻋﻘﻼﻧﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮان اﻳﻦ‬

‫‪4‬‬
 ‫ادﻋﺎ را ﭘﺲ زد‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ ﭼﻴﺰﯼ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ دﺳﺖ ﮔﺬاﺷﺘﻦ روﯼ واﻗﻌﻴﺖ دﻳﻦ در ﻧﻤﻮد ﺁن اﺳﺖ و اﻳﻦ ﺣﮑﻢ ﻋﻘﻼﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺗﺎ اﺳﺘﻌﺪادﯼ در ﺑﻮد ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻧﻤﻮدهﺎ از ﺁن ﺑﺮﻧﻤﯽﺧﻴﺰﻧﺪ‪.‬‬

‫ﭘﺎرﺳﺎﻳﯽ و ﺳﮑﻮﻻرﻳﺰاﺳﻴﻮن‬
‫ﺑﻪ هﺮ ﺣﺎل ﻣﺎ ﺑﺎ ﻧﻤﻮدهﺎ ﮐﺎر دارﻳﻢ‪ .‬ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬ﺷﻨﺎﺧﺖ ﮐﺎرﮐﺮد اﺳﺖ ﻧﻪ ﭼﻴﺰﯼ ﺑﻪ ﻧﺎم "ذات"‪ .‬ﺑﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﻳﻨﺪ‬
‫ذات را ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﻨﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﺧﻮﺷﺎ ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺘﺎن‪ ،‬وﻟﯽ ﻣﺎ ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺳﻴﻢ‪ .‬ﺁﻧﺎن ﮐﻪ ذات دﻳﻦ را ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫زﺑﺎن دﻳﻨﯽ از اوﻟﻴﺎ هﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎ ﺑﺎ ﺁﻧﺎن ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻴﻢ ﻃﺮف ﺷﻮﻳﻢ‪ .‬در زﻣﻴﻦ ﻣﯽﻣﺎﻧﻴﻢ و ﺑﻪ ﮐﺎرﮐﺮد ﻣﯽﻧﮕﺮﻳﻢ‪ .‬ﺑﺮ اﻳﻦ ﭘﺎﻳﻪ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ دﻳﻦ‪-‬دارﯼ را ﻧﻮﻋﯽ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪدارﯼ ﻣﯽداﻧﻴﻢ‪ .‬هﺮ ﮐﺲ ﻣﺪﻋﯽ ﻋﮑﺲ اﻳﻦ ﺳﺨﻦ اﺳﺖ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ رﻓﺘﺎر دﻳﮕﺮﯼ‬
‫ﻧﺸﺎن دهﺪ و دﻳﮕﺮان را ﺑﻪ رﻓﺘﺎر دﻳﮕﺮﯼ ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﺁن رﻓﺘﺎرﯼ ﮐﻪ ﺑﺪان ﭘﺎرﺳﺎﻳﯽ ﻣﯽﮔﻮﻳﻨﺪ‪ .‬ﺷﺮط ﭘﺎرﺳﺎﻳﯽ واﻗﻌﯽ‬
‫اﻣﺮوزﻳﻦ ﮔﺴﺴﺘﻦ راﺑﻄﻪﯼ دﻳﻦ ﺑﺎ ﻗﺪرت ﺳﻴﺎﺳﯽ اﺳﺖ و ﺑﺮ اﻳﻦ ﻗﺮار ﮔﺴﺴﺘﻦ ﺗﺮادف دﻳﻦ‪-‬دارﯼ و ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ‪-‬دارﯼ‪ .‬ﻧﺎم‬
‫ﻋﻠﻤﯽ اﻳﻦ روﻳﮑﺮد ﺳﮑﻮﻻرﻳﺰاﺳﻴﻮن اﺳﺖ‪ .‬ﺳﮑﻮﻻرﻳﺰاﺳﻴﻮن ﮐﻤﮏ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ دﻳﻨﺪاران ﭘﺎرﺳﺎ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬از ﺁن ﺟﺎﻳﯽ ﮐﻪ‬
‫هﻤﻪﯼ اﻳﻦ ﺑﺤﺜﻬﺎ در ﺗﺮوﻳﺞ ﺳﮑﻮﻻرﻳﺰاﺳﻴﻮن اﺳﺖ‪ ،‬دﻳﻨﺪاران ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ از ﺳﺮ ﻟﻄﻒ ﺁﻧﻬﺎ را هﻤﭽﻮن ﺗﺬﮐﺮ ﺑﻪ ﭘﺎرﺳﺎﻳﯽ‬
‫ﺗﻌﺒﻴﺮ ﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻣﻔﻬﻮم ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ‬
‫دﻳﻦ ﭼﻪ ﻧﻮع ﺳﺮﻣﺎﻳﻪاﯼ اﺳﺖ؟ ﭘﻮل ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺗﻮﻣﺎن و دﻻر ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﮐﺎرﺧﺎﻧﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﮐﺮﺳﯽ ﺻﺪارت ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫هﻤﻪﯼ اﻳﻨﻬﺎ را ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺁورد‪ .‬در ﻋﺼﺮ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻓﻘﻴﻬﺎن ﺁن را ﮐﻪ داﺷﺘﯽ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﯽ اﻳﻨﻬﺎ را ﻧﻴﺰ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﯽ‪ .‬در‬
‫ﮐﺘﺎب ﺗﺎرﻳﺦﺳﺎز "ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ" اﺛﺮ ﮐﺎرل ﻣﺎرﮐﺲ اﻣﮑﺎن ﭼﻨﻴﻦ ﺗﺒﺪﻳﻞ و ﺟﻬﺸﯽ ﮐﺎوﻳﺪﻩ ﻧﺸﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎرﮐﺲ در ﺁﻧﺠﺎ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ‬
‫را ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ اﻗﺘﺼﺎدﯼ ﺑﺮرﺳﻴﺪﻩ اﺳﺖ ‪.‬ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﮔﺴﺘﺮدﻩﺗﺮﯼ از "ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ" ﻧﻴﺎز دارﻳﻢ ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﻴﻢ در‬
‫ﺟﺎﻳﯽ دﻳﻦ را ﻧﻴﺰ ﺻﻮرﺗﯽ از ﺁن درﻧﻈﺮﮔﻴﺮﻳﻢ و در اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ در ﻣﻴﺎن ﻣﺠﻤﻮﻋﻪﯼ ﻋﺎﻣﻠﻬﺎﯼ اﺳﺎﺳﯽ از دﻳﻦ ﻧﻴﺰ‬
‫ﻧﺎم ﺑﺒﺮﻳﻢ‪.‬‬

‫ﭼﻬﺎر ﻧﻮع ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ‬

‫اﻳﻦ ﻣﻔﻬﻮم ﮔﺴﺘﺮدﻩ از ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ را در ﻧﺰد ﭘﻴﺮ ﺑﻮردﻳﻮ )‪ (Pierre Bourdieu, 1930-2002‬ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎس ﻓﺮاﻧﺴﻮﯼ‬
‫ﻣﯽﻳﺎﺑﻴﻢ‪ .‬او ﻧﻈﺮﻳﻪﯼ ﭘﻴﭽﻴﺪﻩاﯼ را در اﻳﻦ ﺑﺎب ﻋﺮﺿﻪ ﮐﺮدﻩ ﮐﻪ ﻋﺰﻳﻤﺘﮕﺎﻩ ﺁن ﺗﺸﺨﻴﺺ ﺣﻮزﻩهﺎﯼ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﮐﻨﺶ‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎ در اﻳﻨﺠﺎ ﺑﺮاﯼ ﺑﻴﺎن ﻣﻨﻈﻮر ﺧﻮد از دﻳﻦ ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ‪ ،‬ﻧﻈﺮ او را ﺳﺎدﻩ ﮐﺮدﻩ و در ﺁﻏﺎز ﺑﻪ اﻳﻦ‬
‫اﮐﺘﻔﺎ ﻣﯽﮐﻨﻴﻢ ﮐﻪ ﻣﻴﺎن ﭼﻬﺎر ﻧﻮع ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ﻓﺮق ﺑﮕﺬارﻳﻢ‪ :‬ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ اﻗﺘﺼﺎدﯼ‪ ،‬ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ ﻓﺮهﻨﮕﯽ‬
‫و ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ ﻧﻤﺎدﻳﻦ‪.‬‬

‫ﮐﻞ داﻳﺮﻩﯼ ﻋﻤﻞ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‬

‫ﺑﺎ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ اﻗﺘﺼﺎدﯼ ﺁﺷﻨﺎ هﺴﺘﻴﻢ‪ .‬ﺑﻪ هﺮ ﻧﻈﺮﻳﻪﯼ اﻗﺘﺼﺎدﯼ هﻢ ﮐﻪ ﮔﺮاﻳﺶ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺣﮑﻢ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻧﺪارﻳﻢ ﮐﻪ‬
‫ﭼﻴﺰﯼ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺑﺎ ﮐﻤﻴﺘﯽ ﭘﻮل ﺑﻪ ﺑﻴﺎن درﻣﯽﺁﻳﺪ‪ .‬ﻓﺮض ﮐﻨﻴﺪ ﻣﻘﺪارﯼ ﭘﻮل دارﻳﻢ و ﻣﯽﺧﻮاهﻴﻢ ﺑﻨﮕﺎهﯽ‬

‫‪5‬‬
 ‫ﺗﺄﺳﻴﺲ ﮐﻨﻴﻢ‪ .‬اﮔﺮ از رواﺑﻂ ﺧﻮﺑﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ هﻢ در داﻳﺮﻩﯼ ﺁﺷﻨﺎﻳﺎﻧﻤﺎن ﺁدﻣﻬﺎﯼ ﮐﺎردان ﺑﺎﺷﻨﺪ و هﻢ در‬
‫ادارات ﭘﺎرﺗﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ ،‬ﮐﺎرﻣﺎن ﺑﻬﺘﺮ ﭘﻴﺶ ﻣﯽرود‪ .‬اﻳﻦ رواﺑﻂ را ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﯽﻧﺎﻣﻴﻢ‪ .‬اﮔﺮ اﻳﻦ ﺑﻨﮕﺎﻩ ﻣﺜﻼ‬
‫ﻳﮏ ﻣﺆﺳﺴﻪﯼ ﺁﻣﻮزﺷﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎ ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ داراﯼ ﻳﮏ ﻣﺪرﮎ ﺗﺤﺼﻴﻠﯽ ﺧﺎص ﺑﺎﺷﻴﻢ ﮐﻪ ﮐﺎرداﻧﯽ ﻣﺎ را ﻧﺸﺎن دهﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺪرﮎ ﺗﺤﺼﻴﻠﯽ ﻳﮑﯽ از ﺷﮑﻠﻬﺎﯼ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ ﻓﺮهﻨﮕﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎل اﮔﺮ ﻣﺎ در ﺷﻬﺮﻣﺎن از ﺷﻬﺮت و اﻋﺘﺒﺎر ﻻزم ﺑﺮاﯼ‬
‫ﮐﺎرﻣﺎن ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﺻﻄﻼح ﺑﻮردﻳﻮ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ ﻧﻤﺎدﻳﻦ ﺧﻮﺑﯽ در اﺧﺘﻴﺎر دارﻳﻢ ‪.‬ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ ﻧﻤﺎدﻳﻦ‪،‬‬
‫ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ ﻓﺮهﻨﮕﯽ و ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﺎ در ﺧﺪﻣﺖ ﺁن ﻗﺮار ﻣﯽﮔﻴﺮﻧﺪ ﮐﻪ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ اﻗﺘﺼﺎدﯼ ﻣﺎ ﮐﻼﻧﺘﺮ ﺷﻮد و‬
‫ﭼﻮن اﻳﻦ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ﮐﻼﻧﺘﺮ ﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻔﻮذ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻌﻴﺪ ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ ﺷﻬﺮت و اﻋﺘﺒﺎر ﺑﻴﺸﺘﺮﯼ ﻧﻴﺰ ﮐﺴﺐ‬
‫ﮐﻨﻴﻢ و ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣﺪرﮐﻬﺎﯼ اﻓﺘﺨﺎرﯼ ﻧﻴﺰ ﺑﺪهﻨﺪ‪ .‬ﺳﺮﻣﺎﻳﻪهﺎ ﺑﻪ هﻢ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در ﺟﺎﻣﻌﻪﯼ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪدارﯼ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ‬
‫اﻗﺘﺼﺎدﯼ ﻧﻘﺶ ﻣﺤﻮرﯼ را اﻳﻔﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﮐﻞ داﻳﺮﻩﯼ ﻋﻤﻞ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ از ﻃﺮﻳﻖ ﺁن ﺗﻮﺿﻴﺢ دادﻧﯽ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ دﻳﻨﯽ‬
‫ﺖ‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪﯼ اﻟﻬﻴﺎت ﺳﻴﺎﺳﯽ ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻪ ﺧﻮدﯼ و ﻏﻴﺮﺧﻮدﯼ ﺁﻏﺎز ﺑﻪ ﮐﺎر ﮐﺮد‪ .‬دﻳﺎﻧ ِ‬
‫ﺑﻪ ﻧﻤﺎﻳﺶ درﺁﻣﺪﻩ و هﻤﺨﻮان ﺑﺎ ﻣﻌﻴﺎرهﺎﯼ ﻓﻘﻬﺎ‪ ،‬ﺷﺎﺧﺺ ﺗﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺧﻮدﯼهﺎ ﺷﺪ‪ .‬داﻳﺮﻩﯼ ﺧﻮدﯼهﺎ داﻳﺮﻩاﯼ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ اﺻﻠﯽ ﻓﺮهﻨﮕﯽ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻧﻤﺎدﻳﻦ در ﺁن ﺟﻤﻊ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﭼﻮن در اﻳﺮان ﺷﺮط ﺗﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺁن دﻳﺎﻧﺖ اﺳﺖ‪،‬‬
‫دﻳﺎﻧﺖ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺧﻮد ﺷﺮط ﺳﺮﻣﺎﻳﻪاﻧﺪوزﯼ ﺷﺪﻩ و ﺑﺮ اﻳﻦ ﻗﺮار اﺳﺖ ﮐﻪ دﻳﻦ‪-‬دارﯼ ﻧﻮﻋﯽ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ‪-‬دارﯼ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ دﻳﻨﯽ را ﮐﻪ داﺷﺘﯽ‪ ،‬از ﺷﺎﻧﺲ ﺑﻴﺸﺘﺮﯼ ﺑﺮاﯼ دﺳﺘﻴﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ اﻗﺘﺼﺎدﯼ ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﺷﻮﯼ ‪.‬‬

‫اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ – ‪٢‬‬

‫ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ دﻳﻦ‬

‫ﭘﻴﺮ ﺑﻮردﻳﻮ ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎس ﻓﺮاﻧﺴﻮﯼ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ را ﺗﻨﻬﺎ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ اﻗﺘﺼﺎدﯼ ﻧﻤﯽداﻧﺪ و درﮎ ﮔﺴﺘﺮدﻩﺗﺮﯼ را از ﻣﻘﻮﻟﻪﯼ‬
‫ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬درﮐﯽ ﮐﻪ از ﺁن ﻳﮏ ﻣﻘﻮﻟﻪﯼ ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺧﺘﯽ هﻤﻪﺟﺎﻧﺒﻪ ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﭼﻬﺎر ﻧﻮع ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ‬

‫در ﺁﺛﺎر او ﻣﺎ ﻓﺮقﮔﺬارﯼاﯼ ﻣﯽﺑﻴﻨﻴﻢ ﻣﻴﺎن ﭼﻬﺎر ﺷﮑﻞ ﻋﻤﺪﻩﯼ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ‪:‬ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ اﻗﺘﺼﺎدﯼ‪ ،‬ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪،‬‬
‫ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ ﻓﺮهﻨﮕﯽ و ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ ﻧﻤﺎدﻳﻦ ‪.‬ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ اﻗﺘﺼﺎدﯼ‪ ،‬ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ در ﻣﻔﻬﻮم اﺧﺺ ﺁن اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻴﺰﯼ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻃﻮر ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺑﺎ ﮐﻤﻴﺘﯽ از ﭘﻮل ﺑﻪ ﺑﻴﺎن درﻣﯽﺁﻳﺪ‪ .‬در ﺑﺨﺶ ﭘﻴﺸﻴﻦ "اﻧﺪﻳﺸﻪﯼ اﻧﺘﻘﺎدﯼ" ﺑﺮاﯼ ﺁﺷﻨﺎﻳﯽ ﺑﺎ ﻣﻌﻨﺎﯼ ﺳﻪ ﻧﻮع‬
‫دﻳﮕﺮ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ اﻳﻦ ﻣﺜﺎل را ﺁوردﻳﻢ‪ :‬ﻓﺮض ﮐﻨﻴﺪ ﻣﻘﺪارﯼ ﭘﻮل دارﻳﻢ و ﻣﯽﺧﻮاهﻴﻢ ﺑﻨﮕﺎهﯽ ﺗﺄﺳﻴﺲ ﮐﻨﻴﻢ‪ .‬اﮔﺮ از رواﺑﻂ‬
‫ﺧﻮﺑﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ هﻢ در داﻳﺮﻩﯼ ﺁﺷﻨﺎﻳﺎﻧﻤﺎن ﺁدﻣﻬﺎﯼ ﮐﺎردان ﺑﺎﺷﻨﺪ و هﻢ در ادارات ﭘﺎرﺗﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ‪،‬‬

‫‪6‬‬
 ‫ﮐﺎرﻣﺎن ﺑﻬﺘﺮ ﭘﻴﺶ ﻣﯽرود‪ .‬اﻳﻦ رواﺑﻂ را ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﯽﻧﺎﻣﻴﻢ‪ .‬اﮔﺮ اﻳﻦ ﺑﻨﮕﺎﻩ ﻣﺜﻼ ﻳﮏ ﻣﺆﺳﺴﻪﯼ ﺁﻣﻮزﺷﯽ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺎ ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ داراﯼ ﻳﮏ ﻣﺪرﮎ داﻧﺸﮕﺎهﯽ ﺑﺎﺷﻴﻢ ﮐﻪ ﮐﺎرداﻧﯽ ﻣﺎ را ﻧﺸﺎن دهﺪ‪ .‬ﻣﺪرﮎ داﻧﺸﮕﺎهﯽ ﻳﮑﯽ از ﺷﮑﻠﻬﺎﯼ‬
‫ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ ﻓﺮهﻨﮕﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎل اﮔﺮ ﻣﺎ در ﺷﻬﺮﻣﺎن از ﺷﻬﺮت و اﻋﺘﺒﺎر ﻻزم ﺑﺮاﯼ ﮐﺎرﻣﺎن ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ‬
‫ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ ﻧﻤﺎدﻳﻦ ﺧﻮﺑﯽ در اﺧﺘﻴﺎر دارﻳﻢ‪ .‬ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ ﻧﻤﺎدﻳﻦ‪ ،‬ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ ﻓﺮهﻨﮕﯽ و ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﺎ‬
‫در ﺧﺪﻣﺖ ﺁن ﻗﺮار ﻣﯽﮔﻴﺮﻧﺪ ﮐﻪ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ اﻗﺘﺼﺎدﯼ ﻣﺎ ﮐﻼﻧﺘﺮ ﺷﻮد و ﭼﻮن اﻳﻦ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ﮐﻼﻧﺘﺮ ﺷﺪ ﻧﻔﻮذ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﺎ‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﯽﺷﻮد و ﺑﻌﻴﺪ ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ ﺷﻬﺮت و اﻋﺘﺒﺎر ﺑﻴﺸﺘﺮﯼ ﻧﻴﺰ ﮐﺴﺐ ﮐﻨﻴﻢ و ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣﺪرﮐﻬﺎﯼ اﻓﺘﺨﺎرﯼ ﻧﻴﺰ ﺑﺪهﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺮﻣﺎﻳﻪهﺎ ﺑﻪ هﻢ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺷﺮﻃﻬﺎﯼ ﺗﻀﻤﻴﻨﯽ ﻣﻮﻓﻘﻴﺖ در اﻳﺮان‬

‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﺜﺎل در اﻳﺮان اﻣﺮوز ﻣﻀﻤﻮن ﻣﺸﺨﺺﺗﺮﯼ ﻣﯽدهﻴﻢ‪ .‬اﮔﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﺎ ﻣﻘﺎﻣﺎت در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺷﺎﻧﺲ ﺑﻴﺸﺘﺮﯼ‬
‫ﻼ‬
‫دارد ﺑﺮاﯼ اﻳﻦ ﮐﻪ ﻣﺠﻮز ﺗﺄﺳﻴﺲ ﺁﻣﻮزﺷﮕﺎﻩ را ﺑﮕﻴﺮد ‪.‬او اﮔﺮ ﺧﻮد روﺣﺎﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻳﺎ ﭘﺪرش ﺁﻳﺖاﷲ ﻣﻬﻤﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎ ﮐ ً‬
‫ﺁﻗﺎزادﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻮﻓﻘﻴﺘﺶ ﺣﺘﻤﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺆﺳﺴﻪﯼ او از ﺣﻤﺎﻳﺖ دوﻟﺘﯽ ﺑﺎﻻﻳﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﺷﻮد اﮔﺮ از در و دﻳﻮارش‬
‫اﺳﻼﻣﻴﺖ ﺑﺒﺎرد‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﺷﻮد‪ ،‬ﻋﺪﻩاﯼ ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻣﯽدهﻨﺪ از ﺁن ﺟﺎ ﻣﺪرﮐﯽ ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻮن از ﻧﻈﺮ دوﻟﺖ ﻣﻌﺘﺒﺮ اﺳﺖ و‬
‫ﺑﺎ ﺁن ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽﺗﻮان ﻃﯽ ﻣﺮاﺣﻞ ﮐﺮد‪ .‬اﺳﺘﻘﺒﺎل ﮐﻪ دماﻓﺰون ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﻪ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪﺗﺮ ﮐﻪ ﺷﺪ ﻣﻌﺘﺒﺮﺗﺮ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺷﻌﺒﻪ ﺑﺎز ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬از ﺣﻤﺎﻳﺖ دوﻟﺘﯽ ﺑﻴﺸﺘﺮﯼ ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺻﺎﺣﺐ ﺁن ﺗﻘﺪﻳﺮﻧﺎﻣﻪ درﻳﺎﻓﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﻣﻘﺎﻣﺎت ﻋﮑﺲ ﻣﯽﮔﻴﺮد‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﭘﺴﺖ ﻣﺪﻳﺮﮐﻠﯽ ﻳﺎ وﮐﺎﻟﺖ و وزارت ﺑﻪ او ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﺷﻮد‪ .‬در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﮐﺲ دﻳﮕﺮﯼ را‬
‫دارﻳﻢ ﮐﻪ از ﺧﻮدﯼهﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﮐﺎردان اﺳﺖ‪ ،‬در رﺷﺘﻪﯼ ﺧﻮد ﺗﺠﺮﺑﻪهﺎ اﻧﺪوﺧﺘﻪ و ﮐﺘﺎﺑﻬﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﻮل اوﻟﻴﻪ را هﻢ‬
‫دارد‪ .‬ﺑﺎ هﻤﻪﯼ اﻳﻨﻬﺎ ﺑﻌﻴﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮﻓﻖ ﺷﻮد‪ .‬اﺟﺎزﻩﯼ ﮐﺎر را هﻢ ﮐﻪ ﺑﮕﻴﺮد‪ ،‬ﻣﺆﺳﺴﻪاش را روﻧﻘﯽ ﻧﺨﻮاهﺪ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ در ﺁن را ﺑﺒﻨﺪﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﺷﺌﻮن اﺳﻼم در ﺁن رﻋﺎﻳﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﺣﺘﺎ اﮔﺮ ﻇﺎهﺮﺳﺎزﯼهﺎﯼ ﻻزم ﻧﻴﺰ در‬
‫ﻣﺆﺳﺴﻪ ﺑﺮﻗﺮار ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎز اﻳﻦ ﺧﻄﺮ ﺁن را ﺗﻬﺪﻳﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫اﻣﺘﻴﺎز دﻳﺎﻧﺖ‬
‫اﻣﺘﻴﺎز ﻓﺮد اول ﺑﺮ ﻓﺮد دوم در اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ ﻓﺮهﻨﮕﯽ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻧﻤﺎدﻳﻦ ﮐﻼﻧﺘﺮﯼ ﭘﺎ ﺑﻪ ﻋﺮﺻﻪ‬
‫ﻣﯽﮔﺬارد‪ .‬ﻧﻘﻄﻪﯼ ﻗﻮت او دﻳﺎﻧﺖ در ﻣﻔﻬﻮم وﺳﻴﻊ ﮐﺎرﮐﺮدﯼ اﻳﻦ ﮐﻠﻤﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻇﺎهﺮ دﻳﻨﯽ‪ ،‬داﺷﺘﻦ‬
‫ﺧﺎﺳﺘﮕﺎﻩ ﺳﻨﺘﯽ‪ ،‬ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﻣﺠﺎﻣﻊ دﻳﻨﯽ و ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ دوﻟﺖ دﻳﻨﯽ‪ .‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﻴﻢ ﻣﺎﺟﺮا را ﺧﻼﺻﻪ ﮐﻨﻴﻢ و ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﻓﺮد اول‬
‫ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ دﻳﻨﯽ ﺑﻴﺸﺘﺮﯼ از ﻓﺮد دوم دارد‪ .‬ﻗﺎﻋﺪﻩاﯼ را ﻧﻴﺰ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺻﻮرت ﺗﻘﺮﻳﺮ ﮐﻨﻴﻢ‪ :‬در اﻳﺮان اﻣﺮوز از‬
‫دو ﻓﺮد در ﺷﺮاﻳﻂ ﻣﺴﺎوﯼ ﺁن ﮐﺲ ﺷﺎﻧﺲ ﺑﻴﺸﺘﺮﯼ ﺑﺮاﯼ اﻧﺪوﺧﺘﻦ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ در ﻣﻔﻬﻮم وﺳﻴﻊ ﮐﻠﻤﻪ دارد ﮐﻪ دﻳﺎﻧﺖ‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮﯼ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻨﯽ‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﺎ ﺑﺮاﯼ ﺗﺤﻠﻴﻞ ﮔﺮدش ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ در اﻳﺮان اﻣﺮوز ﺑﻪ اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽاﯼ ﻧﻴﺎز دارﻳﻢ ﮐﻪ ﻳﮏ ﻣﻘﻮﻟﻪﯼ اﺳﺎﺳﯽ ﺁن‬
‫ن ﻣﻘﻮﻟﻪهﺎﯼ ﭘﺎﻳﻪاﯼ وارد ﮐﻨﻴﻢ‪ .‬در‬
‫دﻳﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬هﻴﭻ ﻟﺰوﻣﯽ ﻧﺪارد ﮐﻪ در ﺁن ﭼﻴﺰهﺎﻳﯽ ﻣﺜﻞ ﻓﺴﺎد و رﺷﻮﻩ را ﺑﻪﻋﻨﻮا ِ‬

‫‪7‬‬
‫ﻣﺜﺎﻟﯽ ﮐﻪ زدﻳﻢ ﺁن ﻓﺮد ﻣﺘﺪﻳﻦ ﺑﺮاﯼ ﻣﻮﻓﻘﻴﺘﺶ هﻴﭻ ﻧﻴﺎز ﺧﺎﺻﯽ ﺑﻪ رﺷﻮﻩ دادن و اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻓﺴﺎدﮐﺎرﯼهﺎﯼ ﺁﺷﮑﺎر ﻧﺪارد‪.‬‬
‫او ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﺴﻴﺎر درﺳﺘﮑﺎر و ﺳﺎﻋﯽ ﺑﺎﺷﺪ و هﺮ ﭼﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ از ﻗﺼﺪ ﺧﺪﻣﺖ ﺑﺮﺧﻴﺰد‪ .‬ﺑﻪ او هﻴﭻ اﺗﻬﺎم ﺷﺨﺼﯽ‬
‫ﻧﻤﯽزﻧﻴﻢ‪ ،‬ﭼﻮن ﺑﺤﺚ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻧﻈﺎﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ راﻧﺖﺧﻮارﯼ در ﺁن ﻳﮏ اﻣﺮ ﺳﺎﺧﺘﺎرﯼ اﺳﺖ‪.‬‬

‫راﻧﺖﺧﻮارﯼ ﺳﺎﺧﺘﺎرﯼ‬
‫راﻧﺖﺧﻮارﯼ را ﺑﻪ ﺁﻗﺎزادﮔﯽ و ﭘﺎرﺗﯽﺑﺎزﯼ ﻧﺴﺒﺖ دادﻩاﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻘﻮﻟﻪ ﻓﺮاﺗﺮ از اﻳﻦ ﺣﺮﻓﻬﺎﺳﺖ‪ .‬راﻧﺖ در اﺻﻞ ﺗﺮﮐﻴﺒﯽ‬
‫اﺳﺖ از ﺳﻪ ﺷﮑﻞ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ ﻓﺮهﻨﮕﯽ‪ ،‬ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ ﻧﻤﺎدﻳﻦ‪ .‬در ﻳﮏ راﻧﺖ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ اﻳﻦ ﻋﺎﻣﻞ‬
‫ﺑﺮ ﺁن ﻋﺎﻣﻞ ﺑﭽﺮﺧﺪ‪ .‬در ﺟﺎﻳﯽ ﺣﺎجﺁﻗﺎ ﺑﻮدن ﻣﺒﻨﺎﯼ راﻧﺖﺧﻮارﯼ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬در ﺟﺎﻳﯽ ﺁﻗﺎزادﮔﯽ‪ ،‬در ﺟﺎﻳﯽ ﺣﺸﺮ و ﻧﺸﺮ‬
‫ﺑﺎ ﻋﺪﻩاﯼ ﺧﺎص و در ﺟﺎﻳﯽ اﻳﻔﺎﯼ ﻧﻘﺸﯽ هﻤﺎﻧﻨﺪ ﻧﻘﺶ ﺧﻮدﯼهﺎ‪ ،‬ﺑﯽ ﺁن ﮐﻪ در اﻳﻦ ﮐﺎر ﻋﻤﺪﯼ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬راﻧﺖ‪ ،‬ذاﺗﯽ ﻧﻈﺎم‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺘﺎ ﻳﮏ ﻣﻨﺘﻘﺪ راﻧﺘﺨﻮارﯼ‪ ،‬در ﻣﻔﻬﻮم ﻓﺴﺎد ﺁﺷﮑﺎر‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺧﻮد در ﻣﻌﻨﺎﯼ ﺳﺎﺧﺘﺎرﯼ ﺁن راﻧﺘﺨﻮار ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻋﻠﺖ اﻳﻦ ﮐﻪ اﻧﺘﻘﺎدهﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﮔﺎﻩ و ﺑﻴﮕﺎﻩ ﺑﺎﻻ ﻣﯽﮔﻴﺮﻧﺪ‪ ،‬راﻩ ﺑﻪ ﺟﺎﻳﯽ ﻧﻤﯽﺑﺮﻧﺪ‪ ،‬هﻤﻴﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻴﺴﺘﻢ در ﻣﻨﺘﻬﺎﯼ ﻃﻬﺎرت‬
‫ﺧﻮد ﺁﻟﻮدﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ – ‪٣‬‬

‫اﻗﺘﺼﺎد هﻤﭽﻮن واﻗﻌﻴﺖ و اﻣﮑﺎن‬

‫هﺪﻳﻪ ﮔﺮﻓﺘﻦ و هﺪﻳﻪ دادن ﭼﻴﺴﺖ؟ ﻓﺮق ﺁن ﺑﺎ ﺧﺮﻳﺪ و ﻓﺮوش ﮐﺪام اﺳﺖ؟ ﺷﻤﺎ ﻣﺮا ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪﯼ ﺧﻮد دﻋﻮت ﻣﯽﮐﻨﻴﺪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﻼ ﺷﻤﺎ را ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪﯼ ﺧﻮد دﻋﻮت ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ .‬رﺳﻢ ﺟﺎرﯼ اﻳﻦ‬
‫ﻣﻦ ﺷﺎﻣﯽ ﻣﯽدهﻴﺪ‪ ،‬ﻣﻦ ﺳﭙﺎس ﮔﻔﺘﻪ و ﻳﮑﯽ دو هﻔﺘﻪ ﺑﻌﺪ ﻣﺘﻘﺎﺑ ً‬
‫اﺳﺖ ‪.‬ﺧﻼف ﻋﺮف رﻓﺘﺎر ﮐﺮدﻩام‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﭘﺲ از ﺧﻮردن ﺷﺎم ﻧﺰد ﺷﻤﺎ ﺑﮕﻮﻳﻢ ﺣﺎل ﮐﻪ ﻣﺮا دﻋﻮت ﮐﺮدﻳﺪ‪ ،‬ﻣﻦ‬
‫هﻢ ﺷﻤﺎ را دﻋﻮت ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ .‬دﻋﻮت ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ ﺁﻧﮕﺎﻩ ﺑﻪ دل ﻣﯽﻧﺸﻴﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﭘﺴﻨﺪﻳﺪﻩ ﺁن اﺳﺖ ﮐﻪ هﻤﭽﻮن دﻋﻮﺗﯽ‬
‫ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺑﻨﻤﺎﻳﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ دﻟﻴﻞ ﻧﺎﺧﻮﺷﺎﻳﻨﺪ اﺳﺖ اﮔﺮ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ‪ ،‬ﭼﻮن ﺷﻤﺎ ﻓﻼن ﻣﻘﺪار ﺑﺮاﯼ ﻋﻄﺎﻳﺘﺎن هﺰﻳﻨﻪ ﮐﺮدﻳﺪ‪ ،‬هﻤﺎن ﻗﺪر‬
‫ﻳﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﮐﺮاﻣﺖ ﻣﺎ ﺑﻬﺮﻩ ﻣﯽﮔﻴﺮﻳﺪ‪.‬‬

‫ﺗﺼﺮﻳﺢ و ﻋﺪم ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻣﺒﺎدﻟﻪ‬

‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﭘﻴﺮ ﺑﻮردﻳﻮ ﻣﻴﺎن دﻋﻮت ﺷﺪن و دﻋﻮت ﮐﺮدن و هﺪﻳﻪ ﮔﺮﻓﺘﻦ و هﺪﻳﻪ دادن ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻳﮏ ﻓﺎﺻﻠﻪﯼ زﻣﺎﻧﯽ‬
‫ﺣﺴﺎبﺷﺪﻩ ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ و ﮐﺎرﯼ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﻳﻦ ﻳﮏ ﭘﺎﺳﺦ ﺁن ﻳﮏ ﺟﻠﻮﻩ ﻧﮑﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﻣﻌﺎوﺿﻪ و ﻣﺒﺎدﻟﻪاﯼ ﮐﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﻣﯽﮔﻴﺮد‪ ،‬در ﭘﺮدﻩ ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ .‬در ﻣﻮرد ﺧﺮﻳﺪ و ﻓﺮوش ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﺒﺎدﻟﻪ ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫‪8‬‬
 ‫ﺣﺴﺎﺑﮕﺮﯼ‬
‫ﺑﯽﺷﮏ ﺑﺮﺧﯽ ﺑﺨﺸﻨﺪﮔﯽهﺎ و اﺑﺮاز ﻣﺤﺒﺘﻬﺎ در ﭘﺴﺸﺎن ﺣﺴﺎﺑﮕﺮﯼهﺎﻳﯽ ﻧﻬﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﻣﺎهﻴﺖ ﻣﺒﺎدﻟﻪاﯼ راﺑﻄﻪ‬
‫ﺑﺮﻣﯽﺧﻴﺰﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺁﻳﺎ هﻤﻪﯼ راﺑﻄﻪهﺎ ﺗﻮﺿﻴﺢﭘﺬﻳﺮ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺒﺎدﻟﻪاﯼ هﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺘﻮان ﺑﺪان ﺑﻴﺎن ﺣﺴﺎﺑﺪاراﻧﻪاﯼ داد؟‬

‫راﺑﻄﻪهﺎﯼ اﻧﺴﺎﻧﯽ ازﻧﻈﺮ ﺑﻮردﻳﻮ‬

‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﺑﻮردﻳﻮ راﺑﻄﻪهﺎﯼ اﻧﺴﺎﻧﯽ را ﺑﻪ دو ﺑﺨﺶ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻳﮏ ﺑﺨﺶ ﻣﺒﺎدﻟﻪاﯼ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺼﺮﻳﺢ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد از ﺟﻨﺲ ﻣﺒﺎدﻟﻪ اﺳﺖ‪ ،‬در ﺑﺨﺶ دﻳﮕﺮ ﻣﺒﺎدﻟﻪ ﭘﻨﻬﺎن ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ ﻳﺎ ﺑﻪ هﺮ دﻟﻴﻞ ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﮐﻞ ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﯽ‬
‫ﺑﻮردﻳﻮ را ﻣﯽﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺗﻼﺷﯽ ﺑﺪاﻧﻴﻢ ﺑﺮاﯼ ﺑﺎزﻧﻤﺎﻳﺎﻧﺪن ﺳﺎﺧﺘﺎر و ﻣﻨﻄﻖ ﻣﺒﺎدﻟﻪاﯼ ارﺗﺒﺎﻃﻬﺎﯼ اﻧﺴﺎﻧﯽ‪ .‬او ﻣﻘﻮﻟﻪهﺎﻳﯽ ﭼﻮن‬
‫ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ ﻧﻤﺎدﻳﻦ ﭘﺮوراﻧﺪﻩ ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﻴﻢ اﻗﺘﺼﺎد ﻣﺨﻔﯽ ﻋﻤﻞﮐﻨﻨﺪﻩ در ﭘﺲ راﺑﻄﻪهﺎ و اﺣﺴﺎﺳﻬﺎ را ﺑﻔﻬﻤﻴﻢ‪ .‬ﺑﻪ او اﻣﺎ‬
‫ﻣﯽﺗﻮان اﻳﻦ اﻧﺘﻘﺎد را ﮐﺮد ﮐﻪ از ﺟﻨﺲ ﻣﺒﺎدﻟﻪ ﺑﻮدن ﻳﺎ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪن ﺑﻪ ﻣﺒﺎدﻟﻪ را ﻧﻪ ﭼﻮن ﻳﮏ اﻣﮑﺎن‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻳﮏ واﻗﻌﻴﺖ‬
‫ﻣﯽﻧﮕﺮد‪ .‬ﮐﻨﺶ ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ اﻧﺴﺎﻧﯽ و ﺧﺼﻠﺖ ﻧﻤﺎدﻳﻦ ﺁن‪ ،‬ﺑﺪاﻧﺴﺎن ﮐﻪ در ﻣﻴﺎﻧﮑﻨﺶﺑﺎورﯼ ﻧﻤﺎدﻳﻦ ‪(symbolic‬‬
‫)‪interactionism‬ﻣﮑﺘﺐ ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﯽ ﺟﺮج هﺮﺑﺮت ﻣﻴﺪ ﺑﻪ ﺑﻴﺎن درﺁﻣﺪﻩ‪ ،‬ﺑﺎ ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺳﺎﺧﺘﺎرﯼ ﻣﺒﺎدﻟﻪاﯼ در ﻧﺰد‬
‫ﺑﻮردﻳﻮ‪ ،‬دﭼﺎر ﻳﮏ ﺗﻨﮕﯽ ﻣﻌﻨﺎﻳﯽ ﺷﺪﻩ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﯽاﯼ ﭘﺪﻳﺪ ﺁوردﻩ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﻗﺎدر اﺳﺖ ﺟﻨﺒﻪاﯼ و ﻧﻮﻋﯽ از‬
‫رواﺑﻂ اﻧﺴﺎﻧﯽ را ﺑﮑﺎود‪ :‬ﺟﻨﺒﻪ و ﻧﻮع ﭘﻮﺷﻴﺪﻩ ﻳﺎ ﺁﺷﮑﺎر ﺑﺪﻩ‪-‬ﺑﺴﺘﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﻬﺮﻩﮐﺸﺎﻧﻪ و ﺳﺮﻣﺎﻳﻪداراﻧﻪ را‪.‬‬

‫ﺗﺎرﻳﺨﻴﺖ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ‬
‫ﺑﻮردﻳﻮ "ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ" را ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ ﻧﻴﺮوﻳﯽ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد در ارﺗﺒﺎﻃﻬﺎﯼ اﻧﺴﺎﻧﯽ اﻣﮑﺎﻧﻬﺎ ﻳﮑﺴﺎن ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ او ﺑﻪ هﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ ﺑﺮﺧﯽ ارﺗﺒﺎﻃﻬﺎ ﻧﺎﻣﻤﮑﻦ ﻣﯽﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﭘﻴﺶ از ﺁﻧﮑﻪ اﻣﮑﺎﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻋﺎﻣﻞهﺎﯼ‬
‫ﻣﻤﮑﻦﺳﺎزﯼ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪﻩ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬از ﭘﯽ اﻣﮑﺎن ﺧﻮد ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ ﻧﻮﻋﯽ راﺑﻄﻪ ﭘﺮﺳﻴﺪﻩ ﺷﻮد‪ .‬اﮔﺮ ﭼﻨﻴﻦ‬
‫ﮐﻨﻴﻢ‪ ،‬هﺮ ﻧﺎﻳﮑﺴﺎﻧﯽ را ﺑﻪ ﻧﺎﻳﮑﺴﺎﻧﯽ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪاﯼ ﺑﺮﻧﻤﯽﮔﺮداﻧﻴﻢ‪ .‬ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﻣﮑﺎن‪ ،‬هﻢ اﻣﮑﺎﻧﯽ وﺟﻮدﯼ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﯼ ﭘﻮﺷﻴﺪﻩ ﻳﺎ ﺁﺷﮑﺎ ِر ﺑﻬﺮﻩﮐﺸﺎﻧﻪ ﭘﻴﺶ‬
‫ﻳﻌﻨﯽ ﺑﻪ وﺟﻮد اﻣﮑﺎﻧﯽ ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد راﺑﻄﻪاﯼ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﺣﺴﺎﺑﮕﺮ ِ‬
‫ﺑﺮدﻩ ﺷﻮد‪ ،‬هﻢ ﺗﺎرﻳﺨﯽ اﺳﺖ‪ .‬از ﺁﻧﺠﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ﻣﻘﻮﻟﻪاﯼ ﺗﺎرﻳﺨﯽ اﺳﺖ‪ ،‬روا ﻧﻴﺴﺖ ﺁن را از واژﮔﺎن دوران‬
‫ﺳﺮﻣﺎﻳﻪدارﯼ ﺑﺮﮔﻴﺮﻳﻢ و از ﺁن هﻤﭽﻮن ﻣﻘﻮﻟﻪاﯼ ﺟﻬﺎنروا و ﻓﺮازﻣﺎن اﺳﺘﻔﺎدﻩ ﮐﻨﻴﻢ‪ .‬ﻧﺎﻣﻴﺪن ﺻﺎﺣﺐ ﻳﮏ ﮐﺎرﮔﺎﻩ‬
‫ن ﺳﺮﻣﺎﻳﻪدار‪ ،‬در ﻣﻌﻨﺎﻳﯽ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺤﺪود ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺻﺤﻴﺢ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺁهﻨﮕﺮﯼ در دورﻩﯼ ﭘﻴﺶ از ﺳﺮﻣﺎﻳﻪدارﯼ ﺑﻪﻋﻨﻮا ِ‬
‫اﮔﺮ در ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻮردﯼ ﮐﻨﺘﺮل اﮐﻴﺪ ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﺻﻮرت ﻧﮕﻴﺮد‪ ،‬ﻧﺘﻴﺠﻪﯼ ﮐﺎر ﺑﺪﻓﻬﻤﯽ ﮐﺎﻣﻞ ﺧﻮاهﺪ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﻧﺴﺒﻴﺖ و ﻣﺤﺪودﻳﺖ ﻧﻈﺮﻳﻪﺳﺎزﯼ‬

‫ﺑﻮردﻳﻮ ﻳﮏ ﻧﻈﺮﻳﻪﯼ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﭘﻴﺶ ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬هﺮ ﻧﻈﺮﻳﻪاﯼ از ﺟﻤﻠﻪ هﺮ ﻧﻈﺮﻳﻪﯼ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ از دﻳﺪﮔﺎهﯽ ﺧﺎص ﺑﻪ‬
‫ﻣﻮﺿﻮع ﺧﻮد ﻣﯽﻧﮕﺮد‪ ،‬ﭼﻴﺰهﺎﻳﯽ را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺷﻔﺎف ﻣﯽﺑﻴﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻴﺰهﺎﻳﯽ را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺒﻬﻢ و ﭼﻴﺰهﺎﻳﯽ را اﺻﻼ‬
‫ﻧﻤﯽﻳﺒﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻴﺰهﺎﻳﯽ را ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺗﻮﺿﻴﺢ دهﺪ و ﭼﻴﺰهﺎﻳﯽ را ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ‪ .‬در ﻣﻮرد ﻣﺪل و ﻣﻘﻮﻟﻪهﺎﯼ ﻧﻈﺮﯼاﯼ ﮐﻪ ﺑﻮردﻳﻮ‬
‫ﻋﺮﺿﻪ ﮐﺮدﻩ ﻧﻴﺰ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺪل او‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ هﺮ ﺁن ﭼﻴﺰﯼ را ﮐﻪ اﺑﻦﺧﻠﺪون دﻳﺪﻩ ﺑﺒﻴﻨﺪ‪ .‬در ﻣﻮرد‬

‫‪9‬‬
 ‫ﺑﻮردﻳﻮ و ﻣﺎﮐﺲ وﺑﺮ ﻧﻴﺰ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻤﺎم ﺑﺎر ﻣﻌﻨﺎﻳﯽ ﻓ ّﺮﻩﻣﻨﺪﯼ )ﮐﺎرﻳﺴﻤﺎ( در ﻧﺰد وﺑﺮ را ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﺎ ﮐﻤﮏ‬
‫ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ ﻧﻤﺎدﻳﻦ ﺑﻮردﻳﻮ ﺗﻮﺿﻴﺢ داد‪.‬‬

‫واﻗﻌﻴﺖ و ﺗﻬﺪﻳﺪ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ‬

‫ﻣﺤﺪوﻳﺖ در ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻳﮏ ﭼﻴﺰ اﺳﺖ و اِﺷﮑﺎل در ﺗﻮﺿﻴﺢ ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮ‪ .‬ﻳﮏ اِﺷﮑﺎل اﺳﺎﺳﯽ در ﻧﻈﺮﻳﻪﯼ ﺑﻮردﻳﻮ‬
‫ﺑﯽﺗﻮﺟﻬﯽ ﺑﻪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاﯼ راﺑﻄﻪهﺎﯼ اﻧﺴﺎﻧﯽ از ﺟﻨﺲ ﻣﺒﺎدﻟﻪ ﺑﻮدن و ﻣﺎهﻴﺘﯽ ﺑﻬﺮﻩﮐﺸﺎﻧﻪ داﺷﺘﻦ ﻧﻪ هﻤﻮارﻩ ﻳﮏ‬
‫واﻗﻌﻴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻳﮏ اﻣﮑﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﮏ ﺗﻬﺪﻳﺪ اﺳﺖ‪ .‬در ﻧﻮﺷﺘﻪهﺎﯼ ﺑﻮردﻳﻮ از ﻣﻔﻬﻮم ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﺗﻮرﻣﯽ اﺳﺘﻔﺎدﻩ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﺳﺘﻔﺎدﻩﯼ ﺗﻮرﻣﯽ از ﻣﻔﻬﻮم ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ‪ ،‬اﻓﺰون ﺑﺮ اﻳﻦ ﮐﻪ ﻣﻔﻬﻮم را ﺑﯽﻣﺮز و در ﻧﺘﻴﺠﻪ ﮐﻨﺘﺮلﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎر‬
‫اﻧﺘﻘﺎدﯼ ﺁن را ﻧﻴﺰ زاﻳﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻧﻘﺪ واﮐﺎﺳﺖﮔﺮاﻳﯽ اﻗﺘﺼﺎدﯼ‬

‫ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﺨﺘﺼﺮﯼ ﮐﻪ دادﻩ ﺷﺪ‪ ،‬از دو ﻧﻈﺮ ﻻزم ﺑﻮد‪ :‬ﭼﻮن در ﺑﺤﺚ "اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ" از دﻳﺪﮔﺎﻩهﺎ و ﻣﻘﻮﻟﻪهﺎﯼ‬
‫ﺑﻮردﻳﻮ اﺳﺘﻔﺎدﻩ ﻣﯽﮐﻨﻴﻢ‪ ،‬ﻣﯽﺑﺎﻳﺴﺖ ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ اﻳﻦ اﺳﺘﻔﺎدﻩ ﺑﺎ دﻳﺪ اﻧﺘﻘﺎدﯼ هﻤﺮاﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﮑﺘﻪﯼ ﻣﻬﻤﺘﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ اﻗﺘﺼﺎد در زﻣﻴﻨﻪاﯼ ﮐﻪ هﺴﺘﯽاﯼ ﻏﻴﺮاﻗﺘﺼﺎدﯼ دارد‪ ،‬ﻳﮏ اﻣﮑﺎن ﺑﺮاﯼ ﺳﺎﺧﺘﺎرﺑﻨﺪﯼ و ﺟﻬﺖدهﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﻳﮏ‬
‫هﺴﺘﯽ ﻓﻌﻠﻴﺖﻣﻨﺪ اﺣﻴﺎﻧًﺎ ﭘﻮﺷﻴﺪﻩ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﻳﻦ ﺁﻧﭽﻪ در اﻳﻨﺠﺎ درﺑﺎرﻩﯼ "اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ" ﻣﯽﮔﻮﻳﻴﻢ‪ ،‬هﻴﭻ ﺳﻨﺨﻴﺘﯽ ﻧﺪارد‬
‫ﺑﺎ واﮐﺎﺳﺖﮔﺮاﻳﯽ اﻗﺘﺼﺎدﯼ ﮐﻪ هﺮ راﺑﻄﻪاﯼ را ﺑﻪ راﺑﻄﻪﯼ اﻗﺘﺼﺎدﯼ ﺑﺮﻣﯽﮔﺮداﻧﺪ‪.‬‬

‫ﮐﺎﺳﺒﯽ دﻳﻨﯽ‬
‫ﺑﺮاﯼ ﻳﮏ دﻳﻦ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪن ﺑﻪ ﮐﺎﺳﺒﯽ ﻳﮏ اﻣﮑﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻴﻢ اﻳﻦ اﻣﮑﺎن را ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻳﮏ واﻗﻌﻴﺖ از ﻣﻔﻬﻮم دﻳﻦ‬
‫اﺳﺘﺨﺮاج ﮐﻨﻴﻢ‪ .‬راﺑﻄﻪﯼ دﻳﻨﯽ ﻳﻌﻨﯽ راﺑﻄﻪﯼ ﻣﺆﻣﻦ ﺑﺎ ﻣﻘﺪسهﺎﻳﺶ و راﺑﻄﻪاﯼ ﺑﺎ ﺑﺎر دﻳﻨﯽ ﺑﺎ هﻤﮑﻴﺶ و ﻏﻴﺮ‬
‫هﻤﮑﻴﺸﺶ‪ ،‬ﺻﺮﻓﺎ ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر اﻳﻦ ﮐﻪ دﻳﻨﯽ اﺳﺖ‪ ،‬از ﺟﻨﺲ ﻣﻌﺎوﺿﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﭼﻴﺰﯼ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺑﻮﻳﮋﻩ در ﺁﺛﺎر ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ ﻋﺒﺎدﺗﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﭘﺎداش ﺻﻮرت ﮔﻴﺮد‪ ،‬ﻧﺎﻣﻘﺒﻮل ﺗﻠﻘﯽ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﺁﺛﺎر ﺧﺪﻣﺖ ﺑﻪ ﺧﻠﻖ‬
‫ﻧﻴﺰ اﮔﺮ ﺑﺎ ﺗﻈﺎهﺮ هﻤﺮاﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺬﻣﻮم ﺷﻤﺮدﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬هﺪف ﺑﺮرﺳﯽهﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﻣﺎ زﻳﺮ ﻋﻨﻮان "اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ"‬
‫ن واﻗﻌﻴﺖﻳﺎﻓﺘﻪﯼ ﺗﺒﺪﻳﻞ دﻳﻦ ﺑﻪ ﮐﺎﺳﺒﯽ اﺳﺖ ‪.‬ﻣﺎ در ﺑﺮرﺳﯽهﺎﯼ ﺧﻮد ﺑﻪ دﻳﻦ ﺑﻪﻋﻨﻮان‬
‫ﺻﻮرت ﻣﯽدهﻴﻢ‪ ،‬ﺑﺮرﺳﯽ اﻣﮑﺎ ِ‬
‫ﻳﮏ ﭘﺪﻳﺪﻩﯼ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﯽﻧﮕﺮﻳﻢ و ﮐﺎرﯼ ﻧﺪارﻳﻢ ﺑﻪ ﺗﺒﻴﻴﻦهﺎﯼ ﻧﺎب ﺁن‪ ،‬ﮐﻪ وﺟﻮدش را از ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﻨﺘﺰع ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬

‫اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ – ‪۴‬‬

‫ﻣﻌﺮﻓﯽ "اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ"‬

‫‪10‬‬
‫ﺳﺮﻣﺎﻳﻪدارﯼ ﺁن ﺻﻮرتﺑﻨﺪﯼ اﻗﺘﺼﺎدﯼ‪-‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽاﯼ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺁن ﭼﻪ ﮐﺎر ﭼﻪ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ‪ ،‬هﺮ ﻳﮏ ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﯽ ﻣﻨﺘﺰع‬
‫از وﺟﻮد ﻣﺸﺨﺺ ﻓﺮدﯼ درﻣﯽﺁﻳﺪ و ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ وﺟﻮد ﻣﺸﺨﺼﺶ ﺗﺎﺑﻊ وﺟﻮد ﺟﺪاﮔﺸﺘﻪ از ﻓﺮدﻳﺘﺶ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬دﻳﻦ ﻧﻴﺰ‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در اﻳﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﻨﺘﺰع از ادﻋﺎهﺎﯼ ﻣﺆﻣﻨﺎن و ﺑﺎ وﺟﻮد ادﻋﺎهﺎ و ﭘﻨﺪاﺷﺘﻬﺎﯼ ﺁﻧﺎن ﺑﻪ ﺻﻮرت ﭼﻴﺰﯼ از ﺟﻨﺲ‬
‫ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ درﺁﻳﺪ‪.‬‬

‫ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ دﻳﻨﯽ‬
‫دﻳﻦ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ ﻓﺮهﻨﮕﯽ اﺳﺖ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ دﻟﻴﻞ ﺳﺎدﻩ ﮐﻪ در ﺟﺎﻣﻌﻪﯼ دﻳﻨﯽ هﺮ ﮐﻪ ﺁن را داﺷﺖ‪ ،‬اﻣﮑﺎن ﺑﻴﺸﺘﺮﯼ‬
‫ﻦ ﻋﻨﻮان و ﻣﺪرﮎ ﻓﺮهﻴﺨﺘﮕﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﺷﻮد و از ﻣﺰﻳﺘﻬﺎﯼ ﺁن ﺑﻬﺮﻩﻣﻨﺪ ﺷﻮد‪ .‬دﻳﻦ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ‬
‫دارد ﮐﻪ از اﻣﺘﻴﺎ ِز داﺷﺘ ِ‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﺁن ﮐﻪ ﺁن را داﺷﺖ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ از ﻣﺰاﻳﺎﯼ راﺑﻄﻪﯼ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﺎ دﻳﮕﺮ دﻳﻨﺪاران اﺳﺘﻔﺎدﻩ ﺑﺮد‪ .‬و دﻳﻦ‬
‫ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ ﻧﻤﺎدﻳﻦ اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا دﻳﻨﺪارﯼ در ﻣﻴﺎن ﻣﺆﻣﻨﺎن و ﻣﺘﺨﺼﺼﺎنِ اﻳﻤﺎن اﻋﺘﺒﺎر اﻳﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ و داﺷﺘﻦ اﻋﺘﺒﺎر در‬
‫ﻋﺒﺎدﺗﮕﺎﻩ اﻋﺘﺒﺎر در ﺑﺎزار را ﺑﺎﻻ ﻣﯽﺑﺮد‪.‬‬

‫دﻳﻦﻓﺮوﺷﯽ‬
‫هﻤﻪﯼ اﻳﻦ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪهﺎ ﺗﺒﺪﻳﻞﭘﺬﻳﺮ ﺑﻪ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ اﻗﺘﺼﺎدﯼ هﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺁﻧﮕﺎﻩ ﮐﻪ دﻳﻦ و دوﻟﺖ ﺑﺎ هﻢ درﺁﻣﻴﺨﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬اﻳﻦ‬
‫ﺗﺒﺪﻳﻞﭘﺬﻳﺮﯼ ﺗﻮﺟﻪ وﻳﮋﻩاﯼ را ﺑﺮﻣﯽاﻧﮕﻴﺰد‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ وﺿﻌﯽ اﮔﺮ در دوران ﻣﻌﺎﺻﺮ ﭘﻴﺶ ﺁﻳﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪدارﯼ ﻳﮑﯽ از‬
‫رﺳﺎﺗﺮﻳﻦ ﻋﻨﻮاﻧﻬﺎﯼ ﺁن اﺳﺖ‪ ،‬دﻟﻴﻠﻬﺎﯼ ﺑﺎرزﺗﺮﯼ در دﺳﺖ دارﻳﻢ ﺑﺮاﯼ ﺁن ﮐﻪ دﻳﻦ‪-‬دارﯼ را ﻧﻮﻋﯽ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪدارﯼ ﺗﻠﻘﯽ‬
‫ﮐﻨﻴﻢ‪ .‬در اﻳﻦ ﺣﺎل‪ ،‬هﻤﭽﻨﺎن ﮐﻪ در اﻳﺮان اﻣﺮوز ﻣﯽﺑﻴﻨﻴﻢ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان دﻳﻦﻓﺮوش ﺑﻮد ودﻳﻦﻓﺮوﺷﯽ را ﻣﺒﻨﺎﯼ ﺳﻮداﮔﺮﯼ‬
‫ﺧﻮد ﻗﺮار داد‪ .‬از ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ دﻳﻨﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺟﺎﻩ و ﻣﻘﺎم دوﻟﺘﯽ و ﻧﻴﺰ ﻃﺒﻌًﺎ ﺑﻪ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ اﻗﺘﺼﺎدﯼ دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬

‫ﭘﻬﻨﻪﯼ دﻳﻦ و ﭘﻬﻨﻪﯼ ﻗﺪرت‬

‫درﺁﻣﻴﺨﺘﻦ ﭘﻬﻨﻪﯼ دﻳﻦ ﺑﺎ ﭘﻬﻨﻪﯼ ﻗﺪرت ﭼﻴﺰ ﺗﺎزﻩاﯼ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﭘﺪﻳﺪﻩﯼ ﺗﺎزﻩ ﺟﺪاﻳﯽ اﻳﻦ دو از هﻢ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ درهﻢﺁﻣﻴﺰﯼ‬
‫ﺁﻧﻬﺎ ﺳﻌﺎدتﺁور ﺑﻮد‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﺸﺮﯼ را ﻣﯽﺷﺪ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺗﺎرﻳﺦ ﺳﻌﺎدت ﺑﺎزﺧﻮاﻧﺪ ﻧﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﺪﺑﺨﺘﯽ و ﺷﻘﺎوت‪ .‬هﻤﭽﻨﺎن ﮐﻪ‬
‫در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﻗﺪرت ﺑﺎ ﺗﺎرﻳﺦ دﻳﻦ درﺁﻣﻴﺨﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ اﻗﺘﺼﺎد ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺤﻮل ﻋﺎﻣﻠﻬﺎ و ارزﺷﻬﺎﯼ ﭘﻬﻨﻪﯼ‬
‫ﻣﻌﻴﺸﺖ و ﻧﺤﻮﻩﯼ ﺗﻮزﻳﻊ اﻣﮑﺎﻧﻬﺎ در ﺁن‪ ،‬درﺁﻣﻴﺨﺘﮕﯽ ﺟﺪاﻳﯽﻧﺎﭘﺬﻳﺮﯼ ﺑﺎ ﺗﺎرﻳﺦ دﻳﻦ دارد‪.‬‬

‫دﻳﻦ ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ اﻣﺮﯼ زﻳﺮﺑﻨﺎﻳﯽ‬

‫دﻳﻦ اﻣﺮﯼ "روﺑﻨﺎﻳﯽ" ﻧﻴﺴﺖ و اﮔﺮ ﺑﻪ هﺮ دﻟﻴﻞ ﺑﺨﻮاهﻴﻢ از اﺻﻄﻼحهﺎﯼ روﺑﻨﺎ و زﻳﺮﺑﻨﺎ اﺳﺘﻔﺎدﻩ ﮐﻨﻴﻢ‪ ،‬ﻣﻮﺟﻪﺗﺮ ﺁن‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺁن را اﻣﺮﯼ زﻳﺮﺑﻨﺎﻳﯽ ﺑﺪاﻧﻴﻢ‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﻪ دﻟﻴﻞ ﻋﻤﺪﻩ‪ :‬دﻳﻦ ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖﺑﺨﺶ ﺑﻪ ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮﯼ اﺳﺖ و دﺳﺖ ﮐﻢ اﻳﻦ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻃﻮل ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺤﻤﻞﭘﺬﻳﺮﮐﻨﻨﺪﻩﯼ ﺁن اﺳﺖ؛ دﻳﻦ ﺗﻌﻴﻴﻦﮐﻨﻨﺪﻩﯼ ﻧﮕﺮش ﺑﻪ ﮐﺎر و ﺗﻮﻟﻴﺪ اﺳﺖ‪ ،‬اﺧﻼق ﮐﺎرﯼ را‬
‫ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﻨﺶ ﻣﺼﺮف را؛ و از هﻤﻪﯼ اﻳﻨﻬﺎ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺧﻮد رواجدهﻨﺪﻩﯼ ﺳﮑﻪاﯼ اﺳﺖ ﺗﺒﺪﻳﻞﭘﺬﻳﺮ ﺑﻪ ﺳﮑﻪﯼ ﭘﻮل‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﺳﮑﻪ‪ ،‬ﺳﮑﻪﯼ دﻳﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﺁن را ﻣﯽﺗﻮان ﺗﻮﻟﻴﺪ ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻤﺎﻳﺶ ﮔﺬاﺷﺖ‪ ،‬ﺑﺎ اﺗﮑﺎ ﺑﻪ ﺁن در ﭘﻬﻨﻪﯼ ﻓﺮهﻨﮓ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪ و‬

‫‪11‬‬
 ‫ﻗﺪرت ﮐﺴﺐ ﻣﻘﺎم ﮐﺮد و ﺑﺎ ﮐﻤﮏ ﺁن ﺑﻪ ﺷﮑﻠﻬﺎﯼ ﻣﺨﺘﻠﻒ زراﻧﺪوزﯼ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻣﻴﺮاث ﻣﮑﺘﻮب ﻓﺮهﻨﮕﯽ‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ ﮐﻪ‬
‫از ﺳﺎﻧﺴﻮر دﻳﻨﯽ ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻧﻤﻮﻧﻪهﺎﯼ ﻓﺮاوان و اﻧﮑﺎرﻧﺎﺷﺪﻧﯽاﯼ از ﭘﺪﻳﺪارﯼ اﻳﻦ ﭘﺪﻳﺪارهﺎ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽدهﺪ‪.‬‬

‫ﻣﻌﻨﺎﯼ اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ‬

‫ﺑﻪ دﻟﻴﻞ درﺁﻣﻴﺨﺘﮕﯽ ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﭘﻬﻨﻪﯼ اﻗﺘﺼﺎد ﺑﺎ ﭘﻬﻨﻪﯼ دﻳﻦ ﺣﻖ دارﻳﻢ ﺣﻮزﻩﯼ ﺗﺤﻘﻴﻘﯽاﯼ را در ﻧﻈﺮ ﮔﻴﺮﻳﻢ ﺑﻪ ﻧﺎم‬
‫"اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ"‪ .‬هﺪف ﭘﮋوهﺶ در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﺑﻪ ﺳﺎدﻩﺗﺮﻳﻦ زﺑﺎن‪ ،‬ﭘﮋوهﺶ درﺑﺎب ﺗﺤﻮل و ﺗﻄﻮر ﺳﮑﻪﯼ دﻳﻦ‪،‬‬
‫ارزش ﺁن و ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺁن ﺑﺮ دﻳﮕﺮ ﻋﺎﻣﻠﻬﺎ و ارزﺷﻬﺎﯼ اﻗﺘﺼﺎدﯼ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ وﻳﮋﻩ ﺑﻪ دوران ﺳﺮﻣﺎﻳﻪدارﯼ اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ‬
‫ﻋﻨﻮانﮔﺬارﯼ ﺑﻪ ﻋﻤﺪ از اﺻﻄﻼح "اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ "اﺳﺘﻔﺎدﻩ ﻣﯽﮐﻨﻴﻢ‪ .‬واﺿﻌﺎن و ﮐﺎرﺑﺮﻧﺪﮔﺎن اﻳﻦ اﺻﻄﻼح‪ ،‬ﮐﻪ‬
‫ﻧﺎمﺁورﺗﺮﻳﻨﺸﺎن ﺁدام اﺳﻤﻴﺖ‪ ،‬دﻳﻮﻳﺪ رﻳﮑﺎردو و ﮐﺎرل ﻣﺎرﮐﺲ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬راﺑﻄﻪﯼ ﺗﻨﮕﺎﺗﻨﮕﯽ ﻣﻴﺎن اﻗﺘﺼﺎد ﺑﺎ ﺟﺎﻣﻌﻪ و‬
‫ﺳﻴﺎﺳﺖ در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ .‬از ﻗﺮن ﻧﻮزدهﻢ ﺳﻴﺎﺳﺖزداﻳﯽ از اﻗﺘﺼﺎد ﺁﻏﺎز ﺷﺪ و اﻳﻦ ﮔﺮاﻳﺶ ﻏﻠﺒﻪ ﻳﺎﻓﺖ ﮐﻪ اﻗﺘﺼﺎد‬
‫ﻣﻠﯽ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻳﮏ ﻣﺪل رﻳﺎﺿﯽ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﺳﻮدهﺎ و زﻳﺎﻧﻬﺎﻳﯽ ﺑﻪ هﻤﺮاﻩ ﺁورد‪ .‬ﺳﻮد اﺻﻠﯽ ﺁن‪ ،‬ﺟﻤﻊ‬
‫ﺖ ﻣﺪلﺳﺎزﯼ رﻳﺎﺿﯽ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻣﯽﺁورد‪ .‬زﻳﺎن ﺁن‪ ،‬ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺁن ﺑﻪ ﻳﮏ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﯼ ﺑﻮد‪:‬‬
‫هﻤﻪﯼ ﻣﻨﻔﻌﺖهﺎﻳﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ ﮐﺎرﺑﺴ ِ‬
‫ادﻋﺎﯼ ﺧﻮددارﯼ از ارزشﮔﺬارﯼ‪ ،‬ﺑﯽﻃﺮﻓﯽ و ﺗﻮﺟﻴﻪ ﭼﺸﻢﭘﻮﺷﯽ ﺑﺮ ﭘﻬﻨﻪﯼ ﻗﺪرت و از اﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ ﭘﺮدﻩ اﻓﮑﻨﺪن ﺑﺮ‬
‫ﺑﺴﻴﺎرﯼ واﻗﻌﻴﺎت اﻳﻦ ﭘﻬﻨﻪ‪.‬‬

‫روش ﭘﮋوهﺶ‬
‫روش ﭘﮋوهﺶ در اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ اﺳﺎﺳًﺎ ﮐﻴﻔﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻤﻮﻧﻪهﺎﻳﯽ ﭘﺪﻳﺪارﺳﺎز‪ ،‬از زاوﻳﻪﯼ ﭘﺮﺳﺶ در ﻣﻮرد ﻧﻘﺶ‬
‫دﻳﻦ در اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻧﺤﻮﻩﯼ ﺗﻔﺴﻴﺮ‪ ،‬هﺮﻣﻨﻮﺗﻴﮏ ﻋﻴﻨﯽ در ﻋﻠﻮم ﺗﺎرﻳﺨﯽ اﺳﺖ‪ .‬دﻳﻨﯽ ﮐﻪ ﻧﻘﺶ ﺁن‬
‫ﭘﮋوهﻴﺪﻩ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬دﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﻳﻌﻨﯽ ﺁن دﻳﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻀﻮر ﻋﻴﻨﯽ ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﺛﺒﺖﺷﺪﻩاﯼ دارد‪ .‬از زاوﻳﻪﯼ دﻳﺪ ﻳﮏ‬
‫ﻣﺆﻣﻦ اﻣﺮوزﯼ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻧﻘﺶ ﺧﺎﺻﯽ ﮐﻪ دﺳﺘﮕﺎﻩ دﻳﻨﯽ در دورﻩاﯼ ﺑﺎزﯼ ﮐﺮدﻩ‪ ،‬از ﺗﺤﺮﻳﻒ دﻳﻦ ﻧﺎﺷﯽ ﺷﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ اﻳﻦ ادﻋﺎ ﺑﭙﺮدازد‪ .‬ﺗﻔﮑﻴﮏ ﻣﻴﺎن دﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘﯽ و دﻳﻦ ﺗﺤﺮﻳﻒﺷﺪﻩ ﺗﻔﮑﻴﮑﯽ اﻋﺘﻘﺎدﯼ اﺳﺖ‬
‫ﻧﻪ ﻋﻠﻤﯽ ‪.‬‬

‫روﺷﻬﺎﯼ ﮐﻤﯽ در اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ‬

‫از روﺷﻬﺎﯼ ﮐﻤﯽ ﻧﻴﺰ ﻣﯽﺗﻮان در اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ اﺳﺘﻔﺎدﻩ ﮐﺮد‪ .‬ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﺑﺎ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاﯼ از‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪهﺎﯼ ﻣﻮردﯼ ﺣﻮزﻩﯼ ﻋﻠﻤﻴﻪ را در اﻳﺮان اﻣﺮوز ﺑﻪﻋﻨﻮان واﺣﺪﯼ اﻗﺘﺼﺎدﯼ ﺑﺮرﺳﻴﺪ‪ ،‬در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﺑﻪ ارﻗﺎم و‬
‫اﻋﺪادﯼ دﺳﺖ ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬درﻳﺎﻓﺖ ﮐﻪ ﻧﺤﻮﻩﯼ رﺷﺪ اﻳﻦ واﺣﺪ و هﺮ ﻳﮏ از ﺷﻌﺒﻪهﺎﯼ ﺁن در دورﻩهﺎﯼ اﺧﻴﺮ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮدﻩ‪،‬‬
‫در ﻣﺘﻦ ﮐﻠﯽ اﻗﺘﺼﺎد ﭼﻪ ﺟﺎﻳﮕﺎهﯽ داﺷﺘﻪ و در ﺣﻮزﻩﯼ ﻗﺪرت ﭼﻪ ارﺟﯽ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺑﻴﺎن ﺗﻐﻴﻴﺮات ﺗﺒﺎدل‬
‫ارز راﻳﺞ در ﺣﻮزﻩ ﺑﺎ ارز راﻳﺞ در ﭘﻬﻨﻪﯼ ﻗﺪرت و در ﺑﺎزار ﺑﻴﺎﻧﯽ ﮐﻤﯽ داد و ﻣﻨﺤﻨﯽ ﺗﻐﻴﻴﺮات ﺁن را ﺗﺮﺳﻴﻢ ﮐﺮد‪.‬‬

‫اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع را در ﺑﺨﺸﻬﺎﯼ ﺁﻳﻨﺪﻩﯼ "اﻧﺪﻳﺸﻪﯼ اﻧﺘﻘﺎدﯼ" ﭘﯽ ﺧﻮاهﻴﻢ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬

‫‪12‬‬
 ‫اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ – ‪۵‬‬

‫ارز اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﻳﮏ‬

‫ﺷﺮط اﻧﺪﻳﺸﺪن اﻧﺘﻘﺎدﯼ اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﭘﺲ رواﺑﻂ ﻇﺎهﺮﯼ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل رواﺑﻂ واﻗﻌﯽ ﺑﺎﺷﻴﻢ ﻳﺎ دﺳﺖ ﮐﻢ ﺗﺎ ﺣ ِﺪ اﻳﻦ ﺷﮏ و‬
‫ﭘﺮﺳﺶ ﭘﻴﺶ روﻳﻢ ﮐﻪ ﭼﻪ در ﭘﺲ ﭘﺮدﻩ ﻧﻬﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﮏ ﻃﺒﻌًﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﻣﻮﺟﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻴﻤﺎرﮔﻮﻧﻪ‪ .‬ﺷﮏ ﻣﻮﺟﻪ ﭘﻴﺸﺎﭘﻴﺶ‬
‫ﻓﺮض را ﺑﺮ ﺗﻮﻃﺌﻪ ﻧﻤﯽﮔﺬارد‪ ،‬از ﺗﺠﺮﺑﻪهﺎﯼ ﺗﺎرﻳﺨﯽ و ﻣﺸﺎهﺪﻩهﺎﯼ اﻣﺮوزﯼ ﻋﺰﻳﻤﺖ ﮐﻨﺪ و ﻣﯽﮐﻮﺷﺪ ﺑﺎ ﭘﺮﺳﺶ ﺑﻪ‬
‫ﯼ درهﻢﺷﮑﻨﻨﺪﻩﯼ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﯼ‪ ،‬ﮔﻤﺎنزﻧﯽ درﺑﺎرﻩﯼ اﻧﮕﻴﺰﻩهﺎﯼ‬
‫دل واﻗﻌﻴﺖ رﺳﻮخ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﻮﺿﻮع ﺷﮏ و ﭘﺮﺳﺶ اﻧﺘﻘﺎد ِ‬
‫ﺷﺨﺼﯽ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬از اﻳﻦ ﮐﻪ درﺑﺎرﻩﯼ ﻓﺮد ﻳﺎ اﻓﺮادﯼ ﺣﮑﻤﯽ ﺻﺎدر ﮐﻨﻴﻢ‪ ،‬ﭼﻴﺰﯼ ﻧﺼﻴﺒﻤﺎن ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺟﺰ اﻳﻦ ﮐﻪ ﺷﺎﻳﺪ‬
‫دﻟﻤﺎن ﺧﻨﮏ ﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ اﻧﮕﻴﺰﻩ ﻗﺎﺑﻞ ﻓﻬﻢ اﺳﺖ اﻣﺎ ﺟﻨﺴﻴﺘﯽ اﻧﺪﻳﺸﻪاﯼ ﻧﺪارد‪ .‬اﻧﺪﻳﺸﻪ‪ ،‬اﻧﺪﻳﺸﻪ ﺑﺮ ﻣﻮﻗﻌﻴﺘﻬﺎ و راﺑﻄﻪهﺎﺳﺖ‬
‫و اﻧﺘﻘﺎد ﻧﮕﺮﻧﺪﻩ ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﻧﻴﺰ‪ ،‬در ﻧﻘﺪ هﻤﻴﻦهﺎﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ دﻳﻦﻓﺮوﺷﯽ‬
‫ﻣﻮﻗﻌﻴﺘﯽ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﺣﺘﺎ ﻓﺮدﯼ ﺑﺎ ﺁن ﻧﻴﺖ دﻳﻨﯽاﯼ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺻﻔﺘﻬﺎﯼ ﭘﺎﮎ و ﻣﺨﻠﺼﺎﻧﻪ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬دﻳﻦﻓﺮوﺷﯽ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ و در ازاﯼ ﺟﻠﻮﻩاﯼ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮوﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺘﻴﺎزهﺎﻳﯽ را ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽﺁورد‪ .‬ﻣﺎ ﻣﯽﺧﻮاهﻴﻢ اﻳﻦ ﮐﺎر و ﮐﺴﺐ را ﺑﺮرﺳﯽ‬
‫ﮐﻨﻴﻢ ‪.‬اﻳﻦ ﺑﺮرﺳﯽ در ﭼﺎرﭼﻮب اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﻴﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﭘﻬﻨﻪﯼ ﭘﮋوهﺸﯽ را ﻧﻪ ﺻﺮﻓًﺎ اﻗﺘﺼﺎد‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ‬
‫اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻧﻴﻢ‪ ،‬ﭼﻮن ﻧﻈﺮﻣﺎن ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ و رواﺑﻂ ﻗﺪرت اﺳﺖ و ﭼﻴﺰﯼ هﻤﺎﻧﻨ ِﺪ ﻳﮏ ﻣﺪل رﻳﺎﺿﯽ ﺻِﺮف‬
‫در ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﺪارﻳﻢ‪ .‬ﺑﻪ ﺑﻴﺎن دﻳﮕﺮ ﺑﺮ ﺧﻼف اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﯼ اﻗﺘﺼﺎد ﻧﺎب‪ ،‬ﮐﺘﻤﺎن ﻧﻤﯽﮐﻨﻴﻢ ﮐﻪ ﻧﮕﺮﺷﻤﺎن ﺳﻴﺎﺳﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﯼ‬

‫اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع را ﻣﯽﺗﻮان ﻣﺒﺤﺜﯽ از اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﯼ داﻧﺴﺖ‪ .‬ﻧﻮﻋﯽ ﮐﺎرﺑﺴﺖ ﺁن ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻧﻈﺎﻣﻬﺎﯼ ﺁﺷﮑﺎرا‬
‫اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﻳﮑﯽ ﭼﻮن ﺷﻮروﯼ اﺳﺖ‪ .‬در ﺷﻮروﯼ ﺣﺰﺑﯽ ﺑﻮدن‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ در درﺟﻪﯼ اول اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﯼ ﺣﺰﺑﯽ را ﮐﺴﺐ ﮐﺮدن‬
‫و ﺑﺎور ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺁن ﺑﻪ ﻧﻤﺎﻳﺶ ﮔﺬاﺷﺘﻦ‪ ،‬اﻣﺘﻴﺎز ﺁور ﺑﻮد‪ .‬اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﯼاﯼ ﮐﻪ رﺳﻤﺎ ﺣﮑﻢ ﺿﺪ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ را داﺷﺖ‪ ،‬ﺧﻮد ﺑﻪ‬
‫ﺷﮑﻞ ﻧﻮﻋﯽ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ درﺁﻣﺪﻩ ﺑﻮد‪ .‬هﺮ ﮐﺲ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﻳﮏ ﺑﻴﺸﺘﺮﯼ داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮ از اﻳﻦ ﺷﺎﻧﺲ ﺑﻬﺮﻩور ﻣﯽﺷﺪ‬
‫ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﻣﻘﺎم و ﻣﺎل و ﻣﻨﺎل ﺷﻮد‪ .‬ﭘﺲ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ در ﻧﻈﺎم ﺷﻮروﯼ دو ﻧﻮع ارز راﻳﺞ ﺑﻮد‪ :‬ارزﯼ ﺑﻪ ﻧﺎم‬
‫روﺑﻞ و ارزﯼ ﮐﻪ ﺁن را ارز ﺣﺰﺑﯽ ﻣﯽﻧﺎﻣﻴﻢ‪ .‬ارز ﺣﺰﺑﯽ را ﻣﯽﺷﺪ ﺑﻪ روﺑﻞ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﮐﺮد‪ .‬ﺑﺎ روﺑﻞ هﻢ ﻃﺒﻌﺎ ﻣﯽﺷﺪ ارز‬
‫ﺣﺰﺑﯽ ﺧﺮﻳﺪ و ﺁن را ﮔﺮاﻧﺘﺮ ﻓﺮوﺧﺖ و از اﻳﻦ راﻩ روﺑﻞ ﺑﻴﺸﺘﺮﯼ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺁورد‪.‬‬

‫ارزش ﻣﻌﺎوﺿﻪاﯼ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﯼ‬

‫در ﻧﻈﺎﻣﻬﺎﯼ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﻳﮏ‪ ،‬در ﺁﻏﺎز ارزش ﻣﻌﺎوﺿﻪاﯼ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﯼ ﭘﻨﻬﺎن ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ ‪.‬اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﯼ از ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ هﻤﻴﻦ‬

‫‪13‬‬
 ‫ﭘﻨﻬﺎﻧﮑﺎرﯼ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﯼ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﭘﻨﻬﺎﻧﮑﺎرﯼ هﻤﻴﺸﮕﯽ ﻧﻴﺴﺖ و ﺟﺎﻳﯽ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﺑﺎزار ﮐﺎﻣﻼ ﺑﺮ ﺧﺼﻠﺖ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪاﯼ‬
‫ﺁن واﻗﻒ ﺷﻮد ‪.‬ارز اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﻳﮏ در هﺮ ﻣﻘﻄﻌﯽ ﻧﺮخ در ﻣﺠﻤﻮع ﻣﺸﺨﺼﯽ دارد‪ .‬ﻣﯽﺗﻮان در هﺮ ﮐﺸﻮر‬
‫اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﯼزدﻩاﯼ ﺗﺎرﻳﺦ ﺁن را ﻧﻮﺷﺖ و ﺣﺘﺎ ﺗﺎ ﺟﺎﻳﯽ ﭘﻴﺶ رﻓﺖ ﮐﻪ ﻣﻨﺤﻨﯽ ﻧﻮﺳﺎنهﺎﯼ ﺁن را ﺗﺮﺳﻴﻢ ﮐﺮد‪.‬‬

‫ﻣﺴﺌﻠﻪﯼ ﻗﻴﻤﺖ‬
‫اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﯼ دوﻟﺘﯽ ﻇﺎهﺮا ﺑﺎزار ﺁزاد ﺳﺮﻣﺎﻳﻪدارﯼ را ﺑﻪ هﻢ ﻣﯽزﻧﺪ‪ ،‬ﭼﻮن ﻗﻬﺮ دوﻟﺘﯽ را ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﺧﻮد دارد‪ .‬ﺑﻪ هﻢ‬
‫زدن ﻣﻘﺮرات اﻣﺎ ﻇﺎهﺮﯼ اﺳﺖ‪ .‬ﻗﻬﺮ‪ ،‬ﻗﻴﻤﺖ را ﺑﺎﻻ ﻣﯽﺑﺮد‪ .‬هﻤﻪ ﭼﻴﺰ ﺧﺮﻳﺪﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺴﺌﻠﻪ‪ ،‬ﻣﺴﺌﻠﻪﯼ ﻗﻴﻤﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﮑﺎن ﺧﺮﻳﺪ و ﻓﺮوش ﮐﻪ ﻓﺮاهﻢ ﺑﻮد‪ ،‬ﻣﺎﻧﻊهﺎﯼ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺮﻃﺮف ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎزار ﺳﻤﺞ و ﭘﺮﺣﻮﺻﻠﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎزار از‬
‫هﺮ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﯼاﯼ ﭘﺮﻃﺎﻗﺖﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦ ﺧﻠﺪون در "ﻣﻘﺪﻣﻪ "ﺑﺮﻧﻤﻮدﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﻧﺴﻞ اول ﮐﻪ ﻧﺸﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻧﺴﻞ دوم‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ را ﺟﻮر ﮐﺮد ‪.‬ﻧﺴﻞ ﺳﻮﻣﯽهﺎ ﺧﻮدﺷﺎن ﻳﮏ رﮐﻦ ﺑﺎزار اﻧﺪ‪ .‬در اﻳﺮان اﻳﻦ ﺗﺠﺮﺑﻪﯼ اﺑﻦﺧﻠﺪوﻧﯽ را‬
‫دارﻳﻢ ﮐﻪ ﺁﻗﺎزادﻩ ﻣﻨﻌﻄﻒﺗﺮ از ﺧﻮد ﺣﺎجﺁﻗﺎﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺳﻴﺴﺘﻢ ﭼﻨﺪ ارزﯼ‬

‫ﮔﻔﺘﻴﻢ ﮐﻪ در ﻧﻤﻮﻧﻪﯼ ﺷﻮروﯼ دو ﻧﻮع ارز در ﺟﺎﻣﻌﻪ رواج داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻳﮑﯽ روﺑﻞ ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﮑﯽ ارزﯼ ﮐﻪ هﺮ‬
‫ﭼﻪ ﻣﻘﺎم ﺣﺰﺑﯽ ﺑﺎﻻﺗﺮ ﻣﯽرﻓﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ هﺮ ﭼﻪ ﺷﺨﺺ اﻋﺘﺒﺎر اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﻳﮏ ﺑﻴﺸﺘﺮﯼ داﺷﺖ‪ ،‬اﻣﮑﺎن ﺑﺮﺧﻮردارﯼ از ﺁن‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ ارز دوم ارز ﺣﺰﺑﯽ ﻳﺎ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﻳﮏ ﺑﻮد‪ .‬ﺳﮑﻪﯼ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﻳﮏ در ﺷﻮروﯼ در ﺣﺰب ﺿﺮب ﻣﯽﺷﺪ و‬
‫ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ دﺳﺘﮕﺎﻩ ﺣﺰﺑﯽ و ارادﻩﯼ ﮐﻤﻴﺘﻪﯼ ﻣﺮﮐﺰﯼ و ﭘﻮﻟﻴﺖﺑﻮرو در اﻳﻦ دﺳﺘﮕﺎﻩ ارزش ﻣﺒﺎدﻟﻪﯼ ﺁن را ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫ﻣﺴﺌﻮل ارز رﺳﻤﯽ ﻳﻌﻨﯽ روﺑﻞ ﺑﺎﻧﮏ ﻣﺮﮐﺰﯼ ﮐﺸﻮر ﺑﻮد‪ .‬ارز ﺧﺎرﺟﯽ هﻢ ﺣﻀﻮر داﺷﺖ و ﻗﻴﻤﺘﻬﺎ ﺑﺎ ﺁن ﻧﻴﺰ ﺳﻨﺠﻴﺪﻩ‬
‫ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻈﺎم ﭼﻨﺪ ارزﯼ را ﻧﻪ ﻣﻨﻄﻖ ﺑﺎزار‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ زور ﺣﻔﻆ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ وﺟﻮد ﺑﺎزار را ﻧﻔﯽ ﻧﻤﯽﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺑﺎزار ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ ﭼﻨﺪ ﻧﻮع ارز ﻧﻴﺰ ﮐﻨﺎر ﺑﻴﺎﻳﺪ‪ .‬ﺁن ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻴﻢ زور‪ ،‬ﻗﻴﻤﺘﻬﺎ را ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﯽدهﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در ﻧﻔﺲ ﻧﻈﺎم‬
‫ﺑﺎزار ﺗﻐﻴﻴﺮ اﺳﺎﺳﯽ اﻳﺠﺎد ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﻓﺮوش وﺟﺪان ﺑﺎ وﺟﺪان ﺁﺳﻮدﻩ‬

‫ﺗﻮﺻﻴﻔﯽ ﮐﻪ در ﻣﻮرد ﻧﻈﺎم اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﻳﮏ ﺷﻮروﯼ ﺷﺪ‪ ،‬در ﻣﻮرد ﻧﻈﺎم اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﻳﮏ اﻳﺮان ﻧﻴﺰ ﺻﺪق ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬در‬
‫ﮐﺎرﺑﺴﺖ ﺁن در ﻣﻮرد ﻧﻈﺎم دﻳﻨﯽ اﻳﺮان‪ ،‬ﮐﺎرﯼ ﺑﻪ ﻧﻔﺲ دﻳﻦ و ﻧﻴﺎت دﻳﻦداران ﻧﺪارﻳﻢ‪ .‬ﻣﻮﺿﻮع ﺗﺤﻠﻴﻞ‪ ،‬هﻢﭼﻨﺎﻧﮑﻪ در‬
‫ﺁﻏﺎز ﮔﻔﺘﻴﻢ‪ ،‬ﻧﻪ ﻓﺮد و وﺟﺪان وﯼ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻮﻗﻌﻴﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮد را ﺑﻪ ﻓﺮوش وﺟﺪان واﻣﯽدارد‪ .‬اﻳﻦ ﮐﺎر ﻣﻌﻤﻮﻻ ﺑﺎ‬
‫وﺟﺪان ﺁﺳﻮدﻩ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﻴﺮد‪ .‬ﻓﺮد ﺣﺘﺎ ﺣﺲ ﻣﯽﮐﻨﺪ دارد وﻇﻴﻔﻪﯼ ﻣﻘﺪﺳﯽ را ﺑﻪ اﻧﺠﺎم ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ و ﺑﻪ ﻗﻮل ﻣﺴﺌﻮﻻن‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ اﻳﺮان ﺗﮑﻠﻴﻒ دﻳﻨﯽ ﺧﻮد را ادا ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫‪14‬‬
 ‫اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ – ‪۶‬‬

‫دﻳﻦ هﻤﭽﻮن راﺑﻄﻪ و اﻣﺘﻴﺎز‬

‫» دﻳﻦ ﻧﻬﺎدﯼ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﺎس ﺁن ﮐﻨﺶ و واﮐﻨﺸﯽ اﺳﺖ ﺷﮑﻞﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻓﺮهﻨﮓ ﺑﺎ ﺁﻧﭽﻪ در ﭘﻨﺪاﺷﺖ‬
‫ﻓﺮهﻨﮓ ﺑﺎﺷﻨﺪﻩهﺎﻳﯽ ﻓﺮااﻧﺴﺎﻧﯽ اﻧﺪ‪ «.‬اﻳﻦ ﺗﻌﺮﻳﻒ را ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎس ﺁﻣﺮﻳﮑﺎﻳﯽ اﺳﭙﻴﺮو )‪ (M. E. Spiro‬ﻋﺮﺿﻪ ﮐﺮدﻩ‬
‫ﮓ دﻳﻦ و ﻓﺮهﻨﮓ را ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﺑﺮﻣﯽﻧﻤﺎﻳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ت اﻳﻦ ﺗﻌﺮﻳﻒ در اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ راﺑﻄﻪﯼ ﺗﻨﮕﺎﺗﻨ ِ‬
‫ﺖ ﺷﻬﺮ ِ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اهﻤﻴﺖ و ﻋﻠ ِ‬
‫ﻞ ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ و‬
‫ل ﭘﻴﺎمرﺳﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺷﮑ ِ‬
‫از ﺁن ﺑﺮﻣﯽﺁﻳﺪ ﮐﻪ ﻧﺤﻮﻩﯼ ﺷﮑﻞﮔﻴﺮﯼ ﻧﻬﺎد اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ دﻳﻦ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬روا ِ‬
‫راﺑﻄﻪﯼ ﺁن ﺑﺎ دﻳﮕﺮ ﻣﺆﺳﺴﻪهﺎﯼ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ رﺟﻮع ﺑﻪ ﻓﺮهﻨﮕﯽ ﮐﻪ ﺁن دﻳﻦ در ﺁن ﭘﺎ ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺑﻪ ﺳﻬﻢ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺁن‬
‫ﺷﮑﻞ دادﻩ‪ ،‬ﻓﻬﻤﻴﺪﻧﯽ هﺴﺘﻨﺪ‪ .‬دﻳﮕﺮ اﻳﻦ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﻳﺪ ﻓﺮهﻨﮓ‪ ،‬ﺗﺼﻮرﯼ ﮐﻠﯽ دارد از ﺑﺎﺷﻨﺪﻩهﺎﻳﯽ ﻓﺮااﻧﺴﺎﻧﯽ و دﻳﻨﯽ‬
‫ﺶ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﺑﺎ اﻳﻦ‬
‫ﺧﺎص در درون هﺮ ﻓﺮهﻨﮕﯽ رواﻳﺘﯽ ﺧﺎص از اﻳﻦ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻬﺎﯼ ﮐﻠﯽ اﺳﺖ‪ .‬دﻳﻦ‪ ،‬ﺳﺎﻣﺎﻧﮕ ِﺮ ﮐﻨﺶ و واﮐﻨ ِ‬
‫ﭘﻬﻨﻪﯼ "ﻓﺮهﻨﮕﯽ" ﻓﺮااﻧﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻮد اﻳﻦ ﮐﻨﺶ و واﮐﻨﺸﻬﺎ هﻤﺨﻮان ﺑﺎ اﻟﮕﻮهﺎﻳﯽ و در ﻣﺠﺮاهﺎﻳﯽ ﺻﻮرت‬
‫ﻣﯽﮔﻴﺮﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﻓﺮهﻨﮓ در اﺧﺘﻴﺎ ِر دﻳﻦ ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻴﺖ دﻳﻦ‬
‫ن ﻧﻬﺎدﯼ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ‪ ،‬ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺑﻪ اﻧﺪازﻩﯼ ﮐﺎﻓﯽ ﺑﺮ‬
‫در ﺗﻌﺮﻳﻒ اﺳﭙﻴﺮو دﻳﻦ ﺑﻪﻋﻨﻮا ِ‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻴﺖ دﻳﻦ ﺗﺄﮐﻴﺪ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ذهﻦ ﻋﻤﺪﺗﺎ ﻣﺘﻮﺟﻪ راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺑﺎﺷﻨﺪﻩهﺎﯼ ﻓﺮااﻧﺴﺎﻧﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬دﻳﻦ وﻟﯽ درﮐﯽ از راﺑﻄﻪﯼ‬
‫اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﺑﺎ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ و ﺧﻮد‪ ،‬ﻧﻮﻋﯽ از راﺑﻄﻪ ﻣﻴﺎن ﺁﻧﺎن اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ وﺟﻪ ﻣﻮﺿﻮع را ﮐﻪ در ﻧﻈﺮ ﮔﻴﺮﻳﻢ‪ ،‬ﺷﮑﻞ و ﻣﻀﻤﻮن‬
‫راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺑﺎﺷﻨﺪﻩهﺎﻳﯽ را ﮐﻪ ﻓﺮهﻨﮓ ﻓﺮااﻧﺴﺎﻧﯽ ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽﻓﻬﻤﻴﻢ‪ .‬ﺷﻼﻳﺮﻣﺎﺧﺮ‪ ،‬ﻓﻴﻠﺴﻮف و ﻣﺘﺄﻟﻪ ﺁﻟﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬دﻳﻦ را‬
‫اﺣﺴﺎس واﺑﺴﺘﮕﯽ ﺑﻪ ﺧﺪا ﺗﻌﺮﻳﻒ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬او ﺁﻧﭽﻪ در ﻧﻈﺮ ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ واﺑﺴﺘﮕﯽ ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺧﺘﯽ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬رﻳﺸﻪﯼ هﺮ ﻧﻮع واﺑﺴﺘﮕﯽ‪ ،‬در واﺑﺴﺘﮕﯽ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ اﻧﺴﺎن اﺳﺖ‪ .‬هﻴﭻ ﺗﺮﺳﯽ وﺣﺸﺘﻨﺎﮐﺘﺮ از ﺗﺮس اﻧﺴﺎن از اﻧﺴﺎن‬
‫ﻧﻴﺴﺖ و هﻴﭻ ﻣﻬﺮﯼ ﺑﻪ ﭘﺎﯼ ﻣﻬﺮ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ اﻧﺴﺎن ﻧﻤﯽرﺳﺪ‪ .‬اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﻣﻬﺮ و ﮐﻴﻦ را از هﻢ ﻣﯽﺁﻣﻮزﻧﺪ و ﺳﭙﺲ از ﺁﻧﺎن‬
‫ﻣﻔﻬﻮﻣﻬﺎﯼ ﻃﺒﻴﻌﯽ و ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﯽ و ﻣﺎوراءاﻟﻄﺒﻴﻌﯽ ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺧﺼﻮﺻﯽ از دﻳﻦ‬

‫ﻓﺮدﯼ ﻣﺘﺪﻳﻦ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ دﻳﻦ را ﺑﺮاﯼ ﺧﻮد ﭼﻨﺎن ﺗﻌﺮﻳﻒ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ در ﺁن هﻴﭻ اﺷﺎرﻩاﯼ ﺑﻪ راﺑﻄﻪهﺎﯼ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﻳﺎ‬
‫در ﺁن ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻪ ﻧﺤﻮﯼ ﻓﺮﻋﯽ و ﺣﺎﺷﻴﻪاﯼ ﺣﻀﻮر ﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺧﺼﻮﺻﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﭘﺎ در ﺑﺤﺜﻬﺎﯼ‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﺎﻧﻪ ﻧﻬﺎد‪ .‬دﻳﻨﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻗﺪرت اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻴﺎز ﺑﻪ ﺗﻌﺮﻳﻒ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ دارد‪ .‬ﻣﺎ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﺒﻨﺎ‬
‫ﮐﺎرﯼ ﺑﻪ اﺣﺴﺎس ﺧﺼﻮﺻﯽ واﺑﺴﺘﮕﯽ ﻧﺎب ﺑﻪ هﺴﺘﯽاﯼ ﻓﺮااﻧﺴﺎﻧﯽ ﻧﺪارﻳﻢ و در ﭼﺎرﭼﻮب راﺑﻄﻪهﺎﯼ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﻴﻢ‪.‬‬
‫ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﺎ دﻳﻦ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺗﺎرﻳﺨﯽ اﺳﺖ ‪.‬‬

‫‪15‬‬
 ‫ﻣﻌﻨﺎﯼ داﺷﺘﻦ‬
‫اﻳﺪﻩﯼ ﺁﻏﺎزﻳﻦ ﺑﺤﺜﯽ ﮐﻪ زﻳﺮ ﻋﻨﻮان "اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ" ﮔﺸﻮدﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬اﻳﻦ اﺳﺖ‪ :‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺑﺎرﯼ ﮐﻪ "داﺷﺘﻦ"‬
‫دارد‪ ،‬دﻳﻨﯽ را "داﺷﺘﻦ" ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻳﻌﻨﯽ ﭼﻪ؟ ﺁﻳﺎ ﺗﺎرﻳﺦ "داﺷﺘﻦ" ﺗﺎرﻳﺦ دﻳﻨﯽ داﺷﺘﻦ را ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ؟‬
‫روﺑﻴﻨﺴﻮن ﮐﺮوزوﺋﻪ در داﺳﺘﺎن داﻧﻴﻞ دﻓﻮ ﻣﺪﺗﯽ ﻣﺪﻳﺪ ﺗﻨﻬﺎ در ﺟﺰﻳﺮﻩاﯼ زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﮐﺮد‪ .‬در داﺳﺘﺎن ﻓﻠﺴﻔﯽاﯼ از اﺑﻦ‬
‫ﻃﻔﻴﻞ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻏﺮﻧﺎﻃﻪاﯼ ﻗﺮن ﺷﺸﻢ هﺠﺮﯼ ﺑﻪ ﻧﺎم "ﺣﯽ ﺑﻦ ﻳﻘﻈﺎن" ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﭼﻨﻴﻦ اﻧﻔﺮاد و اﻧﺰواﻳﯽ ﺑﺮﻣﯽﺧﻮرﻳﻢ‪.‬‬
‫ﺷﺨﺼﻴﺘﻬﺎﯼ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪﻩ در اﻳﻦ دو داﺳﺘﺎن‪ ،‬اﮔﺮ هﻢ در ﺗﻨﻬﺎﻳﯽ ﭼﻴﺰﯼ ﻣﯽداﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻴﺰﯼ ﭼﻮن اﻓﺰارﯼ ﻳﺎ ﺟﺎﻳﯽ ﺑﺮاﯼ‬
‫ﺧﻮاب‪ ،‬اﻳﻦ داﺷﺘﻦ ﻣﻌﻨﺎﻳﯽ ﻧﺪاﺷﺖ ﮐﻪ از زﻧﺪﮔﯽ در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻣﯽﺷﻮد ‪.‬داﺷﺘﻦ اﺳﺎﺳﺎ ﻧﻪ راﺑﻄﻪﯼ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﭼﻴﺰهﺎ‪،‬‬
‫ﺑﻠﮑﻪ راﺑﻄﻪﯼ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎﯼ دﻳﮕﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻮاﻧﺪﻩاﻳﻢ ﮐﻪ ﺑﺎﻻﺧﺮﻩ راﺑﻴﺴﻨﻮن ﮐﺮوزوﻳﻪ از ﺗﻨﻬﺎﻳﯽ درﻣﯽﺁﻳﺪ و ﮐﺴﯽ ﺑﻪ‬
‫ﻧﺎم "ﺟﻤﻌﻪ" ﻣﺼﺎﺣﺐ و ﺧﺪﻣﺘﮑﺎر او ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬از اﻳﻦ ﭘﺲ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﺎﺣﺐ ﺑﻮدن‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ﭼﻴﺰﯼ داﺷﺘﻦ ﻣﻌﻨﺎﯼ واﻗﻌﯽ‬
‫ﺧﻮد را ﭘﻴﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ‪" .‬ﺟﻤﻌﻪ" ﮐﻪ وارد ﻣﺎﺟﺮا ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬راﺑﻴﻨﺴﻮن ﺗﺎزﻩ ﺻﺎﺣﺐ ﭼﻴﺰهﺎﻳﯽ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﭘﻴﺸﺘﺮ ﮔﺮد ﺁوردﻩ‬
‫ﻳﺎ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد ‪.‬‬

‫دﻳﻦ‪-‬دارﯼ و ﺣﻀﻮر دﻳﮕﺮﯼ‬

‫راﺑﻴﺴﻨﻮن ﮐﺮوزوﺋﻪ‪ ،‬در ﺁﻏﺎز ﻣﺎﺟﺮا‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﮐﺸﺘﯽاش دارد ﻏﺮق ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬در هﻨﮕﺎﻣﻪﯼ ﺗﻼش ﺑﺮاﯼ ﻧﺠﺎت‪ ،‬اﻳﻦ‬
‫ﻓﺮﺻﺖ را ﻣﯽﻳﺎﺑﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺧﻮد ﻳﮏ "ﮐﺘﺎب ﻣﻘﺪس "هﻤﺮاﻩ ﮐﻨﺪ‪ .‬در ﺗﻨﻬﺎﻳﯽ ﺁن را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﻩ از ﻗﻮل ﺧﻮد او‬
‫ﻣﯽﮔﻮﻳﺪ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ دﻳﻨﺪار ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﻀﻤﻮن دﻳﻦ او در ﺗﻨﻬﺎﻳﯽ ﻧﻴﺰ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا "آﺘﺎب ﻣﻘﺪس"‬
‫او ﻋﻤﺪﺗﺎ ﺣﺎوﯼ ﻗﺼﻪهﺎﯼ اﻧﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ و ﺧﺪاﻳﺶ ﻧﻴﺰ ﺧﺪاﻳﯽ ﺷﺨﺼﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ اﻧﺴﺎن ﻗﺮار ﻣﯽﮔﻴﺮد و‬
‫در راﺑﻄﻪهﺎﯼ اﻧﺴﺎﻧﯽ دﺧﺎﻟﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع را ﻧﺎدﻳﺪﻩ ﻣﯽﮔﻴﺮﻳﻢ و ﻣﯽﮔﻮﻳﻴﻢ از دﻳﺪ ﻣﺎ‪ ،‬در ﺗﻨﻬﺎﻳﯽ ﻣﻄﻠﻖ‪ ،‬ﻓﺮﻗﯽ‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪارد ﻣﻴﺎن دﻳﻦ داﺷﺘﻦ ﺑﺎ دﻳﻦ ﻧﺪاﺷﺘﻦ‪ ،‬زﻳﺮا ﻣﺎ هﺮﭼﻪ ﺗﺠﺮﺑﻪ از دﻳﻦ داﺷﺘﻦ دارﻳﻢ‪ ،‬دﻳﻦ داﺷﺘﻦ در ﺣﻀﻮر‬
‫دﻳﮕﺮان اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﺁﻣﺪن ﺟﻤﻌﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺮوزوﺋﻪ دﻳﻦ‪-‬دار ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫دﻳﻦ و ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮﯼ‬
‫دﻳﻦ را ﻳﮑﯽ دارد‪ ،‬ﻳﮑﯽ ﺁن را ﻧﺪارد‪ ،‬ﻳﮑﯽ اﻳﻦ ﻧﻮﻋﺶ را دارد‪ ،‬ﻳﮑﯽ ﺁن ﻧﻮﻋﺶ را ‪.‬اﮔﺮ در ﺟﺎﻣﻌﻪﯼ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻣﺴﺎوات‬
‫ﮐﺎﻣﻞ ﺑﺮﻗﺮار ﺑﻮد و ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ از داﺷﺘﻦ در ﺁن ﺷﮑﻞ ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد ﮐﻪ اﺧﺘﻼﻓﯽ را ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬هﻴﭻ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﺒﻮد ﮐﻪ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ‬
‫دﻳﻨﯽ ﻣﯽداﺷﺘﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ هﻢ ﻣﯽداﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬از ﺟﻨﺲ دﻳﻨﯽ ﻧﺒﻮد ﮐﻪ اﻳﻨﮏ ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﻴﻢ‪ .‬ﺑﺮاﯼ اﺛﺒﺎت اﻳﻦ اﻣﺮ ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﻳﮏ ﻣﺘﻦ‬
‫ﻣﻘﺪس را ﺑﺮدارﻳﻢ و از ﺁن ﺣﺬف ﮐﻨﻴﻢ هﺮ ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ را ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻮﻋﯽ ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮﯼ اﺷﺎرﻩ دارد‪ .‬در ﺁﺧﺮ ﺳﺮ ﺑﻌﻴﺪ اﺳﺖ‬
‫ﭼﻴﺰﯼ از ﻣﺘﻦ ﺑﺎﻗﯽ ﺑﻤﺎﻧﺪ ﻳﺎ ﻣﺘﻨﯽ ﺑﻪ ﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎ ﻣﻔﻬﻮم ﺑﺎﺷﺪ و ﺁن را ﺑﺘﻮان ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺘﻦ ﻣﺘﻌﺎرف دﻳﻨﯽ‬
‫ﺑﺎزﺷﻨﺎﺧﺖ‪ .‬ﻋﺒﺎدت ﺑﺪون ﻋﺒﻮدﻳﺖ ﻣﻌﻨﺎﻳﯽ ﻧﺪارد‪ .‬ﻋﺒﻮدﻳﺖ ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ اﻧﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪ ،‬از ﺑﺮدﮔﯽ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ دﺳﺖ اﻧﺴﺎن‬
‫ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﻮﺿﻮع اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ‬

‫ﻣﻮﺿﻮع اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ‪ ،‬دﻳﻦ در ﻣﻌﻨﺎﯼ ﭼﻴﺰﯼ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺁن را دارﻳﻢ و اﻳﻦ داﺷﺘﻦ ﻣﺎ را در ﺟﺎﻣﻌﻪاﯼ ﮐﻪ داﺷﺘﻦ‬

‫‪16‬‬
‫ﻣﺒﻨﺎﯼ ﺗﻤﺎﻳﺰ در ﺁن اﺳﺖ‪ ،‬از دﻳﮕﺮان ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ ﻣﯽﮐﻨﺪ و در ﻣﻮﻗﻌﻴﺘﯽ ﻣﺎ را ﺑﺮﺧﻮردار از اﻣﺘﻴﺎزهﺎﻳﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮﭘﺎﻳﻪﯼ‬
‫ﺁﻧﻬﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻴﻢ دارﻧﺪﻩﯼ ﭼﻴﺰهﺎﯼ دﻳﮕﺮ ﺷﻮﻳﻢ‪ ،‬ﺑﻮﻳﮋﻩ در ﻣﻌﻨﺎﯼ ﺑﺎرز اﻗﺘﺼﺎدﯼ ﺁن‪.‬‬

‫اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ– ‪٧‬‬

‫ﻣﻘﺎل دﻳﻦ‬

‫"ﺣﯽ ﺑﻦ ﻳﻘﻈﺎن" و "ﺳﻼﻣﺎن و اﺑﺴﺎل" دو ﻧﻮﺷﺘﻪﯼ داﺳﺘﺎنوار از اﺑﻦ ﺳﻴﻨﺎ هﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﺑﻦ ﻃﻔﻴﻞ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﻏﺮﻧﺎﻃﻪاﯼ ﻗﺮن‬
‫ﺷﺸﻢ هﺠﺮﯼ ﺷﺨﺼﻴﺘﻬﺎﯼ اﺑﻦﺳﻴﻨﺎﻳﯽ را ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎﯼ اﺳﺘﻌﺎرﯼ ﺁﻏﺎزﻳﻨﺸﺎن را زدودﻩ و ﺁﻧﺎن را در ﻣﺘﻦ ﻣﺎﺟﺮاﯼ‬
‫ﻓﻠﺴﻔﯽاﯼ ﻧﺸﺎﻧﺪﻩ ﮐﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﺁن ﺗﮑﺎﻣﻞ روح اﻧﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻓﺼﻞ اﻟﻤﻘﺎل‬
‫ﻣﺎ در داﺳﺘﺎن اﺑﻦ ﻃﻔﻴﻞ ﺑﻪ ﻃﺮح ﺳﺎدﻩاﯼ از ﻳﮏ "ﭘﺪﻳﺪارﺷﻨﺎﺳﯽ روح "ﺑﺮﻣﯽﺧﻮرﻳﻢ‪" .‬ﺣﯽ ﺑﻦ ﻳﻘﻈﺎن" در ﻟﻐﺖ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﺎﯼ "زﻧﺪﻩﯼ ﺑﻴﺪارﭘﻮر" اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﻼف راﺑﻴﻨﺴﻦ ﮐﺮوزوﺋﻪ‪ ،‬ﮐﻪ ﻧﻪ از ﺁﻏﺎز زﻧﺪﮔﯽ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ در ﺟﻮاﻧﯽ ﺳﺮﻧﻮﺷﺘﺶ اﻳﻦ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﺪﺗﯽ ﻣﺪﻳﺪ را در ﺟﺰﻳﺮﻩاﯼ ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﻳﯽ ﺳﺮ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺣﯽ ﺑﻦ ﻳﻘﻈﺎن در اﻧﻔﺮاد ﻣﻄﻠﻖ زﻧﺪﮔﯽ را ﻣﯽﺁﻏﺎزد‪ .‬او‬
‫هﻤﻪ ﭼﻴﺰ را ﺧﻮد ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﺁن رﺷﺪ ﻋﻘﻠﯽ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﻻزﻣﻪﯼ ﻓﻠﺴﻔﻴﺪن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ ﮔﺰارش اﺑﻦ ﻃﻔﻴﻞ‪ ،‬او‬
‫هﻤﻪ ﭼﻴﺰ را اﺧﺘﺮاع ﻳﺎ ﮐﺸﻒ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺟﺰ دﻳﻦ را‪ .‬ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﭼﻮن از ﺗﻨﻬﺎﻳﯽ ﺑﻪ درﻣﯽﺁﻳﺪ‪ ،‬از زﺑﺎن اﺑﺴﺎل ﻧﺎﻣﯽ از‬
‫وﺟﻮد ﭘﺪﻳﺪﻩاﯼ ﺑﻪ ﻧﺎم دﻳﻦ ﺑﺎﺧﺒﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬او در اداﻣﻪﯼ ﺗﺠﺮﺑﻪاش درﻣﯽﻳﺎﺑﺪ ﮐﻪ دﻳﻦ ﭘﺪﻳﺪﻩاﯼ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻘﺎل‬
‫دﻳﻦ‪ ،‬ﻣﻘﺎل ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﺖ‪ .‬او ﻣﻘﺎل ﻓﻠﺴﻔﻪ را ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ از اﻳﻦ ﻣﻘﺎل ﻣﯽﺑﻴﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺘﻤﺎﻳﺰﺑﻴﻨﯽ ﻣﺒﻨﺎﯼ" ﻓﺼﻞ اﻟﻤﻘﺎل" اﺑﻦ رﺷﺪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﻘﺎل هﻤﺎن ﭼﻴﺰﯼ اﺳﺖ ﮐﻪ درزﺑﺎن ﻣﺪرن ﺑﻪ ﺁن ﮔﻔﺘﻤﺎن ﻣﯽﮔﻮﻳﻴﻢ‪.‬‬

‫ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﯽ ﻣﻘﺪﻣﻪﯼ هﺮ ﻧﻮع دﻳﻦﺷﻨﺎﺳﯽ‬

‫اﺑﻦ ﻃﻔﻴﻞ ﻣﯽﮔﻮﻳﺪ ﮐﻪ ﻋﻘﻞ ﻣﻨﺰوﯼ ﺑﻪ ﺳﺮﺣﺪ ﻓﻠﺴﻔﻪ و اﻟﻬﻴﺎت ﻓﻠﺴﻔﯽ ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﭼﻴﺰهﺎﻳﯽ ﭼﻮن ﻋﺒﺎدات ﻧﻤﯽرﺳﺪ‪.‬‬
‫"زﻧﺪﻩﯼ ﺑﻴﺪار" از وﺟﻮد ﭼﻨﻴﻦ ﭼﻴﺰهﺎﻳﯽ ﺳﺨﺖ ﺷﮕﻔﺖزدﻩ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻧﮑﺘﻪﯼ ﭘﺎﻳﺪار در اﻧﺪﻳﺸﻪﯼ اﺑﻦﻃﻔﻴﻞ را اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﻴﺎن ﮐﻨﻴﻢ‪ :‬ﻋﺒﺎدت ﺑﺪون ﻋﺒﻮدﻳﺖ و ﻋﺒﻮدﻳﺖ ﺑﺪون ﺗﺠﺮﺑﻪﯼ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮﯼ ﻓﻬﻢﺷﺪﻧﯽ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻣﻘﺪﻣﻪﯼ هﺮ ﻧﻮع دﻳﻦﺷﻨﺎﺳﯽ اﺳﺖ ‪.‬ﻟﻮدوﻳﮓ ﻓﻮﻳﺮﺑﺎخ ﺁﻣﻮزاﻧﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاﯼ درﮎ ﺟﻮهﺮ دﻳﻦ ﺑﻪ‬
‫دﻧﺒﺎل ﻓﻬﻢ ﺟﻮهﺮ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺁن ﺑﺎﺷﻴﻢ‪.‬‬

‫ﭘﻬﻨﻪﯼ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺘﻦ‪ ،‬ﻣﺘﻦ اﺧﺘﻼف اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺪﻳﺪﻩهﺎﯼ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﭘﺪﻳﺪﻩهﺎﯼ اﺧﺘﻼف اﻧﺪ‪ .‬هﻴﭻ ﭘﺪﻳﺪﻩﯼ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽاﯼ وﺟﻮد‬

‫‪17‬‬
 ‫ﻧﺪارد ﮐﻪ ﻓﺮقﮔﺬار ﻧﺒﻮدﻩ و ﺧﻮد ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﻓﺮقﮔﺬارﯼ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪﯼ ﭘﻴﺮ ﺑﻮردﻳﻮ ﻳﮏ ﻣﮑﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﮏ ﭘﻬﻨﻪ‬
‫اﺳﺖ و هﺮ ﭼﻴﺰﯼ در ﺁن ﺟﺎﻳﯽ را ﮐﻪ اﺷﻐﺎل ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪﯼ ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﻮدن و ﺧﻮد را ﻣﺘﻔﺎوت ﺳﺎﺧﺘﻦ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺣﻮزﻩهﺎﯼ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‬
‫ﭘﻬﻨﻪﯼ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ از ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاﯼ از ﺣﻮزﻩهﺎ ﺗﺸﮑﻴﻞ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎرش درﻧﻴﺎﻣﺪﻩ ﻳﺎ ﮐﻼ ﺑﻪ ﺷﻤﺎرش درﻧﻴﺎﻣﺪﻧﯽ‬
‫هﺴﺘﻨﺪ‪ .‬هﺮ ﺣﻮزﻩ ﻓﻌﺎﻟﻴﺘﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﻋﺮﺻﻪﯼ ﻧﻮﻋﯽ ﺧﺎص از ﮐﻨﺶ و واﮐﻨﺶ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻮزﻩاﯼ دارﻳﻢ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ‬
‫و ﺣﻮزﻩاﯼ دارﻳﻢ ﭼﻮن ﺣﻮزﻩﯼ هﻨﺮﯼ‪ .‬اﻳﻦ دو در ﺟﺎﻳﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم هﻨﺮ دﻳﻨﯽ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﺑﺎرزﯼ وﺟﻪ ﻣﺸﺘﺮﮎ دارﻧﺪ‪ .‬ﺧﻮد‬
‫اﻳﻦ وﺟﻪ ﻣﺸﺘﺮﮎ ﻳﮏ ﺣﻮزﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻮزﻩهﺎ ﺗﺮﺟﻤﺎن اﺧﺘﻼف و ﺧﻮد ﺣﻮزﻩهﺎ ﺣﻮزﻩهﺎﯼ اﺧﺘﻼف هﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺣﻮزﻩ و ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ‬
‫ﻣﺎ ﻧﻪ ﭼﻮن ﺧﻮد ﭘﻴﺮ ﺑﻮردﻳﻮ از زاوﻳﻪﯼ ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ از دﻳﺪﮔﺎﻩ اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ‪ ،‬در ﻣﻌﻨﺎﯼ اﻗﺘﺼﺎد‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺧﺘﯽ‪ ،‬ﺣﻮزﻩهﺎﯼ ﮐﻼﻧﯽ ﭼﻮن ﺣﻮزﻩﯼ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻳﺎ ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻦ را در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﻴﺮﻳﻢ و ﭘﺲ از اﻳﻦ ﻣﺮزﺑﻨﺪﯼ‬
‫ﻣﻌﻨﺎﻳﯽ ﺑﻪ ﭘﻴﺮوﯼ از ﺑﻮردﻳﻮ ﺁنﭼﻪ را ﮐﻪ ﻣﺒﻨﺎﯼ ﺗﻤﺎﻳﺰ هﺮ ﺣﻮزﻩ و اﺧﺘﻼف در درون ﺧﻮد ﺣﻮزﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ‬
‫ﻣﯽﻧﺎﻣﻴﻢ‪ .‬ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ در درون ﺣﻮزﻩ ﺁن ﭼﻴﺰﯼ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻓﺮاد ﮐﻢ ﻳﺎ زﻳﺎدش را دارﻧﺪ و هﻤﻴﻦ اﻣﺮ اﺳﺎس اﺧﺘﻼف دروﻧﯽ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺣﻮزﻩﯼ ارﺑﺎب دﻳﻦ‬

‫ﺣﻮزﻩﯼ ﻣﺘﺨﺼﺼﺎن دﻳﻦ را در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﻴﺮﻳﻢ‪ .‬در ﺣﻮزﻩﯼ ارﺑﺎب دﻳﻦ ﺑﺮﺧﯽ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ دﻳﻨﯽ ﺑﻴﺸﺘﺮ و ﺑﺮﺧﯽ‬
‫ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ دﻳﻨﯽ ﮐﻤﺘﺮﯼ در اﺧﺘﻴﺎر دارﻧﺪ‪ .‬ﻣﺪﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺮاﺗﺐ روﺣﺎﻧﻴﺖ ﺷﻴﻌﻪ ﺑﺎ درﺟﻪهﺎﻳﯽ ﻳﺎدﺁور ﺳﻠﺴﻠﻪﻣﺮاﺗﺒﯽ‬
‫ارﺗﺸﯽ ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﺁﻳﺖاﷲ اﻟﻌﻈﻤﯽ‪ ،‬ﺁﻳﺖاﷲ‪ ،‬ﺣﺠﺖاﻻﺳﻼم‪ ،‬ﺛﻘﺔاﻻﺳﻼم‪ ،‬ﻃﻠﺒﻪ‪ .‬در ﺣﻮزﻩﯼ ﻣﺘﺨﺼﺼﺎن دﻳﻦ‬
‫ﺁﻳﺖاﷲ اﻟﻌﻈﻤﯽ‪ ،‬ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺮﺟﻊ ﺗﻘﻠﻴﺪ‪ ،‬ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ دﻳﻨﯽ را در اﺧﺘﻴﺎر دارد‪ .‬ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ دﻳﻨﯽ ﻧﻮﻋﯽ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ‬
‫ﻓﺮهﻨﮕﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن در ﻓﺮهﻨﮓ ﻣﺘﺄﺛ ِﺮ از دﻳﻦ ﺳﻬﻢﺑﺮﯼ از ﮐﺎﻻﯼ ﻓﺮهﻨﮕﯽ ﺧﺎﺻﯽ را ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ در ﻋﻴﻦ‬
‫ﺣﺎل ﻳﮏ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺴﯽ ﮐﻪ از ﺁن ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻮردار از رواﺑﻄﯽ در ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﮐﻤﮏ ﺁﻧﻬﺎ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﺧﻮد را در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺗﺜﺒﻴﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﺣﻴﺎﻧﺎ ارﺗﻘﺎ ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ‪ .‬ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ دﻳﻨﯽاﯼ ﮐﻪ ارﺑﺎب دﻳﻦ دارﻧﺪ‬
‫ﯼ ﺳﺎدﻩﯼ‬
‫از ﺑﺎر ﻧﻤﺎدﻳﻦ ﺑﺎﻻﻳﯽ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ‪ .‬ﺁﻳﺖاﷲ اﻟﻌﻈﻤﯽ ﻣﻬﻢ و ﻣﺤﺘﺮم اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻔﺎوت ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ دﻳﻨﯽ ﻗﺎر ِ‬
‫ﻗﺒﺮﺳﺘﺎﻧﯽ ﻣﺘﺮوﮎ ﺑﺎ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ دﻳﻨﯽ اﻳﻦ ﻣﻘﺎم ﻋﻈﻤﯽ ﺑﻪ ﺗﻔﺎوت ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ ﺑﺎدﺑﺎدﮎﻓﺮوش دورﻩﮔﺮد ﺑﺎ ﻣﻠﮏ اﻟﺘﺠّﺎر‬
‫ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬

‫در اﻳﻦ ﺗﻔﮑﻴﮏهﺎ‪ ،‬در ﺁن ﭘﻬﻨﻪﯼ وﺳﻴﻌﯽ ﮐﻪ ﺣﻮزﻩﯼ ﻣﺘﺨﺼﺼﺎن دﻳﻨﯽ در ﺁن ﻗﺮار دارد و ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻣﻐﻨﺎﻃﻴﺲوار‬
‫ﻗﻄﺐﺑﻨﺪﯼهﺎﯼ ﺁن ﺑﺎﻋﺚ درﺟﻪﺑﻨﺪﯼهﺎﯼ ﺣﻮزوﯼ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬در ﻧﻬﺎﻳﺖ دو ﻋﺎﻣﻞ از هﻤﻪ ﻣﺆﺛﺮﺗﺮ اﻧﺪ‪ :‬ﻋﺎﻣﻠﯽ را ﮐﻪ ﺑﺎ‬
‫ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ ﺳﻴﺎﺳﯽ ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﮐﻨﻴﻢ و ﻋﺎﻣﻠﯽ را ﮐﻪ ﺑﺎ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ اﻗﺘﺼﺎدﯼ‪ .‬درﺟﻪﺑﻨﺪﯼهﺎﻳﯽ ﮐﻪ اﻳﻨﮏ از ﺣﻮزﻩﯼ‬

‫‪18‬‬
‫ارﺑﺎب دﻳﻦ ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﻴﻢ‪ ،‬در ﻣﺠﻤﻮع ﺟﺪﻳﺪ اﻧﺪ‪ .‬ﮐﺎرﮐﺮد و ﺟﺎﻣﻌﻴﺖ ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﺁﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻓﻬﻢ درﻧﻤﯽﺁﻳﻨﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﺣﻮزﻩﯼ ﻋﻠﻤﻴﻪﯼ‬
‫اﺳﻼﻣﻴﻪ ﻣﻨﺘﺰع از ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺮرﺳﯽ ﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺷﮕﻔﺘﯽ دﻳﻦ‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ و ﺑﺎزار را ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ ﺑﺸﻨﺎﺳﻴﻢ‪ ،‬ﺗﺎ ﺣﻮزﻩ را ﺑﺸﻨﺎﺳﻴﻢ‪ .‬ﺑﻌﻴﺪ ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ اﺑﺴﺎل ﺑﻪ "زﻧﺪﻩﯼ ﺑﻴﺪار" ﭼﻨﻴﻦ ﭼﻴﺰﯼ ﮔﻔﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و اﻳﻦ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪﻩ ﮐﻪ او ﺳﺨﺖ از ﭘﺪﻳﺪﻩﯼ دﻳﻦ ﺷﮕﻔﺖزدﻩ ﺷﻮد‪ ،‬از ﭘﺪﻳﺪﻩاﯼ ﮐﻪ ﺧﻮد را ﻣﺘﻌﺎﻟﯽ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ‬
‫ﺣﻘﺎرت ﺳﺎزوﮐﺎر دروﻧﯽ ﺣﻮزﻩﯼ ﺁن دﺳﺖ ﮐﻤﯽ از هﻴﭻ ﺣﻮزﻩﯼ زﻣﻴﻨﯽ دﻳﮕﺮﯼ ﻧﺪارد‪ .‬اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ ﻣﺪل‬
‫ﺗﺌﻮرﻳﮑﯽ اﺳﺖ ﺑﺮاﯼ رﻓﻊ ﻣﺸﮑﻠﯽ ﮐﻪ اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺷﮕﻔﺖزدﮔﯽهﺎ را ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ–‪٨‬‬

‫دﻳﻦﻓﺮوﺷﯽ‬

‫ﺑﻨﺎﺑﺮ ﺷﻬﺎدت ادﺑﻴﺎت‪ ،‬ﻣﺮدﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﺧﻄﻪﯼ ﻓﺮهﻨﮕﯽ ﻣﺎ ﻣﯽزﻳﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻬﻴﻨﮕﯽ ﻋﺮﺻﻪﯼ ﻗﺪرت را در ﺁن ﻣﯽدﻳﺪﻩاﻧﺪ‬
‫ﮐﻪ ﭘﺎدﺷﺎهﯽ دادﮔﺮ و ﺷﺠﺎع ﺑﺮ ﺗﺨﺖ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﯽ ﺑﻨﺸﻴﻨﺪ‪ .‬دﻳﻦﭘﻨﺎهﯽ ﭘﺎدﺷﺎﻩ را در درﺟﻪﯼ ﻧﺨﺴﺖ در ﺗﺮس او از‬
‫ﻋﻮاﻗﺐ ﮐﺮدارش ﻣﯽدﻳﺪﻩاﻧﺪ‪ .‬ﻣﺸﮑﻞ در ﺟﺎﻳﯽ ﺑﺮوز ﻣﯽﮐﺮدﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻠﻄﺎن‪ ،‬ﻋﻘﻮﺑﺖﮐﻨﻨﺪﻩ ﺑﻪ ﻧﺎم دﻳﻦ ﻣﯽﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺁﻧﭽﻪ ﺷﺎﻩ را از ﺁن ﻣﯽﺗﺮﺳﺎﻧﺪﻧﺪ‪ ،‬ﺁﻧﮕﺎﻩ ﮐﻪ ﺧﻮد ﺑﻪ وﺳﻴﻠﻪاﯼ ﺗﺮسﺁور در دﺳﺖ ﺳﻠﻄﺎن ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﯽﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻈﺎم ﻓﮑﺮﯼ را ﺑﻪ‬
‫هﻢ ﻣﯽرﻳﺨﺖ و ﭼﺎرﻩاﯼ ﻧﻤﯽﻣﺎﻧﺪ ﺟﺰ اﻳﻦ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﻣﺎﺟﺮا ﺑﻪ رﻳﺎﮐﺎرﯼ ﻧﺴﺒﺖ دادﻩ ﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻇﺎهﺮ و ﺑﺎﻃﻦ‬

‫ﻓﺮق ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﻣﻴﺎن ﻇﺎهﺮ و ﺑﺎﻃﻦ ﺷﮕﺮدﯼ اﺳﺖ ﺑﺮاﯼ درﺁوردن ﺳﻼح دﻳﻦ از دﺳﺖ ﻗﺪرت‪ ،‬ﺧﻮدﮐﺎﻣﻪ ﺧﻮاﻧﺪن ﺁن و‬
‫ﮔﺬاﺷﺘﻦ دﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺁن دﻳﻨﯽ ﮐﻪ ﻗﺪرت ﺑﺪان ﻣﺘﮑﯽ اﺳﺖ‪ .‬از دﺳﺖ ﺧﺪاﻳﯽ ﮐﻪ ﭘﺸﺘﻴﺒﺎن ﻗﺪرت اﺳﺖ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ‬
‫ﺧﺪاﻳﯽ ﭘﻨﺎﻩ ﺑﺮد ﮐﻪ ﻗﺪرﺗﯽ ﺑﺮﺗﺮ دارد و دادﮔﺮ اﺳﺖ‪ .‬در ﭼﺎرﭼﻮب ﺑﺎور ﺑﻪ وﺣﺪاﻧﻴﺖ ﻧﻴﺰ ﺗﻮﺳﻞ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺧﺪا ﻋﻠﻴﻪ ﺁن ﺧﺪا‬
‫ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺷﺎﻩ ﺁرﻣﺎﻧﯽ‬

‫در ﺷﺎهﻨﺎﻣﻪﯼ ﻓﺮدوﺳﯽ از ﺷﺎﻩ ﺁرﻣﺎﻧﯽ اﻳﺮاﻧﻴﺎن اﻳﻦ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﺑﻪ دﺳﺖ دادﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪:‬‬

‫‪19‬‬
 ‫ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ ﺷﺎهﺎن ﻣﺎ دﻳﻦ ﻓﺮوش‬
‫ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن دارﻧﺪﻩ دارﻧﺪ ﮔﻮش‬
‫ﺑﻪ دﻳﻨﺎر و ﮔﻮهﺮ ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ ﺷﺎد‬
‫ﻧﺠﻮﻳﻨﺪ ﻧﺎم و ﻧﺸﺎن ﺟﺰ ﺑﻪ داد‬
‫ﺑﻪ ﺑﺨﺸﻴﺪن ﮐﺎﺧﻬﺎﯼ ﺑﻠﻨﺪ‬
‫دﮔﺮ‪ ،‬ﺷﺎد ﮐﺮدن دل ﻣﺴﺘﻤﻨﺪ‬
‫ﺳﻪ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﮐﻮ ﺑﻪ روز ﻧﺒﺮد‬
‫خ ﺷﻴ ِﺪ ﮔﺮدان ﺑﻪ ﮔﺮد‬
‫ﺑﭙﻮﺷﺪ ر ِ‬
‫ﺑﺮ و ﺑﻮم دارد ز دﺷﻤﻦ ﻧﮕﺎﻩ‬
‫ﭼﺰ اﻳﻦ را ﻧﺨﻮاﻧﺪ ﺧﺮدﻣﻨﺪ ﺷﺎﻩ‬

‫ﭘﺲ از اﻳﻦ ﺗﻮﺻﻴﻒ اﻳﻦ ﺑﻴﺖ ﻣﯽﺁﻳﺪ‪:‬‬

‫ﺟﺰ از راﺳﺘﯽ هﺮ ﮐﻪ ﺟﻮﻳﺪ ز دﻳﻦ‬

‫ﺑﺮ او ﺑﺎد ﻧﻔﺮﻳﻦ ﺑﯽ ﺁﻓﺮﻳﻦ‬

‫دﻳﻦﻓﺮوش‬

‫ﺑﺮﭘﺎﻳﻪﯼ اﻳﻦ ﺑﻴﺖ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﻣﻨﻈﻮر از دﻳﻦﻓﺮوش ﮐﺴﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ از دﻳﻦ ﭼﻴﺰﯼ ﺟﺰ راﺳﺘﯽ ﻃﻠﺐ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ‬
‫ﺗﻔﺎوتﮔﺬارﯼ ﻣﻴﺎن ارزش واﻗﻌﯽ دﻳﻦ و دﻳﻦ ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ ﻣﺠﺎز و ﻇﺎهﺮ‪ ،‬ﺳﻨﺘﯽ ﻃﻮﻻﻧﯽ دارد و ﻧﺸﺎندهﻨﺪﻩﯼ ﺗﻮاﻧﺎﻳﯽاﯼ‬
‫در دﻳﻦ اﺳﺖ ﺑﺮاﯼ اﻳﻦ ﮐﻪ از واﻗﻌﻴﺖ ﺧﻮد ﻓﺮاﺗﺮ رود‪ .‬اﮔﺮ دﻳﻨﯽ ﺑﺎ ﻗﺪرت ﻳﮑﯽ ﺷﻮد‪ ،‬اﻣﮑﺎن و اﻧﮕﻴﺰﻩﯼ ﻓﺮقﮔﺬارﯼ‬
‫ﻣﻴﺎن ﺣﻘﻴﻘﺖ و ﻣﺠﺎز از ﺁن ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺆﻣﻦ ﻇﺎهﺮًا دﻳﮕﺮ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ از دﺳﺖ ﺁن ﺑﻪ ﺧﻮد ﺁن ﭘﻨﺎﻩ ﺑﺮد‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﺸﺎن‬
‫ﻼ ﺑﻪ دﻳﻨﯽ ﺗﺎزﻩ‪.‬‬
‫دادﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ در اﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻧﻴﺰ راﻩ ﺣﻠﯽ دﻳﻨﯽ وﺟﻮد دار‪.‬د‪ :‬ﭘﻨﺎﻩ ﺑﺮدن ﺑﻪ ﺗﻔﺴﻴﺮﯼ ﺗﺎزﻩ ﻳﺎ ﮐ ً‬

‫ﺧﺼﻠﺖ ﻣﺒﺎدﻟﻪاﯼ دﻳﻦ‬

‫در ﺳﻨﺖ دﻳﻨﯽ ﻓﺮقﮔﺬار ﻣﻴﺎن دﻳﻦ ﺣﻘﻴﻘﯽ و دﻳﻦ ﻇﺎهﺮﯼ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺮاﯼ دﻳﻦ ارزش ﻣﺼﺮﻓﯽ ﺗﺼﻮر ﮐﺮد ﮐﻪ در ﺳﺨﻦ‬
‫ﻓﺮدوﺳﯽ ﭘﯽﺟﻮﻳﯽ راﺳﺘﯽ اﺳﺖ و ﺁن ﮔﺎﻩ ﮐﻪ ﭘﺎﯼ ﻇﺎهﺮ در ﻣﻴﺎن ﻣﯽﺁﻳﺪ‪ ،‬ﺁن را ﮐﺎﻻﻳﯽ ﺗﺼﻮر ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻓﺮوش‬
‫ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد( ‪.‬اﻟﺒﺘﻪ ﮐﻴﻔﻴﺖ اﻳﻦ ﮐﺎﻻ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاﯼ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﭼﻮن ﺑﻔﺮوﺷﻴﻤﺶ‪ ،‬از دﺳﺘﺶ ﻧﻤﯽدهﻴﻢ و ﺑﻌﻴﺪ ﻧﻴﺴﺖ هﺮ‬
‫ﭼﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺑﻔﺮوﺷﻴﻤﺶ‪ ،‬ﺑﺮ ﺣﺠﻢ و ﻣﻘﺪار ﻣﻮﺟﻮدﯼ ﺁن در ﻧﺰد ﻣﺎ اﻓﺰرودﻩ ﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع را در ﺑﺨﺸﻬﺎﯼ ﺁﻳﻨﺪﻩ‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ ﺧﻮاهﻴﻢ رﺳﻴﺪ( ﺑﺮ اﻳﻦ ﻗﺮار اﮔﺮ ﻣﺎ ﺑﻴﺎﻳﻴﻢ و دﻳﻦ را داراﯼ دو ﺑﻌﺪ ﻣﺼﺮﻓﯽ و ﻣﺒﺎدﻟﻪاﯼ ﺑﺪاﻧﻴﻢ‪ ،‬ﭼﻴﺰﯼ ﻧﮕﻔﺘﻪاﻳﻢ‬
‫ﮐﻪ ﻣﺆﻣﻦ ﻧﺘﻮاﻧﺪ ﺑﺎ ﺁن هﻤﺮاهﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬وﻟﯽ ﺗﻔﺎوﺗﯽ در ﮐﺎر اﺳﺖ‪ :‬دﻳﻦ در ﺗﻤﺎﻳﺰش ﺑﺎ اﺧﻼق ﻧﺎب از ﻳﮑﺴﻮ و از ﺳﻮﯼ‬
‫دﻳﮕﺮ ﺑﺎ ﭼﻴﺰﯼ ﭼﻮن ﺣﮑﻤﺖ‪ ،‬دﻳﻦ اﺳﺖ ‪.‬دﻳﻦ اﻣﺮ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺳﺖ و اﻣﺮ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﻣﺮ ﺑﺎﻃﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬دﻳﻦ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ‬

‫‪20‬‬
 ‫ارزش ﻣﺒﺎدﻟﻪاﯼ ﺁن دﻳﻦ اﺳﺖ‪ ،‬و اﻳﻦ ﭼﻴﺰﯼ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺁﻣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ ﺗﺼﺮﻳﺢ ﻧﻤﯽﺷﻮد ‪.‬در ﻣﺒﺎدﻟﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ دﻳﻨﯽ‬
‫ﺧﺎص دﻳﻨﯽ ﺧﺎص ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ وﺟﻮد ﻣﺒﺎدﻟﻪاﯼ ﺁن اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﺁن را ﺑﻴﺸﺘﺮ و ﮐﺴﯽ ﮐﻤﺘﺮ دارد‪ .‬دﻳﻦ اﮔﺮ ﻓﻘﻂ‬
‫ﻣﺼﺮف ﺷﺨﺼﯽ داﺷﺖ‪ ،‬ﻣﯽﺷﺪ ﺷﺨﺼﺎ ﺁن را ﺗﻮﻟﻴﺪ ﮐﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﮐﺎر در دوران ﻣﺎ ﻣﻴﺴﺮ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ دﻳﻨﻬﺎﯼ‬
‫ﯼ ﺷﺨﺼﯽ و ﺧﺎﻧﮕﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫رﺳﻤﯽ اﻣﺎ ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪﯼ ﺣﺎد ﺑﺎ ﺗﻮﻟﻴﺪهﺎﯼ ﻣﻌﻨﻮ ِ‬

‫ﻣﺒﺎدﻟﻪ و ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ‬

‫ﺳﻨﺖ دﻳﻨﯽ‪ ،‬هﻤﭽﻨﺎن ﮐﻪ از زﺑﺎن ﻓﺮدوﺳﯽ ﺷﻨﻴﺪﻳﻢ‪ ،‬وﺟﻮد ﭘﺪﻳﺪﻩﯼ دﻳﻦﻓﺮوﺷﯽ را ﭘﻨﻬﺎن ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﺷﮑﺎل ﺗﻔﮑﺮ اﻧﺘﻘﺎدﯼ‬
‫ﺳﻨﺘﯽ اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﯽﺑﻴﻨﺪ ﮐﻪ دﻳﻦﻓﺮوﺷﯽ ﻓﻘﻂ ﻋﻼﻣﺖ ﻓﺴﺎد ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬دﻳﻦﻓﺮوﺷﯽ ﭘﺪﻳﺪﻩاﯼ ﻋﺎدﯼ اﺳﺖ و از ﺧﺼﻠﺖ‬
‫ﻣﺒﺎدﻟﻪاﯼ دﻳﻦ ﺑﺮﻣﯽﺧﻴﺰد‪ .‬دﻳﻦ ﻳﮏ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ اﺳﺖ‪ ،‬در ﻣﻌﺼﻮﻣﺎﻧﻪﺗﺮﻳﻦ ﺷﮑﻞ ﺧﻮد ﻳﮏ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ ﻋﺎدﯼ ﻓﺮهﻨﮕﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎ اﻳﻦ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ﮐﺎﻻﻳﯽ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﯽﮐﻨﻴﻢ و ﺁن را ﻣﯽﻓﺮوﺷﻴﻢ ‪.‬هﺮ ﭼﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪاﯼ دﻳﻨﯽﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ و هﺮ ﭼﻪ دﻳﻨﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽﺗﺮ و‬
‫ﺳﻴﺎﺳﯽﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ارزش ﻣﺒﺎدﻟﻪاﯼ دﻳﻦ در ﺁن ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺎرزﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬دﻳﻨﯽ را داﺷﺘﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎﯼ ﺟﻮاز ﺷﺮﮐﺖ در‬
‫ﻣﻌﺎﻣﻼت اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺎﺻﺮﺧﺴﺮو در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ‪:‬‬

‫ﺳﺨﻦ از ﻣﺮدم دﻳﻨﺪار ﺷﻨﻮ و ﺁن را‬

‫ﮐﻪ ﻧﺪارد دﻳﻦ‪ ،‬ﻣﻨﮕﺮ ﺳﻮﯼ دﻳﻨﺎرش‬

‫در ﺑﺨﺶهﺎﯼ ﺁﻳﻨﺪﻩ ﻣﻮﺿﻮع ارزش ﻣﺼﺮﻓﯽ و ﻣﺒﺎدﻟﻪاﯼ دﻳﻦ را ﭘﯽ ﺧﻮاهﻴﻢ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬

‫اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ–‪٩‬‬

‫ﺣﺴﺎﺑﺪارﯼ دوﮔﺎﻧﻪﯼ دﻳﻨﯽ‬

‫ﺷﺮﻳﻌﺖ را ﺷﺮﻳﻌﺖﮔﺬار ﻣﯽﺁورد‪ .‬او ﻳﮏ ارز دﻳﻨﯽ را از اﻋﺘﺒﺎر اﻧﺪاﺧﺘﻪ و ارز دﻳﻨﯽ دﻳﮕﺮﯼ را ﺑﻪ ﺟﺎﯼ ﺁن رواج‬
‫ن ﻳﮏ ارز دﻳﻨﯽ‪ ،‬ﮐﺎهﻨﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﺎﺳﺪارﻧﺪﻩﯼ ﺁن ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻮد ﺑﯽاﻋﺘﺒﺎر ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﺎم ﺳﮑﻪﯼ‬
‫ﻣﯽدهﺪ‪ .‬ﺑﺎ از اﻋﺘﺒﺎر اﻓﺘﺎد ِ‬
‫ﺟﺪﻳﺪ‪ ،‬ﺧﺰاﻧﻪﯼ ﺟﺪﻳﺪﯼ ﺗﺄﺳﻴﺲ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺧﺰاﻧﻪداران ﺟﺪﻳﺪ‪ ،‬ﮐﺎهﻨﺎن ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺗﺎزﻩ هﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺎﻧﮏ ﻣﺮﮐﺰﯼ دﻳﻨﯽ‬

‫وﻇﻴﻔﻪﯼ ﮐﺎهﻨﺎن ﭘﺎﺳﺪارﯼ از ارز دﻳﻨﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺁﻧﺎن در رواج ﺁن ﻣﯽﮐﻮﺷﻨﺪ و ﺳﺨﺖ ﻣﺮاﻗﺐاﻧﺪ ﮐﻪ ارزهﺎﯼ دﻳﮕﺮﯼ در‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻋﺘﺒﺎر ﻧﻴﺎﺑﻨﺪ‪ .‬ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﺣﺴﺎﺳﻴﺖ ﮐﺎهﻨﺎن ﺑﻪ ارزهﺎﯼ ﻣﺸﺎﺑﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ارزهﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﺁﻧﺎن اﺻﺎﻟﺘﺸﺎن را اﻣﻀﺎ‬

‫‪21‬‬
 ‫ﻧﮑﺮدﻩاﻧﺪ‪ .‬ﻣﻼﻳﺎن در ﻧﺎﺑﻮد ﮐﺮدن ارزهﺎﯼ "ﺗﻘﻠﺒﯽ" ﺳﺨﺖ ﮐﻮﺷﺎﻳﻨﺪ‪ .‬ارزهﺎﯼ ﻣﺸﺎﺑﻪ را دﻳﻨﻬﺎﯼ ﺣﺎﺷﻴﻪ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ارز اﺻﻴﻞ از ﺁن دﻳﻦ ﻣﺮﮐﺰ اﺳﺖ‪ .‬روﺣﺎﻧﻴﺖ ﻣﺮﮐﺰ ﭼﻴﺰﯼ هﻤﭽﻮن ﻳﮏ ﺑﺎﻧﮏ ﻣﺮﮐﺰﯼ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﻨﺘﺮلﮐﻨﻨﺪﻩﯼ ﻣﺸﺮوع‬
‫ﯽ ارز اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﺻﺎﻟﺖ و ارزﻧﺪﮔ ِ‬

‫ﺗﻐﻴﻴﺮ اﻋﺘﺒﺎر‬
‫ﺷﺮﻳﻌﺖﮔﺬار ﻳﻌﻨﯽ ﺁورﻧﺪﻩﯼ ارز ﺟﺪﻳﺪ دﻳﻨﯽ‪ ،‬ﺷﺨﺼﻴﺖ ﮐﺎرﻳﺴﻤﺎﺗﻴﮑﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻳﮏ ﻟﺤﻈﻪﯼ ﺧﺎص ﺗﺎرﻳﺨﯽ اﻳﻦ‬
‫اﻣﮑﺎن را ﻣﯽﻳﺎﺑﺪ ﮐﻪ ﺟﻨﺒﺸﯽ ﺑﻪ ﭘﺎ ﮐﻨﺪ و ﺑﺎ اﺗﮑﺎ ﺑﻪ ﺁن ﺗﻐﻴﻴﺮ اﻋﺘﺒﺎر را ﻣﻤﮑﻦ ﺳﺎزد‪ .‬ﺗﻐﻴﻴﺮ اﻋﺘﺒﺎر ﺑﺎ ﻳﮏ ﮔﻔﺘﺎر‬
‫ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ ﻣﺴﺘﺪل ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻔﻊ ﺷﻤﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ارزﺷﻬﺎﯼ ﺗﺎزﻩ ﺑﮕﺮوﻳﺪ‪.‬‬

‫ﮔﻔﺘﺎر ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ‬
‫هﺮ دﻳﻨﯽ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻣﻨﺎﻓﻌﯽ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬در دﻳﻨﻬﺎﯼ ﺳﺎدﻩ ﺗﻤﺠﻴﺪ از ﺧﻮد ﺳﺎدﻩ اﺳﺖ و ﮐﺴﯽ را ﮐﻪ در ﻣﺤﻴﻂ زاﻳﺶ‬
‫ﺁن دﻳﻦ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻗﺎﻧﻊ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬وﻗﺘﯽ ﻣﺜﻼ ﻣﻦ ﻧﺪاﻧﻢ ﻓﻼن ﮐﻮﻩ ﮐﺠﺎﺳﺖ‪ ،‬در ﻣﻦ هﻴﺠﺎﻧﯽ ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد اﮔﺮ ﺑﺪاﻧﻢ ﺑﺎ‬
‫ﮔﺮوﻳﺪن ﺑﻪ ﮐﻴﺸﯽ ﺧﺎص ارواح ﺳﺎﮐﻦ ﺑﺮ ﻗﻠﻪﯼ ﺁن ﻳﺎور ﻣﻦ ﺧﻮاهﻨﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﺎر ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ دﻳﻨﯽ در ﺟﺎﻣﻌﻪاﯼ ﺑﺎ ﻳﮏ‬
‫ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺘﮑﺎﻣﻠﯽ درﻣﯽﺁﻳﺪ‪ .‬ﺣﺴﺎﺑﺪارﯼ ﻣﺘﮑﺎﻣﻞ دﻳﻨﯽ ﺑﺮ اﺳﺎس اﻳﻦ ﻗﺎﻋﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ دﻧﻴﺎ‬
‫ﻣﺰرﻋﻪﯼ ﺁﺧﺮت اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺸﺖ درﺳﺖ را ﻗﺎﻋﺪﻩهﺎﯼ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﺘﺨﺼﺺ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺑﻪ ﻣﺎ در ﻧﻘﺸﯽ ﭼﻮن‬
‫ﻣﺸﺎور ﺑﺎﻧﮏ ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﭼﻪ ﺑﻴﻨﺪوزﻳﻢ و ﺑﻪ ﭼﻪ ﻣﻘﺪارﯼ‪ ،‬ﺗﺎ در اﻳﻦ دﻧﻴﺎ و ﺁن دﻧﻴﺎ ﺑﺮداﺷﺘﻬﺎﯼ ﻣﻄﻠﻮب را داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ .‬در ﺑﺮﺧﯽ ﺁﺛﺎر دﻳﻨﯽ ﺣﺴﺎب هﺮ ﭼﻴﺰﯼ ﺑﺎ دﻗﺖ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ :‬اﮔﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﮐﻨﯽ‪ ،‬در اﻳﻦ ﺟﻬﺎن اﻳﻦ ﻓﺎﻳﺪﻩ را‬
‫ﻣﯽﺑﺮﯼ و در ﺁن ﺟﻬﺎن ﻓﻼن ﺗﻌﺪاد ﺧﺎﻧﻪ در ﺑﻬﺸﺖ ﻧﺼﻴﺒﺖ ﻣﯽﺷﻮد و اﮔﺮ ﭼﻨﺎن ﮐﻨﯽ‪ ،‬ﮔﺮﻓﺘﺎر ﺑﻬﻤﺎن ﻋﻘﻮﺑﺖ ﻣﯽﺷﻮﯼ‪،‬‬
‫ﻋﻘﻮﺑﺘﯽ ﮐﻪ ﺟﺰﺋﻴﺎت ﺁن از هﻢ اﮐﻨﻮن ﻣﺸﺨﺺ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺣﺴﺎﺑﺪارﯼ دوﺑﻞ‬
‫روﺣﺎﻧﻴﺎن‪ ،‬ﺑﻮروﮐﺮاتهﺎﯼ دﺳﺘﮕﺎﻩ دﻳﻨﯽ هﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺟﺎﻳﮕﺎﻩ ﺁﻧﺎن در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺗﺎﺑﻊ ﺟﺎﻳﮕﺎﻩ ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ اﺳﺖ‪ .‬هﺮ ﭼﻪ ارزﯼ‬
‫ﮐﻪ ﺁﻧﺎن رواج ﻣﯽدهﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺮﻳﺪار ﺑﻴﺸﺘﺮﯼ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﻧﻔﻮذ و ﻗﺪرت ﻓﺮدﯼ و ﺟﻤﻌﯽ ﺁﻧﺎن اﻓﺰودﻩ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺁﻧﺎن ﺑﺎ‬
‫دﻗﺖ وﻳﮋﻩاﯼ ﺣﺴﺎب دو ﭼﻴﺰ را دارﻧﺪ‪ :‬ﺣﺴﺎب ارز دﻳﻨﯽ و ﺣﺴﺎب ﺑﺎرﺁورﯼ اﻗﺘﺼﺎدﯼ ﭘﻮﻟﯽ ﺁن را‪ .‬راز و رﻣﺰ‬
‫ﺷﻴﻮﻩﯼ ﺑﺮﺧﻮرد ﺗﺸﮑﻴﻼت دﻳﻨﯽ ﺑﻪ اﺗﻔﺎقهﺎﯼ ﺳﻴﺎﺳﯽ را در درﺟﻪﯼ ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺎﻳﺪ در اﻳﻦ ﺣﺴﺎﺑﺪارﯼ ﺟﺴﺖ‪ .‬ﻧﻤﻮﻧﻪ‪:‬‬
‫ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﮐﻪ در ﺑﺤﺚ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﻠﺖ و ﻣﻠﻴﺖﺑﺎورﯼ در ﻋﺼﺮ ﺟﺪﻳﺪ ﺑﺴﻴﺎر ﮐﺎوﻳﺪﻩ ﺷﺪﻩ‪ ،‬ﻧﻘﺶ دﻳﻦ در ﺟﻨﺒﺸﻬﺎﯼ ﻣﻠﯽ‬
‫ن وﻳﮋﻩ‪ ،‬ﺗﻼش ﮔﺮوهﯽ از ﻣﺮدم‪ ،‬ﮐﻪ ﺧﻮد را ﻣﻠﺖ ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﯼ‬
‫اﺳﺖ ‪.‬وﺟﻪ اﻗﺘﺼﺎدﯼ اﻳﻦ ﺟﻨﺒﺸﻬﺎ در ﻳﮏ ﺑﻴﺎ ِ‬
‫داﺷﺘﻦ ﻳﮏ ﺑﺎزار ﻣﺴﺘﻘﻞ اﺳﺖ‪ .‬دﻓﺎع از ارز ﻣﻠﯽ ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻳﮏ ﺣﺮﮐﺖ دﻳﻨﯽ درﻣﯽﺁﻳﺪ‪ .‬ارز دﻳﻨﯽ و ارز‬
‫اﻗﺘﺼﺎدﯼ درهﻢﺁﻣﻴﺰﻧﺪ و روﺣﺎﻧﻴﺎن ﺑﻪ ﺻﻮرت رهﺒﺮان ﻣﻠﯽ درﻣﯽﺁﻳﻨﺪ‪ .‬دﻳﻦ ﻣﻨﻔﻌﺖ ﻣﻠﯽ ﻣﯽﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬

‫ﺳﮑﻮﻻرﻳﺰاﺳﻴﻮن‬
‫ﻣﻮﺿﻮﻋﻴﺖ ﺳﮑﻮﻻرﻳﺰاﺳﻴﻮن‪ ،‬وﺟﻮد ﺣﺴﺎﺑﺪارﯼ دوﺑﻞ دﻧﻴﻮﯼ‪-‬اﺧﺮوﯼ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ دﺳﺘﮕﺎﻩ دﻳﻨﯽ ﻓﻘﻂ ﺣﺴﺎب و ﮐﺘﺎب‬

‫‪22‬‬
 ‫ﺁﺧﺮت را ﻣﯽداﺷﺖ‪ ،‬ﭼﻴﺰﯼ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺳﮑﻮﻻرﻳﺰاﺳﻴﻮن ﻣﻄﺮح ﻧﻤﯽﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﻃﻤﻴﻨﺎن ﺧﺎﻃﺮ را اﻣﺎ ﺑﻪ ﺣﺴﺎﺑﺪاران دﺳﺘﮕﺎﻩ‬
‫دﻳﻨﯽ ﻣﯽدهﻴﻢ در ﺟﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﺳﮑﻮﻻرﻳﺰاﺳﻴﻮن ﺑﻮدش ﻳﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ﺑﻮروﮐﺮاﺳﯽ دﻳﻨﯽ از دﺧﺎﻟﺖ در ﺑﻮروﮐﺮاﺳﯽ دوﻟﺘﯽ‬
‫ﻣﻨﻊ ﺷﺪﻩ‪ ،‬ﺣﺴﺎﺑﺪارﯼ دوﺑﻞ دﻳﻨﯽ هﻤﺎﻧﭽﻨﺎن ﭘﺎ ﺑﺮﺟﺎﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﮐﻪ واﺗﻴﮑﺎن را در ﺟﺎﻣﻌﻴﺘﺶ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﻓﻬﻤﻴﺪ‪ ،‬ﻣﮕﺮ ﺁن‬
‫ﮐﻪ ﺁن را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﮏ ﺑﺎﻧﮏ و ﮐﻼ ﻳﮏ ﮐﻨﺴﺮن اﻗﺘﺼﺎدﯼ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﺑﺮ اﻳﻦ ﻗﺮار ﺳﮑﻮﻻرﻳﺰاﺳﻴﻮن‪ ،‬ﭘﺎرﺳﺎﻳﯽ‬
‫ﮐﺎﻣﻠﯽ را ﺑﻪ دﺳﺘﮕﺎﻩ دﻳﻨﯽ ﺗﺤﻤﻴﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﮐﺎرﯼ ﮐﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮﯼ از درﺁﻣﻴﺰﯼ ﺳﻪ ارز دﻳﻨﯽ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدﯼ و دوﻟﺘﯽ‬
‫ﺑﺎ ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﺮارﺗﻬﺎﻳﯽ ﺑﺎورﻧﮑﺮدﻧﯽ را ﻣﻮﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد ‪.‬‬

‫ﻋﻠﺖ هﺮاس از ﺳﮑﻮﻻرﻳﺰاﺳﻴﻮن‬

‫ﺗﺸﮑﻴﻼت دﻳﻨﯽ‪ ،‬ﺣﺴﺎﺑﺪارﯼ دوﺑﻞ دﻧﻴﻮﯼ‪-‬اﺧﺮوﯼ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺷﺪت اﻧﮑﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ ‪.‬هﺮاس از ﺳﮑﻮﻻرﻳﺰاﺳﻴﻮن هﺮاس‬
‫از ﺟﺎرﯼ ﺷﺪن اﻳﻦ ﻗﺎﻋﺪﻩﯼ ﺳﮑﻮﻻر اﺳﺖ ﮐﻪ هﻤﻪﯼ ﺣﺴﺎﺑﻬﺎ ﺑﺎﻳﺪ رو ﺑﺎﺷﻨﺪ و دوﻟﺖ ﻣﻮﻇﻒ اﺳﺖ ﮐﻪ هﻤﻪ را‬
‫ﺖ ﺳﮑﻮﻻر‪ ،‬ﺗﺸﮑﻴﻼت دﻳﻨﯽ ﭼﻴﺰﯼ ﻧﻴﺴﺖ ﺣﺰ ﻳﮏ ﺑﻨﮕﺎﻩ‬
‫ت دوﻟ ِ‬
‫ﺑﯽﻃﺮﻓﺎﻧﻪ ﺣﺴﺎﺑﺮﺳﯽ ﮐﻨﺪ ‪.‬ﺑﺮاﯼ ادارﻩﯼ ﻣﺎﻟﻴﺎ ِ‬
‫اﻗﺘﺼﺎدﯼ‪ .‬اﮔﺮ هﻢ در ﺟﺎﻳﯽ ﺗﺨﻔﻴﻒ ﻣﺎﻟﻴﺎﺗﯽ ﻣﯽﮔﻴﺮد‪ ،‬اﻳﻦ ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪﯼ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺑﺎ ﺟﻮاﻧﺐ روﺷﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺳﻪ وﻇﻴﻔﻪﯼ اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ‬

‫ﺑﻪ دﻟﻴﻞ وﺟﻮد ارزش ﺳﻪﮔﺎﻧﻪﯼ ﺳﮑﻪﯼ دﻳﻨﯽ‪ ،‬ﺳﮑﻪﯼ ﭘﻮﻟﯽ و ﺳﮑﻪﯼ ﻗﺪرت‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ وﻇﻴﻔﻪﯼ ﺳﻪﮔﺎﻧﻪاﯼ‬
‫دارد‪ :‬ﻳﮏ ﮐﺎر ﺁن ﺗﺤﻠﻴﻞ ارز دﻳﻨﯽ و ﺑﺮرﺳﯽ ﭘﻮﻳﺶ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪاﯼ ﺁن اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺎر دوم ﺁن ﺳﻨﺠﺶ ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺁن ﺑﻪ‬
‫ارز ﭘﻮﻟﯽ و ﮐﻼ ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت ﻣﻴﺎن اﻳﻦ دو ﻧﻮع ارز ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ وﻇﻴﻔﻪ ﺳﻮم اﺳﺖ ﮐﻪ هﻤﺎﻧﺎ ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت‬
‫ﻣﻴﺎن ﺳﮑﻪﯼ دﻳﻦ و ﺳﮑﻪﯼ ﻗﺪرت اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ اﻋﺘﺒﺎر" اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ" در درﺟﻪﯼ ﻧﺨﺴﺖ ﻧﻮﻋﯽ‬
‫اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﯼﺳﻨﺠﯽ اﺳﺖ و در درﺟﻪﯼ دوم داﻧﺸﯽ اﺳﺖ ﮐﻤﮏﮐﺎ ِر ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺳﻴﺎﺳﺖﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺧﻮد اﻗﺘﺼﺎد و ﻧﻴﺰ‬
‫ﻃﺒﻌًﺎ دﻳﻦﺷﻨﺎﺳﯽ‪.‬‬

‫اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ–‪١٠‬‬

‫وﺟﻪ ارﺗﺒﺎﻃﯽ دﻳﻦ‬

‫ﻼ ﻧﻮﻋﯽ راﺑﻄﻪﮔﻴﺮﯼ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻳﺎ ﻣﻨﺸﯽ در‬

‫در اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ‪ ،‬دﻳﻦ اﺳﺎﺳﺎ ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ ﻧﻮﻋﯽ ﺗﻌﻠﻖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﮐ ً‬
‫ﻂ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ‪.‬ﺑﺮ اﻳﻦ ﻗﺮار درﮎ اﻳﺪﻩﯼ اﻳﻦ اﻗﺘﺼﺎد‪ ،‬ﭘﻴﺶ از هﺮ ﭼﻴﺰ ﻣﺴﺘﻠﺰم ﺗﻮﺟﻪ وﻳﮋﻩ‬
‫رواﺑ ِ‬
‫ﺑﻪ وﺟﻪ ارﺗﺒﺎﻃﯽ دﻳﻦ اﺳﺖ ‪.‬‬

‫‪23‬‬
 ‫دﻳﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ ﺗﻌﻠﻖ ﮔﺮوهﯽ‬
‫دﻳﻦ در ﻣﻌﻨﺎﯼ ﻣﺸﺨﺺ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺁن ﺗﻌﻠﻖ داﺷﺘﻦ ﺑﻪ ﮔﺮوهﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻳﻬﻮدﯼ ﺑﻮدن ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎﯼ ﺗﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪﯼ ﻳﻬﻮدﯼ‬
‫اﺳﺖ و ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻮدن ﺗﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪﯼ ﻣﺴﻠﻤﺎن اﺳﺖ‪ .‬اﺳﻼﻣﯽ ﺟﺪا از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻮدن ﻳﻌﻨﯽ در‬
‫ﻣﺘﻦ ﻳﮏ ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻦ و ﺑﺎزﯼ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽاﯼ را ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎﻧﻪ ﺑﺎزﯼ ﮐﺮدن‪.‬‬

‫دﻳﻦ ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ ﻗﺮارداد اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‬

‫دﻳﻦ ﻳﮏ واﺳﻄﻪﯼ ارﺗﺒﺎﻃﯽ اﺳﺖ‪ ،‬واﺳﻄﻪﯼ ارﺗﺒﺎﻃﯽاﯼ ﺑﺎ دو ﮐﺎرﮐﺮد‪ :‬ﮐﺎرﮐﺮد ﻳﮑﻢ ﺷﮑﻞ و ﺷﻴﻮﻩﯼ ﺗﻤﺎسﮔﻴﺮﯼ ﺑﺎ‬
‫ﺳﺎﺣﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮهﻨﮓ ﻗﺎﻳﻞ ﺑﻪ وﺟﻮد ﺁن اﺳﺖ و ﻗﺪﺳﯽاش ﻣﯽﻧﺎﻣﺪ‪ ،‬و ﮐﺎرﮐﺮد دوم ﺑﺮﻗﺮارﯼ ﻧﻮﻋﯽ راﺑﻄﻪ ﻣﻴﺎن‬
‫اﻧﺴﺎﻧﻬﺎﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﻼف ﺗﺼﻮر راﻳﺞ ﮐﺎرﮐﺮد اول ﻓﺮﻋﯽ اﺳﺖ و ﮐﺎرﮐﺮد دوم اﺳﺖ ﮐﻪ اﺻﻠﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻘﺎ و ﺗﺪاوم ﺗﺎرﻳﺨﯽ‬
‫دﻳﻦ ﻧﻪ ﺑﻪ ﺗﺮس از ﻃﺒﻴﻌﺖ و ﻣﻮﺟﻮدهﺎﯼ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪﯼ ﻣﺎوراءاﻟﻄﺒﻴﻌﯽ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﺗﺮس اﻧﺴﺎن از اﻧﺴﺎن ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬دﻳﻦ‬
‫ﻗﺮارداد اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻗﺮاردادﯼ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺑﺤﺚ و ﻓﺤﺺ ﻗﺮاردادﻩ ﻧﺸﺪﻩ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاﯼ اﺳﺮارﺁﻣﻴﺰ ﻣﻘﺮر ﺷﺪﻩ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻓﺮﻋﯽ ﺑﻮدن اﻟﻬﻴﺎت‬

‫در دﻳﻦ اﺳﻼم ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻴﻢ دو ﮐﺎرﮐﺮد دﻳﻦ را ﺑﺒﻴﻨﻴﻢ‪ .‬رواﻳﺖ رﺳﻤﯽ ﺣﻮزوﯼ ﺁن را در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﻴﺮﻳﻢ و ﺁن را‬
‫ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻳﮏ ﮐﺘﺎب ﭼﻨﺪ ﺟﻠﺪﯼ ﺗﺼﻮر ﻣﯽﮐﻨﻴﻢ‪ :‬اﻣﺘﻴﺎز ﻣﯽدهﻴﻢ و ﻣﯽﮔﻮﻳﻴﻢ ﺟﻠﺪ اول اﻟﻬﻴﺎت اﺳﺖ‪ .‬در واﻗﻌﻴﺖ اﻣﺎ اﻳﻦ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬زﻳﺮا ﻣﺜﻼ در ﺷﻴﻌﻪ ‪ −‬ﻧﻪ در ﺷﻴﻌﻪﯼ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﻣﺆﻣﻨﺎن درﺳﺨﻮاﻧﺪﻩﯼ اﻣﺮوزﯼ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺬهﺒﯽ ﮐﻪ زﻧﺪﮔﯽ‬
‫ﺷﺪﻩ و زﻧﺪﮔﯽ ﻣﯽﺷﻮد ‪ −‬اﻟﻬﻴﺎت واﻗﻌﯽ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺷﺎﻣﻞ اﻣﺎﻣﻬﺎ و اﻣﺎم زادﻩهﺎﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ از اﻟﻔﺎظ ﻣﻘﺪس در ﮐﻼم روزﻣﺮﻩﯼ‬
‫ﻳﮏ ﺷﻴﻌﻪ ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ ﺁﻣﺎر ﮔﻴﺮﻳﻢ‪ ،‬ﺑﻪ راﺣﺘﯽ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮﻳﻢ‪ .‬ﺑﻪ هﺮ ﺣﺎل اﻟﻬﻴﺎت ﮐﺘﺎب ﻧﺎزﮐﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻘﻴﻪ‬
‫ﻣﺠﻠﺪات را ﻓﻘﻪ ﺗﺸﮑﻴﻞ ﻣﯽدهﻨﺪ‪ .‬ﺳﻴﺮﻩ ﻧﺒﻮﯼ و ﺳﻴﺮﻩﯼ اﻣﺎﻣﺎن در ﻣﺬهﺐ ﺷﻴﻌﻪ و ﻧﻴﺰ اﺣﺎدﻳﺚ اﺳﺎﺳﺎ در ﺧﺪﻣﺖ ﻓﻘﻪ‬
‫هﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻓﻘﻪ ﺑﻪ رواﺑﻂ ﻣﻴﺎن اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬

‫ﻣﺸﮑﻞ روﺷﻨﮕﺮان‬
‫روﺷﻨﮕﺮان ﺑﻪ وﺟﻪ ارﺗﺒﺎﻃﯽ دﻳﻦ ﮐﻢﺗﻮﺟﻪ ﺑﻮدﻩاﻧﺪ و ﺑﻪ اﻳﻦ ﺟﻬﺖ از ﺟﺎنﺳﺨﺘﯽ دﻳﻦ ﺗﻌﺠﺐ ﮐﺮدﻩاﻧﺪ‪ .‬ﺁﻧﺎن ﺑﺎ ﺑﺨﺶ‬
‫اﻟﻬﻴﺎﺗﯽ دﻳﻦ درﮔﻴﺮ ﺷﺪﻩاﻧﺪ و از وﺟﻪ ﻣﺒﺎدﻟﻪاﯼ ﺁن در راﺑﻄﻪهﺎﯼ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻏﺎﻓﻞ ﺑﻮدﻩاﻧﺪ‪ .‬ﻋﻠﻢ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻋﻠﻢ ‪ −‬اﮔﺮ ﺗﻮدﻩ‪،‬‬
‫درﺳﺨﻮاﻧﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ ‪ −‬ﺷﺎﻳﺪ اﻟﻬﻴﺎت را ﭘﺲ زﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺟﺎﯼ ﮐﺪهﺎﯼ ارﺗﺒﺎﻃﯽاﯼ را ﻧﻤﯽﮔﻴﺮد ﮐﻪ دﻳﻦ ﻋﺮﺻﻪ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﻟﻬﻴﺎت دﻳﻨﯽ و اﻟﻬﻴﺎت ﻓﻠﺴﻔﯽ‬

‫در ﻧﺰد ﻋﺪﻩاﯼ از ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن‪ ،‬اﻟﻬﻴﺎﺗﯽ ﻣﯽﻳﺎﺑﻴﻢ ﻣﻌﻘﻮﻟﺘﺮ از اﻟﻬﻴﺎت هﺮ دﻳﻨﯽ ‪.‬اﻣﺎ اﻟﻬﻴﺎت ﺁﻧﺎن را ﺗﻮدﻩهﺎ ﻧﻤﯽﭘﺬﻳﺮﻧﺪ ﭼﻮن‬
‫هﻢ ﭘﻴﭽﻴﺪﻩ اﺳﺖ و ﺑﺎ ﺑﺎﺷﻨﺪﻩهﺎﻳﯽ ﺑﺎ ﺻﻮرت و ﺳﻴﺮت اﻧﺴﺎﻧﯽ ﮐﺎر ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و هﻢ اﻳﻦ ﮐﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪﯼ ﮐﺪهﺎﻳﯽ را ﻋﺮﺿﻪ‬
‫ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺣﮑﻢ ﻗﺮارداد اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬از ﺧﺪاﯼ هﮕﻞ ﮐﺴﯽ ﻧﻤﯽﺗﺮﺳﺪ‪ .‬ﺧﺪاﯼ ﮐﺎﻧﺖ ﺗﻤﺮﮐﺰ ﺗﺸﻮﻳﻖ اﺧﻼق‬
‫و ﺳﺮزﻧﺶ اﺧﻼﻗﯽ در ﺟﺎﻳﯽ ﻣﺸﺨﺺ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬او ﭼﻴﺰﯼ ﭼﻮن ﺟﻬﻨﻢ و ﺑﻬﺸﺖ ﻧﺪارد‪ .‬هﮕﻞ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ در ﺳﻴﺴﺘﻢ‬

‫‪24‬‬
 ‫ﺧﻮد ﺑﺴﻴﺎرﯼ ﭼﻴﺰهﺎ را اﺳﺘﻨﺘﺎج ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ "داﺋﺮة اﻟﻤﻌﺎرف" او رﺟﻮع ﮐﻨﻴﺪ ﺗﺎ درﻳﺎﺑﻴﺪ‪ .‬در ﺁﻧﺠﺎ وﻟﯽ ﺑﻪ ﭼﻴﺰﯼ ﭼﻮن ﻣﺎر‬
‫ﻏﺎﺷﻴﻪ ﺑﺮﻧﻤﯽﺧﻮرﻳﺪ‪.‬‬

‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاهﺪ ﻓﺮق ﻓﻠﺴﻔﻪ و دﻳﻦ را درﻳﺎﺑﺪ ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ در ﻳﮏ روز دو ﮐﺘﺎب را ﺑﺎ هﻢ ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪" :‬ﻧﻘﺪ ﺧﺮد ﻋﻤﻠﯽ"‬
‫ﮐﺎﻧﺖ و "ﻣﺒﺪأ و ﻣﻌﺎد" ﺁﻳﺖاﷲ دﺳﺘﻐﻴﺐ ﺷﻴﺮازﯼ را‪ .‬اوﻟﯽ ﻣﺎ را ﺑﺎ ﻟﺬت ﻧﺎب ﻋﻘﻞ از ﮐﺎر ﻧﻴﮏ و ﺳﺮزﻧﺶ ﻋﻘﻞ از‬
‫ﺑﺪﮐﺎرﯼ ﺁﺷﻨﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ و دوﻣﯽ ﻣﺎ را ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ و دوزخ دﻳﻨﯽ ﻣﯽﺑﺮد‪ .‬ﮐﺎﻧﺖ در اوج اﻧﺘﺰاع ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬دﺳﺘﻐﻴﺐ اﻣﺎ ﭼﻨﺎن‬
‫ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻣﺸﺨﺼﯽ از ﺑﻬﺸﺖ و دوزخ ﻣﯽدهﺪ ﮐﻪ اﻧﮕﺎر ﺧﻮد ﻣﻌﻤﺎر ﺁﻧﻬﺎ ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫دﻳﻦ در ﭘﻬﻨﻪﯼ اﺧﺘﻼف‬

‫ﺑﻬﺸﺖ و دوزخ ﺧﻮد ﻣﮑﺎﻧﻬﺎﻳﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ هﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ورود ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﺣﺴﺎب و ﮐﺘﺎب دارد ‪.‬ﻣﻴﺰان ﺳﻨﮕﻴﻨﯽ ﮐﻔﻪﯼ اﻋﻤﺎل‬
‫ﺧﻮب ﻳﺎ ﺑﺪ‪ ،‬ﺗﮑﻠﻴﻒ ورود ﺑﻪ ﺑﻬﺸﺖ ﻳﺎ ﺟﻬﻨﻢ را ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﻋﻤﺎل‪ ،‬ﺣﺴﺎﺑﮕﺮاﻧﻪ ﺳﻨﺠﻴﺪﻩ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﻓﺮد در ﻧﻬﺎﻳﺖ‬
‫ﺟﺎﻳﯽ را در ﻳﮏ ﭘﻬﻨﻪﯼ اﺧﺘﻼﻓﯽ اﺷﻐﺎل ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬دﻳﻨﺪارﯼ ﭼﻪ در اﻳﻦ ﺟﻬﺎن و ﭼﻪ در ﺟﻬﺎﻧﯽ ﮐﻪ دﻳﻦ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺁن‪-‬‬
‫ﺟﻬﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ اﻳﻦ‪-‬ﺟﻬﺎن ﻣﯽﻧﻬﺪ‪ ،‬در ﺟﺎﻳﯽ ﻣﺴﺘﻘﺮ ﺑﻮدن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺨﺘﺼﻪهﺎﯼ ﺁن در اﻳﻦ‪-‬ﺟﻬﺎن ﺣﺴﺎبﺷﺪﻧﯽ هﺴﺘﻨﺪ و‬
‫در ﺁن‪-‬ﺟﻬﺎن ﺣﺴﺎبﺷﺪﻩ ‪.‬ﭘﻬﻨﻪﯼ اﺳﺘﻘﺮار دﻳﻨﺪارﯼ را ﭘﻬﻨﻪﯼ اﺧﺘﻼﻓﯽ ﻣﯽﻧﺎﻣﻴﻢ‪ ،‬ﭼﻮن ﺑﻪﻋﻨﻮان ﭘﻬﻨﻪﯼ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪،‬‬
‫ﻋﺮﺻﻪﯼ اﺧﺘﻼف اﺳﺖ‪ ،‬هﺮ ﻧﻘﻄﻪاﯼ در ﺁن ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ از ﻧﻘﻄﻪﯼ دﻳﮕﺮ اﺳﺖ و اﻳﻦ ﺗﻤﺎﻳﺰ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺑﺮ ﻣﺘﻦ ﻳﮏ ﻗﺸﺮﺑﻨﺪﯼ‬
‫اﻗﺘﺼﺎدﯼ و ﺳﻴﺎﺳﯽ ﻣﺒﻨﺎﯼ ﺑﻬﺮﻩورﯼ از اﻣﺘﻴﺎزهﺎﻳﯽ ﺧﺎص ﻳﺎ ﻣﺤﺮوم ﺷﺪن از ﺁﻧﻬﺎ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ دﻳﻨﯽ‬
‫دﻳﻦ در ﺑﺮاﺑﺮ اﺧﺘﻼﻓﻬﺎﯼ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺧﻨﺜﺎ و ﺑﯽﺗﻔﺎوت ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺁﻧﻬﺎ را ﺗﻮﺟﻴﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺁﻧﻬﺎ را دﮔﺮﮔﻮن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ‬
‫ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ ﻣﯽدهﺪ‪ ،‬ﺑﺎ دﮔﺮﮔﻮن ﺷﺪن ﺁﻧﻬﺎ ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬دﻳﻦ داور ﻳﺎ ﺣﺘﺎ ﻧﺎﻇﺮ ﺑﯽﻃﺮف ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ و‬
‫ﮐﺎﻧﻮﻧﻬﺎﯼ ﻗﺪرت در ﺁن ﺧﻮد ﻳﮏ ﭘﺎﯼ دﻋﻮاهﺎ هﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﻴﺰان ﻧﻴﺮوﻳﯽ ﮐﻪ اﻋﻤﺎل ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﺁن ﭼﻴﺰﯼ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺎ ﺁن را‪ ،‬از ﻣﻨﻈﺮ اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ‪ ،‬ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ دﻳﻨﯽ ﻣﯽﻧﺎﻣﻴﻢ‪ .‬ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ در اﻳﻨﺠﺎ ﻧﻴﺰ‪ ،‬هﻤﭽﻨﺎن ﮐﻪ ﻣﺎرﮐﺲ ﺗﺼﺮﻳﺢ‬
‫ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺻﺮﻓًﺎ اﻧﺒﺎﺷﺘﻪاﯼ ﻣﺎدﯼ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻳﮏ راﺑﻄﻪﯼ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ–‪١١‬‬

‫ﺁﻏﺎز ﭘﺪﻳﺪارﺷﻨﺎﺳﺎﻧﻪﯼ اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ‬

‫‪25‬‬
 ‫ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﺗﻮﺟﻪ وﻳﮋﻩ ﺑﻪ راﺑﻄﻪﯼ دﻳﻦ و اﻗﺘﺼﺎد را از ﺁﻣﻮﺧﺘﻪاﻳﻢ و ﻣﯽﺗﻮان او را ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺬار داﻧﺶ اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ‬
‫داﻧﺴﺖ‪ ،‬ﻣﺎﮐﺲ وﺑﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮﺿﻮع اﺻﻠﯽ ﭘﮋوهﺸﻬﺎﯼ او راﺑﻄﻪﯼ ﻣﻴﺎن ﻣﻨﺶ دﻳﻨﯽ و ﻣﻨﺶ اﻗﺘﺼﺎدﯼ اﺳﺖ‪ .‬ﺁﺛﺎر او و‬
‫ﺑﺤﺜﻬﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﮔﺮد ﺁﻧﻬﺎ درﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺎ ﻣﯽﺁﻣﻮزﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮرﺳﯽ ﭼﻨﻴﻦ راﺑﻄﻪاﯼ ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻳﮏ ذهﻨﻴﺖ ﺑﺮ‬
‫روﯼ ﻳﮏ ﻋﻴﻨﻴﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﮐﻠﻴﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻬﻢ ﭘﻮﻳﺶ ﺁن‪ ،‬ﻣﺴﺘﻠﺰم ﺗﻔﮑﻴﮏ ﺣﻮزﻩهﺎﯼ ﻣﺨﺘﻠﻒ‬
‫ﮐﻨﺸﮕﺮﯼ در ﺁن ﺳﻴﺴﺘﻢ و ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﺄﺛﻴﺮهﺎﯼ ﺁﻧﻬﺎ ﺑﺮ ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫هﻤﺴﺎﻧﯽ ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ و ﺣﻮزﻩﯼ اﻗﺘﺼﺎدﯼ‬

‫ﻧﺤﻮﻩاﯼ از ﺑﺮرﺳﯽ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻦ ﺑﺮ روﯼ ﺣﻮزﻩﯼ ﺧﺎص اﻗﺘﺼﺎد دﻳﺪن ﻧﻮﻋﯽ هﻤﺴﺎﻧﯽ ﻣﻴﺎن ﺁﻧﻬﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ارزش راﻳﺞ در ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻦ ﺗﺮﺟﻤﺎﻧﯽ در ﺣﻮزﻩﯼ اﻗﺘﺼﺎدﯼ ﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﭘﻮﻳﺶ ارزﺷﻬﺎﯼ اﻗﺘﺼﺎدﯼ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺑﮕﺬارد‬
‫و ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺸﺨﺺ ﺑﻪ ﺁن ﺗﺒﺪﻳﻞﭘﺬﻳﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ دﻳﺪن اﻳﻦ هﻤﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻴﻢ در اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ ﺗﺎ ﺣﺪﯼ از‬
‫ﻣﺪل اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ در ﻣﻌﻨﺎﯼ اﺧﺺ ﺁن ﺑﻬﺮﻩ ﺑﺮﻳﻢ‪.‬‬

‫ﺗﺎرﻳﺦ ﻃﻮﻻﻧﯽ دﻳﻦ‬

‫ﻳﮏ ﭼﻬﺮﻩﯼ ﻧﺎﻣﺪار ﺗﺎرﻳﺦ اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ ﮐﺎرل ﻣﺎرﮐﺲ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎرﮐﺲ اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ را ﺑﺎ ﺑﺤﺚ ﮐﺎﻻ ﺷﺮوع ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﮐﺎﻻ ﭘﺪﻳﺪﻩﯼ ﻣﺸﺨﺼﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺳﺮﻣﺎﻳﻪدارﯼ ﺑﻪ ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺗﺸﺨﺺ ﻣﯽرﺳﺪ‪ ،‬ﺑﺪﻳﻦ ﺻﻮرت ﮐﻪ ﺑﺮ ﺗﻤﺎﻣﻴﺖ ﭼﻴﺰهﺎ‬
‫ﮔﺴﺘﺮش ﻣﯽﻳﺎﺑﺪ و ﺧﻮد را ﺑﻪﻋﻨﻮان واﻗﻌﯽ ﺗﺮﻳﻦ ﻧﺤﻮﻩﯼ وﺟﻮدﯼ واﻗﻌﻴﺖ ﻣﯽﻧﻤﺎﻳﺪ‪ :‬واﻗﻌﻴﺖ ﻳﻌﻨﯽ ﮐﺎﻻ‪ ،‬ﺟﻬﺎن ﻳﻌﻨﯽ‬
‫اﻧﺒﺎرﯼ از ﮐﺎﻻهﺎ‪ .‬ﺗﻤﺎﻣﻴﺖﺧﻮاهﯽ ﮐﺎﻻﻳﯽ ارادﻩ ﺑﻪ ﺗﺒﺪﻳﻞ هﺮ ﭼﻴﺰﯼ ﺑﻪ ﮐﺎﻻﺳﺖ‪ .‬از هﻤﻴﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﻧﻴﺰ ﮐﻪ ﺣﺮﮐﺖ ﮐﻨﻴﻢ ﺑﻪ‬
‫داﻧﺸﻬﺎﯼ ﺟﺰءﺑﻴﻨﯽ ﻣﯽرﺳﻴﻢ ﮐﻪ ﺣﻮزﻩهﺎﯼ ﻣﻌﻴﻨﯽ را در زﻳﺮ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪﯼ ﻣﻮﺿﻮﻋﻬﺎﯼ اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ ﻣﯽﮐﺎوﻧﺪ‪ .‬ﻳﮑﯽ‬
‫ﻼ اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ هﻨﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻳﮑﯽ اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ‪ .‬اﻳﻦ ﺳﺒﮏ ﮐﺎر ﻣﻮﺟﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻣﺎ اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ‬
‫از ﺁﻧﻬﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺜ ً‬
‫ﺣﺮﮐﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﻴﻢ‪ .‬اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺁن ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﺁﺛﺎر ﻣﺎﮐﺲ وﺑﺮ ﺑﺒﻴﻨﻴﻢ‪ ،‬هﻮﻳﺖ ﻣﺴﺘﻘﻠﯽ ﺑﺮاﯼ ﺧﻮد داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬دﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﻃﻮﻻﻧﯽ دارد و ﺗﺎرﻳﺦ اﻗﺘﺼﺎد ﺁن ﺑﻪ دوران ﺳﺮﻣﺎﻳﻪدارﯼ ﻣﺤﺪود ﻧﻤﯽﺷﻮﻳﻢ‪.‬‬

‫ﻧﺤﻮﻩﯼ ورود ﺑﻪ اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ‬

‫ﻣﺎ ﺟﺎﯼﺟﺎﯼ از اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ ﮐﻼﺳﻴﮏ ﻣﯽﺁﻣﻮزﻳﻢ‪ .‬اوﻟﻴﻦ ﭼﻴﺰﯼ ﮐﻪ ﻣﯽﺁﻣﻮزﻳﻢ ﻧﺤﻮﻩﯼ ورود ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﭘﻴﺮوﯼ از ﻣﺎرﮐﺲ ﻣﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﺤﺚ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻣﻘﻮﻟﻪﯼ ﮐﺎﻻ ﻣﯽﺁﻏﺎزﻳﻢ‪ .‬ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺤﺚ ﻣﺎ اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﺲ‬
‫درﻣﯽﻧﮕﺮﻳﻢ ﮐﻪ ﮐﺎﻻﯼ دﻳﻨﯽ ﭼﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫ﻧﺤﻮﻩﯼ ﺷﺮوع "ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ"‬

‫ﻣﺎرﮐﺲ در اﺑﺘﺪاﯼ اﺛﺮ ﮔﺮاﻧﺴﻨﮕﺶ "ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ" ﭼﻨﻴﻦ ﻣﯽﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬ﺛﺮوت هﻤﻪﯼ ﺟﺎﻣﻌﻪهﺎﻳﯽ ﮐﻪ در ﺁﻧﻬﺎ ﺷﻴﻮﻩﯼ ﺗﻮﻟﻴﺪ‬
‫ﺳﺮﻣﺎﻳﻪدارﯼ ﻣﺴﻠﻂ اﺳﺖ‪ ،‬هﻤﭽﻮن ﺗﻮدﻩﯼ ﻋﻈﻴﻤﯽ از ﮐﺎﻻ ﻣﯽﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬ﮐﻪ هﺮ ﮐﺎﻻﯼ ﻣﺠﺰا ﻳﮏ ﺻﻮرت ﻋﻨﺼﺮﯼ از ﺁن‬
‫اﺳﺖ‪ .‬از اﻳﻨﺮو ﭘﮋوهﺶ ﻣﺎ ﺑﺎ ﺗﺤﻠﻴﻞ ﮐﺎﻻ ﻣﯽﺁﻏﺎزد‪ «.‬اﺳﺘﺪﻻﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﺎرﮐﺲ ﺑﺮاﯼ اﻳﻦ ﻧﺤﻮﻩﯼ ﺁﻏﺎزﻳﺪن دارد‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ‬

‫‪26‬‬
 ‫ﭘﺪﻳﺪارﯼ ﭘﺪﻳﺪار اﺳﺖ‪ .‬او ﻣﯽﮔﻮﻳﺪ ﭘﺪﻳﺪارﯼ واﻗﻌﻴﺖ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺧﻴﺎﺑﺎن ﮐﻪ ﻣﯽروﻳﻢ ﮐﻮهﯽ از ﮐﺎﻻ ﻣﯽﺑﻴﻨﻴﻢ‪ .‬از اﻳﻦ‬
‫ﺗﻮدﻩﯼ ﻋﻈﻴﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﻴﺮوﯼ از روش ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬ﻋﻨﺼﺮﯼ ﻧﻤﻮﻧﻪوار را ﺑﺮﻣﯽﮔﻴﺮﻳﻢ و ﺁن را ﻋﺰﻳﻤﺘﮕﺎﻩ ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻗﺮار ﻣﯽدهﻴﻢ‪.‬‬

‫ﻧﺤﻮﻩﯼ ﺁزﻣﻮن ﭘﺪﻳﺪارهﺎﯼ اﻗﺘﺼﺎدﯼ دﻳﻨﯽ‬

‫اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ ﻧﻴﺰ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ هﻤﻴﻦﺳﺎن ﭘﺪﻳﺪارﺷﻨﺎﺳﺎﻧﻪ ﭘﻴﺶ رود‪ .‬ﻳﮏ اﺻﻞ ﺑﻨﻴﺎدﯼ ﭘﺪﻳﺪارﺷﻨﺎﺳﯽ هﻤﭙﻴﻮﻧﺪﯼ‬
‫ﻣﻴﺎن ﻧﺤﻮﻩﯼ ﭘﺪﻳﺪارﯼ ﭘﺪﻳﺪار و ﻧﺤﻮﻩﯼ ﺁزﻣﻮن ﭘﺪﻳﺪارﯼ ﺁن اﺳﺖ‪ .‬اﺛﺒﺎت اﻳﻦﮐﻪ هﻮاﯼ ﺧﻮزﺳﺘﺎن در ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن ﺑﻪ ﺷﺪت‬
‫ﮔﺮم اﺳﺖ و اﻳﻦﮐﻪ ﺁب از دو ﻋﻨﺼﺮ ﺋﻴﺪروزن و اﮐﺴﻴﮋن ﺗﺸﮑﻴﻞ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻳﮏ ﺳﺎن ﺻﻮرت ﻧﻤﯽﮔﻴﺮد‪ .‬ﺑﺮاﯼ‬
‫اﺛﺒﺎت ﮔﺰارﻩﯼ ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ در ﻣﺮدادﻣﺎﻩ ﺑﻪ اهﻮاز و ﺑﺮاﯼ اﺛﺒﺎت دوﻣﯽ ﺑﻪ ﺁزﻣﺎﻳﺸﮕﺎهﯽ ﺑﺎ اﻣﮑﺎﻧﻬﺎﯼ ﻻزم رﻓﺖ‪ .‬ﺑﺮ‬
‫اﻳﻦ ﻗﺮار ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ ﭼﺸﻢ ﺑﻪ ﻋﺮﺻﻪﯼ ﺧﺎﺻﯽ دوﺧﺖ ﺗﺎ ﺑﺘﻮان ﭘﺪﻳﺪﻩهﺎﯼ دﻳﻨﯽ را هﻤﺘﺮاز ﺑﺎ ﭘﺪﻳﺪﻩهﺎﯼ اﻗﺘﺼﺎدﯼ دﻳﺪ‪ .‬اﻳﻦ‬
‫ﻋﺮﺻﻪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺣﻮزﻩﯼ ﻣﻨﺰهﯽ ﮐﻪ در ﺁن ﻓﺮد از ﺗﻌﻠﻖهﺎﯼ ﻣﺎدﯼ ﺑﺮﻳﺪﻩ و ﻣﺸﻐﻮل ﻧﻴﺎﻳﺶ دﻳﻨﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺧﻮد ﻋﺮﺻﻪﯼ‬
‫اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ اﺳﺖ‪ .‬اﮐﻨﻮن در اﻳﺮان ﺑﻪ ﺳﺎدﮔﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﭘﺪﻳﺪﻩهﺎﻳﯽ دﻳﻨﯽ را ﺑﻪﻋﻨﻮان ﭘﺪﻳﺪﻩهﺎﯼ اﻗﺘﺼﺎدﯼ‪-‬ﺳﻴﺎﺳﯽ‬
‫ادراﮎ ﮐﺮد و ﺁﻧﻬﺎ را ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﻋﻠﻤﯽ هﻤﭽﻮن واﻗﻌﻴﺘﯽ ﮐﻪ ﻣﺒﻨﺎﯼ ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻋﻠﻤﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻬﺎر ﮐﺮد‪.‬‬

‫ﺑﻮد و ﻧﻤﻮد دﻳﻦ‬

‫ﺑﻪ ﻗﺮارﯼ ﮐﻪ ﺑﺎرهﺎ و ﺑﺎرهﺎ ﺁزﻣﻮدﻩ ﺷﺪﻩ‪ ،‬ﻃﺒﻌًﺎ اﻋﺘﺮاض ﺧﻮاهﺪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﺁﻧﭽﻪ ﺷﻤﺎ در ﻋﺮﺻﻪﯼ اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ‬
‫ﻣﯽﺑﻴﻨﻴﺪ رﻧﮓ دﻳﻨﯽ دارد‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم دﻳﻦ ﻧﻤﻮد ﻣﯽﻳﺎﺑﺪ و ﺷﻤﺎ ﺑﺎ ﻋﺰﻳﻤﺖ از ﭘﺪﻳﺪارﯼ ﺁن ﺑﺮاﯼ ﺧﻮد ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ را زﻳﺮ‬
‫ﻋﻨﻮان اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ ﺟﻌﻞ ﮐﺮدﻩاﻳﺪ ﮐﻪ ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ ﺑﺎ ﺟﻮهﺮ دﻳﻦ اﺳﺖ‪ .‬در ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽﮔﻮﻳﻴﻢ‪ :‬ﺟﺪا ﮐﺮدن ﻧﻤﻮد از ﺑﻮد و‬
‫ﺑﻮد ﺗﺎرﻳﺨﯽ از ﺑﻮد ﺁرﻣﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻳﮏ اﻣﺮ اﻋﺘﻘﺎدﯼ اﺳﺖ و ﺑﺎ اﺳﺘﺪﻻل ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺁن را ﭘﺲ زد‪ .‬اﻳﻦ ﺑﻄﻼنﻧﺎﭘﺬﻳﺮﯼ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﺎﯼ ﺑﺮﺧﻮردارﯼ از ﻳﮏ ﺣﻘﻴﻘﺖ وﻳﮋﻩ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ارزش ﺁن هﻤﺘﺮاز ﺑﺎ ارزش ادﻋﺎﻳﯽ از اﻳﻦ دﺳﺖ اﺳﺖ‪ :‬اﻳﻦ ﺷﺎهﺎﻧﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺮ ﺻﺤﻨﻪﯼ ﺗﺎرﻳﺦ ﺣﻀﻮر ﻳﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺷﺎهﺎن ﺣﻘﻴﻘﯽ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺷﺎﻩ ﺣﻘﻴﻘﯽ ﺷﺎهﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻋﺪﻩاﯼ ﺣﻘﻴﻘﺘﺎ‬
‫ﺑﺼﻴﺮ ﻣﯽﺁﻳﺪ؛ ﺑﺼﻴﺮ ﮐﻪ ﺷﺪﻳﺪ‪ ،‬ﺁﻧﮕﺎﻩ دﻳﮕﺮ در ﻣﻮرد ﮔﻮهﺮ ﭘﺎدﺷﺎهﯽ داورﯼ ﺻﺤﻴﺤﯽ ﺧﻮاهﻴﺪ داﺷﺖ!‬

‫اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ–‪١٢‬‬

‫ﮐﺎﻻﯼ دﻳﻨﯽ‬

‫ﺷﺮوع ﺑﺤﺚ اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ رﺟﻮع ﺑﻪ واﻗﻌﻴﺖ ﭘﺪﻳﺪارﯼ ﺁﺷﮑﺎر دﻳﻦ در ﻋﺮﺻﻪﯼ اﻗﺘﺼﺎدﯼ‪-‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺳﺖ‪ .‬در‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ ﭘﺪﻳﺪﻩهﺎﻳﯽ وﺟﻮد دارﻧﺪ ﮐﻪ از ﻳﮑﺴﻮ دﻳﻨﯽ و از ﺳﻮﯼ دﻳﮕﺮ ﺁﺷﮑﺎرا اﻣﻮر واﻗﻊ و ﻋﺎﻣﻠﻬﺎﯼ واﻗﻌﯽ اﻗﺘﺼﺎدﯼ و‬

‫‪27‬‬
 ‫ﺳﻴﺎﺳﯽ هﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در اﻳﺮان اﻣﺮوز‪ ،‬ﺁﻣﻮزﻩﯼ رﺳﻤﯽ ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ﺣﺘﺎ ﺑﻪ اﻳﻦ اﻣﮑﺎن را ﻣﯽدهﺪ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﻧﮕﻮﻳﻴﻢ ﻳﮏ ﭘﺪﻳﺪﻩ از‬
‫ﻳﮏ ﺳﻮ دﻳﻨﯽ و از ﺳﻮﯼ دﻳﮕﺮ اﻗﺘﺼﺎدﯼ ﻳﺎ ﺳﻴﺎﺳﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﭘﺪﻳﺪﻩ‪ ،‬ﭘﺪﻳﺪﻩاﯼ اﺳﺖ دﻳﻨﯽ‪-‬اﻗﺘﺼﺎدﯼ‪-‬ﺳﻴﺎﺳﯽ‪.‬‬

‫اهﻤﻴﺖ ﺁﻣﻮزﻩﯼ رﺳﻤﯽ ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ‬

‫ﺁﻣﻮزﻩﯼ رﺳﻤﯽ ﺑﺮ ﺟﺎﻣﻌﻴﺖ دﻳﻦ ﺗﺄﮐﻴﺪ دارد‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻴﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد اﻗﺘﺼﺎد و ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻧﻴﺰ زﻳﺮ ﭼﺘﺮ دﻳﻦ ﻗﺮار‬
‫ﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎ ﺑﺎ ﺁﻣﻮزﻩﯼ رﺳﻤﯽ در ﻣﻮرد هﻤﺒﺴﺘﮕﯽ ﻋﻤﻴﻖ ﻣﻴﺎن ﺣﻮزﻩهﺎﯼ دﻳﻦ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎد و ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻣﻮاﻓﻘﺖ ﮐﺎﻣﻞ دارﻳﻢ‪.‬‬
‫ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﺒﻨﺎ ﻣﺎ ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ را اﺳﺎﺳًﺎ ﻳﮏ ﮐﻤﭙﻠﮑﺲ دﻳﻨﯽ‪-‬اﻗﺘﺼﺎدﯼ‪-‬ﺳﻴﺎﺳﯽ و ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ اﻳﻦ ﮐﻪ ﺳﻴﺎﺳﺖ دﻳﻨﯽ ﺳﺨﺖ ﺑﺎ‬
‫اﻣﺮ ﻗﺸﻮن ﭘﻴﻮﻧﺪ ﺧﻮردﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﺁن را ﻳﮏ هﻤﺘﺎﻓﺘﻪﯼ دﻳﻨﯽ‪-‬اﻗﺘﺼﺎدﯼ‪-‬ﺳﻴﺎﺳﯽ‪-‬ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻣﯽداﻧﻴﻢ‪ .‬ﺁﻣﻮزﻩﯼ رﺳﻤﯽ و ﺟﺎرﯼ‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ در اﻳﺮان رﻧﺞ و رذاﻟﺖ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﺎرﺁوردﻩ‪ ،‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﺑﺮﮐﺖ را دارد ﮐﻪ ﺑﺘﻮان در ﭼﻬﺮﻩﯼ ﺁن‪ ،‬اﻳﻦ هﻤﺘﺎﻓﺘﮕﯽ را‬
‫دﻳﺪ‪ ،‬هﻤﺘﺎﻓﺘﮕﯽاﯼ ﮐﻪ وﻳﮋﻩﯼ اﻣﺮوز ﻧﻴﺴﺖ و رﻳﺸﻪﯼ ﻋﻤﻴﻘﯽ در ﺗﺎرﻳﺦ دارد‪.‬‬

‫ﻧﻴﺎز ﺑﻪ ﻳﮏ ﻣﺪل ﺳﺎدﻩ‬

‫ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﮐﻤﭙﻠﮑﺲ ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ اﻧﮕﻴﺰﻩﯼ ﻃﺮح اﻳﺪﻩﯼ اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ را ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﭘﻴﺸﺒﺮد ﻃﺮح‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ ﺑﺮرﺳﯽ هﻤﻴﻦ اﻣﺮ ﭘﻴﭽﻴﺪﻩ ﺑﻴﺎﻏﺎزد‪ .‬ﻣﺎ ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪﯼ روش ﺗﺤﻠﻴﻠﯽ ﺑﻪ ﻣﺪل ﺳﺎدﻩاﯼ ﻧﻴﺎز دارﻳﻢ ﺗﺎ راﺑﻄﻪهﺎﯼ‬
‫ﺧﺎﺻﯽ را ﺑﻬﺘﺮ ﺑﺸﻨﺎﺳﻴﻢ و ﺑﻪ ﻣﻘﻮﻟﻪهﺎﻳﻤﺎن ﺷﻔﺎﻓﻴﺖ دهﻴﻢ‪ .‬ﻣﺎ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻗﺮار ﮐﺎﻻﯼ دﻳﻨﯽ را ﻧﺨﺴﺖ در ﺷﮑﻞ ﺳﺎدﻩاﯼ در‬
‫ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﻴﺮﻳﻢ‪.‬‬

‫ﺷﺮط وﺟﻮد ﮐﺎﻻﯼ دﻳﻨﯽ‬

‫اﮔﺮ دﻳﻨﻬﺎ ﭼﻨﺎن ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﻴﺰهﺎ و ﻣﮑﺎﻧﻬﺎﻳﯽ را ﻣﻘﺪس اﻋﻼم ﻧﻤﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﯼ اﺑﺮاز دﻳﺎﻧﺖ ﻣﺮاﺳﻤﯽ ﺧﺎص ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و‬
‫دﺳﺘﮕﺎﻩ دﻳﻨﯽاﯼ اﻳﺠﺎد ﻧﻤﯽﻧﻤﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﮐﺎرﮔﺰاران ﺁن ﻋﻬﺪﻩدار ﭘﺎﺳﺪارﯼ از اﺷﻴﺎ و اﻣﺎﮐﻦ دﻳﻨﯽ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺰارﯼ ﻣﺮاﺳﻢ دﻳﻨﯽ‬
‫و ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻣﺘﻮن و اﺣﮑﺎم دﻳﻨﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬در اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻴﻢ ﭘﺪﻳﺪﻩﯼ ﻣﺸﺨﺼﯽ را ﺑﻴﺎﺑﻴﻢ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺁن ﮐﺎﻻﯼ دﻳﻨﯽ ﻧﺎم‬
‫ﻼ ﮐﺴﯽ ﻧﺒﻮد ﮐﻪ دﻋﺎﻳﯽ ﺑﺨﻮاﻧﺪ و در ﻋﻮض اﺟﺮﺗﯽ درﻳﺎﻓﺖ ﮐﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻦ‬
‫ﻧﻬﻴﻢ‪ .‬دﻳﻦ ﭼﻴﺰﯼ ﺑﺮاﯼ ﻣﻌﺎوﺿﻪ ﻧﺪاﺷﺖ ‪.‬ﻣﺜ ً‬
‫ﺣﺎل دﻳﻦ ﺣﻞ ﺷﺪﻩ در ﻓﺮهﻨﮓ ﺑﻮد و ﻣﯽﺷﺪ ﺁن را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاﯼ از ﮐﺪهﺎﯼ زﺑﺎﻧﯽ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﮐﺮد‪.‬‬

‫دﻳﺎﻧﺖ ﺁﺷﮑﺎر و ﭘﻨﻬﺎن‬

‫در ﺑﺤﺜﻬﺎﯼ ﺟﺪﻳﺪ درﺑﺎرﻩﯼ ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﯽ دﻳﻦ ﻣﻴﺎن دﻳﺎﻧﺖ ﺁﺷﮑﺎر و دﻳﺎﻧﺖ ﭘﻨﻬﺎن ﻓﺮق ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬دﻳﺎﻧﺖ ﺁﺷﮑﺎر‬
‫ﺟﻠﻮﻩﯼ ﺁﺷﮑﺎرﯼ دارد و ﻣﺜﻼ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺣﻀﻮر در اﻣﺎﮐﻦ دﻳﻨﯽ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدهﺪ‪ .‬ﭘﺪﻳﺪﻩﯼ دﻳﺎﻧﺖ ﭘﻨﻬﺎن‬
‫ﺑﺮوزﻳﺎﻓﺘﻪ در دﻳﺎﻧﺖ ﻣﺪرن اﺳﺖ‪ .‬در دﻳﺎﻧﺖ ﻣﺪرن اﺳﺖ ﮐﻪ روﮔﺮداﻧﯽ از ﺣﻮزﻩﯼ رﺳﻤﯽ دﻳﻨﯽ ﺟﻠﻮﻩﯼ ﺑﺎرزﯼ ﻣﯽﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺒﻨﺎﯼ هﺴﺘﯽ دﻳﻦ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان دﻳﺎﻧﺖ ﺁﺷﮑﺎر‪ ،‬ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ اﺳﺖ ‪.‬دﻳﺎﻧﺖ ﭘﻨﻬﺎن درﺳﺖ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ اﺳﺘﻘﻼلﺟﻮﻳﯽاش از ﺁن‬
‫ﺣﻮزﻩﯼ رﺳﻤﯽ دﻳﻨﯽ ﭼﻨﻴﻦ ﻋﻨﻮاﻧﯽ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ و هﻨﻮز وﺟﻮدش ﺑﺎ ﻣﺮزﺑﻨﺪﯼاش ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺷﺎﻳﺪ ﺁﻧﭽﻪ اﻳﻨﮏ‬
‫دﻳﺎﻧﺖ ﭘﻨﻬﺎن ﺧﻮاﻧﺪﻩ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬در ﺁﻳﻨﺪﻩ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﻏﺎﻟﺐ دﻳﻨﺪارﯼ ﺑﺪل ﺷﻮد‪ .‬ﺗﺎ ﺁن هﻨﮕﺎم اﻣﺎ ﺑﻪ راﺣﺘﯽ ﻣﯽﺗﻮان دﻳﻦ را ﺑﻪ‬

‫‪28‬‬
‫وﺟﻮد ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺣﻮزﻩ‪ ،‬ﺣﻮزﻩﯼ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽاﯼ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺨﺼﺼﺶ ﺗﻮﻟﻴﺪ‪ ،‬ﻋﺮﺿﻪ و ﺗﻮزﻳﻊ ﮐﺎﻻهﺎﯼ‬
‫دﻳﻨﯽ و ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻗﻴﻤﺖ اوﻟﻴﻪﯼ ﺁﻧﻬﺎﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺧﺪﻣﺎت دﻳﻨﯽ‬
‫ﮐﺎﻻﯼ دﻳﻨﯽ ﻳﺎ ﺑﻪ ﻣﺼﺮف ﺳﺎدﻩﯼ دﻳﻨﯽ ﻣﯽرﺳﺪ ﻳﺎ از ﺁن ﺑﻪﻋﻨﻮان اﺑﺰار اﺳﺘﻔﺎدﻩ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﮐﺎرﮐﺮد ﻧﻤﺎدﻳﻦ ﺁن در ﺣﺎﻟﺖ‬
‫ﻧﺨﺴﺖ در ﻣﺤﺪودﻩﯼ ﺧﺎص دﻳﺎﻧﺖ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﺖ دوم ﻣﺒﻨﺎﯼ ﮐﻨﺶﮔﺮﯼ در ﺣﻮزﻩهﺎﯼ دﻳﮕﺮﯼ ﭼﻮن ﺳﻴﺎﺳﺖ و‬
‫اﻗﺘﺼﺎد ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در اﺑﺘﺪا ﺷﮑﻞ ﺳﺎدﻩﯼ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ را در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﻴﺮﻳﻢ‪ ،‬ﮐﻪ ﻋﻤﺪﺗﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺧﺪﻣﺎت دﻳﻨﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺘﺨﺼﺼﺎﻧﯽ ﺑﺮاﯼ ﻋﺮﺿﻪﯼ اﻳﻦ ﺧﺪﻣﺎت وﺟﻮد دارﻧﺪ‪ .‬دﻳﮕﺮان از ﺁن ﺑﻬﺮﻩ ﻣﯽﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬ﻋﺮﺿﻪﯼ ﺧﺪﻣﺎت دﻳﻨﯽ و‬
‫ﺑﻬﺮﻩﮔﻴﺮﯼ از ﺁﻧﻬﺎ هﺴﺘﻪاﯼ اﻗﺘﺼﺎدﯼ دارد‪ .‬ﻳﮏ ﻃﺮف ﭼﻴﺰﯼ را ﻣﯽﻓﺮوﺷﺪ و ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﻣﯽﺧﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ‬
‫ﻣﻌﻤﻮﻻ ﭘﻨﻬﺎن ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﻗﺎرﯼ ﺳﺎدﻩﯼ ﮔﻮرﺳﺘﺎن ﺁﺷﮑﺎرا وﺟﻬﯽ ﻃﻠﺐ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺁﻧﻬﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﺑﺪﻧﻪﯼ ﻣﻴﺎﻧﻪ و ﺑﺨﺶ اﺷﺮاﻓﯽ‬
‫روﺣﺎﻧﻴﺖ را ﺗﺸﮑﻴﻞ ﻣﯽدهﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻓﺮوﺷﻨﺪﻩﯼ ﺧﺪﻣﺎت دﻳﻨﯽ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ ﺣﻮزﻩاﯼ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺑﺎ اﻳﻦ ادﻋﺎ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮﻳﻦ ﻓﺎﺻﻠﻪ را ﺑﺎ ﺣﻮزﻩﯼ اﻗﺘﺼﺎد دارد‪ .‬هﺮ ﮐﺲ دروغ ﺑﺰرﮔﯽ در‬
‫زﻧﺪﮔﯽ ﺧﻮد دارد‪ .‬دروغ ﺑﺰرگ ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ ﺑﺮاﺋﺖ ﺁن از ﻣﺎدﻳﺎت اﺳﺖ‪.‬‬

‫در ﺑﺨﺶ ﺁﻳﻨﺪﻩ ﺑﺤﺚ ﺑﺮ ﺳﺮ ﮐﺎﻻﯼ دﻳﻦ را ﭘﯽ ﻣﯽﮔﻴﺮﻳﻢ ‪.‬‬

‫اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ–‪١٣‬‬

‫ﮐﺎﻻﯼ دﻳﻦ و ﮐﻴﻔﻴﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﺼﺮف ﺁن‬

‫در ﺑﺨﺶ ﭘﻴﺸﻴﻦ‪ ،‬ﺑﺤﺚ ﺑﺮ ﺳﺮ ﺳﻮﻳﻪﯼ ﮐﺎﻻﻳﯽ دﻳﻦ را ﺁﻏﺎز ﮐﺮدﻳﻢ‪ .‬ﮔﻔﺘﻴﻢ ﮐﻪ ﮐﺎﻻﯼ دﻳﻨﯽ ﻳﺎ ﺑﻪ ﻣﺼﺮف ﺳﺎدﻩﯼ دﻳﻨﯽ‬
‫ﻣﯽرﺳﺪ ﻳﺎ از ﺁن ﺑﻪﻋﻨﻮان اﺑﺰار اﺳﺘﻔﺎدﻩ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﮐﺎرﮐﺮد ﻧﻤﺎدﻳﻦ ﺁن در ﺣﺎﻟﺖ ﻧﺨﺴﺖ در ﻣﺤﺪودﻩﯼ دﻳﺎﻧﺖ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪،‬‬
‫در ﺣﺎﻟﺖ دوم ﻣﺒﻨﺎﯼ ﮐﻨﺶﮔﺮﯼ در ﺣﻮزﻩهﺎﯼ دﻳﮕﺮﯼ ﭼﻮن ﺳﻴﺎﺳﺖ و اﻗﺘﺼﺎد ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮاﯼ ﻣﺎ ﺣﺎﻟﺖ دوم ﺟﺬاب‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺮاﯼ ﺁﻧﮑﻪ ﻣﺪلﺳﺎزﯼ ﺧﻮد را ﮔﺎمﺑﻪﮔﺎم ﭘﻴﺶ ﺑﺮﻳﻢ و ﻧﺨﺴﺖ از اﻣﻮر ﺳﺎدﻩ ﺳﺮ درﺑﻴﺎورﻳﻢ ﺗﺎ در ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ‬
‫اﻣﻮر ﭘﻴﭽﻴﺪﻩ ﺳﺮدرﮔﻢ ﻧﺸﻮﻳﻢ‪ ،‬درﺁﻏﺎز ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﻳﮑﻢ ﻣﯽﭘﺮدازﻳﻢ‪.‬‬

‫‪29‬‬
 ‫ﻒ دﻳﻦﭘﻴﺸﮕﺎن‬
‫ﺻﻨ ِ‬
‫در ﻣﺪل ﺁﻏﺎزﻳﻦ‪ ،‬ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ را ﺑﺎ دﺳﺘﮕﺎﻩ رﺳﻤﯽ دﻳﻨﯽ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ﺑﻮروﮐﺮاﺳﯽ روﺣﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻳﮑﯽ ﻣﯽﮔﻴﺮﻳﻢ‪ .‬ﻣﺼﺪاق‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﯽ اﻳﻦ ﻧﻮع ﻳﮑﯽ ﮔﺮﻓﺘﻦ را ﺑﻮردﻳﻮ در ﮐﻠﻴﺴﺎﯼ ﮐﺎﺗﻮﻟﻴﮏ در ﻗﺮون وﺳﻄﺎ ﻣﯽﺑﻴﻨﺪ‪ .‬در اﻳﻦ دوران‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪ دﻳﻨﯽ‬
‫اﺳﺖ اﻣﺎ ﮐﺎر دﻳﻦ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺸﺨﺺ ﺑﺮ ﻋﻬﺪﻩﯼ ﺻﻨﻒ ﺧﺎﺻﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﺎر و رﻓﺘﺎرﯼ وﻳﮋﻩﯼ ﺧﻮد دارد‪ .‬اهﻞ دﻳﻦ‬
‫ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﻳﻴﻢ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺻﻨﻒ ﻧﻈﺮ دارﻳﻢ‪.‬‬

‫رازهﺎﯼ ﻣﺎﻟﯽ ﺣﻮزﻩ‬

‫اﻋﻀﺎﯼ ﺻﻨﻒ دﻳﻦ‪-‬ﭘﻴﺸﻪ ﮐﺎﻻهﺎﯼ دﻳﻨﯽ را ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻘﻴﻪﯼ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺁﻧﻬﺎ را ﻣﯽﺧﺮﻧﺪ و ﺑﻪ ﻣﺼﺮف ﻣﯽرﺳﺎﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫ﮐﺴﯽ ﺟﺰ ﺁﻧﺎن ﺟﻮاز دﻳﻦ‪-‬ﻓﺮوﺷﯽ ﻧﺪارد‪ .‬ﺟﻨﺒﻪﯼ ﮐﺎﻻﻳﯽ اﻳﻦ ﮐﺎﻻ ﻣﻌﻤﻮﻻ ﻧﺎدﻳﺪﻩ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ارﺑﺎب دﻳﻦ اﺻﺮار‬
‫وﻳﮋﻩاﯼ دارﻧﺪ ﮐﻪ ﮐﺎرﺷﺎن ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻧﻮﻋﯽ ﻓﺮوش ﺧﺪﻣﺎت ﺟﻠﻮﻩ ﻧﮑﻨﺪ‪ .‬هﺮ ﭼﻪ ﺑﻪ رأس دﺳﺘﮕﺎﻩ روﺣﺎﻧﯽ ﻧﺰدﻳﮑﺘﺮ ﺷﻮﻳﻢ‪،‬‬
‫اﻳﻦ اﺻﺮار ﺷﺪﻳﺪﺗﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬دﺳﺘﮕﺎﻩ دﻳﻨﯽ در ﺧﻮد هﺴﺘﯽﺷﻨﺎﺳﯽ اﻟﻬﻴﺎﺗﯽ ﺧﻮد را ﺑﺎزﺗﺎب ﻣﯽدهﺪ‪ .‬ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎﯼ اﻳﻦ‬
‫هﺴﺘﯽﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬ﭘﻬﻨﻪﯼ هﺴﺘﯽ ﮐﻬﺘﺮ و ﻣﻬﺘﺮ دارد‪ .‬ﭘﺎﻳﻴﻦﺗﺮ ﻣﺎدﯼﺗﺮ اﺳﺖ و ﺑﺎﻻﺗﺮ ﻣﻌﻨﻮﯼﺗﺮ ‪.‬دﺳﺘﮕﺎﻩ روﺣﺎﻧﯽ ﻓﻘﻂ در‬
‫ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺧﻮد اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻌﯽ وﻳﮋﻩاﯼ در ﭘﻨﻬﺎن ﮐﺮدن رواﺑﻄﺶ ﺑﺎ ﺟﻬﺎن ﻣﺎدﯼ ﻧﺪارد؛ در ﺑﺎﻻ اﻣﺎ ﭘﻨﻬﺎﻧﮑﺎرﯼ ﻣﺤﺾ‬
‫ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ‪ .‬هﻴﭻ ﮐﺲ ﺣﺴﺎب دﺧﻞ و ﺧﺮج ﺑﺎﻻﻳﯽهﺎ را ﻧﺪارد‪ .‬هﻢ در ﻗﻢ‪ ،‬هﻢ در واﺗﻴﮑﺎن هﻴﭻ رازﯼ ﭼﻮن راز ﻣﺎﻟﯽ‬
‫ﭘﻨﻬﺎن داﺷﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫دﻳﻦ ﻳﻌﻨﯽ ﻇﺎهﺮ دﻳﻨﯽ‬

‫ﺟﻨﺒﻪﯼ ﻣﺼﺮﻓﯽ ﮐﺎﻻﯼ دﻳﻦ را ﺑﺮﺧﻼف ﮐﺎﻻهﺎﯼ دﻳﮕﺮ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﺎ ﮐﻴﻔﻴﺖ ﻣﺼﺮف ﺁن ﺗﻮﺿﻴﺢ داد‪ .‬ﻣﺼﺮف ﮐﺎﻻﯼ‬
‫دﻳﻦ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪﭘﺬﻳﺮ ﻧﻴﺴﺖ ﺑﺎ ﻣﺼﺮف ﮐﺎﻻﻳﯽ ﭼﻮن ﺑﺎﻻﭘﻮﺷﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﺼﻮن ﻣﺎﻧﺪن از ﺳﺮﻣﺎ ﻣﯽﺁﻳﺪ‪ .‬ﺟﺎﻣﻪﯼ دﻳﻨﯽ ﻧﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻟﺒﺎﺳﯽ ﺑﺎ ﮐﺎرﮐﺮد ﭘﻮﺷﺎﻧﻨﺪﮔﯽ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ ﮐﺎرﮐﺮد ﺗﻈﺎهﺮﯼ و ﺑﻪ ﺑﻴﺎن ﻋﻠﻤﯽ ﻧﻤﺎدﻳﻦ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎ ﺑﺎ ﭘﻮﺷﻴﺪن ﭼﻨﻴﻦ ﻟﺒﺎﺳﯽ‬
‫ﺗﻌﻠﻖ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻳﮏ ﮔﺮوﻩ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﭘﻴﺮوﯼ از ﻣﺪ زﻣﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﻧﻤﺎﻳﺶ ﻣﯽﮔﺬارﻳﻢ‪ .‬ﮐﺎﻻﯼ دﻳﻨﯽ ﺣﺘﺎ در ﺟﺎﻣﻌﻪهﺎﯼ‬
‫اﺑﺘﺪاﻳﯽ ﻗﺮاﺑﺖ وﻳﮋﻩاﯼ ﺑﺎ ﮐﺎﻻهﺎﯼ ﺟﺎﻣﻌﻪﯼ ﻣﺼﺮﻓﯽ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪدارﯼ از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن ﻣﯽدهﺪ‪ .‬ﺟﻨﺒﻪﯼ ﻃﺒﻴﻌﯽ ﻣﺼﺮﻓﯽ ﻓﺮع‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺁﻧﭽﻪ اﺻﻞ اﺳﺖ ﺧﻮدﻧﻤﺎﻳﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺧﺎﻃﺮ ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﺗﻮﺿﻴﺢ دﻳﻦ از ﻃﺮﻳﻖ ﻳﮏ اﻟﻬﻴﺎت ﻳﺎ ﻣﺎﺑﻌﺪاﻟﻄﺒﻴﻌﻪ‬
‫ﺗﺤﺮﻳﻒ ﺑﺰرﮔﯽ اﺳﺖ‪ .‬دﻳﻦ‪ ،‬دﻳﻦ ﻇﺎهﺮ اﺳﺖ‪ .‬وﺟﻪ ﺑﺎﻃﻨﯽ دﻳﻦ ﺑﻪ ﻳﮏ اﻋﺘﺒﺎر اﺧﺘﺮاع و ﺳﺮﮔﺮﻣﯽ ﻳﮏ اﻗﻠﻴﺖ ﮐﻮﭼﮏ‬
‫"روﺷﻨﻔﮑﺮ "اﺳﺖ و ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎرﯼ دﻳﮕﺮ وﺳﻴﻠﻪاﯼ ﺗﺒﻠﻴﻐﯽ اﺳﺖ ﺑﺮاﯼ ﭘﻮﺷﺎﻧﺪن ﺧﺼﻠﺖ ﺑﻨﮕﺎهﯽ دﺳﺘﮕﺎﻩ دﻳﻨﯽ‪.‬‬

‫ﺗﮏﺳﺎزﻩﯼ ﺧﺪاﻳﯽ‬
‫ﺑﻪ ﻧﺎن ﻳﮏ ﻧﻴﺎز ﻃﺒﻴﻌﯽ وﺟﻮد دارد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﻧﻬﺎد دﻳﻦ ﻧﻪ‪ .‬اﻟﺒﺘﻪ در رﺷﺘﻪﯼ ﺗﺎزﻩﺗﺄﺳﻴﺲﺷﺪﻩﯼ ﭘﯽ–ﻳﺰدانﺷﻨﺎﺳﯽ‬
‫)‪ ،(neurotheology‬ﮐﻪ "اﻟﻬﻴﺎت"ﯼ ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪﯼ ﻋﺼﺐﺷﻨﺎﺳﯽ )ﭘﯽﺷﻨﺎﺳﯽ( اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﮐﻮﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﯼ دﻳﻦ ﻣﺒﻨﺎﻳﯽ ﻃﺒﻴﻌﯽ‬
‫ت ﻣﺘﺤﺪﻩ راﻣﺎﭼﻨﺪران ‪(Vilayanur S.‬‬
‫س هﻨﺪﯼﺗﺒﺎ ِر ﻣﻘﻴ ِﻢ اﻳﺎﻻ ِ‬
‫ن اﻳﻦ رﺷﺘﻪ داﻧﺸﻤﻨ ِﺪ ﭘﯽﺷﻨﺎ ِ‬
‫ﭘﻴﺪا ﮐﻨﻨﺪ ‪.‬ﻳﮑﯽ از ﻧﺎﻣﺪارا ِ‬
‫)‪Ramachandran‬اﺳﺖ‪ .‬او از ﺁزﻣﺎﻳﺸﻬﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﺧﻮد و هﻤﮑﺎراﻧﺶ ﮐﺮدﻩاﻧﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﺗﻔﺴﻴﺮ را ﻧﻤﻮدﻩ ﮐﻪ در ﻣﻐ ِﺰ ﮔﺮو ِﻩ‬
‫ﺖ ﮔﻮش ﭼﭗ ﻳﮏ هﻤﺘﺎﻓﺘﻪﯼ ﻧﻮروﻧﯽ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﺁﻧﮕﺎﻩ ﮐﻪ ﺗﺤﺮﻳﮏ ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬
‫ﮐﺜﻴﺮﯼ از اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ در ﻧﺎﺣﻴﻪاﯼ ﭘﺸ ِ‬

‫‪30‬‬
‫اﻓﺮاد دﭼﺎر ﺷﻮر و ﺣﺎل دﻳﻨﯽ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮ اﻳﻦ هﻤﺘﺎﻓﺘﻪﯼ ﻋﺼﺒﯽ در ﻣﻐﺰ "ﺗﮏﺳﺎزﻩﯼ ﺧﺪاﻳﯽ )‪" (God Module‬ﻧﺎم‬
‫ن ﺧﺎﺻﯽ اﻳﻦ ﺗﮏﺳﺎزﻩ را اﻳﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﮐﺸﺶ دﻳﻨﯽ ﻧﺪارﻧﺪ‪،‬‬
‫ﻧﻬﺎدﻩاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺑﺎور راﻣﺎﭼﻨﺪران و هﻤﮑﺎراﻧﺶ ژ ِ‬
‫از ﺁن ﺳﻬﻤﯽ ﻧﺒﺮدﻩاﻧﺪ ‪.‬‬

‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻴﺖ دﻳﻦ‬
‫اﻣﺎ ﺣﺘﺎ اﮔﺮ ﻣﺴﺘﻌﺪ ﺑﻮدن ﺑﺮاﯼ دﻳﻨﺪارﯼ از راﻩ ﺗﮑﺎﻣﻞ ژﻧﺘﻴﮏ و ﺟﻬﺸﻬﺎ و اﺧﺘﻼﻟﻬﺎﻳﯽ ﮐﻪ در ﺟﺮﻳﺎن ﺁن ﭘﺪﻳﺪ ﻣﯽﺁﻳﺪ‪،‬‬
‫ﺗﻮﺿﻴﺢدادﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﺑﺮاﯼ ﺁن ﮐﻪ ﺑﺪاﻧﻴﻢ دﻳﻦ ﭼﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ رﺟﻮع ﮐﻨﻴﻢ‪ .‬دﻳﻦ ﭘﺪﻳﺪﻩاﯼ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﮕﺮش ﭘﯽ‪-‬ﻳﺰدانﺷﻨﺎﺳﺎن ﺑﻪ دﻳﻦ در اداﻣﻪﯼ ﻧﮕﺮش ﮔﺮوهﯽ از روﺷﻨﮕﺮان اﺳﺖ ﮐﻪ دﻳﻦ را ﻧﻮﻋﯽ ﺁﮔﺎهﯽ دروﻏﻴﻦ‬
‫ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣﯽﮐﺮدﻩاﻧﺪ‪ ،‬ﺁﮔﺎهﯽاﯼ ﮐﻪ ﺁﮔﺎهﯽ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺁﮔﺎهﯽاﯼ ﮐﻪ در واﻗﻊ ﻧﺎﺁﮔﺎهﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺴﺌﻠﻪ اﻣﺎ اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﻨﺒﻪ ﻳﺎ‬
‫ﺑﺨﺶ ﮐﻮﭼﮑﯽ از دﻳﻦ را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺁﮔﺎهﯽ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﮐﺮد و ﺑﺤﺚ ﮐﺮد در ﻣﻮرد راﺳﺘﯽ ﻳﺎ ﻧﺎراﺳﺘﯽ ﺁن‪ .‬دﻳﻦ ﻳﮏ‬
‫ﮐﻨﺶ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﮏ هﻤﮑﻨﺸﯽ اﺳﺖ‪ .‬دﻳﻦ ﻳﮏ ﻣﺒﺎدﻟﻪ اﺳﺖ ‪.‬هﺮﮔﺎﻩ ﮐﻪ در ﺟﺎﻣﻌﻪاﯼ ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽاﯼ ﺷﮑﻞ ﮔﻴﺮد‪،‬‬
‫اﻳﻦ ﻣﺒﺎدﻟﻪ ﺷﮑﻞ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪﯼ اﻗﺘﺼﺎدﯼ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﯽﮔﻴﺮد‪ .‬دﻳﻦ ﺑﺮ زﻣﻴﻨﻪﯼ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪاﯼ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮐﺎﻻ درﻣﯽﺁﻳﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﮐﺎﻻ از ﺁﻏﺎز ﻏﻴﺮ ﻃﺒﻴﻌﯽ ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ ‪.‬‬

‫اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ–‪١۴‬‬

‫اﺳﺘﺎﻧﺪارد ﮐﺎﻻهﺎﯼ دﻳﻨﯽ‬

‫در ورود ﺑﻪ اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ ﻣﺪل ﺳﺎدﻩاﯼ را ﭘﻴﺶ ﮔﺬاﺷﺘﻪاﻳﻢ‪ :‬ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽاﯼ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ هﻤﺎن ﺗﺸﮑﻴﻼت‬
‫ﻼ در‬
‫ﮐﺎهﻨﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺎر اﻳﻦ ﺣﻮزﻩ ﺗﻮﻟﻴﺪ و ﻋﺮﺿﻪﯼ ﮐﺎﻻﯼ اﻳﻤﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻤﺪﺗًﺎ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﺧﺪﻣﺎت دﻳﻨﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺜ ً‬
‫اﻳﻔﺎﯼ ﻧﻘﺸﯽ ﺑﺮاﯼ دادن ﻓﻀﺎﯼ دﻳﻨﯽ ﻳﺎ اﻧﺠﺎم ﻣﺮاﺳﻤﯽ ﺑﺮاﯼ ﺗﻀﻤﻴﻦدهﯽ دﻳﻨﯽ در ﻣﺠﻠﺲ ﻋﺰا ﻳﺎ ﻋﺮوﺳﯽ‪ .‬ﺑﺨﺶ‬
‫ﺑﺰرﮔﯽ از ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬ﮐﻪ هﻨﻮز ﻣﻌﻤﻮﻻ اﮐﺜﺮﻳﺖ اهﺎﻟﯽاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺸﺘﺮﻳﺎن ﮐﺎﻻهﺎﯼ دﻳﻨﯽ هﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻋﻠﻘﻪﯼ دﻳﻨﯽ‬
‫ﻧﻴﺎز ﺑﻪ ﻣﺼﺮف ﮐﺎﻻﯼ دﻳﻨﯽ ﻧﻪ ﺑﺮاﯼ ﺑﺮﺁوردن ﺧﻮاﺳﺘﯽ ﻃﺒﻴﻌﯽ‪ ،‬ﭼﻮن ﻧﻴﺎز ﺑﻪ ﻧﺎن و ﺁب و ﻣﺴﮑﻦ و ﭘﻮﺷﺎﮎ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﻳﯽ ﺑﻪ ﻳﮏ ﻧﻴﺎز اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻴﺎز اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ هﻤﭽﻮن هﺮ ﻧﻴﺎز اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ دﻳﮕﺮﯼ از راﻩ ﺑﺮﺳﺎﺧﺘﻪاﯼ‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﺮﺁوردﻩ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻧﻴﺎز دﻳﻨﯽ از ﻋُﻠﻘﻪﯼ دﻳﻨﯽ ﺑﺮﻣﯽﺧﻴﺰد ﮐﻪ ﻧﻮﻋﯽ ﻋﻠﻘﻪﯼ ﮔﺮوهﯽ اﺳﺖ ‪.‬ﺗﻌﺼﺐ دﻳﻨﯽ را‬
‫ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ ﻳﮑﯽ از ﺷﮑﻠﻬﺎﯼ ﺑﺮوز ﺗﻌﺼﺐ ﮔﺮوهﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﺁورد‪.‬‬

‫‪31‬‬
 ‫ﺗﻌﺼﺐ و ﻧﺎاﻣﻨﯽ‬
‫ﺗﻌﺼﺐ در ﻣﺤﻴﻂ ﻧﺎﻣﻄﻤﺌﻦ ﭘﺎ ﻣﯽﮔﻴﺮد‪ .‬هﻤﺎن ﻧﺎاﻣﻨﯽاﯼ ﮐﻪ ﺑﻪ دوﻟﺖ ﺷﮑﻞ ﻣﯽدهﺪ‪ ،‬دﻳﻦ را ﻧﻴﺰ ﭘﺪﻳﺪ ﻣﯽﺁورد‪ .‬اﻳﻦ‬
‫ﻧﺎاﻣﻨﯽ ﻋﻤﺪﺗًﺎ ﺧﻄﺮﯼ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﺑﺮاﯼ ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ اﻳﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬دﻳﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاﯼ از ﮐﺪهﺎ و ﮐﺎﻧﺎﻟﻬﺎﯼ ارﺗﺒﺎﻃﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻳﺎ ﻣﺴﺘﻘﻴﻤًﺎ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ هﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻳﺎ اﻳﻦ ﮐﻪ ﻣﺒﻨﺎﻳﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ دارﻧﺪ‪ .‬راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺳﺮور ﺁﺳﻤﺎﻧﯽ از ﻧﻮع دوم اﺳﺖ‪.‬‬
‫هﻤﻪﯼ ﻣﻔﻬﻮﻣﻬﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﺳﻠﻄﻪ و ﺳﺮورﯼ را ﻣﯽرﺳﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬از راﺑﻄﻪهﺎﯼ زﻣﻴﻨﯽ ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪﻩ و ﺑﺮاﯼ ﺗﻮﺻﻴﻒ راﺑﻄﻪﯼ‬
‫زﻣﻴﻦ ﺑﺎ ﺁﺳﻤﺎن ﻗﺪﺳﯽ ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪﻩاﻧﺪ‪.‬‬

‫دﻳﻦ و ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮﯼ‬
‫ﮐﺪهﺎﯼ دﻳﻨﯽ ﺑﺮاﯼ ﻣﺒﺎدﻟﻪﯼ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ هﺴﺘﻨﺪ‪ .‬دﻳﻨﯽ ﮐﻪ ﮐﺪهﺎﯼ ﺁن ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﮐﺪهﺎﯼ ارﺗﺒﺎط ﻗﻠﺒﯽ و ﺧﺼﻮﺻﯽ ﺑﺎ ﻋﺎﻟﻢ‬
‫ﻗﺪﺳﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﻣﺒﺎدﻟﻪﯼ ﮐﺪهﺎﯼ دﻳﻨﯽ در ﻣﺤﻴﻂ ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮ و ﻧﺎﻣﻄﻤﺌﻦ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﻴﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﮐﺪهﺎ هﻢ زﻣﻴﻨﻪاﯼ‬
‫اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ دارﻧﺪ و هﻢ ﭘﺎﺳﺨﯽ ﺑﻪ ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮﯼ و ﻋﺪم اﻃﻤﻴﻨﺎناﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺎﺳﺨﯽ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ از ﺟﻨﺲ واﮐﻨﺶ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬دﻳﻦ ﺑﺮ ﻣﺤﻴﻄﯽ‬
‫ﮐﻪ در ﺁن ﭘﺪﻳﺪ ﻣﯽﺁﻳﺪ‪ ،‬ﺗﺄﺛﻴﺮهﺎﯼ ﻋﻤﻴﻘﯽ ﻣﯽﮔﺬارد ‪.‬ﺗﺄﺛﻴﺮﮔﺬارﯼ دﻳﻦ ﺑﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﺄﺛﻴﺮﮔﺬارﯼ از ﺑﻴﺮون‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻳﮑﯽ از‬
‫ﺷﮑﻠﻬﺎﯼ ﺧﻮدﭘﻮﻳﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫دﻳﻦ‪ ،‬ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖدهﻨﺪﻩ ﺑﻪ دﮔﺮﮔﻮﻧﯽهﺎ و ﻣﺨﺎﻟﻔﺖﮐﻨﻨﺪﻩ ﺑﺎ دﮔﺮﮔﻮﻧﯽهﺎ‪ ،‬ﺗﻮﺟﻴﻪﮐﻨﻨﺪﻩﯼ اﺧﺘﻼﻓﻬﺎ و ﺗﻌﺪﻳﻞﮐﻨﻨﺪﻩﯼ ﺁﻧﻬﺎﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖدهﯽ ﻧﻴﺮوﻳﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ درﺳﺖ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﻣﺎهﻴﺖ ﺁن‪ ،‬در اﺧﺘﻴﺎر هﻤﮕﺎن ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬هﻤﻪﯼ ﺷﮑﻠﻬﺎﯼ ﺗﺠﺮﺑﻪﺷﺪﻩﯼ‬
‫ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖدهﯽ دﻳﻨﯽ در ﺟﺎﻣﻌﻪهﺎﯼ ﻗﺸﺮﺑﻨﺪﯼﺷﺪﻩ‪ ،‬ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖدهﯽ از ﺳﻮﯼ ﻧﻬﺎدﯼ دﻳﻨﯽ ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺎﻣﻌﻪﯼ دﻳﻨﯽ‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺟﺎﻣﻌﻪﯼ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎﯼ ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در درﺟﻪﯼ ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر ﻧﻔﺲ دﻳﺎﻧﺖ‪ .‬در ﺟﺎﻣﻌﻪهﺎﯼ ﺗﮑﺎﻣﻞﻳﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻗﺎﻋﺪﻩ‬
‫اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﯽ از ﮐﺴﯽ دﻳﮕﺮ ﻣﺘﺪﻳﻦﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬و ﻣﻬﻤﺘﺮ از اﻳﻦ‪ ،‬ﮐﺴﯽ ﻣﺘﺨﺼﺺ ﺑﺎﺷﺪ و ﮐﺴﯽ از وﯼ ﭘﻴﺮوﯼ ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫دﻳﻦ ﻳﻌﻨﯽ ﺧﺪﻣﺎت دﻳﻨﯽ اﺳﺘﺎﻧﺪارد‬

‫ﺧﺪﻣﺎت دﻳﻨﯽ ارزﺷﯽ ﻧﺪارﻧﺪ‪ ،‬اﮔﺮ هﺮ ﮐﺴﯽ ﻗﺎدر ﺑﻪ ﻋﺮﺿﻪﯼ ﺁﻧﻬﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺁﻧﻬﺎ ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ اﺳﺘﺎﻧﺪارد ﺑﺎﺷﻨﺪ و از ﺳﻮﯼ‬
‫ﻣﺘﺨﺼﺼﺎن دﻳﻨﯽ ﻋﺮﺿﻪ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﺳﺘﺎﻧﺪارد ﺑﻮدن و ﻧﻴﺎز ﺑﻪ ﻋﺮﺿﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﮐﺎردان‪ ،‬دو ﭘﺪﻳﺪﻩﯼ هﻤﺒﺴﺘﻪ هﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫اﺳﺘﺎﻧﺪارد ﺷﺪن ﺑﻪ ﻣﺘﺨﺼﺺ ﻧﻴﺎز دارد و ﺧﻮد ﺗﺨﺼﺺ اﻳﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺘﺨﺼﺺ‪ ،‬ﮐﺎرداﻧﯽ را ﺑﺎ ﺁﮔﺎهﻴﺶ ﺑﺮ‬
‫اﺳﺘﺎﻧﺪاردهﺎ ﻣﻮﺟﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﮐﺎردان دﻳﻨﯽ ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ ﺗﻮﺳﻂ ﻧﻬﺎد ﮐﺎرداﻧﯽ دﻳﻨﯽ‪ ،‬ﮐﻪ در ﻣﺪل ﺳﺎدﻩﯼ ﻣﺎ ﻣﺘﺮادف ﺑﺎ ﺣﻮزﻩﯼ‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ دﻳﻨﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺄﻳﻴﺪ ﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻧﻴﺎز ﺑﻪ اﺳﺘﺎﻧﺪارد در دﻳﺎﻧﺖ‪ ،‬ﻣﻘﺎﻳﺴﻪﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ ﺑﺎ ﻧﻴﺎز ﺑﻪ اﺳﺘﺎﻧﺪارد ﺑﻮدن ارز راﻳﺞ‪ .‬هﺮ ﮐﺴﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺳﮑﻪ ﺑﺰﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫اﻳﻦ دﻟﻴﻞ ﮐﻪ هﺮ ﮐﺲ ﻣﺠﺎز ﺑﻪ ﺿﺮب ﺳﮑﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺳﮑﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﮐﺴﯽ ﺧﺎص زدﻩ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬وﺟﻮد دﻳﻨﯽ ﺧﺎص‪ ،‬وﺟﻮد‬
‫دﻳﻦﺁورﯼ ﺧﺎص و وﺟﻮد ﺣﻮزﻩاﯼ ﺧﺎص ﺑﺮاﯼ ﭘﺎﺳﺪارﯼ از دﻳﻨﯽ ﺧﺎص ﺑﺎ اﺳﺘﺎﻧﺪاردهﺎﯼ ﺧﺎص ﺧﻮﻳﺶ‪ ،‬ﺣﻠﻘﻪهﺎﯼ‬
‫ﻳﮏ زﻧﺠﻴﺮ و ﺳﻮﻳﻪهﺎﯼ ﻳﮏ ﭘﺪﻳﺪﻩ اﻧﺪ‪.‬‬

‫‪32‬‬
 ‫اﺷﺎرﻩاﯼ ﺑﻪ اﺧﻨﺎﺗﻮن‬
‫ﺧﺎص ﺑﻮدن هﻤﻮارﻩ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎﯼ ﺗﻮﺣﻴﺪ اﻟﻬﻴﺎﺗﯽ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬دﻳﻨﯽ ﺑﺎ ﺧﺪاﻳﺎن ﮐﺜﻴﺮ ﻧﻴﺰ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ ﺧﺎﺻﯽ داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ و در درون ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد ﮐﺜﺮت اﺳﺎﻣﯽ و ﻣﺮاﺟﻊ ﻗﺪﺳﯽ‪ ،‬ﻧﻮﻋﯽ وﺣﺪت اﻳﺠﺎد ﮐﻨﺪ‪ .‬در ﻣﺼﺮ اﻳﻦ اﺷﺘﺮاﮎ ﻣﻨﺎﻓﻊ‬
‫ﺻﻨﻔﯽ زﻣﺎﻧﯽ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﻴﻨﺶ ﺗﻮﺣﻴﺪﯼ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اوﻟﻴﻦ ﮐﺴﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﺎ ﺳﻨﺪ ﺗﺎرﻳﺨﯽ او را ﺑﻪﻋﻨﻮان‬
‫ﻣﺨﺘﺮع ﺗﻮﺣﻴﺪ ﺑﺸﻨﺎﺳﻴﻢ‪ ،‬اﺧﻨﺎﺗﻮن ﻓﺮﻋﻮن ﻣﺼﺮ )ﻗﺮن ‪ ١۴‬ﭘﻴﺶ از ﻣﻴﻼد‪ ،‬از ﺳﻠﺴﻠﻪﯼ هﺠﺪهﻢ ﻓﺮاﻋﻨﻪ( ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬او‬
‫"رع" را ﺧﺪاﯼ واﺣﺪ اﻋﻼم ﮐﺮد‪ ،‬ﭘﺮﺳﺘﻴﺪن او را اﺟﺒﺎرﯼ ﮐﺮد و ﺧﻮدش را ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ وﯼ ﺧﻮاﻧﺪ‪ .‬ﮐﺎرﯼ اﺑﺮاهﻴﻤﯽ ﮐﺮد و‬
‫ﻧﻤﺎدهﺎﯼ ﺧﺪاﻳﺎن دﻳﮕﺮ را از ﻣﻴﺎن ﺑﺮد‪ .‬ﻋﻠﻴﻪ ﮐﻴﺶ او ﺷﻮرش ﺷﺪ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﭼﻮن ﻣﻨﺎﻓﻊ ﻣﻌﺎﺑﺪ ﻣﺤﻠﯽ ﮐﻪ ﮔﺮد ﺧﺪاﻳﺎن‬
‫ﻣﺤﻠﯽ ﺷﮑﻞ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬در ﺧﻄﺮ اﻓﺘﺎدﻩ ﺑﻮد‪ .‬ﮐﺜﺮتﮔﺮاﻳﯽ‪ ،‬ﻣﺒﻨﺎﯼ وﺣﺪت ﺻﻨﻔﯽ ﺷﺪ و ﺑﺮ وﺣﺪتﮔﺮاﻳﯽ اﻟﻬﻴﺎﺗﯽ ﻏﻠﺒﻪ‬
‫ﮐﺮد ‪.‬‬

‫اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ–‪١۵‬‬

‫ﻧﻈﺮﻳﻪهﺎﯼ ارزش و ﻣﺸﮑﻞ ارزش ﮐﺎﻻﯼ دﻳﻨﯽ‬

‫ﺑﺨﺶ ﻋﻤﺪﻩﯼ ارزش ﮐﺎﻻﯼ دﻳﻨﯽ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺁن اﻧﺤﺼﺎرﯼ اﺳﺖ ‪.‬در هﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺗﻌﺪاد اﻧﺤﺼﺎرهﺎ‬
‫ﻣﺤﺪود اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺘﺎ در ﺑﺮﺧﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪهﺎﯼ ﺳﮑﻮﻻر ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﻣﻴﺎن دﻳﻦ و ﻓﺮﻗﻪ ﻓﺮق ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ و ﺑﺮاﯼ اوﻟﯽ‬
‫اﻣﺘﻴﺎزهﺎﻳﯽ ﻗﺎﻳﻞ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫دو ﻧﻮع ﺑﺎزارﺷﮑﻨﯽ‬

‫ارزش ﮐﺎﻻﯼ دﻳﻨﯽ ﺑﻪ دو ﺻﻮرت ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺁﻳﺪ‪ :‬ﻳﮑﯽ اﻳﻦ ﮐﻪ از ﺗﻌﺪاد ﺧﺮﻳﺪاران ﺁن ﮐﺎﺳﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬دﻳﮕﺮ اﻳﻦ‬
‫ﮐﻪ ﻣﺮﮐﺰهﺎﯼ ﻣﺘﻌﺪدﯼ اﻧﻮاع و اﻗﺴﺎم ﺁن را ﺗﻮﻟﻴﺪ و ﻋﺮﺿﻪ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬در ﺣﺎﻟﺖ ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺎ روﮔﺮداﻧﯽ از دﻳﻦ ﻣﻮاﺟﻪ هﺴﺘﻴﻢ‪،‬‬
‫در ﺣﺎﻟﺖ دوم ﺑﺎ ﮐﺜﺮتﮔﺮاﻳﯽ دﻳﻨﯽ‪ .‬از زاوﻳﻪﯼ دﻳﺪ ﻳﮏ ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ هﺮ دو ﺣﺎﻟﺖ ﺳﺨﺖ ﻧﺎﺧﻮﺷﺎﻳﻨﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ﻧﻮﻋﯽ‬
‫هﻢﻣﻌﻨﺎﻳﻨﺪ‪ ،‬زﻳﺮا اﻟﺤﺎد و ﭘﻠﻮراﻟﻴﺴﻢ هﺮ دو ﻳﮏ ﻧﺘﻴﺠﻪ را در ﺑﺮدارﻧﺪ‪ :‬ﮐﻢ ارزش ﺷﺪن ﺑﻬﺎﯼ ﮐﺎﻻﻳﯽ ﮐﻪ ﺁن ﺣﻮزﻩﯼ‬
‫دﻳﻨﯽ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻧﻈﺮﻳﻪهﺎﯼ ارزش‬
‫اﻣﺎ ﭘﻴﺶ از اﻳﻦ ﮐﻪ ﺑﺤﺚ ﺗﻐﻴﻴﺮ در ﺑﻬﺎ‪ ،‬ﻳﺎ ﺑﻪ ﺳﺨﻦ دﻗﻴﻘﺘﺮ‪ ،‬ﺗﻐﻴﻴﺮ ارزش ﮐﺎﻻﯼ دﻳﻨﯽ را ﭘﯽ ﮔﻴﺮﻳﻢ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ درﻳﺎﺑﻴﻢ ﮐﻪ‬
‫در اﻳﻦ ﻣﻮرد ارزش را ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﺗﻌﻴﻴﻦ ﮐﺮد‪ .‬در اﻗﺘﺼﺎد ﻧﻈﺮﻳﻪهﺎﯼ ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ درﺑﺎرﻩﯼ ارزش وﺟﻮد دارﻧﺪ‪ .‬از‬
‫ﺟﻤﻠﻪﯼ ﺁﻧﻬﺎﻳﻨﺪ ﻧﻈﺮﻳﻪﯼ ﮐﺎرﯼ‪ ،‬ﻧﻈﺮﻳﻪﯼ هﺰﻳﻨﻪاﯼ‪ ،‬ﻧﻈﺮﻳﻪﯼ ﻣﺼﺮﻓﯽ و ﻧﻈﺮﻳﻪﯼ ﺗﻌﺎدﻟﯽ‪ .‬در ﻧﻈﺮﻳﻪﯼ ﮐﺎرﯼ‪ ،‬ﻣﺜﻼ در‬
‫ﺑﻴﺎن ﮐﻼﺳﻴﮏ ﻣﺎرﮐﺴﻴﺴﺘﯽ‪ ،‬زﻣﺎن ﮐﺎرﯼ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﺮاﯼ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﮐﺎﻻﻳﯽ ﻻزم اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻌﻴﻴﻦﮐﻨﻨﺪﻩﯼ ارزش ﺁن‬

‫‪33‬‬
 ‫ﮐﺎﻻﺳﺖ ‪.‬در ﻧﻈﺮﻳﻪﯼ هﺰﻳﻨﻪاﯼ ﮐﻞ هﺰﻳﻨﻪﯼ ﺗﻮﻟﻴﺪ و ﺗﻮزﻳﻊ را در ارزش دﺧﻴﻞ ﻣﯽداﻧﻨﺪ ‪.‬در ﻧﻈﺮﻳﻪﯼ ﻣﺼﺮﻓﯽ از‬
‫ﻣﻮﺿﻊ ﻣﺼﺮفﮐﻨﻨﺪﻩ ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﯽﻧﮕﺮﻧﺪ و ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺼﺮفﮐﻨﻨﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻧﻬﺎﻳﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻧﻴﺎزش و‬
‫ارزشﮔﺬارﯼ ذهﻨﯽ و اﺣﺴﺎﺳﯽاش‪ ،‬ارزش ﮐﺎﻻﻳﯽ را ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ و‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﻴﺎن ﭘﻮﻟﯽ‪ ،‬روﯼ ﺁن ﻗﻴﻤﺘﯽ ﻣﯽﮔﺬارد‪ .‬در‬
‫ﻧﻈﺮﻳﻪﯼ ﺗﻌﺎدﻟﯽ ﮐﻪ "ﻣﺪرن" ﻧﻴﺰ ﺧﻮاﻧﺪﻩ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺧﻂ ﺗﻌﻴﻴﻦﮐﻨﻨﺪﻩﯼ ارزش را ﻋﻘﺮﺑﻪﯼ ﻧﺸﺎندهﻨﺪﻩﯼ ﺗﻌﺎدﻟﯽ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ در هﺮ ﻣﻮرد ﻣﻴﺎن ﻋﺮﺿﻪ و ﺗﻘﺎﺿﺎ ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺸﮑﻞ ﺗﺒﺒﻴﻦ ارزش ﮐﺎﻻﯼ دﻳﻨﯽ‬

‫هﻴﭻ ﻳﮏ از اﻳﻦ ﻧﻈﺮﻳﻪهﺎﯼ اﻗﺘﺼﺎدﯼ ﺑﻪ ﻣﺴﺌﻠﻪﯼ اﺻﻠﯽ ارزش ﮐﺎﻻﯼ دﻳﻨﯽ ﭘﺎﺳﺦ ﻧﻤﯽدهﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﮐﻤﮏ هﺮ ﻳﮏ از اﻳﻦ‬
‫ﻧﻈﺮﻳﻪهﺎ در ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﻣﯽﺗﻮان ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﮐﺮد ﻣﻴﺎن ﺷﮑﻞ ﻋﺮﺿﻪﯼ ﮐﺎﻻﯼ دﻳﻨﯽ ﺧﺎﺻﯽ ﺗﻮﺳﻂ دو ﻧﻔﺮ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﮐﻪ‬
‫ﺷﻐﻠﺸﺎن دﻳﺎﻧﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻨﺒﺮ اﻳﻦ ﺷﻴﺦ ﮔﺮاﻧﺘﺮ از ﻣﻨﺒﺮ ﺁن ﺷﻴﺦ ﺗﻤﺎم ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻋﻠﺖ را هﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﺗﻮﺿﻴﺢ داد ﮐﻪ‬
‫ﭼﺮا ﻣﺜﻼ ﮐﺎﻻﯼ داراﯼ اﻳﻦ ﻣﺎرﮎ ﮔﺮاﻧﺘﺮ از ﮐﺎﻻﯼ داراﯼ ﺁن ﻣﺎرﮎ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﺎ ﭼﺮا ﻓﻼن ﻣﻄﺮب ﺑﺮاﯼ ﺷﺮﮐﺖ در‬
‫ﻣﺠﻠﺲ ﺑﺰم ﻣﺎ در ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﺑﺎ رﻗﻴﺒﺶ ﭘﻮل ﺑﻴﺸﺘﺮﯼ ﻣﯽﻃﻠﺒﺪ‪.‬‬

‫ﻣﻨﻄﻖ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ارزش دﻳﻨﯽ‬

‫ﺑﺮاﯼ ﻃﺮح دﻗﻴﻖ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺑﻪ ﻣﺪل ﺳﺎدﻩﯼ ﺧﻮد ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدﻳﻢ‪ :‬ﺟﺎﻣﻌﻪاﯼ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ داراﯼ ﻳﮏ ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮐﺎر اﻳﻦ ﺣﻮزﻩ ﻋﺮﺿﻪﯼ ﮐﺎﻻﯼ دﻳﻨﯽ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﺧﺪﻣﺎت دﻳﻨﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﺪﻣﺎﺗﯽ ﭼﻮن ﺷﺮﮐﺖ در ﻣﺮاﺳﻢ ﺗﻮﻟﺪ و ﻋﺮوﺳﯽ و‬
‫ﻋﺰا‪ ،‬ﺧﻮاﻧﺪن دﻋﺎ ﺑﺮاﯼ ﺗﺒﺮﮎدهﯽ و رﻓﻊ ﺣﺎﺟﺎت و ﮐﺎرﮔﺰارﯼ دﻳﻨﯽ در اﻣﺎﮐﻦ دﻳﻨﯽ‪ .‬ﻣﻮﺿﻮع اﺻﻠﯽ ﭘﺮﺳﺶ از ﭘﯽ‬
‫ارزش ﮐﺎﻻﯼ دﻳﻨﯽ ﻧﻪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﺮا اﻳﻦ ﮐﺎهﻦ از ﺁن ﮐﺎهﻦ اﺟﺮت ﺑﻴﺸﺘﺮﯼ درﻳﺎﻓﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﻨﻄﻖ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﺮ ارزش دﻳﻨﯽ ﭼﻴﺴﺖ ‪.‬‬

‫ﺑﺮﺧﯽ ﭘﺮﺳﺸﻬﺎ‬
‫ﺑﻪ ﺟﺎﯼ ﺟﻮاب ﻓﻮرﯼ ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﭘﻴﺎﭘﯽ ﺳﺆال ﻃﺮح ﮐﻨﻴﻢ‪ :‬ﺑﺮ ﭼﻪ ﻣﺒﻨﺎﻳﯽ و ﺑﺮ ﭼﻪ رواﻟﯽ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاﯼ از ﮐﺪهﺎ و ﻧﻤﺎدهﺎ‬
‫ﮐﻪ دﻳﻦ ﻧﺎﻣﻴﺪﻩ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﺑﻴﺎن ارزﺷﯽاﯼ ﻣﯽﻳﺎﺑﺪ ﮐﻪ در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺑﻪ زﺑﺎن اﻗﺘﺼﺎدﯼ ﭘﻮﻟﯽ ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪﻧﯽ ﻣﯽﺷﻮد؟ ﺑﻪ‬
‫زﺑﺎﻧﯽ ﺳﺎدﻩﺗﺮ ﻣﯽﺗﻮان ﭼﻨﻴﻦ ﭘﺮﺳﻴﺪ‪ :‬ﭼﺮا ﻣﻦ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺁﺧﻮﻧﺪ ﭘﻮل ﺑﺪهﻢ؟ ﻣﮕﺮ او ﭼﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ؟ ﭼﺮا ﮐﺴﯽ دﻳﮕﺮ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫ﮐﺎر او را اﻧﺠﺎم دهﺪ؟ ﺁﻳﺎ ﻓﻘﻂ دﻋﺎﯼ او ﻣﺴﺘﺠﺎب ﻣﯽﺷﻮد؟ اﮔﺮ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ ﭼﺮا؟ اﮔﺮ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﭼﺮا ﻣﻦ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ او‬
‫رﺟﻮع ﮐﻨﻢ؟ ﺁﻳﺎ رﺟﻮع ﺑﻪ ﮐﺎهﻦ‪ ،‬ﺑﺮاﯼ ﺧﺮﻳﺪن ﺧﺪﻣﺎﺗﯽ از او‪ ،‬هﻤﺎﻧﻨﺪ رﺟﻮع ﺑﻪ ﻣﻬﻨﺪس ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن اﺳﺖ‪ ،‬هﻤﺎﻧﻨﺪ رﺟﻮع‬
‫ﺑﻪ ﭘﺰﺷﮏ اﺳﺖ‪ ،‬هﻤﺎﻧﻨﺪ رﺟﻮع ﺑﻪ ﺗﺮاﺷﮑﺎر و ﺻﺎﻓﮑﺎر اﺳﺖ؟ ﮐﺎهﻦ ﻣﺜﻼ وردﯼ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ و ﻣﻦ ﭼﻴﺰﯼ ﻣﻌﺎدل ‪١٠٠‬‬
‫دﻻر ﺑﻪ او ﻣﯽدهﻢ‪ .‬در اﻳﻨﺠﺎ ﭼﻪ اﺗﻔﺎﻗﯽ ﻣﯽاﻓﺘﺪ؟‬

‫ﮐﺎﻻﯼ دﻳﻨﯽ و ﻧﻈﺮﻳﻪﯼ ارزشزاﻳﯽ ﮐﺎر‬

‫ﻳﮏ دﻻر ﻣﯽدهﻢ و ﻳﮏ ﺑﺴﺘﻨﯽ ﻣﯽﺧﺮم‪ .‬ﻳﺎ اﻳﻦ ﮐﻪ ﻳﮏ دﻻر ﻣﯽدهﻢ و ﺻﺎﺣﺐ دو ﻋﺪد ﻣﺪاد ﻣﯽﺷﻮم‪ .‬در اﻳﻦ ﺣﺎل‬
‫ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل از دﻳﺪ ﻧﻈﺮﻳﻪﯼ ﮐﺎرﯼ ارزش در ﻣﺒﺎدﻟﻪ زﻣﺎن ﮐﺎر ﻻزم ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﺮاﯼ ﺗﻮﻟﻴﺪ اﻳﻦ ﻳﺎ ﺁن ﮐﺎﻻ ﺑﻪ‬

‫‪34‬‬
 ‫ﻣﺜﺎﺑﻪ ﺟﻮهﺮ ﻣﺸﺘﺮﮐﯽ ﻋﻤﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﺟﺎزﻩ ﻣﯽدهﺪ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ اﻳﻦ ﻣﻘﺪار از اﻳﻦ ﮐﺎﻻ را ﺑﺎ ﺁن ﻣﻘﺪار از ﺁن ﮐﺎﻻ ﻋﻮض‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻴﻢ‪ .‬در ﻣﺜﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺁوردﻳﻢ زﻣﺎن ﮐﺎر ﻻزم ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﺮاﯼ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻳﮏ ﺑﺴﺘﻨﯽ ﻣﻌﺎدل اﺳﺖ ﺑﺎ زﻣﺎن ﮐﺎر ﻻزم‬
‫ﺑﺮاﯼ ﺗﻮﻟﻴﺪ دو ﻋﺪد ﻣﺪاد‪ .‬در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺟﻬﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻬﺎﯼ اﻳﻦ دو ﻗﻠﻢ ﺟﻨﺲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻴﺰان ذﮐﺮ ﺷﺪﻩ ﺑﺎ هﻢ ﺑﺮاﺑﺮﻧﺪ‪.‬‬

‫در ﻣﻮرد ﮐﺎﻻﯼ دﻳﻨﯽ ﭼﻪ ﺗﻮان ﮔﻔﺖ؟ ﺑﻪ ﮐﺎهﻨﯽ ﭼﻴﺰﯼ ﻣﻌﺎدل ‪ ١٠٠‬دﻻر ﻣﯽدهﻴﻢ ﺗﺎ ﺑﻪ زﺑﺎن ﺧﺎص ﺻﻨﻒ ﺧﻮدش‬
‫ﺣﺮﻓﻬﺎﻳﯽ ﺑﺰﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﺰد ﭘﺰﺷﮏ ﻣﯽروﻳﻢ و ﭘﺰﺷﮏ ﺑﻪ زﺑﺎن ﺧﺎص ﺻﻨﻒ ﺧﻮدش ﭼﻴﺰﯼ را روﯼ ﮐﺎﻏﺬ ﻣﯽﻧﻮﻳﺴﺪ ﮐﻪ‬
‫ﻧﺴﺨﻪ ﻧﺎم دارد‪ .‬او ﻧﻴﺰ ﺑﺎﺑﺖ اﻳﻦ ﮐﺎر ﭼﻴﺰﯼ ﻣﻌﺎدل ‪ ١٠٠‬دﻻر ﻣﯽﮔﻴﺮد‪ .‬ﺁﻳﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻴﻢ ﻣﺜﻼ ﻃﺒﻖ ﻧﻈﺮﻳﻪﯼ ﻣﺎرﮐﺲ‬
‫ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﮐﻪ زﻣﺎن ﮐﺎر اﺟﺘﻤﺎﻋًﺎ ﻻزم ﺑﺮاﯼ ﺧﻮاﻧﺪن وردﯼ ﺑﺎ ﻓﻼن ﺧﺼﻮﺻﻴﺖ ﻣﻌﺎدل اﺳﺖ ﺑﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻻزم اﺳﺖ ﺗﺎ در ﻋﻤﻞ ﻧﻮﺷﺘﻦ ﻳﮏ ﻧﺴﺨﻪﯼ ﭘﺰﺷﮑﯽ ﺗﺒﻠﻮر ﻳﺎﺑﺪ؟‬

‫اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ–‪١۶‬‬

‫ﺳﻴﺴﺘﻢ و ارزش‬

‫ﻣﺎرﮐﺲ ﻣﯽﮔﻮﻳﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﮐﺎﻻ را ﺑﻪﻋﻨﻮان ﮐﺎﻻ در ﻧﻈﺮ ﮔﻴﺮﻳﻢ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮐﺎﻻﻳﯽ ﻣﺸﺨﺺ ﮐﻪ اﻳﻦ ﻳﺎ ﺁن ﻣﻮرد‬
‫ﻣﺼﺮف را دارد‪ ،‬در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﯽرﺳﻴﻢ ﮐﻪ ﮐﺎﻻ در ﮐﺎﻻﺑﻮدﮔﯽاش از ﺁن رو ﺣﺎﻣﻞ ارزش اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﮐﺎر اﻧﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﺁن را ﭘﺪﻳﺪ ﺁوردﻩ‪ .‬ﮐﺎﻻهﺎ از ﻧﻈﺮ ﻣﺎرﮐﺲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﺒﻠﻮر اﻳﻦ ﺟﻮهﺮ ﻣﺸﺘﺮﮎ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ارزش ﻳﺎ ﺑﻪ ﺳﺨﻦ دﻳﮕﺮ‬
‫ﮐﺎﻻهﺎﯼ ارزﺷﯽ هﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ روﻳﮑﺮد در ﺑﺤﺚ ﮐﺎﻻﯼ دﻳﻦ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﺎ ﻧﻤﯽﺁﻳﺪ‪ .‬درﺳﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺎﻻﯼ دﻳﻨﯽ هﻢ ﻣﺤﺼﻮل‬
‫ﮐﺎر اﻧﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ارزش ﺁن ﺑﺪان ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ از ﮐﺎر ﭘﺪﻳﺪﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺪان ﺟﺎﻟﺐ ﻧﻴﺴﺖ اﮔﺮ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﻣﺤﺼﻮل ﮐﺎر‬
‫ﺷﻴﺨﺎن ارزش دارد‪ ،‬ﭼﻮن ﺑﺮاﯼ ﺑﺎرﺁوردن ﺁن زﺣﻤﺖ ﮐﺸﻴﺪﻩاﻧﺪ‪ .‬ﻣﺸﮑﻠﯽ ﺑﺎ اﻳﻦ ﻧﺪارﻳﻢ ﮐﻪ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﺑﺴﻴﺎر ﺗﻼش ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪،‬‬
‫اﻣﺎ اﻳﻦ را ﻧﻴﺰ ﻣﯽاﻓﺰاﻳﻴﻢ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ اﻳﻦ دﻟﻴﻞ ﮐﻪ ﺗﻼش ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ارزش ﺁﻓﺮﻳﻦ ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺧﻮ ِد ﮐﺎﻻﻳﺸﺎن ﭼﻴﺰ وﻳﮋﻩاﯼ اﺳﺖ‪.‬‬

‫درﮎ ﻣﺎرﮐﺲ از ﺳﻴﺴﺘﻢ‬

‫ﻣﺎرﮐﺲ ﺑﺮاﯼ ﺑﺎزﻧﻤﻮد ﮐﻞ ﺳﻴﺴﺘﻢ اﻗﺘﺼﺎدﯼ از ﮐﺎر ﻣﯽﺁﻏﺎزد‪ .‬هﺮ ﺑﺤﺜﯽ در اﻗﺘﺼﺎد ﺑﺤﺜﯽ اﺳﺖ در ﺑﺎب ارزش و از‬
‫ﻧﻈﺮ ﻣﺎرﮐﺲ ارزش در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد ‪.‬روﻳﮑﺮد ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﻩﯼ "ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ" در ﺁﻏﺎز ﮐﺘﺎﺑﺶ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ از درﮎ‬
‫هﮕﻠﯽ از ﺳﻴﺴﺘﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻔﮑﺮ ﺳﻴﺴﺘﻤﺎﺗﻴﮏ از دﻳﺪ هﮕﻞ ﻋﺰﻳﻤﺖ از ﻳﮏ ﻋﺎﻣﻞ ﭘﺎﻳﻪاﯼ و ﺗﻮﺿﻴﺢ ﺑﻘﻴﻪﯼ ﭼﻴﺰهﺎ از ﻃﺮﻳﻖ‬
‫ﺁن اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻳﮕﺎﻧﻪاﻧﮕﺎرﯼ )ﻣﻮﻧﻴﺴﻢ( و ﺗﮏﻋﺎﻣﻞﺑﻴﻨﯽ ﺑﺮاﯼ داﻧﺸﻬﺎﯼ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ از ﺁن رو ﺁﻓﺖزاﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﻴﺸﺎﭘﻴﺶ اﻳﻦ‬
‫اﻣﮑﺎن را از ﺁﻧﻬﺎ ﻣﯽﮔﻴﺮد ﮐﻪ اﺟﺘﻤﺎع را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮐﺜﺮت و ﭘﺪﻳﺪﻩاﯼ ﭼﻨﺪﻳﻦ‪−‬و‪−‬ﭼﻨﺪ‪−‬ﻋﺎﻣﻠﯽ ﺑﺒﻴﻨﻨﺪ ‪.‬اﻳﻦ درﮎ ﺑﺎ‬
‫ﻣﻔﻬﻮم ﻣﺪرن ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺷﺎﺧﺺ ﺁن ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاﯼ از ارﺗﺒﺎﻃﻬﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت هﻤﮑﻨﺸﯽ ﺳﺘﻴﺰﺁﻣﻴﺰ‪ ،‬هﻤﺎهﻨﮕﯽ و‬

‫‪35‬‬
 ‫ﭘﻴﺮوﯼ اﺳﺖ‪ .‬واﮐﺎﺳﺘﻦ ﺁن ﺑﻪ ﻳﮏ ﻋﺎﻣﻞ در ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺗﻨﻬﺎ ﻗﺎدر اﺳﺖ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻣﺤﺪودﯼ در ﻣﻮرد ﻳﮏ ﺟﻨﺒﻪﯼ ﻣﻬﻢ‬
‫و ﻳﮏ ﮔﺮاﻳﺶ ﻣﻬﻢ در ﻧﺤﻮﻩﯼ ﭘﻴﺪاﻳﯽ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻳﺎ هﺴﺘﯽ ﮐﻨﻮﻧﯽ ﭘﺪﻳﺪﻩ ﻋﺮﺿﻪ ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻧﺤﻮﻩﯼ ﭘﺮﺳﺶ از ﭘﯽ ﻋﺎﻣﻞ اﺻﻠﯽ‬

‫ﭘﺮﺳﺶ ﻣﺤﺒﻮب واﮐﺎﺳﺖﮔﺮاﻳﺎن اﻳﻦ اﺳﺖ‪ :‬ﭼﻪ ﭼﻴﺰﯼ اﺻﻠﯽ اﺳﺖ؟ ﺁﻧﻬﺎ ﻳﮏ ﭼﻴﺰ را اﺻﻞ ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬هﺮ ﭼﻪ در ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‬
‫ﻞ اﺻﻠﯽ‬
‫ﯼ ﻋﺎﻣ ِ‬
‫ﺶ ﭘﯽﺟﻮ ِ‬
‫ﺖ ﭘﺮﺳ ِ‬
‫ح درﺳ ِ‬
‫هﺴﺖ را ﺑﻪ ﺁن ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪﻩ و ﺁﻧﮕﺎﻩ دﻳﮕﺮ ﺑﻘﻴﻪﯼ ﭼﻴﺰهﺎ را ﻧﺎدﻳﺪﻩ ﻣﯽﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬ﻃﺮ ِ‬
‫ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪ :‬ﭼﻪ ﭼﻴﺰﯼ در ﭼﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاﯼ در ﭼﻪ ﻣﻮﻗﻌﻴﺘﯽ ﺑﺮاﯼ ﭼﻪ روﻧﺪﯼ اﺻﻠﯽ اﺳﺖ؟‬

‫ارزش و ﻣﺒﺎدﻟﻪ‬
‫ﻣﺎرﮐﺲ ﻧﻤﻮﻧﻪﯼ درﺧﺸﺎﻧﯽ از ﺗﻔﮑﺮ ﺳﻴﺴﺘﻤﯽ را ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺁﻧﺠﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﺑﺮﻣﯽﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬در ذات هﻴﭻ ﭼﻴﺰ ﻣﺠﺮدﯼ‬
‫ﭼﻴﺰﯼ ﺑﻪ ﻧﺎم ارزش وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬هﺮ ﭼﻪ ﮐﺎﻻﻳﯽ را ﮐﺎوش ﮐﻨﻴﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﭼﻴﺰﯼ ﺑﻪ ﻧﺎم ارزش ﻧﻤﯽرﺳﻴﻢ‪ .‬ارزش ﺧﺎﺻﻴﺘﯽ‬
‫ﻃﺒﻴﻌﯽ ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺁن دﺳﺖ ﺗﻮاﻧﻴﻢ ﻳﺎﻓﺖ ﺑﺎ ﺑﺮرﺳﯽ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﮐﺎﻻهﺎ‪ ،‬ﻣﺜﻼ در ﻣﻮرد ﮐﺎﻻهﺎﯼ ﻣﺎدﯼ از راﻩ ﮐﺎوش‬
‫ﻓﻴﺰﻳﮑﯽ ﻳﺎ ﺷﻴﻤﻴﺎﻳﯽ‪ .‬ارزش ﻏﻴﺮ ﻃﺒﻴﻌﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺎﻣﻌﻪ زﻣﻴﻨﻪ ﻣﺒﺎدﻟﻪ اﺳﺖ‪ .‬ارزش در‬
‫ﻣﺒﺎدﻟﻪ ﻣﻌﻨﺎ ﭘﻴﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﭼﻴﺰﯼ وارد ﻧﻈﺎم ﻣﺒﺎدﻟﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ارزش ﻣﯽﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬ﻧﻪ اﻳﻦ ﮐﻪ ﭼﻮن ارزش دارد‪ ،‬وارد ﺳﻴﺴﺘﻢ‬
‫ﻣﺒﺎدﻟﻪاﯼ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﺗﻴﮑﺘﯽ ﺑﺮ ذات ﻳﮏ ﮐﺎﻻ ﻧﺼﺐ ﻧﺸﺪﻩ ﮐﻪ در اﻳﻦ ﻳﺎ ﺁن ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻳﻦ ﻳﺎ ﺁن ﺗﺮﺟﻤﺎن ﭘﻮﻟﯽ را ﻳﺎﺑﺪ‪ .‬در‬
‫ﺑﺎزار اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭼﻴﺰ ﺑﺮﭼﺴﺐ ﻗﻴﻤﺖ ﻣﯽﺧﻮرد و از ﭼﻴﺰ ﺑﻪ ﮐﺎﻻ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫زﻣﺎن و ﻣﺒﺎدﻟﻪ‬
‫ﻣﺎرﮐﺲ اﻣﺎ ﻣﺘﻦ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻣﺒﺎدﻟﻪ را ﺗﺮﮎ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺁﻧﮕﺎﻩ ﮐﻪ زﻳﺮ ﻓﺸﺎر درﮎ هﮕﻠﯽ ﺧﻮد از ﺳﻴﺴﺘﻢ‪ ،‬دﻧﺒﺎل ﺟﻮهﺮﯼ در‬
‫ﮐﺎﻻ ﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﺣﺎﻣﻞ ارزش ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺁﻧﮕﺎﻩ ﮐﻪ اﻳﻦ ﺟﻮهﺮ ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪﻩ ﺷﺪﻩ و ﮐﺎر ﺑﺎ زﻣﺎن ﮐﺎر اﻧﺪازﻩﮔﻴﺮﯼ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎﻳﯽ از ﻳﮏ ﭘﻬﻨﻪﯼ ﻏﻴﺮﻣﺒﺎدﻟﻪاﯼ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻓﻴﺰﻳﮏ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻔﻬﻮم ﭘﺎﻳﻪاﯼ در ﺗﻮﺿﻴﺢ ﭘﻬﻨﻪﯼ ﻣﺒﺎدﻟﻪاﯼ‬
‫اﺟﺘﻤﺎع ﺑﻪ ﮐﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺗﺼﺤﻴﺢ ﺑﻌﺪﯼاﯼ ﮐﻪ در اﻳﻦ ﻣﻔﻬﻮم ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻗﻴﺪ "اﺟﺘﻤﺎﻋﺎ ﻻزم" وارد ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬
‫ﻣﺸﮑﻞ اﺧﺘﻼط ﻣﻌﻨﺎﻳﯽ ﻓﻴﺰﻳﮏ و ﺟﺎﻣﻌﻪ را ﺣﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ .‬زﻣﺎن ﮐﺎر اﺟﺘﻤﺎﻋﺎ ﻻزم ﻧﻴﺰ در ﻧﻬﺎﻳﺖ زﻣﺎن ﻓﻴﺰﻳﮑﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﻈﺮﻳﻪهﺎﯼ ارزش و ﻣﻨﻈﺮهﺎﯼ اﺳﺘﺎﻧﺪارد ﺁﻧﻬﺎ‬

‫هﺮ ﻧﻈﺮﻳﻪاﯼ در ﺑﺎب ارزش ﺑﺮاﯼ اﺛﺒﺎت درﺳﺘﯽ ﺧﻮد ﺗﻮﺟﻪ وﻳﮋﻩاﯼ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﻪ ﻧﻮﻋﯽ ﮐﺎﻻ و ﻧﻮﻋﯽ ﺑﺎزار و در ﻧﻘﺪ‬
‫ﻧﻈﺮﻳﻪهﺎﯼ رﻗﻴﺐ دﺳﺖ روﯼ ﮐﺎﻻهﺎ ﻳﺎ ﻣﻮﻗﻌﻴﺘﻬﺎﯼ ﺧﺎﺻﯽ از ﻧﻈﺮ ﻧﻴﺎز ﻳﺎ ﻋﺮﺿﻪ و ﺗﻘﺎﺿﺎ ﻣﯽﮔﺬارد ﮐﻪ در ﻣﻨﻈﺮ‬
‫اﺳﺘﺎﻧﺪارد ﺁن ﻧﻈﺮﻳﻪهﺎ ﻗﺮار ﻧﻤﯽﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﻣﻨﻈﺮ اﺳﺘﺎﻧﺪارد ﻧﻈﺮﻳﻪﯼ ﻋﺮﺿﻪ و ﺗﻘﺎﺿﺎ ﻣﻨﻈﺮ ﺳﻮداﮔﺮاﻧﻪ‬
‫اﺳﺖ ﻳﺎ ﻧﻈﺮﻳﻪﯼ ﻣﺎرﮐﺴﻴﺴﺘﯽ ارزش ﻣﻨﻈﺮ ﮐﺎرﮔﺮﯼ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺎدﻩاﯼ ﺧﺎم ﺻﻮرت ﻣﯽدهﺪ‪ .‬اوج ﻗﺪرت ﺗﻮﺿﻴﺢﮔﺮ‬
‫ﻣﺪل ﻣﺎرﮐﺲ در ﺟﺎﻳﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﮐﺎرﺧﺎﻧﻪاﯼ ﺑﺎ زور ﺑﺎزوﯼ ﮐﺎرﮔﺮ ﻣﺎدﻩاﯼ ﺧﺎم داراﯼ ﺻﻮرت ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﮐﺎر‬
‫ﻣﺎدﻩاﯼ ارﺳﻄﻮﻳﯽ را داراﯼ ﺻﻮرﺗﯽ ارﺳﻄﻮﻳﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﮐﺎرﮐﻨﺶ ﻳﺎ ﺑﻪ ﺳﺨﻦ دﻳﮕﺮ اﻳﻦ ﺻﻮرتﮔﺮﯼ در ﻣﺒﺎدﻟﻪ‬
‫ﺑﻪﻋﻨﻮان ارزش ﺑﺮﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ‪.‬ﻣﺪل ﻣﺎرﮐﺲ در ﺗﺒﺒﻴﻦ ارزش ﺻﻮرتﮔﺮﯼاﯼ ﭼﻮن ﺁهﻨﮕﺮﯼ ﺗﻮاﻧﺎﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ‬

‫‪36‬‬
 ‫ع ﺻﻮرتﮔﺮﯼ ﻋﻠﻤﯽ‪ ،‬ذوﻗﯽ‪ ،‬و هﻨﺮﯼ ﺑﺪهﺪ‪ .‬ﭼﺮا‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺗﻮﺿﻴﺢ راﺿﯽﮐﻨﻨﺪﻩاﯼ در ﻣﻮرد ﺻﻮرتﮔﺮﯼاﯼ از ﻧﻮ ِ‬
‫اﺛﺮﯼ ﮐﻪ ﻣﺜﻼ ﭘﻴﮑﺎﺳﻮ ﺁن را در ﻇﺮف ﭼﻨﺪ دﻗﻴﻘﻪ ﮐﺸﻴﺪﻩ‪ ،‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﻬﺎﻳﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﺑﻬﺎﯼ ﮐﺎر ﺻﺪ‬
‫ﮐﺎرﮔﺮ در ﺗﻤﺎم ﻃﻮل زﻧﺪﮔﯽ ﮐﺎرﻳﺸﺎن؟‬

‫ﻟﺰوم ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺑﺮداﺷﺖ از ارزش‬

‫ﻣﻮﺿﻮع ﮐﺎر ﻣﺎ ارزش ﮐﺎﻻﯼ دﻳﻨﯽ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﮐﺎﻻ از ﺁن ﮐﺎﻻهﺎﻳﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ هﻤﻪﯼ ﻧﻈﺮﻳﻪهﺎﯼ ارزش را دﭼﺎر‬
‫ﮔﻴﺞﺳﺮﯼ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺁﻳﺎ اﻳﻦ ﮐﺎﻻ ﮐﺎﻻﻳﯽ اﺳﺘﺜﻨﺎﻳﯽ اﺳﺖ ﻳﺎ ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ ﺑﺎ درﮎ دﻳﮕﺮﯼ از ارزش ﺑﻪ ﺳﺮاغ ﺁن رﻓﺖ؟ ‪ −‬درﮐﯽ‬
‫ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﺎ ﺁﻧﭽﻪ در ﻧﻈﺮﻳﻪهﺎﯼ راﻳﺞ ارزش ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ‪.‬‬

‫اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ–‪١٧‬‬

‫ﻣﺴﺌﻠﻪﯼ ارزش‬

‫رﻳﺸﻪﺷﻨﺎﺳﯽ ارزش‬
‫ﭘﻴﺶ از ﺁن ﮐﻪ ﺑﺤﺚ ارزش دﻳﻦ در ﭼﺎرﭼﻮب اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ را ﭘﯽ ﮔﻴﺮﻳﻢ‪ ،‬ﻻزم اﺳﺖ در ﻣﻮرد ﻣﻔﻬﻮم ارزش‬
‫ﺗﺄﻣﻞ ﺑﻴﺸﺘﺮﯼ ﮐﻨﻴﻢ‪ .‬رﻳﺸﻪﯼ ارزش "ارج" اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت "ارﺟﻪ" در اوﺳﺘﺎﻳﯽ و "ارﮔﻬﻪ" در هﻨﺪﯼ ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ‬
‫ﺑﺪان ﺑﺮﻣﯽﺧﻮرﻳﻢ‪ .‬ارج هﻢ ﻗﻴﻤﺖ اﺳﺖ و هﻢ اﺣﺘﺮام‪ ،‬ﻳﺎ دﻗﻴﻘﺘﺮ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﺁن ﭼﻴﺰﯼ ﮐﻪ اﺣﺘﺮام ﺑﺮﻣﯽاﻧﮕﻴﺰد‪ .‬در‬
‫ﻣﻔﻬﻮﻣﻬﺎﯼ ارز‪ ،‬ارج و ارزش از ﺁﻏﺎز ارزاﻳﯽ اﻗﺘﺼﺎدﯼ و ارزاﻳﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻧﻤﺎدﻳﻦ ﺑﻪ هﻢ ﭘﻴﻮﻧﺪ ﺧﻮردﻩاﻧﺪ‪ .‬در‬
‫ﻓﺎرﺳﯽ ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ ﺟﻨﺒﻪﯼ اﻗﺘﺼﺎدﯼ ارزش ﺑﺮ ﺟﻨﺒﻪﯼ ﻧﻤﺎدﻳﻦ ﺁن ﻏﻠﺒﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و واژﻩ ﻋﻤﺪﺗﺎ ﺑﺎرﯼ ﻣﺘﺮادف ﺑﺎ ﺑﻬﺎ و‬
‫ﻗﻴﻤﺖ ﻣﯽﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﻣﻌﻤﻮﻻ در ﺟﺎﻳﯽ ﮐﻪ ارزش اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻧﻤﺎدﻳﻦ در ﻧﻈﺮ ﺑﻮدﻩ‪ ،‬از "ارج" اﺳﺘﻔﺎدﻩ ﻣﯽﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺗﺎزﮔﯽ ارزش‬
‫ﺑﺎ وﺟﻮد ﻗﺪﻣﺖ ﻣﻔﻬﻮم ارزش‪ ،‬ﻋﺒﺎرﺗﻬﺎﻳﯽ ﭼﻮن "ارزش ﻗﺎﻳﻞ ﺷﺪن"‪" ،‬ارزش ﮔﺬاﺷﺘﻦ"‪ "،‬ارزش زﻧﺪﮔﯽ"‪" ،‬ارزﺷﻬﺎﯼ‬
‫اﺧﻼﻗﯽ"‪" ،‬ارزﺷﻬﺎﯼ ﻓﺮهﻨﮕﯽ" و "ارزﺷﻬﺎﯼ دﻳﻨﯽ" هﻤﮕﯽ ﺟﺪﻳﺪ اﻧﺪ‪ .‬ﺁﻧﻬﺎ ﻧﺨﺴﺖ از راﻩ ﺗﺮﺟﻤﻪ وارد زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ‬
‫ﺷﺪﻩاﻧﺪ‪ .‬اﻳﻨﮏ ﻧﻴﺮوهﺎﻳﯽ در ﺟﻤﻬﻮرﯼ اﺳﻼﻣﯽ ﺧﻮد را "ارزشﮔﺮا" ﻳﺎ "ﻧﻴﺮوهﺎﯼ ارزﺷﯽ" ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ‪ .‬اﻳﻨﺎن ﻣﯽﺧﻮاهﻨﺪ‬
‫ﺑﺎ اﻳﻦ ﻋﻨﻮانﮔﺬارﯼ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻧﺤﻮ اﮐﻴﺪﯼ ﭘﺎﻳﺒﻨﺪ ﺑﻪ ﺳﻨﺖ ﺑﻨﻤﺎﻳﻨﺪ ‪.‬در ﺳﻨﺖ اﻣﺎ ﭼﻨﻴﻦ اﺻﻄﻼحهﺎﻳﯽ ﻧﺪارﻳﻢ‪ .‬اﻳﻨﻬﺎ‬
‫اﺻﻄﻼحهﺎﻳﯽ وارداﺗﯽ هﺴﺘﻨﺪ ‪.‬ﺧﺎﺳﺘﮕﺎهﺸﺎن ﻋﻤﺪﺗًﺎ ﮔﻔﺘﺎرهﺎﯼ ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴﺘﯽ و ﻓﺎﺷﻴﺴﺘﯽ در اروﭘﺎﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻔﻬﻮم در اروﭘﺎ‬

‫در اروﭘﺎ واژﻩهﺎﯼ ﻣﺘﺮادف ‪ value‬هﻤﭽﻮن "ارزش" ﻓﺎرﺳﯽ ﺗﺎ ﭘﻴﺶ از ﻋﺼﺮ ﺟﺪﻳﺪ و در دورﻩهﺎﯼ ﺁﻏﺎزﻳﻦ ﻋﺼﺮ‬

‫‪37‬‬
‫ﺟﺪﻳﺪ ﻣﺘﺮادف ﺑﺎ ﻗﻴﻤﺖ ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ ﮐﻼﺳﻴﮏ اﻳﻦ واژﻩ را از زﺑﺎن روزﻣﺮﻩﯼ ﺑﺎزار ﺑﺮﻣﯽﮔﻴﺮد و از ﺁن‬
‫ﻳﮏ ﻓﻦ‪-‬واژﻩ ﻣﯽﺳﺎزد‪ ،‬ﺗﺮﻣﯽ ﻋﻠﻤﯽ ﮐﻪ هﺮ ﻣﮑﺘﺒﯽ ﺑﺪان ﺑﺎر ﺧﺎﺻﯽ ﻣﯽدهﺪ‪ .‬از زﻣﺎن ﮐﺎﻧﺖ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﮔﺮاﻳﺸﯽ دﻳﺪﻩ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺁﻧﭽﻪ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ اﺧﻼﻗﯽ ﻳﺎ از زاوﻳﻪﯼ ﺳﻨﺠﺶ ﻧﻴﺮوﯼ داورﯼ ارجﺑﺮاﻧﮕﻴﺰ اﺳﺖ ﻧﻴﺰ‪ ،‬ارزش ﺧﻮاﻧﺪﻩ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺗﺤﻮل ﻗﻄﻌﯽ در ﮐﺎرﺑﺴﺖ واژﻩ در ﻣﺘﻨﻬﺎﯼ ﻓﻠﺴﻔﯽ را ﻧﻴﭽﻪ ﺑﺎ ﺗﺄﺛﻴﺮﮔﻴﺮﯼ از ﺳﻮدﺑﺎورﯼ در ﻓﻠﺴﻔﻪﯼ اﺧﻼق اﻧﮕﻠﻴﺴﯽ‬
‫ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺁن هﻢ ﺑﺎ "ﻓﺮاﺳﻮﯼ ﻧﻴﮏ و ﺑﺪ" ﺧﺎﺻﻪ ﺟﺴﺘﺎر ﻳﮑﻢ ﺁن‪ .‬از دﻳﺪ اﻳﻦ ﮐﺘﺎب ﻣﺴﺌﻠﻪﯼ اﺻﻠﯽ ﻓﻠﺴﻔﻪ‪ ،‬ﻧﻪ‬
‫هﺴﺘﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ارزش اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻴﭽﻪ ﻣﯽﻧﻮﻳﺴﺪ‪» :‬از اﻳﻦ ﭘﺲ ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻋﻠﻢهﺎ ﻣﯽﺑﺎﻳﺪ راﻩ وﻇﻴﻔﻪﯼ ﺁﻳﻨﺪﻩﯼ‬
‫ﻓﻴﻠﺴﻮف را هﻤﻮار ﮐﻨﻨﺪ‪ :‬و اﻳﻦ وﻇﻴﻔﻪ را ﭼﻨﻴﻦ درﻳﺎﻓﺘﻪاﻳﻢ ﮐﻪ ﮐﺎر ﻓﻴﻠﺴﻮف ﺣﻞ ﻣﺴﺄﻟﻪﯼ ارزشهﺎ ﺳﺖ و ردﻩﺑﻨﺪﯼ‬
‫ارزﺷﻬﺎ‪) «.‬ﺗﺮﺟﻤﻪﯼ ﺁﺷﻮرﯼ‪ ،‬ص‪(.۶٨ .‬‬

‫ارج ﻓﺌﻮداﻟﯽ و ارزش ﺑﻮرژواﻳﯽ‬

‫از ﺳﻮﯼ دﻳﮕﺮ اﻳﻦ ﮔﺮاﻳﺶ ﭘﺪﻳﺪ ﻣﯽﺁﻳﺪ ﮐﻪ "ارج" ﻓﺌﻮداﻟﯽ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﭘﻴﺮوﯼ از زﺑﺎن ﺑﻮرژوازﯼ "ارزش" ﺑﺨﻮاﻧﺪ‪.‬‬
‫اﺑﺘﺪا دﻳﻦ ﻋﻼﻗﻪﯼ ﺧﺎﺻﯽ ﺑﻪ ﻟﻐﺖ "ارزش" ﭘﻴﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻌﺪ دﻳﮕﺮ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﯼهﺎ ﺗﻤﺎﻣﯽ ﺣﺲ ﺗﻔﮑﻴﮑﺸﺎن را در اﻳﻦ‬
‫واژﻩ ﻣﯽرﻳﺰﻧﺪ‪ .‬هﻤﻪ ﭼﻴﺰ ﻣﯽﺷﻮد ارزش‪ :‬ﻣﻠﺖ ﺧﻮدﯼ‪ ،‬دﻳﻦ ﺧﻮدﯼ‪ ،‬هﻮﻳﺖ ﺧﻮدﯼ‪ ،‬ﻃﺒﻘﻪﯼ ﺧﻮدﯼ و ﺣﺰب ﺧﻮدﯼ‪.‬‬
‫ﻃﺮف ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺧﻮار ﺷﻤﺮدﻩ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﮐﺎﻻﻳﯽ ﭘﺴﺖ ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻋﻴﻨﻴﺖ ﻋﻠﻤﯽ‬
‫در ﺑﺮﺧﯽ ﺣﻮزﻩهﺎ دﻋﻮت ﺑﻪ ﭘﺮهﻴﺰ از ارزشﮔﺮاﻳﯽ و ارزشﮔﺬارﯼ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در ﺣﻮزﻩاﯼ ﮐﻪ ارزش ﺁن داﻧﺴﺘﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ذهﻨﻴﺖ دﺧﺎﻟﺖ ﻧﻴﺎﺑﺪ و از هﻤﻪ ﭼﻴﺰ ارزﻳﺎﺑﯽاﯼ ﻋﻴﻨﯽ ﺻﻮرت ﮔﻴﺮد‪ ،‬ارزشﮔﺮاﻳﯽ ﻣﺨﻞ و ﻣﻨﻔﯽ ﺗﻠﻘﯽ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺗﻨﻮع ﻣﻌﻨﺎﻳﯽ ارزش‬

‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ اﻳﻦ هﻤﻪ ﺗﻨﻮع ﻣﻌﻨﺎﻳﯽ اﺗﻔﺎﻗﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﻋﺼﺮ ﺟﺪﻳﺪ ارزﺷﻬﺎ ﻧﻈﻢ ﺳﻨﺘﯽﺷﺎن را از دﺳﺖ ﻣﯽدهﻨﺪ و‬
‫ﻧﻈﻢﺑﺨﺸﯽ ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﻣﻮﺿﻮع ﺛﺎﺑﺖ ذهﻦ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﻧﺴﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻌﻨﺎﻳﯽ ﻧﺎﻣﺘﻌﻴﻦ از ارزش ﻗﺮار ﻣﯽﮔﻴﺮد و‬
‫ﺗﻌﻴﻦ ﺑﺨﺸﻴﺪن ﺑﻪ ﺁن ﺑﻪ ارزش ﭘﺎﻳﺪار زﻧﺪﮔﯽاش ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در اﺻﻞ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ در ﻳﮏ ﻣﻌﻨﺎﯼ اﺻﻴﻞ ﭘﺪﻳﺪارﺷﻨﺎﺳﺎﻧﻪ‪،‬‬
‫ﻼ اﺧﻼﻗﯽ ﺗﻔﺎوت ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﻔﺎوتﮔﺬارﯼ در‬
‫ﻼ اﻗﺘﺼﺎدﯼ ﺁن ﺑﺎ ارزش در ﻣﻌﻨﺎﻳﯽ ﻣﺜ ً‬
‫ﻣﻴﺎن ارزش در ﻣﻌﻨﺎﯼ ﻣﺜ ً‬
‫ﺲ‬
‫ﻣﺮﺣﻠﻪاﯼ ﻓﺮاﺗﺮ از ﺁن ارزشﮔﺬارﯼ ﺑﻨﻴﺎدﯼاﯼ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﻴﺮد‪ ،‬ﮐﻪ هﻤﺒﺴﺘﻪ ﺑﺎ ﺑﻮدن اﻧﺴﺎن در ﺟﻬﺎن اﺳﺖ و ﻧﻔ ِ‬
‫ارزﻳﺎﺑﯽ را ﻣﻤﮑﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﻌﻨﺎﯼ اﻳﻦ ﻧﮑﺘﻪﯼ ﭘﺪﻳﺪارﺷﻨﺎﺳﺎﻧﻪ را ﻣﯽﺗﻮاﻧﻴﻢ اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﻔﻬﻮﻣﺘﺮ ﮐﻨﻴﻢ‪ :‬ﺗﺎ درﮐﯽ از ارزش‬
‫وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬درﮐﯽ از ﻗﻴﻤﺖ وﺟﻮد ﻧﺪارد و درﺳﺖ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ هﻤﻴﻦ درﮎ ﺑﻨﻴﺎدﯼ اﺳﺖ ﮐﻪ درﮐﯽ از ﮐﺮدار وﺟﻮد‬
‫دارد ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺑﺎ ارزﺷﻬﺎﯼ اﺧﻼﻗﯽ ﺧﻮب و ﺑﺪ ﺑﻴﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫‪38‬‬
 ‫وﺟﻮد و ارزش‬
‫وﺟﻮد اﻧﺴﺎﻧﯽ ارزﺷﮕﺬار اﺳﺖ‪ .‬ﻧﮕﺎﻩ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﺑﺎ ارزﺷﮕﺬارﯼ هﻤﺮاﻩ اﺳﺖ ‪.‬ﻓﺮﺁوردن ارزش و ﮔﺬاردن ارزش‬
‫ﺗﻨﻴﺪﻩ ﺑﺎ ﻓﺮﺁوردن و ﻧﺴﺒﺖ دادن ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ اﻋﺘﺒﺎر ﭘﺮﺳﺶ ﻧﻴﭽﻪ از ﭘﯽ ارزش‪ ،‬ﭘﺮﺳﺶ از ﭘﯽ وﺟﻮد ﻣﺎﺳﺖ‪.‬‬

‫وﻳﮋﮔﯽ ﮐﺎﻻﯼ دﻳﻨﯽ‬

‫در دﻳﻦ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ درهﻢﺁﻣﻴﺰﯼ ﻣﻌﻨﺎهﺎﯼ ﻣﺨﺘﻠﻒ ارزش را ﻣﯽﺑﻴﻨﻴﻢ‪ .‬در ﺁن ﺗﺮﮐﻴﺐ ارزش در ﻣﻌﻨﺎﻳﯽ هﻨﺠﺎرﻳﻦ ﺑﺎ‬
‫ارزش در ﻣﻌﻨﺎﻳﯽ اﻗﺘﺼﺎدﯼ ﻧﻤﻮد ﺑﺎرزﯼ دارد‪ .‬ﮐﺎﻻﯼ دﻳﻨﯽ ﮐﺎﻻﻳﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮔﻮﻳﺎ از ﺣﻮزﻩﯼ ارزﺷﻬﺎ ﻳﻌﻨﯽ هﻨﺠﺎرهﺎ‬
‫ﺑﻪ ﺣﻮزﻩﯼ ﻗﻴﻤﺖهﺎ ﻣﯽﭘﺮد‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ دﻳﻦ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬اﻣﺎ دﻳﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪﯼ ﺟﺎﻟﺒﯽ ﺑﺮاﯼ ﺑﺮرﺳﯽ ﻧﺤﻮﻩﯼ درهﻢﺁﻣﻴﺰﯼ‬
‫ارزﺷﻬﺎﺳﺖ‪.‬‬

‫ارزش ﭘﺎﻳﻪاﯼ ارزش ﻣﺸﺨﺼﯽ ﻧﻴﺴﺖ‬

‫ﺑﺪﺑﻴﻨﯽ ﻳﺎ ﺳﺨﺮﻩﮔﺮﯼ ﺧﺎﺻﯽ ﻻزم اﺳﺖ ﺗﺎ از ﻣﻴﺎن ارزﺷﻬﺎ ارزﺷﯽ ﻣﺘﺮادف ﺑﺎ ﺑﻬﺎ در ﻣﻌﻨﺎﯼ اﻗﺘﺼﺎدﯼ را ﭘﺎﻳﻪاﯼ‬
‫ﺑﺪاﻧﻴﻢ‪ .‬ﻣﺎ در اﻳﻦ ﺑﺤﺚ ﺟﺎرﯼ اﻳﻦ روﻳﮑﺮد را ﻧﺪارﻳﻢ‪ .‬ارزﺷﻬﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ هﻢ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ﻣﺮزهﺎﯼ ﻣﻌﻨﺎﻳﯽ‬
‫ﻣﻴﺎن ﺧﻮد را ﺑﺰداﻳﻨﺪ و ﺑﺎ هﻢ ﻣﺘﺮادف ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﺮﮐﻴﺐ و ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻧﻪ اﺗﻔﺎﻗﯽ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺟﻨﺒﻪﯼ ﺳﺎزﻧﺪﻩاﯼ از واﻗﻌﻴﺖ وﺟﻮدﯼ‬
‫ﺁﻧﻬﺎﺳﺖ‪ .‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﻴﻢ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺁﻧﻬﺎ در ﻣﻮﺿﻌﯽ ﺧﺎص ﻣﻘﺎوﻣﺖ ﮐﻨﻴﻢ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﻴﻢ ﻧﮑﻨﻴﻢ‪ .‬ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ارزﺷﻬﺎ ﺧﻮد‬
‫ﻋﻤﻠﯽ ارزﺷﮕﺬاراﻧﻪ اﺳﺖ‪ .‬هﻤﻴﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﻣﯽﻧﻤﺎﻳﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ وﺟﻮدﯼ ارزﺷﮕﺬار اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ–‪١٨‬‬

‫ارزش و ﻣﻨﻔﯽﺑﻮدﮔﯽ ﺁن‬

‫ﺑﺤﺚ ﺑﺮ ﺳﺮ ارزش دﻳﻦ در ﮐﻠﻴﺖ ﺁن در هﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ و ارزش ﺧﺪﻣﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻳﺠﺎب ﮐﺮد ﮐﻪ دﻗﻴﻘﺘﺮ در‬
‫ﻣﻌﻨﺎﯼ ارزش ﺑﻨﮕﺮﻳﻢ‪ ،‬زﻳﺮا هﻤﭽﻨﺎن ﮐﻪ دﻳﺪﻳﻢ‪ ،‬ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻴﻢ از ﻣﻔﻬﻮﻣﻬﺎﯼ راﻳﺞ در اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ ﺑﻌﻴﻨﻪ در ﭘﻬﻨﻪﯼ ﮐﺎر‬
‫دﻳﻦﺳﻨﺠﯽ اﺳﺘﻔﺎدﻩ ﮐﻨﻴﻢ‪.‬‬

‫ﺳﻴﺮ ﺑﺤﺚ در ﻣﻮرد ارزش‬

‫در ﺑﺨﺶ ﭘﻴﺶ ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻔﻬﻮم ارزش را ﺑﺮرﺳﻴﺪﻳﻢ و ﮔﻔﺘﻴﻢ ﮐﻪ ﺗﻨﻮع ﻣﻌﻨﺎهﺎﯼ ارزش ﻧﺒﺎﻳﺴﺘﯽ اﺗﻔﺎﻗﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬و ﻧﻴﺰ ﮔﻔﺘﻴﻢ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎ ﻋﺼﺮ ﺟﺪﻳﺪ ارزﺷﻬﺎ ﻧﻈﻤﺸﺎن را از دﺳﺖ ﻣﯽدهﻨﺪ و ﻧﻈﻢﺑﺨﺸﯽ ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﻣﻮﺿﻮع ﺛﺎﺑﺖ ذهﻦ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫اﻧﺴﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻌﻨﺎﻳﯽ ﻧﺎﻣﺘﻌﻴﻦ از ارزش ﻗﺮار ﻣﯽﮔﻴﺮد و ﺗﻌﻴﻦ ﺑﺨﺸﻴﺪن ﺑﻪ ﺁن ﺑﻪ ﻳﮏ ارزش اﺳﺎﺳﯽ در زﻧﺪﮔﯽاش‬
‫ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺎر ﻣﯽﺧﻮاهﻴﻢ اﺷﺎرﻩﯼ ﭘﺪﻳﺪارﺷﻨﺎﺳﺎﻧﻪاﯼ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ ﺑﻪ ارزش در ﺑﻨﻴﺎدﯼﺗﺮﻳﻦ و ﻧﺎﻣﺘﻌﻴﻦﺗﺮﻳﻦ‬

‫‪39‬‬
‫ﻣﻌﻨﺎﻳﺶ‪ .‬در اداﻣﻪ ﺑﻪ ارزش در ﻣﺒﺎدﻟﻪ ﻣﯽﭘﺮدازﻳﻢ و ﻧﻴﺰ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﻨﻔﯽ ارزش ‪.‬اﻳﻦ ﻧﮑﺘﻪﯼ ﺁﺧﺮ را ﺑﺮاﯼ ﺑﺤﺚ اﺻﻠﯽ‬
‫ﺧﻮد ﻧﻴﺎز دارﻳﻢ ﮐﻪ در ﺑﺨﺶ ﺑﻌﺪ زﻳﺮ ﻋﻨﻮان ﻗﺎﻋﺪﻩﯼ ﻣﻨﻔﯽ ﺗﻌﻴﻴﻦ ارزش دﻳﻦ ﻋﺮﺿﻪ ﺣﻮاهﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﭘﺪﻳﺪارﺷﻨﺎﺳﯽ ارزش‬
‫ﺑﺎ ﭘﺪﻳﺪارﺷﻨﺎﺳﯽ ﻣﺮﺑﻮﻃﻴﺖ ﺁﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻣﻔﻬﻮم ﺟﻬﺎن‬
‫ﺟﻬﺎن اﻧﺒﺎﻧﯽ از ﭼﻴﺰهﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺟﻬﺎن ﺷﺒﮑﻪ اﺳﺖ‪ ،‬در ﮐﻠﻴﺖ ﺧﻮد ﺷﺒﮑﻪاﯼ از ﺷﺒﮑﻪهﺎﺳﺖ‪ .‬در ﺁن هﺮ ﭼﻴﺰﯼ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاﯼ از ﭼﻴﺰهﺎﯼ دﻳﮕﺮ ﻣﺮﺑﻮط اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻌﻨﺎ از ﻣﺮﺑﻮﻃﻴﺖ ﺑﺮﻣﯽﺧﻴﺰد‪ .‬ﺁﻧﮕﺎﻩ ﮐﻪ از ﭘﯽ ﻣﻌﻨﺎﯼ ﭼﻴﺰﯼ ﻣﯽﭘﺮﺳﻴﻢ‪،‬‬
‫ﻣﯽﺧﻮاهﻴﻢ ﺟﺎﻳﮕﺎﻩ ﺁن را در ﺷﺒﮑﻪﯼ ﻣﺮﺑﻮﻃﻴﺘﯽاﯼ ﺑﺪاﻧﻴﻢ ﮐﻪ ﺟﻬﺎن ﻣﺎﺳﺖ‪ .‬ارزش ﻧﻴﺰ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ ‪.‬ارزش و ﻣﻌﻨﺎ‬
‫هﻢﺑﻨﻴﺎد اﻧﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ﻳﮏ ﺧﺎﺳﺘﮕﺎﻩ ﭘﺪﻳﺪارﺷﻨﺎﺧﺘﯽ دارﻧﺪ‪ .‬ارزﺷﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﭼﻴﺰﯼ ﻣﯽﻧﻬﻴﻢ‪ ،‬ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﺟﺎﻳﮕﺎهﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاﯼ‬
‫ﺁن در ﺷﺒﮑﻪﯼ ارﺗﺒﺎﻃﯽ ﭼﻴﺰهﺎ در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﻴﺮﻳﻢ‪.‬‬

‫ﻣﺮﮐﺰﻳﺖ اﻧﺴﺎن‬
‫در ﮐﺎﻧﻮن هﻤﻪﯼ ارﺗﺒﺎﻃﻬﺎ اﻧﺴﺎن ﻧﺸﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻧﺴﺎن ﻣﺮﮐﺰ ﺟﻬﺎن اﺳﺖ‪ .‬هﻤﻪﯼ ﺟﻬﺎن و ﮐﻞ ﺁﻧﭽﻪ در ﭘﻨﺪارهﺎ ﻓﺮاﺟﻬﺎن‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﺮد اﻧﺴﺎن ﻣﯽﭼﺮﺧﻨﺪ‪ .‬ﮐﺘﺎﺑﻬﺎﯼ ﻣﻘﺪس را ﻧﻴﺰ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﻮاﻧﻴﻢ‪ ،‬ﺁﺷﮑﺎرا ﻣﯽﺑﻴﻨﻴﻢ ﮐﻪ ﺧﺪا ﻳﺎ ﺧﺪاﻳﺎن ﻣﺸﻐﻮﻟﻴﺘﯽ ﺟﺰ‬
‫اﻧﺴﺎن ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬اﻧﺴﺎن زﻣﻴﻨﯽ ﮐﺎﻧﻮن زﻧﺪﮔﯽ ﻣﻘﺪﺳﺎن ﺁﺳﻤﺎﻧﯽ را ﺗﺸﮑﻴﻞ ﻣﯽدهﺪ‪.‬‬

‫‪40‬‬
 ‫زﻳﺴﺖﺟﻬﺎن و ﮔﻴﺘﯽ ﺗﻠﺴﮑﻮﭘﯽ‬
‫ﺟﻬﺎن ﻣﻮﺿﻮع داﻧﺸﻬﺎﯼ ﻃﺒﻴﻌﯽ‪ ،‬ﺟﻬﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺜﻼ از درﻳﭽﻪﯼ ﺗﻠﺴﮑﻮﭘﻬﺎ ﺑﺮ ﻣﺎ ﭘﺪﻳﺪار ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺟﻬﺎن ﻃﺒﻴﻌﯽ اﻧﺴﺎن‬
‫ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺁن ﺟﻬﺎﻧﯽ ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ در ﺁن ﻣﺘﻮﻟﺪ ﻣﯽﺷﻮﻳﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻋﻀﻮﯼ از ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺎر ﻣﯽﺁﻳﻴﻢ و در ﻣﻌﻨﺎﻳﯽ ﻓﺮهﻨﮕﯽ و‬
‫ﯽ ﺗﻠﺴﮑﻮپ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان وﺟﻮد اﻧﺴﺎن را ﻧﺎدﻳﺪﻩ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﮔﻴﺘﯽ ﻋﻠﻤﯽ اﻣﺎ‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﮐﺎرﯼ ﻣﯽﮐﻨﻴﻢ و ﻣﯽﻣﻴﺮﻳﻢ‪ .‬در ﮔﻴﺘ ِ‬
‫اﻧﺘﺰاﻋﯽ از ﺟﻬﺎن ﻃﺒﻴﻌﯽ اﻧﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬در ﮔﻴﺘﯽ ارﺗﺒﺎط ﭼﻴﺰهﺎ ﺑﺎ اﻧﺴﺎن ﻗﻄﻊ ﻣﯽﺷﻮد و ﺁﻧﻬﺎ ﺑﻪ اﻳﻦ اﻋﺘﺒﺎر ﻋﻴﻨﯽ‬
‫ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﮔﻴﺘﯽ هﻢ در ﮐﻠﻴﺖ و هﻢ در اﺟﺰاﻳﺶ ﻧﺎﻣﻔﻬﻮم ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﮔﺮ ﻳﮑﺴﺮ ارﺗﺒﺎط ﺧﻮد را ﺑﺎ زﻳﺴﺖﺟﻬﺎن و ﻓﻬﻢ‬
‫ﭘﺮورﻳﺪﻩ در ﺁن از دﺳﺖ ﺑﺪهﺪ‪ .‬ﻓﻬﻢ‪ ،‬در درﺟﻪﯼ اول ﻓﻬﻢ زﻳﺴﺖﺟﻬﺎن اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﻧﺴﺎنﻣﺤﻮرﯼ‬
‫زﻳﺴﺖﺟﻬﺎن ﺁﺷﮑﺎرا اﻧﺴﺎنﻣﺤﻮر اﺳﺖ‪ .‬از دﻳﺪ زﻳﺴﺖﺟﻬﺎﻧﯽ "ﺁهﻦ ﭼﻴﺴﺖ؟" ﻳﻌﻨﯽ" ﺁهﻦ ﺑﺮاﯼ ﭼﻴﺴﺖ؟"‪ .‬ﺁهﻦ ﺑﺮاﯼ‬
‫ﭼﻴﺴﺖ؟ ﺑﺮاﯼ ﺳﺎﺧﺘﻦ ﻣﻴﺦ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻴﺦ ﺑﺮاﯼ ﭼﻴﺴﺖ؟ ﺑﺮاﯼ ﮐﻮﺑﻴﺪن ﺑﻪ دﻳﻮار اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاﯼ ﭼﻪ ﺁن را در دﻳﻮار ﻓﺮو‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻴﻢ؟ ﺑﺮاﯼ ﺁﻧﮑﻪ ﻟﺒﺎﺳﻤﺎن را ﺑﻪ ﺁن ﺑﻴﺎوﻳﺰﻳﻢ‪ .‬در ﻧﻬﺎﻳﺖ هﻤﻪ ﭼﻴﺰ ﺑﺮاﯼ ﻣﺎﺳﺖ‪ ،‬و هﺮ ﭼﻴﺰﯼ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ اﻳﻨﮑﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ‬
‫ﺑﺮاﯼ ﻣﺎﺳﺖ و ﺑﺮاﯼ ﻣﺎ ﭼﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻌﻨﺎﻳﯽ و ارزﺷﯽ ﻣﯽﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬

‫هﻴﭻ ﭼﻴﺰﯼ ﺑﻪ ﺧﻮدﯼ ﺧﻮد ارزﺷﯽ ﻧﺪارد‪ .‬اﻧﺴﺎن ﻧﻴﺰ ارزﺷﯽ ﻧﺪارد‪ ،‬ﺳﻮاﯼ ﺁن ارﺟﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﯽﻧﻬﺪ‪ .‬اﻧﺴﺎن ﻣﻤﺘﺎز‬
‫اﺳﺖ ﻧﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ارج وﻳﮋﻩاش‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﻳﻨﮑﻪ ﺑﺎ او ارج و ارزش‪ ،‬ﺑﻮدِش ﻣﯽﻳﺎﺑﻨﺪ‪.‬‬

‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻴﺖ ارزش‬
‫ارزشﮔﺬارﯼ اﻧﺴﺎن و – در ﻣﻌﻨﺎﻳﯽ ﻣﺜﺒﺖ از ارزش – اﻳﻨﮑﻪ اﻧﺴﺎن ﭼﻴﺰهﺎ را ﺑﺎارزش‪ ،‬ﮐﻢارزش ﻳﺎ ﺑﯽارزش‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻨﺸﯽ ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ ﻓﻬﻢ ﺁن ﺑﺎ ﻣﻨﺘﺰع ﮐﺮدن ﻓﺮد از راﺑﻄﻪهﺎﯼ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽاش ﻣﻤﮑﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻏﻮﻃﻪور در‬
‫ارﺗﺒﺎﻃﻬﺎﯼ اﻧﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺎ ﭼﻴﺰهﺎ ارﺗﺒﺎط ﻣﯽﮔﻴﺮد‪ .‬ارزشﮔﺬارﯼ ﻋﻤﻠﯽ ﻓﺮدﯼ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺳﺎﺧﺘﺎر ﭘﺎﻳﻪاﯼ ارﺗﺒﺎﻃﻬﺎ‬
‫"اﻧﺴﺎن‪−‬اﻧﺴﺎن‪−‬ﭼﻴﺰ" ﻳﺎ "اﻧﺴﺎن‪−‬ﭼﻴﺰ‪-‬اﻧﺴﺎن" اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﮔﺮ اﺟﺘﻤﺎﻋﻴﺖ اﻧﺴﺎن را ﮐﻨﺎر ﺑﮕﺬارﻳﻢ‪ ،‬ارزش ﺗﺎ ﺳﻄﺢ ﻳﮏ ﮐﻨﺶ ﻃﺒﻴﻌﯽ ﺳﺎدﻩ ﺑﺮاﯼ ﺑﻘﺎ ﺗﻨﺰل ﻣﯽﻳﺎﻳﺪ‪ ،‬در ﺣﺪ ﭘﻬﻨﻪﯼ‬
‫ادراﮎ ﺣﻴﻮاﻧﯽ در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﮐﻪ اﻳﻦ ﭼﻴﺰ ﮔﺮﺳﻨﮕﯽ را رﻓﻊ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺁن ﺟﻨﺒﻨﺪﻩ ﻣﻮﺟﻮدﯼ ﺁﺳﻴﺐرﺳﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ اﻳﻦ‬
‫ﻗﺮار ارزش در ﻣﻌﻨﺎﯼ وﻳﮋﻩﯼ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺁن ارزش در ﻣﺒﺎدﻟﻪهﺎﯼ اﻧﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﺒﺎدﻟﻪهﺎﯼ اﻧﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ارزﺷﻬﺎ‬
‫دﺳﺘﻪﺑﻨﺪﯼ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ارزﺷﯽ ﺑﻴﺎن اﻗﺘﺼﺎدﯼ ﻣﯽﻳﺎﺑﺪ و ارزﺷﯽ ﻧﻤﯽﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﻣﺮزهﺎ را ﻧﻈﺎم ارزشﮔﺬارﯼ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫وﮔﺮﻧﻪ هﻴﭻ ﻣﺮزﯼ وﺟﻮد ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺑﺎ اﺳﺘﻮارﯼ هﺴﺘﯽﺷﻨﺎﺳﺎﻧﻪاﯼ ارزﺷﻬﺎ را از هﻢ ﺟﺪا ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫ذات ﻣﻨﻔﯽ ارزش‬

‫در ﺟﻬﺎﻧﯽ ﮐﻪ از ﻳﮏ اﻧﺴﺎن و ﻳﮏ ﭼﻴﺰ ﺗﺸﮑﻴﻞ ﺷﺪﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺁن ﭼﻴﺰ ﻧﻪ ﺑﺎ ارزش اﺳﺖ ﻧﻪ ﺑﯽارزش‪ .‬دﺳﺖ ﮐﻢ ﺑﻪ دو‬
‫اﻧﺴﺎن و دو ﭼﻴﺰ ﻧﻴﺎز دارﻳﻢ ﺗﺎ ﭘﺪﻳﺪﻩاﯼ ﺑﻪ ﻧﺎم ارزش داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ .‬اﻳﻨﮑﻪ ارزش ﻣﺴﺘﻠﺰم ﮐﺜﺮت ﭼﻴﺰهﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺪان‬

‫‪41‬‬
‫ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ارزﺷﮕﺬارﯼ را وﺟﻮد اﺧﺘﻼف ﻣﻤﮑﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺷﺮط اﺧﺘﻼف ﮐﺜﺮت اﺳﺖ‪ .‬ارزش در ذات ﺧﻮد ﻣﻨﻔﯽ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ارزش "اﻟﻒ" ﺑﻪ ﺁن ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ "ب" و "پ" ﻧﻴﺴﺖ و ارزش" ب" ﺑﻪ ﺁن ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ "اﻟﻒ" و "پ"‬
‫ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫ﻧﻤﻮد ﻣﻨﻔﯽﺑﻮدﮔﯽ ارزش‬

‫ﯽ ارزش در ﺑﺎزار در ﺗﺄﮐﻴﺪ ﺑﺮ ﺁن ﺗﻤﺎﻳﺰهﺎﻳﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻳﮏ ﮐﺎﻻ دارد‪ ،‬ﺗﻤﺎﻳﺰهﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ اﻟﻔﺎﻇﯽ ﻣﻨﻔﯽ‬
‫ﻧﻤﻮد ﻣﻨﻔﯽﺑﻮدﮔ ِ‬
‫ﻼ‪ :‬اﻳﻦ ﻣﺎﺷﻦ ﮐﺎرﯼ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺎﺷﻴﻦهﺎﯼ دﻳﮕﺮ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ‪ .‬ﺟﺎﻳﯽ ﮐﻪ اﻣﮑﺎن اﻧﺘﺨﺎب وﺟﻮد ﻧﺪارد و‬
‫ﺑﻴﺎن ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺜ ً‬
‫ﺑﺮاﯼ رﻓﻊ ﻧﻴﺎزهﺎﻳﯽ ﺧﺎص ﻓﻘﻂ ﮐﺎﻻهﺎﻳﯽ ﺧﺎص وﺟﻮد دارﻧﺪ‪ ،‬ارزش ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺜﺒﺖ ﺑﻴﺎن ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻧﻤﻮ ِد ﺑﺎرزِ‬
‫ﺖ ﺑﻨﻴﺎدﯼ اﻳﻦ ﮔﻔﺘﺎر در ﻣﻮرد‬
‫ﯽ ارزش در ﺟﺎﻳﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻨﻮع و هﻤﺰﻣﺎن رﻗﺎﺑﺖ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺑﺮﻧﻬﺸ ِ‬
‫ﻣﻨﻔﯽﺑﻮدﮔ ِ‬
‫ﯽ ﺁن ﺟﺴﺖ‪ .‬در ﺑﺨﺶ ﺁﻳﻨﺪﻩ اﻳﻦ ﺗﺰ را ﺗﺸﺮﻳﺢ‬
‫اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ اﻳﻦ اﺳﺖ‪ :‬ارزش دﻳﻦ را ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ در ﻣﻨﻔﯽﺑﻮدﮔ ِ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻴﻢ ‪.‬‬

‫اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ–‪١٩‬‬

‫ﻗﺎﻋﺪﻩﯼ ﻣﻨﻔﯽ ارزش دﻳﻦ‬

‫در ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻣﺒﺎدﻟﻪﯼ ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬در ﻣﻮرد دﻳﻦ‪ ،‬ﺁﺷﮑﺎرا دو ﻣﻔﻬﻮم از ارزش ﺑﺎ هﻢ ﺗﺮﮐﻴﺐ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و هﻤﻴﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺤﺚ‬
‫ارزش دﻳﻦ را ﭘﻴﭽﻴﺪﻩ ﻣﯽﺳﺎزد‪ .‬ﻳﮏ ﻣﻔﻬﻮم هﻤﺎن ﭼﻴﺰﯼ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺮﺟﻤﺎن ﭘﻮﻟﯽ ﺁن را ﻗﻴﻤﺖ ﻣﯽﮔﻮﻳﻴﻢ‪ .‬ﻣﻔﻬﻮم دﻳﮕﺮ‬
‫ارزش در ﻣﻌﻨﺎﻳﯽ ﻣﺘﺮادف ﺑﺎ هﻨﺠﺎر اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ اﻳﻦ ﻗﺮار در ﻣﻮرد ﮐﺎﻻﯼ دﻳﻨﯽ‪ ،‬ﭘﻨﺪارﯼ ﭘﺎﯼ ﭘﺪﻳﺪﻩاﯼ در ﻣﻴﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫از ﭘﻬﻨﻪﯼ هﻨﺠﺎرهﺎ ﺑﻪ ﭘﻬﻨﻪﯼ ﻗﻴﻤﺘﻬﺎ ﻣﯽﭘﺮد‪ .‬ﻣﻴﺎن ﭘﻬﻨﻪﯼ هﻨﺠﺎرهﺎ و ﭘﻬﻨﻪﯼ ﻗﻴﻤﺘﻬﺎ ﻧﻪ ورﻃﻪاﯼ ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ ﻧﻪ دﻳﻮار‬
‫ﻼ ﺑﻪ ﻧﺎم "ﺧﻮﺑﯽ" ﺑﻪ‬
‫ﭼﻴﻨﯽ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺨﻮاهﻴﻢ از ﻳﮏ ﺟﻬﺶ ﺳﺨﻦ ﮔﻮﻳﻴﻢ‪ .‬ارزﺷﻬﺎ درهﻢﺁﻣﻴﺨﺘﻪاﻧﺪ و ﭘﺮش از ارزﺷﯽ ﻣﺜ ً‬
‫ارزﺷﯽ ﭼﻮن "ﺳﻮد" ﺑﺴﻴﺎر ﺳﺎدﻩ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﻴﺮد‪ .‬در زﻧﺪﮔﯽ واﻗﻌﯽ ﻣﯽﺑﻴﻨﻴﻢ ﮐﻪ اﻳﻦ ﮔﺬار ﭼﻪ ﺁﺳﺎن اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬
‫ﻧﺮم و ﻣﻮﺟﻪ‪ ،‬ﺑﯽ ﻋﺬاب وﺟﺪان و ﺣﺘﺎ ﺁﻣﻴﺨﺘﻪ ﺑﺎ ﺣﺲ ﻃﻠﺒﮑﺎرﯼ‪.‬‬

‫ﮐﺎﻻﯼ دﻳﻦ‬
‫ﻣﺎ در ﺑﺮرﺳﯽ ﺧﻮد ﻣﺪل ﺳﺎدﻩاﯼ را در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻳﻢ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺟﺎﻣﻌﻪاﯼ ﺑﺎ ﻳﮏ ﺣﻮزﻩﯼ ﺗﺨﺼﺼﯽ دﻳﻨﯽ‪ .‬راﺑﻄﻪﯼ‬
‫دﻳﻦ و ﺳﻴﺎﺳﺖ را ﻣﻮﻗﺘﺎ ﻧﺎدﻳﺪﻩ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻳﻢ و ﻓﻘﻂ ﺑﻪ راﺑﻄﻪﯼ دﻳﻦ و اﻗﺘﺼﺎد ﺗﻮﺟﻪ دارﻳﻢ‪ .‬ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺤﺜﻤﺎن ﭘﺮﺳﺶ از ﭘﯽ‬
‫ارزش اﺳﺖ ﺑﺎ ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﮐﺎﻻﯼ دﻳﻦ ﻳﺎ ﮐﺎﻻﯼ دﻳﻨﯽ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از ﮐﺎﻻﯼ دﻳﻦ‪ ،‬ﮐﻠﻴﺖ دﻳﻦ ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ ﻧﻤﺎدﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺖ ﻣﺸﺨﺼﯽ را ﮐﺎﻻﯼ دﻳﻨﯽ ﻣﯽﻧﺎﻣﻴﻢ‪ .‬ﮐﺎﻻﯼ دﻳﻨﯽ‬
‫ﺖ دﻳﻦ ﻣﺘﺒﻠﻮر ﻣﯽﺷﻮد ‪.‬هﺮ ﻋﺮﺿﻪداﺷ ِ‬
‫در اﻳﻦ ﻳﺎ ﺁن ﻧﻮع ﻋﺮﺿﻪداﺷ ِ‬

‫‪42‬‬
 ‫ﻋﻤﺪﺗًﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺧﺪﻣﺎت دﻳﻨﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﮐﻪ هﺮ ﮐﺎﻻﯼ دﻳﻨﯽ ﺑﺎزﺗﺎبدهﻨﺪﻩﯼ ﮐﻠﻴﺖ ارزﺷﯽ دﻳﻦ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ زﻣﻴﻨﻪﯼ ﺁﻧﯽ ﺑﺤﺚ ﻣﺴﺎﻣﺤﺘًﺎ اﻳﻦ دو ﻣﻔﻬﻮم را ﻣﺘﺮادف ﮔﻴﺮﻳﻢ‪.‬‬

‫ﯽ ارزش دﻳﻦ‬
‫ﻣﻨﻔﯽﺑﻮدﮔ ِ‬
‫ﭘﻴﺸﺘﺮ در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﮔﻔﺘﻪ ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ارزش در ذات ﺧﻮد ﻣﻨﻔﯽ اﺳﺖ‪ .‬ارزش "اﻟﻒ "ﺑﻪ ﺁن ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ "ب" و‬
‫"پ" ﻧﻴﺴﺖ و ارزش "ب" ﺑﻪ ﺁن ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ "اﻟﻒ" و" پ" ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻧﻤﻮد ﺑﺎرز ﻣﻨﻔﯽﺑﻮدﮔﯽ ارزش در ﺟﺎﻳﯽ اﺳﺖ‬
‫ﯽ ارزش ﻣﯽﺗﻮان ﺗﻌﻴﻴﻦ‬
‫ﮐﻪ ﺗﻨﻮع و هﻤﺰﻣﺎن رﻗﺎﺑﺖ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ارزش دﻳﻦ را ﺑﺎ ﺑﻴﺎن ﺧﺎﺻﯽ از ﻣﻨﻔﯽﺑﻮدﮔ ِ‬
‫ﮐﺮد‪ :‬ﻣﺸﺨﺼﻪﯼ ﺑﺎرز ﮐﺎﻻﯼ دﻳﻨﯽ در ﺑﺤﺚ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪاﯼ ارزش ﻧﻪ هﺰﻳﻨﻪاﯼ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﺑﺖ ﺧﻮد ﺁن ﻣﯽﭘﺮدازﻳﻢ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ‬
‫ﻼ ﺑﯽﻧﻴﺎزﯼ ﺧﻮد را از ﺁن ﮐﺎﻻ اﻋﻼم و ﺗﺜﺒﻴﺖ ﮐﻨﻴﻢ ﻳﺎ ﮐﺎﻻﯼ دﻳﻨﯽ ﺳﺎﺧﺖ‬
‫هﺰﻳﻨﻪاﯼ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﭙﺮدازﻳﻢ ﺗﺎ ﮐ ً‬
‫ﮐﺎرﺧﺎﻧﻪﯼ دﻳﻨﯽ دﻳﮕﺮﯼ را ﺑﻪ ﺟﺎﯼ ﮐﺎﻻﯼ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﮕﺬارﻳﻢ‪ .‬ارزش دﻳﻦ ﺑﻪ اﻳﻦ هﺰﻳﻨﻪﯼ ﻣﻨﻔﯽ ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬هﺰﻳﻨﻪاﯼ ﮐﻪ‬
‫ﺁن را ﻣﻨﻔﯽ ﻣﯽﻧﺎﻣﻴﻢ‪ ،‬ﭼﻮن هﺰﻳﻨﻪﯼ ﻧﺎﺷﯽ از ﻳﮏ ﺑﺮﺧﻮرد ﻧﻔﯽﮐﻨﻨﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬هﺰﻳﻨﻪ در اﻳﻨﺠﺎ ﻓﻘﻂ ﭘﻮل ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﻘﺪم ﺑﺮ‬
‫هﺮ ﭼﻴﺰﯼ ﮐﺎرﻣﺎﻳﻪﯼ ﻓﺮهﻨﮕﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ ﺑﺮاﯼ ﻧﻔﯽ ﺑﻪ ﮐﺎرﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪.‬‬

‫ارزش دﻳﻦ در هﺰﻳﻨﻪﯼ ﻧﻔﯽ ﺁن اﺳﺖ‬

‫در اﻗﺘﺼﺎد‪ ،‬ارزش ﮐﺎﻻهﺎ ﻣﻌﻤﻮﻻً در روﻳﮑﺮد ﻣﺜﺒﺖ ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﯽﺷﻮد ‪.‬درﺳﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ رﻗﺎﺑﺖ وﺟﻮد دارد و در‬
‫ﻣﻮرد هﺮ ﮐﺎﻻﻳﯽ ﭼﻨﺎن ﺗﺒﻠﻴﻎ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺟﺎﻧﺸﻴﻦﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﺑﻨﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬اﻣﺎ در وﺿﻌﻴﺖ ﻋﺎدﯼ ﺑﺎزار‪ ،‬ﻣﺼﺮفﮐﻨﻨﺪﻩ ﺑﺎ ﻧﻈﺮ ﺑﻪ‬
‫اﻳﻦ ﮐﻪ ﮐﺎﻻﻳﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاهﺪ ﺑﺨﺮد ﭼﻪ ﭼﻨﺪ و ﭼﻮﻧﯽ دارد و ﭼﮕﻮﻧﻪ و ﺗﺎ ﭼﻪ ﺣﺪ ﻧﻴﺎزهﺎﯼ او را ﺑﺮﻃﺮف ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺎﯼ‬
‫ﺁن را ﻣﯽﭘﺮدازد‪ .‬در ﻣﻮرد دﻳﻦ‪ ،‬ﺁﻧﭽﻨﺎنﮐﻪ ﺁﻣﺪ‪ ،‬ﮔﻮﻳﺎ ﻗﻀﻴﻪ ﺑﺮﻋﮑﺲ اﺳﺖ‪ :‬ارزش دﻳﻦ ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ ﮐﺎﻻ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ هﺰﻳﻨﻪﯼ‬
‫ﻧﻔﯽ ﺁن دارد‪ .‬هﺮ ﭼﻪ ﭘﻴﺪا ﮐﺮدن ﺟﺎﻧﺸﻴﻨﯽ ﺑﺮاﯼ ﻳﮏ دﻳﻦ در ﻳﮏ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﭘﺮهﺰﻳﻨﻪﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺁن دﻳﻦ ﭘﺮﺑﻬﺎﺗﺮ اﺳﺖ ‪.‬‬

‫ارزش‪ :‬زﻣﺎن ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﻻزم ﺑﺮاﯼ ﻧﻔﯽ‬

‫اﺳﺘﻔﺎدﻩ از ﻓﺮﻣﻮلﺑﻨﺪﯼهﺎﯼ ﻣﺎرﮐﺴﯽ در ﺗﻮﺿﻴﺢ اﻳﻦ ﻗﺎﻋﺪﻩ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻔﻴﺪ ﺑﺎﺷﺪ ‪.‬ﻣﺎرﮐﺲ ﻣﯽﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ارزش ﻳﮏ ﮐﺎﻻ‬
‫ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ زﻣﺎن ﮐﺎر اﺟﺘﻤﺎﻋًﺎ ﻻزﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺁن ﻣﺘﺒﻠﻮر ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺎﻋﺪﻩﯼ ﻣﻨﻔﯽ ارزش دﻳﻦ ﻣﯽﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ارزش هﺮ‬
‫دﻳﻨﯽ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻣﻴﺰان زﻣﺎن ﺗﺎرﻳﺨﯽاﯼ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ ﺑﺮاﯼ ﻧﻔﯽ ﺁن ﺻﺮف ﮐﺮد‪.‬‬

‫ﻗﺪرت ﻧﻔﯽﮔﺮﯼ دﻳﻦ‬

‫در اﻳﻨﺠﺎ در ﺗﻮﺿﻴﺢ ﻗﺎﻋﺪﻩ ﻣﺜﺎل ﺳﺎدﻩاﯼ ﻣﯽزﻧﻴﻢ و ﺷﺮح وﺑﺴﻂ ﺁن را ﺑﻪ ﺑﺨﺶ ﺑﻌﺪﯼ اﻳﻦ ﮔﻔﺘﺎر واﻣﯽﮔﺬارﻳﻢ‪ .‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﻴﻢ‬
‫ﻳﮏ اﺗﻮﻣﻮﺑﻴﻞ ﻣﺎرﮎ ﭘﮋو ﺑﺪهﻴﻢ و ﭼﻨﺪ رأس اﺳﺐ ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺁن را ﺑﺎ ﻣﻘﺪارﯼ ﻃﻼ ﻋﻮض ﮐﻨﻴﻢ و ﻣﯽﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺁن‬
‫را ﺑﺎ ﻳﮏ اﺗﻮﻣﻮﺑﻴﻞ ﻣﺎرﮎ ﻓﻮرد ﺗﺎﺧﺖ ﺑﺰﻧﻴﻢ‪ .‬ﻳﮏ ﮐﺎهﻦ ﺑﻪ ازاﯼ وردﯼ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺜﻼ دو ﻋﺪد ﻣﺮغ ﻣﯽﮔﻴﺮد ﻳﺎ‬
‫ﻳﮏ ﮐﻴﻠﻮ ﭘﻨﻴﺮ‪ .‬اﻣﺎ او ﺣﺎﺿﺮ ﻧﻴﺴﺖ وارد ﻣﻌﺎﻣﻠﻪاﯼ اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺷﻮد‪ :‬وردﯼ ﺑﺮﺧﻮاﻧﺪ از ﮐﻴﺶ ﺧﺎص ﺧﻮد و ﺑﻪ ازاﯼ ﺁن‬
‫از ورد ﺧﺎص ﮐﻴﺶ دﻳﮕﺮﯼ ﺑﻬﺮﻩﻣﻨﺪ ﺷﻮد‪ .‬اﺗﻮﻣﻮﺑﻴﻞ اﻳﻦ ﻣﺎرﮎ را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺎ اﺗﻮﻣﻮﺑﻴﻞ ﺁن ﻣﺎرﮎ ﺗﺎﺧﺖ زد‪ ،‬اﻣﺎ‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮان ﮐﺎﻻﻳﯽ از اﻳﻦ دﻳﻦ را ﺑﺎ ﮐﺎﻻﻳﯽ از ﺁن دﻳﻦ ﻋﻮض ﮐﺮد‪ .‬ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ در ﻳﮏ ﻧﻤﺎﻳﺶ ﺻﻠﺢ وردﯼ از اﻳﻦ دﻳﻦ‬

‫‪43‬‬
 ‫ﭘﺎﺳﺨﺶ را در وردﯼ از ﺁن دﻳﻦ ﺑﻴﺎﺑﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﻣﻌﺎوﺿﻪ اﺳﺎﺳﺎ ﻣﻨﺘﻔﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻨﺘﻔﯽ اﺳﺖ ﭼﻮن هﺮ دﻳﻨﯽ ﺑﺎ رﻗﻴﺐ ﺧﻮد‬
‫راﺑﻄﻪاﯼ ﻣﻨﻔﯽ ﻣﯽﮔﻴﺮد‪ .‬ﺟﺎﻣﻌﻪﯼ دﻳﻨﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪاﯼ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺁن دﻳﻦ ﻗﺪرت ﻧﻔﯽ دارد‪ .‬ﭼﻮن دﻳﻦ ﻗﺪرت ﻧﻔﯽ دارد‪،‬‬
‫ارزش دارد‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻴﺰ ﺳﻮﻳﻪاﯼ دﻳﮕﺮ از ﻗﺎﻋﺪﻩﯼ ﻣﻨﻔﯽ ارزش دﻳﻦ اﺳﺖ ‪.‬‬

‫اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ–‪٢٠‬‬

‫ﻓﺮﻣﻮل ﺣﻴﺎت ﺣﮑﻮﻣﺖ دﻳﻨﯽ‬

‫واﻟﺘﺮ ﺑﻨﻴﺎﻣﻴﻦ‪ ،‬ﮐﻪ از ﻧﺴﻞ ﻧﺨﺴﺖ اﻧﺪﻳﺸﻤﻨﺪان "ﻧﻈﺮﻳﻪﯼ اﻧﺘﻘﺎدﯼ" اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻘﺎﻟﻪاﯼ دارد ﺑﻪ ﻧﺎم "ﺳﺮﻣﺎﻳﻪدارﯼ هﻤﭽﻮن‬
‫دﻳﻦ"‪ .‬ﺁﻧﭽﻪ در ﺑﺤﺚ ﺟﺎرﯼ زﻳﺮﻋﻨﻮان اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ هﻤﭽﻮن اﻳﺪﻩﯼ واژﮔﻮنﺷﺪﻩﯼ‬
‫ﻣﻘﺎﻟﻪﯼ ﺑﻨﻴﺎﻣﻴﻦ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﺷﻮد‪ .‬واﻟﺘﺮ ﺑﻨﻴﺎﻣﻴﻦ ﮐﻮﺷﻴﺪﻩ اﺳﺖ ﺑﻨﻤﺎﻳﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪدارﯼ اﻳﺴﺘﺎرﯼ دﻳﻨﯽ دارد‪ .‬ﻣﺎ ﺑﺮﻋﮑﺲ‬
‫ﻣﯽﮐﻮﺷﻴﻢ اﻳﺴﺘﺎر ﺳﺮﻣﺎﻳﻪداراﻧﻪﯼ دﻳﻦ را ﺑﻔﻬﻤﻴﻢ‪ .‬اﻳﻦ ﻓﻬﻢ اوﻟﻮﻳﺖ دارد‪ ،‬زﻳﺮا از ﺁن ﺟﻬﺖ ﮐﻪ دﻳﻦ روﻳﮑﺮدﯼ‬
‫ﺳﺮﻣﺎﻳﻪداراﻧﻪ دارد‪ ،‬روﻳﮑﺮد ﺳﺮﻣﺎﻳﻪدارﯼ را ﻣﯽﺗﻮاﻧﻴﻢ‪ ،‬هﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﻨﻴﺎﻣﻴﻦ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﮐﺮدﻩ‪ ،‬ﺑﻪﻋﻨﻮان روﻳﮑﺮدﯼ‬
‫دﻳﻨﯽ اﻧﺪرﻳﺎﺑﻴﻢ‪.‬‬

‫اﻧﺪرون دﻳﻦوار ﺳﺮﻣﺎﻳﻪدارﯼ‬

‫ن ﺳﺮﻣﺎﻳﻪدارﯼ ﻧﻮﻋﯽ دﻳﻦ دﻳﺪﻩ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬او در اﺛﺒﺎت اﻳﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﻧﺨﺴﺖ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ را‬
‫ﺑﻨﻴﺎﻣﻴﻦ ﻣﯽﮔﻮﻳﺪ ﮐﻪ در اﻧﺪرو ِ‬
‫ﻼ دﻳﻦ ﻣﺮﺟﻊ رﻓﻊ ﺁﻧﻬﺎ ﺑﻮدﻩ‬
‫ﻣﻄﺮح ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪدارﯼ ﺑﻪ رﻓﻊ هﻤﺎن ﻧﮕﺮاﻧﯽهﺎ و ﺑﯽﻗﺮارﯼهﺎﻳﯽ ﮐﻤﺮ ﺑﺴﺘﻪ‪ ،‬ﮐﻪ ﻗﺒ ً‬
‫اﺳﺖ‪ .‬در اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ ﺑﻪ ﭘﺪﻳﺪارﯼ ﭼﺸﻢ ﻣﯽدوزﻳﻢ ﮐﻪ ﻋﮑﺲ اﻳﻦ ﭘﺪﻳﺪارﯼ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪدارﯼ ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ دﻳﻦ اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻧﮕﺮاﻧﯽهﺎ و ﺑﯽﻗﺮارﯼهﺎﻳﯽ در رﻓﺘﺎر ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ دﻳﺪﻩ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﮕﺮاﻧﯽهﺎ و ﺑﯽﻗﺮارﯼهﺎﯼ ﮐﺎﻧﻮﻧﻬﺎﯼ‬
‫ﺳﺮﻣﺎﻳﻪدارﯼ ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ‪ .‬ﺗﺸﻮﻳﺶهﺎﯼ ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ ﺑﺪان ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ﺁﻧﭽﻪ اﻳﻦ ﺣﻮزﻩ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﯽ ﻣﻨﻔﯽ‬
‫ارزش ﻣﯽﻳﺎﺑﺪ‪ :‬از ﻃﺮﻳﻖ ﻧﻔﯽ ﻏﻴﺮ‪ ،‬از ﻃﺮﻳﻖ درهﻢ ﮐﻮﺑﻴﺪن و ﺧُﺮد ﮐﺮدن ﺁﻧﭽﻪ ﺑﺮاﯼ ﺁن "دﻳﮕﺮﯼ" ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫در ﺳﺮﻣﺎﻳﻪدارﯼ ﻧﻴﺰ رﻗﻴﺒﺎن ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻧﻔﯽ ﺑﻪ هﻢ ﻣﯽﻧﮕﺮﻧﺪ‪ .‬ﮐﺴﯽ ﻧﻤﯽﮔﻮﻳﺪ ﮐﻪ ارزﺷﯽ ﮐﻪ رﻗﻴﺒﺶ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﺷﺎﻳﺴﺘﻪﯼ ارج اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻤﺎم ﺗﻼش روﯼ روﻧﻖﺑﺨﺸﯽ ﺑﻪ ﺑﺎزار ﺧﻮﻳﺶ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ اﺳﺖ و هﻤﺒﺴﺘﻪ ﺑﺎ ﺁن ورﺷﮑﺴﺘﻪ ﮐﺮدن‬
‫ﺣﺮﻳﻒ‪.‬‬

‫اﻧﺪرون ﺳﺮﻣﺎﻳﻪداراﻧﻪﯼ دﻳﻦ‬

‫ﺳﻪ دﻟﻴﻞ اﺻﻠﯽ ﺑﻨﻴﺎﻣﻴﻦ ﺑﺮاﯼ اﻳﻦ ﮐﻪ ﺑﻨﻤﺎﻳﺪ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪدارﯼ وﺟﻬﻪاﯼ دﻳﻨﯽ دارد‪ ،‬از اﻳﻦ ﻗﺮارﻧﺪ‪ :‬در ﺳﺮﻣﺎﻳﻪدارﯼ هﻤﻪ‬
‫ﭼﻴﺰ ﻣﻌﻨﺎ واﺻﺎﻟﺘﺶ را ﺑﺎ ﮐﻴﺶ ﺳﻮدﺟﻮﻳﯽ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪداراﻧﻪ ﻣﯽﻳﺎﺑﺪ و از اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪدارﯼ ﺑﻪ دﻳﻦ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ ﮐﻪ هﻤﻪ‬
‫ﭼﻴﺰ را از درﻳﭽﻪ ﺗﻨﮓ ﻣﺼﺎﻟﺢ ﺧﻮﻳﺶ ﻣﯽﺑﻴﻨﺪ‪ .‬دﻟﻴﻞ دﻳﮕﺮ ﻣﺸﺎﺑﻬﺖ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪدارﯼ و دﻳﻦ در ﮔﺮاﻳﺶ هﺮ دو ﺑﻪ ﮔﺴﺘﺮش‬

‫‪44‬‬
 ‫و ﻗﺪرتﮔﻴﺮﯼ ﺑﯽوﻗﻔﻪ اﺳﺖ‪ .‬و دﻟﻴﻞ ﺳﻮم اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ هﻴﭻ ﮐﺪام ﻣﺎ را ﺑﻪ رهﺎﻳﯽ ﻧﻤﯽرﺳﺎﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺣﺲ ﮐﻪ ﮔﻨﺎهﯽ‬
‫ﻧﺪارﻳﻢ و دﻳﮕﺮ ﻧﺒﺎﻳﺴﺘﯽ ﻧﮕﺮان و ﺁﺷﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ .‬هﺮ دو از ﻣﺎ ﺑﻴﺸﺘﺮ و ﺑﻴﺸﺘﺮ را ﻣﯽﺧﻮاهﻨﺪ‪ .‬هﺮ ﭼﻪ ﻣﺼﺮف ﮐﻨﻴﻢ‪،‬‬
‫ﺣﺮﻳﺺﺗﺮ ﻣﯽﺷﻮﻳﻢ‪ ،‬هﺮ ﭼﻪ ﺑﻴﻨﺪوزﻳﻢ ﮐﻢ اﺳﺖ‪ ،‬هﺮ ﭼﻪ ﮐﺎر ﮐﻨﻴﻢ‪ ،‬ﮐﺎﻓﯽ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬راﻧﺪﻣﺎن را ﻣﺪام ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ ﺑﺎﻻ ﺑﺮد‪.‬‬

‫ﻣﯽﺗﻮان هﻤﻴﻦ ﺳﻪ دﻟﻴﻞ را ﺁورد‪ ،‬ﺑﺮاﯼ اﻳﻨﮑﻪ ﻋﮑﺲ ﻗﻀﻴﻪ را اﺛﺒﺎت ﮐﺮد و ﺑﺮﻧﻤﻮد ﭼﺮا دﻳﻦ اﻳﺴﺘﺎرﯼ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪداراﻧﻪ‬
‫دارد‪.‬‬

‫دو ﻧﻮع دﻳﻦ‬

‫دﻳﻦ از ﺁﻏﺎز ﭼﻨﻴﻦ ﻧﺒﻮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬در ﺁﻏﺎز ارزش ﺧﻮد را در ﻧﻔﯽ ارزﺷﻬﺎﯼ دﻳﮕﺮ ﻧﻤﯽﺟﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ از زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺒﻨﺎﯼ وﺟﻮدﯼ ﺁن ﻏﻴﺮﻳﺖ ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬اﻳﺴﺘﺎر وﺟﻮدﯼ ﺁن ﺳﺮﻣﺎﻳﻪداراﻧﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺁﻧﻬﻢ هﺰاران ﺳﺎل ﭘﻴﺶ از ﺁن ﮐﻪ‬
‫ﺳﺮﻣﺎﻳﻪدارﯼ در ﺷﮑﻞ ﺟﺪﻳﺪ ﺁن ﭘﺪﻳﺪ ﺁﻳﺪ‪ ،‬در ﺷﮑﻠﯽ ﮐﻪ در ﻋﺼﺮ ﺟﺪﻳﺪ ﺑﺪان ﺑﺮﻣﯽﺧﻮرﻳﻢ‪ .‬ﻧﻔﯽ‪ ،‬ﺧﺼﻠﺖ دﻳﻨﻬﺎﻳﯽ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻳﮏ ﺗﻘﺴﻴﻢﺑﻨﺪﯼ‪ ،‬ادﻳﺎن ﺛﺎﻧﻮﻳﻪ ﺧﻮاﻧﺪﻩ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ ‪:‬ﺁﻧﻬﺎ دﻳﻨﻬﺎﻳﯽ هﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺑﺮﺣﻖ و دﻳﻨﻬﺎﯼ دﻳﮕﺮ را‬
‫ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﭘﻴﺮوان ﺧﻮد را رﺳﺘﮕﺎر و دﻳﮕﺮان را ﮔﻤﺮاﻩ ﻳﺎ دﺷﻤﻦ ﺧﺪا اﻋﻼم ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ادﻳﺎن اوﻟﻴﻪ ﺑﺮﺧﻼف ادﻳﺎن‬
‫ﺛﺎﻧﻮﻳﻪ ﻣﺮزﮐﺸﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬در ﺁﻧﻬﺎ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﺎ ﺧﺪاﻳﺎن ﺧﻮد را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ و دﻳﮕﺮان هﻢ ﺧﺪاﻳﺎن ﺧﻮد را‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ادﻳﺎن ﺛﺎﻧﻮﻳﻪ ﻧﻮع ﻣﺘﺄﺧﺮ دﻳﻨﻬﺎ هﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در "ﻋﻬﺪ ﻋﺘﻴﻖ" ﻣﯽﺗﻮان ﺟﻠﻮﻩهﺎﻳﯽ از ﮔﺬار از دﻳﻦ ﻧﻮع اول ﺑﻪ‬
‫دﻳﻦ ﻧﻮع دوم را دﻳﺪ‪.‬‬

‫دﻳﻦ ﭘﺮارزش‬
‫هﺮ ﭼﻪ دﻳﻨﯽ در ﻧﻔﯽﮔﺮﯼ و ﺑﻨﺎﺑﺮ ﺗﻮﺿﻴﺤﯽ ﮐﻪ در هﻤﺼﺤﺒﺘﯽ ﺑﺎ واﻟﺘﺮ ﺑﻨﻴﺎﻣﻴﻦ دادﻩ ﺷﺪ‪ ،‬در روﻳﮑﺮد ﺳﺮﻣﺎﻳﻪداراﻧﻪﯼ‬
‫ﺧﻮد ﻣﻮﻓﻘﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﻗﻠﻤﺮو اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺧﻮد‪ ،‬ﭘﺮارزشﺗﺮ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﻌﻴﺎر ﭘﺮارزش ﺑﻮدن اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﭼﻪ‬
‫ﺿﺮﻳﺒﯽ ﺳﮑﻪﯼ ﺁن ﺑﻪ ﺳﮑﻪهﺎﯼ راﻳﺞ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﺳﮑﻪﯼ ﭘﻮﻟﯽ‪ ،‬ﺳﮑﻪﯼ ﻓﺮهﻨﮕﯽ و ﺳﮑﻪﯼ ﺳﻴﺎﺳﯽ ﺗﺒﺪﻳﻞﭘﺬﻳﺮ‬
‫ﯽ ﻧﺎب ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﻨﻈﻮر از ﺁن ارج از دﻳﺪﮔﺎﻩ اﺧﻼﻗﯽ و ﻣﻌﺮﻓﺘ ِ‬

‫ﻓﺮﻣﻮل ﺣﻴﺎت ﺣﮑﻮﻣﺖ دﻳﻨﯽ‬

‫اﻳﺮان را ﻣﺜﺎل ﺑﺰﻧﻴﻢ‪ :‬ﺑﺎ اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ ارزش دﻳﻦ در اﻳﺮان ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻪ‪ ،‬ﭼﻮن ﺑﺮ ﺗﻮاﻧﺎﻳﯽ ﻧﻔﯽﮔﺮﯼ ﺁن اﻓﺰودﻩ ﺷﺪﻩ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﮐﻠﻴﺪ زﻧﺪان در دﺳﺖ ﻓﻘﻬﺎﺳﺖ و ﺁﻧﺎناﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻓﺮﻣﺎن ﺑﻪ ﺷﻠﻴﮏ دهﻨﺪ‪ .‬ﺁﻧﺎناﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ رﺳﺎﻧﻪﯼ‬
‫ﻣﺠﺎز ﮐﺪام اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻈﺎم ﺁﻣﻮزﺷﯽ ﺑﺎﻳﺪ ﭼﻪ ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎزار ﺑﺮ ﭼﻪ رواﻟﯽ ﺑﭽﺮﺧﺪ‪ .‬ﺁﻧﺎن ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻧﻔﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪،‬‬
‫روزﻧﺎﻣﻪهﺎ را ﺑﺒﻨﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻗﻠﻤﻬﺎ را ﺑﺸﮑﻨﻨﺪ‪ ،‬اﻧﻮاع و اﻗﺴﺎم ﻣﻤﻴﺰﯼ ﺑﺮﻗﺮار ﮐﻨﻨﺪ و ﺣﮑﻢ ﺑﻪ ارﺗﺪاد و ﻣﺮگ ﺑﺪهﻨﺪ ‪.‬ﺁﻧﺎن‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﮕﻮﻳﻨﺪ ﻣﻤﻨﻮع ﭼﻴﺴﺖ و ﻣﺠﺎز ﮐﺪام اﺳﺖ‪ ،‬دوﺳﺖ ﮐﻴﺴﺖ و دﺷﻤﻦ ﮐﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﭘﺸﺘﻮاﻧﻪﯼ اﻧﺮژﯼ ﻧﻔﯽ‪،‬‬
‫ﺳﮑﻪاﯼ ﮐﻪ در ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺳﺨﺖ ﭘﺮاﻋﺘﺒﺎر اﺳﺖ‪ .‬ﺿﺮﻳﺐ ﻧﻔﻮذ ﺁن را ﺑﺎ ﺣﺮف ‪ k‬ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﮐﻨﻴﻢ و‬

‫‪45‬‬
 ‫اﻧﺮژﯼ ﻧﻔﯽ را ﺑﺎ ﺣﺮف ‪ N.‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ رواﻳﺘﯽ ﮐﻪ از ﻗﺎﻋﺪﻩﯼ ﻣﻨﻔﯽ ارزش دﻳﻦ ﺑﻪ دﺳﺖ ﺗﻮاﻧﻴﻢ داد‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ ‪:‬‬
‫)‪k=F(N‬‬
‫ﻳﻌﻨﯽ ‪ k‬ﺗﺎﺑﻌﯽ اﺳﺖ از ‪ N.‬اﻳﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪﯼ ﺳﺎدﻩ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮل ﺣﻴﺎت ﺣﮑﻮﻣﺖ دﻳﻨﯽ اﺳﺖ ‪.‬‬

‫اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ–‪٢١‬‬

‫ﻣﻨﻔﻴﺖ و ﻏﻴﺮﻳﺖ‬

‫ﻗﺎﻋﺪﻩاﯼ ﮔﺬاردﻳﻢ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻗﺎﻋﺪﻩﯼ ﻣﻨﻔﯽ ارزش دﻳﻦ و در ﺑﺨﺶ ﭘﻴﺶ اﻳﻦ رواﻳﺖ را از ﺁن ﺑﻪ دﺳﺖ دادﻳﻢ‪ :‬ﺷﺎﺧﺺ‬
‫ارزش دﻳﻦ در ﻳﮏ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺿﺮﻳﺐ ﺗﺒﺪﻳﻞﭘﺬﻳﺮﯼ ﺳﮑﻪﯼ ﺁن ﺑﻪ دﻳﮕﺮ ﺳﮑﻪهﺎﯼ ارزﺷﯽ در ﺳﻪ ﭘﻬﻨﻪﯼ اﺳﺎﺳﯽ اﻗﺘﺼﺎد‪،‬‬
‫ﻓﺮهﻨﮓ و ﺳﻴﺎﺳﺖ اﺳﺖ ‪.‬اﻳﻦ ﺿﺮﻳﺐ ﺗﺒﺪﻳﻞﭘﺬﻳﺮﯼ ﺗﺎﺑﻊ ﺗﻮاﻧﺎﻳﯽ ﻋﻤﻠﯽ دﻳﻦ ﺑﺮاﯼ ﻧﻔﯽ اﺳﺖ‪ :‬ﻧﻔﯽ هﺮ ﺁن ﭼﻴﺰﯼ ﮐﻪ ﺑﺮاﯼ‬
‫ﺁن "دﻳﮕﺮﯼ" ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﺁﻳﺪ‪ .‬اﮔﺮ در ﺟﺎﻣﻌﻪاﯼ دﻳﻦ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﮐﻴﺸﻬﺎﯼ رﻗﻴﺐ را ﺳﺮﮐﻮب ﮐﻨﺪ و ﻣﺮزهﺎﻳﯽ در ﻓﺮهﻨﮓ و‬
‫ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺑﮑﺸﺪ ﺗﺎ ﺳﻠﻄﻪﯼ ﺑﻼﻣﻨﺎزعاش ﺣﻔﻆ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺘﺎع ﺁن دﻳﻦ ﺑﺴﻴﺎر ﺧﺮﻳﺪار ﻣﯽﻳﺎﺑﺪ‪ .‬هﺮ ﭼﻪ دﻳﻨﯽ ﻧﺮﻣﺨﻮﺗﺮ ﺷﻮد و‬
‫روادارﺗﺮ ﮔﺮدد‪ ،‬از ارزش ﺁن ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻣﻨﻄﻖ ارزﺷﯽ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪدارﯼ اﻧﺤﺼﺎرﯼ ﮐﺎﺳﺘﻪ ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﻣﻨﻄﻘﯽ ﮐﻪ اﻳﺠﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫ﻣﻨﻔﻌﺖ ﺧﻮدﯼ ﺑﯽ هﻴﭻ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﻼﺣﻈﻪﮐﺎرﯼ ﭘﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬دﻳﻦ ﻧﺮﻣﺨﻮ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻧﻔﻮذ ﻓﺮهﻨﮕﯽ ﺧﻮد را ﺣﻔﻆ ﮐﻨﺪ و‬
‫از اﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ ﺑﺮ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻧﻴﺰ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺑﮕﺬارد‪ .‬در اﻳﻨﺠﺎ ﭘﺎﯼ دﻳﻨﯽ در ﻣﻴﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻓﺮهﻨﮓ ﺣﻞ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ و‬
‫ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ ﺁن را ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ هﻤﭽﻮن ﻳﮏ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ ﻓﺮهﻨﮕﯽ دﻳﺪ‪ .‬دﻳﻦ ﻣﻨﻔﯽﮔﺮا در ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬اﮔﺮ ﭼﻪ ﺟﺰﺋﯽ از ﻓﺮهﻨﮓ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬دﻳﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد را در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻓﺮهﻨﮓ ﻗﺮار ﻣﯽدهﺪ ﺗﺎ ﺁن را زﻳﺮ ﺳﻴﻄﺮﻩﯼ ﮐﺎﻣﻞ ﺧﻮد درﺁورد‪.‬‬

‫ﮐﺎرﻣﺎﻳﻪﯼ ﻧﻔﯽ‬
‫ن ارزش ﻳﮏ دﻳﻦ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﻳﻴﻢ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﮐﻼ ﺑﺎﻳﺪ ﺗﻮﺟﻪ ﺷﻮد ﮐﻪ وﻗﺘﯽ در ﭼﺎرﭼﻮب ﺑﺤﺚ ﻓﻌﻠﯽ از ﺑﺎﻻ رﻓﺘﻦ و ﭘﺎﻳﻴﻦ ﺁﻣﺪ ِ‬
‫ارزش ﺑﺎرﯼ اﺧﻼﻗﯽ ﻳﺎ ﻣﻌﺮﻓﺘﯽ ﻧﻤﯽدهﻴﻢ‪ .‬ﺗﻮﺟﻪ ﻣﺎ ﺑﻪ ﮐﺎرﻣﺎﻳﻪﯼ ﻧﻔﯽ اﺳﺖ‪ .‬دﻳﻦ ﭘﺮارزش از ﻧﻈﺮ ﻣﺎ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮ ﺗﻌﺮﻳﻔﯽ‬
‫ﮐﻪ از ارزش در ﭼﺎرﭼﻮب اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﯼ ﺑﻪ دﺳﺖ دادﻩاﻳﻢ‪ ،‬دﻳﻨﯽ اﺳﺖ داراﯼ ﺁن ﺣﺪ از اﻧﺮژﯼ ﻧﻔﯽ ﮐﻪ‬
‫ﺑﺘﻮاﻧﺪ دﻳﮕﺮ ﺳﮑﻪهﺎﯼ اﻋﺘﻘﺎدﯼ را از دور ﺧﺎرج ﮐﻨﺪ و ﺗﺒﺪﻳﻞﭘﺬﻳﺮﯼ ﺳﮑﻪﯼ ﺧﻮد ﺑﻪ ﺳﮑﻪهﺎﯼ ﺳﻴﺎﺳﯽ و اﻗﺘﺼﺎدﯼ و‬
‫ﻓﺮهﻨﮕﯽ را ﺑﺎ ﺑﺎﻻﺗﺮﻳﻦ ﺿﺮﻳﺐ ﻣﻤﮑﻦ ﺗﻀﻤﻴﻦ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬

‫ﻏﻴﺮﻳﺖ و ﻏﻴﺮت‬
‫ﮐﺎرﻣﺎﻳﻪﯼ ﻣﻨﻔﯽ دﻳﻦ ﺑﻪ ﻏﻴﺮﻳﺖ ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد‪ .‬ﺧﺪاﻳﺎن‪ ،‬ﮐﺴﺎن‪ ،‬ﻗﻮﻣﻬﺎ و ﺁﻳﻴﻦهﺎﻳﯽ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻏﻴﺮ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﭘﺲ‬
‫زدن و درهﻢﮐﻮﺑﻴﺪن ﺁﻧﻬﺎ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﭘﻴﺮوزﯼ اﻳﻤﺎن اﻋﻼم ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮﮐﺖ ﻧﺼﻴﺐ ﻣﺆﻣﻨﯽ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ در ﻧﺒﺮد ﺑﺎ ﻏﻴﺮ‬

‫‪46‬‬
 ‫ﺷﺮﮐﺖ ﺟﻮﻳﺪ ‪.‬اﮔﺮ از ﻣﺘﻨﻬﺎﯼ ﻣﻘﺪس دﻳﻨﻬﺎﯼ ﻧﻮع دوم‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ دﻳﻨﻬﺎﯼ ﻣﺘﺄﺧﺮﯼ ﮐﻪ ﻏﻴﺮت اﻳﻤﺎﻧﯽ ﺁﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻏﻴﺮﻳﺖ‬
‫ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬هﺮ ﺁنﭼﻪ را ﮐﻪ ﺑﻪ ﻏﻴﺮ و ﻏﻴﺮﻳﺖ اﺷﺎرﻩ دارد‪ ،‬ﺣﺬف ﮐﻨﻴﻢ‪ ،‬از ﺁﻧﻬﺎ ﭼﻴﺰ ﭼﻨﺪاﻧﯽ ﺑﻪ ﺟﺎ ﻧﻤﯽﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺖ ﺳﻴﺎﺳﺖ دﻳﻨﯽ‬
‫ﺳﻴّﺎﺳﻴ ِ‬
‫َ‬
‫اﻟﺒﺘﻪ ﻃﺒﻴﻌﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻏﻴﺮ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺷﺮ ﺗﻠﻘﯽ ﺷﻮد و ﺑﺮ اﺳﺎس اﻳﻦ ﻣﺮزﮐﺸﯽ ﺑﺎ ﻏﻴﺮ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻗﺮار دادن ﻧﻴﮑﯽ در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ﭘﻠﺸﺘﯽ ﻣﻌﺮف ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺧﻴﺮ و ﺷﺮ دﻳﻨﻬﺎ ‪ −‬دﻳﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ ﭘﺪﻳﺪﻩهﺎﯼ ﺗﺎرﻳﺨﯽ ‪ −‬ﻧﺴﺒﯽ هﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻧﺴﺒﻴﺖ ﺁﻧﻬﺎ ﺟﻠﻮﻩﯼ ﺑﺲ‬
‫ﺁﺷﮑﺎرﯼ ﻣﯽﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬ﺁﻧﮕﺎﻩ ﮐﻪ دو دﻳﻦ ﺑﺎ هﻢ ﺑﺴﺘﻴﺰﻧﺪ‪ :‬ﺧﻴﺮﯼ ﮐﻪ ﻧﺼﻴﺐ اﻳﻦ ﻳﮑﯽ ﻣﯽﺷﻮد از دﻳﺪ ﺁن ﻳﮑﯽ ﺷﺮ اﺳﺖ و‬
‫ﺑﺮﻋﮑﺲ‪ .‬دﻳﻨﻬﺎ ﺁﻧﮕﺎﻩ ﮐﻪ در ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ ﻏﻴﺮ ﻏﻴﺮﺗﺸﺎن ﺑﻪ ﺟﻮش ﻣﯽﺁﻳﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﺎدﮔﯽ اﺻﻮل اﺧﻼﻗﯽ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪﺷﺪﻩ از‬
‫ﻃﺮف ﺧﻮد را زﻳﺮ ﭘﺎ ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ‪ .‬ﻓﺮﻣﺎن ﻋﻬﺪ ﻋﺘﻴﻘﯽ "هﻤﻨﻮع ﺧﻮد را ﻣﮑﺶ" ﺁﺷﮑﺎرا در ﺧﻮد "ﻋﻬﺪ ﻋﺘﻴﻖ" ﺑﺎ ﻓﺮﻣﺎن‬
‫دادن ﺑﻪ ﻗﺘﻞ و ﺳﺘﺎﻳﺶ از ﺟﻬﺎد ﺧﻮﻧﺒﺎر اﻧﺒﻴﺎ و اوﻟﻴﺎ زﻳﺮ ﭘﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺳﻴﺎﺳﺖ دﻳﻨﯽ ﺷﻨﻴﻊﺗﺮﻳﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪﯼ ﺳﻴﺎﺳﻴﺖ‬
‫را ﺑﻪ ﻧﻤﺎﻳﺶ ﻣﯽﮔﺬارد‪.‬‬

‫ﺗﻼش ﺑﺮاﯼ رام ﮐﺮدن‬

‫ﮐﺎر ﻓﺮهﻨﮓ در در ﺑﺮﺧﻮرد ﺑﺎ دﻳﻦ ﮔﺮﻓﺘﻦ اﻧﺮژﯼ ﻣﻨﻔﯽ ﺁن اﺳﺖ‪ .‬از هﻤﺎن ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺗﻔﺴﻴﺮهﺎﻳﯽ ﮐﻪ از ﻳﮏ ﻣﺘﻦ ﻣﻘﺪس‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺗﻼﺷﯽ ﺁﻏﺎز ﻣﯽﮔﺮدد ﺑﺮاﯼ ﺁﻧﮑﻪ ﻏﻴﺮﻳﺖ ﭼﻨﺎن ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻧﺸﻮد ﮐﻪ ﺳﺎﻣﺎن ﺟﺎﻣﻌﻪﯼ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﻪ هﻢ رﻳﺰد‪ .‬در‬
‫دوراﻧﻬﺎﯼ ﺁراﻣﺶ در ﺗﻔﺴﻴﺮﮔﺮﯼ ﺗﺄﮐﻴﺪ ﺑﺮ ﻣﻔﻬﻮﻣﻬﺎﯼ ﻣﺜﺒﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻘﺪسهﺎ ﻣﺘﻌﺎﻟﯽ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺮ ﻓﺎﺻﻠﻪﯼﺷﺎن ﺑﺎ‬
‫زﻣﻴﻦ اﻓﺰودﻩ ﻣﯽﺷﻮد ﺗﺎ در ﻣﻨﺎزﻋﻪهﺎﯼ روزﻣﺮﻩ دﺧﺎﻟﺖ ﻧﮑﻨﻨﺪ ‪.‬ﺑﺤﺮان ﮐﻪ ﭘﻴﺶ ﻣﯽﺁﻳﺪ‪ ،‬ﻏﻴﺮﺗﻬﺎ ﺑﻪ ﺟﻮش ﻣﯽﺁﻳﺪ و‬
‫ﺁﻧﮕﺎﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺁﻳﻪهﺎﯼ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻏﻴﺮﻳﺖ ﺑﺎزﺧﻮاﻧﯽ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬دﻳﻦ اﻧﺮژﯼ ﻣﻨﻔﯽ ﻧﻬﻔﺘﻪ در ﺧﻮد را در ﺧﺪﻣﺖ ﺳﺘﻴﺰهﺎ‬
‫ﻗﺮار ﻣﯽدهﺪ‪ .‬ﺧﺪاﯼ ﻋﺸﻖ ﺑﻪ ﺧﺪاﯼ ﺟﻨﮓ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬داﺷﺘﻴﻢ ﻓﺮاﻣﻮش ﻣﯽﮐﺮدﻳﻢ ﮐﻪ ﺧﺪا ﻣﻨﺘﻘﻢ و ﻗﺎﺳﻢ و ﻣﮑﺎر‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺻﻔﺘﻬﺎ را ﻓﻘﻴﻬﺎن ﺑﻪ ﻳﺎدﻣﺎن ﺁوردﻧﺪ‪ .‬در هﻤﺎن روز اول ﻗﺪرتﮔﻴﺮﯼﺷﺎن‪ ،‬در رادﻳﻮ ﺧﺪا ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺧﺪاﯼ‬
‫ﻣﻨﺘﻘﻢ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﺷﺪ‪.‬‬

‫اﺳﺘﺮاﺗﮋﯼهﺎﯼ ﺗﻔﺴﻴﺮﯼ ﻋﺮﻓﺎن و ﻓﻠﺴﻔﻪ‬

‫ﻣﺸﮑﻞ دﻳﻦ ﺑﺎ ﻋﺮﻓﺎن از ﻳﮑﺴﻮ و ﻓﻠﺴﻔﻪ از ﺳﻮﯼ دﻳﮕﺮ از هﻤﻴﻦ ﻃﺮﻳﻖ ﺗﻮﺿﻴﺢدادﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬اﺳﺘﺮاﺗﮋﯼهﺎﯼ ﺗﻔﺴﻴﺮﯼ در‬
‫ﻋﺮﻓﺎن و ﻓﻠﺴﻔﻪ ﭼﻨﺎناﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﻏﻴﺮﻳﺖ رﻧﮓ ﻣﯽﺑﺎزد‪ .‬ﻋﺮﻓﺎن ﺑﺮ ﻋﺸﻖ ﺗﺄﮐﻴﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺣﺘﺎ ﺗﺎ ﺟﺎﻳﯽ ﭘﻴﺶ ﻣﯽرود‬
‫ﮐﻪ ﻧﻤﺎد ﻣﻄﻠﻖ ﻏﻴﺮﻳﺖ در دﻳﻨﻬﺎﯼ ﻋﺒﺮﯼ را ﮐﻪ اﺑﻠﻴﺲ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺸﻤﻮل ﻋﺸﻖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻓﻠﺴﻔﻪ ﭼﻨﺎن ﺧﺪا را ﻣﺘﻌﺎﻟﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫ﮐﻪ ﻣﻨﻔﯽﺑﻮدﮔﯽ ﺁن ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻓﺎﺻﻠﻪﮔﻴﺮﯼ ﻣﻄﻠﻘﺶ از هﺮ ﻧﻮع ﻣﺮزﮔﺬارﯼ رو ﺑﻪ زوال ﻣﯽرود‪.‬‬

‫دﻳﻦ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ زﻳﺮ ﻓﺸﺎر ﻓﺮهﻨﮓ ﮔﻮﺷﻪهﺎ و ﺟﻨﺒﻪهﺎﻳﯽ از ﺗﻔﺴﻴﺮهﺎﯼ ﻣﺜﺒﺖﮔﺮا‪،‬‬
‫ﺗﻌﺎﻟﯽﺟﻮ و ﻋﺸﻖاﻧﮕﻴﺰ را ﺑﭙﺬﻳﺮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺗﺎ ﺟﺎﻳﯽ ﭘﻴﺶ ﻧﻤﯽرود ﮐﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﻏﻴﺮﻳﺖ را ﻓﺮوهﻠﺪ‪.‬‬

‫‪47‬‬
 ‫ﻣﺎرﮐﺘﻴﻨﮓ دﻳﻨﯽ‬
‫ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ در ﺗﺠﺮﺑﻪﯼ ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﺧﻮد اﻋﺘﺒﺎر ﺳﮑﻪﯼ دﻳﻨﯽ را در ﭘﺸﺘﻮاﻧﻪاﯼ از اﻧﺮژﯼ ﻣﻨﻔﯽ دﻳﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺘﺎ‬
‫ﺗﺠﺮﺑﻪهﺎﯼ ﭘﺲ از دﻳﻦاﺻﻼحﮔﺮﯼ ﻓﺮهﻨﮕﯽ در ﺟﻬﺎن ﻣﺴﻴﺤﯽ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪ اﺳﺖ ﺗﻐﻴﻴﺮﯼ اﺳﺎﺳﯽ در ﺑﺎزارﻳﺎﺑﯽ دﻳﻨﯽ اﻳﺠﺎد‬
‫ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭘُﺰ ﻣﺎرﮐﺘﻴﻨﮓ ﻓﻌﻠﯽ ﻣﺜﺒﺖ اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﯽ ﮐﻨ ِﻪ اﺳﺘﺮاﺗﮋﯼ ﻣﻴﺴﻴﻮﻧﺎرﻳﺴﻤﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﭼﻮن ﻣﻴﺴﻴﻮﻧﺎرﻳﺴﻢ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ‬
‫ﻏﻴﺮﺧﻮدﯼ را ﻣﯽﺧﻮاهﺪ از ﻣﻮﺿﻌﯽ ﺧﻮدﺧﻮاهﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﺧﻮدﯼ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺒﻨﺎﻳﺶ ﻏﻴﺮﻳﺖ اﺳﺖ و ﺑﻪ اﻳﻦ دﻟﻴﻞ ﻣﻨﻔﯽ‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ–‪٢٢‬‬

‫ﺑﺎزﺗﻮﻟﻴﺪ ﻏﻴﺮﻳﺖ‬

‫ﮔﻔﺘﻴﻢ ﮐﻪ ارزش در ﻣﺒﺎدﻟﻪ ﻣﻌﻨﺎ دارد‪ .‬ارزش دﻳﻦ ﻧﻴﺰ هﻤﭽﻮن هﺮ ارزش دﻳﮕﺮ ﻣﺒﺎدﻻﺗﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻋﺒﺎدت‬
‫ﻋﺒﺎرت را در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﻴﺮﻳﻢ‪ :‬ﻋﺒﺎدت راﺑﻄﻪاﯼ اﺳﺖ ﻧﻪ دو وﺟﻬﯽ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﭼﻬﺎروﺟﻬﯽ ‪.‬ﺑﺮداﺷﺖ دووﺟﻬﯽ از ﺁن ﭼﻨﻴﻦ‬
‫اﺳﺖ‪" :‬اﻟﻒ ﺧﺪاﻳﯽ را ﻋﺒﺎدت ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ".‬ﮐﻞ داﺳﺘﺎن اﻣﺎ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ‪" :‬اﻟﻒ در ﺑﺮاﺑﺮ ﭼﺸﻤﺎن ب ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎﯼ ﻗﺎﻋﺪﻩﯼ پ‬
‫ﺧﺪاﻳﯽ را ﻋﺒﺎدت ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ".‬ﻋﺒﺎدت ارزش ﻣﯽﻳﺎﺑﺪ در ﻧﮕﺎﻩ "ب" ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻗﺎﻋﺪﻩﯼ "پ"‪ .‬در ﻋﺮﻓﺎن ﺗﻼﺷﻬﺎﯼ در‬
‫ﻣﺠﻤﻮع ﺑﯽﺣﺎﺻﻠﯽ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬ﺑﺮاﯼ ﺁن ﮐﻪ ﻋﺒﺎدتﮐﻨﻨﺪﻩ از زﻳﺮ ﺳﻨﮕﻴﻨﯽ ﻧﮕﺎﻩ ﻧﺎﻇﺮ و ﻗﺎﻋﺪﻩهﺎﯼ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﮐﻨﺘﺮل‬
‫درﺁﻳﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﻼﺷﻬﺎ از ﺁن رو ﺑﯽﺣﺎﺻﻞاﻧﺪ ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺗﻨﻬﺎ ﻧﻴﺴﺖ و ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ وﺟﻮدﯼ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺘﺎ در ﻋﺼﺮ‬
‫ﺟﺪﻳﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﻋﺼﺮ ﻧﻬﺎدﮔﺎﻧﯽ )ﺳﻮﺑﮋﮐﺘﻴﻮﻳﺘﻪ( اﺳﺖ و در ﺁن اﻣﮑﺎﻧﻬﺎﯼ ﻣﻌﻴﻨﯽ ﺑﺮاﯼ ﺗﻨﻬﺎﻳﯽ ﻳﻌﻨﯽ ﮔﺮﻳﺰ از ﺳﻨﺘﻬﺎﯼ‬
‫ﻦ )اﺑﮋﮐﺘﻴﻮ( ﺑﺮﻧﻬﺎدﮐﻨﻨﺪﻩ )اﺑﮋﻩ ﺳﺎز( ﭘﺪﻳﺪ ﻣﯽﺁﻳﺪ‪ .‬ﻋﺼﺮ ﺟﺪﻳﺪ ﭘﺎرﺳﺎﺗﺮﻳﻦ ﻋﺼﺮ ﺗﺎرﻳﺦ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﻣﮑﺎن‬
‫ﺑﺮﻧﻬﺎدﻳ ِ‬
‫ﭘﺎرﺳﺎﻳﯽ در اﻳﻦ ﻋﺼﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﺎ ﻧﮕﺎﻩ از ﻣﻨﻈﺮ ﺁن ﻣﺸﮑﻞ دﻳﻦ ﺑﺎ ﭘﺎرﺳﺎﻳﯽ را درﻳﺎﺑﻴﻢ‪ .‬دﻳﻦ ﻓﻘﻂ ﻋﺒﺎدت‬
‫ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬اﻣﺎ اﮔﺮ هﻢ ﻓﻘﻂ ﻋﺒﺎدت ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت ﭘﺎرﺳﺎﻳﺎﻧﻪاﯼ ﻧﻤﯽرﺳﻴﺪ‪" :‬اﻟﻒ در ﺑﺮاﺑﺮ ﭼﺸﻤﺎن ب ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎﯼ ﻗﺎﻋﺪﻩﯼ پ‬
‫ﺧﺪاﻳﯽ را ﻋﺒﺎدت ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ".‬ﭼﺸﻤﺎن ب و ﻗﺎﻋﺪﻩ پ ﻋﺒﺎدت ﺧﺪا را ﺑﻪ ﺑﺪﻩﺑﺴﺘﺎن ﺑﺎ ﺧﻠﻖ ﺧﺪا ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ارزش دﻳﻦ‪،‬‬
‫ﺣﺘﺎ در ﻏﻴﺮﻣﺒﺎدﻻﺗﯽﺗﺮﻳﻦ ﮐﻨﺶ دﻳﻨﯽ‪ ،‬ارزﺷﯽ ﻣﺒﺎدﻻﺗﯽ اﺳﺖ ﺑﺎ ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺑﻪ ارزهﺎﯼ ﺑﺎزارﯼ و ﺳﻴﺎﺳﯽ‪.‬‬

‫دﻳﻦهﺎﯼ اوﻟﻴﻪ و ﺛﺎﻧﻮﻳﻪ‬

‫اﻳﻦ ﻧﻴﺰ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ دﻳﻨﻬﺎ از زاوﻳﻪ ﺗﮑﺎﻣﻞ ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﺑﺮ دو ﻧﻮعاﻧﺪ‪ :‬دﻳﻨﻬﺎﯼ اوﻟﻴﻪ و دﻳﻨﻬﺎﯼ ﺛﺎﻧﻮﻳﻪ ‪.‬دﻳﻨﻬﺎﯼ اوﻟﻴﻪ دﻳﻨﻬﺎﻳﯽ‬
‫ﺑﻮدﻩاﻧﺪ ﺑﺪون ﭼﻨﺎن ادﻋﺎهﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺁﻧﻬﺎ ﺑﺎ دﻳﻨﻬﺎﯼ هﻤﺴﺎﻳﻪ درﮔﻴﺮ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﮔﺮوﻩ اﻧﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺧﺪاﻳﺎن ﺧﻮد را‬

‫‪48‬‬
‫داﺷﺘﻪ و ﺁن ﮔﺮوﻩ‪ ،‬ﺧﺪاﻳﺎن ﺧﻮد را‪ .‬دوﺳﺘﯽ و دﺷﻤﻨﯽ ﺧﺪاﻳﺎن ﺑﺎ هﻢ ﺗﺎﺑﻊ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ و ﺁﺷﮑﺎر رواﺑﻂ ﺁدﻣﻴﺎن ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬در‬
‫ﻣﻘﺎﺑﻞ‪ ،‬دﻳﻨﻬﺎﯼ ﺛﺎﻧﻮﻳﻪ ﻣﺒﻨﺎ را ﺑﺮ ﻧﻔﯽ ﻣﻄﻠﻖ ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ‪ .‬ﺁﻧﻬﺎ ﺧﻮد را ﺣﻖ و دﻳﻨﻬﺎﯼ دﻳﮕﺮ را ﺑﺎﻃﻞ ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﭘﻴﺮوان‬
‫ﺧﻮد را رﺳﺘﮕﺎر و ﻧﺎﮔﺮوﻧﺪﮔﺎن ﺑﻪ ﺧﻮد را ﮔﻤﺮاﻩ ﻳﺎ دﺷﻤﻦ ﺧﺪا اﻋﻼم ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ادﻳﺎن‪ ،‬ﻧﻮع ﻣﺘﺄﺧﺮ دﻳﻨﻬﺎ هﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﻔﯽ‪ ،‬ﺧﺼﻠﺖ هﻤﻪ دﻳﻨﻬﺎﯼ ﺗﻮﺣﻴﺪﯼ اﺳﺖ‪ .‬دﻳﻨﻬﺎﯼ ﻏﻴﺮﺗﻮﺣﻴﺪﯼ ﻧﻴﺰ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ‪ −‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ هﻤﺠﻮارﯼ ادﻳﺎن در ﻧﻤﻮﻧﻪﯼ‬
‫هﻨﺪوﺳﺘﺎن از ﻧﺸﺎن ﻣﯽدهﺪ ‪ −‬ﻣﻨﻔﯽﺑﻮدﮔﯽ را از ﺁﻧﺎن ﺑﻴﺎﻣﻮزﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻗﺎﻋﺪﻩﯼ ﻣﻨﻔﯽ ارزش‬

‫ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﻮﺿﻴﺢهﺎ‪ ،‬ﻗﺎﻋﺪﻩ ﮔﺬاردﻳﻢ ﮐﻪ ارزش دﻳﻦهﺎﯼ ﻣﻨﻔﯽﮔﺮا ﺗﺎﺑﻊ ﻗﺪرت ﻧﻔﯽ ﺁﻧﻬﺎﺳﺖ‪ .‬ﻗﺎﻋﺪﻩﯼ ﻣﻨﻔﯽ ارزش دﻳﻦ را ﺑﻪ‬
‫اﻳﻦ ﺻﻮرت ﺑﻴﺎن ﮐﺮدﻳﻢ‪ :‬ﺿﺮﻳﺐ ﻧﻔﻮذ دﻳﻦ در ﭘﻬﻨﻪهﺎﯼ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺗﺎﺑﻌﯽ از اﻧﺮژﯼ ﻣﻨﻔﯽ ﺁن اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺳﺨﻦ دﻳﮕﺮ‬
‫هﺮ ﭼﻪ دﻳﻨﯽ در ﻣﻨﻊ ﮐﺮدن و ﻣﻤﺎﻧﻌﺖ درﺑﺮاﺑﺮ هﺮ ﺁﻧﭽﻪ اﻧﺤﺮاﻓﺶ ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺮﺗﻮاﻧﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺳﮑﻪاش در هﻨﮕﺎم ﺗﺒﺪﻳﻞ‬
‫ﺑﻪ ﺳﮑﻪهﺎﯼ راﻳﺞ در ﭘﻬﻨﻪهﺎﯼ ﺑﺎزار و ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺿﺮﻳﺐ ﻣﺒﺎدﻻﺗﯽ درﺷﺖﺗﺮﯼ ﺧﻮاهﺪ داﺷﺖ‪.‬‬

‫ﺑﻌﺪ اﻟﻬﻴﺎﺗﯽ ﻣﻨﻔﯽﺑﻮدﮔﯽ‬

‫اﻳﻨﮑﻪ ﺑُﻌ ِﺪ اﻟﻬﻴﺎﺗﯽ ﻣﻨﻔﯽﺑﻮدﮔﯽ ﭼﻴﺴﺖ و در ﺷﺮﻳﻌﺖ و اﺧﻼق دﻳﻨﯽ ﺧﻮد را ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮع ﻣﻬﻢ و ﺟﺬاﺑﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﺁن از ﭼﻬﺎرﭼﻮب ﮐﺎر ﻣﺎ‪ ،‬ﮐﻪ ﺗﺤﻠﻴﻞ ﮐﺎﺳﺒﯽ دﻳﻨﯽ در ﺑﺎزار و ﺳﻴﺎﺳﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻓﺮاﺗﺮ ﻣﯽرود‪ .‬اﮔﺮ‬
‫ﮐﺴﯽ ﺑﺨﻮاهﺪ ﺧﻮد ﻣﻮﺿﻮع را ﺑﮑﺎود‪ ،‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﺳﺎدﻩﺗﺮﻳﻦ ﮐﺎرﯼ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺮاﯼ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ در ﻣﻮرد ﻳﮏ دﻳﻦ ﮐﻨﺪ‪ ،‬از‬
‫زاوﻳﻪاﯼ ﮐﻪ در اﻳﻨﺠﺎ ﮔﺸﻮدﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ‪:‬ﻣﺘﻨﻬﺎﯼ ﻣﻘﺪﺳﯽ از ﺁن دﻳﻦ را ﺑﺮدارد و درﻧﮕﺮد ﮐﻪ اﮔﺮ در ﺟﻬﺎن ﻏﻴﺮﻳﺖ‬
‫ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬از ﺁن ﻣﺘﻨﻬﺎ ﭼﻪ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺎزﺗﻮﻟﻴﺪ ﺗﺒﻌﻴﺾ‬
‫ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد ﮐﻪ دﻳﻦ ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ ﺑﺮاﯼ ﺣﻞ ﻣﺴﺌﻠﻪﯼ ﻏﻴﺮﻳﺖ و ﮐﻨﺘﺮل ﺁن‪ ،‬ﺑﺮاﯼ ﺁﻧﮑﻪ ﮐﺎر ﺑﻪ ﻧﺎﺑﻮدﯼ ﻧﮑﺸﺪ و‬
‫ﭼﻨﺎن ﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد ﻏﻴﺮﻳﺖ ﺻﻠﺢ ﺑﺮﻗﺮار ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺷﮑﯽ ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ دﻳﻦ‪ ،‬ﺗﻘﺎﺑﻞ را ﮐﻨﺘﺮل ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﺗﻘﺎﺑﻞ اﻣﺎ ﻧﻪ‬
‫ﻣﻮﺿﻮع ﮐﺎر دﻳﻦ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺒﻨﺎﯼ وﺟﻮدﯼ ﺁن اﺳﺖ‪ .‬دﻳﻦ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل از ﻏﻴﺮﻳﺖ زن و ﻣﺮد ﻗﺎﻋﺪﻩ ﻣﯽﺳﺎزد و ﮐﻞ‬
‫راﺑﻄﻪ را زﻳﺮ ﮐﻨﺘﺮل درﻣﯽﺁورد‪ ،‬از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ اﻣﺎ اﻳﻦ ﻏﻴﺮﻳﺖ در ﭘﻨﺪاﺷﺘﮕﯽ ﺗﺎرﻳﺨﯽاش ﻳﮏ ﻣﺒﻨﺎﯼ وﺟﻮدﯼ دﻳﻦ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺎﮎ و ﻧﺠﺲ ﻧﻴﺰ ﭼﻨﻴﻦاﻧﺪ‪ .‬از ﭘﻨﺪاﺷﺖ ﻏﻴﺮﻳﺖ ﺁﻧﻬﺎ ﻗﺎﻋﺪﻩ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و ﺁن ﻗﺎﻋﺪﻩهﺎ ﺁﻧﻬﺎ را ﺑﺎزﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎزﺗﻮﻟﻴﺪ ﻏﻴﺮﻳﺖ ﺁﻧﻬﺎ اداﻣﻪ ﻣﯽﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬ﺣﺘﺎ در ﺁﻧﺠﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﭘﺰﺷﮑﯽ و ﺑﻬﺪاﺷﺖ ﻣﺪرن ﻋﻬﺪﻩدار ﺗﻌﺮﻳﻒ ﭘﺎﮐﻴﺰﮔﯽ و ﺁﻟﻮدﮔﯽ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫اﻟﻬﻴﺎت ﺳﻴﺎﺳﯽ‬
‫ﻧﻤﻮد ﺳﻴﺎﺳﯽ ﻣﻨﻔﯽﺑﻮدﮔﯽ دﻳﻨﯽ‪ ،‬اﻟﻬﻴﺎت ﺳﻴﺎﺳﯽ اﺳﺖ‪ .‬اﻟﻬﻴﺎت ﺳﻴﺎﺳﯽ از اﻧﻄﺒﺎق دو ﺟﻔﺖ ﺗﻘﺎﺑﻠﯽ "دوﺳﺖ‪-‬دﺷﻤﻦ" و‬
‫"ﻣﺆﻣﻦ‪-‬ﮐﺎﻓﺮ" ﺑﺮ ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ ﭘﺪﻳﺪ ﻣﯽﺁﻳﺪ‪ .‬هﺮﮔﺎﻩ دﻳﻦ ﻣﻴﺪاﻧﺪار ﺷﻮد و ﻋﺮﺻﻪﯼ ﺳﻴﺎﺳﺖ را زﻳﺮ ﮐﻨﺘﺮل اﻧﺮژﯼ ﻣﻨﻔﯽ ﺧﻮد‬
‫درﺁورد‪ ،‬اﻟﻬﻴﺎت ﺳﻴﺎﺳﯽ ﺁﺷﮑﺎرا ﺑﻪ ﺁﻣﻮزﻩﯼ ﮐﺎﻧﻮﻧﯽ ﺁن ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬هﺮﮔﺎﻩ ﺳﻴﺎﺳﺖ و دﻳﺎﻧﺖ درهﻢ ﺁﻣﻴﺰﻧﺪ‪ ،‬ﻗﺎﻋﺪﻩﯼ‬

‫‪49‬‬
 ‫ارزش ﻣﻨﻔﯽ دﻳﻦ ﺷﮑﻠﯽ از ﺑﻴﺎن اﻳﻦ ﺗﺠﺮﺑﻪﯼ ﺁﺷﮑﺎر هﻤﮕﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ دﺳﺘﮕﺎﻩ دﻳﻨﯽ ﻓﻘﻂ ﺑﺎ ﺳﺮﮐﻮﺑﮕﺮﯼ ﻗﺎدر اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻗﺪرت ﺧﻮد را ﺣﻔﻆ ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫رﻣﺰ ﺣﻴﺎت ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ‬

‫ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺎس ﺑﻮد ﮐﻪ ﭘﻴﺸﺘﺮ ﮔﻔﺘﻴﻢ اﻳﻦ ﻗﺎﻋﺪﻩ ﮐﻪ ﺿﺮﻳﺐ ﻧﻔﻮذ دﻳﻦ ﺗﺎﺑﻊ اﻧﺮژﯼ ﻣﻨﻔﯽ دﻳﻦ اﺳﺖ‪ ،‬رﻣﺰ ﺣﻴﺎت ﺣﮑﻮﻣﺖ‬
‫اﺳﻼﻣﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺿﺮﻳﺐ ﻧﻔﻮذ ﺁن را ﺑﺎ ﺣﺮف ‪ k‬ﻣﺸﺨﺺ ﮐﺮدﻳﻢ و اﻧﺮژﯼ ﻧﻔﯽ را ﺑﺎ ﺣﺮف ‪ N.‬و ﮔﻔﺘﻴﻢ ‪:‬‬
‫)‪k=F(N‬‬
‫ﺑﺎز هﻢ ﺗﮑﺮار ﻣﯽﮐﻨﻴﻢ ﮐﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﺎدﻟﻪﯼ ﺳﺎدﻩ‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮل ﺣﻴﺎت ﺣﮑﻮﻣﺖ دﻳﻨﯽ اﺳﺖ‪ .‬در ﺑﺨﺸﻬﺎﯼ ﺁﻳﻨﺪﻩ ﺁن را ﺑﻴﺸﺘﺮ‬
‫ﺧﻮاهﻴﻢ ﮔﺸﻮد‪ .‬ﭘﻴﺶ از ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﺁن ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ در ﺑﺤﺚ اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ ﭘﻴﺸﺘﺮ روﻳﻢ ‪.‬‬

‫اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ–‪٢٣‬‬

‫ﭘﻴﮕﻴﺮﯼ ﺷﻴﺨﺎن و ﻧﺎﭘﻴﮕﻴﺮﯼ روﺷﻨﻔﮑﺮان دﻳﻨﯽ‬

‫ارزش دﻳﻦ در اﻧﺮژﯼ ﻣﻨﻔﯽ ﺁن اﺳﺖ‪ .‬هﺮ ﭼﻪ دﻳﻨﯽ ﭘﺮﺗﻮاﻧﺘﺮ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺁنﭼﻪ را ﮐﻪ ﻧﺎروا ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬ﭘﺲ زﻧﺪ‪ ،‬از ﻗﺪرت‬
‫ﯽ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﻩﯼ ﺁن ﻗﺎدر اﺳﺖ ﺑﺎ‬
‫ﻧﻔﻮذ ﺑﻴﺸﺘﺮﯼ در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺮﺧﻮردار اﺳﺖ ‪.‬ﻣﻨﻈﻮر از ﻧﻔﻮذ ﺑﻴﺸﺘﺮ اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨ ِ‬
‫ﺐ ﺗﺒﺪﻳﻞِ ﺑﺎﻻﺗﺮﯼ ﺳﮑﻪﯼ ﺧﻮد را ﺑﻪ دﻳﮕﺮ ﺳﮑﻪهﺎﯼ راﻳﺞ در ﻋﺮﺻﻪهﺎﯼ ﺳﻴﺎﺳﺖ و ﻓﺮهﻨﮓ و اﻗﺘﺼﺎد ﺗﺒﺪﻳﻞ‬
‫ﺿﺮﻳ ِ‬
‫ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻏﻴﺮﻳﺖهﺎﯼ ﺑﻨﻴﺎدﻳﻦ‬
‫ﻣﻨﻄﻖ ﻧﻈﺮ و ﻋﻤﻞ دﻳﻨﻬﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻣﻄﻠﻖ را در ﺧﻮد ﻣﺘﺠﻠﯽ دﻳﺪﻩ و ﺧﺎرج از ﺧﻮد را ﺿﻼﻟﺖ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ ،‬ﻏﻴﺮﻳﺖ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻏﻴﺮﻳﺖهﺎﯼ ﺑﻨﻴﺎدﻳﻦ دﻳﻨﻬﺎﯼ ﻣﻮﺳﻢ ﺑﻪ اﺑﺮاهﻴﻤﯽ اﻳﻨﻬﺎﻳﻨﺪ‪ :‬اﻟﻬﯽ ‪ −‬ﺷﻴﻄﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺁﺳﻤﺎﻧﯽ – زﻣﻴﻨﯽ )ﮐﻪ روﺣﯽ –‬
‫ﺟﺴﻤﯽ و ﻣﻌﻨﻮﯼ – ﻣﺎدﯼ ﺑﻴﺎﻧﻬﺎﯼ دﻳﮕﺮﯼ از ﺁناﻧﺪ(‪ ،‬ﺣﻼل ‪ −‬ﺣﺮام‪ ،‬ﭘﺎﮎ ‪ −‬ﻧﺠﺲ‪ ،‬ﻣﺆﻣﻦ – ﮐﺎﻓﺮ و‪ ،‬ﻓﺮاﻣﻮش ﻧﮑﻨﻴﻢ‪،‬‬
‫ﻣﺮد – زن‪ .‬اﻟﻬﯽ‪ ،‬ﺁﺳﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺣﻼل‪ ،‬ﭘﺎﮎ‪ ،‬ﻣﺆﻣﻦ و ﻣﺮد در ﻳﮏ زﻧﺠﻴﺮﻩﯼ ﻣﻌﻨﺎﻳﯽ هﺴﺘﻨﺪ و ﺷﻴﻄﺎﻧﯽ‪ ،‬زﻣﻴﻨﯽ‪ ،‬ﺣﺮام‪،‬‬
‫ﻧﺠﺲ‪ ،‬ﮐﺎﻓﺮ و زن ﺑﻪ رﺷﺘﻪﯼ ﻣﻌﻨﺎﻳﯽ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺁن ﮐﺸﻴﺪﻩ ﺷﺪﻩاﻧﺪ‪ .‬هﺮ دﺳﺘﻪ را ﻳﮏ رﺷﺘﻪ ﻳﺎ زﻧﺠﻴﺮﻩﯼ ﻣﻌﻨﺎﻳﯽ ﻣﯽﻧﺎﻣﻴﻢ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﯽ ﻣﻌﻨﺎﻳﯽ ﻣﻴﺎن ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺁﻧﻬﺎ‪ ،‬ﺗﺪاﻋﯽاﯼ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﮐﻨﺸﯽ رواﻧﯽ ﻧﻴﺴﺖ ‪.‬در اﻳﻨﺠﺎ ﺗﺪاﻋﯽ‪ ،‬ﻣﻨﻄﻖ ارزﺷﯽاﯼ‬
‫ﺧﺎﻃﺮ ﺗﺪاﻋ ِ‬
‫اﺳﺖ ﺑﺎ ﺗﺄﺛﻴﺮﯼ ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ ﺑﺮ ﻣﺒﺎدﻟﻪهﺎﯼ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﺠﺮاﯼ ﺁن‪ ،‬ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ و دوران‪ ،‬ﺷﮑﻠﯽ ﺁﺷﮑﺎرا ﺳﺎﺧﺘﺎرﯼ و‬
‫ﺳﺨﺖاﻓﺰاراﻧﻪ ﻧﻴﺰ ﻣﯽﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬

‫‪50‬‬
 ‫ﻏﻴﺮﻳﺖ ﮐﺎهﻦ و ﺟﺰﮐﺎهﻦ‬
‫هﺮ ﭼﻪ در ﻳﮏ دﻳﻦ ﻳﺎ در دوراﻧﯽ از ﺗﺎرﻳﺦ ﺁن ﺗﺄﮐﻴﺪ ﺑﺮ ﻣﻨﻄﻖ ﻏﻴﺮﻳﺖ ﻗﻮﻳﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻏﻴﺮﻳﺖ ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ و ﺟﺎﻣﻌﻪﯼ‬
‫ﺧﺎرج از ﺁن ﺣﻮزﻩ ﻓﺮﺳﺨﺖﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮﺳﺨﺘﯽ اﻳﻦ ﻏﻴﺮﻳﺖ در ﺗﺠﺮﺑﻪﯼ ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺣﺪﯼ رﺳﻴﺪﻩ اﺳﺖ و هﻨﻮز ﭼﻨﺎن‬
‫واﻗﻌﻴﺖ ﺁﺷﮑﺎر و ﻋﺎﻣﻞ ﻣﺆﺛﺮﯼ اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﻏﻴﺮﻳﺖ ﮐﺎهﻦ و ﻏﻴﺮﮐﺎهﻦ را ﻧﻴﺰ ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ ﺟﺰو دوﮔﺎﻧﻪﺑﻴﻨﯽهﺎﯼ ﺑﻨﻴﺎدﻳﻦ‬
‫دﻳﻨﻬﺎﯼ ﻏﻴﺮﻳﺖﻣﺪار ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬ﺑﺪون ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ ﺳﺎزﻣﺎنﻳﺎﻓﺘﻪ و ﻗﺪرتﻃﻠﺐ ﻏﻴﺮﻳﺖهﺎ رﻧﮓ ﻣﯽﺑﺎزﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ‬
‫ﻏﻴﺮﻳﺖهﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﺎﺧﺎم و ﮐﺸﻴﺶ و ﺁﺧﻮﻧﺪ وﺟﻮد دارﻧﺪ‪ ،‬و ﭼﻮن اﻳﻨﺎن وﺟﻮد دارد ﻏﻴﺮﻳﺖهﺎﯼ دﻳﻨﯽ وﺟﻮد دارﻧﺪ و‬
‫ﻏﻴﺮﺗﯽ ﮐﻪ ﭘﺎﺳﺪار ﺁﻧﻬﺎﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﻘﺎﻣﺎت ﺷﻴﻮخ دﻳﻦ‬

‫ﺳ ّﺮ ﻗﺪﺳﯽ را ﺷﻴﻮخ دﻳﻦ ﻣﯽداﻧﻨﺪ‪ .‬ﺁﻧﺎن ﺁﺳﻤﺎﻧﯽاﻧﺪ؛ ﺁﻧﺎن راهﺒﺮ ﺑﻪ ﺳﻮﯼ ﻋﺎﻟﻢ ﺑﺎﻻ هﺴﺘﻨﺪ؛ ﺗﺎرﻳﺦ ﺁﻧﺎن ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﻗﺪﺳﯽ‬
‫ِ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻗﺪﺳﯽ هﻤﺎن ﺗﺎرﻳﺦ ﺁﻧﺎن اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺳﺮﻣﺎﻳﻪاﯼ ﮐﻪ ﺷﻴﻮخ هﺮ دﻳﻨﯽ دارﻧﺪ‪ ،‬اداﻣﻪﯼ هﻤﺎن ﺳﺮﻣﺎﻳﻪاﯼ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺒﺎﺷﺖ اوﻟﻴﻪﯼ ﺁن در دوران ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺬارﯼ‬
‫دﻳﻨﺸﺎن ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﮑﻪاﯼ ﮐﻪ ﺁﻧﺎن ﺧﺮج ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﻘﺪﺳﺎن ﺿﺮب ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﯽ ﻋﻠﻢ دﻳﻦ را ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﯽ ارزﺷ ِ‬
‫ن ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﻣﺎ ﺑﺎزده ِ‬
‫ﺷﻴﻮخ دﻳﻦ ﻋﺎﻟِﻢاﻧﺪ‪ ،‬ﻋﺎﻟِﻢ در ﻣﻌﻨﺎﻳﯽ ﻣﻄﻠﻖ‪ .‬هﻴﭻ ﻋﻠﻤﯽ در ﺟﻬﺎ ِ‬
‫ﯽ ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﻋﻠﻢ دﻳﻦ ﻧﻤﯽرﺳﻨﺪ‪ .‬ﻋﻠﻢ دﻳﻦ در اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﺑﺮﺗﺮ‬
‫ﻋﻠﻮﻣﯽ ﭼﻮن ﺷﻴﻤﯽ و ﻓﻴﺰﻳﮏ ﺑﻪ ﮔﺮد ﺗﺄﺛﻴﺮﮔﺬارﯼ و ﺑﻬﺮﻩزاﻳ ِ‬
‫از هﺮ ﻋﻠﻤﯽ اﺳﺖ و ﺑﺮﺧﻮردارﯼ از ﺁن ﺑﯽﻧﻴﺎزﯼ از هﺮ ﻋﻠﻤﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻠﻤﺎﯼ دﻳﻦ ﺗﺎ ﻋﺼﺮ ﺟﺪﻳﺪ در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﺑﺎ‬
‫ﭼﺎﻟﺸﯽ ﺟﺪﯼ ﻣﻮاﺟﻪ ﻧﺒﻮدﻩاﻧﺪ‪ .‬در ﻋﺼﺮ ﺟﺪﻳﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ ﻓﺮهﻨﮕﯽ دﻳﮕﺮﯼ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻋﻠﻮم ﺟﺪﻳﺪ ﺷﮑﻞ ﻣﯽﮔﻴﺮد ﮐﻪ‬
‫اﻋﺘﺒﺎرش ﻧﻪ ﺑﻪ ﺣﻮزﻩﯼ ﻋﻠﻤﻴﻪﯼ دﻳﻨﻴﻪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﺣﻮزﻩﯼ ﻋﻠﻤﯽاﯼ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺪرﺳﻪﯼ ﺟﺪﻳﺪ و داﻧﺸﮕﺎﻩ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮاﻧﺶ واﻗﻌﯽاﯼ ﮐﻪ دارد‪ ،‬رﺷﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﻨﻄﻖ رﺷﺪ ﺁن ﻏﻴﺮﻳﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﺪﻳﻞ ﺧﻮد را ﻧﻤﯽﮐﻮﺑﺪ ﺗﺎ رﺷﺪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻮن‬
‫رﺷﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪﻳﻠﺶ در ﺗﻨﮕﻨﺎ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﻴﺮد‪.‬‬

‫روﺷﻨﻔﮑﺮان دﻳﻨﯽ‬
‫ﺷﻴﻮخ دﻳﻦ‪ ،‬ﭘﺎﺳﺪارﻧﺪﻩﯼ ﻏﻴﺮﻳﺖهﺎﯼ دﻳﻨﯽاﻧﺪ‪ .‬ﻣﺼﺪاق ﻏﻴﺮﻳﺖ را ﺁﻧﺎن ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ دﻳﻨﯽاﯼ ﮐﻪ دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﯽ‬
‫ﺁﻧﺎن اﻳﻦ ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ را ﻣﯽدهﺪ ‪.‬ﮐﺴﺎﻧﯽ را ﮐﻪ ﺑﺨﻮاهﻨﺪ ﺑﺎ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ ﻓﺮهﻨﮕﯽ دﻳﮕﺮﯼ ﺟﺰ اﻳﻦ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ ﻓﺮهﻨﮕ ِ‬
‫ن دوران ﻣﺎ ﮔﺮوﻩ ﻣﻮﺳﻮم ﺑﻪ‬
‫ﺶ دﻳﻨﯽ در ﮐﺎر دﻳﻦ ﺷﻮﻧﺪ و ﺑﺎ ﺁﻧﺎن رﻗﺎﺑﺖ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭘﺲ ﻣﯽزﻧﻨﺪ‪ .‬در اﻳﺮا ِ‬
‫ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖﺑﺨ ِ‬
‫روﺷﻨﻔﮑﺮان دﻳﻨﯽ از اﻳﻦ دﺳﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬اﻳﻨﺎن ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ ﻓﺮهﻨﮕﯽﺷﺎن را در داﻧﺸﮕﺎﻩ اﻧﺪوﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﮐﺎرﮐﺮدﺷﺎن‬
‫ﻧﻔﯽ دﻳﮕﺮان ﺑﻮد‪ ،‬ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ وﺟﻮدﺷﺎن را ﻣﻔﻴﺪ ﻣﯽداﻧﺴﺖ‪ .‬ﺁﻧﮕﺎﻩ ﮐﻪ ﺧﻮاﺳﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺳﺨﻨﯽ ﺑﻪ اﺛﺒﺎت ﮔﻮﻳﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻐﻀﻮب‬
‫ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺷﻴﺨﺎن در ﮐﺎر دﻳﻦ ﻓﻘﻂ ﮐﺴﺎﻧﯽ از ﻏﻴﺮﺧﻮدﯼهﺎ را ﺑﻪ ﺧﺪﻣﺖ ﻣﯽﮔﻴﺮﻧﺪ ﮐﻪ هﻤﺘﺸﺎن ﺗﻴﺰ ﺑﻮدن در ﺳﺘﻴﺰ ﺑﺎ‬
‫دﻳﮕﺮان ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪51‬‬
 ‫ﻣﻮﺿﻮع اﺧﺘﻼف‬
‫ﺷﻴﻮخ دﻳﻦ ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ ورود ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ دﻳﮕﺮﯼ ﺑﻪ ﺑﺎزار دﻳﻦ ﮐﻪ ﺧﺎﺳﺘﮕﺎهﯽ ﺟﺰ ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺨﻮاهﺪ‬
‫ﺑﺎ ﻣﻨﻄﻖ ﺳﻮد و زﻳﺎن ﺧﻮد ﮐﺎر ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻈﺎم ﻏﻴﺮﻳﺖ و ﻏﻴﺮت دﻳﻨﯽ را ﺑﻪ هﻢ ﻣﯽزﻧﺪ‪ ،‬ﺁن هﻢ ﭼﻮن در ﮔﺎم ﻧﺨﺴﺖ ﻏﻴﺮﻳﺖ‬
‫ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ و ﺁﻧﺴﻮﯼ ﺁن را ﮐﻤﺮﻧﮓ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬روﺷﻨﻔﮑﺮان دﻳﻨﯽ ﻣﺘﻮﺟﻪ اﻳﻦ اﻣﺮ هﺴﺘﻨﺪ و از اﻳﻦ رو ﻓﮑﺮ و ذﮐﺮﺷﺎن‬
‫رد اﻳﻦ ادﻋﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ ﺑﺮاﯼ ﺗﻔﺴﻴﺮ دﻳﻦ ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ دارد‪.‬‬

‫در اﻳﻦ ﭼﺎﻟﺶ ﻣﻨﻄﻖ ﺁﻧﺎن ﮐﻨﺪ و ﻧﺎﭘﻴﮕﻴﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺁﻧﭽﻪ ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ ﻧﻘﺪ ﺷﻮد‪ ،‬ﻧﻪ اﻧﺤﺼﺎرﻃﻠﺒﯽ و ﻏﻴﺮﺳﺘﻴﺰﯼ ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ‪،‬‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ﮐﻞ ﻧﻈﺎم ﻓﮑﺮﯼ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﻏﻴﺮﻳﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺧﻮدﺧﻮاهﯽ ﺣﻮزﻩ و ﺳﺘﻴﺰش ﺑﺎ ﺟﺰﺧﻮدﯼهﺎ راﻩ ﻣﯽﺑﺮد‪.‬‬

‫ﻧﻘﺪ ﻧﻈﺎم ﺁﭘﺎرﺗﺎﻳﺪ دﻳﻨﯽ‬

‫در ﮐﺸﻮرهﺎﯼ ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻪﯼ ﻏﺮﺑﯽ ﻣﯽﺑﻴﻨﻴﻢ ﮐﻪ ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ در ﻋﻴﻦ ﺑﺎورش ﺑﻪ ﻣﺒﺎﻧﯽ ﺁﭘﺎرﺗﺎﻳﺪ دﻳﻨﯽ‪ ،‬ﻟﻴﺒﺮالﻣﺴﻠﮏ ﺷﺪﻩ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎرﮐﺘﻴﻨﮓ‪ ،‬اﻳﻦ ﺗﻐﻴﻴﺮ روﻳﻪ را اﻳﺠﺎب ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ هﻨﻮز ﺑﺮ ﻓﺮهﻨﮓ ﭼﻴﺮﻩ اﺳﺖ و ﻓﺮاﺗﺮ‬
‫از ﺁن ﻗﺪرت ﺳﻴﺎﺳﯽ را ﻧﻴﺰ در دﺳﺖ دارد‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻐﻴﻴﺮ روﻳﻪاﯼ رخ ﻧﺨﻮاهﺪ داد‪ .‬ﻣﺎ در ﻧﻈﺎم ﻣﺴﻠﻂ ﻳﮏ ﻧﻈﺎم ﺁﭘﺎرﺗﺎﻳﺪ‬
‫ﮐﺎﻣﻞ ﻣﯽﺑﻴﻨﻴﻢ‪ .‬ﻧﻘﺪ ﺁن از اﻳﻦ زاوﻳﻪ ﮐﻪ در ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻣﺘﻮن دﻳﻨﯽ‪ ،‬ﺁﭘﺎرﺗﺎﻳﺪ ﺑﺮﻗﺮار ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﯽ ﺁﻧﮑﻪ اﺳﺎس ﺗﺒﻌﻴﺾﮔﺮﯼ‬
‫ﺁن ﻧﻘﺪ ﺷﻮد‪ ،‬ﻟﻴﺒﺮاﻟﻴﺴﻤﯽ ﻧﺎﭘﻴﮕﻴﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ–‪٢۴‬‬

‫ارزش و ﻧﻤﺎﻳﺶ‬

‫ﻣﺎرﮐﺲ در ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﺎهﻴﺖ ﮐﺎﻻ ﻣﺪل ﺳﺎدﻩاﯼ را ﭘﻴﺶ ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﮐﺎﻻ ﭘﺪﻳﺪﻩاﯼ دو ﭼﻬﺮﻩ اﺳﺖ‪ :‬ﭼﻴﺰﯼ اﺳﺖ ﺑﺎ‬
‫ﺧﺼﻮﺻﻴﺘﻬﺎﯼ ﻣﻌﻴﻦ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻴﺎزﯼ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽدهﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﯼ رﻓﻊ ﺁن ﻧﻴﺎز ﻣﺼﺮف ﻣﯽﺷﻮد و در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﭼﻴﺰﯼ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺒﺎدﻟﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ارزﺷﯽ دارد ﮐﻪ در ﺑﺎزار ﺁن را ﺑﺎ ﮐﺎﻻهﺎﯼ دﻳﮕﺮ ﻣﻌﺎدل ﻣﯽﮐﻨﺪ ‪.‬وﺟﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﮐﺎﻻ اﻳﻦ وﺟﻪ‬
‫ﻣﺒﺎدﻻﺗﯽاﯼ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻴﺎن ﭘﻮﻟﯽ ﻣﯽﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﺑﺮ اﻳﻦ ﻗﺮار ﺁﻧﮕﺎﻩ ﮐﻪ ﻣﻦ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺼﺮفﮐﻨﻨﺪﻩ ﺑﻪ ﺑﺎزار ﻣﯽروم و ﻣﺜﻼ ﻳﮏ‬
‫ﭘﻴﺮاهﻦ ﺑﺮاﯼ ﺧﻮد ﻣﯽﺧﺮم‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﻧﺨﻮاهﻢ ﺑﺎ ﮐﺎﻻ ﺗﺠﺎرت ﮐﻨﻢ ﻳﻌﻨﯽ ﺁن را دوﺑﺎرﻩ ﺑﻔﺮوﺷﻢ‪ ،‬ﺑﺎ ﻋﻤﻞ ﺧﺮﻳﺪن ﺑﻪ‬
‫ت ﻣﺒﺎدﻻﺗﯽ ﭘﻴﺮاهﻦ ﭘﺎﻳﺎن ﻣﯽدهﻢ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺒﺎدﻟﻪ را ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎﯼ ﺧﺮﻳﺪ و ﻓﺮوش ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ‪ ،‬ﺣﻖ ﺑﺎ ﻣﺎرﮐﺲ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ‬
‫ﺣﻴﺎ ِ‬
‫اﮔﺮ ﺑﻪ ﻣﺒﺎدﻟﻪ ﺑﺎرﯼ ﮔﺴﺘﺮدﻩ دهﻴﻢ و ﻣﺒﺎدﻟﻪﯼ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ در ﺑﺎزار را ﻧﻮﻋﯽ از ﻳﮏ ﮐﻞ ﺟﺎﻣﻊ در ﻧﻈﺮ ﮔﻴﺮﻳﻢ‪ ،‬در‬
‫اﻳﻦ ﺻﻮرت دﻳﮕﺮ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﻪ ﭘﻴﺮوﯼ از ﻣﺎرﮐﺲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻗﺎﻧﻊ ﺷﻮﻳﻢ ﮐﻪ ارزش ﮐﺎﻻ را در ارﺟﯽ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت ﻣﻘﺪارﯼ ﭘﻮل در ازاﯼ زﻣﺎن ﮐﺎر اﺟﺘﻤﺎﻋﺎ ﻻزم ﺑﺮاﯼ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺁن ﺗﺼﻮر ﮐﻨﻴﻢ‪.‬‬

‫‪52‬‬
 ‫وﺟﻪ ﻧﻤﺎﻳﺸﯽ ﮐﺎﻻ‬
‫ﻣﺜﺎل ﭘﻴﺮاهﻦ را در ﻧﻈﺮ ﮔﻴﺮﻳﻢ‪ :‬ﭘﻴﺮاهﻦ ﭼﻴﺴﺖ؟ اﮔﺮ ﭘﻴﺮاهﻦ ﻓﻘﻂ ﺗﻦﭘﻮش ﺑﻮد و ﻓﻘﻂ از ﺁن ﻋﻤﻞ ﻓﻴﺰﻳﮑﯽ ﺗﻦﭘﻮﺷﯽ‬
‫ﺑﺮﻣﯽﺁﻣﺪ‪ ،‬ﺣﻖ ﺑﺎ ﻣﺎرﮐﺲ ﺑﻮد‪ .‬ﭘﻴﺮاهﻦ اﻣﺎ هﻢ ﺗﻦﭘﻮش اﺳﺖ‪ ،‬هﻢ وﺳﻴﻠﻪاﯼ اﺳﺖ ﺑﺮاﯼ ﺧﻮدﻧﻤﺎﻳﯽ‪ .‬ﻣﻦ ﺑﺎ ﺁن ﻓﻘﻂ ﺧﻮد را‬
‫ﻧﻤﯽﭘﻮﺷﺎﻧﻢ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ در ﺿﻤﻦ ﺑﺎ ﺁن ﺧﻮد را ﻣﯽﺁراﻳﻢ‪ .‬ﺁراﺳﺘﻦ ﻳﮏ ﮐﻨﺶ ﻣﺮاودﻩاﯼ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﺧﻮد را ﺑﺮاﯼ دﻳﮕﺮﯼ‬
‫ﻣﯽﺁراﻳﻢ‪ .‬ﻣﯽﺷﻮد ﮔﻔﺖ ﮐﻪ وﺟﻬﯽ از ﻋﻤﻞ ﻏﺬا ﺧﻮردن ﻧﻴﺰ ﻣﺮاودﻩاﯼ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﻦ ﺑﺮاﯼ دﻳﮕﺮﯼ ﻏﺬا ﻣﯽﺧﻮرم‪ .‬اﻳﻦ ﮐﻪ‬
‫ﻣﻬﻤﺎن را ﺑﻪ ﭼﻪ رﺳﺘﻮراﻧﯽ ﺑﺒﺮﻳﻢ‪ ،‬ﭼﻪ ﺳﻔﺎرش دهﻴﻢ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺨﻮرﻳﻢ و اﻳﻦ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﺮاﻗﺐ وزن ﺧﻮد ﺑﻪ دﻟﻴﻞ‬
‫ﺟﻨﺒﻪﯼ ﻧﻤﺎﻳﺸﯽ ﺗﻦ ﺑﺎﺷﻴﻢ‪ ،‬ﺟﻠﻮﻩهﺎﯼ ﺁﺷﮑﺎرﯼ از اﻳﻦ وﺟﻮد ﻣﺮاودﻩاﯼ هﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫اﺷﻴﺎ هﻤﻴﺸﻪ ﺑﺮاﯼ اﻧﺴﺎن وﺟﻬﯽ ﻧﻤﺎﻳﺸﯽ داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬اﻧﺴﺎن ﻓﻘﻂ ﺑﺎ زﺑﺎن ﺳﺨﻦ ﻧﻤﯽﮔﻮﻳﺪ‪ ،‬ﺣﺎﻟﺘﺶ ﮔﻮﻳﺎﺳﺖ‪ ،‬اﺷﻴﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﺮاﯼ‬
‫او ﮔﻮﻳﺎ هﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺣﻀﻮر اﻧﺴﺎن ﺟﻬﺎن را ﺑﻪ ﺳﺨﻦ درﻣﯽﺁورد‪.‬‬

‫ﺳﺎﺑﻘﻪﯼ دﻳﻦ در ﻧﻤﺎﻳﺶ‬

‫دﻳﻦ ﺳﺎﺑﻘﻪاﯼ ﻃﻮﻻﻧﯽ در ﻧﻤﺎﻳﺶ دارد‪ .‬ﺑﺎﺳﺘﺎنﺷﻨﺎﺳﺎن ﭼﻮن در دﻓﻴﻨﻪاﯼ ﺑﻪ اﺷﻴﺎﻳﯽ دﺳﺖ ﻳﺎﺑﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺁﻳﺪ‬
‫ﮐﺎرﮐﺮدﺷﺎن ﻓﺮاﺗﺮ از اﺳﺘﻔﺎدﻩﯼ ﻋﺎدﯼ ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪ ،‬در درﺟﻪ اول ﻓﮑﺮ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﺼﺮﻓﯽ دﻳﻨﯽ داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ﺑﻪ‬
‫ﮐﺎر ﻧﻤﺎﻳﺶ دﻳﻨﯽ ﻣﯽﺁﻣﺪﻩاﻧﺪ‪ .‬ﮐﺎﻻهﺎﯼ دﻳﻨﯽ ﮐﺎﻻهﺎﯼ ﻧﻤﺎﻳﺸﯽ هﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ارزش ﮐﺎﻻهﺎﯼ ﻣﺪرن داراﯼ ﻣﺎرﮐﻬﺎﯼ ﻣﺸﻬﻮر‬
‫ﻧﻴﺰ ﺑﻪ وﺟﻪ ﻧﻤﺎﻳﺸﯽﺷﺎن اﺳﺖ‪ .‬دﻳﻦ ﺑﺴﻴﺎر ﭘﻴﺸﺘﺮ از دوران ﺳﺮﻣﺎﻳﻪدارﯼ ﻣﺪرن از ﻣﺼﺮف ﻧﻤﺎﻳﺶ را ﻓﻬﻤﻴﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮاﯼ ﺗﺒﺎرﺷﻨﺎﺳﯽ ﮐﺮﻳﺴﺘﻴﻦ دﻳﻮر‪ ،‬ﻟﻴﻤﻮزﻳﻦ ﻣﺮﺳﺪس ﺑﻨﺰ‪ ،‬رﺳﺘﻮرانهﺎﯼ ﺑﺮﮔﺰﻳﺪﻩﯼ ﻣﻴﺸﻠﻦ و دﻳﮕﺮ ﭘﺪﻳﺪﻩهﺎﯼ ﻟﻮﮐﺲ‬
‫ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ دﻳﻦﺷﻨﺎﺳﯽ ﭘﺮداﺧﺖ‪.‬‬

‫دو ﭼﻬﺮﻩﯼ ﮐﺎﻻ‬

‫ﻣﺎرﮐﺲ دو ﭼﻬﺮﻩﯼ ﮐﺎﻻ را ﺑﺎ ﻋﻨﻮاﻧﻬﺎﯼ ﺷﮑﻞ ﻃﺒﻴﻌﯽ و ﺷﮑﻞ ﮐﺎﻻﻳﯽ ﻧﻴﺰ ﻣﺸﺨﺺ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻴﺰﯼ از ﺟﻨﺲ‬
‫ﺧﺎﺻﯽ اﺳﺖ و ﮐﺎرﮐﺮد و ﮐﺎرﺑﺮدهﺎﯼ ﺧﺎﺻﯽ دارد‪ ،‬در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﮐﺎﻻﺳﺖ و ﺑﻪﻋﻨﻮان ﮐﺎﻻ ﺣﺎﻣﻞ ارزش اﺳﺖ‪ .‬در‬
‫ﻣﻮرد دﻳﻦ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺗﻔﮑﻴﮑﯽ اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﮐﺮد‪ .‬ﮐﺎﻻﯼ دﻳﻨﯽ ﻣﯽﻧﺎﻣﻴﻢ هﺮ ﭘﺪﻳﺪﻩﯼ دﻳﻨﯽ را ﮐﻪ ﺣﺎﻣﻞ ارزش ﻣﺮاودﻩاﯼ ﺑﻮدﻩ‬
‫و ﺑﺪﻳﻦ ﻋﻨﻮان ﺗﺒﺪﻳﻞﭘﺬﻳﺮ ﺑﻪ ارزﺷﻬﺎﯼ ﺧﺎص ﺣﻮزﻩهﺎﯼ دﻳﮕﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻣﻮرد ﮐﺎﻻﯼ ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ‪ ،‬اﻳﻦ ﮐﻪ ﺟﻨﺴﺶ ﭼﻴﺴﺖ‬
‫و ﭼﻪ ﺧﻮاص ﻃﺒﻴﻌﯽاﯼ دارد‪ ،‬اهﻤﻴﺖ ﺗﻌﻴﻴﻦﮐﻨﻨﺪﻩاﯼ در ارزش ﺁن دارد‪ .‬در ﻣﻮرد ﭘﺪﻳﺪﻩﯼ دﻳﻨﯽ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎ ﺑﯽاهﻤﻴﺖ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ ذات ﺁن ﭼﻴﺴﺖ؛ ﻣﻬﻢ‪ ،‬ﺷﮑﻞ ﻧﻤﺎﻳﺸﯽ ﺁن اﺳﺖ‪ .‬ارزش از ﻧﻤﺎﻳﺶ ﻣﯽﺁﻳﺪ‪.‬‬

‫ﺑﯽ اهﻤﻴﺖ ﺑﻮدن ﻣﺤﺘﻮا‬

‫ﭘﺪﻳﺪﻩﯼ دﻳﻨﯽ ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ ﺑﻪ رﺳﻤﻴﺖ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪﻩ و ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬رﺳﻤﻴﺖﻳﺎﺑﯽ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎ ﺑﯽ رﺑﻂ ﺑﻪ ﻣﺤﺘﻮاﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﻣﺤﺘﻮا‬
‫ﺗﻌﻴﻴﻦ ﮐﻨﻨﺪﻩ ﺑﻮد‪ ،‬ﺷﺎﻳﺪ اﮐﻨﻮن دﻳﻨﯽ در ﺟﻬﺎن وﺟﻮد ﻧﺪاﺷﺖ‪ .‬ارزش دﻳﻦ رﺑﻄﯽ ﺑﻪ ﻣﺤﺘﻮاﯼ ﺗﻌﺎﻟﻴﻢ ﺁن ﻧﺪارد‪ .‬ﮐﺘﺎﺑﻬﺎﯼ‬
‫دﻳﻨﯽ را ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻼوت ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺁﻧﻬﺎ را ﺑﺎ هﻤﺎن دﻳﺪ و دﻗﺘﯽ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎﯼ راهﻨﻤﺎﯼ راﻩاﻧﺪازﯼ‬
‫ﭼﺮخ ﮔﻮﺷﺖ ﻳﺎ دﺳﺘﮕﺎﻩ دﯼ‪-‬وﯼ‪-‬دﯼ را‪ ،‬اﻳﻦ ﻗﺪر ﭘﺮﻓﺮوش ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫‪53‬‬
 ‫ﺧﺎمﻃﺒﻌﯽ روﺷﻨﮕﺮان‬
‫ﻧﻘﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻴﺴﯽ ﻣﺴﻴﺢ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﻦ از اﻳﻦ ﺟﻬﺎن ﻧﻴﺴﺘﻢ‪ .‬اﻳﻦ ﺳﺨﻦ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﺷﺎﻣﻞ ﺣﺎل روﺷﻨﮕﺮان ﻣﻨﺘﻘﺪ دﻳﻦ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﺗﺎ ﺧﻮد ﻣﺮدان دﻳﻦ‪ .‬روﺷﻨﮕﺮان ﻣﻨﺘﻘﺪ دﻳﻦ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺗﻮﺟﻪﺷﺎن ﺑﻪ ﻣﺤﺘﻮاﯼ ﻣﺘﻮن ﻣﻘﺪس ﺑﺎورهﺎﯼ دﻳﻨﯽ و‬
‫ﻣﻨﺎﺳﮏ دﻳﻨﯽ اﺳﺖ‪ .‬وﻟﯽ ﭼﻴﺰﯼ ﮐﻪ در دﻧﻴﺎﯼ واﻗﻌﯽ اهﻤﻴﺖ ﻧﺪارد‪ ،‬ﻣﺤﺘﻮاﯼ اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﭼﻴﺰهﺎﺳﺖ‪ .‬ﻣﺮدان دﻳﻦ ﺑﻪ اﻳﻦ‬
‫دﻧﻴﺎ ﺗﻌﻠﻖ دارﻧﺪ و ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﻋﻘﻞ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﭼﺸﻤﺸﺎن اﺳﺖ‪ ،‬اﻳﻤﺎﻧﺸﺎن ﻧﻴﺰ‪ .‬ﻣﻌﺒﺪهﺎ و زﻳﺎرﺗﮕﺎﻩهﺎ ﻣﻈﻬﺮ ﺑﺎرز ﻓﺮﻳﺐ‬
‫ﭼﺸﻢ هﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫ﭼﺎرﻩﯼ ﮐﺎر دﻳﻦ ﻧﻤﺎﻳﺸﯽ‬

‫هﺮﭼﻪ دﻳﻨﯽ ﺗﺠﺎرﯼﺗﺮ‪ ،‬ﻣﺒﺎدﻻﺗﯽﺗﺮ و ﻧﻤﺎﻳﺸﯽﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬روﺷﻨﮕﺮﯼ در ﺣﻮزﻩﯼ ﻓﺮهﻨﮕﯽ ﺁن ﻣﺸﮑﻠﺘﺮ اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا‬
‫روﺷﻨﮕﺮﯼ ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﻧﻔﺲ ﮐﺎرش ﺑﻪ ﻣﺤﺘﻮا ﻣﯽﭘﺮدازد ‪.‬دﻳﻦ ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ ﻣﺎﻳﻪاﯼ از دروﻧﮕﺮاﻳﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺎ اﻧﺮژﯼ ﻣﻨﻔﯽ‬
‫ﺧﻮد را ﮐﻨﺘﺮل ﮐﻨﺪ‪ .‬ﭼﺎرﻩﯼ ﮐﺎر دﻳﻦ ﻧﻤﺎﻳﺸﯽ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺻﺤﻨﻪﯼ ﻧﻤﺎﻳﺶ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ ﻧﻘﺸﻬﺎﯼ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻋﻮض ﺷﻮﻧﺪ و‬
‫ﻗﺎﻧﻮن اﻧﺴﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺗﻨﻈﻴﻢﮔﺮ راﺑﻄﻪهﺎ و ﻧﻘﺶهﺎ ﺷﻮد‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺻﻮرتﺑﻨﺪﯼ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻻﻳﻪهﺎﻳﯽ از ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ ﺗﻘﻮﯼ را‬
‫ﺗﺤﻤﻴﻞ ﮐﺮد ‪.‬در ﻣﻮرد دﻳﻨﯽ ﮐﻪ ﺟﺎﯼ اﺻﻠﯽ در ﺻﺤﻨﻪﯼ ﻧﻤﺎﻳﺶ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ را اﺷﻐﺎل ﮐﺮدﻩ‪ ،‬دﻳﮕﺮ هﻴﭻ اﻣﻴﺪ ﻧﺠﺎﺗﯽ از‬
‫درون ﺣﻮزﻩﯼ ﺁن وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻌﺎدﻟﻪﯼ ﻗﺪرت ﺗﻨﻬﺎ ﺷﺮط ﺗﺤﻤﻴﻞ ﭘﺮهﻴﺰﮔﺎرﯼ دﻳﻨﯽ ﺑﻪ ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻧﻘﺶﺑﺎز اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ–‪٢۵‬‬

‫ﺑﻬﺮﻩﮐﺸﯽ دﻳﻨﯽ‬

‫ﻣﺼﺮف ﮐﺎﻻ ﺑﻪ اﺳﺘﻔﺎدﻩ از ﻓﻴﺰﻳﮏ ﺁن ﻣﺤﺪود ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﮐﺎﻻ ﺟﻨﺒﻪﯼ ﻧﻤﺎﻳﺸﯽ ﻧﻴﺰ دارد‪ .‬در ﺳﺮﻣﺎﻳﻪدارﯼ ﻣﺪرن اﻳﻦ‬
‫ﺟﻨﺒﻪ ﭘﺮاهﻴﻤﺖﺗﺮ و ﺑﺎرزﺗﺮ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ‪.‬ﺗﺒﺎرﺷﻨﺎﺳﯽ ﺟﻨﺒﻪﯼ ﻧﻤﺎﻳﺸﯽ ﮐﺎﻻهﺎ را ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ در دﻳﻦﺷﻨﺎﺳﯽ ﺟﺴﺖ‪ .‬دﻳﻨﻬﺎ‬
‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻋﺮﺿﻪﮐﻨﻨﺪﻩﯼ ﮐﺎﻻهﺎﻳﯽ ﺑﻮدﻩاﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺟﻨﺒﻪﯼ ﻧﻤﺎﻳﺸﯽﺷﺎن ﺑﺮ واﻗﻌﻴﺖ ﻃﺒﻴﻌﯽﺷﺎن ﻏﻠﺒﻪ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﻴﺎز‬
‫ﮐﺎﻻ ﻣﺼﺮف ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬ﭼﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮐﺎرﮐﺮدﯼ ﻣﺤﻀﺶ ﺑﺎ ﺻﺮف ﻧﻈﺮ از ﺟﻨﺒﻪﯼ ﻧﻤﺎﻳﺸﯽاش و ﭼﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫وﺳﻴﻠﻪﯼ ﻧﻤﺎﻳﺶ‪ .‬از اﺗﻮﻣﻮﺑﻴﻞ اﺳﺘﻔﺎدﻩ ﻣﯽﮐﻨﻴﻢ‪ ،‬هﻢ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان وﺳﻴﻠﻪﯼ ﻧﻘﻠﻴﻪ و هﻢ ﺑﻪﻋﻨﻮان وﺳﻴﻠﻪﯼ ﭘُﺰ دادن‪.‬‬

‫ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎدﻩ ﻧﻴﺎزﯼ ﺑﺮﺁوردﻩ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﻧﺴﺎن اﻣﺎ هﻤﻮارﻩ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻴﺎزﯼ دﻳﮕﺮ ﺟﺎﯼ ﻧﻴﺎز ﻗﺒﻠﯽ را ﻣﯽﮔﻴﺮد ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ‬
‫اﺳﺖ از هﻤﺎن ﺟﻨﺲ ﺳﺎﺑﻖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻳﺎ ﺑﺴﻴﺎر ﺗﻐﻴﻴﺮ ﮐﺮدﻩ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫‪54‬‬
 ‫ﮐﺎﻻهﺎ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﺑﺮﺁوردن ﻧﻴﺎز ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺳﺮﻣﺎﻳﻪدار ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﮐﺴﺐ ﺳﻮد ﺁﻧﻬﺎ را ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮐﺴﺐ ﺳﻮد اﻣﺎ‬
‫ﻣﺴﺘﻠﺰم ﺁن اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺎﻻ ﻓﺮوش رود‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ﻧﻴﺎزﯼ واﻗﻌﯽ ﻳﺎ ﻣﺠﺎزﯼ را ﺑﺮﺁوردﻩ ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫دﻳﻦ‪ ،‬ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪﺳﺎز اﺳﺖ ﻧﻪ ﺑﺮﺁوردﻩﺳﺎز‬

‫ﮐﺎﻻﻳﯽ ﻋﺎدﯼ را در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﻴﺮﻳﻢ‪ :‬ﺗﻮﻟﻴﺪﮐﻨﻨﺪﻩاﯼ ﺁن را ﺑﺎ هﺰﻳﻨﻪﯼ "اﻟﻒ "ﺗﻮﻟﻴﺪ ﮐﺮدﻩ و ﺑﻪ ﻗﻴﻤﺖ "ب" ﻣﯽﻓﺮوﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺗﻔﺎوت ﻣﻴﺎن "ب" و "اﻟﻒ" را ارزش اﻓﺰودﻩ و ﺑﻪ ﺑﻴﺎن ﭘﻮﻟﯽ ﺳﻮد ﻣﯽﮔﻮﻳﻴﻢ‪ .‬ﭼﻮن اﻳﻦ "ب" از "اﻟﻒ" ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻳﻌﻨﯽ ارزش اﻓﺰودﻩ ﺑﻪ راﺳﺘﯽ ارزﺷﯽ اﺿﺎﻓﯽ اﺳﺖ و ﺑﺎ ﻋﺪدﯼ ﻣﺜﺒﺖ ﺑﻴﺎن ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﺳﻮدﺁور اﺳﺖ و اﻧﮕﻴﺰﻩ‬
‫ﺑﺮاﯼ ﺗﺪاوم ﺁن وﺟﻮد دارد‪ .‬ﻣﺎرﮐﺲ ﻣﻨﺸﺄ ارزش اﻓﺰودﻩ را ﺁن ﺑﺨﺶ از ﻧﻴﺮوﯼ ﮐﺎر ﮐﺎرﮔﺮ ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﺰد ﺁن‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد ‪.‬ﺑﺤﺚ او در ﺑﺎب اﺳﺘﺜﻤﺎر ﺑﺎ ﺑﺤﺚ ارزش اﻓﺰودﻩ ﺁﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎ از او اﻟﻬﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺑﻪ ﺟﺎﯼ‬
‫ارزش اﻓﺰودﻩ از ﻧﻴﺎز اﻓﺰودﻩ ﺣﺮف ﻣﯽزﻧﻴﻢ‪ .‬ﺑﺮﻧﻬﺸﺖ اﻳﻦ ﮔﻔﺘﺎر اﻳﻦ اﺳﺖ‪ :‬ﻣﻮﺗﻮر ﺗﻮﻟﻴﺪ دﻳﻨﯽ اﻳﺠﺎد ﻧﻴﺎز اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺗﻀﻤﻴﻦﮐﻨﻨﺪﻩﯼ ﮐﺴﺐ ﺳﻮد دﻳﻨﯽ اﻳﺠﺎد ﻧﻴﺎز ﺑﻪ ﮐﺎﻻﯼ دﻳﻨﯽ اﺳﺖ‪ .‬دﻳﻦ ﻣﻨﻔﯽﮔﺮاﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪﺳﺎز اﺳﺖ ﻧﻪ‬
‫ﺑﺮﺁوردﻩﺳﺎز‪ .‬ﺗﻮﺿﻴﺢ‪:‬‬

‫دﻳﻦ و اﻋﺘﻴﺎد‬
‫در ﺟﺎﻣﻌﻪﯼ ﻣﺪرن ﺑﺴﻴﺎرﯼ از ﮐﺎﻻهﺎ اﻋﺘﻴﺎدﺁورﻧﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ﻧﻴﺎزﯼ را ﺑﺮﺁوردﻩ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و در هﻤﺎن ﺣﺎل ﻧﻴﺎزﯼ را اﻳﺠﺎد‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺣﺘﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﯽ ﺷﺪﻳﺪﺗﺮ ‪.‬ﮐﺎﻻهﺎﯼ اﻋﺘﻴﺎدﺁور ﻣﺪرن از اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﮐﺎﻻهﺎﯼ دﻳﻨﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﻨﺪ‪ .‬دﻳﻦ ﻧﻴﺎزﯼ را‬
‫ﺑﺮﻃﺮف ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻪ ﻧﻴﺎزﯼ ﻧﻤﺎﻳﺸﯽ را‪ ،‬ﭼﻪ ﻧﻴﺎزﯼ را ﮐﻪ ﮔﻴﺮﻳﻢ ﺑﺘﻮان ﺁن را ﺑﻪ ﻃﻮر اﺧﺺ وﺟﻮدﯼ داﻧﺴﺖ؛ در هﻤﺎن‬
‫ﺣﺎل اﻣﺎ ﻧﻴﺎز ﺑﻴﺸﺘﺮﯼ را اﻳﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ ‪.‬ﺷﻤﺎ ﻳﮏ ﺑﺎر ﺑﺮاﯼ هﻤﻴﺸﻪ ﺁﻣﺮزﻳﺪﻩ ﻧﻤﯽﺷﻮﻳﺪ‪ ،‬ﻣﻨﻄﻖ ﺁﻣﺮزش را ﮐﻪ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻴﺪ‪،‬‬
‫ﻣﺪام ﺑﺎﻳﺪ ﺁﻣﺮزش ﺑﻄﻠﺒﻴﺪ‪.‬‬

‫هﺴﺘﯽ و ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ‬
‫ﺟﻬﺎن ﻣﻄﻠﻮب دﻳﻨﯽ هﻴﭽﮕﺎﻩ ﺟﻬﺎن اﻣﺮوزﯼ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﻄﻠﻮب ﻳﺎ در ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﻳﺎ در ﺁﻳﻨﺪﻩاﯼ ﻣﻮﻋﻮد‪ .‬دﻳﻦ ﺷﮑﺎﻓﯽ‬
‫ﺗﺼﻨﻌﯽ ﻣﻴﺎن هﺴﺘﯽ و ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ اﻳﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ از ﺟﻨﺲ اﺧﻼق ﻧﻴﺴﺖ‪ :‬ﺷﮑﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﻣﻴﺎن واﻗﻌﻴﺖ ﻣﻮﺟﻮد و واﻗﻌﻴﺘﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺑﻨﺎﺑﺮ ﺑﺎور دﻳﻨﯽ ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ ﺟﺎﯼ ﺁن را ﺑﮕﻴﺮد‪ ،‬اﻣﺎ هﻴﭻﮔﺎﻩ ﻧﻤﯽﮔﻴﺮد‪ .‬اﺧﻼق وﻋﺪﻩ ﻧﻤﯽدهﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﻳﺪ ﻋﻤﻞ ﮐﻦ و‬
‫ﺷﮑﺎف هﺴﺘﯽ و ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ را ﭘﺮﮐﻦ؛ دﻳﻦ اﻣﺎ وﻋﺪﻩ ﻣﯽدهﺪ‪ .‬اﻳﺮان را در ﻧﻈﺮ ﮔﻴﺮﻳﻢ‪ .‬در اﻳﻦ ﮐﺸﻮر ﺣﮑﻮﻣﺖ دﻳﻨﯽ‬
‫ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻳﮏ واﻗﻌﻴﺖ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﭼﻮن ﺑﺨﻮاهﻴﻢ اﻳﻦ واﻗﻌﻴﺖ را ﻧﻘﺪ ﮐﻨﻴﻢ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺎ ﺗﺬﮐﺮ ﻣﯽدهﻨﺪ ﮐﻪ واﻗﻌﻴﺖ‬
‫ﻣﻮﺟﻮد دﻳﻨﯽ ﻧﻴﺴﺖ و ﺑﺪﯼهﺎﯼ ﺁن را ﺑﻪ ﺣﺴﺎب دﻳﻦ ﻣﮕﺬارﻳﺪ؛ واﻗﻌﻴﺖ ﻗﺮار اﺳﺖ دﻳﻨﯽ ﺑﺸﻮد‪ .‬از واﻗﻌﻴﺖ ﺑﻬﺮﻩ‬
‫ﻣﯽﮔﻴﺮﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺁن را ﺑﻪﻋﻨﻮان واﻗﻌﻴﺖ ﻧﻤﯽﭘﺬﻳﺮﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺳﻮءاﺳﺘﻔﺎدﻩ ﻳﮑﯽ از ﻧﻤﻮدهﺎﯼ ﺑﻬﺮﻩﮐﺸﯽ دﻳﻨﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﻤﻮﻧﻪاﯼ دﻳﮕﺮ در هﻤﻴﻦ راﺑﻄﻪ‪ :‬ﻣﯽﮔﻮﻳﻴﻢ ﺗﺎرﻳﺦ ﻳﮏ دﻳﻦ‪ ،‬واﻗﻌﻴﺖ ﻣﺴﺘﻤﺮ ﺁن اﺳﺖ و هﻤﻪﯼ ﺗﻮاﻧﺎهﺎﻳﯽ دﻳﻦ را ﺁﺷﮑﺎر‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ؛ ﭘﺲ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﺎ رﺟﻮع ﺑﻪ ﻋﻴﻨﻴﺖ ﺗﺎرﻳﺨﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﻀﺎوﺗﯽ ﻋﻴﻨﯽ در ﻣﻮرد دﻳﻦ ﺑﺮﺳﻴﻢ‪ .‬ﻣﺪاﻓﻌﺎن ﻓﻮرا ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ‬

‫‪55‬‬
 ‫ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ و دﻳﻦ را از ﺗﺎرﻳﺦ ﺁن ﺟﺪا ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺁﻧﺎن از دﻳﻦ ﺑﺎﻳﺴﺘﮕﯽاﯼ ﺑﯽرﺑﻂ ﺑﻪ واﻗﻌﻴﺖ ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ‪ .‬ﻣﯽﮔﻮﻳﻴﻢ ﺑﺴﻴﺎر‬
‫ق ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ را ﺑﺮ ﺟﺎن واﻗﻌﻴﺖ ﻣﯽﮐﺸﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻮب‪ :‬ﭘﺲ دﺳﺖ از ﺳﺮ واﻗﻌﻴﺖ ﺑﺮدارﻳﺪ‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬هﻤﭽﻨﺎن ﺷﻼ ِ‬

‫ﮐﺎﻻﯼ وﻋﺪﻩ‬
‫ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ دﻳﻨﯽ ﺑﻬﺮﻩﮐﺶ اﺳﺖ؛ هﻢ در ذات ﺧﻮد ﺑﻬﺮﻩﮐﺶ اﺳﺖ‪ ،‬هﻢ ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر ﺗﺒﺪﻳﻠﺶ ﺑﻪ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪهﺎﯼ ﺳﻴﺎﺳﯽ و‬
‫اﻗﺘﺼﺎدﯼ‪ .‬ﺟﻨﺒﻪﯼ ذاﺗﯽ ﺑﻬﺮﻩﮐﺸﺎﻧﻪﯼ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ دﻳﻨﯽ در اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺎﻻﻳﯽ را ﮐﻪ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ ﺑﺮﺁوردن‬
‫ﻧﻴﺎز‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﻗﺼﺪ اﻳﺠﺎد ﻧﻴﺎز و ﺗﺸﺪﻳﺪ ﻧﻴﺎز رواﻧﻪﯼ ﺑﺎزار ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬هﺮ ﮐﺎﻻﻳﯽ ﻓﻘﻂ ﻳﮏ وﻋﺪﻩ اﺳﺖ و ﺑﺮاﯼ ﺁﻧﮑﻪ وﻋﺪﻩ‬
‫ﺑﺮﺁوردﻩ ﺷﻮد‪ ،‬ﺷﻤﺎ ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ ﺑﻪ ﮐﺎﻻﯼ ﺑﻌﺪﯼ دﺳﺖ ﻳﺎزﻳﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺁن ﻧﻴﺰ ﺧﻮد از هﻤﻴﻦ ﺟﻨﺲ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻋﺎﻗﺒﺖ اﻧﺪﻳﺸﻪ در اﻳﻤﺎن‬

‫ﻣﻨﻔﯽﺑﻮدﮔﯽ ارزش دﻳﻨﯽ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ دﻳﻦ ﻧﻴﺎزﯼ را ﺑﺮﺁوردﻩ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﺳﺨﺖ ﻣﻮاﻇﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫رﻗﻴﺒﯽ ﺳﺮﺑﺮﻧﻴﺎورد ﮐﻪ ﺑﺨﻮاهﺪ ﻧﻈﺎم ﻧﻴﺎزهﺎ را ﺗﻐﻴﻴﺮ دهﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﻴﺎزهﺎ ﭘﺎﺳﺨﯽ دﻳﮕﺮ دهﺪ‪ ،‬از ﺁﻧﻬﺎ ﺗﻔﺴﻴﺮﯼ دﻳﮕﺮ ﮐﻨﺪ ﻳﺎ‬
‫زﻳﺮ ﻋﻨﻮان دﻳﻨﯽ دﻳﮕﺮ ﺑﺎ وﻋﺪﻩهﺎﯼ دﻳﮕﺮ ﺑﺎ ﺁﻧﻬﺎ ﻣﻮاﺟﻪ ﺷﻮد‪ .‬دﻳﻦ ﻣﯽﮔﻮﻳﺪ اﮔﺮ ﻣﻦ ﺗﻮ را ﻧﻴﺎﻣﺮزم‪ ،‬ﺗﻮ هﻤﻮارﻩ ﻣﻠﻌﻮن‬
‫ﺧﻮاهﯽ ﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﻣﯽﮔﻮﻳﻢ‪ :‬ﭘﺲ ﺑﻴﺎﻣﺮز! ﺑﻪ ﺟﺎﯼ ﺁﻣﺮزﻳﺪن‪ ،‬ﻣﺮا ﻓﻘﻂ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪﺗﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻣﻌﻤﻮﻟﯽ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺑﺎزﯼ‬
‫ﺗﻮﺟﻬﯽ ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﮐﺎر ﺧﻮد را ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎزﯼ را ﺑﺎزﯼ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺪان ﺳﺨﺖ ﻧﻤﯽﮔﻴﺮﻧﺪ ‪.‬ﻣﺒﺘﮑﺮ ﻧﻘﺸﯽ ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ و‬
‫واﮐﻨﺸﻬﺎﻳﺸﺎن اﻧﻌﮑﺎﺳﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻃﺒﻖ ﺗﻌﺮﻳﻒ و ﻗﺮاردادﯼ ﮐﻪ هﻴﭽﮕﺎﻩ ﺑﺴﺘﻪ ﻧﺸﺪﻩ‪ ،‬اﻣﺎ اﻋﺘﺒﺎر ﻗﺪﺳﯽ دارد‪ ،‬اﺣﺴﺎﺳﺎت‬
‫ﻧﺸﺎن ﻣﯽدهﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﮔﺮﻳﻨﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺧﻨﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺑﺨﺸﻨﺪ‪ ،‬ﺧﺸﻢ ﻣﯽﮔﻴﺮﻧﺪ‪ ،‬دﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻔﺮﻳﻦ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﺸﮑﻞ ﻧﺼﻴﺐ ﮐﺴﯽ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺎزﯼ را ﺟﺪﯼ ﺑﮕﻴﺮد و در ﻣﻮرد ﻣﺤﺘﻮاﯼ ﻧﻘﺸﻬﺎﯼ ﺁن و ﮐﻞ هﺪف ﺑﺎزﯼ ﺑﺎ ﺟﺪﻳﺖ ﺑﻴﻨﺪﻳﺸﺪ‪ .‬ﻣﺆﻣﻨﺎﻧﯽ از اﻳﻦ‬
‫ﻧﻮع ﺑﻪ اﻟﺤﺎد ﻣﯽﮔﺮوﻧﺪ‪.‬‬

‫اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ–‪٢۶‬‬

‫ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻧﻴﺎزهﺎ‬

‫هﮕﻞ ﺟﺎﻣﻌﻪ در دوران ﺟﺪﻳﺪ را هﻤﭽﻮن ﻧﻈﺎم ﭘﻴﭽﻴﺪﻩاﯼ از ﻧﻴﺎزهﺎ در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﻴﺮد‪ .‬او در ﻃﺮح اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع در‬
‫ﻓﺼﻠﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم "ﻧﻈﺎم ﻧﻴﺎزهﺎ" در "ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻓﻠﺴﻔﻪﯼ ﺣﻖ" از اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ‪ ،‬ﮐﻪ ﺁن را ﺑﻪ درﺳﺘﯽ ﻣﺤﺼﻮل »دوران‬
‫ﻧﻮﻳﻦ »ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻗﺪرداﻧﯽ ﻳﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻧﻈﺮ او اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ »ﺑﻪ ﺗﻔﮑﺮ اﻋﺘﺒﺎر ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻗﻮاﻧﻴﻨﯽ را ﮐﺸﻒ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ اﻧﺒﻮهﯽ از روﻳﺪادهﺎﯼ اﺣﺘﻤﺎﻟﯽ ﺣﺎﮐﻢ اﺳﺖ‪) «.‬ﻧﻘﻞﻗﻮلهﺎ از ﺗﺮﺟﻤﻪﯼ ﻣﻬﺒﺪ اﻳﺮاﻧﯽﻃﻠﺐ( اﻳﻦ روﻳﺪادهﺎﯼ‬
‫اﺣﺘﻤﺎﻟﯽ‪ ،‬ﺣﺮﮐﺘﯽ اﻧﺒﻮﻩ در ﺑﺮﺁوردن ﻧﻴﺎزهﺎ و ﻧﻴﺰ در ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻧﻴﺎز اﺳﺖ‪ .‬هﺮ روﻳﺪاد ﺑﻪ ﺗﻨﻬﺎﻳﯽ اﺣﺘﻤﺎﻟﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺣﺮﮐﺖ‬

‫‪56‬‬
 ‫ﮐﻠﯽ اﻣﺎ ﻗﺎﻧﻮﻧﻤﻨﺪ اﺳﺖ‪ .‬هﮕﻞ در اداﻣﻪ ﻣﯽاﻓﺰاﻳﺪ‪» :‬ﻣﻨﻈﺮﻩﯼ ﺟﺬاﺑﯽ اﺳﺖ دﻳﺪن اﻳﻦ ﮐﻪ ﭼﻪ ﮔﻮﻧﻪ ﺗﻤﺎﻣﯽ اﻳﻦ‬
‫ﺑﻪهﻢﭘﻴﻮﺳﺘﮕﯽهﺎ ﺑﺮ هﻤﺪﻳﮕﺮ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ و ﺑﻪ هﻤﺪﻳﮕﺮ ﻳﺎرﯼ ﻣﯽرﺳﺎﻧﻨﺪ ﻳﺎ ﻣﺎﻧﻊ ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ»‪.‬‬

‫ﺟﺎﻳﮕﺎﻩ ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ‬

‫ﭘﻴﭽﻴﺪﻩ ﻧﻴﺴﺖ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺟﺎﻳﮕﺎﻩ ﻣﺜﻼ ﮐﺸﺎورز‪ ،‬ﻧﺎﻧﻮا‪ ،‬ﺻﺎﻓﮑﺎر و ﻣﻌﻠﻢ در ﻣﻨﻈﻮﻣﻪﯼ ﻧﻴﺎزهﺎ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ ﮐﺸﺎورز‬
‫ﻣﯽﮔﻮﻳﺪ ﮐﻪ ﮔﻨﺪم ﺑﺎر ﻣﯽﺁورد و ﻧﺎﻧﻮا ﻣﯽﮔﻮﻳﺪ ﮔﻨﺪم را ﺑﻪ ﻧﺎن ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬هﺮ دو ﺑﺮﺁورﻧﺪﻩﯼ ﻧﻴﺎز اﻧﺪ ‪.‬اﻧﮕﻴﺰﻩ‪ ،‬ﺳﻮد‬
‫اﺳﺖ ﻧﻪ اﻧﺠﺎم ﺗﻌﻬﺪﯼ اﺧﻼﻗﯽ‪ .‬ﻧﺎﻧﻮا اﮔﺮ درﻳﺎﺑﺪ ﺑﻘﺎﻟﯽ ﺳﺎدﻩﺗﺮ و ﺑﻪ ﺻﺮﻓﻪﺗﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﭘﻴﺸﻪ رو ﻣﯽﺁورد‪ .‬ﺟﺎﯼ‬
‫ﺧﺎﻟﯽﺷﺪﻩﯼ او را ﮐﺴﯽ دﻳﮕﺮ ﭘﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬در ﻣﻮرد ﮐﺎهﻨﺎن ﭼﻪ ﺗﻮاﻧﻴﻢ ﮔﻔﺖ؟ ﺁﻧﺎن ﭼﻪ ﻧﻴﺎزﯼ را ﺑﺮﺁوردﻩ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ؟‬
‫ﺟﺎﻳﮕﺎﻩ ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ در ﻧﻈﺎم ﻧﻴﺎزهﺎ ﭼﻴﺴﺖ؟‬

‫ﻧﻴﺎز و ﻋﻘﻴﺪﻩ‬

‫ﻧﻴﺎزهﺎﯼ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺘﻨﻮع و ﭘﻴﭽﻴﺪﻩاﻧﺪ‪ .‬ﺁﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻧﻴﺎزهﺎﯼ ﻃﺒﻴﻌﯽ ﻣﺤﺪود ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬هﮕﻞ در هﻤﺎنﺟﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﺑﺪان‬
‫اﺷﺎرﻩ داﺷﺘﻴﻢ‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﺁدﻣﯽ ﻣﻮﺟﻮدﯼ روﺣﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﻬﻢ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺗﻤﺎﻳﺰهﺎ را درﮎ ﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻧﻴﺎزهﺎ را از‬
‫ﮔﻮﻧﻪﮔﻮﻧﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﯽﺳﺎزد؛ و از ﺁﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﺳﻠﻴﻘﻪ و ﺳﻮدﻣﻨﺪﯼ ﻣﻌﻴﺎر ﻗﻀﺎوت ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺧﻮ ِد ﻧﻴﺎزهﺎ از ﺁن ﺗﺄﺛﻴﺮ‬
‫ﻣﯽﭘﺬﻳﺮﻧﺪ‪ .‬در ﻧﻬﺎﻳﺖ دﻳﮕﺮ ﻧﻪ ﻧﻴﺎز‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻋﻘﻴﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﻳﺪ ارﺿﺎ ﺷﻮد‪ «.‬در ﺗﻮﺿﻴﺢ ﺳﺨﻦ هﮕﻞ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻳﮏ‬
‫ﺧﺮﻳﺪ ﺳﺎدﻩ ﺑﺮاﯼ ﺑﺮﺁوردن ﻧﻴﺎزﯼ ﻃﺒﻴﻌﯽ اﺷﺎرﻩ ﮐﺮد‪ :‬ﻣﺎ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻧﻪ ﻧﺎن‪ ،‬ﺁن هﻢ هﺮﭼﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻧﺎن ﻣﻌﻴﻨﯽ را‬
‫ﻣﯽﺧﺮﻳﻢ‪ .‬ﻋﻤﻞ ﻧﺎن ﺧﺮﻳﺪن هﻢ ﺑﻨﺎﺑﺮ اﺻﻄﻼح هﮕﻞ ﻧﻮﻋﯽ اﺑﺮاز« ﻋﻘﻴﺪﻩ« اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ اﻳﻦ ﭘﺎﻳﻪ ﮐﺎﻻﯼ دﻳﻨﯽ ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ‬
‫ﮐﺎﻻﻳﯽ ﺳﺮﺗﺎﭘﺎ ﻋﻘﻴﺪﺗﯽ ﺑﺎﺷﺪ ‪.‬وﻟﯽ ﻋﻘﻴﺪﻩ دارﻳﻢ ﺗﺎ ﻋﻘﻴﺪﻩ‪ .‬درﺑﺎرﻩﯼ ﻋﻘﻴﺪﻩﯼ دﻳﻨﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺁن ﮔﻮﻧﻪ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ در‬
‫ﻣﻮرد ﻋﻘﻴﺪﻩﯼ ﺷﺨﺼﯽ درﺑﺎب اﻳﻦ ﮐﻪ ﮐﺪام ﻧﻮع ﻧﺎن ﺧﻮﺷﻤﺰﻩﺗﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﺧﺘﺮاع ﻧﻴﺎز‬

‫ﺑﻪ ﺟﺰ ﻧﻴﺎزهﺎﯼ ﻃﺒﻴﻌﯽ‪ ،‬ﺑﻘﻴﻪﯼ ﻧﻴﺎزهﺎ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺷﺪﻩاﻧﺪ‪ .‬ﺗﻮﻟﻴﺪ ﺷﺪﻩاﻧﺪ در ﺟﺮﻳﺎن رﺷﺪ ﺗﻤﺪن اﻧﺴﺎﻧﯽ‪ .‬هﮕﻞ ﻣﯽﮔﻮﻳﺪ‪» :‬ﻧﻴﺎز‬
‫ن ﺁن ﺳﻮد‬
‫را ﻧﻪ ﺁن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺁن را ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاﯼ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺁن ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮐﻮﺷﻨﺪ از ﭘﺪﻳﺪار ﺷﺪ ِ‬
‫ﺑﺮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺁﻓﺮﻳﻨﻨﺪ‪ «.‬اﻳﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﻳﮏ راهﻨﻤﺎﯼ روشﺷﻨﺎﺳﺎﻧﻪﯼ ﻣﻬﻢ اﺳﺖ ‪.‬هﻤﻮارﻩ ﺑﺎﻳﺪ درﻳﺎﺑﻴﻢ ﮐﻪ ﺑﺎ ﭘﺪﻳﺪﻩاﯼ ﮐﻪ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاهﻴﻢ ﺁن را ﺑﺸﻨﺎﺳﻴﻢ‪ ،‬ﮐﺠﺎ و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ‪.‬‬

‫دﻳﻦ‪ :‬ﺗﻮﻟﻴﺪﮐﻨﻨﺪﻩ ﻳﺎ ﻣﺼﺮفﮐﻨﻨﺪﻩ؟‬

‫ﺑﺮﺧﻮرد ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺑﺎ ﻧﻴﺎز دﻳﻨﯽ ﺑﺮﭘﺎﻳﻪﯼ ﻧﮑﺘﻪﯼ ﭘﺪﻳﺪارﺷﻨﺎﺧﺘﯽ هﮕﻞ ﺑﺎ ﭼﺸﻢ دوﺧﺘﻦ ﺑﺮ ﻣﺨﺘﺮﻋﺎن ﺁن و ﺣﻮزﻩﯼ ﺗﻮﻟﻴﺪ و‬
‫ﺑﺎزﺗﻮﻟﻴﺪ ﺁن ﻣﻴﺴﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﻌﻤﻮﻻ اﻣﺎ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ روش ﻣﺨﺎﻟﻔﯽ را ﭘﻴﺶ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ‪ :‬ﺑﻪ ﺟﺎﯼ ﺗﻮﻟﻴﺪﮐﻨﻨﺪﻩ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺼﺮفﮐﻨﻨﺪﻩ ﻧﻈﺮ ﻣﯽدوزﻧﺪ و واﻧﻤﻮد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﻴﺎزﯼ ﺳﺮﺷﺘﯽ ﺑﺮاﯼ ﻣﺼﺮف ﮐﺎﻻﯼ دﻳﻨﯽ وﺟﻮد دارد‪ .‬اﻳﻨﮑﻪ اﻧﺴﺎن‬

‫‪57‬‬
‫ﻧﮕﺮاﻧﯽهﺎﯼ وﺟﻮدﯼ دارد‪ ،‬اﻳﻨﮑﻪ ﻧﻴﺎز ﺑﻪ ﺗﺴﻠﯽ و اﺗﮑﺎ دارد‪ ،‬اﻳﻨﮑﻪ اﻧﺴﺎن از اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺗﺮﺳﺪ و ﺁدﻣﻴﺎن ﭼﺎرﻩ را در اﻳﻦ‬
‫دﻳﺪﻩاﻧﺪ ﮐﻪ ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ را از ﻣﻮﺟﻮدﯼ ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ ﺑﺘﺮﺳﺎﻧﻨﺪ ‪ −‬ﮐﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد ﻟُﻄﻒ وﻳﮋﻩاش ﺑﻪ ﺷﺎهﺎن‪ ،‬از ﺁﻧﺎن ﻧﻴﺰ ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪﺗﺮ‬
‫اﺳﺖ ‪ −‬هﻴﭻ ﻳﮏ ﺿﺮورت وﺟﻮد ﻣﺆﺳﺴﻪاﯼ ﺑﻪ ﻧﺎم دﻳﻦ را ﺛﺎﺑﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻮﻳﮋﻩ ﺛﺎﺑﺖ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺁن ﻧﮕﺮاﻧﯽهﺎ و‬
‫ﺗﺮﺳﻬﺎ در دﻳﻨﯽ ﺧﺎص ﺑﻪ ﺁراﻣﺶ ﻣﯽرﺳﻨﺪ‪ .‬ﻣﻐﻠﻄﻪ اﺳﺖ اﺳﺘﻨﺘﺎج ﻳﮏ اﻣﺮ واﻗﻌﯽ و ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﻣﺸﺨﺺ از ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاﯼ‬
‫از "ﻧﻴﺎز"هﺎ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ و ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺮاﯼ ﺑﺮﺁوردﻩﺳﺎزﯼ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ ﮔﺮاﻳﺸﻬﺎﯼ ﻣﺘﻨﺎﻗﻀﯽ ﻣﻴﺪان دهﻨﺪ‪.‬‬

‫دﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺨﯽ و دﻳﻦ ﺷﺨﺼﯽ‬

‫دﻳﻦ هﻤﺎن ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ دﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺸﮑﻴﻼت ﮐﺎهﻨﺎن اﺳﺖ ‪.‬ﺳﻠﻴﻘﻪﯼ ﺷﺨﺼﯽاﯼ ﺑﻪ ﻧﺎم دﻳﻦ ﺷﺨﺼﯽ‪،‬‬
‫ﭘﺪﻳﺪﻩاﯼ ﺣﺎﺷﻴﻪاﯼ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ دﻳﻦ ﻣﯽﭼﺴﺒﺎﻧﺪ‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ ادوﮐﻠﻦ را ﻣﯽﺗﻮان ﻧﻮﺷﺖ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎﯼ ﺳﻠﻴﻘﻪهﺎﯼ ﺷﺨﺼﯽ‬
‫ﮔﺮوهﯽ از اﻓﺮاد‪ .‬ﺗﻼش ﻣﺸﺎﺑﻬﯽ در زﻣﻴﻨﻪﯼ ﺗﺎرﻳﺦ دﻳﻦ‪ ،‬ﮐﺎرﯼ ﺑﯽﻓﺎﻳﺪﻩ اﺳﺖ و ﭼﻴﺰ ﺧﺎﺻﯽ ﺑﻪ ﻣﺎ ﻧﻤﯽﺁﻣﻮزد‪.‬‬

‫ﮐﺎرﮐﺮد ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ‬

‫وﻇﻴﻔﻪﯼ ﺗﻮﻟﻴﺪ و ﺑﺎزﺗﻮﻟﻴﺪ ﻧﻴﺎزهﺎﯼ دﻳﻨﯽ ﺑﺮ ﻋﻬﺪﻩﯼ ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ اﺳﺖ ‪.‬ﺟﺎﻳﮕﺎﻩ ﺧﻮد ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ در ﻧﻈﺎم ﻧﻴﺎزهﺎ اﻳﻦ‬
‫ﮔﻮﻧﻪ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﯽﺷﻮد‪ :‬اﻳﻦ ﺣﻮزﻩ ﺧﻮد را در ﻣﻘﺎم ﻗﻀﺎوت درﺑﺎرﻩﯼ ﻧﻴﺎزهﺎ ﻣﯽﮔﺬارد‪ .‬ﻧﺎﻧﻮا ﻣﯽﮔﻮﻳﺪ‪ ،‬ﮐﺎر ﻣﻦ ﺑﺮﺁوردن‬
‫ﻧﻴﺎز ﺷﻤﺎ ﺑﻪ ﻧﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﺟﻮﺷﮑﺎر ﻣﯽﮔﻮﻳﺪ‪ ،‬ﮐﺎر ﻣﻦ اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ هﺮﮔﺎﻩ ﻻزم ﺷﻮد دو ﻗﻄﻌﻪ ﻓﻠﺰ را ﺑﻪ هﻢ ﺟﻮش دهﻢ‪،‬‬
‫ﻣﻄﺮب ﻣﯽﮔﻮﻳﺪ ﮐﺎر ﻣﻦ اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻃﺮب ﺑﺮاﻧﮕﻴﺰم‪ ،‬و ﮐﺎهﻦ ﻣﯽﮔﻮﻳﺪ ﻧﻴﺎزﯼ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ دارﻳﺪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ‬
‫ﺑﮕﻮﻳﻢ ﺑﻪ ﭼﻪ ﻧﻴﺎز دارﻳﺪ و ﻧﻴﺎزهﺎﯼ ﻣﺸﺮوع و ﻧﺎﻣﺸﺮوع ﺷﻤﺎ ﭼﻴﺴﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺤﺚ را اداﻣﻪ ﺧﻮاهﻴﻢ دارد‪.‬‬

‫اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ–‪٢٧‬‬

‫ﺑﻠﻮﮎ ﺗﺎرﻳﺨﯽ و ﻋﻮامﮔﺮاﻳﯽ ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ‬

‫ﺟﺎﻣﻌﻪ را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻧﻈﺎﻣﯽ از ﻧﻴﺎزهﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﻧﻈﺎم‪ ،‬وﻇﻴﻔﻪﯼ ﺗﻮﻟﻴﺪ و ﺑﺎزﺗﻮﻟﻴﺪ ﻧﻴﺎزهﺎﯼ‬
‫دﻳﻨﯽ ﺑﺮ ﻋﻬﺪﻩﯼ ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺣﻮزﻩ ﺧﻮد را در ﻣﻘﺎم ﻗﻀﺎوت درﺑﺎرﻩﯼ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪﯼ ﻧﻴﺎزهﺎﯼ اﻧﺴﺎﻧﯽ‬
‫ﻣﯽﮔﺬارد ‪.‬هﻤﻴﻦ اﻣﺮ ﺟﺎﻳﮕﺎﻩ ﺁن را در ﻧﻈﺎم ﻧﻴﺎزهﺎ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﻓﺮاد در ﺻﺤﻦ ﺑﺎزار ﺟﺎﻣﻌﻪ ﭘﺎ ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ و ادﻋﺎ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﻴﺎزﯼ را ﺑﺮﺁوردﻩ ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﻌﺮﮐﻪ ﺻﺪاﯼ ﮐﺎهﻦ از هﻤﻪ ﺑﻠﻨﺪﺗﺮ اﺳﺖ‪ .‬او ﻣﯽﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻧﻴﺎزﯼ ﮐﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻦ دارﻳﺪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﮕﻮﻳﻢ ﺑﻪ ﭼﻪ ﻧﻴﺎز دارﻳﺪ‪ ،‬ﮐﺪام ﻧﻴﺎزﺗﺎن ﻣﺸﺮوع اﺳﺖ و ﮐﺪام ﻳﮏ ﻧﺎﻣﺸﺮوع‪.‬‬

‫‪58‬‬
 ‫دو ﺑﻠﻮﮎ‬
‫دوﻟﺖ ﻧﻴﺰ دﺧﺎﻟﺘﮕﺮ و ﻗﻀﺎوﺗﮕﺮ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﻧﻈﺎم ﻧﻴﺎزهﺎﺳﺖ‪ ،‬و ﻧﻪ ﻓﻘﻂ دوﻟﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ هﺮ ﻓﺮد و ﮔﺮوﻩ ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ‪ .‬ﻳﮏ‬
‫ﺑﻠﻮﮎ ﺗﺎرﻳﺨﯽ وﺟﻮد دارد ﻣﺘﺸﮑﻞ از ﮐﺴﺎن‪ ،‬ﮔﺮوهﻬﺎ و ﻣﺆﺳﺴﻪهﺎﻳﯽ ﮐﻪ در ﻧﻈﺎم ﻧﻴﺎزهﺎ دﺧﺎﻟﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﻪ ﺁن ﺟﻬﺖ‬
‫ﻣﯽدهﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﻮﮎ دﻳﮕﺮﯼ وﺟﻮد دارد از ﺗﻮدﻩاﯼ ﮐﻪ ﻣﻮﺿﻮع دﺧﺎﻟﺖ و ﻣﻮﺿﻮع ﻗﻀﺎوت اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻠﻮﮎ اول ﮐﻨﺶﮔﺮ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻮﮎ دوم ﮐﻨﺶﭘﺬﻳﺮ‪ ،‬ﺑﻠﻮﮎ اول ﺗﻮﻟﻴﺪﮐﻨﻨﺪﻩﯼ ﻧﻴﺎزهﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻮﮎ دوم ﻣﺼﺮفﮐﻨﻨﺪﻩﯼ ﺁﻧﻬﺎﺳﺖ؛ ﺑﻠﻮﮎ اول ﺑﻪ‬
‫اﻋﺘﺒﺎرﯼ ﮔﺮوﻩ ﺑﯽﻧﻴﺎزان اﺳﺖ‪ ،‬ﮔﺮوﻩ دوم ﮔﺮوﻩ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪان؛ ﺑﻠﻮﮎ اول ﻗﺎﺿﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻮﮎ دوم ﻣﺘﻬﻢ و ﻣﺠﺮم؛ ﺑﻠﻮﮎ‬
‫اول ﺣﺎﮐﻢ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻮﮎ دوم ﻣﺤﮑﻮم؛ ﺑﻠﻮﮎ اول ﺳﺘﻤﮕﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻮﮎ دوم ﺳﺘﻤﺒﺮ؛ ﺑﻠﻮﮎ اول ﺑﻨﺎﺑﺮ واژﮔﺎن اﻧﻘﻼب‬
‫اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻠﻮﮎ ﻣﺴﺘﮑﺒﺮان اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻮﮎ دوم ﺑﻠﻮﮎ ﻣﺴﺘﻀﻌﻔﺎن‪ .‬ﺟﺎﯼ ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ در ﻗﻄﺐ اﺳﺘﮑﺒﺎر اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺟﺎﻳﮕﺎﻩ ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ‬

‫ﭘﺲ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﺸﺨﺼﺘﺮﯼ ﺑﻪ اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﮐﻪ ﺟﺎﻳﮕﺎﻩ ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ در ﻧﻈﺎم ﻧﻴﺎزهﺎ ﭼﻴﺴﺖ‪ ،‬اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻳﻦ ﺣﻮزﻩ ﻳﮑﯽ از‬
‫ﭘﺎرﻩهﺎﯼ اﺻﻠﯽ ﺑﻠﻮﮎ دﺧﺎﻟﺘﮕﺮ‪ ،‬ﺗﻮﻟﻴﺪﮔﺮ و ﻗﻀﺎوﺗﮕﺮ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﻠﻮﮎ ﺳﻪ ﭘﺎرﻩﯼ اﺻﻠﯽ دارد‪ :‬ﭘﺎرﻩاﯼ را ﺑﺎ ﺷﻤﺸﻴﺮ‬
‫ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﮐﻨﻴﻢ‪ ،‬ﭘﺎرﻩاﯼ را ﺑﺎ ﻃﻼ و ﭘﺎرﻩاﯼ را ﺑﺎ ﻓﺘﻮا‪ .‬ﻓﺘﻮادهﯽ ﮐﺎر ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺘﻮا در ارﺗﺒﺎط ارﮔﺎﻧﻴﮏ ﺑﺎ‬
‫ﺷﻤﺸﻴﺮ و ﻃﻼﺳﺖ‪ .‬ارﺗﺒﺎط ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ در دورﻩهﺎﯼ ﺑﺤﺮاﻧﯽ ﺧﺎﺻﯽ ﻣﺨﺘﻞ ﺷﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﻪ ﺳﺮﻋﺖ ﺧﻮد را ﺑﺎزﺳﺎزﯼ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ ‪.‬ﺑﺤﺮاﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﻴﺶ ﻣﯽﺁﻳﺪ‪ ،‬ﺑﺤﺮان در اﺋﺘﻼﻓﻬﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ در ﻧﻔﺲ ﺟﺎﻳﮕﺎﻩ‪ .‬ﻧﻪ ﻗﺪرﻗﺪرﺗﺎن هﻤﻪ ﻳﮑﺪﺳﺖاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻪ اﻏﻨﻴﺎ‬
‫هﻤﻪ از ﻳﮏ ﺣﺰباﻧﺪ‪ .‬ﻣﻔﺘﻴﺎن اﻣﮑﺎﻧﻬﺎﯼ ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﺑﺮاﯼ اﺋﺘﻼف دارﻧﺪ و ﺷﺎﻣﻪﯼ ﺗﻴﺰﯼ دارﻧﺪ ﺑﺮاﯼ ﺁﻧﮑﻪ ﻣﻨﻔﻌﺖ ﺧﻮد را‬
‫ﺗﺸﺨﻴﺺ دهﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ ﺁﺳﻤﺎﻧﯽ و زﻣﻴﻨﯽ‬

‫اﺋﺘﻼف ﻳﮏ ﺑﺪﻩﺑﺴﺘﺎن اﺳﺖ‪ :‬ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ هﻢ ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ ﻣﯽدهﺪ‪ ،‬هﻢ ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ ﻣﯽﮔﻴﺮد‪ .‬درﺳﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻋﺎﻟﻢ ﻏﻴﺐ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﯽدهﺪ و اﻳﻦ اﻣﺮ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺪون اﺗﮑﺎ ﺑﻪ ﻗﺪرت زﻣﻴﻨﯽ ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ‬
‫ﺁﺳﻤﺎﻧﯽ ﭘﺎ ﻧﻤﯽﮔﻴﺮد و اﮔﺮ هﻢ ﺑﮕﻴﺮد‪ ،‬زوالﻳﺎﺑﻨﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻳﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻗﺪرت ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪ‪ ،‬ﻳﺎ از اﺋﺘﻼف ﺑﺎ ﻗﺪرﺗﻬﺎﯼ‬
‫ﻣﻮﺟﻮد ﺑﻬﺮﻩ ﺟﺴﺖ‪ .‬اﺋﺘﻼف از هﺮ دو ﺳﻮ ﮐﺴﺐ ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ اﺳﺖ‪.‬‬

‫دﻳﻦ و ﺗﻤﺎﺷﺎﻳﻴﺎن ﺁن‬

‫ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ ﺑﺮاﯼ اﺋﺘﻼف دو ﻧﻘﻄﻪﯼ ﻗﻮت دارد‪ :‬ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ ﻗﺪﺳﯽ را دارد و ﭼﻴﺰﯼ ﮐﻪ ﺗﺎزﻩ در ﻋﺼﺮ‬
‫ﺟﺪﻳﺪ اﺳﺖ ﮐﻪ از اﻧﺤﺼﺎر ﮐﺎهﻨﺎن ﺧﺎرج ﻣﯽﺷﻮد ‪:‬ﺗﻤﺎﺷﺎﻳﻴﺎن‪ .‬اﻳﻦ ﺗﻤﺎﺷﺎﻳﻴﺎن اﺻﻄﻼح ﺗﻠﻮﻳﺰﻳﻮن زﻣﺎن ﺷﺎﻩ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮔﻮﻳﻨﺪﮔﺎن ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﺑﻴﻨﻨﺪﮔﺎن ﻣﯽﮔﻔﺘﻨﺪ‪" :‬ﺗﻤﺎﺷﺎﻳﻴﺎن ﻋﺰﻳﺰ"‪ .‬ﺗﻤﺎﺷﺎﻳﯽ ﺷﻴﮏﺷﺪﻩﯼ ﺗﻤﺎﺷﺎﭼﯽ ﺑﻮد ‪.‬ﺗﻤﺎﺷﺎﻳﻴﺎن ﻇﺎهﺮا‬
‫ﮐﺴﺎﻧﯽ هﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﺸﺴﺘﻪاﻧﺪ و ﺗﻤﺎﺷﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬وﻟﯽ ﺗﻤﺎﺷﺎﮔﺮ ﺻﺮف ﻧﻴﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻤﺎﺷﺎﻳﯽ اﻧﺪ و اﻳﻦ "ﯼ" ﻧﺴﺒﺘﯽ از ﻧﻮع‬
‫اﻋﺘﻴﺎد را ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل در ﺑﻨﮕﯽ و ﺗﺮﻳﺎﮐﯽ‪ .‬دﻳﻦ اوﻟﻴﻦ ﭘﺪﻳﺪﻩﯼ ﺗﺎرﻳﺨﯽ داراﯼ ﺗﻮدﻩﯼ ﺗﻤﺎﺷﺎﻳﻴﺎن اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ‬
‫ﺗﻮدﻩ ﻧﻘﻄﻪﯼ ﻗﻮت ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ اﺳﺖ و هﺮ ﭼﻪ وﺳﻴﻌﺘﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ارج دﻳﻦ ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪59‬‬
 ‫ﺷﮕﺮد ﻣﺎرﮐﺘﻴﻨﮓ دﻳﻨﯽ‬
‫ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ ﺑﺮاﯼ وﺳﻌﺖ ﺑﺨﺸﻴﺪن ﺑﻪ اﺗﮑﺎﯼ ﺗﻮدﻩاﯼ ﺧﻮد‪ ،‬از ﺷﮕﺮد ﺧﺎﺻﯽ در ﻣﺎرﮐﺘﻴﻨﮓ اﺳﺘﻔﺎدﻩ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻪ‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪﯼ ﺁن را در ﻓﺮوﺷﮕﺎهﻬﺎﯼ زﻧﺠﻴﺮﻩاﯼ ارزانﻓﺮوش ﻣﯽﺑﻴﻨﻴﻢ‪ .‬ﻓﺮوﺷﮕﺎﻩ "ﺁﻟﺪﯼ" ﮐﻪ در اروﭘﺎﯼ ﻏﺮﺑﯽ و ﻣﺮﮐﺰﯼ‬
‫و ﻧﻴﺰ اﻳﺎﻻت ﻣﺘﺤﺪﻩ ﺷﻌﺒﻪهﺎﯼ ﻓﺮاواﻧﯽ دارد‪ ،‬ﻣﻈﻬﺮ ﺷﮕﺮد "ارزان و ﺑﺴﻴﺎر" اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ارزان ﺑﻔﺮوش و اﻧﺒﻮﻩ‪ ،‬ﺗﺎ‬
‫ﺑﻪ ﺳﻮدﯼ اﻧﺒﻮﻩ ﺑﺮﺳﯽ‪ .‬ﺑﻮﺗﻴﮑﻬﺎﻳﯽ هﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺎرﮐﺘﻴﻨﮓ ﺁﻧﻬﺎ ﻧﺨﺒﻪﮔﺮاﺳﺖ‪ :‬ﮐﻢ ﻣﯽﻓﺮوﺷﻨﺪ و ﮔﺮان‪ .‬ﻣﺎرﮐﺘﻴﻨﮓ دﻳﻨﯽ‬
‫ﻋﻮامﮔﺮاﺳﺖ‪ ،‬ﺷﮕﺮد ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ ﻋﺮﺿﻪﯼ وﺳﻴﻊ ﮐﺎﻻﯼ دﻳﻦ ﺑﻪ ﻗﻴﻤﺖ ارزان اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺎﻻ ﺣﺘﺎ ﺑﻪ راﻳﮕﺎن ﺗﻮزﻳﻊ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﭼﻮن ﺑﻬﺮﻩﯼ اﺻﻠﯽ در ﭘﺎﻳﮕﺎﻩ ﺗﻮدﻩاﯼ اﻳﺠﺎد ﺷﺪﻩ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﺸﺘﻮاﻧﻪﯼ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪاﯼ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻋﻮامﮔﺮاﻳﯽ‬
‫دﻳﻦ ﻧﺨﺒﻪﮔﺮا ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻧﺨﺒﮕﺎن را دﺷﻤﻦ ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬ﺧﺎﺻﻪ ﻧﺨﺒﮕﺎن ﻓﮑﺮﯼ را‪ .‬ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ ﺑﻪ ﻋﻮام‬
‫ﻧﻈﺮ دارد‪ .‬ﺻﻼﺑﺖ دﻳﻦ ﻧﻪ در ﺗﻌﻠﻴﻤﺎت ﺁن اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ در ﻣﻨﻔﯽﮔﺮاﻳﯽ زﻋﻤﺎﯼ ﺁن‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ در ﺁن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ اﻧﺮژﯼ‬
‫ﻣﻨﻔﯽ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻋﻮام ﺗﺰرﻳﻖ ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ–‪٢٨‬‬

‫ﻣﻨﻄﻖ ﻣﺒﺎدﻟﻪ ﻣﻴﺎن ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻦ ﺑﺎ ﺣﻮزﻩهﺎﯼ ﺳﻴﺎﺳﺖ و اﻗﺘﺼﺎد‬

‫ﮔﻔﺘﻴﻢ ﮐﻪ در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻈﺎﻣﯽ از ﻧﻴﺎزهﺎ وﻇﻴﻔﻪﯼ ﺗﻮﻟﻴﺪ و ﺑﺎزﺗﻮﻟﻴﺪ ﻧﻴﺎزهﺎﯼ دﻳﻨﯽ ﺑﺮ ﻋﻬﺪﻩﯼ ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺣﻮزﻩ ﺧﻮد را در ﻣﻘﺎم ﻗﻀﺎوت درﺑﺎرﻩﯼ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪﯼ ﻧﻴﺎزهﺎﯼ اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻣﯽﮔﺬارد‪ .‬هﻤﻴﻦ اﻣﺮ ﺟﺎﻳﮕﺎﻩ ﺁن را در‬
‫ﻧﻈﺎم ﻧﻴﺎزهﺎ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫زﻧﺠﻴﺮﻩﯼ دﻳﻦ‪-‬ﺳﻴﺎﺳﺖ‬
‫درﺳﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻘﺶ اﺻﻠﯽ دﻳﻦ در اﻳﻦ ﻧﻈﺎم ﻗﻀﺎوت و هﻨﺠﺎرﮔﺰارﯼ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ اﻳﻦ وﻇﻴﻔﻪ را از ﭘﺸﺖ ﭘﺮدﻩ اﻧﺠﺎم‬
‫ﻧﻤﯽدهﺪ‪ .‬دﻳﻦ ﺣﻀﻮر ﻓﻌﺎﻟﯽ در ﺑﺎزار دارد و ﺁن هﻨﮕﺎم ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻧﻘﺶ اﺻﻠﯽاش را ﭘﻴﺶ ﺑﺮد‪ ،‬ﮐﻪ ﺳﮑﻪاش ﺧﺮﻳﺪار‬
‫داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬دﻳﻦ ﺑﺎﻧﻔﻮذ دﻳﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﮑﻪاش ﻣﺪام در ﮔﺮدش ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮔﺮدش ﺁن در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ارز ﺣﻮزﻩﯼ ﻗﺪرت‬
‫ﺳﻴﺎﺳﯽ را ﺑﻪ ﺻﻮرت زﻳﺮ ﻧﻤﺎﻳﺶ ﻣﯽدهﻴﻢ‪:‬‬

‫… ‪R-P-R-P-R-P‬‬

‫در اﻳﻨﺠﺎ زﻧﺠﻴﺮﻩاﯼ را ﻣﯽﺑﻴﻨﻴﻢ ﮐﻪ ﺣﻠﻘﻪﯼ ﺁﻏﺎزﻳﻦ ﺁن دﻳﻦ ® اﺳﺖ‪ ،‬در ﻣﺒﺎدﻟﻪ ﺑﺎ ﺣﻮزﻩﯼ ﺳﻴﺎﺳﺖ )‪ (P‬ارز دﻳﻨﯽ ﺑﻪ‬

‫‪60‬‬
 ‫ﺻﻮرت ارز ﺳﻴﺎﺳﯽ درﻣﯽﺁﻳﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﺒﺪﻳﻞ در ﺧﻮد ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﻴﺮد‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ اﺑﺘﺪا ﺳﻴﺎﺳﯽ‬
‫ﺷﺪﻩ‪ ،‬ﺑﻪ ارز ﺧﻮد ﺻﻮرﺗﯽ ﺳﻴﺎﺳﯽ ﻣﯽدهﺪ و ﭘﺲ ﺁﻧﮕﺎﻩ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ ﺳﻴﺎﺳﯽ وارد ﺑﺎزار ﻣﺒﺎدﻟﻪ ﺑﺎ ﺣﻮزﻩﯼ ﺳﻴﺎﺳﺖ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻣﺒﻨﺎ ﺑﻮدن ﺳﻴﺎﺳﺖ در راﺑﻄﻪﯼ دﻳﻦ‪-‬ﺳﻴﺎﺳﺖ‬

‫در راﺑﻄﻪﯼ ‪ R-P‬ارزش ﻣﺸﺘﺮﮎ ﺳﻴﺎﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬در راﺑﻄﻪﯼ ﻣﻌﮑﻮس ‪ P-R‬ﻧﻴﺰ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻣﺒﻨﺎﺳﺖ‪ .‬اﺳﺘﺪﻻل‪ :‬در اﻳﻨﺠﺎ‬
‫ارزﯼ ﺳﻴﺎﺳﯽ ﺑﻪ ارزﯼ دﻳﻨﯽ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺳﻴﺎﺳﺖ ارزﯼ ﺳﻴﺎﺳﯽ را ﻣﯽدهﺪ و ﻣﯽﺧﻮاهﺪ در ﻗﺒﺎل ﺁن ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺑﺴﺘﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺧﻮد ﺳﻴﺎﺳﺖ دﺳﺖ ﺑﻪ ‪ exchange‬ﻧﻤﯽزﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺒﺎدﻟﻪ در درون ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﻴﺮد‪ .‬در ﺁﻧﺠﺎ ارزﺷﯽ ﺳﻴﺎﺳﯽ‬
‫ﺗﺮﺟﻤﺎن دﻳﻨﯽ ﭘﻴﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺳﭙﺲ ﻣﺠﺪدا از زﺑﺎن دﻳﻨﯽ ﺑﻪ زﺑﺎن ﺳﻴﺎﺳﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺣﺘّﺎ اﮔﺮ ﭼﻴﺰﯼ ﮐﻪ از ﺣﻮزﻩﯼ‬
‫دﻳﻨﯽ ﺑﻪ ﺣﻮزﻩﯼ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺗﺤﻮﻳﻞ دادﻩ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻳﮏ ﻓﺘﻮاﯼ دﻳﻨﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮوز ﺁن ﻳﻌﻨﯽ ﺁن ﭼﻴﺰﯼ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﻮزﻩﯼ ﺳﻴﺎﺳﺖ‬
‫ﺗﺤﻮﻳﻞ دادﻩ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻳﮏ ﺣﮑﻢ ﺳﻴﺎﺳﯽ اﺳﺖ ﺑﺎ ارزﺷﯽ ﺳﻴﺎﺳﯽ‪.‬‬

‫اﺑﺘﮑﺎر در دﺳﺖ ﺳﻴﺎﺳﺖ اﺳﺖ‬

‫در زﻧﺠﻴﺮﻩﯼ "… ‪ " R-P-R-P-R-P‬ﻣﺒﺘﮑﺮ ﻇﺎهﺮا دﻳﻨﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ﺣﺮﮐﺖ ﺑﺎ دﻳﻦ ﺁﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در واﻗﻌﻴﺖ‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﯽ زﻧﺠﻴﺮﻩﯼ واﻗﻌﯽ ﺑﺎ اﺑﺘﮑﺎر ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺁﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮد )ﺑﻪ ﺻﻮرت ‪ P-R…).‬ﺣﺘﺎ اﮔﺮ زﻣﺎﻧﯽ ﻣﺒﺘﮑﺮ دﻳﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪،‬‬
‫ﭘﺲ از اﻳﻦ ﮐﻪ دﻳﻦ ﺑﻪ ﻗﺪرت ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪ‪ ،‬دﻳﮕﺮ ﺧﻮد ﻗﺪرت دﻳﻨﯽ ﻧﻘﺶ ﻣﺒﺘﮑﺮ را در راﺑﻄﻪﯼ ﻗﺪرت و دﻳﻦ ﺑﺎزﯼ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪،‬‬
‫ﻳﻌﻨﯽ ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ اﺑﺘﮑﺎر ﺑﻪ دﺳﺖ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻣﯽاﻓﺘﺪ‪.‬‬

‫اﺻﺎﻟﺖ ﺳﻴﺎﺳﺖ‬
‫ﭘﺲ هﻢ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ اﺑﺘﮑﺎر در ﺷﺮوع ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاﯼ از هﻤﮑﻨﺸﯽهﺎ و هﻢ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ارز ﺗﻌﻴﻴﻦﮐﻨﻨﺪﻩ در راﺑﻄﻪﯼ دﻳﻦ و ﺳﻴﺎﺳﺖ‬
‫اﺻﻞ را‪ ،‬ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬

‫زﻧﺠﻴﺮﻩﯼ دﻳﻦ‪-‬اﻗﺘﺼﺎد‬
‫در ﻣﻮرد راﺑﻄﻪﯼ ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ و ﺣﻮزﻩﯼ اﻗﺘﺼﺎدﯼ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ هﻤﻴﻦ ﺻﻮرت اﺳﺘﺪﻻل ﺗﻮاﻧﻴﻢ ﮐﺮد‪ .‬در زﻧﺠﻴﺮﻩﯼ‪R-E-‬‬
‫…‪R-E‬ﻧﻴﺰ ارز ﺗﻌﻴﻴﻦ ﮐﻨﻨﺪﻩ ارز ﺣﻮزﻩﯼ اﻗﺘﺼﺎد )‪ (E‬اﺳﺖ‪ .‬ﺗﻔﺎوﺗﯽ ﮐﻪ وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﻧﺤﻮﻩﯼ ﮔﺬار ارزش از ﺣﻮزﻩﯼ‬
‫دﻳﻦ ﺑﻪ ﺣﻮزﻩﯼ اﻗﺘﺼﺎد اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻦ ارزﺷﺶ را ﺑﻪﻋﻨﻮان ارزﺷﯽ دﻳﻨﯽ ﻳﺎ ﺳﻴﺎﺳﯽ و ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ دﻳﻨﯽ‪-‬‬
‫ﺳﻴﺎﺳﯽ ﺗﺤﻮﻳﻞ ﺣﻮزﻩﯼ اﻗﺘﺼﺎد ﻣﯽدهﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺣﻮزﻩ در هﻤﮑﻨﺸﯽ ﺑﺎ ﺣﻮزﻩﯼ ﺳﻴﺎﺳﺖ‪ ،‬از ارز دﻳﻨﯽ ﺳﻮد ﻣﯽﺳﺎزد ﻳﺎ در‬
‫ﺻﻮرت زﻳﺎﻧﺒﺎر ﺑﻮدن ﺁن‪ ،‬ﭘﺴﺶ ﻣﯽزﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺣﺎل ﻧﻴﺰ هﻤﻪ ﭼﻴﺰ ﺑﻪ زﺑﺎن اﻗﺘﺼﺎد ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬دﻳﻦ و اﻳﻤﺎن‬
‫ﺑﺎزار‪ ،‬در ﭼﺎرﭼﻮب ﺳﻮد اﺳﺖ‪.‬‬

‫دﻳﻦ در ﭼﻪ ﻣﻌﻨﺎﻳﯽ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ اﺳﺖ؟‬

‫ﺁﻧﭽﻨﺎﻧﮑﻪ ﺁﻣﺪ‪ ،‬ارزش دﻳﻨﯽ‪ ،‬ﺁن ﺳﺎن ﮐﻪ هﺴﺖ‪ ،‬ارز ﺗﻌﻴﻴﻦﮐﻨﻨﺪﻩاﯼ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺣﺘﺎ اﮔﺮ در ﺑﻮرس ارزﺷﻬﺎ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻘﺒﻮل‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺪان ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ارزش دﻳﻨﯽ در ذات ﺧﻮد ﻣﻨﻔﯽ اﺳﺖ‪ .‬در ﺗﺒﺪﻳﻠﺶ ﺑﻪ ارزﺷﻬﺎﯼ دﻳﮕﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺜﺒﺖ‬

‫‪61‬‬
 ‫ﻣﯽﺷﻮد و درﺳﺖ ﺑﻪ دﻟﻴﻞﺗﺒﺪﻳﻞﭘﺬﻳﺮﯼ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان از دﻳﻦ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ﻧﺎم ﺑﺮد‪ .‬دﻳﻦ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ اﺳﺖ ﭼﻮن‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در زﻧﺠﻴﺮﻩهﺎﯼ "…‪ "…R-P‬و "…‪ "…R-E‬ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪ .‬دﻳﻨﯽ ﮔﺮاﻳﺶ ﺑﻪ ﭘﺎرﺳﺎﻳﯽ دارد ﮐﻪ از ﻗﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻦ در ﭼﻨﻴﻦ زﻧﺠﻴﺮﻩهﺎﻳﯽ ﺑﮕﺮﻳﺰد‪.‬‬

‫ﺳﻮد و ﺟﺰﻣﻴﺖ‬
‫در اﻳﻦ ﮐﻪ در زﻧﺠﻴﺮﻩهﺎﯼ ﻣﺬﮐﻮر ﺳﻴﺎﺳﺖ و اﻗﺘﺼﺎد ﺗﻌﻴﻴﻦﮐﻨﻨﺪﻩ هﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ارادﻩﯼ دﻳﻦ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺒﻨﺪﯼ ﻣﻮﺑﻪﻣﻮ ﺑﻪ ﺟﺰﻣﻴﺎت‬
‫ﺧﻮد هﻴﭻ ﺗﻐﻴﻴﺮﯼ ﻧﻤﯽدهﺪ‪ .‬اﻗﺘﺪار ﺑﻴﺸﺘﺮ و ﺟﺰﻣﻴﺖ ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻓﻘﻂ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻧﺮخ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ را ﺑﻪ ﺳﻮد ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ ﺑﺎﻻ‬
‫ﺑﺮد و اﻳﻦ ﺁﻏﺎز ﺧﻮﺑﯽ ﺑﺮاﯼ ﺗﺠﺎرﺗﻬﺎﯼ ﺑﻌﺪﯼ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺮهﻴﺰﮐﺎرﯼ و ﺟﺰﻣﻴﺖ ﺁﻏﺎزﻳﻦ‪ ،‬رهﮕﺸﺎﯼ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪهﺎﯼ ﭼﺮب‬
‫ﺑﻌﺪﯼ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻓﺎﻳﺪﻩﻣﻨﺪﯼ دﻳﻦ‬
‫اﻗﺘﺼﺎد و ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ از اﻧﺮژﯼ ﻣﻨﻔﯽ دﻳﻦ اﺳﺘﻔﺎدﻩهﺎﯼ ﺳﺎزﻧﺪﻩاﯼ ﮐﻨﻨﺪ ‪.‬ﻣﻔﻴﺪ ﺑﻮدن و ﻣﺆﺛﺮ ﺑﻮدن‪ ،‬ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ‬
‫را ﺑﻪ ﺷﻮق ﻣﯽﺁورد‪ .‬زﻋﻤﺎﯼ دﻳﻦ ﻣﯽﺑﻴﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﺜﺒﺖ ﺑﻮدن ﭼﻪ ﻟﺬﺗﯽ دارد‪ .‬ﺑﺎ هﺮ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪاﯼ ﮐﻪ ﭘﻴﺶ ﻣﯽرود‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﻳﻨﺪ‪:‬‬
‫ﻣﯽﺑﻴﻨﻴﺪ ﻣﺎ ﭼﻘﺪر ﺧﻮب و ﻣﻔﻴﺪﻳﻢ؛ ﻓﻘﻂ وﻋﺪﻩ ﻧﻤﯽدهﻴﻢ‪ ،‬ﻋﻤﻞ ﻧﻴﺰ ﻣﯽﮐﻨﻴﻢ!‬

‫اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ–‪٢٩‬‬

‫ﻋﺎﻣﻠﻴﺖ دﻳﻦ‬

‫ﻣﺎ در اﺑﺘﺪاﯼ ﺑﺤﺚ "اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ" ﻣﺪل ﺳﺎدﻩاﯼ را در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻴﻢ‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺻﻮرت ﮐﻪ ﻓﺮض ﮐﺮدﻳﻢ در ﺟﺎﻣﻌﻪ‬
‫ﻳﮏ ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﮐﺎﻻهﺎﯼ ﺗﻮﻟﻴﺪﯼ ﺧﻮد را‪ ،‬ﮐﻪ ﺁﻧﻬﺎ را ﮐﺎﻻهﺎﯼ دﻳﻨﯽ ﻧﺎﻣﻴﺪﻳﻢ‪ ،‬ﻣﯽﻓﺮوﺷﺪ‪ .‬روش‬
‫ﺗﺤﻠﻴﻠﯽ‪ ،‬ﺗﺮﻏﻴﺐﮐﻨﻨﺪﻩ در ﭘﻴﺶ ﮔﺬاﺷﺘﻦ ﭼﻨﻴﻦ ﻣﺪﻟﯽ ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎ ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﺁن دﺳﺖ ﮐﻢ ﺷﺎﻳﺪ اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع را روﺷﻦ‬
‫ﮐﺮدﻩ ﺑﺎﺷﻴﻢ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ را هﻤﭽﻮن ﺗﻮﻟﻴﺪﮔﺮ ارزﯼ وﻳﮋﻩ در ﻧﻈﺮ ﮔﻴﺮﻳﻢ و از ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺮرﺳﻴﻢ ﮐﻪ‬
‫اﻳﻦ ارز ﭼﮕﻮﻧﻪ وارد ﻣﮑﺎﻧﻴﺴﻢ ﻣﺒﺎدﻟﻪ ﺑﺎ ارزهﺎﯼ دﻳﮕﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺸﮑﻞ هﺮ ﻣﺪل ﺳﺎدﻩاﯼ‪ ،‬ﮐﺎﺳﺘﻦ از ﺗﻌﺪاد ﻋﺎﻣﻠﻬﺎﯼ‬
‫ﻣﺆﺛﺮ در ﻳﮏ ﻣﮑﺎﻧﻴﺴﻢ و ﺳﺎدﻩ ﮐﺮدن راﺑﻄﻪهﺎﯼ ﻣﻴﺎن ﻋﺎﻣﻠﻬﺎﻳﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ درﻧﻈﺮﺷﺎن ﮔﺮﻓﺘﻪاﻳﻢ‪ .‬ﻣﺪل ﻣﺎ‪ ،‬اﻓﺰون ﺑﺮ اﻳﻦ‬
‫ﻣﺸﮑﻞ ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬اﻳﻦ ﻣﺸﮑﻞ را هﻢ دارد ﮐﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ از ﺁن ﭼﻨﻴﻦ ﺑﺮﺁﻳﺪ ﮐﻪ ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ هﻤﭽﻮن ﻧﻬﺎدﯼ ﺁﮔﺎﻩ اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﻣﺪﻳﺮﯼ دارد ﭼﻮن ﻣﺪﻳﺮ ﻳﮏ ﮐﺎرﺧﺎﻧﻪ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﺑﮕﻴﺮد ﭼﻪ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﭼﻪ ﮐﻴﻔﻴﺘﯽ و ﺑﻪ ﭼﻪ ﻣﻴﺰاﻧﯽ‪.‬‬

‫ﭘﻴﭽﻴﺪﮔﯽ واﻗﻌﻴﺖ‬
‫در ﺑﺨﺶ ﭘﻴﺶ ﺑﺪان ﺁﻏﺎزﻳﺪﻳﻢ ﮐﻪ ﻣﺪل را ﺑﻪ واﻗﻌﻴﺖ ﻧﺰدﻳﮑﺘﺮ ﮐﻨﻴﻢ‪ ،‬ﺑﻪ واﻗﻌﻴﺖ ﮐﻪ ﭘﻴﭽﻴﺪﻩ اﺳﺖ و هﻤﺘﺎﻓﺘﻪاﯼ از‬

‫‪62‬‬
 ‫ﻋﺎﻣﻠﻬﺎﯼ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﻩﺑﺴﺘﺎﻧﯽ را در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻴﻢ ﻣﻴﺎن ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻦ و ﺣﻮزﻩﯼ اﻗﺘﺼﺎد و ﻧﻴﺰ ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻦ و‬
‫ﺣﻮزﻩﯼ ﺳﻴﺎﺳﺖ ‪.‬زﻧﺠﻴﺮﻩاﯼ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻴﻢ در ﻣﻮرد ﺑﺪﻩﺑﺴﺘﺎن ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻪ ﺻﻮرت‪:‬‬

‫‪...‬ﻋﻤﻞ دﻳﻨﯽ – ﻋﻤﻞ اﻗﺘﺼﺎدﯼ‪...‬‬

‫و در ﻣﻮرد ﺑﺪﻩﺑﺴﺘﺎن دوم ﺑﻪ ﺻﻮرت‪:‬‬

‫‪...‬ﻋﻤﻞ دﻳﻨﯽ – ﻋﻤﻞ ﺳﻴﺎﺳﯽ‪...‬‬

‫زﻧﺠﻴﺮﻩﯼ ﻧﺨﺴﺖ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪﯼ دﻳﻦ و اﻗﺘﺼﺎد اﺳﺖ و زﻧﺠﻴﺮﻩﯼ دوم ﻣﻌﺎﻣﻠﻪﯼ دﻳﻦ و ﺳﻴﺎﺳﺖ‪ .‬در ﻣﻮرد اﻳﻦ هﺮ دو‬
‫زﻧﺠﻴﺮﻩ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﻘﺪﻣﻪاﯼ ﮐﻪ در ﺑﺨﺶ ﭘﻴﺸﻴﻦ ﭼﻴﺪﻩ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ هﻴﭽﮕﺎﻩ هﻴﭻ ﮐﺪاﻣﺸﺎن زﻳﺮ ﺳﻴﻄﺮﻩﯼ ﮐﺎﻣﻞ دﻳﻦ‬
‫ﻗﺮار ﻧﺘﻮاﻧﻨﺪ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬از ﺁﻧﺠﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﺗﺎرﻳﺦ از ﺻﻔﺮ ﺁﻏﺎز ﻧﻤﯽﺷﻮد و هﻴﭻ زﻧﺠﻴﺮﻩﯼ ﺗﺎرﻳﺨﯽاﯼ وﺟﻮد ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺣﻠﻘﻪﯼ‬
‫ﻧﺨﺴﺘﺶ ﺣﻠﻘﻪﯼ زﻧﺠﻴﺮﻩ ﻳﺎ زﻧﺠﻴﺮﻩهﺎﯼ ﭘﻴﺸﺘﺮ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬دﻳﻦ را در هﻴﭻ ﻣﻮردﯼ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺷﺮوعﮐﻨﻨﺪﻩﯼ ﻣﻄﻠﻖ ﺑﺪاﻧﻴﻢ‪.‬‬
‫هﺮ ﺷﺮوﻋﯽ را اﻣﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺁراﻳﺸﯽ از ﻗﺪرت ﺗﺼﻮر ﮐﻨﻴﻢ‪ .‬در اﻳﻦ ﺁراﻳﺶ ﻗﺪرت‪ ،‬دﻳﻦ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﮏ ﻋﺎﻣﻞ‬
‫ﻗﺪرت وارد ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻧﻮع ﻋﺎﻣﻠﻴﺖ دﻳﻦ‬

‫ﺣﺎل زﻧﺠﻴﺮﻩاﯼ را در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﻴﺮﻳﻢ ﮐﻪ در ﺁن دﻳﻦ ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﻬﺎﯼ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻇﺎهﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺻﻮرت‪R3 ،R2 ، R1‬‬
‫و ‪ ... Rn.‬اﻳﻦ ﻋﺎﻣﻠﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﻬﺎﯼ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻧﻘﺶ ﺑﺎزﯼ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻋﺎﻣﻠﯽ از ﻧﻮع ﻳﮏ ﻧﻬﺎد ﺁﮔﺎﻩ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬در ﻣﻮرد‬
‫ﻓﺮدﯼ ﺑﻪ ﻧﺎم رﺳﺘﻢ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ او هﻤﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از روداﺑﻪ زادﻩ ﺷﺪ‪ ،‬ﭘﻬﻠﻮان ﺷﺪ‪ ،‬ﭘﻬﻠﻮاﻧﯽهﺎ ﮐﺮد و در ﻣﺎﺟﺮاﻳﯽ‬
‫درداﻧﮕﻴﺰ ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﻮد را ﮐﺸﺖ‪ .‬هﻮﻳﺖ ﻣﺴﺘﻤﺮﯼ را در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﻴﺮﻳﻢ ﮐﻪ ﺣﻮادث ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺮ ﺁن ﮔﺬر ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺁن‬
‫هﻮﻳﺖ ﺧﻮد درﮔﻴﺮ ﺁﻧﻬﺎ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻪ ﺣﺎﻣﻞ اﻳﻦ هﻮﻳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺁن ﻋﺎﻣﻠﯽ ﮐﻪ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ هﻤﻮارﻩ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺧﻮد‪،‬‬
‫ﺧﻮدﺑﺎش اﺳﺖ‪ ،‬در ﺧﻮدﺑﺎﺷﯽاش ﺳﻮژﻩ ﻳﺎ ﻧﻬﺎد ﻣﯽﮔﻮﻳﻴﻢ‪ .‬در ﻣﻮرد دﻳﻦ‪ ،‬ﺁن ﭼﻪ زﻣﺎﻧﯽ ‪ R1‬اﺳﺖ‪ ،‬زﻣﺎﻧﯽ ‪ R2‬و‬
‫زﻣﺎﻧﯽ‪ ، Rn‬ﻧﺒﺎﻳﺴﺘﯽ اﻳﻦ ﺗﺼﻮر را داﺷﺖ ﮐﻪ ﻧﻮع ﻋﺎﻣﻠﻴﺖ ﺁن از ﻧﻮع ﻋﺎﻣﻠﻴﺖ ﻳﮏ ﻧﻬﺎد اﺳﺖ‪ .‬دﻳﻦ ﻋﺎﻣﻞ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ‬
‫ﻳﮏ ﻋﺎﻣﻞ ﺁﮔﺎﻩ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻋﺎﻣﻠﯽ ﺧﻮدﮐﺎر اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﯽ ﺁﻧﮑﻪ ﺧﻮدﯼ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬درﺳﺖ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ اﻳﻦ ﺑﯽ‪-‬ﺧﻮد ﺑﻮدن دﻳﻦ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ هﻤﻮارﻩ در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﮐﻪ ﻋﺎﻣﻠﯽ ﭼﻮن ‪ Rx‬را دﻳﻦ ﺑﺪاﻧﻴﻢ‪ ،‬ﻳﺎ ﻧﻪ اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ وﺟﻮد دارد‪ .‬دﺳﺘﻪاﯼ ﺁن را دﻳﻦ‪،‬‬
‫ﻣﯽداﻧﻨﺪ دﺳﺘﻪاﯼ ﻧﻪ‪ .‬ﻣﺜﻼ ﻳﮏ ﮐﺸﺘﺎر ﮔﺮوهﯽ از ﻳﮏ دﻳﺪﮔﺎﻩ ﺟﻬﺎد دﻳﻨﯽ ﻧﺎﻣﻴﺪﻩ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬از دﻳﺪﮔﺎهﯽ دﻳﮕﺮ ﺁدمﮐﺸﯽ‬
‫ﻣﺤﺾ‪ ،‬ﮐﻪ دﻳﻦ ﻣﺴﺌﻮل ﺁن ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬دﻳﻦ ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﮐﻪ ﻣﺴﺌﻮل ﮐﺎر ﺧﺎﺻﯽ هﺴﺖ ﻳﺎ ﻧﻪ‪ ،‬ﺧﺎﻣﻮش اﺳﺖ؛‬
‫ﺧﺎﻣﻮش اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن وﺟﻮدش در ﻋﺎﻣﻠﻴﺘﯽ ﺑﺪون ارادﻩ و ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺴﺌﻮل اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ هﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺁن ﭼﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﻋﻮض‬
‫ﺷﻮد ﺁن ﻣﻮﻗﻌﻴﺘﻬﺎﯼ اﻧﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺎﻣﻠﯽ را وارد ﮐﺎرزار ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺟﻠﻮﻩﮔﺮﯼ ﻳﺎ ﺗﻮهﻢ ﮐﻪ راهﻨﻤﺎﺳﺖ‪ ،‬در واﻗﻊ‬

‫‪63‬‬
 ‫اﻣﺎ وﺳﻴﻠﻪاﯼ ﺑﻴﺶ ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ ﮐﻨﺘﺮلﭘﺬﻳﺮ ﻳﺎ ﺑﺮﺧﻮردار از اﻣﮑﺎن ﮐﻨﺘﺮل ﺑﺮ ﺧﻮد ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻏﺎﻓﻞ از ﺁﻧﮑﻪ ﺁن ﻋﺎﻣﻞ‬
‫ﺧﻮدﭘﻮﻳﯽ ﺧﻮد را دارد‪ ،‬ﺧﻮدﭘﻮﻳﯽاﯼ ﺑﺪون ﺧﻮدﺁﮔﺎهﯽ و ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖﭘﺬﻳﺮﯼ‪ ،‬ﺧﻮدﭘﻮﻳﯽاﯼ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻓﺎﺟﻌﻪ ﺑﻴﺎﻓﺮﻳﻨﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺸﺎﺑﻬﺖ دﻳﻦ و ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ‬

‫ﻋﺎﻣﻠﻴﺖ دﻳﻦ ﺑﻪ ﻋﺎﻣﻠﻴﺖ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ﻣﺎرﮐﺲ ﻋﺎﻣﻠﻴﺖ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ را در ﺷﮑﻠﻬﺎﯼ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺁن ﺑﺮرﺳﻴﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ‬
‫ﺖ ﺳﻨﺦﻧﻤﺎﯼ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ‬
‫در ﮔﺮدش "ﭘﻮل – ﮐﺎﻻ – ﭘﻮل"‪ .‬ﭘﻮل ﺑﻪ ﮐﺎﻻ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﯽﺷﻮد و ﮐﺎﻻ ﻣﺠﺪدا ﺑﻪ ﭘﻮل‪ .‬اﻳﻦ‪ ،‬ﻳﮏ ﺣﺮﮐ ِ‬
‫اﺳﺖ ‪.‬ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ در اﻳﻦ ﺣﺮﮐﺖ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺷﮑﻞ ﻣﯽدهﺪ‪ ،‬اﻣﺎ هﻤﻮارﻩ ﺧﻮدش ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ :‬ﺧﻮدش ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ارزش‪ .‬اﻧﮕﻴﺰﻩﯼ‬
‫ﺣﺮﮐﺖ ﺧﻮدﭘﻮﻳﯽ ﮐﻪ در "ﭘﻮل – ﮐﺎﻻ – ﭘﻮل" دﻳﺪﻩ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﻓﺰون ﮔﺸﺘﻦ اﺳﺖ ‪.‬‬

‫هﻮﻳﺖ دﻳﻦ و ﺷﺎﺧﺺ هﻮﻳﺖ دﻳﻨﯽ‬

‫دﻳﻦ ﺧﻮدش ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر ﺑﺎزﺗﻮﻟﻴﺪ ﻏﻴﺮﻳﺖهﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﺷﺎﺧﺺ ﺁن اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ هﻮﻳﺖ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻳﮏ دﻳﻦ‬
‫ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺎ اﻳﻦ هﻮﻳﺖ ﭘﺎ در ﭘﻬﻨﻪﯼ ﻣﺒﺎرزﻩ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻗﺪرت ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺑﺎ ﻣﺮزﮐﺸﯽهﺎﯼ ﭘﺮرﻧﮓ ﻣﻌﺮف‬
‫ﻏﻴﺮﻳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ هﻮﻳﺖ ﺧﻮد را ﺣﻔﻆ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬اﻳﻨﺎن ﻣﻌﺮف ﺧﻮﺑﯽ ﺑﺮاﯼ دﻳﻨﺸﺎن هﺴﺘﻨﺪ‪ .‬دﻳﻦ در وﺟﻮد ﺁﻧﻬﺎ ﻋﺎﻣﻠﻴﺖ ﺧﻮد‬
‫را ﺑﻪ ﺗﻤﺎم و ﮐﻤﺎل ﺑﻪ ﻧﻤﺎﻳﺶ ﻣﯽﮔﺬارد‪ .‬در ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻮردﯼ‪ ،‬ﺁﻧﺎن ﻣﺴﺌﻮل دﻳﻨﺸﺎن هﺴﺘﻨﺪ و دﻳﻨﺸﺎن ﻣﺴﺌﻮل اﻋﻤﺎل ﺁﻧﺎن‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ–‪٣٠‬‬

‫اﻧﺒﺎﺷﺖ ﺁﻏﺎزﻳﻦ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ‬

‫ﭘﻮل ﺑﻪ ﺧﻮدﯼ ﺧﻮد ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﮐﻤﻴﺖ ﺧﺎﺻﯽ ﺑﺮﺳﺪ و ﮔﺮدش اﻗﺘﺼﺎدﯼاﯼ را ﺑﻪ ﺻﻮرت "ﭘﻮل – ﮐﺎﻻ –‬
‫ﭘﻮل" ﻳﺎ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ رﺑﺎﺧﻮاراﻧﻪﯼ "ﭘﻮل – ﭘﻮل" ﺁﻏﺎز ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺣﮑﻢ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ را ﻳﺎﺑﺪ‪ .‬هﺮﮔﺎﻩ ﮔﺮدش اﻗﺘﺼﺎدﯼ در ﺟﺎﻣﻌﻪاﯼ‬
‫اﺳﺎﺳًﺎ و ﻋﻤﺪﺗًﺎ ﺑﻪ ﺷﮑﻠﻬﺎﯼ "ﭘﻮل – ﮐﺎﻻ – ﭘﻮل" و "ﭘﻮل – ﭘﻮل" ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬در ﺁن ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻧﻈﺎم ﺳﺮﻣﺎﻳﻪدارﯼ ﻏﺎﻟﺐ ﺷﺪﻩ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻈﺎم ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﻳﮏ دورﻩﯼ ﺷﺮوع دارد‪ .‬در اﻳﻦ دورﻩ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ﺑﺎ ﻧﻴﺮوﯼ ﺧﺎﺻﯽ ﺣﺮﮐﺖ ﺧﻮد را‬
‫ﻣﯽﺁﻏﺎزد ‪.‬ﭘﺸﺘﻮاﻧﻪﯼ اﻳﻦ ﻧﻴﺮو ﺣﺪﯼ از اﻧﺒﺎﺷﺘﮕﯽ اﺳﺖ‪ .‬اﻧﺒﺎﺷﺘﮕﯽ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ در دورﻩﯼ ﺁﻏﺎزﻳﻦ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪدارﯼ را‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﭘﻴﺮوﯼ از ﮐﺎرل ﻣﺎرﮐﺲ‪ ،‬اﻧﺒﺎﺷﺘﮕﯽ ﺁﻏﺎزﻳﻦ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ﻣﯽﮔﻮﻳﻨﺪ‪.‬‬

‫اﻧﺒﺎﺷﺖ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ در ﻧﻤﻮﻧﻪﯼ اﻳﺮان‬

‫اﻧﺒﺎﺷﺘﮕﯽ ﺁﻏﺎزﻳﻦ‪ ،‬در ﺟﺎﻣﻌﻪهﺎﯼ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﻬﺎﯼ ﻣﺨﺘﻠﻒ اﻧﺠﺎم ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در هﻤﻪ ﺟﺎ ﻗﺎﻋﺪﻩ ﺁن ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ از دل ﺧﻮن و ﮐﺜﺎﻓﺖ ﺳﺮ ﺑﺮﺁورد ‪.‬داﺳﺘﺎن ﺷﺮوع ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ﺑﻪ هﻴﭻ رو داﺳﺘﺎﻧﯽ در ﻣﺤﺪودﻩﯼ ﺗﺎرﻳﺦ ﻋﻠﻢ و‬

‫‪64‬‬
‫ﺗﮑﻨﻴﮏ ﺑﻪ ﺻﻮرت اﮐﺘﺸﺎفهﺎ و اﺧﺘﺮاعهﺎﯼ ﻣﺪرن ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬در اﻳﺮان ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ ﭘﻮﻟﻬﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ ﺁﻏﺎزﻳﻦ‬
‫در ﺳﺮﻣﺎﻳﻪدارﯼ اﻳﺮاﻧﯽ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬ﻋﻤﺪﺗﺎ رﻳﺸﻪ در ﺑﻬﺮﻩﮐﺸﯽهﺎﯼ ﻓﺌﻮداﻟﯽ‪ ،‬ﭼﭙﺎوﻟﮕﺮﯼهﺎﯼ درﺑﺎرﻳﺎن‪ ،‬ﺟﺎﺳﻮﺳﯽ و‬
‫ﺧﻮشﺧﺪﻣﺘﯽ ﺑﺮاﯼ اﺳﺘﻌﻤﺎرﮔﺮان‪ ،‬ﭘﺎداش ﺳﺮﮐﻮﺑﮕﺮﯼ‪ ،‬اﻳﺠﺎد ﺑﺎزارهﺎﯼ ﺳﻴﺎﻩ در دوراﻧﻬﺎﯼ ﻗﺤﻄﯽ‪ ،‬ﻗﺎﭼﺎقﻓﺮوﺷﯽ و‬
‫اﻧﻮاع و اﻗﺴﺎم ﺗﺒﻬﮑﺎرﯼهﺎﯼ دﻳﮕﺮ دارﻧﺪ‪ .‬در ﺳﺮﻣﺎﻳﻪدارﯼ اﺳﻼﻣﯽﺷﺪﻩﯼ ﭘﺲ از اﻧﻘﻼب ﻧﻴﺰ اﻧﺒﺎﺷﺖ ﺁﻏﺎزﻳﻦ ﻧﻪ از راﻩ‬
‫اﺑﺘﮑﺎر و ﺗﻼش و اﮐﺘﺸﺎف و اﺧﺘﺮاع‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ از راﻩ راﻧﺖﺧﻮارﯼ و ﻓﺴﺎد و ﭼﭙﺎول ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ‪.‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﺎﻟﺪارﯼ‬
‫اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﭘﺮ از ﺷﻨﺎﻋﺖ و ﮐﺜﺎﻓﺖ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻤﺎن و ﺗﮑﻨﻴﮏ در ﻣﺰﺑﻠﻪﯼ ﺳﻘﻮط اﺧﻼﻗﯽ ﺑﻪ هﻢ ﺟﻮش ﺧﻮردﻩاﻧﺪ‪.‬‬

‫دﻳﺪﮔﺎﻩ ﻣﺎﮐﺲ وﺑﺮ‬

‫در ﺗﺎرﻳﺦ‪ ،‬اﻧﺒﺎﺷﺘﮕﯽ ﭘﻮل و ﻃﻼ ﻣﺪام ﭘﻴﺶ ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺎﺻﻞ اﻧﺒﺎﺷﺘﮕﯽ ﮔﻨﺞ ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ و ﻓﻘﻂ در ﻳﮏ ﻣﻘﻄﻊ ﺗﺎرﻳﺨﯽ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ اﻧﺒﺎﺷﺘﮕﯽ ﺻﻮرت ﮔﻨﺞ را ﻧﻤﯽﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﺣﺮﮐﺘﯽ ﺗﺤﻮلﺁور ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺎﮐﺲ وﺑﺮ ﺷﺮطهﺎﯼ ﺗﺤﻮل‬
‫را ﺑﺮرﺳﻴﺪﻩ و از ﻣﻴﺎن ﺁﻧﻬﺎ ﺑﺮ ﻳﮏ ﻋﺎﻣﻞ ﺗﺄﮐﻴﺪ وﻳﮋﻩاﯼ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ :‬اﺧﻼق ﺳﺮﻣﺎﻳﻪداراﻧﻪ‪ ،‬ﺻﺮﻓﻪﺟﻮﻳﯽ و ﺳﺨﺖﮐﻮﺷﯽ‬
‫ﺑﺮاﯼ ازدﻳﺎد ﺛﺮوت‪ ،‬ﺛﺮوﺗﯽ ﻧﻪ ﺑﺮاﯼ ﻧﻤﺎﻳﺶ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮاﯼ ﭘﻮﻳﺸﯽ ﺧﻮدزا‪ .‬ﮐﻴﺶ اﻧﺒﺎﺷﺖ ﺁﻏﺎزﻳﻦ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ‪ ،‬ﮐﻴﺶ ﭘﻮل‬
‫ﺑﺮاﯼ ﭘﻮل اﺳﺖ‪ .‬ﮐﻴﺶ ﭘﻮل ﺑﺮاﯼ ﭘﻮل ﻧﻮﻋﯽ رﻳﺎﺿﺖﮐﺎرﯼ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ﭘﻮل را ﺑﺮاﯼ ﻣﺼﺮف ﻧﻤﯽﺧﻮاهﺪ‪ .‬ﺑﺮ اﻳﻦ ﭘﺎﻳﻪ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺎﮐﺲ وﺑﺮ ﻧﻘﺶ ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎﻧﺘﻴﺴﻢ در ﺷﮑﻞﮔﻴﺮﯼ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪدارﯼ را ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬رﻳﺎﺿﺖﭘﻴﺸﮕﯽ‬
‫ﭘﺮوﺗﺴﺘﺎﻧﺘﻴﺴﻢ در ﺗﺮﮐﻴﺐ ﺑﺎ ﻋﻘﻼﻧﻴﺘﯽ ﺣﺴﺎﺑﮕﺮاﻧﻪ در ﻣﺤﻴﻄﯽ ﮐﻪ اﻣﮑﺎﻧﻬﺎﯼ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺗﻀﻤﻴﻨﻬﺎﯼ ﺣﻘﻮﻗﯽ ﺑﺮاﯼ‬
‫اﻧﺒﺎﺷﺖ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﮑﻞﮔﻴﺮﯼ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪدارﯼ ﺟﺪﻳﺪ راﻩ ﺑﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬در ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﺎﮐﺲ وﺑﺮ دﻳﻦ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان‬
‫ﻳﮏ ﻋﺎﻣﻞ اﻗﺘﺼﺎدﯼ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬وﻟﯽ ﻃﺮح اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ در ﻧﺰد او ﻃﺮﺣﯽ ﺟﺎﻣﻊ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬زﻳﺮا در‬
‫ﺁن دﻳﻦ ﭼﻴﺰﯼ از ﻣﻘﻮﻟﻪﯼ ﺧﻠﻘﻴﺎت اﺳﺖ و ﺧﻮد ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﮏ ارزش ﺳﺮﻣﺎﻳﻪاﯼ ﻧﮕﺮﻳﺴﺘﻪ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ ﺁﻏﺎزﻳﻦ دﻳﻨﯽ‬

‫هﺮ ﻧﻈﺎم دﻳﻨﯽاﯼ ﻧﻴﺰ هﻤﺎﻧﻨﺪ ﻧﻈﺎم ﺳﺮﻣﺎﻳﻪدارﯼ ﺁﻏﺎزﯼ دارد‪ .‬زﻣﺎن‪-‬ﻣﮑﺎﻧﯽ ﺗﺎرﻳﺦ وﺟﻮد دارد ﮐﻪ در ﺁن اﻧﺒﺎﺷﺖ‬
‫ﺁﻏﺎزﻳﻦ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ دﻳﻨﯽ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ‪.‬ﻣﻮﺿﻮع را اﮔﺮ اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻃﺮح ﮐﻨﻴﻢ‪ ،‬اﻳﻦ اﻣﮑﺎن را ﻣﯽﻳﺎﺑﻴﻢ ﮐﻪ ﻣﻔﻬﻮم‬
‫ﻣﺎﮐﺲ وﺑﺮﯼ ﮐﺎرﻳﺴﻤﺎ را ﺑﺎزﺗﻌﺮﻳﻒ ﮐﻨﻴﻢ‪ .‬ﺑﻨﻴﺎﻧﮕﺬاران دﻳﻦ و ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ در ﻓﺮازهﺎﯼ ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﺁن ﻧﺸﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮ‬
‫ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣﺎﮐﺲ وﺑﺮ ﺷﺨﺼﻴﺘﻬﺎﻳﯽ ﮐﺎرﻳﺴﻤﺎﺗﻴﮏ هﺴﺘﻨﺪ ‪.‬ﺑﻨﺎﺑﺮ ﺗﻌﺒﻴﺮ اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ ﺁﻧﺎن ﮐﺴﺎﻧﯽاﻧﺪ ﮐﻪ اﻧﺒﺎﺷﺖ ﺁﻏﺎزﻳﻦ‬
‫ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ دﻳﻨﯽ ﻳﺎ ﺗﺤﻮﻟﯽ در روﻧﺪ اﻧﺒﺎﺷﺖ اﻳﻦ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ﺑﺎ ﻧﺎم ﺁﻧﺎن ﮔﺮﻩ ﺧﻮردﻩاﯼ اﺳﺖ ‪.‬ﺑﺎزﻧﻮﺷﺖ ﻣﻔﻬﻮم ﮐﺎرﻳﺴﻤﺎ ﺑﻪ‬
‫ﮐﻤﮏ ﻣﻘﻮﻟﻪﯼ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ دﻳﻨﯽ‪ ،‬ﻧﮕﺎﻩ ﻣﺎ را ﻣﺘﻮﺟﻪ ﻣﻮﻗﻌﻴﺘﻬﺎﻳﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﻧﺒﺎﺷﺖ ارزﺷﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم دﻳﻨﯽ ﺧﺎص ﻣﻴﺴﺮ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و ورود اﻳﻦ ارزش در ﺑﺎزار ﻣﺒﺎدﻟﻪﯼ ارزﺷﻬﺎ‪ ،‬دﮔﺮﮔﻮﻧﯽ ﺑﻨﻴﺎدﯼ در ﻧﻈﺎم ﺁﻧﻬﺎ را اﻳﺠﺎد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫اﺑﻦ ﺧﻠﺪون‬

‫‪65‬‬
 ‫در ﻣﻮرد اﻧﺒﺎﺷﺖ ﺁﻏﺎزﻳﻦ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ دﻳﻨﯽ ﺑﺴﻴﺎر اﺳﻄﻮرﻩﭘﺮدازﯼ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ‪.‬اﻓﺴﺎﻧﻪﺳﺮاﻳﯽهﺎﯼ ﻣﺪاﺣﺎن ﺳﺮﻣﺎﻳﻪدارﯼ در‬
‫اﻳﻦ ﻣﻮرد ﮐﻪ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪدارﯼ ﺑﺎ اﺧﺘﺮاع و اﮐﺘﺸﺎف و ﺳﺨﺖ ﮐﻮﺷﯽ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ در ﺗﺮﮐﻴﺒﯽ از ﻋﻠﻢ و اﺳﺘﻘﺎﻣﺖ‪ ،‬ﺁﻏﺎز ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﮔﺮد اﻓﺴﺎﻧﻪﺳﺮاﻳﯽهﺎﯼ ﻣﺪاﺣﺎن دﻳﻨﯽ ﻧﻤﯽرﺳﻨﺪ‪ .‬در ﺧﻄﻪﯼ ﻓﺮهﻨﮕﯽ ﻣﺎ ﻧﮕﺎﻩ واﻗﻊﺑﻴﻨﺎﻧﻪﯼ اﺑﻦ ﺧﻠﺪون ﺑﻪ دورﻩﯼ‬
‫ﺑﻴﻨﺎﻧﮕﺬارﯼ دﻳﻦ اﺳﺘﺜﻨﺎﺳﺖ‪ .‬او در" ﻣﻘﺪﻣﻪ" ﺑﺎ ﺧﻮﻧﺴﺮدﯼ ﻋﻠﻤﯽ ﺷﮕﻔﺖﺁورﯼ اﻧﺒﺎﺷﺖ ﺁﻏﺎزﻳﻦ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ دﻳﻨﯽ را ﺑﺎ‬
‫"ﻋﺼﺒﻴﺖ" ﺗﻮﺿﻴﺢ دادﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﮐﻤﮏ ﺁن هﻢ ﻣﯽﺗﻮان ﺷﮑﻞﮔﻴﺮﯼ دﻳﻨﯽ را ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﺮد و هﻢ ﭘﺎ ﮔﺮﻓﺘﻦ‬
‫ﺳﻠﺴﻠﻪهﺎﯼ ﭘﺎدﺷﺎهﯽ را‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺧﺎﻃﺮ ﺑﺎ ﮐﻤﮏ اﺑﻦ ﺧﻠﺪون ﻣﯽﺗﻮان از دورﻩﯼ اﻧﺒﺎﺷﺖ ﺁﻏﺎزﻳﻦ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ دﻳﻨﯽ‪ ،‬دﺳﺖ‬
‫ﮐﻢ در ﻣﻮرد دﻳﻨﻬﺎﻳﯽ ﺧﺎص‪ ،‬اﺳﻄﻮرﻩزداﻳﯽ ﮐﺮد‪.‬‬

‫ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ دﻳﻨﯽ‬

‫ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ اﻗﺘﺼﺎدﯼ ﺳﺮﭼﺸﻤﻪﯼ ﺧﻮد را ﻣﯽﭘﻮﺷﺎﻧﺪ و هﻴﭻ ﻟﺰوﻣﯽ ﻧﻤﯽﺑﻴﻨﺪ ﮐﻪ ﻳﺎدﺁور ﺷﻮد از ﮐﺠﺎ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ دﻳﻨﯽ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﺸﺮوﻋﻴﺘﺶ را در ﭘﻴﻮﺳﺘﮕﯽاش ﺑﻪ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ ﺁﻏﺎزﻳﻦ دﻳﻨﯽ ﻣﯽﺑﻴﻨﺪ‪ .‬دﻳﻦ ﺑﻪ اﻳﻦ اﻋﺘﺒﺎر‬
‫داراﯼ ﺧﻮدﺁﮔﺎهﯽ ﺗﺎرﻳﺨﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ ﻣﺪام ﺑﻪ ﺣﺴﺎب ﺁن ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ ﺁﻏﺎزﻳﻦ ﭼﮏ ﻣﯽﻧﻮﻳﺴﺪ‪ ،‬و ﺁن را ﭼﻨﺎن‬
‫ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﻻﻳﺰال ﺑﻨﻤﺎﻳﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﮐﺎر‪ ،‬ﺷﺎهﮑﺎر ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﻣﺎﻟﯽ در ﮐﻞ ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﺸﺮﯼ اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ–‪٣١‬‬

‫ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ‬

‫اﻧﺴﺎن ﻣﻮﺟﻮدﯼ ﻧﻤﺎدﻳﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ هﺮﭼﻪ ﻣﯽﺑﻴﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻤﺎدﻳﻦ ﻣﯽﺑﻴﻨﺪ و ﺧﻮد را و ﺟﻬﺎن را در ﻧﻤﺎدهﺎ ﺑﻴﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻓﺮهﻨﮓ از ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاﯼ از ﻧﻤﺎدهﺎ ﺗﺸﮑﻴﻞ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ارزش دﻳﻨﯽ ﻧﻴﺰ ارزﺷﯽ ﻧﻤﺎدﻳﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﺁن را ﮐﺎﻻ ﻣﯽﻧﺎﻣﻴﻢ‪ ،‬ﺁﻧﮕﺎﻩ‬
‫ﮐﻪ در ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺑﺎ ارزﺷﻬﺎﯼ دﻳﮕﺮﯼ ﭼﻮن ارزﺷﻬﺎﯼ اﻗﺘﺼﺎدﯼ و ﺳﻴﺎﺳﯽ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد و ﺑﺮﭘﺎﻳﻪﯼ ﺁن ﻣﻌﺎﻣﻠﻪاﯼ ﭘﻴﺶ ﺑﺮدﻩ‬
‫ﻼ ارزﺷﻬﺎﯼ دﻳﻨﯽ‪ ،‬از ذﺧﺎﻳﺮ دﻳﻨﯽ ﻣﯽﺁﻳﻨﺪ‪ .‬ذﺧﺎﻳﺮ دﻳﻨﯽ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاﯼ از ﺁﻳﻴﻦهﺎ‪ ،‬ﭼﻴﺰهﺎ‪،‬‬
‫ﺷﻮد‪ .‬ﮐﺎﻻهﺎﯼ دﻳﻨﯽ‪ ،‬و ﮐ ً‬
‫ﻣﮑﺎﻧﻬﺎ‪ ،‬زﻣﺎﻧﻬﺎ‪ ،‬ﻧﺎﻣﻬﺎ و ﮐﺴﺎن ﻣﻘﺪس اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻘﺶﺁﻓﺮﻳﻦهﺎﯼ ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺁﻧﻬﺎ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ﺷﻴﺎﻃﻴﻦ و ﮐﻔﺎر و دهﺮﻳﻮن و ﻃﺒﻴﻌﻴﻮن و‬
‫ﻧﺴﻮان ﻓﺎﺳﻘﻪ و ﺣﺮاﻣﺰادﻩهﺎ و ﻧﻈﺎﻳﺮ اﻳﻨﺎن را ﻧﻴﺰ ﻣﯽﺗﻮان ﺟﺰو ذﺧﺎﻳﺮ دﻳﻨﯽ ﻣﺤﺴﻮب ﮐﺮد‪ ،‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﻌﺒﻴﺮ ﮐﻪ ﻣﻔﻬﻮﻣﻬﺎﯼ‬
‫دﻳﻨﯽ از راﻩ ﻏﻴﺮﻳﺖ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻣﻌﻨﺎﯼ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ دﻳﻨﯽ‬

‫ذﺧﺎﻳﺮ دﻳﻨﯽ ﻣﺤﺪود هﺴﺘﻨﺪ‪ .‬هﻴﭻ دﻳﻨﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺗﻌﺪاد ﻧﺎﻣﺤﺪودﯼ زﻳﺎرﺗﮕﺎﻩ ﻧﺪارد‪ .‬هﻴﭻ دﻳﻨﯽ ﮐﺪهﺎ و ﮐﺎﻧﺎﻟﻬﺎﯼ‬
‫ﻧﺎﻣﺤﺪودﯼ ﺑﺮاﯼ ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ ﺳﺎﺣﺖ ﻓﺮااﻧﺴﺎﻧﯽ و ارﺗﺒﺎط در ﺳﺎﺣﺖ اﻧﺴﺎﻧﯽ در اﺧﺘﻴﺎر ﻣﺘﺪﻳﻦ ﻧﻤﯽﮔﺬارد‪ .‬ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ دﻳﻨﯽ‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ ذﺧﻴﺮﻩﯼ دﻳﻨﯽ را ﻣﺘﻌﻴﻦ و ﻣﺤﺪود ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻧﻴﺮوﯼ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﭼﻴﺰﯼ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ذﺧﻴﺮﻩﯼ دﻳﻨﯽ‪ ،‬ﻧﻴﺮوﯼ ﺣﻔﺎﻇﺖ از‬

‫‪66‬‬
 ‫ذﺧﺎﻳﺮ دﻳﻨﯽ و ﺗﻮزﻳﻊ اﻋﺘﺒﺎر ارزﺷﯽ ﻣﻴﺎن ﺁﻧﻬﺎ‪ ،‬ﻧﻴﺮوﯼ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﮐﺎﻻﯼ دﻳﻨﯽ‪ ،‬ارزﺷﮕﺬارﯼ روﯼ ﺁﻧﻬﺎ و ﺗﻮزﻳﻊ ﺁﻧﻬﺎ‪،‬‬
‫ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ دﻳﻨﯽ در ﻣﻌﻨﺎﯼ اﺧﺺ ﺁن اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻌﻨﺎﯼ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ دﻳﻨﯽ ﻧﻴﺮوﯼ ﺗﺒﺪﻳﻞ ارزﺷﯽ دﻳﻨﯽ ﺑﻪ ﮐﺎﻻﯼ دﻳﻨﯽ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬در ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﺑﺎ ﮐﺎﻻﯼ دﻳﻨﯽ در واﻗﻊ اﻳﻦ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ دﻳﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ وارد ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺑﺎ ارزﺷﻬﺎﯼ اﻗﺘﺼﺎدﯼ و ﺳﻴﺎﺳﯽ‬
‫ﺷﺪﻩ و ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﯽﮔﺮدد ‪.‬‬

‫ﻋُﻠﻘﻪﯼ دﻳﻨﯽ‬
‫هﺮ ﭼﻪ ﻓﺮد ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ دﻳﻨﯽ ﺑﻴﺸﺘﺮﯼ در اﺧﺘﻴﺎر داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺗﻮاﻧﺎﻳﯽ ﺑﻴﺸﺘﺮﯼ ﺑﺮاﯼ اﻋﻤﺎل ﻧﻔﻮذ در ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ دارد‪.‬‬
‫ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ ﻳﮏ ﺣﻮزﻩﯼ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ رواﺑﻂ ﻣﻴﺎن ﮐﻨﺶﮔﺮان در ﺁن از زاوﻳﻪﯼ دﻳﻨﯽ ﺳﻨﺠﻴﺪﻩ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺳﻨﺠﻴﺪﻩ‬
‫ﺷﺪن از زاوﻳﻪﯼ دﻳﻨﯽ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎﯼ ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﻨﺶﮔﺮﯼ ﺑﻪ اﻋﺘﺒﺎر ﭘﻴﮕﻴﺮﯼ ﻋُﻠﻘﻪﯼ دﻳﻨﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻳﮏ ﻋﻠﻘﻪﯼ ﮔﺮوهﯽ‬
‫ﻧﻤﺎدﻳﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ را ﭼﻮن وﺳﻴﻊ در ﻧﻈﺮ ﮔﻴﺮﻳﻢ‪ ،‬ﺑﺪاﻧﺴﺎن ﮐﻪ ﺷﺎﻣﻞ هﻢ ﻣﺘﺨﺼﺼﺎن ﺷﻮد و هﻢ‬
‫ﻏﻴﺮﻣﺘﺨﺼﺼﺎن‪ ،‬ﻋﻠﻘﻪﯼ دﻳﻨﯽ را ﺑﺎ ﺗﻼش ﺑﺮاﯼ ﮐﺴﺐ ارزش دﻳﻨﯽ ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﮐﻨﻴﻢ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﺁﻧﮑﻪ ﭘﺎ در ﻋﺮﺻﻪﯼ‬
‫ﻣﻌﺎﻣﻠﻪﮔﺮﯼ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪاﯼ ﺑﮕﺬارد‪ ،‬ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ دﻳﻨﯽ در ﻣﻌﻨﺎﻳﯽ ﻋﻤﻮﻣﯽ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮ ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ را ﮐﺎﻣﻼ ﺗﻨﮓ درﻧﻈﺮ‬
‫ﮔﻴﺮﻳﻢ و ﻣﻨﻈﻮر از ﺁن دﺳﺘﮕﺎﻩ روﺣﺎﻧﻴﺖ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺟﻨﺒﺶ ﮐﻨﺸﮕﺮان در ﺁن را ﺑﻬﺘﺮ درﮎ ﻣﯽﮐﻨﻴﻢ‪ ،‬اﮔﺮ اﻧﮕﻴﺰش ﺁﻧﺎن را‬
‫ارادﻩ ﺑﻪ ﮐﺴﺐ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ دﻳﻨﯽ در ﻣﻌﻨﺎﯼ اﺧﺺ ﺁن ﺑﺪاﻧﻴﻢ‪.‬‬

‫ﮐﺴﺐ و ﮐﺎر ﮐﺎهﻨﺎن‬

‫هﺮ ﮐﺎهﻨﯽ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاﯼ از ﮐﺎﻻﯼ دﻳﻨﯽ را ﺧﻮد ﺑﻪ ﺧﻮد در اﺧﺘﻴﺎر دارد‪ .‬او از اﺑﺘﺪاﯼ ﻃﻠﺒﮕﯽ ﺗﻼش ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﻣﯽ‬
‫ﺑﺮﺳﺪ ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺗﻮزﻳﻊﮔﺮ ﮐﺎﻻهﺎﯼ دﻳﻨﯽ ﺑﺎﺷﺪ و ﻗﻴﻤﺖ هﺮ ﺷﮑﻞ ﺁن را ﺗﻌﻴﻴﻦ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﻮاﻧﺎﻳﯽ‪ ،‬از اﻋﺘﺒﺎرﺁﻓﺮﻳﻨﯽ و‬
‫اﻋﺘﺒﺎرﺑﺨﺸﯽ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ دﻳﻨﯽ ﺑﺮﻣﯽﺧﻴﺰد‪ .‬ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ دﻳﻨﯽ ﺳﻬﻢ ﺑﺮﯼ از ﻳﮏ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ ﮐﻼن اﻋﺘﻘﺎدﯼ اﺳﺖ‪ .‬در ﮐﻠﻴﺴﺎﯼ‬
‫ﮐﺎﺗﻮﻟﻴﮏ ﮐﺎردﻳﻨﺎﻟﻬﺎ هﻴﺌﺖ ﻣﺪﻳﺮﻩﯼ ﺑﻨﮕﺎﻩ ﺣﻔﺎﻇﺖ از اﻳﻦ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ را ﺗﺸﮑﻴﻞ ﻣﯽدهﻨﺪ‪ .‬دﺑﻴﺮ ﮐﻞ ﺑﻨﮕﺎﻩ ﭘﺎپ اﺳﺖ‪ .‬در‬
‫ﺷﻴﻌﻪﯼ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺁﻳﺖاﷲهﺎﯼ ﺑﺰرگ اﻳﻦ وﻇﻴﻔﻪ را ﺑﻪ ﻋﻬﺪﻩ دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﮕﺎﻩ ﺟﺎﻣﻊ ﺗﺸﮑﻴﻞ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ از ﭼﻨﺪ ﺑﻨﮕﺎﻩ ﮐﻪ در‬
‫رأس هﺮ ﻳﮏ‪ ،‬ﻳﮑﯽ از ﻣﺮاﺟﻊ ﺗﻘﻠﻴﺪ ﻧﺸﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬هﺮ ﻣﺮﺟﻌﯽ ﻣﯽﮐﻮﺷﻴﺪ ﺑﻨﮕﺎﻩ ﺧﻮد را ﭘﺮﻣﺎﻳﻪ ﮐﻨﺪ‪ .‬رﻗﺎﺑﺖ ﺗﺎ ﺣﺪ‬
‫ﺗﺨﺮﻳﺐ ﻧﻴﺰ ﭘﻴﺶ ﻣﯽرود‪ ،‬اﻣﺎ هﻤﻪ اﻳﻦ ﺗﺠﺮﺑﻪ را دارﻧﺪ ﮐﻪ اﻳﻦ ﺑﻨﮕﺎﻩ ﺑﻪ ﺳﺎدﮔﯽ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ رأس ﺁن ﺑﻨﮕﺎﻩ را ﺗﺨﺮﻳﺐ ﮐﻨﺪ‬
‫و ﺑﻨﻴﻪ و ﺑﺪﻧﻪاش را ﺑﻪ ﺗﺼﺮف ﮐﺎﻣﻞ ﺧﻮد درﺁورد‪.‬‬

‫ﺗﻔﺎوت دﻳﻨﻬﺎ‬
‫دﻳﻨﻬﺎ ﻣﺘﻔﺎوتاﻧﺪ و هﺮ ﻳﮏ ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ ﺧﺎص ﺧﻮد را دارﻧﺪ‪ .‬در ﻣﻮرد ﺑﺮﺧﯽ دﻳﻨﻬﺎ‪ ،‬ﺧﺎﺻﻪ دﻳﻨﻬﺎﯼ ﺑﺪوﯼ‪ ،‬هﻤﻮارﻩ‬
‫ﺗﺸﺨﻴﺺ ﭼﻴﺰﯼ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﭘﺎﻳﮕﺎن "روﺣﺎﻧﻴﺎن" ﺳﺎدﻩ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﭼﻴﺰﯼ ﮐﻪ در ﻣﻮرد دﻳﻨﻬﺎﯼ‬
‫ﺑﻪاﺻﻄﻼح ﭘﻴﺸﺮﻓﺘﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻ ﺑﺎ ﻣﺸﮑﻠﯽ ﻣﻮاﺟﻪ ﻧﻴﺴﺖ و اﺻﻮﻻ وﺟﻮد ﻳﮏ ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ ﺑﺎرز ﺷﺎﺧﺺ ﻣﺘﺄﺧﺮ ﺑﻮدن‬
‫ﺁﻧﻬﺎﺳﺖ‪.‬‬

‫‪67‬‬
 ‫ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ‬
‫ﺗﻔﮑﻴﮏ ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ از دﻳﮕﺮ ﺣﻮزﻩهﺎﯼ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺟﺰﺋﯽ از ﺗﻔﮑﻴﮏهﺎﻳﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪهﺎﯼ ﻣﺨﺘﻠﻒ در ﻣﺴﻴﺮ‬
‫ﺗﮑﺎﻣﻞ ﻧﻈﺎم اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ از ﺳﺮ ﻣﯽﮔﺬراﻧﻨﺪ‪ .‬از دﻳﺪ ﻳﮏ ﻧﻈﺮﻳﻪﯼ ﺟﺎﻣﻊ اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ﺁنﭼﻨﺎن ﻧﻈﺮﻳﻪاﯼ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ‬
‫ﺑﻪ ارزش اﻗﺘﺼﺎدﯼ ﻧﭙﺮدازد و ﻣﻮﺿﻮع ﺁن ارزﺷﻬﺎﯼ ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ هﻢ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و در اﻳﻦ ﻣﻌﺎﻣﻠﻪ ﺳﻴﺴﺘﻢ‬
‫ﻧﺎﺑﺮاﺑﺮﯼ را ﺣﻔﻆ و ﺑﺎزﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﺣﻮزﻩ ﻳﮑﯽ از ﮐﻨﺸﮕﺮان اﺻﻠﯽ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﻧﻴﺎزهﺎﺳﺖ‪.‬‬

‫اﻳﻦ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ ﻧﻴﺎز ﺑﻪ ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ ﻳﮏ اﻟﺰام اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ اﺳﺖ ‪.‬ﮐﺎرﮐﺮد ﺁن را ﺣﻮزﻩهﺎ و ﻧﻬﺎدهﺎﯼ دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ‬
‫ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﻋﻬﺪﻩ ﮔﻴﺮﻧﺪ ‪.‬ﺳﺮﻣﺎﻳﻪدارﯼ ﺧﻮد داراﯼ ﻣﮑﺎﻧﻴﺴﻤﯽ ﺑﺮاﯼ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪن ﺑﻪ دﻳﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن هﻤﺎﻧﻨﺪ دﻳﻦ‬
‫ﺗﻮﻟﻴﺪﮐﻨﻨﺪﻩﯼ ﻧﻴﺎزهﺎﻳﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮﺁوردﻩ ﺷﺪن ﺁﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﺷﺪن ﺑﻴﺸﺘﺮ ﻣﯽاﻧﺠﺎﻣﺪ‪ .‬هﺮ روز اﻧﻮاع و اﻗﺴﺎم‬
‫"ﺳﺘﺎرﮔﺎن" ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺁﻧﻬﺎ ﻓﺮااﻧﺴﺎﻧﯽ ﺟﻠﻮﻩ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬هﺮ ﻳﮏ ﻟﺤﻈﻪاﯼ ﻣﯽدرﺧﺸﺪ و ﺟﺎﯼ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺳﺘﺎرﻩاﯼ‬
‫دﻳﮕﺮ ﻣﯽدهﺪ‪ .‬ﻧﻤﺎﻳﺶهﺎﻳﯽ را ﮐﻪ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪدارﯼ‪ ،‬در اﺻﻞ‪ ،‬از دﻳﻦ ﻳﺎد ﮔﺮﻓﺘﻪ‪ ،‬اﮐﻨﻮن ﺳﺮﻣﺸﻘﯽ ﺑﺮاﯼ ﺧﻮد ﻧﻤﺎﻳﺸﻬﺎﯼ‬
‫دﻳﻨﯽ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬دﻳﻦ از اﻳﻦ ﻧﻈﺮ اﻣﮑﺎن وﺳﻴﻌﯽ ﺑﺮاﯼ ﺑﻘﺎ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﻘﺎﯼ دﻳﻦ‬
‫اﻣﮑﺎﻧﻬﺎﯼ ﺗﻮﻟﻴﺪﮔﺮﯼ ﻓﻘﻂ در ﺳﻄﺢ ﺷﻮهﺎﻳﯽ ﺑﺮاﯼ ﻋﻮام ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬داﻧﺸﮕﺎﻩ ﺧﻮد راﻩﮔﺸﺎﯼ ﺗﻮﻟﻴﺪﮔﺮﯼ دﻳﻨﯽ اﺳﺖ‪ .‬هﺮ‬
‫ﻧﻈﺮﻳﻪاﯼ در ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﯽ را‪ ،‬ﺣﺘﺎ اﮔﺮ ﺑﺎ ﺻﺮاﺣﺖ ﭘﺲزﻧﻨﺪﻩﯼ دﻳﻦ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﮔﺮﻓﺖ و از ﺁن ﺁﻣﻮزﻩاﯼ دﻳﻨﯽ‬
‫ﺳﺎﺧﺖ ‪.‬‬

‫ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻴﺎز ﺑﻪ ﮐﺎﻻﯼ دﻳﻨﯽ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ وﺟﻮد ﮐﺎﻻهﺎﯼ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﮐﺎهﺶ ﮔﻴﺮد‪ ،‬اﻣﺎ دﻳﻦ در ﻣﺠﻤﻮع دﻟﻴﻠﯽ ﻧﺪارد ﮐﻪ‬
‫ﻧﮕﺮان ﺑﻘﺎﯼ ﺧﻮد ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﺳﺮﻣﺎﻳﻪدارﯼ ﺑﺴﻴﺎر ﮔﺸﺎدﻩ دﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺁﻧﻘﺪر ﮔﺸﺎدﻩدﺳﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺘﺎ در ﺁن ﺁﻣﻮزﻩهﺎﯼ ﺿﺪ‬
‫ﺳﺮﻣﺎﻳﻪدارﯼ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮐﺎﻻ درﻣﯽﺁﻳﻨﺪ و ارﺟﺸﺎن ﺑﺎ ﺗﻌﺪاد ﻣﺼﺮفﮐﻨﻨﺪﮔﺎﻧﺸﺎن ﺳﻨﺠﻴﺪﻩ ﻣﯽﺷﻮد ‪.‬‬

‫اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ–‪٣٢‬‬

‫ﻣﺜﺒﺖﮔﺮاﻳﯽ در ﻋﻴﻦ ﻣﻨﻔﯽﺑﻮدﮔﯽ‬

‫ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ دﻳﻨﯽ ﻣﺴﺘﻬﻠﮏ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﮔﺮ ﻧﻴﺎز ﺑﻪ دﻳﻦ ﮐﺎهﺶ ﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﻓﺮاﻳﻨﺪ اﻳﺠﺎد ﻧﻴﺎز ﺗﻀﻤﻴﻦﮐﻨﻨﺪﻩﯼ ﮔﺮﻣﯽ ﺑﺎزار دﻳﻦ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ دﻳﻨﯽ ﺑﻪ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ ﺑﺎﻧﮑﯽ ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﻗﺎﻋﺪﻩﯼ ﺣﺮﮐﺖ ﺁن ﺗﺒﺪﻳﻞ ﭘﻮل ﺑﻪ ﭘﻮل اﺳﺖ‪ .‬ﭘﻮل رﺷﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﻪ‬
‫اﻋﺘﺒﺎر ﺑﻬﺮﻩﯼ ﭘﻮﻟﯽ‪ ،‬و ﺑﻬﺮﻩﯼ ﭘﻮﻟﯽ ﻣﺜﺒﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ارزﺷﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﻧﮏ در اﺧﺘﻴﺎر ﻣﯽﻧﻬﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﭘﺎ در ﻣﺒﺎدﻻﺗﯽ‬

‫‪68‬‬
 ‫ﯽ در ﮔﺮدش را ﻗﺎﺑﻞ اﻧﺪازﻩﮔﻴﺮﯼ ﻓﺮض ﻣﯽﮐﻨﻴﻢ‪ .‬ﺁن را در ﻳﮏ ﻣﻘﻄﻊ زﻣﺎﻧﯽ ‪R1‬‬
‫ارزشزا ﺑﮕﺬارد‪ .‬ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ دﻳﻨ ِ‬
‫ﻣﯽﻧﺎﻣﻴﻢ و در ﻣﻘﻄﻊ زﻣﺎﻧﯽ ﺑﻌﺪﯼ ‪ R2.‬ﻧﺴﺒﺖ ‪ R2‬ﺑﻪ ‪ R1‬ﺑﻬﺮﻩﯼ دﻳﻨﯽ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﺴﺒﺖ ﮐﻪ ﺁن را ﺑﺎ ﺣﺮف ‪ z‬ﻣﺸﺨﺺ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻴﻢ ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ ﺑﺰرﮔﺘﺮ از ‪ ١‬ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﺑﺘﻮان ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ دﻳﻨﯽ را رﺷﺪﻳﺎﺑﻨﺪﻩ داﻧﺴﺖ‪ .‬ﻣﻴﺎن ‪ z‬ﺑﺎ ‪ k‬ﮐﻪ ﻗﺒﻼ ﺁن را ﺑﻪﻋﻨﻮان‬
‫ﺿﺮﻳﺐ ﺗﺒﺪﻳﻞﭘﺬﻳﺮﯼ ارزش دﻳﻨﯽ ﺑﻪ ارزشهﺎﯼ دﻳﮕﺮ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﮐﺮدﻳﻢ‪ ،‬راﺑﻄﻪاﯼ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ ‪. k‬اﻣﺎ ﺧﻮد‬
‫ﺗﺎﺑﻌﯽ اﺳﺖ از اﻧﺮژﯼ ﻣﻨﻔﯽ دﻳﻦ‪ ،‬ﭘﺲ ‪ z‬ﻧﻴﺰ ﺗﺎﺑﻊ اﻳﻦ اﻧﺮژﯼ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺮﺳﺶ اﻳﻦ اﺳﺖ‪ :‬ﺁﻳﺎ ﺣﻮزﻩدﻳﻨﯽ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻤﻬﻴﺪاﺗﯽ از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ ﺑﺎ ﺗﺼﺮف دﺳﺘﮕﺎﻩ دوﻟﺖ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ‪ z‬را ﺑﻪ هﺮ ﻣﻴﺰان دﻟﺨﻮاهﯽ رﺷﺪ دهﺪ؟‬

‫ﻣﻼﺣﻈﻪﮐﺎرﯼ‬
‫ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪﺳﺎزﯼ دﻳﻨﯽ از ﻳﮑﺴﻮ ﻣﺴﺘﻠﺰم ﺁن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺸﺘﺮﻳﺎن ﺑﻪ ﻧﻴﺎزهﺎﯼ دﻳﮕﺮ و ﺑﻪ ﮐﺎﻻهﺎﯼ دﻳﮕﺮﯼ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻴﺎزهﺎﯼ‬
‫ﺁﻧﺎن ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽﮔﻮﻳﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻤﺘﺮ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﺸﺎن دهﻨﺪ‪ ،‬از ﺳﻮﯼ دﻳﮕﺮ اﻳﺠﺎب ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺁن ﺳﺎﻣﺎن اﺟﺘﻤﺎﻋﯽاﯼ ﺣﻔﻆ ﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫زﻣﻴﻨﻪﺳﺎز ﮔﺮدش ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ دﻳﻨﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺑﻴﺎﻧﯽ دﻳﮕﺮ اﻳﻦ ﻓﺮاﻳﻨﺪ از ﻳﮑﺴﻮ ﻣﻨﻔﯽ و ﻣﺨﺮب اﺳﺖ و از ﺳﻮﯼ دﻳﮕﺮ‬
‫ﻣﻼﺣﻈﻪﮐﺎر اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻧﻴﻬﻴﻠﻴﺴﻢ‬
‫ﺿﺮﻳﺐ ﻧﻔﻮذ دﻳﻦ ﺗﺎﺑﻊ اﻧﺮژﯼ ﻣﻨﻔﯽ دﻳﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﺮﻗﻪهﺎﯼ دﻳﻨﯽاﯼ وﺟﻮد داﺷﺘﻪ و دارﻧﺪ ﮐﻪ اﻧﺮژﯼ ﻣﻨﻔﯽ ﺧﻮد را ﺑﻪ اوج‬
‫رﺳﺎﻧﺪﻩاﻧﺪ و ﺑﺎ ﻳﮏ ﮐﻨﺶ اﻧﻔﺠﺎرﯼ وﻳﺮاﻧﮕﺮ ﺟﻬﺎن را ﺗﺮﮎ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﻧﻬﻴﻠﻴﺴﻢ دﻳﻨﻬﺎﯼ ﺗﻮدﻩاﯼ ﺗﺎرﻳﺦﻣﻨﺪ ﮐﻨﺘﺮل ﺷﺪﻩ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬از ﺧﻮد ﮔﺎﻩﮔﺎﻩ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺗﺎرﮎ دﻧﻴﺎ ﺑﻴﺮون ﻣﯽدهﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺧﻮدﺷﺎن ﻧﻤﯽﺧﻮاهﻨﺪ دﻧﻴﺎ را ﺗﺮﮎ ﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻧﻴﺎز ﺑﻪ دﻳﻦ را‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮان از ﺣﺪﯼ ﺑﺎﻻﺗﺮ ﺑﺮد‪ ،‬از راهﻬﺎﯼ ﺳﻴﺎﺳﯽ ﻧﻴﺰ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺿﺮﻳﺐ ﻧﻔﻮذ دﻳﻦ را از ﺣﺪ ﺧﺎﺻﯽ ﺑﺎﻻﺗﺮ ﮐﺸﺎﻧﺪ ‪.‬‬
‫ﺟﺎﻳﯽ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﮐﻞ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﺑﺎزار ارزﺷﻬﺎ ﺑﻪ ﺧﻄﺮ ﻣﯽاﻓﺘﺪ‪ .‬دﻳﻦ ﺑﺎ ﻧﻴﻬﻴﻠﻴﺴﻢ ﮐﻨﺘﺮلﺷﺪﻩاش ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﺨﺮﻳﺐ ﺁن ﺑﻪ‬
‫ﺗﺨﺮﻳﺐ ﺧﻮدش ﻧﻴﺰ ﻣﻨﺠﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻣﺜﺒﺖ ﺑﺎ ﺟﻬﺎن‬

‫دﻳﻦ ﻣﻨﻔﯽ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﻧﺎﮔﺰﻳﺰ از ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻣﺜﺒﺖ ﺑﺎ ﺟﻬﺎن اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺸﮑﻴﻼت ﮐﺎهﻨﺎن ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ ﺑﻮروﮐﺮاﺳﯽ دﻳﻨﯽ ﺧﻂ رﺳﻤﯽ‬
‫اﻳﻦ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻣﺜﺒﺖ را ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺎ ﺻﺮﻓﺎ ﺑﺎ ﺁﮔﺎهﯽ از ﻣﺒﺎﻧﯽ اﻟﻬﻴﺎت ﻳﮏ دﻳﻦ داراﯼ ﺁﻣﻮزﻩﯼ ﮐﺎﻧﻮﻧﯽ ﻣﺪون‬
‫ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﯽ ﭘﻴﺸﻴﻦ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﮐﻨﻴﻢ ﮐﻪ در اﻳﻦ ﻳﺎ ﺁن وﺿﻌﻴﺖ ﺗﻌﺎﻣﻞ ﻣﺜﺒﺖ ﺁن دﻳﻦ ﺑﺎ ﺟﻬﺎن ﭼﮕﻮﻧﻪ ﭘﻴﺶ ﻣﯽرود‪.‬‬
‫دﻳﻦ هﻤﻮارﻩ ﺑﻴﺶ از ﺁن ﮐﻪ ﻓﮑﺮ ﮐﻨﻴﻢ‪ ،‬دﻧﻴﻮﯼ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﻘﻂ ﺑﺎ رﺟﻮع ﺑﻪ دﻧﻴﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان دﻳﻦ را ﻓﻬﻤﻴﺪ‪ .‬ﮐﺎهﻨﺎن در‬
‫ﻋﻴﻦ اﻳﻦ ﮐﻪ دﻧﻴﻮﻳﺖ دﻳﻦ را هﺪاﻳﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬هﻤﻮارﻩ ﻣﯽﮐﻮﺷﻨﺪ ﮐﻪ دﻳﻦ دﻳﻨﯽﺗﺮ از ﺁﻧﭽﻪ هﺴﺖ‪ ،‬ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﺷﻮد‪.‬‬

‫اﻧﻌﻄﺎف ﮐﺎهﻨﺎن‬
‫اﺳﺘﺮاﺗﮋﯼ ﮐﺎهﻨﺎن ﺑﺎﻻ ﺑﺮدن ﺑﻬﺮﻩﯼ دﻳﻨﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺁﻧﭽﻪ ﮐﺎهﻦ ﺑﺮاﯼ ﺁن ﻣﯽﮐﻮﺷﺪ‪ ،‬ﺑﻬﺮﻩﯼ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ﺑﻬﺮﻩﮐﺸﯽ‬
‫در وﺿﻌﻴﺘﯽ ﮐﻪ رﻗﺎﺑﺖ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﻓﺮض ﻣﯽﮐﻨﻴﻢ ارزش ﻓﺮهﻨﮕﯽ رﻗﻴﺒﯽ ﺷﮑﻞ ﮔﻴﺮد‪ ،‬ﮐﻪ هﻴﭻ ﭘﺸﺘﻮاﻧﻪاﯼ ﻧﺪاﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﮐﺎر ارزش دﻳﻨﯽ ﺧﺮد ﮐﺮدن اﻳﻦ ارزش رﻗﻴﺐ اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ اﻳﻦ ارزش رﺷﺪ ﮐﻨﺪ و ﻓﺮاﮔﻴﺮ ﺷﻮد‪ ،‬در ﻗﺪرت دوﻟﺘﯽ‬

‫‪69‬‬
 ‫ﭘﺸﺘﻴﺒﺎﻧﯽ ﻳﺎﺑﺪ و ارز ﺁن ﺑﻪ ﺧﻮﺑﯽ ﺑﻪ ارز اﻗﺘﺼﺎدﯼ ﺗﺒﺪﻳﻞﭘﺬﻳﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺳﻴﺎﺳﺖ دﻳﻦ در ﻗﺒﺎل ﺁن ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺜﺎﻟﯽ‬
‫ﺗﻮﺿﻴﺢﮔﺮ‪ :‬ﻓﺮض ﻣﯽﮐﻨﻴﻢ ﺟﺎﻣﻌﻪاﯼ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻴﻢ ﮐﻪ ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ ﺑﺮ ﻓﺮهﻨﮓ ﺁن ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﯽ ﮐﻨﺪ ‪.‬در ﺁن ﺟﺎﻣﻌﻪ‬
‫ﻣﺪرﺳﻪﯼ ﺟﺪﻳﺪ ﺗﺄﺳﻴﺲ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ﺗﻼش ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻳﮏ ارزش ﻓﺮهﻨﮕﯽ ﺗﺎزﻩ در ﺁن رواج ﻳﺎﺑﺪ‪ .‬دﻳﻦ اﺑﺘﺪا در‬
‫ﺑﺮاﺑﺮ ارزش ﺗﺎزﻩ ﻣﯽاﻳﺴﺘﺪ" ‪.‬ﻋﻠﻤﺎ" اﮔﺮ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﻣﺪرﺳﻪ را ﻣﯽﺑﻨﺪﻧﺪ ﺗﺎ دﻳﻨﺸﺎن را ﻧﺠﺎت دهﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﻧﺘﻮاﻧﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺒﻠﻴﻎ‬
‫ﺑﺮاﯼ ورﺷﮑﺴﺘﻪ ﮐﺮدن رﻗﻴﺐ ﺑﺴﻨﺪﻩ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﺎز ﮐﻪ ﻣﻮﻓﻖ ﻧﺸﻮﻧﺪ‪ ،‬در ﻋﻴﻦ ﺣﻔﻆ ﻧﮕﺮﻩﯼ ﻣﻨﻔﯽﺷﺎن درﻣﯽﻧﮕﺮﻧﺪ ﮐﻪ ﭼﻪ‬
‫ﺗﻼﻗﯽ ﻣﺜﺒﺘﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺎ ﺁن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ﺁﻳﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﻧﻮﻋﯽ ﺗﻠﻔﻴﻖ اﻳﺠﺎد ﮐﻨﻨﺪ ‪.‬ﻣﺪرﺳﻪﯼ ﺟﺪﻳﺪ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد و‬
‫ﺗﻼش ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ دﻳﻨﯽ ﺷﻮد‪ .‬ﻋﻠﻮم ﺟﺪﻳﺪ ﻧﻴﺰ" دﻳﻨﯽ" ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﮐﺸﻒ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ دﻳﻦ و ﻋﻠﻢ ﺟﺪﻳﺪ هﻴﭻ ﻣﻨﺎﻓﺎﺗﯽ ﺑﺎ هﻢ‬
‫ﻧﺪارﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻗﺪرت ﺑﻘﺎ‬
‫اﻳﻦ اﻧﻄﺒﺎقﻳﺎﺑﯽ ﺣﻴﺮتاﻧﮕﻴﺰ‪ ،‬اﻳﻦ ﺗﻮاﻧﺎﻳﯽ ﺗﻠﻔﻴﻖ‪ ،‬اﻳﻦ ﺗﻮاﻧﺎﻳﯽ ﺗﺸﮑﻴﻞ‪ ، joint venture‬اﺳﺘﻌﺪادﯼ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ دﻳﻦ‬
‫ﻗﺪرت ﺑﻘﺎ ﻣﯽدهﺪ‪ .‬ﺳﺮﻣﺎﻳﻪدارﯼ‪ ،‬اﻳﻦ اﺳﺘﻌﺪاد دﻳﻦ را ﺑﻪ ﺷﺪت ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫دﻳﻦ ﻣﻨﻔﯽ اﺳﺖ‪ ،‬در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﻣﺜﺒﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺎﻧﻮن اﺻﻠﯽ ﺑﻘﺎﯼ ﺁن ﻧﻪ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﻨﻔﻴﺖ اﻧﺮژﯼ ﺁن‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺗﺪوام‬
‫ﺑﻬﺮﻩﮐﺸﯽ ﺑﻪ هﺮ ﺻﻮرت ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ‪ .‬اﮐﻞ ﺣﺮام ﻧﻴﺰ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺿﺮورت ﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬

‫ﺁﻧﭽﻪ در ﻧﻬﺎﻳﺖ اﻧﻌﻄﺎف را ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﻧﻪ اﺻﻮﻟﯽ در ﺧﻮد ﺁﻣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﮑﺎﻧﻴﺴﻢ ﭘﻴﭽﻴﺪﻩﯼ‬
‫ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖدهﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭘﺎ در زﻣﻴﻦ دارد و در ﺁن ﻗﺪرﺗﻬﺎﯼ ﺁﺳﻤﺎﻧﯽ هﻤﻪ اﺑﺰار دﺳﺖ ﻗﺪرﺗﻬﺎﯼ زﻣﻴﻨﯽاﻧﺪ ‪.‬‬

‫اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ–‪٣٣‬‬

‫اﻗﺘﺼﺎد اﺳﻼﻣﯽ‬

‫ﮐﺘﺎﺑﻬﺎﯼ ﻓﺮاواﻧﯽ را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ ﻳﺎ ﻋﺮﺑﯽ در ﻣﻮرد اﻗﺘﺼﺎد اﺳﻼﻣﯽ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﺳﺎﻟﻬﺎﯼ ﺁﻏﺎز اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ در‬
‫اﻳﺮان دورﻩﯼ روﻧﻖ اﻧﺘﺸﺎر ﺁﺛﺎرﯼ در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺤﺘﻮاﯼ اﻳﻦ ﺁﺛﺎر ﺁوازﻩﮔﺮﯼ و ادﻋﺎ ﺑﻮد‪ :‬ﺁوازﻩﮔﺮﯼ‬
‫در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﮐﻪ اﺳﻼم داراﯼ ﻳﮏ ﺁﻣﻮزﻩﯼ اﻗﺘﺼﺎدﯼ ﺳﻨﺠﻴﺪﻩ و ﮐﺎﻣﻞ اﺳﺖ و ادﻋﺎ در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﮐﻪ ﺑﻪ هﻤﻪﯼ ﻣﺴﺎﻳﻞ‬
‫ﻋﻤﺪﻩﯼ ﻣﻄﺮح در زﻣﻴﻨﻪﯼ اﻗﺘﺼﺎد ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽدهﺪ‪ .‬ﺁﻣﻮزﻩﯼ رﻗﻴﺐ‪ ،‬ﻣﺎرﮐﺴﻴﺴﻢ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ‪ .‬ﻣﺆﻟﻔﺎن ﮐﺘﺎﺑﻬﺎﯼ اﻗﺘﺼﺎد‬
‫اﺳﻼﻣﯽ ﭼﻴﺰهﺎﻳﯽ از ﺁن ﺑﺮﻣﯽﮔﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬دﺳﺖ ﮐﻢ در ﺣﺪ ﻃﺮح ﻣﺴﺌﻠﻪ‪ ،‬و ادﻋﺎ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﺑﻬﺘﺮ از ﺁن ﺑﺮاﯼ ﻣﺸﮑﻼﺗﯽ‬
‫ﭼﻮن ﻋﺪاﻟﺖ ﻃﺮح و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ دارﻧﺪ ‪.‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﺑﻪ ﻣﺎرﮐﺴﻴﺴﻤﯽ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽدادﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺁن را ﻧﻤﯽﺷﻨﺎﺧﺘﻨﺪ و از ﺟﺎﻧﺐ‬
‫اﺳﻼﻣﯽ ﺣﺮف ﻣﯽزدﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﺁن ﮐﻪ واﻗﻌﻴﺘﯽ ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺮف و ادﻋﺎ و ﺷﻌﺎر ﺑﻮد‪.‬‬

‫‪70‬‬
 ‫ﺁﻣﻮزﻩﯼ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﺴﻴﺤﯽ‬
‫ﺁن ﻟﻔﺎﻇﯽهﺎ هﻤﻪ ﭘﻮچاﻧﺪ‪ .‬ﭘﻮﭼﯽﺷﺎن را ﺧﻮد ﻣﻌﺘﻘﺪان ﺑﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﺛﺎﺑﺖ ﮐﺮدﻩاﻧﺪ‪ ،‬زﻳﺮا ﻣﺆﻣﻨﺎن در ﻣﻘﺎم اﺟﺮا ﺧﻮد ﺁﻧﻬﺎ را‬
‫ﺟﺪﯼ ﻧﮕﺮﻓﺘﻪ و در ﻋﻤﻞ ﺑﻪ رهﻨﻤﻮدهﺎﯼ ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳﺎن ﺑﺎﻧﮏ ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﺗﻮﺻﻴﻪهﺎﯼ ﺁﻧﻬﺎ ﺗﻮﺟﻪ دارﻧﺪ‪ .‬از ﻣﺠﻤﻮع‬
‫ﺁن ﻧﻮﺷﺘﻪهﺎ در ﻣﻮرد اﻗﺘﺼﺎد اﺳﻼﻣﯽ ﭼﻴﺰﯼ ﺣﺎﺻﻞ ﻧﻤﯽﺷﻮد ﮐﻪ دﺳﺖ ﮐﻢ ﻳﮏ ﺁﻣﻮزﻩﯼ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺧﻮاﻧﺪﻩ ﺷﻮد و‬
‫ﻣﻘﺎﻳﺴﻪﺷﺪﻧﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺎ ﺁﻣﻮزﻩﯼ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﺴﻴﺤﯽ‪ .‬ﺁﻣﻮزﻩﯼ ﮐﺎﺗﻮﻟﻴﮑﯽ‪ ،‬ﮐﻪ رواﻳﺖ ﭘﺮﻧﻔﻮذ اﻳﻦ ﺁﻣﻮزﻩ اﺳﺖ‪ ،‬در‬
‫رﻗﺎﺑﺖﺟﻮﻳﯽ ﺑﺎ ﻣﺎرﮐﺴﻴﺴﻢ ﺷﮑﻞ ﮔﺮﻓﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺮﺧﯽ ﺁﻣﻮزﮔﺎران ﺁن اﻳﻦ ﺻﺪاﻗﺖ را داﺷﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﮕﻮﻳﻨﺪ از ﻣﺎرﮐﺴﻴﺴﻢ‬
‫ﺁﻣﻮﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﻣﻬﻢ اﻣﺎ اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻳﻦ ﺁﻣﻮزﮔﺎران دﻳﻨﯽ ﻧﻴﮑﻮﮐﺎرﯼ ﻣﺴﻴﺤﯽ را ﻣﺒﻨﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ و ﮐﻮﺷﺶ ﮐﺮدﻧﺪ از‬
‫اﻳﺪﻩﯼ ﺁن ﻳﮏ هﻨﺠﺎر اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ هﻤﻪﺟﺎﻧﺒﻪ ﺑﺴﺎزﻧﺪ‪ .‬ﺁﻧﺎن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﻋﻤﻠﮑﺮدﯼ اﺳﺘﻨﺎد ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ هﻤﻮارﻩ ﺑﺮﻗﺮار ﺑﻮدﻩ‪،‬‬
‫از ﺟﻤﻠﻪ در ﺁن دوراﻧﻬﺎﻳﯽ ﮐﻪ دﺳﺘﮕﺎﻩ ﻣﺬهﺒﯽ ﭘﻴﻮﻧﺪ ﺁﺷﮑﺎرﯼ ﺑﺎ ﻗﻄﺒﻬﺎﯼ زر و زور داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻗﺪرتﻣﺪارﯼ اﺳﻼﻣﯽ‬
‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺮ ﺧﻼف ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪهﺎ از اﻳﺪﻩﯼ دوﻟﺖ ﻣﯽﺁﻏﺎزﻧﺪ ‪.‬ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ ﻧﺨﺴﺖ دوﻟﺘﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺠﺴﻢ ﺁﻣﻮزﻩهﺎﯼ‬
‫ﺁﻧﺎن‪ ،‬ﺁﻧﮕﺎﻩ ﺧﻴﺮ ﻣﻮﻋﻮد ﻣﺘﺤﻘﻖ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﺻﻞ ﻗﺪرت اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻴﮑﻮﮐﺎرﯼ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻴﮑﻮﮐﺎرﯼ‪ ،‬ﺑﺪون ﻧﻴﺎز ﺑﻪ ﻧﻤﺎﻳﺶ‪،‬‬
‫ﻓﻘﻂ ﮐﺎر ﮔﺮوﻩ ﮐﻮﭼﮑﯽ از ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺎرهﺎﯼ ﺧﻴﺮﺷﺎن ﻣﻌﻤﻮﻻً رﺑﻄﯽ ﺑﻪ ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ و ﺁﻣﻮزﻩهﺎﯼ ﺁن‬
‫ﻧﺪارد‪.‬‬

‫ﺗﻨﻬﺎ ارزش ﮐﺘﺎﺑﻬﺎﯼ اﻗﺘﺼﺎد اﺳﻼﻣﯽ‬

‫ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن در دهﻪهﺎﯼ اﺧﻴﺮ ﺁﺛﺎر ﻓﺮاواﻧﯽ در زﻣﻴﻨﻪﯼ اﻗﺘﺼﺎد اﺳﻼﻣﯽ ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺁﻧﻬﺎ اﻣﺎ هﻤﻪ ﻓﺮاﻣﻮشﺷﺪﻧﯽاﻧﺪ‪ .‬ﻧﻪ‬
‫ﻋﻠﻤﯽاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻪ اهﻤﻴﺖ ﻋﻤﻠﯽ دارﻧﺪ‪ .‬ﺁﻧﻬﺎ را ﻧﻤﯽﺧﻮاﻧﻴﻢ ﮐﻪ درﻳﺎﺑﻴﻢ ﺁﻣﻮزﻩﯼ اﻗﺘﺼﺎدﯼ اﺳﻼم ﭼﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻣﯽﺧﻮاﻧﻴﻢ ﺗﺎ‬
‫ﺑﻔﻬﻤﻴﻢ ﮔﺮوهﯽ از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﭼﻪ ﺗﺼﻮرﯼ از ﺧﻮد داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ذهﻨﺸﺎن ﺑﺮ ﻣﺪار ﻗﺪرت ﻣﯽﭼﺮﺧﻴﺪﻩ اﺳﺖ و ﭼﮕﻮﻧﻪ‬
‫ﺑﻪ ﻓﮑﺮ ﺑﺎﻃﻞ ﮐﺮدن ﺁﻣﻮزﻩهﺎﯼ رﻗﻴﺐ ﺑﻮدﻩاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺗﻨﻬﺎ اﺛﺮ ارزﺷﻤﻨﺪ در ﻣﻮرد "اﻗﺘﺼﺎد اﺳﻼﻣﯽ"‬

‫در ﻣﻴﺎن ﺁﺛﺎرﯼ ﮐﻪ ﻣﻦ ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﻢ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﻳﮏ ﻧﻮﺷﺘﻪﯼ ﮐﻮﺗﺎﻩ را ﺷﺎﻳﺴﺘﻪﯼ ﺁن ﻣﯽداﻧﻢ ﮐﻪ "اﻗﺘﺼﺎد اﺳﻼﻣﯽ" ﻧﺎم ﮔﻴﺮد‪ .‬اﻳﻦ‬
‫اﺛﺮ ﺳﻨﺠﻴﺪﻩ و ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ واﻗﻌﻴﺎت‪ ،‬ﻣﻘﺎﻟﻪاﯼ اﺳﺖ از ﻣﺮﺗﻀﯽ ﻣﻄﻬﺮﯼ ﮐﻪ ﻧﺨﺴﺖ در ﺳﺎل ‪ ١٣۴١‬اﻧﺘﺸﺎر ﻳﺎﻓﺘﻪ و اﻳﻨﮏ‬
‫در ﮐﺘﺎﺑﯽ از وﯼ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان "دﻩ ﮔﻔﺘﺎر" )اﻧﺘﺸﺎرات ﺻﺪرا‪ ،‬ﻗﻢ( در دﺳﺘﺮس اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻘﺎﻟﻪ" ﻣﺸﮑﻞ اﺳﺎﺳﯽ در ﺳﺎزﻣﺎن‬
‫روﺣﺎﻧﻴﺖ" ﻧﺎم دارد‪ .‬ﻣﻄﻬﺮﯼ در اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺷﺮح ﻣﯽدهﺪ ﮐﻪ ﭼﻮن روﺣﺎﻧﻴﺖ ﺷﻴﻌﻪ از ﭘﻮﻟﯽ ﮐﻪ ﻋﻮام ﻣﯽدهﺪ‪ ،‬ارﺗﺰاق‬
‫ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻋﻮامزدﻩ اﺳﺖ‪ .‬او ﺑﺮﻣﯽﻧﻤﺎﻳﺎﻧﺪ ﮐﻪ در ﻧﻬﺎﻳﺖ اﻳﻦ روزﯼرﺳﺎﻧﺎن هﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﻃﻼب در ﻣﺪرﺳﻪﯼ‬
‫دﻳﻨﯽﺷﺎن ﭼﻪ ﻳﺎد ﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬او در اﻳﻦ ﻣﻮرد اﻳﻦ ﻣﺜﺎل را ﻣﯽزﻧﺪ‪» :‬ﻣﺮﺣﻮم ﺁﻳﺔ اﷲ ﺣﺎج ﺷﻴﺦ ﻋﺒﺪاﻟﮑﺮﻳﻢ ﺣﺎﺋﺮﯼ ﻳﺰدﯼ ‪...‬‬
‫ﺑﻪ ﻓﮑﺮ اﻓﺘﺎدﻧﺪ ﻳﮏ ﻋﺪﻩ از ﻃﻼب را ﺑﻪ زﺑﺎن ﺧﺎرﺟﯽ و ﺑﺮﺧﯽ ﻋﻠﻮم ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﯽ ﻣﺠﻬﺰ ﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ اﺳﻼم را در‬
‫ﻣﺤﻴﻂهﺎﯼ ﺗﺤﺼﻴﻞﮐﺮدﻩ ﺟﺪﻳﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ در ﮐﺸﻮرهﺎﯼ ﺧﺎرج ﺗﺒﻠﻴﻎ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ‪ ..‬وﻗﺘﯽ ﮐﻪ اﻳﻦ ﺧﺒﺮ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ‪ ،‬ﮔﺮوهﯽ از ﻋﻮام‬
‫و ﺷﺒﻪ ﻋﻮام ﺗﻬﺮان رﻓﺘﻨﺪ ﺑﻪ ﻗﻢ و اوﻟﺘﻴﻤﺎﺗﻮم دادﻧﺪ ﮐﻪ اﻳﻦ ﭘﻮﻟﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﻬﻢ اﻣﺎم ﻣﯽدهﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﯼ اﻳﻦ ﻧﻴﺴﺖ‬

‫‪71‬‬
‫ﮐﻪ ﻃﻼب زﺑﺎن ﮐﻔﺎر را ﻳﺎد ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ‪ ،‬اﮔﺮ اﻳﻦ وﺿﻊ اداﻣﻪ ﭘﻴﺪا ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺎ ﭼﻨﻴﻦ و ﭼﻨﺎن ﺧﻮاهﻴﻢ ﮐﺮد!!! ﺁن ﻣﺮﺣﻮم هﻢ دﻳﺪ‬
‫ﮐﻪ اداﻣﻪ اﻳﻦ ﮐﺎر ﻣﻮﺟﺐ اﻧﺤﻼل ﺣﻮزﻩ ﻋﻠﻤﻴﻪ و ﺧﺮاب ﺷﺪن اﺳﺎس ﮐﺎر اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻮﻗﺘﺎ از ﻣﻨﻈﻮر ﻋﺎﻟﯽ ﺧﻮد ﺻﺮف‬
‫ﻧﻈﺮ ﮐﺮد‪) «.‬ص‪(٢۶٣ .‬‬

‫ﻣﺴﺌﻠﻪﯼ اﻣﺮوز‬
‫ﺁﻧﭽﻪ ﻣﺮﺗﻀﯽ ﻣﻄﻬﺮﯼ »ﻣﺸﮑﻞ اﺳﺎﺳﯽ در ﺳﺎزﻣﺎن روﺣﺎﻧﻴﺖ« ﻧﺎﻣﻴﺪﻩ‪ ،‬ﺷﺎﻳﺴﺘﻪﯼ ﺁن اﺳﺖ ﮐﻪ"ﻣﺴﺌﻠﻪﯼ اﺳﺎﺳﯽ در‬
‫اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ ﺷﻴﻌﯽ" ﻧﺎم ﮔﻴﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ اﮐﻨﻮن‪ ،‬ﭘﺲ از اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺷﮑﻞ دﻳﮕﺮﯼ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ :‬ﭘﻴﺸﺘﺮ ﺣﻮزﻩﯼ‬
‫روﺣﺎﻧﯽ ﺟﻴﺮﻩﺧﻮار ﻋﻮام و ﭘﻴﺶ از هﻤﻪ زﻣﻴﻨﺪاران و ﺑﺎزارﻳﺎن ﺑﻮد‪ .‬اﮐﻨﻮن ﻧﺤﻮﻩﯼ ارﺗﺰاق روﺣﺎﻧﻴﺖ ﺷﻴﻌﻪ ﻓﺮق‬
‫ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬روﺣﺎﻧﻴﺖ هﻢ از ﻋﻮام ﻣﯽﮔﻴﺮد‪ ،‬هﻢ از دوﻟﺖ و ﺑﺨﺸﯽ از روﺣﺎﻧﻴﺖ ﺧﻮد ﺧﺰاﻧﻪدار اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﻣﺸﺘﯽ‬
‫از ﻋﻮام روزﯼ ﻣﯽدهﺪ‪ .‬ﮐﻤﭙﻠﮑﺴﯽ ﺗﺸﮑﻴﻞ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎدﻩ از ﻋﻨﻮان ﻣﻘﺎﻟﻪﯼ ﻣﻄﻬﺮﯼ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺁن را "ﻣﺸﮑﻞ‬
‫اﺳﺎﺳﯽ در ﺳﺎزﻣﺎن روﺣﺎﻧﻴﺖ" ﺑﺪاﻧﻴﻢ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺸﮑﻞ‪ ،‬هﻤﭽﻨﺎن ﮐﻪ اﺷﺎرﻩ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﺴﺌﻠﻪﯼ اﺻﻠﯽ اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ ﺷﻴﻌﻪ در‬
‫اﻳﺮان اﻣﺮوز اﺳﺖ ‪.‬‬

‫اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ–‪٣۴‬‬

‫ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﯽ‬

‫ﻼ اﺳﻼم‪ ،‬ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻪ ﭼﻴﺰﯼ ﺗﻦ ﻣﯽدهﺪ ﮐﻪ‬

‫ﻣﯽﺧﻮاهﻴﻢ درﻧﮕﺮﻳﻢ ﮐﻪ دﻳﻦ ﺳﻴﺎﺳﯽ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻪ ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﯽ ﻣﯽاﻓﺘﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ﻣﺜ ً‬
‫در اﻟﻬﻴﺎت ﺧﻮﻳﺶ ﺁن را ﺑﻪ ﺷﺪت ﭘﺲ ﻣﯽزﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﻮرد اﻳﺪﻩﯼ ﻣﺒﻨﺎﻳﯽ ﻧﮕﺮش ﻣﺎ ﺑﺤﺚ ﻣﺸﻬﻮر ﻣﺎرﮐﺲ در ﮐﺘﺎب‬
‫"ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ" در ﻣﻮرد ﺑﺖوارﮔﯽ ﮐﺎﻻﺳﺖ‪.‬‬

‫راﺑﻄﻪﯼ دﻳﻦ و ﺳﻴﺎﺳﺖ‬

‫ﭘﻴﺸﺘﺮ راﺑﻄﻪﯼ دﻳﻦ‪-‬ﺳﻴﺎﺳﺖ و دﻳﻦ‪-‬اﻗﺘﺼﺎد را ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﺮدﻳﻢ و ﮔﻔﺘﻴﻢ ﮐﻪ در راﺑﻄﻪﯼ دﻳﻦ ﺑﺎ ﺳﻴﺎﺳﺖ ارزش ﻣﺸﺘﺮﮎ‬
‫ﺳﻴﺎﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬در راﺑﻄﻪﯼ ﻣﻌﮑﻮس ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺑﺎ دﻳﻦ ﻧﻴﺰ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻣﺒﻨﺎﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﻮرد اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮدﻳﻢ‪ :‬در‬
‫ﺗﺒﺎدﻟﯽ ﻣﻴﺎن دﻳﻦ و ﺳﻴﺎﺳﺖ ارزﯼ ﺳﻴﺎﺳﯽ ﺑﻪ ارزﯼ دﻳﻨﯽ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺳﻴﺎﺳﺖ ارزﯼ ﺳﻴﺎﺳﯽ را ﻣﯽدهﺪ و ﻣﯽﺧﻮاهﺪ‬
‫در ﻗﺒﺎل ﺁن ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺑﺴﺘﺎﻧﺪ‪ .‬ﺧﻮد ﺳﻴﺎﺳﺖ دﺳﺖ ﺑﻪ ‪ exchange‬ﻧﻤﯽزﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺒﺎدﻟﻪ در درون ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ ﺻﻮرت‬
‫ﻣﯽﮔﻴﺮد‪ .‬در ﺁﻧﺠﺎ ارزﺷﯽ ﺳﻴﺎﺳﯽ ﺗﺮﺟﻤﺎن دﻳﻨﯽ ﭘﻴﺪا ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺳﭙﺲ ﻣﺠﺪدا از زﺑﺎن دﻳﻨﯽ ﺑﻪ زﺑﺎن ﺳﻴﺎﺳﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ‬

‫‪72‬‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺣﺘّﺎ اﮔﺮ ﭼﻴﺰﯼ ﮐﻪ از ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ ﺑﻪ ﺣﻮزﻩﯼ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺗﺤﻮﻳﻞ دادﻩ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻳﮏ ﻓﺘﻮاﯼ دﻳﻨﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮوز ﺁن‬
‫ﻳﻌﻨﯽ ﺁن ﭼﻴﺰﯼ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺣﻮزﻩﯼ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺗﺤﻮﻳﻞ دادﻩ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻳﮏ ﺣﮑﻢ ﺳﻴﺎﺳﯽ اﺳﺖ ﺑﺎ ارزﺷﯽ ﺳﻴﺎﺳﯽ‪.‬‬

‫راﺑﻄﻪﯼ دﻳﻦ ﺑﺎ ﺣﻮزﻩﯼ اﻗﺘﺼﺎد‬

‫در ﻣﻮرد راﺑﻄﻪﯼ ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ و ﺣﻮزﻩﯼ اﻗﺘﺼﺎدﯼ ﻧﻴﺰ ﮔﻔﺘﻴﻢ ﮐﻪ ﺑﻪ هﻤﻴﻦ ﺻﻮرت اﺳﺘﺪﻻل ﺗﻮاﻧﻴﻢ ﮐﺮد‪ .‬هﻤﭽﻨﺎن ﮐﻪ‬
‫در راﺑﻄﻪﯼ دﻳﻦ و ﺳﻴﺎﺳﺖ ارز ﺗﻌﻴﻴﻦ ﮐﻨﻨﺪﻩ ﺳﻴﺎﺳﯽ اﺳﺖ‪ ،‬در زﻧﺠﻴﺮﻩﯼ ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ و ﺣﻮزﻩﯼ اﻗﺘﺼﺎدﯼ‬
‫ارز ﺗﻌﻴﻴﻦ ﮐﻨﻨﺪﻩ ارز ﺣﻮزﻩﯼ اﻗﺘﺼﺎد اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻦ ارزﺷﺶ را ﺑﻪﻋﻨﻮان ارزﺷﯽ دﻳﻨﯽ ﻳﺎ ﺳﻴﺎﺳﯽ و ﺑﻬﺘﺮ اﺳﺖ‬
‫ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ دﻳﻨﯽ‪-‬ﺳﻴﺎﺳﯽ ﺗﺤﻮﻳﻞ ﺣﻮزﻩﯼ اﻗﺘﺼﺎد ﻣﯽدهﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺣﻮزﻩ در هﻤﮑﻨﺸﯽ ﺑﺎ ﺣﻮزﻩﯼ ﺳﻴﺎﺳﺖ‪ ،‬از ارز دﻳﻨﯽ ﺳﻮد‬
‫ﻣﯽﺳﺎزد ﻳﺎ در ﺻﻮرت زﻳﺎﻧﺒﺎر ﺑﻮدن ﺁن‪ ،‬در درازﻣﺪت ﭘﺴﺶ ﻣﯽزﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺣﺎل ﻧﻴﺰ هﻤﻪ ﭼﻴﺰ ﺑﻪ زﺑﺎن اﻗﺘﺼﺎد‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫دﻳﻦ ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ‬

‫از ﺑﺤﺜﻬﺎﻳﯽ ﮐﻪ در ﻣﻮرد راﺑﻄﻪﯼ ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ ﺑﺎ ﺣﻮزﻩهﺎﯼ ﺳﻴﺎﺳﺖ و اﻗﺘﺼﺎد داﺷﺘﻴﻢ اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ را ﮔﺮﻓﺘﻴﻢ ﮐﻪ ارزش‬
‫دﻳﻨﯽ‪ ،‬ﺁن ﺳﺎن ﮐﻪ هﺴﺖ‪ ،‬ارز ﺗﻌﻴﻴﻦﮐﻨﻨﺪﻩاﯼ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺣﺘﺎ اﮔﺮ در ﺑﻮرس ارزﺷﻬﺎ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻘﺒﻮل ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺪان‬
‫ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد ﮐﻪ ارزش دﻳﻨﯽ در ذات ﺧﻮد ﻣﻨﻔﯽ اﺳﺖ‪ .‬در ﺗﺒﺪﻳﻠﺶ ﺑﻪ ارزﺷﻬﺎﯼ دﻳﮕﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺜﺒﺖ ﻣﯽﺷﻮد و درﺳﺖ‬
‫ﺑﻪ دﻟﻴﻞﺗﺒﺪﻳﻞﭘﺬﻳﺮﯼ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان از دﻳﻦ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ﻧﺎم ﺑﺮد‪ .‬دﻳﻦ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﻮن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در‬
‫زﻧﺠﻴﺮﻩهﺎﻳﯽ از ارﺗﺒﺎﻃﻬﺎ ﺑﺎ ﺣﻮزﻩهﺎﯼ ﺳﻴﺎﺳﯽ و اﻗﺘﺼﺎدﯼ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪ .‬دﻳﻨﯽ ﮔﺮاﻳﺶ ﺑﻪ ﭘﺎرﺳﺎﻳﯽ دارد ﮐﻪ از ﻗﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻦ در ﭼﻨﻴﻦ زﻧﺠﻴﺮﻩهﺎﻳﯽ ﺑﮕﺮﻳﺰد‪.‬‬

‫ﺗﻌﻴﻴﻦﮐﻨﻨﺪﮔﯽ ﺳﻴﺎﺳﺖ‬
‫دوﺑﺎرﻩ ﺑﻪ راﺑﻄﻪ دﻳﻦ و ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺑﺎز ﻣﯽﮔﺮدﻳﻢ‪ .‬ﺑﺤﺜﯽ ﮐﻪ در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﭘﻴﺶ ﻣﯽﺑﺮﻳﻢ‪ ،‬در ﻣﻮرد راﺑﻄﻪﯼ ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ‬
‫و ﺣﻮزﻩﯼ اﻗﺘﺼﺎدﯼ ﻧﻴﺰ ﺻﺪق ﻣﯽﮐﻨﺪ ‪.‬دﻳﻦ را ﻣﺴﺎوﯼ ﺑﺎ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻗﺮار ﻣﯽدهﻴﻢ‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ ﮔﻔﺘﻪاﻧﺪ و ﻣﯽﮔﻮﻳﻨﺪ "دﻳﻦ ﻣﺎ‬
‫هﻤﺎن ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻣﺎﺳﺖ"‪ :‬دﻳﻦ = ﺳﻴﺎﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ راﺑﻄﻪ را ﻣﯽﺗﻮان ﻣﻌﮑﻮس ﮐﺮد‪ ،‬ﭼﻨﺎﻧﮑﻪ راﺑﻄﻪﯼ "ﮐﺎﻻ = ﭘﻮل" را‪ ،‬ﮐﻪ‬
‫ﻓﺮوش را ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان ﻣﻌﮑﻮس ﮐﺮد و ﮔﻔﺖ" ﭘﻮل = ﮐﺎﻻ"‪ ،‬ﻣﻌﺎدﻟﻪاﯼ ﮐﻪ ﺗﺮﺟﻤﺎن ﺁن ﺧﺮﻳﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﻌﮑﻮس‬
‫راﺑﻄﻪﯼ "دﻳﻦ = ﺳﻴﺎﺳﺖ" ﻣﯽﺷﻮد "ﺳﻴﺎﺳﺖ = دﻳﻦ"‪ .‬در اﻳﻦ راﺑﻄﻪﯼ ﻣﻌﮑﻮس ﺁﺷﮑﺎرا اﺻﻞ "ﺳﻴﺎﺳﺖ "اﺳﺖ‪ .‬ﭘﻴﺸﺘﺮ‬
‫اﻣﺎ ﮔﻔﺘﻴﻢ ﮐﻪ در راﺑﻄﻪﯼ "دﻳﻦ = ﺳﻴﺎﺳﺖ" ﻧﻴﺰ ﺑﺮ ﺣﺴﺐ ﻗﺎﻋﺪﻩ ﻧﻘﺶ ﻣﺒﻨﺎﻳﯽ را ﺳﻴﺎﺳﺖ اﻳﻔﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺖوارﻩﯼ ﺳﻴﺎﺳﺖ‬
‫"دﻳﻦ = ﺳﻴﺎﺳﺖ"‪ .‬ﺳﻴﺎﺳﺖ اﻣﺮﯼ اﻧﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺳﺎزﻩاﯼ اﻧﺴﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪ ،‬هﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺖ ﺁﺷﮑﺎرا ﺳﺎزﻩاﯼ اﻧﺴﺎﻧﯽ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺗﮑﻪاﯼ ﭼﻮب‪ ،‬ﺳﻨﮓ ﻳﺎ ﻓﻠﺰ ﺑﺮﻣﯽداﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪان ﺷﮑﻞ ﻣﯽدادﻧﺪ و ﻣﯽﺁراﺳﺘﻨﺪش و ﺳﭙﺲ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺁن ﺑﻪ ﺳﺠﺪﻩ‬
‫ﻣﯽاﻓﺘﺎدﻧﺪ‪ .‬دﻳﻨﻬﺎﯼ اﺑﺮاهﻴﻤﯽ هﻤﻮارﻩ اﻳﻦ ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﯽ را ﻧﺸﺎﻧﻪﯼ ﺟﻬﺎﻟﺖ و ﮔﻤﺮاهﯽ داﻧﺴﺘﻪ و ﺁن را ﺑﻪ ﺳﺨﺮﻩ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﺁﻧﻬﺎ اﻣﺎ ﮔﺮاﻳﺶ ﺑﻪ ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﯽ هﻤﻮارﻩ ﻗﻮﯼ ﻣﺎﻧﺪﻩ اﺳﺖ ‪:‬اﻳﻦ ﮔﺮاﻳﺶ از ارادﻩ ﺑﻪ ﻗﺪرت ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺖوارﻩ‬

‫‪73‬‬
 ‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬هﺮ ﭼﻪ ﻣﻈﻬﺮ ﻗﺪرت ﮔﺮدد‪ ،‬و ﺑﺮاﯼ ﺁن دﻳﻨﻬﺎ ﻗﺪرت و ﻣﻈﺎهﺮ ﺁن ﺑﺴﻴﺎر وﺳﻮﺳﻪاﻧﮕﻴﺰ اﺳﺖ‪ .‬ﻗﺪرت ﺳﻴﺎﺳﯽ‬
‫هﻤﻮارﻩ ﺑﺖ دﻳﻨﻬﺎ ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬اﻧﻮاع ﺑﺖﺷﮑﻦﺷﺎن ﻧﻴﺰ از ﭘﺮﺳﺘﻴﺪن اﻳﻦ ﺑﺖ دﺳﺖ ﺑﺮﻧﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬

‫دو ﺗﺤﻠﻴﻞ‬
‫از دو زاوﻳﻪﯼ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﻣﯽﻧﮕﺮﻳﻢ‪ :‬ﻳﮑﯽ از ﻧﮕﺮ ﻣﺼﺮﺷﻨﺎس و ﻓﺮهﻨﮓﺷﻨﺎس ﺁﻟﻤﺎﻧﯽ ﻳﺎن ﺁﺳﻤﻦ و ﻳﮑﯽ از‬
‫ﻧﮕﺮ ﻓﻴﻠﺴﻮف ﺁﻟﻤﺎﻧﯽ ارﻧﺴﺖ ﮐﺎﺳﻴﺮر‪ .‬ﻳﺎن ﺁﺳﻤﻦ اﻳﻦ ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﯽ ﺳﻴﺎﺳﯽ را در دﻳﻨﻬﺎﯼ ﺗﻮﺣﻴﺪﯼ‪ ،‬درﺳﺖ ﺑﺮﺁﻣﺪﻩ از‬
‫ﺗﻮﺣﻴﺪ ﺁﻧﻬﺎ ﻣﯽداﻧﺪ ‪.‬ﭘﻴﺮوان اﻳﻦ دﻳﻨﻬﺎ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﺣﻘﻴﻘﺖ واﺣﺪ را در اﺧﺘﻴﺎر دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﺪت ﺧﻮدﯼ و ﻏﻴﺮﺧﻮدﯼ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﺧﻮدﯼ و ﻏﻴﺮﺧﻮدﯼ ﮐﺮدن‪ ،‬ﺳﻴﺎﺳﺖ در ﻣﻌﻨﺎﯼ ﮐﺎرل اﺷﻤﻴﺘﯽ ﺁن اﺳﺖ‪ .‬ﺁن دﻳﻨﻬﺎ ذاﺗًﺎ ﺑﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﺳﻴﺎﺳﺘﯽ ﮔﺮاﻳﺶ‬
‫دارﻧﺪ‪ .‬ﺁﻧﻬﺎ ذاﺗًﺎ ﺳﻴﺎﺳﯽاﻧﺪ و ﭼﻨﺎن اﺳﺘﻌﺪادﯼ ﺑﺮاﯼ اﻓﺮاطﮐﺎرﯼ در اﻳﻦ ﻣﺴﻴﺮ دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺎدﮔﯽ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺑﺮاﯼ ﺁﻧﻬﺎ‬
‫اﺻﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﯽ ﺁﺷﮑﺎر ﺳﻴﺎﺳﯽ ﻣﯽﮔﺮوﻧﺪ – ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﻴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﺎ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎدﻩ از ﺑﺤﺚ ﻣﺎرﮐﺲ‬
‫در ﻣﻮرد ﻓﺘﻴﺸﻴﺴﻢ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪدارﯼ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع دادﻳﻢ‪.‬‬

‫ارﻧﺴﺖ ﮐﺎﺳﻴﺮر ﺗﻮﺣﻴﺪ را ﻧﻔﯽ ﺟﺎدو ﻣﯽﺑﻴﻨﺪ‪ ،‬در ﺁن ﺗﻌﺎﻟﯽاﯼ ﻣﯽﺑﻴﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺆﻣﻦ اﻳﻦ اﻣﮑﺎن را ﻣﯽدهﺪ ﮔﻮل‬
‫اﺳﻄﻮرﻩهﺎ را ﻧﺨﻮرد‪ ،‬اﺳﻴﺮ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﯼهﺎﯼ ﺳﻴﺎﺳﯽ ﻧﺸﻮد و ﺑﻪ هﻴﭻ ﻗﺪرﺗﯽ ﺳﺮ ﻓﺮود ﻧﻴﺎورد‪ .‬ارﻧﺴﺖ ﮐﺎﺳﻴﺮر در‬
‫ﺗﻮﺣﻴﺪ اﻣﮑﺎﻧﯽ واﻗﻌﯽ ﺑﺮاﯼ ﺳﮑﻮﻻر ﺷﺪن ﺣﻮزﻩﯼ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻣﯽﺑﻴﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺪﻳﻦ ﺻﻮرت ﮐﻪ ﺧﺪا ﺑﺎ ﺗﻌﺎﻟﯽ ﺧﻮد از ﺑﺎزﯼهﺎﯼ‬
‫زﻣﻴﻨﯽ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﻣﯽﮔﻴﺮد و ﻣﺘﻌﺎﻟﯽﺗﺮ از ﺁن ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺘﻮان از ﺁن اﺑﺰار ﺳﻴﺎﺳﯽ ﺳﺎﺧﺖ‪.‬‬
‫از ﻧﻈﺮ ارﻧﺴﺖ ﮐﺎﺳﻴﺮر هﻴﭻ ﻣﺆﻣﻨﯽ ﻓﺎﺷﻴﺴﺖ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬از ﻧﻈﺮ ﺁﺳﻤﻦ‪ ،‬در اﻳﻤﺎن ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﺗﺼﻮر ﻣﺆﻣﻦ از‬
‫ﺑﺮﺧﻮردارﯼ از ﺣﻘﻴﻘﺖ و ﺑﻪ دﻟﻴﻞ در ﺿﻼﻟﺖ ﭘﻨﺪاﺷﺘﻦ دﻳﮕﺮان ﻳﮏ ﮔﺮاﻳﺶ ﻗﻮﯼ ﻓﺎﺷﻴﺴﺘﯽ ﻧﻬﻔﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺟﻤﻊ دو ﻧﻈﺮ‬
‫ﮐﺎﺳﻴﺮر و ﺁﺳﻤﻦ‪ ،‬هﺮ دو واﻗﻌﻴﺖهﺎﯼ اﻧﮑﺎرﻧﺎﭘﺬﻳﺮﯼ را دﻳﺪﻩاﻧﺪ‪ .‬هﻢ ﮔﺮاﻳﺶ ﻓﺎﺷﻴﺴﺘﯽ و هﻢ ﮔﺮاﻳﺶ ﺑﻪ رد ﻓﺎﺷﻴﺴﻢ در‬
‫دﻳﻦ وﺟﻮد دارد‪ .‬دﻳﻦ‪ ،‬ﺑﺪاﻧﺴﺎن ﮐﻪ در ﺑﺤﺚ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻋﺎﻣﻠﻴﺖ دﻳﻦ ﺑﺎز ﻧﻤﻮدﻳﻢ ﻳﮏ ﺳﻮژﻩﯼ ﺧﻮدﮐﺎر اﺳﺖ و ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺤﻴﻂ و زﻣﺎن اﻳﻦ ﻳﺎ ﺁن ﺟﻨﺒﻪ از اﺳﺘﻌﺪادهﺎﯼ ﺧﻮد را ﺑﺮوز ﻣﯽدهﺪ‪ .‬ﺁﮔﺎهﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺗﺎ ﺣﺪﯼ اﻳﻦ ﺧﻮدﮐﺎرﯼ را ﻣﻬﺎر‬
‫ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫ﮐﺎﻧﺖ ﻣﻬﺎرﮔﺮ را ﻋﻘﻞ ﻣﯽداﻧﺴﺖ‪ .‬در ﻋﺼﺮ ﻣﺎ ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ ﻣﺸﺨﺼًﺎ از ﻟﺰوم ﻣﻬﺎر ﺷﺪن دﻳﻦ ﺗﻮﺳﻂ ﺳﮑﻮﻻرﻳﺰاﺳﻴﻮن و‬
‫ﺖ‬
‫دﻣﻮﮐﺮاﺳﯽ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺖ‪ .‬ﮔﺮوهﯽ از ﻣﺆﻣﻨﺎن ﻧﻴﺰ از اﻳﻦ ﻣﻬﺎر ﺷﺪن ﻧﻔﯽ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ‪ :‬ﺁن ﮔﺮوهﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاهﻨﺪ از ﺿﻼﻟ ِ‬
‫ﭘﺮﺳﺘﺶ ﺑﺖوارﻩهﺎﯼ ﺳﻴﺎﺳﯽ رهﺎﻳﯽ ﻳﺎﺑﻨﺪ ‪.‬‬

‫اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ‪35 -‬‬

‫‪74‬‬
 ‫ﮐﺎهﺶ ﻧﺮخ ﺑﻬﺮﻩﯼ دﻳﻨﯽ‬

‫ﺑﺮاﯼ ﺁﻧﮑﻪ ﻳﮏ ﺑﻨﮕﺎﻩ اﻗﺘﺼﺎدﯼ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺣﻴﺎت ﺧﻮد اداﻣﻪ دهﺪ‪ ،‬دﺳﺖ ﮐﻢ ﺑﺎﻳﺪ اﻳﻦ ﺷﺮط را ﺑﺮﺁورد ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ وﺿﻊ‬
‫ﻣﻮﺟﻮد را ﺣﻔﻆ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ﺑﻨﺎﺑﺮ ﻗﺎﻋﺪﻩ ﺟﻤﻊ ارزش ﻣﺠﺘﻤﻊ در ﺁن در هﺮ ﻣﻘﻄ ِﻊ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻤﺘﺮ از ارزش ﺁن در ﻣﻘﻄ ِﻊ‬
‫ﭘﻴﺸﻴﻦ )ﻣﺜﻼ در ﺳﺎل ﻣﺎﻟﯽ ﮔﺬﺷﺘﻪ( ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻣﻮرد ﺑﻨﮕﺎﻩ دﻳﻦ ﻧﻴﺰ روال هﻤﻴﻦ ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ ‪.‬ﺑﺮاﯼ ﺑﻘﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻴﻼن ﺧﺮج و‬
‫دﺧﻞ ﭼﻨﺎن ﻧﺒﺎﺷﺪ ﮐﻪ ارزش ﻧﺴﺒﯽ ﮐﻞ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ ﺁن رو ﺑﻪ ﺗﺤﻠﻴﻞ رود‪.‬‬

‫ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ دﻳﻨﯽ اﮔﺮ ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﺧﻮد رهﺎ ﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺴﺘﻬﻠﮏ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺁن را ﺑﻪ ﺣﺎل ﺧﻮد رهﺎ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ‬
‫ﺑﻬﺮﻩزاﻳﯽ ﺁن در درازﻣﺪت ﮐﺎهﺶ ﻣﯽﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪﯼ ﭘﻴﺶﮔﻔﺘﻪهﺎ ﻣﯽﮐﻮﺷﻴﻢ اﻳﻦ ﻧﻈﺮ را ﻣﺴﺘﺪل ﻣﯽﮐﻨﻴﻢ‪ .‬در اﻳﻨﺠﺎ ﻃﺮح‬
‫ﺳﺎدﻩاﯼ از ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽدهﻴﻢ‪ .‬ﺑﻴﺎن اﺳﺘﻮارﺗﺮ ﺁن در ﻗﺎﻟﺐ ﻳﮏ ﻣﺪل رﻳﺎﺿﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﺷﺒﺎهﺘﻬﺎﻳﯽ ﺑﻪ ﺑﺤﺚ‬
‫ﻣﺎرﮐﺲ در "ﮐﺎﭘﻴﺘﺎل" در ﻣﻮرد ﮔﺮاﻳﺶ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻧﺮخ ﺳﻮد ﺑﻪ ﮐﺎهﺶ‪.‬‬

‫ﻧﻈﺎم ﻧﻴﺎزهﺎ‬
‫ﮔﻔﺘﻴﻢ ﮐﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻧﻈﺎﻣﯽ از ﻧﻴﺎزهﺎ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﻧﻈﺎم‪ ،‬وﻇﻴﻔﻪﯼ ﺗﻮﻟﻴﺪ و ﺑﺎزﺗﻮﻟﻴﺪ‬
‫ﻧﻴﺎزهﺎﯼ دﻳﻨﯽ ﺑﺮ ﻋﻬﺪﻩﯼ ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ اﺳﺖ ‪.‬اﻳﻦ ﺣﻮزﻩ ﺧﻮد را در ﻣﻘﺎم ﻗﻀﺎوت درﺑﺎرﻩﯼ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪﯼ ﻧﻴﺎزهﺎﯼ‬
‫اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻣﯽﮔﺬارد‪ .‬هﻤﻴﻦ اﻣﺮ ﺟﺎﻳﮕﺎﻩ ﺁن را در ﻧﻈﺎم ﻧﻴﺎزهﺎ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﻓﺮاد در ﺻﺤﻦ ﺑﺎزار ﺟﺎﻣﻌﻪ ﭘﺎ ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ و‬
‫ادﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﻴﺎزﯼ را ﺑﺮﺁوردﻩ ﻣﯽﺳﺎزﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ را ﻧﻴﺰ ﮔﻔﺘﻴﻢ ﮐﻪ در اﻳﻦ ﻣﻌﺮﮐﻪ ﺻﺪاﯼ ﮐﺎهﻦ از هﻤﻪ ﺑﻠﻨﺪﺗﺮ اﺳﺖ ‪.‬‬
‫او ﻣﯽﮔﻮﻳﺪ‪ :‬ﻧﻴﺎزﯼ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ دارﻳﺪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﻤﺎ ﺑﮕﻮﻳﻢ ﺑﻪ ﭼﻪ ﻧﻴﺎز دارﻳﺪ‪ ،‬ﮐﺪام ﻧﻴﺎزﺗﺎن ﻣﺸﺮوع اﺳﺖ‪ ،‬ﮐﺪام‬
‫ﻳﮏ ﻧﺎﻣﺸﺮوع‪.‬‬

‫دﻳﻦ در روﻧﺪ ﺗﻤﺪن‬

‫"روﻧﺪ ﺗﻤﺪن" )اﺻﻄﻼح ﻧُﺮﺑﺮت اﻟﻴﺎس( را ﺑﻪ ﺻﻮرت روﻧﺪ ﭘﻴﭽﻴﺪﻩﺗﺮ ﺷﺪن و ﻣﺘﻨﻮعﺗﺮ ﺷﺪن ﻧﻴﺎزهﺎ در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﻴﺮﻳﻢ‬
‫ﮐﻪ ﺑﺎ اﻧﺘﻘﺎل ﺷﻴﻮﻩﯼ ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﻧﻴﺎزهﺎ از ﻓﺮادﺳﺘﺎن ﺑﻪ ﻓﺮودﺳﺘﺎن هﻤﺮاﻩ اﺳﺖ‪ .‬دﻳﻦ ﻗﺎدر ﺑﻪ اﻋﻤﺎل ﮐﻨﺘﺮل ﮐﺎﻣﻞ ﺑﺮ اﻳﻦ‬
‫روﻧﺪ ﺗﻤﺪﻧﯽ ﻧﻴﺴﺖ و ﺧﻮد‪ ،‬ﺗﺎﺑﻊ ﺁن ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬هﻤﺴﺎزﯼ دﻳﻦ ﺑﺎ روﻧﺪ‪ ،‬اﻧﺮژﯼ ﻣﻨﻔﯽ ﺁن را ﮐﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﺟﺎﯼ ﺁن ﮐﻪ‬
‫ﺿﺮﻳﺐ ﻧﻔﻮذش را اﻓﺰاﻳﺶ دهﺪ‪ ،‬از ﺁن ﻣﯽﮐﺎهﺪ( ‪.‬ﭼﻨﻴﻦ ﭘﺪﻳﺪﻩاﯼ را ﻣﻤﮑﻦ ﺑﻮد اﺑﻦ ﺧﻠﺪون ﺳﻘﻮط ﻋﺼﺒﻴﺖ ﺑﻨﺎﻣﺪ)‪.‬‬

‫ﻣﺸﺮوﻋﻴﺘﯽ ﮐﻪ از اﻧﺒﺎﺷﺖ ﺁﻏﺎزﻳﻦ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ دﻳﻨﯽ ﺑﺮﻣﯽﺁﻳﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاﯼ اﺳﻤﯽ و ﻇﺎهﺮﯼ ﺑﻪ ﺣﮑﻢهﺎﯼ ﺟﺪﻳﺪ‬
‫درﺑﺎرﻩﯼ ﻧﻴﺎزهﺎﯼ ﺟﺪﻳﺪ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺣﮑﻢهﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ ﻣﯽدهﻨﺪ‪ ،‬ﻳﺎ ﭼﻴﺰﯼ را ﻓﺎﻗﺪ ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪.‬‬
‫دﻳﻦ ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ ﺑﻪ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ ﺛﺎﺑﺖ ﺧﻮد ﺑﻴﻔﺰاﻳﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﮐﺎﻻهﺎﯼ دﻳﻨﯽ ﺑﻴﺸﺘﺮﯼ را ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﭘﻴﭽﻴﺪﻩ ﺷﺪن ﺳﺎﻣﺎن‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻋﺮﺿﻪ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ ﻧﻴﺰ ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ ﺑﺮ ﻋﺮض و ﻃﻮل ﺧﻮد ﺑﻴﻔﺰاﻳﺪ‪ .‬ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﮔﺴﺘﺮش‬
‫دﺳﺘﮕﺎﻩ ﺑﻮروﮐﺮاﺗﻴﮏ دﻳﻨﯽ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ﺗﺸﮑﻴﻼت ﮐﺎهﻨﺎن‪ ،‬ﺑﻬﺮﻩزاﻳﯽ و ﻧﻔﻮذ ﺁن ﮔﺴﺘﺮش ﻧﻤﯽﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﻣﺨﺎرج دﺳﺘﮕﺎﻩ ﺑﺎﻻ‬
‫ﻣﯽرود و دردﺳﺮﯼ ﺑﺰرگ ﺑﺮاﯼ دﺳﺘﮕﺎﻩ روﺣﺎﻧﯽ ﮐﻨﺘﺮل ﺧﻮد روﺣﺎﻧﻴﺎن ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در ﺟﺮﻳﺎن روﻧﺪ ﺗﻤﺪن ﮐﺎﻧﻮﻧﻬﺎﯼ‬

‫‪75‬‬
 ‫رﻗﻴﺐ ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ ﻣﺪام ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪﺗﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ دﻳﻨﯽ ﻓﻘﻂ ﻳﮑﯽ از ﺷﮑﻠﻬﺎﯼ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ ﻓﺮهﻨﮕﯽ ﻣﯽﺷﻮد ‪.‬‬
‫ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ ﻓﺮهﻨﮕﯽ ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ ﺧﻮد را ﻋﻤﺪﺗًﺎ از ﮐﺎﻧﻮﻧﻬﺎﯼ دﻳﮕﺮﯼ ﻣﯽﮔﻴﺮد‪ ،‬ﮐﺎﻧﻮﻧﻬﺎﻳﯽ ﭼﻮن ﺁﻣﻮزﺷﮕﺎهﻬﺎﯼ ﻋﻠﻤﯽ و‬
‫هﻨﺮﯼ‪.‬‬

‫ﺳﻘﻮط ارزش‬
‫ﻧﺘﻴﺠﻪﯼ روﻧﺪ ﮐﺎهﺶ ﻧﺮخ ﺳﻮد دﻳﻨﯽ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺮوز دﻳﻦ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪاﯼ دارد ﮐﻪ ارزش ﺁن را ﻣﯽﺗﻮان از ﻃﺮﻳﻖ ﻣﻘﺒﻮﻟﻴﺖ و‬
‫ﯽ‬
‫ﻧﻔﻮذﯼ ﮐﻪ در ﺑﻮرس ﻣﺠﻤﻮﻋﻪﯼ ارزﺷﻬﺎ دارد‪ ،‬ﺗﻌﻴﻴﻦ ﮐﺮد‪ .‬اﮔﺮ اﻳﻦ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ﺛﺎﺑﺖ ﺑﻤﺎﻧﺪ‪ ،‬در ﻳﮏ روﻧ ِﺪ ﺗﻤﺪﻧ ِ‬
‫ﺑﯽﺑﺤﺮان ارزش ﺁن ﺳﻘﻮط ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﻳﮏ ﮐﺎر ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ ﺑﺮاﯼ ﺟﻠﻮﮔﻴﺮﯼ از ﮐﺎهﺶ ﻧﺮخ ﺳﻮد دﻳﻨﯽ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﮔﺬارﯼ‬
‫ﺑﻴﺸﺘﺮﯼ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﻼش ﺑﺮاﯼ اﻓﺰودن ﺑﻪ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ ﺛﺎﺑﺖ دﻳﻨﯽ ﻧﺸﺎن ﻣﯽدهﺪ‪ .‬ﺛﻤﺮﻩﯼ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ اﻳﻦ‬
‫ﺗﻼش ﮔﺴﺘﺮش ﻳﺎﻓﺘﻦ ﺑﻮروﮐﺮاﺳﯽ ﺗﺸﮑﻴﻼت روﺣﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ ارزشاﻓﺰاﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﺣﺪ ارزشاﻓﺰاﻳﯽ ﺁن ﺑﻪ‬
‫اﻧﺪازﻩاﯼ ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ ﮐﺎهﺶ ﻧﺮخ ﺳﻮد دﻳﻨﯽ را ﺟﺒﺮان ﮐﻨﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼ اﮔﺮ ﺗﻌﺪاد ﮐﺎهﻨﺎن دو ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﻮد‪ ،‬اﻳﻦ ﺑﺪان ﻣﻌﻨﺎ ﻧﻴﺴﺖ‬
‫ﮐﻪ اﻣﮑﺎن ﻧﻔﻮذ در ﺟﺎﻣﻌﻪ دو ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫دﻳﺎﻧﺘﻬﺎﯼ رﻗﻴﺐ‬
‫در ﺟﺮﻳﺎن روﻧﺪ ﺗﻤﺪن‪ ،‬اﻧﺤﺼﺎر ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﻳﯽ ﺑﻪ ﻋﻼﻳﻖ ﺧﺎص دﻳﻨﯽ ﻧﻴﺰ از دﺳﺖ ﺣﻮزﻩﯼ رﺳﻤﯽ دﻳﻨﯽ ﺧﺎرج ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﮐﺎﻧﻮﻧﻬﺎﯼ ﺷِﺒ ِﻪدﻳﻨﯽ ﻓﺮاواﻧﯽ ﺷﮑﻞ ﻣﯽﮔﻴﺮﻧﺪ و دﻳﻦ ﻓﺮدﯼ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ دﻳﺎﻧﺘﯽ ﻣﺴﺘﻘﻞ از ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ‪ ،‬رواج ﻓﺮاوان ﻣﯽﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﭘﺪﻳﺪﻩهﺎ را ﭘﻴﭽﻴﺪﻩﺗﺮ ﺷﺪن ﻧﻈﺎم ﻧﻴﺎزهﺎ ﻣﻮﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺟﺎﻳﯽ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ ﺣﺘﺎ ﮐﻨﺘﺮل ﺧﻮد ﺑﺮ روﯼ‬
‫ﻧﻴﺎزهﺎﯼ ﺧﺎص دﻳﻨﯽ را ﻧﻴﺰ از دﺳﺖ ﻣﯽدهﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺸﮑﻼت ﻋﺼﺮ ﺟﺪﻳﺪ‬

‫دﻳﻦ ﭼﻪ اﻣﮑﺎﻧﺎﺗﯽ ﺑﺮاﯼ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﮐﺎهﺶ ﻧﺮخ ﺳﻮد دﻳﻨﯽ دارد؟ ﺗﺎ ﭘﻴﺶ از ﻋﺼﺮ ﺟﺪﻳﺪ ﮐﺎهﺶ ﻧﺮخ ﺳﻮد دﻳﻨﯽ ﺁن ﭼﻨﺎن‬
‫ﺁهﻨﮕﯽ ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ را ﻧﮕﺮان ﮐﻨﺪ ‪.‬ﺳﻘﻮط ﻋﺼﺒﻴﺖ ﺑﺎ ﺗﻼﺷﻬﺎﯼ اﺣﻴﺎﮔﺮاﻧﻪ‪ ،‬ﮐﻪ هﺪﻓﺸﺎن اﺣﻴﺎﯼ ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ‬
‫ﺁﻏﺎزﻳﻦ اﺳﺖ‪ ،‬و ﺗﻼش ﺑﺮاﯼ ﺳﻴﺎﺳﯽ ﮐﺮدن اﺣﻴﺎﮔﺮﯼ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ از ﻃﺮﻳﻖ ﻳﺎرﯼرﺳﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﻧﺸﺴﺘﻦ ﻳﮏ ﺳﻠﺴﻠﻪﯼ‬
‫ﭘﺎدﺷﺎهﯽ ﺑﻪ ﺟﺎﯼ ﺳﻠﺴﻠﻪﯼ دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﻴﺮد‪ .‬در ﻋﺼﺮ ﺟﺪﻳﺪ ﮐﺎهﺶ ﻧﺮخ ﺳﻮد دﻳﻨﯽ ﺑﻪ اﻣﺮﯼ ﭼﺸﻤﮕﻴﺮ ﺗﺒﺪﻳﻞ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﺸﺨﺼﻪﯼ اﻳﻦ ﻋﺼﺮ ﻧﺸﺴﺘﻦ ﻧﻈﺎﻣﯽ از ﻧﻴﺎزهﺎ ﺑﻪ ﺟﺎﯼ ﻧﻈﺎم ﻧﻴﺎزهﺎﯼ ﺳﺎﺑﻖ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻈﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﺴﻴﺎر ﭘﻴﭽﻴﺪﻩ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﻮﻳﺸﯽ ﻧﻔﺴﮕﻴﺮ و ﮐﻨﺘﺮلﻧﺎﭘﺬﻳﺮ دارد‪ ،‬و دﻳﻦ ﺑﺎ ﺁن ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ از اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﮐﻪ ﺗﺠﺎرت ﺧﻮد را در‬
‫زﻣﺎﻧﯽ ﺁﻏﺎز ﮐﺮدﻩ ﮐﻪ ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﺮﻗﺮار ﺑﻮدﻩ‪ ،‬ﻧﻈﺎﻣﯽ در ﻣﺠﻤﻮع ﺳﺎدﻩ و ﮐﻨﺘﺮلﭘﺬﻳﺮ‪.‬‬

‫اﺳﺘﺮاﺗﮋﯼهﺎﯼ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﮐﺎهﺶ ﻧﺮخ ﺳﻮد‬

‫در اروﭘﺎ دﻳﻦ در ﻋﺼﺮ ﺟﺪﻳﺪ ﺷﺮوع ﺑﻪ ﺁزﻣﻮدن اﺳﺘﺮاﺗﮋﯼهﺎﯼ دﻳﮕﺮﯼ ﺑﺮاﯼ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﮐﺎهﺶ ﻧﺮخ ﺳﻮد ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺳﮑﻮﻻرﻳﺰاﺳﻴﻮن‪ ،‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﮐﻪ دﺳﺖ دﻳﻦ را ﺑﻪ ﺗﻤﺎﻣﯽ از ﻗﺪرت ﺳﻴﺎﺳﯽ ﮐﻮﺗﺎﻩ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻣﺎ دﻳﻦ را واﻣﯽدارد ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ‬
‫ﺑﻨﮕﺮد‪ ،‬ﻧﻴﺎزهﺎﯼ ﺗﺎزﻩ را ﺑﻪ رﺳﻤﻴﺖ ﺑﺸﻨﺎﺳﺪ و ﺧﻮد را ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﻤﻴﺰ و ﻣﺒﺼﺮ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻧﮑﻨﺪ‪.‬‬

‫‪76‬‬
 ‫اﺳﻼم ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﮐﺎهﺶ ﻧﺮخ ﺳﻮد ﻣﻮاﺟﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺗﺼﻮر ﻣﯽﮐﻨﺪ ﺑﺎ ﺑﻪ ﺣﺮﮐﺖ درﺁوردن اﻧﺮژﯼ ﻣﻨﻔﯽ ﺧﻮد ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ‬
‫روﻧﺪ ﺗﻤﺪﻧﯽ ﺗﺎزﻩ را زﻳﺮ ﮐﻨﺘﺮل ﺧﻮد درﺁورد‪ .‬اﻣﻴﺪ اﺳﻼم ﺑﻪ ﮐﻨﺘﺮل درﺁوردن ﻗﺪرت دوﻟﺘﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در ﺑﺨﺶ ﺑﻌﺪ‬
‫اﻧﺪﮐﯽ ﺑﺮ روﯼ ﮐﻴﻔﻴﺖ ﺳﻴﺎﺳﯽ ﺷﺪن اﺳﻼم در ﻋﺼﺮ ﺟﺪﻳﺪ ﻣﮑﺚ ﻣﯽﮐﻨﻴﻢ ‪.‬‬

‫اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ–‪٣۶‬‬

‫ﻓﺮﺻﺖ ﻣﺪرن ﺗﺰوﻳﺞ دﻳﻦ و دوﻟﺖ‬

‫روﻧﺪ ﺗﻤﺪن‪ ،‬روﻧﺪ ﭘﻴﭽﻴﺪﻩ ﺷﺪن ﻧﻈﺎم ﻧﻴﺎزهﺎﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ ﻋﺼﺮ ﺟﺪﻳﺪ ﻧﻈﺎم ﻧﻴﺎزهﺎﯼ اﻧﺴﺎﻧﯽ دﺳﺘﺨﻮش ﭼﻨﺎن دﮔﺮﮔﻮﻧﯽهﺎﻳﯽ‬
‫ﯽ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺑﺎ هﻴﭻ ﻋﺼﺮ دﻳﮕﺮﯼ ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫ﻣﯽﺷﻮد و ﭼﻨﺎن ﭘﻴﭽﻴﺪﻩ ﻣﯽﮔﺮدد‪ ،‬ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ اﺑﻌﺎد ﮐﻤﯽ و ﮐﻴﻔ ِ‬
‫وﻇﻴﻔﻪﯼ اﺻﻠﯽ دﻳﻨﻬﺎﯼ ﺑﺎﻳﺴﺖ‪-‬ﻧﺒﺎﻳﺴﺖﮔﻮ ﺁن ﺑﻮدﻩ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻧﻴﺎزهﺎ ﮐﻨﺘﺮل داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ و ﺗﻌﻴﻴﻦ ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﮐﺪام ﻳﮏ ﻣﺸﺮوع‬
‫اﺳﺖ و ﮐﺪام ﻳﮏ ﻧﺎﻣﺸﺮوع‪ .‬اﻳﻦ دﻳﻨﻬﺎ در ﻋﺼﺮهﺎﯼ ﭘﻴﺸﻴﻦ ﮐﺎرﮐﺮد ﻣﻮﻓﻘﯽ داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬وﻇﻴﻔﻪﯼﺷﺎن را ﺑﻪ اﻧﺠﺎم‬
‫ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪﻩ و اﮔﺮ رﻗﻴﺐ ﺟﺪﯼاﯼ داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺁن رﻗﻴﺐ ﺧﻮد از ﺳﻨﺦ دﻳﻦ ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬دﻳﻨﻬﺎ و ﻓﺮﻗﻪهﺎ ﺑﺮ ﺳﺮ اﻳﻦ ﮐﻪ ﮐﺪام‬
‫ﻳﮏ در هﻨﺠﺎرﮔﺬارﯼ ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ دارﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ هﻢ ﺳﺘﻴﺰ ﻣﯽﮐﺮدﻩاﻧﺪ ‪.‬دوﻟﺖ‪ ،‬ﻳﺎرﯼرﺳﺎن دﻳﻦ در اﻧﺠﺎم وﻇﻴﻔﻪ ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪.‬‬
‫دﻳﻦ و دوﻟﺖ ﺑﺎ هﻢ درﺁﻣﻴﺨﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ و ﺳﺨﺖ ﺑﻪ ﻳﮑﺪﻳﮕﺮ ﻧﻴﺎز داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﺟﺪاﻳﯽاﯼ اﮔﺮ ﺑﻮدﻩ در ﻟﺤﻈﻪﯼ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺟﻔﺖ ﺑﻮدﻩ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬دﻳﻦ ﺟﻔﺖ دوﻟﺘﯽ ﺧﻮد را ﻣﯽﺟﺴﺘﻪ و دوﻟﺖ ﺟﻔﺖ دﻳﻨﯽ ﺧﻮد را‪ .‬ﭘﻴﺶ ﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ دﻳﻦ و دوﻟﺖ ﺑﻪ هﻢ ﺧﻴﺎﻧﺖ‬
‫ﮐﻨﻨﺪ و هﻤﺴﺮﯼ دﻳﮕﺮ ﺑﺠﻮﻳﻨﺪ‪ :‬اﻳﻦ دوﻟﺖ دﻳﻨﯽ دﻳﮕﺮ را و اﻳﻦ دﻳﻦ دوﻟﺘﯽ دﻳﮕﺮ را‪.‬‬

‫داﺳﺘﺎن دﻳﻦ‬
‫در ﻋﺼﺮهﺎﯼ ﮐﻬﻦ ﮐﺎهﺶ ﺑﻬﺮﻩزاﻳﯽ دﻳﻨﯽ ﭼﺸﻤﮕﻴﺮ ﻧﺒﻮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﻴﺶ ﻣﯽﺁﻣﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ درﻳﺎﺑﺪ ﺑﺎزار‬
‫ﮐﺴﺎدﯼ دارد‪ .‬در اﻳﻦ ﺣﺎل ﻣﻌﻤﻮﻻ اﺣﻴﺎﮔﺮﯼ ﭘﻴﺪا ﻣﯽﺷﻮد و ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ ﻧﺨﺴﺖ را ﺗﺎ ﺣﺪﯼ زﻧﺪﻩ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﮔﺎﻩ ﺗﻼش ﺗﺎ ﺣﺪ‬
‫ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﮔﺬارﯼ ﻣﺠﺪد و ﺗﻮﻟﻴﺪ ﮐﺎﻻهﺎﯼ ﺗﺎزﻩ ﻧﻴﺰ ﭘﻴﺶ ﻣﯽرود‪ .‬اﻧﺒﺎﺷﺖ ﺁﻏﺎزﻳﻦ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ دﻳﻨﯽ و ﺗﺤﻮﻻﺗﯽ ﮐﻪ اﻳﻦ‬
‫ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ از ﺳﺮ ﻣﯽﮔﺬراﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎﺑﻊ اﻗﺘﺼﺎد ﻋﻤﻮﻣﯽ ارزشهﺎﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎﺟﺮاﯼ ﺁن ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺤﺮﻳﻒﺷﺪﻩاﯼ ﻣﯽﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬اﮔﺮ‬
‫درﺑﺎرﻩﯼ ﺁن داﺳﺘﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﺎن ﻣﻌﻨﻮﯼ ﻣﺤﺾ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد‪ .‬ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﺎن اﺻﻠﯽ داﺳﺘﺎﻧﻬﺎﯼ دﻳﻨﯽ دوﻟﺘﻤﺮداناﻧﺪ‪ ،‬ﻧﻪ‬
‫ﭘﻴﻤﺒﺮان اﺧﻼق و ﻣﻌﻨﻮﻳﺖ‪ .‬داﺳﺘﺎن ﻣﺆﺳﺴﻪﯼ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ دﻳﻦ‪ ،‬داﺳﺘﺎن ﻗﺪرت اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﻋﺘﻴﺎد ﺑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺘﮕﺮﯼ‬
‫از اﻳﻦ زاوﻳﻪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻪ دﻳﻦ ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪ ﻳﻬﻮدﻳﺖ‪ ،‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ و اﺳﻼم ﺑﻨﮕﺮﻳﻢ‪ ،‬ﺗﻔﺎوت ﭼﻨﺪاﻧﯽ ﻣﻴﺎن ﺁﻧﻬﺎ ﻧﻤﯽﺑﻴﻨﻴﻢ‪ .‬هﺮ ﺳﻪ‬
‫ﺁن ﺷﺪﻩاﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺷﺪﻩاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﺗﺎرﻳﺦ ﺳﻴﺎﺳﯽاﯼ ﮐﻪ داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬هﺮ ﺳﻪ دﻳﻦ‪ ،‬اﻋﺘﻴﺎدﯼ ﺑﻨﻴﺎدﯼ ﺑﻪ درﺁﻣﻴﺨﺘﮕﯽ ﺑﺎ‬

‫‪77‬‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺘﮕﺮﯼ داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ در ﻋﺼﺮ ﺟﺪﻳﺪ ﺗﺎ ﺣﺪﯼ ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ ﺗﺮﮎ اﻳﻦ اﻋﺘﻴﺎد ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮاﯼ اﺳﻼم ﺷﺮاﻳﻂ ﺗﻐﻴﻴﺮ‬
‫ﻣﻨﺶ ‪ -‬هﻨﻮز ‪ -‬ﻓﺮاهﻢ ﻧﺒﻮدﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫واﮐﻨﺶ در ﺑﺮاﺑﺮ ﮐﺎهﺶ ﻧﺮخ ﺳﻮدﺁورﯼ‬

‫ﻣﺸﮑﻞ اﺻﻠﯽ اﺳﻼم را ﺑﺎ ﺗﻌﺒﻴﺮات ﺧﺎص اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ ﺑﺮرﺳﯽ ﻣﯽﮐﻨﻴﻢ‪:‬‬

‫ﺑﺎ ﺁﻏﺎز ﻋﺼﺮ ﺟﺪﻳﺪ‪ ،‬ﺁﻧﭽﻨﺎن ﮐﻪ در ﺑﺨﺶ ﭘﻴﺶ ﺁﻣﺪ‪ ،‬ﻧﺮخ ﺳﻮد دﻳﻨﯽ ﮐﺎهﺶ ﻣﯽﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﺑﺎر ﺑﺪاﻧﺴﺎن ﮐﻪ دﻳﮕﺮ ﻧﻤﯽﺗﻮان‬
‫ﺑﺎ راﻩﺣﻠﻬﺎﯼ ﺳﻨﺘﯽ اﻓﺖ ارزش را ﺟﺒﺮان ﮐﺮد‪ .‬اﺳﻼم ﺑﻴﺶ از هﺮ هﻨﮕﺎم دﻳﮕﺮﯼ ﭼﺎرﻩﯼ اﻓﺖ ارزش را در ﺗﺮﮐﻴﺐ‬
‫ﺷﺪن ﺑﺎ دوﻟﺖ ﻣﯽﺑﻴﻨﺪ و ﻣﯽﭘﻨﺪارد ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺎ ﭘﺸﺘﻮاﻧﻪﯼ ﻗﺪرت دوﻟﺘﯽ اﻋﺘﺒﺎر ارز دﻳﻨﯽ را ﺣﻔﻆ ﮐﻨﺪ‪ .‬دﻳﻦ ﺑﺮاﯼ ﺧﻮد‬
‫اﻳﻦ ﺣﻖ ﺗﺮﮐﻴﺐ ﺑﺎ دوﻟﺖ را ﻃﺒﻴﻌﯽ ﻣﯽداﻧﺪ و ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﮔﺬﺷﺘﻪاش ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ دﭼﺎر وﺳﻮﺳﻪﯼ اﺣﻴﺎﯼ ﺗﺮﮐﻴﺐ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در ﺟﺎﻣﻌﻪ هﻨﻮز ارز دﻳﻨﯽ اﻋﺘﺒﺎرﯼ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ دارد‪ ،‬اﻋﺘﺒﺎرﯼ ﻓﺮاﺗﺮ از ﻋُﻠﻘﻪﯼ دﻳﻨﯽ‪ .‬ﮐﺘﺎب ﻗﺎﻧﻮن در واﻗﻊ ﻓﻘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﮐﺘﺎب ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺟﺪﻳﺪ‪ .‬ﻣﺪرن ﺷﺪن ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﭘﻮﻳﺶ ﺟﻤﻌﻴﺘﯽ‪ ،‬ﺳﻮادﺁﻣﻮزﯼ و رﺳﺎﻧﻪهﺎﯼ ﺟﺪﻳﺪ ﺑﺮ اﻣﮑﺎﻧﺎت‬
‫دﻳﻦ ﺑﺮاﯼ ﺳﻮداﮔﺮﯼ ﻣﯽاﻓﺰاﻳﺪ‪ .‬اﻓﺰون ﺑﺮ اﻳﻦ ﻣﻠﺖﺑﺎورﯼ ﻋﺼﺮ ﺟﺪﻳﺪ از دﻳﻦ ﻧﻴﺰ ﻣﺪد ﻣﯽﮔﻴﺮد و ارزﺷﻬﺎﯼ دﻳﻨﯽ را‬
‫ﺑﻪﻋﻨﻮان ارزشهﺎﯼ ﻣﻠﯽ ﻓﺮهﻨﮕﯽ وارد ﺑﺎزار ارزﺷﻬﺎ ﻣﯽﮐﻨﺪ ‪.‬اﻳﻦ اﻧﺘﻘﺎل ﻧﻴﺰ ﺗﺎ ﺣﺪﯼ اﻓﺖ ﻋﻤﻮﻣﯽ ارزش دﻳﻨﯽ را‬
‫ﺟﺒﺮان ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺟﺎﻳﯽ ﮐﻪ روﻧﺪ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﻣﯽرﺳﺪ و ﻓﺮهﻨﮓ ﻣﯽﺧﻮاهﺪ ﻣﺮﺣﻠﻪﯼ ﺗﺎزﻩاﯼ از هﻤﺴﺎزﯼ ﺧﻮد ﺑﺎ ﺟﻬﺎن‬
‫ﻣﺪرن را ﺑﻴﺎﻏﺎزد‪ ،‬ﺑﺎ واﮐﻨﺸﻬﺎﯼ ﺗﻨﺪﯼ از ﺟﺎﻧﺐ دﻳﻦ ﻣﻮاﺟﻪ ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬

‫ﺷﺎﻧﺲ دﻳﻦ در ﺑﺤﺮان اﺳﺖ‬

‫ﺟﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﻧﺎﺑﺴﺎﻣﺎﻧﯽهﺎﯼ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ رﺷﺪ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﯼ ﮐﻨﺘﺮل و رﻓﻊ ﺁﻧﻬﺎ ﻳﮏ ﻧﻴﺮوﯼ ﺳﻴﺎﺳﯽ ﺑﺎ ﮐﻔﺎﻳﺖ ﻣﻮﺟﻮد ﻧﺒﺎﺷﺪ و‪/‬ﻳﺎ‬
‫راﻩ ﺣﻠﯽ ﺑﺮاﯼ رﻓﻊ ﺁﻧﻬﺎ ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪﯼ وﻓﺎﻗﯽ هﻤﮕﺎﻧﯽ ﭘﻴﺪا ﻧﺸﻮد‪ ،‬دﻳﻦ اﻳﻦ ﺷﺎﻧﺲ را ﻣﯽﻳﺎﺑﺪ ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﻨﻬﺎ ارز‬
‫ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﻨﺪ و ﻣﺪﻋﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ ﻗﺎدر ﺑﻪ ﺑﺎزﺳﺎزﯼ ﺗﻤﺎم ارزﺷﻬﺎﺳﺖ‪ .‬ﺗﺸﻴﻊ در اﻳﺮان ﭼﻨﻴﻦ ﺷﺎﻧﺴﯽ ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬ﭼﻨﻴﻦ‬
‫ادﻋﺎﻳﯽ ﮐﺮد و ﺷﺎهﺪان ﻧﻴﺰ اﻳﻦ ﻓﺮﺻﺖ را ﻳﺎﻓﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺒﻴﻨﻨﺪ ﻣﺤﺘﻮاﯼ واﻗﻌﯽ ﮐﺮدارش ﭼﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺎﺗﺮﻳﺲ ﻣﺪرن ﻓﺎﮐﺘﻮر دﻳﻦ‬

‫ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ ﻓﺮق ﮔﺬاﺷﺖ ﻣﻴﺎن ﻋﻠﺖ واﮐﻨﺶ اﺳﻼم در ﺑﺮاﺑﺮ ﻋﺼﺮ ﺟﺪﻳﺪ و ﭘﯽﺁﻣﺪهﺎﯼ ﺗﺠﺪد ﺑﺎ ﻧﻔﺲ واﮐﻨﺶ ﺁن‪ .‬از دﻳﺪ‬
‫ﯽ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﯼ‪ ،‬ﺑﻪ هﻢ ﺧﻮردن ﺗﻨﺎﺳﺐ ارزهﺎ و ﮐﺎهﺶ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻧﺮخ ﺑﻬﺮﻩﯼ دﻳﻨﯽ‪ ،‬دﻳﻦ را ﺑﻪ واﮐﻨﺶ‬
‫اﻗﺘﺼﺎ ِد ﺳﻴﺎﺳ ِ‬
‫واﻣﯽدارد ‪.‬ﭼﺎرﭼﻮب اﻳﻦ ﺑﻪ هﻢ ﺧﻮردن ﺗﻨﺎﺳﺐ‪ ،‬ﻣﺮﺣﻠﻪاﯼ دﻳﮕﺮ از ﮔﺬار از ﺟﺎﻣﻌﻪﯼ ﺳﻨﺘﯽ ﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪﯼ ﻣﺪرن اﺳﺖ‪.‬‬
‫دﻳﻦ در ﺁﻧﺠﺎﻳﯽ ﮐﻪ واﮐﻨﺸﺶ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﮐﻨﺶ ﺑﺮوز ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﺮ ﺁن ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت ارزﯼ را ﺑﺎ ﺗﺪﺑﻴﺮ ﺗﻐﻴﻴﺮ دهﺪ‪،‬‬
‫دﻳﮕﺮ ﻓﻘﻂ ﺑﺎ اﻧﺮژﯼ ﻣﻨﻔﯽ وﻳﺮاﻧﮕﺮ ﺧﻮﻳﺶ ﭘﻴﺶ ﻧﻤﯽﺁﻳﺪ‪ .‬دﻳﻦ ﻣﺠﺒﻮر ﻣﯽﺷﻮد ارز ﺧﻮد را در راﺑﻄﻪهﺎﯼ ﻣﺜﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫ارزهﺎﯼ دﻳﮕﺮ ﺗﺒﺪﻳﻞﭘﺬﻳﺮ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺗﺒﺪﻳﻞﭘﺬﻳﺮ ﺑﻪ ارزهﺎﻳﯽ ﮐﻪ از ﻣﻨﻄﻖ ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺳﻨﺘﯽ ﭘﻴﺮوﯼ ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺁن ﻣﺎﺗﺮﻳﺴﯽ ﮐﻪ دﻳﻦ‬
‫در ﺁن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ارزﺷﯽ ﺑﺎ ﺗﺮﺟﻤﺎن ﻋﺪدﯼ ﻣﯽﻧﺸﻴﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺪرن اﺳﺖ‪ .‬دﻳﻦ ﺳﺎزﻧﺪﻩ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬راﺑﻄﻪاﯼ ﻣﺜﺒﺖ ﺑﺎ ﭘﺪﻳﺪﻩهﺎﯼ‬
‫ﻣﺪرن ﻗﺪرت ﻣﯽﮔﻴﺮد و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪاﯼ را ﺑﺮاﯼ ﻣﺪرﻧﻴﺰاﺳﻴﻮن ﭘﻴﺶ ﻣﯽﮔﺬارد ‪:‬ﻣﺪرﻧﻴﺰاﺳﻴﻮن اﺳﻼﻣﯽ‪.‬‬

‫‪78‬‬
 ‫ﻣﺪرﻧﻴﺰاﺳﻴﻮن اﺳﻼﻣﯽ‬
‫در اﻳﺮان ﺗﺮﮐﻴﺐ ﻣﺠﺪد اﺳﻼم و دوﻟﺖ ﺑﺎ ارادﻩ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﺪرﻧﻴﺰاﺳﻴﻮن هﻤﺮاﻩ اﺳﺖ ‪.‬ﺁن زﻣﺎن ﮐﻪ ﻣﯽﭘﻨﺪاﺷﺘﻴﻢ رژﻳﻢ‬
‫ﻣﯽﺧﻮاهﺪ ﺟﺎﻣﻌﻪ را ﺑﻪ ﻗﺮون وﺳﻄﺎ ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪ‪ ،‬ﺳﺎدﻩﻟﻮﺣﺎﻧﻪ ﺷﻴﺨﺎن را ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺘﻘﯽ و ﮐﻢادﻋﺎ ﺗﺼﻮر ﻣﯽﮐﺮدﻳﻢ‪ .‬ﻗﺮون‬
‫وﺳﻄﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ اﻳﻦ ﺗﺮﮐﻴﺐ اﻳﻤﺎن و ﺗﮑﻨﻴﮏ‪ ،‬ﮐﻪ ﺟﻬﻨﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻳﻨﮏ ﻣﯽﺧﻮاهﻨﺪ هﻴﺰﻣﺶ را اﺗﻤﯽ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺟﻠﻮﻩاﯼ‬
‫ﺑﻬﺸﺘﯽ دارد‪.‬‬

‫اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ–‪٣٧‬‬

‫ﺳﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ در ﺗﺎرﻳﺦ اﺧﻴﺮ ﺷﻴﻌﻪ‬

‫در ﮐﺎﻧﻮن راﺑﻄﻪﯼ اﺳﻼم ﺑﺎ ﻋﺼﺮ ﺟﺪﻳﺪ و ﺗﺠﺪد‪ ،‬ﻣﺴﺌﻠﻪﯼ دوﻟﺖ ﻗﺮار دارد ‪.‬در اﻳﻦ راﺑﻄﻪ‪ ،‬در ﺑُﻌﺪ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﻣﺴﺌﻠﻪﯼ‬
‫دﻳﮕﺮﯼ ﺑﺮاﯼ اﺳﻼم ﻣﻄﺮح اﺳﺖ ﮐﻪ هﻤﺎﻧﺎ ﻣﺴﺌﻠﻪﯼ زن اﺳﺖ‪ .‬هﻴﭻ ﻣﻮﺿﻮع دﻳﮕﺮﯼ ﭼﻮن اﻳﻦ دو ﻣﻮﺿﻮع‪ ،‬ذهﻦ‬
‫رهﺒﺮان و اﻳﺪﻩﭘﺮدازان دﻳﻨﯽ را ﺑﻪ ﺧﻮد ﻣﺸﻐﻮل ﻧﺪاﺷﺘﻪ و اﮔﺮ داﺷﺘﻪ‪ ،‬ﻓﺮع اﻳﻦ دو ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﻔﻬﻮم ﺳﻨﺖ در اﺳﻼم‬

‫ﭼﺎرﭼﻮﺑﯽ ﮐﻪ ﻧﺎﻇﺮان ﺑﻴﺮوﻧﯽ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﺮاﯼ راﺑﻄﻪﯼ اﺳﻼم ﺑﺎ ﻋﺼﺮ ﺟﺪﻳﺪ در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﻴﺮﻧﺪ‪ ،‬ﺳﻨﺖ و ﻣﺪرﻧﻴﺖ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻟﻬﻴﺎت ﺳﻴﺎﺳﯽ اﺳﻼﻣﯽ ﺧﻮد ﻣﺴﺎﺋﻠﺶ را در اﻳﻦ ﭼﺎرﭼﻮب ﻣﻄﺮح ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ و در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﺗﺎ ﺣﺪ ﺑﺴﻴﺎرﯼ ﺣﻖ دارد‪.‬‬
‫ﺑﺮاﯼ اﻳﻦ اﻟﻬﻴﺎت ﻗﺪرت ﻣﻄﺮح اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺳﻨﺖ‪ .‬ﺳﻨﺖ ﺗﺎﺑﻊ ﻗﺪرت اﺳﺖ‪ .‬اﺳﻼم راﺑﻄﻪاﯼ ﺑﺲ ﻣﻨﻌﻄﻒﺗﺮ از ﻳﻬﻮدﻳﺖ و‬
‫ﺖ ﻗﺪرت اﺳﺖ‪ .‬ﺳﻨﺖ در اﺳﻼم از اﺑﺘﺪا زﻳﺮ ﻋﻨﻮان ﻗﺪرت ﻣﻄﺮح‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ ﺑﺎ ﺳﻨﺖ دارد‪ .‬اﻧﻌﻄﺎف اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﻣﺼﻠﺤ ِ‬
‫ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬در هﻤﺎن ﺻﺪر اﺳﻼم اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ ﺑﺮ ﺳﺮ ﺳﻨﺖ اﺧﺘﻼف ﻧﻈﺮ ﺑﺮ ﺳﺮ ﺷﻴﻮﻩﯼ ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﯽ ﺑﻮدﻩ و اﻳﻨﮑﻪ‬
‫ﮐﺪام ﻗﺒﻴﻠﻪ و ﺧﺎﻧﺪان ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﻳﯽ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﺧﺘﻼﻓﻬﺎ هﻴﭻ ﻣﻀﻤﻮن ﺟﺪﯼ دﻳﮕﺮﯼ ﻧﺪاﺷﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻣﺴﺌﻠﻪﯼ دﻳﻦﭘﻴﺸﮕﺎن‬
‫در ﺁﺳﺘﺎﻧﻪﯼ ورود ﺑﻪ ﻋﺼﺮ ﺟﺪﻳﺪ‪ ،‬ﺁﻧﭽﻪ ﺳﺮان دﻳﻨﯽ را در ﻗﻠﻤﺮو اﺳﻼم ﺑﻪ واﮐﻨﺶ واﻣﯽدارد‪ ،‬ﺟﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﯽ ﺟﺪﻳﺪ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﺴﺌﻠﻪ رهﺒﺮان دﻳﻨﯽ اﻳﻦ ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ ﻧﻪ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﮔﺮد زﻣﻴﻦ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ زﻣﻴﻦ ﮔﺮد ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﻣﯽﭼﺮﺧﺪ‪ .‬ﻣﺴﺌﻠﻪﯼ ﺁﻧﺎن‬
‫ﺳﻴﺎﺳﯽ ﻣﺤﺾ اﺳﺖ‪ .‬ﺁﻧﺎن ﺑﻪ ﮐﻴﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬روانﺷﻨﺎﺳﯽ و ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﯽ ﺗﻮﺟﻬﯽ ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬ﻗﺪرت‪،‬‬
‫ﻗﺪرت‪ ،‬ﻗﺪرت‪ :‬هﻤﻪ ﭼﻴﺰ ﻓﺮع ﻣﺴﺌﻠﻪﯼ ﻗﺪرت اﺳﺖ‪ .‬هﻴﭻ ﻧﺸﻨﻴﺪﻩاﻳﻢ ﮐﻪ در ﺣﻮزﻩﯼ ﻋﻠﻤﻴﻪﯼ اﺳﻼﻣﻴﻪ ﺑﺮ ﺳﺮ درﮎ ﺟﺪﻳﺪ‬
‫از ﻓﻴﺰﻳﮏ ﺁﺳﻤﺎن ﺑﺤﺜﯽ ﺟﺪﯼ درﮔﻴﺮد‪.‬‬

‫اهﻤﻴﺖ اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ‬

‫ﺁﻧﭽﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﻴﻢ‪ ،‬ﻳﮏ ﺳﺮ از دل ﭼﺎهﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺳﻨﺖ ﺑﻴﺮون ﻧﺠﻬﻴﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﭘﺪﻳﺪﻩ‪ ،‬ﻣﺪرن‬

‫‪79‬‬
 ‫اﺳﺖ و ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﺪﻳﺪﻩاﯼ ﻣﺪرن ﻓﻬﻢﺷﺪﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﯽ ﮔﺮﻓﺘﻦ رﻳﺸﻪهﺎﯼ ﻓﮑﺮﯼ رهﺒﺮان ﺁن در اﻋﺼﺎر ﮔﺬﺷﺘﻪ‬
‫اهﻤﻴﺘﯽ ﺑﻴﺸﺘﺮ از ﺗﺎرﻳﺦ ﮐﻴﻤﻴﺎﮔﺮﯼ ﺑﺮاﯼ ﻓﻬﻢ ﺷﻴﻤﯽ ﻣﺪرن دارد‪ ،‬اﻣﺎ ﺗﻨﻬﺎ در ﺁن اﻋﻤﺎق ﭘﯽﺟﻮﯼ راز اﻧﻘﻼب ﺷﺪن ﺗﻘﻠﻴﻞ‬
‫ﻳﮏ ﭘﻴﮑﺮﺑﻨﺪﯼ ﭘﻴﭽﻴﺪﻩ ﺑﻪ ﻳﮑﯽ از اﺟﺰاﯼ ﺁن‪ ،‬ﻏﻔﻠﺖ از ﻓﻌﻠﻴﺖ ﻧﺰدﻳﮏ ﺁن ﺟﺰء و ﺗﻮﺿﻴﺢ ﺗﻤﺎﻣﯽ ﺣﺎل ﺁن از راﻩ‬
‫ﭘﻴﺸﻴﻨﻪﯼ دور ﺁن اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻓﺼﻞ ﻣﻔﺼﻞ هﺮ ﭘﻴﺸﻴﻨﻪﺷﻨﺎﺳﯽ روﺣﺎﻧﻴﺖ ﺣﺎﮐﻢ و اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﯼ ﺁن ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ در ﻋﺼﺮ ﭘﻬﻠﻮﯼ‬
‫اﺧﺘﺼﺎص ﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﺑﺮاﯼ ﺷﻨﺎﺧﺘﻦ اﻳﻦ ﺣﻮزﻩ اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ اﺑﺰارهﺎﯼ ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﮐﺎرﺁﻣﺪ و اﻣﮑﺎﻧﻬﺎﯼ ﺗﺤﻠﻴﻠﯽ‬
‫راﻩﮔﺸﺎﻳﯽ در اﺧﺘﻴﺎر ﺑﮕﺬارد‪ .‬ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﮐﺎرﯼ ﮐﻪ در اﻳﻦ راﺑﻄﻪ از اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ ﺑﺮﻣﯽﺁﻳﺪ‪ ،‬دادن ﻃﺮﺣﯽ از‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ اﻗﺘﺼﺎدﯼ ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ در ﻋﺼﺮ ﺟﺪﻳﺪ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻮن در ﭼﺎرﭼﻮب اﻳﻦ ﮔﻔﺘﺎرهﺎ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﺗﻨﮕﯽ ﺟﺎ و ﮔﺎﻩ‪ ،‬ﺳﺨﻦ‬
‫ﮔﺰﻳﺪﻩ ﻣﯽﮔﻮﻳﻢ‪ ،‬از ﻣﻴﺎن ﻣﺠﻤﻮﻋﻪﯼ ﻣﺒﺎﺣﺜﯽ ﮐﻪ در اﻳﻨﺠﺎ ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاﯼ اﻳﻦ ﺑﺨﺶ و ﺑﺨﺶ ﺑﻌﺪﯼ‬
‫ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ را ﺑﺮﮔﺰﻳﺪﻩام ﮐﻪ اهﻤﻴﺖ روﺷﯽ ﻓﺮاواﻧﯽ دارد‪ :‬وﺟﻮد ﺳﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ در ﺣﻴﺎت ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ در ﻋﺼﺮ ﺟﺪﻳﺪ‬
‫اﻳﺮاﻧﯽ‪ .‬اﻳﻦ ﺳﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ را ﺑﺎ ﻧﺎﻣﻬﺎﯼ ﺗﺸﻴﻊ ﻗﺠﺮﯼ‪ ،‬ﺗﺸﻴﻊ ﭘﻬﻠﻮﯼ و ﺗﺸﻴﻊ ﺣﺎﮐﻤﻴﺖ ﭘﺲ از اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ ﻣﺸﺨﺺ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻴﻢ‪.‬‬

‫ﺗﺒﺎر ﺷﻴﻌﻪﮔﺮﯼ اﻣﺮوزﻳﻦ‬

‫ﺷﻴﻌﻪاﯼ ﮐﻪ اﻳﻨﮏ ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﻴﻢ‪ ،‬ﺗﺸﻴﻊ ﺻﻔﻮﯼ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺗﺸﻴﻊ دوران ﻗﺎﺟﺎر ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺗﺸﻴﻊ ﺧﺎﺻﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺳﻠﻒ ﺁن ﺗﺸﻴﻊ‬
‫دوران ﭘﻬﻠﻮﯼ اﺳﺖ‪ .‬ﮐﺎﻻﯼ دﻳﻨﯽ ﻣﻮﺟﻮد هﻤﺎن ﮐﺎﻻﯼ دوراﻧﻬﺎﯼ ﮐﻬﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬رد ﺁن را در اﻋﺼﺎر ﮐﻬﻦ ﺟﺴﺘﻦ‪،‬‬
‫ژرفﺑﻴﻨﯽ ﮔﻤﺮاﻩﮐﻨﻨﺪﻩاﯼ اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻴﻌﻪﯼ ﻣﺆﺛﺮ ﻣﻌﺎﺻﺮ ‪ ،‬ﺷﻴﻌﻪﯼ ﭘﻬﻠﻮﯼ اﺳﺖ؛ ﺁن ﺷﻴﻌﻪاﯼ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺬهﺐ‬
‫ﻣﺮﮐﺰ‪ ،‬ﺗﻤﺮﮐﺰ و اﻧﺴﺠﺎم ﺧﻮد را ﻣﺪﻳﻮن ﺑﺮﭘﺎﻳﯽ دوﻟﺖ ﻣﺮﮐﺰﯼ ﻣﺪرن در ﻣﺘﻨﯽ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪداراﻧﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺸﮑﻞ اﺻﻠﯽ از دﻳﺪ ﺣﻮزوﻳﺎن‬

‫ﻗﻢ ﻣﺤﺼﻮل دوران ﭘﻬﻠﻮﯼ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺑﻪ ﺳﺎدﮔﯽ در ﺷﺮح ﺗﺎرﻳﺦ اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ ﻓﺮاﻣﻮش ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در اﻳﻦ دوران‬
‫ﻣﺸﮑﻞ اﺻﻠﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ از ﻧﻈﺮ ﺣﻮزوﻳﺎن ﺁزاد ﺷﺪن زﻧﺎن اﺳﺖ‪ .‬در ﮐﺎﻧﻮن ﭼﻴﺰﯼ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻓﺴﺎد ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮد‪،‬‬
‫ﮔﺴﺴﺘﻦ ﻗﻴﻮد ﺳﻨﺘﯽ ﺑﺮ دﺳﺖ و ﭘﺎﯼ زن ﻧﺸﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻘﻴﻪﯼ ﻣﻮﺿﻮعهﺎﯼ ﻣﻄﺮح ﺳﻴﺎﺳﯽ ﺑﺮاﯼ ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ‬
‫ﻣﻮﺿﻮعهﺎﻳﯽ هﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ از ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴﻢ ﻣﯽﺁﻳﻨﺪ و اﻣﮑﺎن ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺑﻪ زﺑﺎن دﻳﻨﯽ داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﻣﺴﺌﻠﻪﯼ اﺳﺮاﺋﻴﻞ ﺑﻪﻋﻨﻮان‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻣﺴﺌﻠﻪاﯼ اﺳﺖ ﻣﻄﺮح ﺑﺮاﯼ ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴﻢ‪ ،‬اﻣﺎ داراﯼ اﻳﻦ اﻣﮑﺎن ﮐﻪ ﺑﻪ زﺑﺎن دﻳﻨﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﻮد و ﺑﻪ دﻋﻮاﯼ ﮐﻬﻦ‬
‫اﺳﻼم و ﻳﻬﻮدﻳﺖ ﮔﺮﻩ ﺧﻮرد‪.‬‬

‫دﻳﻦ اﻣﺮوز‪ ،‬دﻳﻦ ﻧﻔﺘﯽ اﺳﺖ‬

‫از ﻣﻨﻈﺮ ﺗﻔﮑﺮ ﮐﻠﻴﺸﻪاﯼ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ ﺗﻀﺎد اﻣﺮ ﻣﻮهﻮﻣﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺳﻨﺖ ﺑﺎ اﻣﺮ ﻣﻮهﻮﻣﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺪرﻧﻴﺘﻪ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ ﺑﺎ رﺷﺪ‬
‫ﺳﺎﺧﺘﺎرهﺎ و ﻧﻬﺎدهﺎﯼ ﻣﺪرن ﻧﻴﺮوهﺎﯼ ﺳﻨﺖﮔﺮا ﺿﻌﻴﻒ ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻳﺮان ﻧﺸﺎن ﻣﯽدهﺪ ﮐﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ ﻣﻨﻈﻮر از‬

‫‪80‬‬
‫ﺁن ﻣﻔﺎهﻴﻢ را روﺷﻦ ﮐﺮد و از ﺁن ﮐﻠﻴﺸﻪ دﺳﺖ ﺑﺮداﺷﺖ‪ .‬ﭘﻴﮑﺮﺑﻨﺪﯼ ﺳﻨﺘﯽ ﮐﻪ ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ ﻣﺘﻮﻟﯽ ﺁن اﺳﺖ‪ ،‬درﺳﺖ در‬
‫هﻤﻴﻦ دوران ﻣﺪرن رخ دادﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺗﺤﻮﻻت اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻧﻴﺰ ﺑﺮﺧﯽ ﺗﺤﻮﻻت ﻓﺮهﻨﮕﯽ دوران ﭘﻬﻠﻮﯼ ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ از روﻧﻖ دﻳﻦ ﻧﻤﯽﮐﺎهﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﮐﻠﻴﺖ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ‬
‫دﻳﻨﯽ را ﺑﻪ ﺷﺪت ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬دﻳﻦ روﻧﻖ ﻣﯽﻳﺎﺑﺪ و ﺑﻨﮕﺎﻩ دﻳﻨﯽ اﻣﮑﺎن ﺁن را ﻣﯽﻳﺎﺑﺪ ﮐﻪ دﺳﺖ ﺑﻪ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﮔﺬارﯼهﺎﯼ‬
‫ﮐﻼﻧﯽ ﺑﺰﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد اﻓﺖ ﻧﺮخ ﺳﻮد دﻳﻨﯽ ﺣﺠﻢ ﮐﻠﯽ ﺳﻮد را ﺑﺎﻻ ﺑﺮد‪ .‬ﺗﺠﺮﺑﻪﯼ اﻳﻦ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﮔﺬارﯼ ﺑﻮد ﮐﻪ‬
‫روﺣﺎﻧﻴﺖ ﺷﻴﻌﯽ را ﺑﻪ ﺟﺎﻳﯽ رﺳﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﻮﯼ ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﭘﺮوژﻩﯼ ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮد ﺧﻴﺰ ﺑﺮدارد‪ :‬ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﮐﺎهﺶ ﻋﻤﻮﻣﯽ‬
‫ﻧﺮخ ﺳﻮد از راﻩ ﺗﺼﺮف دوﻟﺖ‪ ،‬از ﻃﺮﻳﻖ دوﻟﺘﯽ ﮐﺮدن ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ دﻳﻨﯽ ﺑﻪ اﻣﻴﺪ دﻳﻨﯽ ﺷﺪن ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﯼ دوﻟﺘﯽ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﺤﻘﻖ‬
‫اﻳﻦ ﭘﺮوژﻩ دﻳﻦ و ﻧﻔﺖ درهﻢﺁﻣﻴﺨﺘﻨﺪ‪ .‬ﻋﺎﻣﻠﻴﺖ ﺧﻮدﮐﺎر دﻳﻦ‪ ،‬اﻳﻨﮏ ﺑﻴﺶ از ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﺮﮐﻨﺪﻩ از ﺳﻨﺘﻬﺎﻳﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺪﻩهﺎ ﭘﯽﺟﻮﻳﺸﺎن ﻣﯽﺷﻮﻳﻢ‪.‬‬

‫اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ–‪٣٨‬‬

‫ﺗﺸﻴﻊ ﭘﻬﻠﻮﯼ‬

‫ﻋﺼﺮ ﺟﺪﻳﺪ اﻳﺮاﻧﯽ در دورﻩﯼ ﻣﺸﺮف ﺑﻪ اﻧﻘﻼب ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ ﺁﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮد ‪.‬ﻣﯽﺗﻮان ﺁﻏﺎز ﺁن را ﻣﺜﻼ ﺷﮑﺴﺖ اﻳﺮان‬
‫از روس و ﻃﺮح اﻳﺪﻩﯼ اﺻﻼﺣﺎت از ﺳﻮﯼ ﺷﺎهﺰادﻩ ﻋﺒﺎسﻣﻴﺮزا ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬در ﺁﻏﺎز اﻳﻦ دوران ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ ﻣﺘﻮﺟﻪ‬
‫هﻴﭻ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺧﺎﺻﯽ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،: business as usual‬ﮐﺎﺳﺒﯽ روال هﻤﻴﺸﮕﯽ ﺧﻮد را دارد‪ .‬ارﺗﺒﺎﻃﻬﺎﯼ اﻳﺮان ﺑﺎ دﻧﻴﺎﯼ‬
‫ﺧﺎرج ﺟﺪﯼﺗﺮ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﮐﺎﻻهﺎﯼ ﻓﺮهﻨﮕﯽ ﺟﺪﻳﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ در ﻧﺰد دوﻟﺘﻤﺮدان ﻧﻴﺰ اﻋﺘﺒﺎرﯼ ﺑﻴﺶ از اﻋﺘﺒﺎر ﮐﺎﻻهﺎﯼ‬
‫ﻓﺮهﻨﮕﯽ ﺳﻨﺘﯽ ﻣﯽﻳﺎﺑﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻴﺴﻴﻮﻧﺮهﺎ ﺑﺎ ﺣﻤﺎﻳﺖ ﻗﺪرﺗﻬﺎﯼ ﺑﺰرگ در اﻳﺮان ﻓﻌﺎل ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﮐﺎﻻهﺎﯼ دﻳﻨﯽ دﻳﮕﺮﯼ را‬
‫ﻋﺮﺿﻪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺟﻨﺒﺶ ﺑﺎﺑﻴﺎن ﻧﺰدﻳﮏ اﺳﺖ دﮐﺎن ﺗﺎزﻩﯼ ﭘﺮروﻧﻘﯽ در ﺑﺎزار دﻳﻦ ﺑﮕﺸﺎﻳﺪ‪ .‬هﻤﻪﯼ اﻳﻨﻬﺎ ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد‬
‫ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ ﺑﻪ وﺟﻮد ﺑﺤﺮان ﭘﯽ ﺑﺒﺮد‪ .‬ﻣﺮﺣﻠﻪﯼ اول ﺣﻴﺎت ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ در ﻋﺼﺮ ﺟﺪﻳﺪ اﻳﺮاﻧﯽ رو ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن‬
‫ﻣﯽﮔﺬارد‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ در ﺣﺎﻟﺘﯽ ﺧﻮاب و ﺑﻴﺪار اﺳﺖ‪ .‬ﻃﻼﻳﻪهﺎﯼ اﻧﻘﻼب ﻣﺸﺮوﻃﻴﺖ ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ‬
‫ﺷﻴﻌﻪﯼ ﻗﺠﺮﯼ را از ﺧﻮاب ﺑﻴﺪار ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺤﺮان ﻧﺨﺴﺖ‬
‫ﺑﺤﺮان ﭘﺪﻳﺪﺁﻣﺪﻩ در ﺑﻮرس ارزشهﺎ‪ ،‬دﻳﻦ را ﻣﻀﻄﺮب ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﺳﻼم ﺑﻨﺎﺑﺮ ﺳﻨﺖ ﺧﻮد ﻣﻮﺿﻮع را ﺳﻴﺎﺳﯽ ﻣﯽﺑﻴﻨﺪ و‬
‫در ﺻﺪد ﺑﺎزﺗﻌﺮﻳﻒ راﺑﻄﻪﯼ ﺧﻮد ﺑﺎ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﺮﻣﯽﺁﻳﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻓﺎﺳﺪ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻗﺪرت ﺧﺎرﺟﯽ ﺗﺴﻠﻴﻢ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪،‬‬
‫از ﻧﻈﺮ ﺳﺮان دﻳﻦ‪ ،‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﺗﻨﻬﺎ ﻳﮏ دﻟﻴﻞ دارد‪ :‬ﻓﺎﺻﻠﻪﮔﻴﺮﯼاش ﺑﺎ ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ‪.‬‬

‫‪81‬‬
 ‫ﺑﺤﺮان ﺳﻴﺎﺳﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﻻ ﻣﯽﮔﻴﺮد‪ ،‬رهﺒﺮان دﻳﻨﯽ ﻧﻴﺰ دﺧﺎﻟﺖ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ‪.‬دﺧﺎﻟﺖ اﻳﻦ ﺑﺎر در ﺑﺮاﺑﺮ ﭼﺸﻢ ﺗﻮدﻩﯼ‬
‫ﺷﻬﺮﯼ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﻴﺮد‪ .‬ﺗﻮدﻩ در ﻣﻔﻬﻮم ﺟﺪﻳﺪ ﺧﻮد ﭘﺎ ﺑﻪ ﺻﺤﻨﻪ ﮔﺬاﺷﺘﻪ و ﺑﻪ ﮔﺮوﻩﺑﻨﺪﯼهﺎﯼ ﺳﻴﺎﺳﯽ ﺑﺎر ﺗﺎزﻩاﯼ‬
‫ﻣﯽدهﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺁن‪ ،‬ﺑﺮاﯼ ﺗﺒﺪﻳﻞ ارز دﻳﻨﯽ ﺑﻪ ارز ﺳﻴﺎﺳﯽ اﻣﮑﺎن ﺗﺎزﻩاﯼ ﭘﻴﺪا ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬روﺣﺎﻧﻴﺖ ﻣﻴﺎن اﻣﮑﺎﻧﻬﺎﯼ ﺳﻨﺘﯽ و‬
‫ﺟﺪﻳﺪ ﮐﺎﺳﺒﯽ‪ ،‬ﺑﺎزﯼ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻪ اﻳﻔﺎﯼ ﻧﻘﺶهﺎﯼ ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﻣﯽﭘﺮدازد‪ :‬ﺷﺎهﺪوﺳﺖ‪ ،‬ﺿﺪ ﺷﺎﻩ‪ ،‬ﻣﺸﺮوﻋﻪﺧﻮاﻩ و‬
‫ﻣﺸﺮوﻃﻪﺧﻮاﻩ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻮرس ارزﺷﻬﺎ ﻣﺘﺤﻮل ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﺎزار ﺑﺎزار ﺳﺎﺑﻖ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﮐﺎﻻﯼ دﻳﻨﯽاﯼ هﻢ ﮐﻪ ﻋﺮﺿﻪ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﮐﺎﻻﯼ ﺳﺎﺑﻖ ﻧﻴﺴﺖ و اﮔﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬دﺳﺖ ﮐﻢ اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻳﻨﮏ در وﻳﺘﺮﻳﻦ ﺗﺎزﻩاﯼ ﮔﺬاﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫دورﻩﯼ ﺁراﻣﺶ و ﺳﺎزش‬

‫ﺗﻘﺮﻳﺒًﺎ در هﻤﻪﯼ ﮐﺸﻮرهﺎﯼ اﺳﻼﻣﯽ ﺷﺎهﺪ اﻳﻦ هﺴﺘﻴﻢ ﮐﻪ در ﻣﺮﺣﻠﻪﯼ ﻧﺨﺴﺖ ورود ﺑﻪ ﻋﺼﺮ ﺟﺪﻳﺪ‪ ،‬ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ ﺑﻪ‬
‫ﺷﮑﻞ ﺧﺎﺻﯽ ﺳﻴﺎﺳﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﺣﺴﺎس ﺧﻄﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬اﻣﮑﺎن ﺁنﭼﻪ را ﻣﺎ "ﮐﺎهﺶ ﻧﺮخ ﺳﻮد دﻳﻨﯽ" ﻧﺎﻣﻴﺪﻳﻢ‪ ،‬ﺟﺪﯼ‬
‫ﻣﯽﺑﻴﻨﺪ و اﻳﻦ ﮔﺮاﻳﺶ ﻃﺒﻴﻌﯽ را از ﺧﻮد ﻧﺸﺎن ﻣﯽدهﺪ ﮐﻪ از ﻃﺮﻳﻖ ﻗﺪرت ﺳﻴﺎﺳﯽ ﺗﺠﺎرت ﺧﻮد را ﺑﻴﻤﻪ ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺤﺮان‬
‫ﺁﻏﺎزﻳﻦ ﮐﻪ از ﺳﺮ ﻣﯽﮔﺬرد‪ ،‬ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ از ﺗﮑﺎﭘﻮ ﻣﯽاﻓﺘﺪ‪ .‬در اﻳﺮان ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪ دورﻩاﯼ ﺁﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ‬
‫ﺷﺎﺧﺺ ﺁن زﻋﺎﻣﺖ ﺁﻳﺖاﷲ ﺑﺮوﺟﺮدﯼ ﺑﺮ ﺣﻮزﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫هﻢﭘﺎﻳﯽ روﻧﻖ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪدارﯼ و روﻧﻖ دﻳﻦ‬

‫ﻧﮑﺘﻪﯼ ﻣﻬﻢ اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در اﻳﻦ دورﻩ رﺷﺪ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪدارﯼ ﻣﻮﺟﺐ روﻧﻖ دﻳﻦ ﻣﯽﺷﻮد ‪.‬هﻤﭙﺎﯼ ﺗﻘﻮﻳﺖ دوﻟﺖ ﻣﺮﮐﺰﯼ‪،‬‬
‫دﻳﻦ ﻣﺮﮐﺰ هﻢ رﺷﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ و دﻳﻨﻬﺎﯼ ﺣﺎﺷﻴﻪ و دﻳﺎﻧﺖهﺎﯼ ﺳﺮﺧﻮد ﺟﻤﺎﻋﺘﻬﺎﯼ ﻣﺴﺘﻘﻞ را ﺑﻪ ﺳﻤﺖ اﺿﻤﺤﻼل ﻣﯽﺑﺮد‪.‬‬
‫ﺳﻮادﺁﻣﻮزﯼ ﮐﺸﻒ ﺗﺎزﻩﯼ دﻳﻦ را ﻣﻮﺟﺐ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺷﻬﺮهﺎ ﺑﺰرگ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﭘﻴﺎﭘﯽ ﻣﺴﺠﺪ ﺗﺄﺳﻴﺲ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻗﻢ‬
‫ﻣﺤﺼﻮل دوران ﭘﻬﻠﻮﯼ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻮزﻩﯼ ﻋﻠﻤﻴﻪ ﻗﻢ در ﺁﻏﺎز دوران ﭘﻬﻠﻮﯼ ﺷﮑﻞ ﻣﯽﮔﻴﺮد‪ .‬در اﻳﻦ ﺣﻮزﻩ ﺷﻴﻌﻪ ﺁﻣﻮزﻩﯼ‬
‫ﺧﻮد را ﻣﻨﺴﺠﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬در ﺳﻨﺖ دﺳﺖ ﺑﻪ ﮔﺰﻳﻨﺶ ﻣﯽزﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺎزﻩاﯼ ﺑﺮاﯼ ﺧﻮد ﻣﯽﻧﻮﻳﺴﺪ‪ .‬ﺷﻴﻌﻪﯼ ﭘﻬﻠﻮﯼ ﺷﻴﻌﻪ‬
‫ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﻣﺪون ﻣﻨﺴﺠﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺴﻴﺎرﯼ ﭘﻨﺪارهﺎ‪ ،‬ﮔﻔﺘﺎرهﺎ و ﮐﺮدارهﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﺳﻨﺖ ﺧﻮاﻧﺪﻩ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ از‬
‫دﻳﺮزﻣﺎن وﺟﻮد دارﻧﺪ‪ ،‬در هﻤﻴﻦ دوران ﭘﻬﻠﻮﯼ رﺳﻢ ﺷﺪﻩاﻧﺪ و رﺳﻤﻴﺖ ﺣﻮزوﯼ ﻳﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺷﻴﻌﻪﯼ ﭘﻬﻠﻮﯼ ﻣﺬهﺒﯽ اﺳﺖ‬
‫ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻮردار از ﺣﻮزﻩاﯼ ﮐﻪ ﺑﻮروﮐﺮاﺳﯽ ﺁن در دوران ﻣﺪرن ﻗﻮام ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ رﺷﺪ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪدارﯼ روﻧﻖ‬
‫داﺷﺘﻪ اﺳﺖ و ﺧﻄﺮ را ﻧﻪ در روﻧﻖ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪدارﯼ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ در ﻧﻴﺮوهﺎﯼ ﭘﻴﺸﺮو ﻣﻨﺘﻘﺪ ﺁن دﻳﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﭘﻴﻮﻧﺪ ﺑﺎ ﻟﻮﻣﭙﻦهﺎ‬
‫در دوران ﭘﻬﻠﻮﯼ ﭘﻴﻮﻧﺪهﺎﯼ ﻣﻴﺎن ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ و ﻟﻮﻣﭙﻦهﺎﯼ ﺷﻬﺮﯼ و ﺗﻮدﻩﯼ راﻧﺪﻩ ﺷﺪﻩ از روﺳﺘﺎ ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮ‬
‫ﺗﻌﺪاد اﻳﻨﺎن ﻣﺪام اﻓﺰودﻩ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ‪ ،‬در ﮐﻨﺎر ﮔﺸﺎدﻩدﺳﺘﯽ ﺑﺎزار ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ از ﻳﮑﺴﻮ و ادارﻩ اوﻗﺎف از ﺳﻮﯼ دﻳﮕﺮ‬
‫ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺳﺮان ﺣﻮزﻩ ﺑﻪ ﺗﺬﮐﺮات ﻧﻮﮔﺮاﻳﺎن دﻳﻨﯽ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﮑﻨﻨﺪ‪ ،‬ﻧﻮﮔﺮاﻳﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ رﺳﻴﺪﻩ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪﯼ ﻧﻮ ﺑﻪ ﮐﺎﻻﯼ دﻳﻨﯽ ﻧﻮ ﻧﻴﺎز دارد‪.‬‬

‫‪82‬‬
 ‫ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪن ﻣﺠﺪد اﻳﺮاﻧﻴﺎن‬
‫ﺳﺮﻣﺎﻳﻪدارﯼ در اﻳﺮان رﺷﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻪ ﭘﻮﻳﺶ ﻣﯽﻳﺎﺑﺪ‪ ،‬در ﮐﺸﻮر ﺗﺤﺮﮎ اﻳﺠﺎد ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﻣﺮدم ﺑﺎﺳﻮاد ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪،‬‬
‫راهﻬﺎﯼ ارﺗﺒﺎﻃﯽ ﺗﺎزﻩ روﺳﺘﺎهﺎﯼ دور را ﻧﻴﺰ از ﻃﺮﻳﻖ ﻣﺮاﮐﺰ اﺳﺘﺎن و ﺗﻬﺮان ﺑﻪ ﻗﻢ و ﻣﺸﻬﺪ وﺻﻞ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و اﻳﻦ‬
‫اﻣﮑﺎن را ﻣﯽدهﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮاﯼ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر ﺁﺧﻮﻧﺪ ﭘﺎ در روﺳﺘﺎهﺎﻳﯽ ﺑﮕﺬارد ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﯽﺷﺎن در ﺣﺪ ﻳﮏ ﻧﺎم ﺑﻮد‪ .‬دوران‬
‫ﭘﻬﻠﻮﯼ دوران ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺷﺪن ﻣﺠﺪد اﻳﺮاﻧﻴﺎن اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺷﺒﻴﻪﺳﺎزﯼ‬
‫روﻧﻖ ﺗﺎزﻩ ﺑﺎﻋﺚ زﻳﺎدﻩﺧﻮاهﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬زﻳﺎدﻩﺧﻮاهﺎن ﺑﻪ ﺷﮑﻠﻬﺎﯼ ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﺷﻮرشﮔﺮﯼ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﺁﻧﺎن هﻨﻮز ﺑﻪ رأس‬
‫ﻗﺪرت ﭼﺸﻢ ﻧﺪوﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ رﻗﺒﺎ ﻣﯽﺗﺎزﻧﺪ و ﻣﺸﮑﻞ اﺻﻠﯽاﯼ ﮐﻪ ﺑﺎ ﭘﻬﻠﻮﯼهﺎ دارﻧﺪ ﺑﺮ ﺳﺮ ﻣﺴﺌﻠﻪﯼ زن اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺸﻴﻊ‬
‫ﭘﺮروﻧﻖ ﭘﻬﻠﻮﯼ ﻣﺬهﺐ هﻤﺴﺎزﯼ ﺑﺎ ﺳﻴﺴﺘﻢ اﺳﺖ‪ .‬زﻋﻤﺎﯼ اﺻﻠﯽ ﺣﻮزﻩ‪ ،‬روﺣﺎﻧﻴﺖ را از دﺧﺎﻟﺖ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ در ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺑﺎز‬
‫ﻣﯽدارﻧﺪ‪ .‬ﺟﻮاﻧﺎن ﻣﺬهﺒﯽ ﭼﭗﮔﺮا از ﺁﻧﺎن رو ﺑﺮﻣﯽﮔﺮداﻧﻨﺪ و ﺗﺸﻴﻊ ﺣﻮزﻩ را ﺗﺸﻴﻊ ﺻﻔﻮﯼ ﻣﯽﺧﻮاﻧﻨﺪ‪ .‬اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﯼ ﺁﻧﺎن‬
‫وﻟﯽ ﺧﻮد ﻣﺤﺼﻮل ﻣﮑﺎﻧﻴﺴﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺎﻣﻠﻴﺖ ﺧﻮدﮐﺎر دﻳﻨﯽ ﺑﺮاﯼ روﻧﻖﮔﻴﺮﯼ از راﻩ ﻣﺸﺎﺑﻪﺳﺎزﯼ اﻳﺠﺎد ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﻃﺮﻳﻖ اﻳﻦ ﻣﮑﺎﻧﻴﺴﻢ ﮔﻔﺘﻤﺎنهﺎﯼ رﻗﻴﺐ را ﻣﯽﮔﻴﺮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺸﺎﺑﻪ دﻳﻨﯽ ﺁﻧﻬﺎ را ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﻣﺸﺎﺑﻪ را ﺁﻟﺘﺮﻧﺎﺗﻴﻮ اﺻﻞ‬
‫ﻗﺮار ﻣﯽدهﻨﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻤﺎن دﻳﻨﯽ در اﻳﺮان را ﻧﻪ ﺑﺎ رﺟﻮع ﺑﻪ ﺳﻨﺖ دﻳﻨﯽ ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ از ﻃﺮﻳﻖ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﮑﺎﻧﻴﺴﻢ‬
‫ﺷﺒﻴﻪﺳﺎزﯼ ﺑﺎﻳﺪ ﺷﻨﺎﺧﺖ‪ .‬ﺷﺒﻴﻪﺳﺎزﯼ ﺷﮕﺮد هﻤﻪﯼ ﺣﻀﺮات اﺳﺖ‪ ،‬از ﺁﻳﺖاﷲهﺎﯼ ﭘﻴﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ روﺷﻨﻔﮑﺮان دﻳﻨﯽ‬
‫ﺟﻮان‪ .‬ﻓﺎﻳﺪﻩﯼ اﺻﻠﯽ رﺟﻮع ﺑﻪ ﺳﻨﺖ ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﭘﯽ ﺑﺮدن ﺑﻪ ﺗﻘﻠﺐهﺎﯼ راﻳﺞ اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ–‪٣٩‬‬

‫ﺑﺎز هﻢ درﺑﺎرﻩﯼ ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ در ﻋﺼﺮ ﭘﻬﻠﻮﯼ‬

‫ﭘﻴﺸﺘﺮ ﮔﻔﺘﻴﻢ ﮐﻪ ﺑﺮاﯼ ﻓﻬﻢ اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ وﺟﻮد ﺳﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ در ﺣﻴﺎت ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ در ﻋﺼﺮ ﺟﺪﻳﺪ اﻳﺮاﻧﯽ‬
‫اهﻤﻴﺖ روشﺷﻨﺎﺧﺘﯽ ﺗﻌﻴﻴﻦﮐﻨﻨﺪﻩاﯼ دارد ‪.‬اﻳﻦ ﺳﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ را ﺑﺎ ﻧﺎﻣﻬﺎﯼ ﺗﺸﻴﻊ ﻗﺠﺮﯼ‪ ،‬ﺗﺸﻴﻊ ﭘﻬﻠﻮﯼ و ﺗﺸﻴﻊ ﺣﺎﮐﻤﻴﺖ ﭘﺲ‬
‫از اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﮐﻨﻴﻢ‪ .‬ﺑﺮ اﻳﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﻧﻴﺰ ﺗﺄﮐﻴﺪ ﮐﺮدﻳﻢ ﮐﻪ اﮔﺮ ﺑﺨﻮاهﻴﻢ ﺷﻴﻌﻪﯼ وﻻﻳﺘﯽ دوﻟﺘﯽ اﻣﺮوزﻳﻦ را‬
‫درﮎ ﮐﻨﻴﻢ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ در درﺟﻪﯼ ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻪ ﺷﻴﻌﻪﯼ ﭘﻬﻠﻮﯼ ﭼﺸﻢ دوزﻳﻢ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪﯼ ﭘﺮاﺑﻬﺎﻣﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺳﻨﺖ‪.‬‬

‫ﭘﺎﻳﺎن ﺷﻴﻌﻪﯼ ﻗﺠﺮﯼ‬

‫از ﻣﻨﻈﺮ اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر ﺑﻪ ﻧﺤﻮﻩﯼ ﮔﺬار از ﺷﻴﻌﻪﯼ ﻗﺠﺮﯼ ﺑﻪ ﺷﻴﻌﻪﯼ ﭘﻬﻠﻮﯼ و از ﺷﻴﻌﻪﯼ ﭘﻬﻠﻮﯼ ﺑﻪ‬
‫ﺷﻴﻌﻪﯼ وﻻﻳﺖ ﻓﻘﻴﻪ اﺷﺎرﻩ ﻣﯽﮐﻨﻴﻢ ‪.‬دورﻩﯼ ﺷﻴﻌﻪﯼ ﻗﺠﺮﯼ ﺑﺎ ﺑﺤﺮان ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن ﻣﯽرﺳﺪ‪ .‬ﻧﺮخ ﺳﻮد دﻳﻨﯽ ﮐﺎهﺶ ﮔﺮﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻮرس ارزشهﺎ ﻣﺘﻼﻃﻢ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ و رﻗﻴﺒﺎن ﺗﺎزﻩاﯼ ﺳﺮ ﺑﺮﺁوردﻩاﻧﺪ‪ .‬دﻳﻦ دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﺷﻴﻮﻩﯼ ﺳﻨﺘﯽ ﻗﺎدر ﻧﻴﺴﺖ‬

‫‪83‬‬
 ‫ﺳﻮدﺁورﯼ ﺧﻮد را ﺗﻀﻤﻴﻦ ﮐﻨﺪ‪ .‬اﺳﺘﺮاﺗﮋﯼهﺎﯼ ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﺑﺮاﯼ ﻏﻠﺒﻪ ﺑﺮ ﺑﺤﺮان ﺁزﻣﻮدﻩ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪ :‬از ﻣﺸﺮوﻋﻪﺧﻮاهﯽ‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺗﺎ ﻣﺸﺮوﻃﻪﺧﻮاهﯽ‪ .‬اﻳﺪﻩﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ رﺟﻮع ﺑﻪ ﺁﮔﺎهﯽ و ﻧﻬﺎد ﺁﮔﺎﻩ ﻓﺮدﯼ( ﺳﻮﺑﮋﮐﺘﻴﻮﻳﺘﻪ( ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮ ﺟﻨﺒﻪﯼ‬
‫ﻣﺤﺪودﯼ از ﺁن واﻗﻌﻴﺖ ﭘﻴﭽﻴﺪﻩاﯼ ﭘﺮﺗﻮ ﻣﯽاﻓﮑﻨﺪ ﮐﻪ اﻳﻦ اﺳﺘﺮاﺗﮋﯼهﺎ را ﻣﯽﭘﺮوراﻧﺪ‪.‬‬

‫ﮐﻼﺳﻪﺑﻨﺪﯼ ﺳﻨﺖ‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﻪ ﺗﺪرﻳﺞ ﻣﺘﺠﺪد ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺗﺠﺪد‪ ،‬ﺑﺎزار دﻳﻦ را ﮔﺮم ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬در ﺁﻏﺎز ﻋﺼﺮ ﭘﻬﻠﻮﯼ ﺑﺎ ﺗﺄﺳﻴﺲ ﺣﻮزﻩﯼ ﻋﻠﻤﻴﻪﯼ‬
‫ﻗﻢ‪ ،‬ﻋﺼﺮ ﺗﺎزﻩﯼ ﺷﻴﻌﻪ ﻧﻴﺰ ﺁﻏﺎز ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬در اﻳﻦ ﻋﺼﺮ ﺷﻴﻌﻪﯼ ﻣﺮﮐﺰﯼ‪ ،‬هﻤﭙﺎﯼ رﺷﺪ دوﻟﺖ ﻣﺮﮐﺰﯼ ﻣﻨﺴﺠﻢ و ﻣﺪون‬
‫و داراﯼ ﺑﻮروﮐﺮاﺳﯽ ﻣﺪرن ﺧﻮد ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ ﺧﻮد را از ﻧﻮ ﻣﯽﻧﻮﻳﺴﺪ و در اﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺦﻧﻮﻳﺴﯽ از روﯼ دﺳﺖ‬
‫ﺗﺎرﻳﺦﻧﻮﻳﺴﯽ ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴﺘﯽ روﻧﻮﻳﺴﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺑﺨﺶ ﺑﺰرگ ﺁن ﭼﻴﺰﯼ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﻨﺖ دﻳﻨﯽ در اﻳﺮان ﮐﻼﺳﻪﺑﻨﺪﯼ‬
‫ﺷﺪﻩ اﺳﺖ و اﻳﻨﮏ‪ ،‬ﺁﻧﮕﺎﻩ ﮐﻪ از ﺳﻨﺖ ﺳﺨﻦ ﻣﯽرود‪ ،‬ﺑﺪان اﺷﺎرﻩ ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺳﺎﺧﺘﻪ و ﭘﺮداﺧﺘﻪﯼ اﻳﻦ دورﻩ اﺳﺖ‪ .‬دروغ‬
‫ﺖ ﺳﻠﻒ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺰرگ ﺗﺎرﻳﺦﻧﻮﻳﺴﯽ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻣﺎ ﺗﺤﻮﻳﻞ دادن ﻣﺼﻨﻮﻋﺎت ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺳﻨ ِ‬

‫هﻢﺳﺎزﯼ ﺑﺎ ﺑﺎزار ﻣﺪرن‬

‫ﻗﻢ ﻣﺤﺼﻮل ﻋﺼﺮ ﭘﻬﻠﻮﯼ اﺳﺖ‪ .‬ﻗﻢ‪ ،‬در اﻳﻦ ﻋﺼﺮ در ﻣﺠﻤﻮع ﺑﺎ ﺳﻴﺴﺘﻢ هﻤﺴﺎز اﺳﺖ و از ِﻗﺒَﻞ رﺷﺪ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪدارﯼ ﻧﺎن‬
‫ﻣﯽﺧﻮرد‪ .‬ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ‪ ،‬در اﻳﻦ دوران ﺁداب ﺑﺎزار ﺟﺪﻳﺪ را ﻣﯽﺁﻣﻮزد و درﻣﯽﻳﺎﺑﺪ اﻳﻨﮏ ﭼﮕﻮﻧﻪ و ﮐﺠﺎ ﺑﺎﻳﺪ‬
‫ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﮔﺬارﯼ ﮐﺮد؛ رﻗﻴﺒﺎن را ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﺪ و ﺑﺮاﯼ روﻧﻖ ﮐﺎر ﺧﻮد ﺑﺎ ﻣﮑﺎﻧﻴﺴﻢ ﺷﺒﻴﻪﺳﺎزﯼ ﺁﺷﻨﺎ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﻣﮑﺎﻧﻴﺴﻢ‪،‬‬
‫از ﻣﻬﻤﺘﺮﻳﻦ ﺷﮕﺮدهﺎﯼ دﻳﻨﯽ ﺑﺮاﯼ هﻤﺴﺎزﯼ ﺑﺎ ﺑﺎزار ﻣﺪرن اﺳﺖ‪ :‬ﺁﻧﮕﺎﻩ ﮐﻪ ﻣﯽﺧﻮاهﻨﺪ ﻣﺘﻔﮑﺮ ﺟﻠﻮﻩ ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﮔﻔﺘﻤﺎن‬
‫رﻗﻴﺐ را ﻣﯽﮔﻴﺮﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺸﺎﺑﻪ دﻳﻨﯽ ﺁن را ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و ﺳﭙﺲ ﻣﺸﺎﺑﻪ را ﺑﺪﻳﻞ اﺻﻞ ﻗﺮار ﻣﯽدهﻨﺪ ‪.‬ﺣﻮزﻩﯼ ﻋﻠﻤﻴﻪﯼ‬
‫ﺟﺪﻳﺪ هﻴﭻ ﻣﺤﺼﻮﻟﯽ ﺧﻠﻖ ﻧﮑﺮدﻩ‪ ،‬ﮐﻪ ﻣﻮﻧﺘﺎژﺷﺪﻩ‪ ،‬ﺗﻘﻠﻴﺪﯼ و ﺗﻘﻠﺒﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ .‬راز اﻳﻦ ﺣﻮزﻩ‪ ،‬در ﺳﻨﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬در ﺗﻘﻠﺐ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﻘﻠﺐ از اﻟﺰاﻣﺎت ﮐﺎﺳﺒﯽ دﻳﻨﯽ در دوران ﻣﺪرن اﺳﺖ‪.‬‬

‫رﺟﻮع ﺑﻪ اﺳﺘﺮاﺗﮋﯼ ﺳﺎﺑﻖ‬

‫در دهﻪﯼ ‪ ١٣۵٠‬ﮐﺎهﺶ ﺳﻮد دﻳﻨﯽ ﻣﺤﺴﻮس ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬دوران روﻧﻖ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن رﺳﻴﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﺮﻣﺎﻳﻪدارﯼ رﺷﺪ ﺳﻄﺤﯽ‬
‫ﺧﻮد را ﮐﺮدﻩ و اﻳﻨﮏ ﻣﯽﺧﻮاهﺪ ﺑﻪ ﻋﻤﻖ رود‪ .‬ﺑﺤﺮان رﺷﺪ درﻣﯽﮔﻴﺮد ﮐﻪ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﺳﻴﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺑﺮ ﺧﻼف ‪ ،١٣۴٢‬ﺗﻮاﻧﺎﻳﯽ‬
‫ﮐﻨﺘﺮل ﺁن را ﻧﺪارد‪.‬‬

‫ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ ﺑﺎ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎن رﺳﻴﺪن دورﻩﯼ روﻧﻖ ﺑﻪ اﺳﺘﺮاﺗﮋﯼ ﺳﺎﺑﻖ ﺧﻮد ﺑﺮﻣﯽﮔﺮدد‪ :‬ﭼﺎرﻩﯼ اﻓﺖ ارزش از راﻩ‬
‫ﺗﺮﮐﻴﺐ ﺷﺪن ﺑﺎ دوﻟﺖ‪ .‬ﺁﻧﭽﻪ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪﻩ ﺑﻮد ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ ﺳﺎﮐﺖ ﺷﻮد و اﻳﻦ ﺧﻮاﺳﺖ ﻗﺪﻳﻢ را ﭘﻨﻬﺎن دارد‪ ،‬روﻧﻘﯽ ﺑﻮد‬
‫ﮐﻪ ﮐﺎﻻﯼ دﻳﻨﯽ ﺑﺎ رﺷﺪ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪدارﯼ ﮐﺴﺐ ﮐﺮدﻩ ﺑﻮد‪.‬‬

‫راﺑﻄﻪﯼ ﺗﺸﻴﻊ ﭘﻬﻠﻮﯼ ﺑﺎ ﺟﻬﺎن ﻣﺪرن‬

‫ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ در اﻳﻦ دورﻩ ﺛﺎﺑﺖ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺪرﻧﻴﺖ ﻗﺎدر اﺳﺖ ﺗﻨﻬﺎ راﺑﻄﻪاﯼ ﻣﺼﺮﻓﯽ ﺑﮕﻴﺮد‪ .‬ﺣﻮزﻩ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﺪرﻧﻴﺖ‬

‫‪84‬‬
 ‫را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﮐﺎﻻ و ﺗﮑﻨﻴﮏ ﺑﭙﺬﻳﺮد‪ ،‬و اﮔﺮ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪدارﯼ‪ ،‬ﺑﺎزارﯼ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ دﻳﻦ در ﺁن ﻧﺮخ ﺳﻮد ﺗﻀﻤﻴﻦﺷﺪﻩاﯼ داﺷﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬هﻴﭻ ﻣﺸﮑﻠﯽ ﺑﺎ ﺁن ﻧﺪارد‪.‬‬

‫ف‬
‫در دورﻩﯼ روﻧﻖ هﻴﭻ ﺗﻼﺷﯽ از ﺟﺎﻧﺐ ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ ﺑﺮاﯼ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺟﺎﻣﻌﻪﯼ ﻣﺪرن ﺻﻮرت ﻧﮕﺮﻓﺖ‪ .‬اﺷﺮا ِ‬
‫ﯽ روﺣﺎﻧﻴﺖ‪ ،‬ﻣﻮﺟﻮدات دو زﻳﺴﺘﯽاﯼ ﺑﻮدﻧﺪ ﮐﻪ در ﺣﺠﺮﻩهﺎ اﺣﮑﺎﻣﯽ را ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و ﺗﺪرﻳﺲ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﮐﻪ‬
‫ﺑﻮروﮐﺮاﺳ ِ‬
‫ﺣﺘﺎ در ﻗﺮون وﺳﻄﺎ ﭘﺸﺘﻮاﻧﻪﯼ اﺟﺮاﻳﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬و از ﺣﺠﺮﻩ ﮐﻪ ﺑﻴﺮون ﻣﯽﺁﻣﺪﻧﺪ‪ ،‬زﻳﺴﺘﯽ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻗﺸﺮ ﻣﺮﻓﻪ اﻳﺮاﻧﯽ‬
‫داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﻣﺼﺮف ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و در ﭘﻨﻬﺎن از ﺁن ﮐﺎرهﺎﯼ دﻳﮕﺮ ﻏﺎﻓﻞ ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫روﺣﺎﻧﻴﺖ ﻣﺒﺎرز!‬
‫اﻳﻦ ﻳﮏ دروغ ﺑﺰرگ اﺳﺖ ﮐﻪ روﺣﺎﻧﻴﺖ ﺳﻬﻢ اﺻﻠﯽ را در ﻣﺒﺎرزﻩﯼ ﺳﻴﺎﺳﯽ در دوران ﺷﺎﻩ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬از ﻣﻴﺎن ﺳﻪ‬
‫ﻧﻴﺮوﯼ ﭼﭗ‪ ،‬ﻣﻠﯽ و ﻣﺬهﺒﯽ‪ ،‬ﮐﻤﺘﺮﻳﻦ ﺳﻬﻢ از ﺁن ﻣﺬهﺒﯽهﺎﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮات ﭼﺎپ ﺷﺪﻩ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪﯼ ﻣﺸﺎهﺪات‬
‫زﻧﺪﮔﺎن در ﻋﺮﺻﻪهﺎﻳﯽ ﭼﻮن رﺳﺎﻧﻪهﺎ‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎﻩ‪ ،‬ﮐﺎرﺧﺎﻧﻪ‪ ،‬روﺳﺘﺎ و ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻗﻮﻣﯽ و ﺑﻪ ﺁﻣﺎر زﻧﺪاﻧﻴﺎن ﺳﻴﺎﺳﯽ ﺗﺎ ﺳﺎل‬
‫‪ ١٣۵۶‬ﮐﻪ رﺟﻮع ﮐﻨﻴﻢ ﺑﻪ ﺳﺎدﮔﯽ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮﻳﻢ‪ .‬در ﺿﻤﻦ ﺣﺴﺎب ﺑﺴﻴﺎرﯼ از ﻧﻴﺮوهﺎﯼ ﻣﺬهﺒﯽ را ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ‬
‫از ﺣﻮزﻩﯼ رﺳﻤﯽ دﻳﻨﯽ ﺟﺪا ﮐﺮد‪.‬‬

‫ﺑﯽاﺳﺘﻌﺪادﯼ ﺣﻮزﻩ‬
‫ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ در دوران روﻧﻖ‪ ،‬ﺑﯽاﺳﺘﻌﺪادﯼ ﮐﺎﻣﻞ ﺧﻮد را ﺑﺮاﯼ درﮎ ﺟﻬﺎن ﻣﺪرن ﻧﺸﺎن داد‪ .‬هﻴﭻ اﺛﺮﯼ ﺧﻠﻖ‬
‫ﻧﮑﺮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺘﻮان ذرﻩاﯼ ﺗﻔﮑﺮ در ﺁن ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬هﺮ ﺟﺎ ﮐﻪ ﮔﻔﺘﻨﺪ ﭼﻴﺰهﺎﯼ ﻧﻮﻳﯽ در ﺟﻬﺎن وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ‬
‫ﻣﯽاﻓﺰودﻧﺪ ﮐﻪ دﻳﻨﺸﺎن ﺧﻴﻠﯽ ﺧﻮب اﺳﺖ و ﺑﺮاﯼ هﺮ ﻣﺸﮑﻠﯽ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ راﻩ ﺣﻞ را دارد‪ .‬ﺑﺮاﯼ ﺁﻗﺎﻳﺎن هﻴﭻ ﭼﻴﺰﯼ ﺑﻪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻣﻄﺮح ﻧﺸﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﻣﺠﺒﻮر ﺑﻪ ﻓﮑﺮ ﮐﺮدن ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺣﻮزﻩ هﻤﺎن ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻗﺪﻳﻢ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺟﺪﻳﺪ را‬
‫ﻣﺴﺘﺤﺪَﺛﺎﺗﯽ ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ "ﻗﺪرت" ﻣﯽﺗﻮان ﭼﺎرﻩاﯼ ﺑﺮاﻳﺸﺎن ﺟﺴﺖ‪.‬‬

‫ﺳﻨﺖ و اﺳﻠﻮب‬
‫ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ در دورﻩﯼ ﭘﻬﻠﻮﯼ اﻧﮕﻠﯽ ﻣﺎﻧﺪ‪ :‬ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻗﺎﺑﻞذﮐﺮﯼ ﻧﺪاﺷﺖ و ﻋﻤﺪﺗﺎ ﮐﺎﻻﯼ ﮔﺬﺷﺘﻪ را ﻣﯽﻓﺮوﺧﺖ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﻣﺮﺟﻌﻴﺘﯽ ﮐﻪ دﺳﺘﮕﺎﻩ ﺳﻴﺎﺳﯽ‪ ،‬رﺳﺎﻧﻪهﺎﯼ ﺗﺒﻠﻴﻐﺎﺗﯽ ﺁن و ﻧﻴﺰ داﻧﺸﮕﺎﻩ در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﺣﺴﺎدت ﻣﯽﻧﮕﺮﻳﺴﺖ‪ .‬هﻴﭻ‬
‫ﺗﻼش اﺻﻴﻠﯽ از ﺣﻮزﻩ ﺳﺮ ﻧﺰد‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺘﻮان ﺁن را رﻗﺎﺑﺘﯽ ﻣﺪﻧﯽ و ﺳﺎزﻧﺪﻩ ﺗﻠﻘﯽ ﮐﺮد‪ .‬از اﻳﻦ ﺣﻮزﻩ ﺣﺘﺎ ﮐﺎرهﺎﯼ ﺳﺎدﻩﯼ‬
‫ﻧﻴﮑﻮﮐﺎرﯼ ﻣﺜﻞ ﮐﻤﮏ ﺑﻪ ﻣﺮدم در دورﻩهﺎﯼ ﺑﺪﺑﺨﺘﯽ و ﺳﻮاﻧﺢ ﻃﺒﻴﻌﯽ ﻣﺼﻴﺒﺖزا ﺑﺮﻧﻤﯽﺁﻣﺪ‪ .‬اﻓﺖ ﺳﻮد‪ ،‬ﺁن را ﺑﻪ ﺳﻮﯼ‬
‫اﻟﻬﻴﺎت ﺳﻴﺎﺳﯽ ﺳﻮق داد‪ .‬اﻧﺮژﯼ ﻣﻨﻔﯽاﯼ را در ﺧﻮد ﺑﻴﺪار ﮐﺮد ﮐﻪ وﻳﺮاﻧﮕﺮﻳﺶ را در اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻪ ﻧﻤﺎﻳﺶ‬
‫ﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬اﻳﻦهﺎ هﺴﺘﻨﺪ ﺑﺮﺧﯽ ﺧﻄﻮط ﻋﻤﺪﻩﯼ ﺁن "ﺳﻨﺘﯽ" ﮐﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ دﻳﻨﯽ ﺣﻴﺎت ﺧﻮد را ﺑﺎ اﺗﮑﺎ ﺑﻪ ﺁن ﺁﻏﺎز ﮐﺮد‪ .‬اﻣﺎ‬
‫ﺁﻳﺎ ﺑﻬﺘﺮ ﻧﻴﺴﺖ ﺑﻪ ﺟﺎﯼ "ﺳﻨﺖ"‪ ،‬از" اﺳﻠﻮب" ﺳﺨﻦ ﮔﻮﻳﻴﻢ و ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ را اﺳﺎﺳًﺎ ﻳﮏ رژﻳﻢ ﺗﻠﻘﯽ ﮐﻨﻴﻢ‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ‬
‫ﺑﻨﮕﺎهﯽ ﺑﺎ ﻳﮏ ﺳﺒﮏ و ﻣﻨﺶ ﺧﺎص؟‬

‫‪85‬‬
 ‫اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ–‪۴٠‬‬

‫ﺳﻨﺖ و اﺳﻠﻮب‬

‫ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ در دوران ﭘﻬﻠﻮﯼ‪ ،‬هﻤﭽﻨﺎﻧﮑﻪ در ﺑﺨﺶ ﭘﻴﺶ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺘﻮاﻧﺴﺖ ﺑﺎ ﺟﻬﺎن ﻣﺪرن راﺑﻄﻪاﯼ ﺟﺰ ﻳﮏ‬
‫راﺑﻄﻪﯼ ﻣﺼﺮﻓﯽ ﺑﮕﻴﺮد‪ .‬ﺟﻬﺎن ﻣﺪرن را داراﯼ دو وﺟﻪ ﺗﺼﻮر ﮐﺮد‪ :‬وﺟﻬﯽ ﻣﺼﺮﻓﯽ‪-‬ﺗﮑﻨﻴﮑﯽ و وﺟﻬﯽ ﻓﺮهﻨﮕﯽ‪.‬‬
‫وﺟﻪ ﻓﺮهﻨﮕﯽ را ﻏﺮﺑﯽ‪ ،‬ﻓﺎﺳﺪ‪ ،‬ﻳﻬﻮدﯼ‪ ،‬ﻣﺴﻴﺤﯽ‪ ،‬ﮐﻤﻮﻧﻴﺴﺘﯽ‪ ،‬ﻣﺎﺗﺮﻳﺎﻟﻴﺴﺘﯽ و ﺿﺪ دﻳﻨﯽ اﻋﻼم ﮐﺮد و ﺁن را ﭘﺲ زد‪،‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﻪ وﺟﻪ ﻣﺼﺮﻓﯽ‪-‬ﺗﮑﻨﻴﮑﯽ ﺁن ﺑﺎ دﻳﺪﯼ ﻣﺜﺒﺖ ﻧﮕﺮﻳﺴﺖ ‪.‬‬

‫ﻓﮑﺮ ﻣﯽﮐﺮد ﺗﮑﻨﻴﮏ ﻏﺮﺑﯽ هﻤﺎن ﻗﺪرت ﺗﻤﺪﻧﯽاﯼ اﺳﺖ ﮐﻪ زﻣﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺟﻬﺎن اﺳﻼم ﺗﻌﻠﻖ داﺷﺘﻪ و ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن را ﺑﺮ‬
‫دﻳﮕﺮان ﺑﺮﺗﺮﯼ ﻣﯽدادﻩ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻮع ﻣﺤﺎﺳﺒﻪهﺎ و ﻣﻘﺎﻳﺴﻪهﺎ اﺳﺎﺳًﺎ اﺧﺘﺮاع ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴﺖهﺎﺳﺖ‪) .‬اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎﻳﺪ درﻧﻈﺮ‬
‫ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﺧﻮد ﻧﺎﺳﻴﻮﻧﺎﻟﻴﺴﻢ رﻳﺸﻪاﯼ در دﻳﻦ دارد ‪).‬‬

‫ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ دﻳﺎر ﻣﺎ هﻴﭻ ﻧﻈﺮﻳﻪﯼ ﺳﻴﺎﺳﯽاﯼ ﮐﻪ در اﺻﻞ از ﺁن ﺧﻮد وﯼ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺪارد‪ .‬اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﺣﻖ اﻧﺤﺼﺎرﯼ‬
‫ﺳﻠﺴﻠﻪاﯼ از ﻳﮏ ﺧﺎﻧﺪان و ﻓﻘﻬﺎﻳﯽ ﮐﻪ در ﻏﻴﺎب ﺁن ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺻﺎﺣﺐ اﻣﺮﻧﺪ‪ ،‬اﺑﺘﺪاﻳﯽﺗﺮ از ﺁن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﻳﮏ‬
‫ﻧﻈﺮﻳﻪﯼ ﺳﻴﺎﺳﯽ ﻧﺎم ﮔﻴﺮد‪.‬‬

‫ﻧﻪ "ﺣﻘﻴﻘﺖ"‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ "رژﻳﻢ ﺣﻘﻴﻘﺖ"‬

‫ﺑﺮاﯼ ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ ﻧﻪ ﻧﻈﺮﻳﻪ ﻣﻬﻢ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺳﻨﺖ‪ .‬ﺣﻮزﻩ ﻧﻪ ﻳﮏ "ﺣﻘﻴﻘﺖ"‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ‪ -‬ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎدﻩﯼ ﺁزاد از اﺻﻄﻼﺣﯽ از‬
‫ﻣﻴﺸﻞ ﻓﻮﮐﻮ ﻣﯽﮔﻮﻳﻢ ‪ -‬ﻳﮏ "رژﻳ ِﻢ ﺣﻘﻴﻘﺖ "دارد‪ ،‬ﻳﻌﻨﯽ ﺷﻴﻮﻩاﯼ ﺑﺮاﯼ ﺁﻧﮑﻪ ﭼﻴﺰﯼ را "ﺣﻘﻴﻘﺖ" ﻗﻠﻤﺪاد ﮐﻨﺪ‪ .‬ﺁﻧﭽﻪ‬
‫رﻓﺘﺎرهﺎﯼ ﺁن را ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻳﮏ اﺳﻠﻮب اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﺳﻠﻮب ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ ﺷﻴﻌﻪ در اﻳﺮان ﻣﻌﺎﺻﺮ در ﻋﺼﺮ ﭘﻬﻠﻮﯼ ﻗﻮام ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ‪.‬ﺁﻧﭽﻪ اﺳﻠﻮب ﭘﻨﺪار و ﮐﺮدار ﺣﻮزﻩ‬
‫را ﺗﻌﻴﻴﻦ ﮐﺮدﻩ‪ ،‬اﻳﻦ واﻗﻌﻴﺖ اﺳﺖ‪ :‬از روﻧﻖ وﺟﻪ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪداراﻧﻪﯼ ﻋﺼﺮ ﺟﺪﻳﺪ روﻧﻖ ﮔﺮﻓﺘﻦ‪ ،‬ﺑﺪون هﻴﭻ ﮔﻮﻧﻪ اﺳﺘﻌﺪاد‬
‫و ﺗﻼﺷﯽ ﺑﺮاﯼ ﻓﻬﻢ اﻳﻦ ﻋﺼﺮ و ﺗﻤﺎس ﺑﺎ ﺟﻬﺎن ﻣﺘﺠﺪد از راهﯽ ﺟﺰ ﻣﺼﺮف و ﺗﮑﻨﻴﮏ ‪.‬‬

‫ﻣﺴﺌﻠﻪﯼ ﻣﺤﻮرﯼ ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ در ﻋﺼﺮ ﺟﺪﻳﺪ ﻧﻪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﮐﻠﻴﺖ ﺗﺠﺪد را ﭘﺲ زﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎ ﻣﺎل و اﻣﮑﺎﻧﻬﺎﯼ ﺗﮑﻨﻴﮑﯽ و دﺳﺘﮕﺎﻩ ﻣﺪرن ﻗﻬﺮ ﺟﻨﺒﻪهﺎﯼ رهﺎﻳﯽﺑﺨﺶ ﺗﺠﺪد را درهﻢﮐﻮﺑﺪ‪.‬‬

‫‪86‬‬
 ‫ﻣﺪرﻧﻴﺰاﺳﻴﻮن اﺳﻼﻣﯽ‬
‫در اﻳﻦ دورﻩاﯼ ﮐﻪ روﺣﺎﻧﻴﺖ در اﻳﺮان ﺳﻠﻄﻨﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺛﺎﺑﺖ ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺿﺪ ﻣﺪرﻧﻴﺰاﺳﻴﻮن ﻧﻴﺴﺖ؛ دارد‬
‫ن ﺗﮑﻨﻴﮏ و ﻣﺼﺮف در زﻧﺪﮔﯽ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ از ﻧﻈﺮ‬
‫ﻣﺪرﻧﻴﺰاﺳﻴﻮﻧﯽ را ﭘﻴﺶ ﻣﯽﺑﺮد ﮐﻪ ﻧﻪ ﻓﻘﻂ از ﻧﻈﺮ ﻣﻴﺰان وارد ﮐﺮد ِ‬
‫ﻣﻴﺰان ﻧﺎﺑﻮد ﮐﺮدن ﺳﺎﺧﺘﺎرهﺎﯼ ﺳﻨﺘﯽ ﻧﻴﺰ ﺑﯽﺳﺎﺑﻘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺪرﻧﻴﺰاﺳﻴﻮن ﺷﺎهﯽ روﺳﺘﺎ را ﺗﮑﺎن داد‪ ،‬ﻣﺪرﻧﻴﺰاﺳﻴﻮن‬
‫اﺳﻼﻣﯽ ﺁن را ﻣﻨﻔﺠﺮ ﮐﺮد ‪.‬‬

‫اﻳﻦ روﻧﺪ ﭼﻮن ﻣﺪرن ﺑﻮد ﻗﺼﺒﻪهﺎ را ﺑﻪ ﺷﻬﺮ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﮐﺮد و ﭼﻮن اﺳﻼﻣﯽ ﺑﻮد ﺷﻬﺮهﺎ را ﺑﻪ ﻗﺼﺒﻪ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﮐﺮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ‬
‫ﻣﻨﻄﻖ ﻣﺪرﻧﻴﺰاﺳﻴﻮن‪ ،‬اﻧﻔﺮاد ﮔﺴﺘﺮش ﻳﺎﻓﺖ و رژﻳﻢ ﺑﺮاﯼ اﻳﻨﮑﻪ اﻧﻔﺮاد ﺑﻪ ﻓﺮدﻳﺖ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻧﺸﻮد‪ ،‬ﮐﻮﺷﻴﺪ اﻓﺮاد ﭘﻨﺪار و‬
‫ﮐﺮدار ﻗﺒﻴﻠﻪاﯼ ﺑﻴﺎﺑﻨﺪ‪ .‬ﺟﺎﻣﻌﻪﯼ اﻳﺮان ﺗﺎ ﮐﻨﻮن هﻴﭽﮕﺎﻩ ﺗﺎ اﻳﻦ ﺣﺪ ﻣﺪرن ﻧﺒﻮدﻩ اﺳﺖ و ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ هﻴﭻﮔﺎﻩ‬
‫ﺑﻪهﻢرﻳﺨﺘﮕﯽ و ﺑﯽﺳﺎﻣﺎﻧﯽ ﮐﻨﻮﻧﯽ را ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ ‪.‬ﺟﺎﻣﻌﻪﯼ اﻳﺮان در ﻋﺼﺮ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺮدان دﻳﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪاﯼ اﺳﺖ‬
‫ﻣﺼﺮﻓﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﺪت ﭘﻮلﭘﺮﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﺪت ﻓﺎﺳﺪ و ﺑﻪ ﺷﺪت دﺳﺘﺨﻮش ﺗﻀﺎد و ﺑﯽﻋﺪاﻟﺘﯽ‪.‬‬

‫ﺳﻨﺖ و رژﻳﻢ‬
‫در اﻳﺮان ﻳﮏ ﻣﺪرﻧﻴﺰاﺳﻴﻮن اﺳﻼﻣﯽ ﭘﻴﺶ ﻣﯽرود‪ .‬ارادﻩ ﺑﻪ ﻗﺪرت‪ ،‬ﻣﺤﻮر اﺻﻠﯽ ارﺗﺒﺎﻃﯽ اﻳﻦ روﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﻨﺖ دﻳﻨﯽ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ارادﻩ ﺑﻪ ﻗﺪرت در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﺁن ﭼﻴﺰﯼ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺳﺎدﮔﯽ ﺗﺮﺟﻤﺎن ﻣﺪرن ﻣﯽﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﺁﻧﭽﻪ ﺑﻪ هﻤﺘﺎﻓﺘﻪﯼ در ﻧﮕﺎﻩ‬
‫ﻧﺨﺴﺖ ﻧﺎهﻤﺴﺎز ﻣﺪرﻧﻴﺰاﺳﻴﻮن اﺳﻼﻣﯽ اﺳﺘﻮارﯼ ﻣﯽﺑﺨﺸﺪ‪ ،‬ارادﻩ ﺑﻪ ﻗﺪرت اﺳﺖ ‪.‬‬

‫ﺧﻮاﺳﺖ ﻗﺪرت ﻳﮏ اﺳﻠﻮب اﺳﺖ‪ ،‬ﻳﮏ "رژﻳﻢ" اﺳﺖ‪ .‬رژﻳﻢ را ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ ﺑﺎ اﻳﻦ "رژﻳﻢ "ﺗﻮﺿﻴﺢ داد‪ .‬اﻧﺘﺨﺎب ﺳﻨﺖ و‬
‫ﮔﺰﻳﻨﺶ در درون ﺳﻨﺖ ﺧﻮد ﻧﻮﻋﯽ "رژﻳﻢ" اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎ ﻧﻪ ﺑﺎ ﺳﻨﺖ ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﮔﺰﻳﻨﺶ در ﻣﻴﺎن ﺁن از ﻃﺮﻳﻖ اﻳﻦ‬
‫"رژﻳﻢ" ﻣﺸﮑﻞ دارﻳﻢ ‪.‬اﻳﻦ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎﯼ ﻣﻌﺼﻮم ﺟﻠﻮﻩ دادن ﺳﻨﺖ ﻧﻴﺴﺖ ‪.‬‬

‫ﺳﻨﺖ دﻳﻨﯽ ﺑﻪ ﺳﺎدﮔﯽ ﺑﻪ اﻟﻬﻴﺎت ﺳﻴﺎﺳﯽ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺳﻨﺖ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﺒﺪﻳﻞ‪ ،‬ﺧﻮد ﺳﺮﮐﻮﺑﮕﺮ ﺧﻮد ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬زﻳﺮا‬
‫ﺳﻨﺖ دﻳﻨﯽ ﭼﻴﺰﯼ ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ ﻣﺘﻨﻬﺎ و ﺑﺮﺧﯽ اﺷﺨﺎص ﻓﺮوﮐﺎﺳﺘﻨﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻣﺮدم از روز ﻧﺨﺴﺖ ﭘﺎﮔﺮﻓﺘﻦ‬
‫دﻳﻦ‪ ،‬در ﺟﻬﺖ ﻣﻬﺎر اﻧﺮژﯼ ﻣﻨﻔﯽ ﺁن ﻣﯽﮐﻮﺷﻨﺪ‪ .‬ﻣﯽﮐﻮﺷﻨﺪ ﺁن را ﻧﺮم ﮐﻨﻨﺪ‪ ،‬ﮔﺎم ﺑﻪ ﮔﺎم اﺳﺘﺜﻨﺎهﺎﻳﯽ را درﺑﺮاﺑﺮ‬
‫ﻗﺎﻋﺪﻩهﺎﯼ ﺁن ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺟﺎﻳﯽ ﮐﻪ ﺁﻧﻬﺎ ﻳﮑﯽ ﭘﺲ از دﻳﮕﺮﯼ ﻓﺮاﻣﻮش ﺷﻮﻧﺪ‪ .‬هﻢ ﻗﺎﻋﺪﻩﮔﺬارﯼ ﺑﻪ ﺳﻨﺖ دﻳﻨﯽ ﺗﻌﻠﻖ‬
‫دارد‪ ،‬هﻢ اﺳﺘﺜﻨﺎﮔﺬارﯼ‪ .‬ﺧﻄﺮ اﻟﻬﻴﺎت ﺳﻴﺎﺳﯽ هﻤﻮارﻩ در اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻳﮑﺒﺎرﻩ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺗﻼﺷﻬﺎﯼ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﻧﺴﻞ را‬
‫ﺑﺮﺑﺎد دهﺪ و ﻗﺎﻋﺪﻩهﺎ را اﺣﻴﺎ ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫اﺳﻠﻮب و رژﻳﻢ‬
‫ﺳﻨﺖ‪ ،‬ﺗﺮﮐﻴﺒﯽ از ﻳﺎد و ﻓﺮاﻣﻮﺷﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﻀﻮر زﻧﺪﻩﯼ ﺁن ﺑﺎ ﻳﺎدﺁورﯼ ﺟﻨﺒﻪهﺎﻳﯽ از ﺁن و ﺳﺎﻧﺴﻮر ﺟﻨﺒﻪهﺎﻳﯽ دﻳﮕﺮ‬
‫هﻤﺮاﻩ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﮐﺎر در هﺮ ﻋﺼﺮﯼ و در ﻧﺰد هﺮ ﺟﺮﻳﺎﻧﯽ اﺳﻠﻮب ﺧﻮد را دارد‪ .‬ﻳﺎدﺁورﯼ و ﺳﺎﻧﺴﻮر در دوران‬
‫ﺻﻔﻮﯼ ﺁن ﮔﻮﻧﻪ ﺻﻮرت ﻧﻤﯽﮔﻴﺮد ﮐﻪ در دوران ﭘﻬﻠﻮﯼ و در اﻳﻦ ﻋﺼﺮ روﺷﻨﻔﮑﺮان دﻳﻨﯽ ﺑﻪ هﻤﺎنﺳﺎﻧﯽ ﺗﺬﮐﺮ‬
‫ﻧﻤﯽدهﻨﺪ و ﮐﺘﻤﺎن ﻧﻤﯽﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎن دﻳﻦ دوﻟﺘﯽ ﮐﺎر اﺣﻴﺎء و اﻧﺴﺎء را ﭘﻴﺶ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ‪.‬‬

‫‪87‬‬
 ‫در هﺮ ﺣﺎل ﻣﻬﻢ ﻧﺤﻮﻩﯼ اﻧﺘﺨﺎب اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺤﻮﻩﯼ اﻧﺘﺨﺎب هﻤﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺪان اﺳﻠﻮب ﻧﺎم دادﻳﻢ‪ .‬اﺳﻠﻮب رژﻳﻢ اﺳﺖ‪،‬‬
‫وﻗﺘﯽ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ‪ ،‬ﺳﻴﺴﺘﻤﺎﺗﻴﮏ و در اﺣﻴﺎ و ﺳﺎﻧﺴﻮر ﺳﺮﮐﻮﺑﮕﺮ و ﺧﺸﻮﻧﺖوزر ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﭼﻨﺪ ﺗﺰ‬
‫در اداﻣﻪ از ﺗﻔﺼﻴﻞ درﻣﯽﮔﺬرم و ﻓﺸﺮدﻩﯼ ﻧﻈﺮم را در ﻣﻮرد ﺑﺤﺚ ﮔﺸﻮدﻩ ﺷﺪﻩ ﺑﺎ ﺗﺰهﺎﯼ زﻳﺮ ﺑﻴﺎن ﻣﯽﮐﻨﻢ‪:‬‬

‫‪ .١‬ﻣﻌﺮف ﺣﮑﻮﻣﺖ دﻳﻨﯽ ﻧﻪ ﺳﻨﺖﮔﺮاﻳﯽ ﺁن‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻳﮏ اﺳﻠﻮب اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﻳﮏ "ﺣﻘﻴﻘﺖ"‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﻳﮏ "رژﻳﻢ ﺣﻘﻴﻘﺖ"‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .٢‬ﺗﻨﻬﺎ از راﻩ اﻳﺪﻩﺷﻨﺎﺳﯽ ﻣﺤﺾ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺗﮑﻮﻳﻦ و رﺷﺪ اﻳﻦ "رژﻳﻢ" را درﮎ ﮐﻨﻴﻢ‪ ،‬ﻧﻴﺎز ﺑﻪ اﺑﺰارهﺎﯼ ﻧﻈﺮﯼ‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدﺷﻨﺎﺳﯽ و ﺳﻴﺎﺳﺖﺷﻨﺎﺳﯽ ﻧﻴﺰ دارﻳﻢ‪" .‬اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ" ﺟﺎﻣﻊ اﺑﺰارهﺎﯼ ﻻزم اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .٣‬رژﻳﻢ" ﻓﻌﻠﯽ در دوران ﺗﺸﻴﻊ ﭘﻬﻠﻮﯼ ﺷﮑﻞ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و از ﻧﺎﺗﻮاﻧﯽ در راﺑﻄﻪﮔﻴﺮﯼ ﻣﺜﺒﺖ و زاﻳﺎ ﺑﺎ ﻋﺼﺮ ﺟﺪﻳﺪ‬
‫ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .۴‬ﺷﺎﺧﺺ اﻳﻦ "رژﻳﻢ"‪ ،‬ارادﻩ ﺑﻪ ﻗﺪرت اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .۵‬ارادﻩ ﺑﻪ ﻗﺪرت از دل ﺳﻨﺖ دﻳﻨﯽ ﻣﯽﺁﻳﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ اﻣﺎ ﺗﺮﺟﻤﺎﻧﯽ ﻣﺪرن ﺑﻴﺎﺑﺪ‪.‬‬

‫‪ .۶‬ارادﻩ ﺑﻪ ﻗﺪرت ﭘﻴﻮﻧﺪ ﺧﺎﺻﯽ را ﻣﻴﺎن ﺳﻨﺖ و ﻣﺪرﻧﻴﺖ ﺑﺮﻗﺮار ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ .٧‬ﻣﻈﻬﺮ اﻳﻦ ﭘﻴﻮﻧﺪ ﻣﺪرﻧﻴﺰاﺳﻴﻮﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺟﺎﻣﻌﻪﯼ اﻳﺮاﻧﯽ ﭘﻴﺶ ﻣﯽرود‪.‬‬

‫‪ .٨‬ﻣﺪرﻧﻴﺰاﺳﻴﻮن اﺳﻼﻣﯽ ﺁن واﻗﻌﻴﺘﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻈﺮﯼ ﺑﺮاﯼ درﮎ وﺿﻌﻴﺖ ﺑﺮ ﺁن ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﮐﻤﭙﻠﮑﺲ ﺣﮑﻮﻣﺖ دﻳﻨﯽ ﻧﻪ ﮐﻤﭙﻠﮑﺲ ﺳﻨﺖ ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﻠﯽ‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﮐﻤﭙﻠﮑﺴﯽ دﻳﻨﯽ‪-‬ﻧﻈﺎﻣﯽ‪-‬اﻗﺘﺼﺎدﯼ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .٩‬ﺑﺤﺜﻬﺎﻳﯽ ﭼﻮن ﺳﮑﻮﻻرﻳﺰاﺳﻴﻮن ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ ﺑﻪ ﺟﺎﯼ ﮐﻠﯽﮔﻮﻳﯽ درﺑﺎرﻩﯼ اﻳﻦ‪-‬ﺟﻬﺎﻧﯽﮔﺮﯼ و ﺁن‪-‬ﺟﻬﺎﻧﯽﮔﺮﯼ‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ‬
‫هﻤﺘﺎﻓﺘﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ .١٠‬ﻣﻌﻨﺎﯼ ﻧﺨﺴﺖ ﺳﮑﻮﻻرﻳﺰاﺳﻴﻮن و دﻣﻮﮐﺮاﺗﻴﺰاﺳﻴﻮن در اﻳﺮان‪ ،‬درهﻢﺷﮑﺴﺘﻦ اﻳﻦ ﮐﻤﭙﻠﮑﺲ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪88‬‬
 ‫اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ–‪۴١‬‬

‫ﺳﮑﻮﻻرﻳﺰاﺳﻴﻮن‬

‫ﺳﮑﻮﻻرﻳﺰاﺳﻴﻮن ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ اﺳﺖ ﻧﺎﻇﺮ ﺑﻪ ﻳﮏ روﻧﺪ‪ ،‬اﻗﺪام ﻳﺎ ﺷَﻮَﻧﺪ‪ ،‬ﮐﻪ در ﻣﺤﺪودﻩاﯼ ﻣﯽﮔﻨﺠﺪ ﮐﻪ ﻣﻮﺿﻮع‬
‫ﭘﮋوهﺸﯽ اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﮑﻮﻻرﻳﺰاﺳﻴﻮن ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎﯼ ﺳﮑﻮﻻر ﺷﺪن اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎﯼ ﺳﭙﺮدن اﻣﻮر اﻳﻦ‪-‬‬
‫ﺟﻬﺎن ﺑﻪ دﺳﺖ اﻳﻦ‪-‬ﺟﻬﺎﻧﻴﺎن اﺳﺖ و ﻣﺠﺒﻮر ﮐﺮدن روﺣﺎﻧﻴﺎن ﺑﻪ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ در ﺁن ﺣﻮزﻩاﯼ ﮐﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﺗﺨﺼﺺ‬
‫اﺻﻠﯽﺷﺎن اﺳﺖ‪ :‬ﻳﻌﻨﯽ اﻣﻮر "ﺁﺧﺮت ‪".‬روﺣﺎﻧﻴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ وﻇﻴﻔﻪﯼ اﺻﻠﯽﺷﺎن و ﺑﺰرﮔﺘﺮﻳﻦ ﺳﻌﺎدﺗﺸﺎن ﭘﺮداﺧﺘﻦ‬
‫ﺑﻪ ﻋﺒﺎدت اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ﺑﻪ ﺳﮑﻮﻻرﻳﺰﺳﻴﻮن ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﮏ هﺪﻳﻪﯼ ﺁﺳﻤﺎﻧﯽ ﺑﻨﮕﺮﻧﺪ ‪.‬ﺳﮑﻮﻻرﻳﺰاﺳﻴﻮن ﺁﻧﺎن را از‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ اﻣﻮر "ﻣﺎدﯼ" ﻣﺮﺧﺺ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻣﯽﮔﻮﻳﺪ ﺑﺮوﻳﺪ ﺑﻪ وﻇﻴﻔﻪﯼ اﺻﻠﯽ ﺧﻮد ﺑﭙﺮدازﻳﺪ‪ .‬ﺳﮑﻮﻻرﻳﺰاﺳﻴﻮن ﺷﺮط‬
‫ﺖ" زﻣﺎﻧﻪﯼ ﻣﺎ ﻗﺪرت ﺳﻴﺎﺳﯽ اﺳﺖ‪.‬‬
‫اول ﭘﺎرﺳﺎﻳﯽ دﻳﻨﯽ در زﻣﺎﻧﻪﯼ ﻣﺎﺳﺖ‪ .‬از ﻣﻨﻈﺮ درون دﻳﻨﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ "ﺑ ِ‬

‫ﺳﮑﻮﻻرﻳﺰاﺳﻴﻮن ﭘﺰﺷﮑﯽ‬
‫اﻳﻦ ﻋﺎدﯼ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ روﺣﺎﻧﻴﺎن ﺑﮕﻮﻳﻨﺪ در اﻣﻮر ﭘﺰﺷﮑﯽ دﺧﺎﻟﺖ ﻧﮑﻨﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺣﺘّﺎ در ﺣﮑﻮﻣﺖ دﻳﻨﯽ ﺷﻴﺨﯽ ﺑﺎ‬
‫ﺻﺪاﯼ ﺑﻠﻨﺪ ﺑﮕﻮﻳﺪ ﮐﻪ در داﻧﺸﮑﺪﻩهﺎﯼ ﭘﺰﺷﮑﯽ ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ ﺧﻮاص "ﺁب ﺗﺮﺑﺖ" را ﺗﺪرﻳﺲ ﮐﺮد‪ ،‬ﺳﺮان ﻗﻮم ﺳﺎﮐﺘﺶ‬
‫ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬در زﻣﻴﻨﻪﯼ ﭘﺰﺷﮑﯽ در ﻣﺠﻤﻮع ﺳﮑﻮﻻرﻳﺰاﺳﻴﻮن ﺑﻮدش ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺪاﻳﯽ دﻳﻦ و ﭘﺰﺷﮑﯽ را هﻤﮕﺎن‬
‫ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺤﺚاﻧﮕﻴﺰ ﭘﻬﻨﻪﯼ ﺳﻴﺎﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬وﻗﺘﯽ از ﺳﮑﻮﻻرﻳﺰاﺳﻴﻮن ﺳﺨﻦ ﻣﯽرود‪ ،‬ﻣﻌﻤﻮﻻً ﭘﻬﻨﻪﯼ‬
‫ﺳﻴﺎﺳﺖ و ﻟﺰوم ﺟﺪاﻳﯽ دﻳﻦ و دوﻟﺖ ﻣﻄﺮح اﺳﺖ‪ .‬اﮔﺮ ﭘﺎﯼ ﻋﻘﻞ و دراﻳﺖ در ﻣﻴﺎن ﺑﻮد‪ ،‬اﻳﻦ ﺟﺪاﻳﯽ ﻣﯽﺑﺎﻳﺴﺖ اﮐﻨﻮن‬
‫ﻼ ﻣﺘﺤﻘﻖ ﻣﯽﺑﻮد‪ ،‬زﻳﺮا ﺟﺪاﻳﯽ دﻳﻦ و دوﻟﺖ ﮐﻤﺘﺮ از ﺟﺪاﻳﯽ دﻳﻦ و ﭘﺰﺷﮑﯽ ﻓﺮﻣﺎن ﻋﻘﻞ ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬
‫ﮐﺎﻣ ً‬

‫ﺳﮑﻮﻻرﻳﺴﻢ‬
‫هﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﻻزﻣﻪﯼ ﺟﺪاﻳﯽ دﻳﻦ و ﭘﺰﺷﮑﯽ دﻳﻦزداﻳﯽ ﻧﻴﺴﺖ ﻳﺎ ﺣﺘﺎ روﻳﮑﺮدﯼ اﻧﺘﻘﺎدﯼ ﺑﻪ دﻳﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺷﺮط‬
‫ﺳﮑﻮﻻرﻳﺰاﺳﻴﻮن ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎﯼ ﺟﺪاﻳﯽ دﻳﻦ و دوﻟﺖ ﺁن ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ اﮐﺜﺮﻳﺖ ﻣﺮدم "ﺳﮑﻮﻻرﻳﺴﺖ" ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻳﺎ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﯼاﯼ ﺑﻪ‬
‫ﻻ ﺑﻪ ﻳﮏ ﭘﺪﻳﺪﻩﯼ‬
‫ﻧﺎم" ﺳﮑﻮﻻرﻳﺴﻢ" ﺑﻴﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺟﺎﯼ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﯼاﯼ دﻳﻨﯽ ﺑﻨﺸﻴﻨﺪ‪ .‬ﺳﮑﻮﻻرﻳﺴﻢ اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﯼ ﻧﻴﺴﺖ و اﺻﻮ ً‬
‫ﺗﻮدﻩاﯼ ﺳﻴﺎﺳﯽ اﺷﺎرﻩ ﻧﺪارد‪ .‬ﺳﮑﻮﻻرﻳﺴﻢ ﻳﮏ ﻣﻘﻮﻟﻪﯼ ﻓﺮهﻨﮓﺷﻨﺎﺳﺎﻧﻪﯼ ﺗﻮﺻﻴﻔﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ روﻳﮑﺮد ﺷﺎﺧﺼﯽ را ﺑﻪ‬
‫ﺟﻬﺎن در ﻋﺼﺮ ﺟﺪﻳﺪ‪ ،‬وﺻﻒﮐﻨﻨﺪﻩ ﺛﺒﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺁﻧﭽﻪ ﺛﺒﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ داراﯼ ﺻﻔﺖ اﻳﻦ‪-‬ﺟﻬﺎﻧﯽﮔﺮ ﺑﺮاﯼ ﺣﻞ ﻣﺴﺎﺋﻞ اﻳﻦ‪-‬‬
‫ﺟﻬﺎﻧﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺳﮑﻮﻻر ﺑﻮدن هﻴﭻ ﭼﻴﺰ ﻋﺠﻴﺒﯽ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﺜﻼ ﺟﻤﻬﻮرﯼ اﺳﻼﻣﯽ را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ ‪.‬اﻳﻦ رژﻳﻢ ﺑﺮاﯼ ﺳﺮﮐﻮب ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن‬
‫ﺧﻮدش ﻧﻪ ﺑﻪ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن‪ ،‬ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﻳﮏ دﺳﺘﮕﺎﻩ اﻣﻨﻴﺘﯽ ﻋﺮﻳﺾ و ﻃﻮﻳﻞ ﻣﺘﻮﺳﻞ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﮐﺎرﺁﻳﯽاش ﺗﺎﺑﻊ ﻣﻴﺰان‬

‫‪89‬‬
 ‫ب دﻻر اﺳﺖ‪،‬‬
‫ﺑﻮدﺟﻪﯼ ﺁن اﺳﺖ ‪.‬در هﻨﮕﺎم ﺑﻮدﺟﻪﺑﻨﺪﯼ‪ ،‬ﮐﻤﮏ از راﻩ ورد و دﻋﺎ ﻣﻨﻈﻮر ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ ،‬زﻳﺮا ﺣﺴﺎب ﺣﺴﺎ ِ‬
‫ﮐﻪ ﺣﺴﺎب ﻋﺎﻗﻼﻧﻪاﯼ اﺳﺖ‪ .‬ﺁﻳﺖاﻟﻠﻬﯽ ﻧﻴﺰ ﮐﻪ ﺑﺮاﯼ ﻣﻌﺎﻟﺠﻪ راهﯽ ﻟﻨﺪن ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎﯼ ﺁن ﮐﻪ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺿﺮﻳﺢ‬
‫ﺣﻀﺮت ﺑﺒﻨﺪد‪ ،‬ﺣﺴﺎب ﻋﺎﻗﻼﻧﻪاﯼ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻮن راهﯽ دﻧﻴﻮﯼ ﻣﯽﺟﻮﻳﺪ ﺑﺮاﯼ ﻣﺴﺌﻠﻪاﯼ زﻳﺴﺖﺷﻨﺎﺧﺘﯽ ﮐﻪ اﻣﺮﯼ دﻧﻴﻮﯼ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺳﮑﻮﻻرﻳﺴﻢ‪ ،‬ﺁﮔﺎهﯽ ﺷﺮاﻓﺘﻤﻨﺪاﻧﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺣﺴﺎﺑﮕﺮﯼهﺎﯼ ﻋﻘﻼﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ هﻤﻴﺸﻪ وﺟﻮد داﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺁﮔﺎهﯽ و‬
‫ﺷﺮاﻓﺖ ﻣﺨﺘﺺ ﻋﺼﺮ ﺟﺪﻳﺪ اﺳﺖ و ﻳﮑﯽ از دﻻﻳﻞ ﺑﺮﺗﺮﯼ اﺧﻼﻗﯽ اﻳﻦ ﻋﺼﺮ ﺑﺮ دﻳﮕﺮ ﻋﺼﺮهﺎﯼ ﺗﺎرﻳﺨﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر‬
‫ﻣﯽﺁﻳﺪ‪.‬‬

‫ﺧﺮدﻣﻨﺪﯼ ﺳﻴﺎﺳﯽ‬
‫ﻣﺮدﻣﺎن ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ درﺟﺎت ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﻣﺘﺠﺪدﻧﺪ‪ .‬در ﺑﺮﺧﯽ ﻓﺮهﻨﮕﻬﺎ روﺷﻨﮕﺮﯼ ﻣﺘﺠﺪداﻧﻪ ﻧﻔﻮذ ﺑﻴﺸﺘﺮﯼ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﻀﻮر ﻋﺼﺮ ﺟﺪﻳﺪ در ﻧﺰد ﮔﺮوهﯽ از ﻣﺮدم ﻓﻘﻂ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺼﺮﻓﯽ و ﺗﮑﻨﻴﮑﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ هﻤﻴﻦ ﺳﺎن ﻣﯽﺗﻮان در‬
‫ﻣﻘﺎم ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ در ﻓﺮهﻨﮕﯽ ﮔﺮاﻳﺶ ﺳﮑﻮﻻر ﭘﺮرﻧﮓﺗﺮ از ﻓﺮهﻨﮕﯽ دﻳﮕﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺳﮑﻮﻻرﻳﺰاﺳﻴﻮن ﺳﻴﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﺗﻮﺻﻴﻔﯽ ﮐﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎزﺗﺎب ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺳﮑﻮﻻر ﺷﺪن ﻓﺮهﻨﮓ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺳﮑﻮﻻرﻳﺰاﺳﻴﻮن ﺳﻴﺎﺳﯽ ﻳﮏ ﺧﺮدﻣﻨﺪﯼ ﺳﻴﺎﺳﯽ اﺳﺖ‬
‫ﮐﻪ از ﺟﻤﻊﺑﻨﺪﯼ درﺳﺖ ﺗﺠﺮﺑﻪﯼ ﺣﻀﻮر ﻣﺮدان دﻳﻦ در ﺣﻮزﻩﯼ ﻗﺪرت ﺳﻴﺎﺳﯽ ﺣﺎﺻﻞ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاﯼ رﺳﻴﺪن ﺑﻪ‬
‫ﻼ در اﻳﺮان‪ ،‬ﻻزم ﻧﻴﺴﺖ ﻧﺎﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﻓﻘﻂ ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﻣﻨﺼﻒ‪ ،‬ﺣﺴﺎس ﺑﻪ ﭼﺸﻢدﻳﺪهﺎﯼ ﺧﻮد و داراﯼ‬
‫اﻳﻦ ﺟﻤﻊﺑﻨﺪ‪ ،‬ﻣﺜ ً‬
‫ﺣﺴﯽ اﺧﻼﻗﯽ ﺑﻮد‪ .‬ﻓﺮد از ﺷﺪت اﻳﻤﺎن ﻧﻴﺰ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ اﻳﺪﻩﯼ ﺳﮑﻮﻻرﻳﺰاﺳﻴﻮن ﺑﺮﺳﺪ‪ ،‬اﮔﺮ ﻓﺘﻴﺸﻴﺴﻢ ﻗﺪرت را درﻳﺎﺑﺪ‬
‫)ر‪.‬ﮎ‪ .‬ﺑﻪ ﺑﺨﺶ ‪" ٣۴‬اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ" ﺑﺎ ﻋﻨﻮان "ﺑﺖﭘﺮﺳﺘﯽ‪(".‬‬

‫ﺷﺮطهﺎﯼ ﺳﮑﻮﻻرﻳﺰاﺳﻴﻮن‬
‫ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻦ از دﻳﺪﮔﺎﻩ اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ ﺑﺎﻳﺪ اﻳﻦ ﺷﺮطهﺎ ﺑﺮﺁوردﻩ ﺷﻮﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﮕﻮﻳﻴﻢ ﺳﮑﻮﻻرﻳﺰاﺳﻴﻮن ﺑﻮدش ﻳﺎﻓﺘﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ .١ :‬ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ ﺑﻪ درﺁﻣﻴﺨﺘﮕﯽ ﭘﺮﺳﻨﻠﯽ ﻣﻴﺎن دوﻟﺖ و ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ ﭘﺎﻳﺎن دادﻩ ﺷﻮد‪ .‬دوﻟﺖ ﭘﺮﺳﻨﻞ ﺧﻮد را دارد‪،‬‬
‫ﻼ ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ در ﻗﺒﺎل ﺣﻮزﻩﯼ‬
‫ﺣﻮزﻩ ﭘﺮﺳﻨﻞ ﺧﻮد را‪ .‬رهﺒﺮﯼ دوﻟﺘﯽ ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ ﺑﺮ ﻋﻬﺪﻩ هﻴﭻ ﻣﻘﺎم دﻳﻨﯽاﯼ ﻧﺒﻮدﻩ و دوﻟﺖ ﮐ ً‬
‫دﻳﻨﯽ اﺳﺘﻘﻼل ﮐﺎﻣﻞ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .٢ .‬دوﻟﺖ ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ هﻴﭻﮔﻮﻧﻪ ﺳﻮﺑﺴﻴﺪﯼ ﺑﻪ ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ ﻧﺪهﺪ‪ .‬ﺑﻪ هﻴﭻ ﮐﺎﻻﯼ دﻳﻨﯽاﯼ‬
‫ﻧﺒﺎﻳﺴﺘﯽ ﻳﺎراﻧﻪﯼ دوﻟﺘﯽ ﺗﻌﻠﻖ ﮔﻴﺮد‪ .٣ .‬روﺣﺎﻧﻴﺎن و ﮐﻞ ﺣﻮزﻩ ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ ﻣﺎﻟﻴﺎت ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ .۴ .‬ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ ﺑﻨﮕﺎهﯽ اﺳﺖ‬
‫ﻣﺜﻞ هﺮ ﺑﻨﮕﺎﻩ دﻳﮕﺮ؛ ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ ﺣﺴﺎب دﺧﻞ و ﺧﺮﺟﺶ ﻣﺸﺨﺺ و ﻋﻠﻨﯽ ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬

‫ﻼ در ﻣﻮرد ﺷﺮط ﺁﺧﺮ ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﺁن را ﮐﻪ‬

‫ﻦ دﻳﻦ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻣﺜ ً‬
‫هﻴﭻ ﻳﮏ از اﻳﻦ ﭼﻬﺎر ﺷﺮط ﺑﻪ ﺧﻮدﯼ ﺧﻮد وَه ِ‬
‫ﺣﺴﺎب ﭘﺎﮎ اﺳﺖ‪ ،‬از ﻣﺤﺎﺳﺒﻪ ﭼﻪ ﺑﺎﮎ اﺳﺖ‪ .‬ﺣﺘﺎ از ﻣﻨﻈﺮﯼ درون‪-‬دﻳﻨﯽ ﻣﯽﺗﻮان اﺳﺘﺪﻻل ﮐﺮد ﮐﻪ هﻴﭻ ﻳﮏ از اﻳﻦ‬
‫اﻟﺰامهﺎ اﺻﻠﯽ ﻳﺎ ﻓﺮﻋﯽ را در ﺁﻣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ ﻧﻘﺾ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺤﺚ ﺳﮑﻮﻻرﻳﺰاﺳﻴﻮن‬
‫ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﺳﮑﻮﻻرﻳﺰاﺳﻴﻮن ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎﯼ "دﻳﻦﺟﺪاﺧﻮاهﯽ" ﻣﻌﻤﻮﻻً از ﻃﺮﻳﻖ ﻳﮑﯽ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﺁن ﺑﺎ ﺳﮑﻮﻻرﻳﺴﻢ و ﻣﺘﺮادف‬
‫داﻧﺴﺘﻦ ﺳﮑﻮﻻرﻳﺴﻢ ﺑﺎ ﺑﯽدﻳﻨﯽ‪ ،‬ﻣﺎدﻳﮕﺮﯼ و ﺣﺘﺎ ﺿﺪﻳﺖ ﺑﺎ اﺧﻼق ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﻴﺮد‪ .‬ﺧﻼﺻﻪﯼ اﺳﺘﺪﻻل ﺁﺧﻮﻧﺪﯼ در‬

‫‪90‬‬
 ‫اﻳﻦ ﺑﺎب اﻳﻦ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﮔﺮ ﻧﻤﯽﺧﻮاهﻴﺪ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﯽدﻳﻦ و ﺑﯽاﺧﻼق و ﮔﺮﻓﺘﺎر ﻣﺎدﻳﺎت و ﻓﺴﺎد ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻗﺪرت ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ در‬
‫دﺳﺖ ﺁﺧﻮﻧﺪ ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪.‬‬

‫ﻂ ﭼﻨﺪ ﻣﻄﻠﺐ‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﮑﻮﻻرﻳﺰاﺳﻴﻮن ﻣﺸﮑﻞ ﭘﻴﺪا ﮐﺮدﻩاﻧﺪ‪ :‬ﺳﮑﻮﻻرﻳﺰاﺳﻴﻮن‬

‫ﮔﺮوهﯽ از ﻏﻴﺮ ﺁﺧﻮﻧﺪهﺎ ﻧﻴﺰ از ﻃﺮﻳﻖ ﺧِﻠ ِ‬
‫در دوﻟﺖ را ﺑﺎ ﺳﮑﻮﻻرﻳﺴﻢ ﻓﺮهﻨﮕﯽ ﻳﮑﯽ ﻣﯽﮔﻴﺮﻧﺪ‪ ،‬از راﻩ ﻧﺴﺒﻴﺖﺑﺎورﯼ ﻓﺮهﻨﮕﯽ ﺳﮑﻮﻻرﻳﺴﻢ را ﻣﺨﺘﺺ اروﭘﺎ و‬
‫ﻓﺮهﻨﮓ ﻣﺴﻴﺤﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ و از ﻃﺮف دﻳﮕﺮ ﭘﻴﺶ ﻣﯽﺁﻳﺪ ﺣﺘّﺎ ادﻋﺎ ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ اﺳﻼم ﺧﻮد دﻳﻨﯽ ﺳﮑﻮﻻر اﺳﺖ و ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ‬
‫ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻣﺎ ﺳﮑﻮﻻر ﺷﺪن ﻧﻴﺴﺖ‪.‬‬

‫ﺳﮑﻮﻻر ﺷﺪن ﻣﯽﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻣﺴﺌﻠﻪﯼ ﻣﺎ ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬اﻣﺎ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ را ﺣﮑﻮﻣﺖ دﻳﻨﯽ در ﻗﺮن ﺑﻴﺴﺖ و ﻳﮑﻢ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ‬
‫ﻣﺒﺮﻣﯽ در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﻣﺎ ﻧﻬﺎدﻩ اﺳﺖ ‪.‬ﻣﺴﺌﻠﻪﯼ ﺳﮑﻮﻻرﻳﺰاﺳﻴﻮن در اﻳﺮان ﻧﻪ ﻃﺮح ﻳﮏ ﻣﻮﺿﻮع اﻧﺘﺰاﻋﯽ اﻳﺪﻩﺷﻨﺎﺳﺎﻧﻪ‪،‬‬
‫ﺑﻠﮑﻪ ارزﻳﺎﺑﯽ از ﻳﮏ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺣﯽ و ﺣﺎﺿﺮ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺤﺚ را ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ از اﻳﻦ واﻗﻌﻴﺖ ﺁﻏﺎز ﮐﺮد و ﺑﺎ ﻧﻈﺮ ﺑﻪ ﺁن ﭘﺎﻳﺎن‬
‫ﺑﺮد‪.‬‬

‫اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ–‪۴٢‬‬

‫ﺗﻮرم و ﺑﺤﺮان – ﭘﺎﻳﺎن ﺳﺨﻦ‬

‫ﺁﻳﺖ اﷲ ﺧﻤﻴﻨﯽ در ﺁﻏﺎز ﮐﺘﺎب "ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ" ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ وﻻﻳﺖ ﻓﻘﻴﻪ از ﺁن ﭼﻴﺰهﺎﻳﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺼﻮرش‬
‫ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺼﺪﻳﻘﺶ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﻳﻌﻨﯽ اﮔﺮ درﺳﺖ ﺗﺼﻮر ﮐﻨﻴﺪ ﮐﻪ اﻳﻦ ﻧﻈﺎم ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻧﻈﺎﻣﯽ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺼﺪﻳﻖ ﻣﯽﮐﻨﻴﺪ ﮐﻪ ﻧﻈﺎم‬
‫ﺧﻮﺑﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻣﺎ دﻳﮕﺮ" ﺗﺼﻮر" ﻧﻤﯽﮐﻨﻴﻢ‪ ،‬زﻳﺮا ﻣﯽداﻧﻴﻢ؛ هﻤﻪ ﭼﻴﺰ در ﺑﺮاﺑﺮ ﭼﺸﻤﺎﻧﻤﺎن ﻣﺠﺴﻢ اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺤﺚ ﺣﮑﻮﻣﺖ دﻳﻨﯽ از دﻳﺪ ﻧﻈﺮﻳﻪﯼ ﺳﻴﺴﺘﻢ‬

‫ﺑﺎ وﺟﻮد اﻳﻦ‪ ،‬اﺳﺘﺪﻻل ﻋﻘﻠﯽ ﺁﻳﺖاﷲ را ﺟﺪﯼ ﻣﯽﮔﻴﺮﻳﻢ و در ﻣﻘﺎﺑﻞ ﺁن‪ ،‬اﻳﻦ ادﻋﺎ را از دﻳﺪﮔﺎﻩ ﺳﻴﺴﺘﻤﯽ ﻣﯽﮔﺬارﻳﻢ‪:‬‬
‫ن دﺳﺘﮕﺎ ِﻩ ﺳﻴﺎﺳﯽ ﺑﺎ اﻳﺠﺎد ﺟﺪاﻳﯽ ﻣﻴﺎن دوﻟﺖ و ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻨﯽ ﻣﯽﮐﺎهﺪ و ﺑﺎ اﻳﻦ‬
‫ﭼﻮن ﻧﻈﺎم ﺳﮑﻮﻻر از ﺣﺪ ﮐُﻤﭙﻠﮑﺲ ﺑﻮد ِ‬
‫ﮐﺎر اﺟﺎزﻩﯼ ﺗﻤﺮﮐﺰ ﺁن روﯼ وﻇﺎﻳﻒ ﺳﻴﺎﺳﯽ ﺧﻮﻳﺶ را ﻣﯽدهﺪ‪ ،‬ﻧﻈﺎم ﺑﻬﺘﺮﯼ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ ﺗﺼﻮر ﺁن ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ ﻣﻨﺠﺮ ﺑﻪ‬
‫ﺗﺼﺪﻳﻖ ﻣﺆﮐﺪﺗﺮﯼ ﺷﻮد‪) .‬در ﻣﻮرد راﺑﻄﻪﯼ ﺗﻤﺮﮐﺰ و ﺷﺎﻧﺲ ﺑﻘﺎ ﺑﺎ ﮐﺎﺳﺘﻦ از ﻣﻴﺰان ﭘﻴﭽﻴﺪﮔﯽ ﺑﻪ ﺁﺛﺎر ﻧﻴﮑﻼس ﻟﻮﻣﻦ‪،‬‬
‫ﻧﻈﺮﻳﻪﭘﺮداز ﺳﻴﺴﺘﻢ رﺟﻮع ﮐﻨﻴﺪ(‪ .‬ﻣﺎ در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﺑﻪ ﺗﻔﺼﻴﻞ در اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪاﻳﻢ‪ .‬در اﻳﻦ ﺑﺤﺚ ﭘﺎﯼ‬
‫ﻼ ﻧﮕﻔﺘﻴﻢ ﻣﺠﺮﻳﺎن دوﻟﺖ دﻳﻨﯽ ﻓﺎﺳﺪﻧﺪ‪ .‬ﺗﻤﺎم ﻣﺪت ﺳﻴﺴﺘﻢ را ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﯽﮐﺮدﻳﻢ‪ .‬در ﺑﺤﺚ‬
‫اﺷﺨﺎص را ﭘﻴﺶ ﻧﻴﺎوردﻳﻢ و ﻣﺜ ً‬
‫ﻣﻨﻄﻖ ﻣﺒﺎدﻟﻪ ﻣﻴﺎن ﺣﻮزﻩﯼ دﻳﻦ ﺑﺎ ﺣﻮزﻩهﺎﯼ ﺳﻴﺎﺳﺖ و اﻗﺘﺼﺎد‪ ،‬ﺗﻌﻴﻴﻦﮐﻨﻨﺪﮔﯽ ﺳﻴﺎﺳﺖ را ﺛﺎﺑﺖ ﮐﺮدﻳﻢ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد‬

‫‪91‬‬
‫واﻗﻌﻴﺖ ﻧﻘﺶ ﺗﻌﻴﻴﻦﮐﻨﻨﺪﻩﯼ ﺳﻴﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺣﻀﻮر دﻳﻦ ﺳﻴﺴﺘﻢ را ﮐﻤﭙﻠﮑﺲ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﻪ ﺷﺪت از ﮐﺎرﺁﻳﯽ ﺁن ﻣﯽﮐﺎهﺪ‪ .‬ارزﺷﯽ‬
‫ﻣﻨﻔﯽ ﮐﻪ ﺑﺨﻮاهﺪ ﻧﻘﺸﯽ ﻣﺜﺒﺖ ﺑﺎز ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﻓﻘﻂ اﺧﺘﻼلﺁور اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﮐﺎﺳﺘﻦ از ﭘﻴﭽﻴﺪﮔﯽ زﺣﻤﺖزا‬

‫ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان از ﭘﻴﭽﻴﺪﮔﯽ زﺣﻤﺖزاﯼ ﺳﻴﺴﺘﻢ ﮐﺎﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺻﻮرت ﮐﻪ ﺗﺸﺮﻳﻔﺎﺗﯽ ﻣﺜﻞ ﻣﺠﻠﺲ و‬
‫ﮐﺎﺑﻴﻨﻪ و رأﯼﮔﻴﺮﯼ را ﺣﺬف ﮐﺮد و ﺑﺎ ﺣﺬف اﻳﻦ ﻧﻬﺎدهﺎﯼ اﻗﺘﺒﺎس ﺷﺪﻩ از ﻏﺮب ﺳﮑﻮﻻر ﺑﻪ ﺣﮑﻮﻣﺖ دﻳﻨﯽ ﻧﺎب رﺳﻴﺪ‪.‬‬
‫ن اﺳﺎﺳﯽ ﺷﻴﺦ‬
‫ﺚ ﻗﺎﻧﻮ ِ‬
‫اﻳﻦ اﻳﺪﻩ هﻤﻮارﻩ در اﻳﺮان ﻣﻄﺮح ﺑﻮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬در اﺑﺘﺪاﯼ ﭘﻴﺮوزﯼ اﻧﻘﻼب اﺳﻼﻣﯽ و در هﻨﮕﺎ ِم ﺑﺤ ِ‬
‫ﻣﺸﻬﻮرﯼ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺷﻴﺦ ﻋﻠﯽ ﺗﻬﺮاﻧﯽ ﺑﻪ ﻃﻨﺰ و ﻃﻌﻨﻪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ‪ :‬رأﯼﮔﻴﺮﯼ و ﭘﺎرﻟﻤﺎن و ﻧﺨﺴﺖوزﻳﺮ و رﺋﻴﺲ ﺟﻤﻬﻮر را‬
‫ﺑﺮاﯼ ﭼﻪ ﻣﯽﺧﻮاهﻴﻢ؟ ﺣﮑﻮﻣﺖ دﻳﻨﯽ ﻳﻌﻨﯽ ﻳﮏ ﺧﻠﻴﻔﻪ ﺑﻌﻼوﻩ ﻳﮏ ﺷﻤﺲ وزﻳﺮ و ﻳﮏ ﻗﻤﺮ وزﻳﺮ !او ﻣﻨﺘﻘﺪ ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ‬
‫ﺶ ﺣ ِﺪ ﮐﻤﭙﻠﮑﺲ‬
‫هﻨﻮز ﮐﺴﺎﻧﯽ هﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺟﺪﯼ ﺧﻮاهﺎن ﺣﮑﻮﻣﺖ اﺳﻼﻣﯽ ﻧﺎب ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺁﻧﺎن ﺑﻪ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺑﻪ ﻟﺰوم ﮐﺎه ِ‬
‫ﺑﻮدن رﺳﻴﺪﻩاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺣﮑﻮﻣﺖ دﻳﻨﯽ ﻧﺎب‬

‫ﺑﺤﺚ ﺳﻴﺴﺘﻤﯽ ﻣﺎ ﺑﺎ اﻳﻨﺎن ﭼﻪ ﻣﯽﺷﻮد؟ ﻣﺎ در ﺑﺮاﺑﺮ اﻳﺪﻩﯼ ﺟﻤﻬﻮرﯼ اﺳﻼﻣﯽ اﻳﺪﻩﯼ ﺟﻤﻬﻮرﯼ ﺳﮑﻮﻻر را ﮔﺬاﺷﺘﻴﻢ و‬
‫ﮔﻔﺘﻴﻢ ﺗﺼﻮر ﺳﻴﺴﺘﻤﯽ ﺁن ﺑﺎﻳﺴﺘﯽ ﺑﻪ ﺗﺼﺪﻳﻖ ﻣﺆﮐﺪﺗﺮ ﺁن راﻩ ﺑﺮد‪ .‬اﻣﺎ اﮔﺮﺟﻤﻬﻮرﯼ اﺳﻼﻣﯽ ﺳﺎدﻩ ﺷﻮد و ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫"اﻣﺎرت اﺳﻼﻣﯽ" ﻃﻼب درﺁﻳﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﻣﯽﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺑﺎ اﺳﺘﺪﻻل ﺳﻴﺴﺘﻤﯽ ﻳﮏ ﻧﻈﺎم ﺳﮑﻮﻻر را ﺑﺮ ﺁن ﺗﺮﺟﻴﺢ دهﻴﻢ؟ ﭘﺎﺳﺦ‬
‫اﻳﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺣﺬف ﺑﺮﺧﯽ ﺗﺸﺮﻳﻔﺎت‪ ،‬ﺳﻴﺴﺘﻢ ﭼﻨﺪان ﺳﺎدﻩ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬در ﺣﮑﻮﻣﺖ دﻳﻨﯽ در ﻧﺎﺑﺘﺮﻳﻦ ﺷﮑﻠﺶ ﻧﻴﺰ ﺷﮑﺎﻓﯽ‬
‫ﺑﺮﻗﺮار اﺳﺖ ﻣﻴﺎن دﻳﻦ و ﺳﻴﺎﺳﺖ‪ ،‬ﮐﻪ هﺮ ﭼﻘﺪر دﻳﻦ ﺳﻴﺎﺳﯽ ﺑﺎﺷﺪ و ﺣﮑﻮﻣﺘﮕﺮان دﻳﻨﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺎز ﺑﺮﻃﺮف ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ دﻳﻨﯽ ﻧﺎب اﻳﻦ ﻣﺸﮑﻞ را هﻢ دارد ﮐﻪ اﻧﺮژﯼ ﻣﻨﻔﯽ دﻳﻦ را اﻳﻦ ﺑﺎر ﺑﯽواﺳﻄﻪﺗﺮ ﻣﺘﻈﺎهﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ و هﻤﻴﻦ اﻣﺮ‬
‫ﺑﻪ ﺷﺪت در ﮐﺎر ﺳﻴﺎﺳﺖ اﺧﺘﻼلﺁور ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﻳﻦ ﺑﺎز ﺑﺎ اﺳﺘﺪﻻل ﺳﻴﺴﺘﻤﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﻧﻈﺎم ﺳﮑﻮﻻر را ﮐﺎرﺁﺗﺮ و‬
‫ﻋﻘﻼﻧﯽﺗﺮ داﻧﺴﺖ‪.‬‬

‫ﺧﻮدوﻳﺮاﻧﮕﺮﯼ ﻧﻈﺎم دﻳﻨﯽ‬

‫از اﻳﻦ ﺑﺤﺚ اﻣﺎ ﻧﺘﻴﺠﻪﯼ ﺟﺎﻟﺒﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﮔﺮﻓﺖ‪ :‬هﺮ ﮔﺎﻩ ﻧﻈﺎم دﻳﻨﯽ ﺑﺨﻮاهﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮐﺎرﺁﻳﯽ درﺁﻳﺪ و ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر از‬
‫ﮐﻤﭙﻠﮑﺲ ﺑﻮدن دﺳﺖوﭘﺎﮔﻴﺮ ﺧﻮد ﺑﮑﺎهﺪ‪ ،‬در ﺁن‪ ،‬دﻳﻦ ﺳﻴﺎﺳﺖ را ﻣﯽزﻧﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺑﺮاﯼ ﺧﻮد ﺟﺎ ﺑﺎز ﮐﻨﺪ‪ .‬در ﻣﺎﺟﺮاﯼ ﺣﺬف‬
‫ﺑﻨﯽﺻﺪر و در ﻣﺎﺟﺮاﯼ ﺣﺬف اﺻﻼﺣﮕﺮان ﻧﻤﻮﻧﻪهﺎﻳﯽ از اﻳﻦ ﺷﻴﻮﻩﯼ ﮐﺎهﺶ ﭘﻴﭽﻴﺪﮔﯽ را ﻣﯽﺑﻴﻨﻴﻢ‪ .‬اﻳﻦ اﻋﻤﺎل اﻣﺎ‬
‫ﺧﻮد ﺳﻴﺎﺳﯽ هﺴﺘﻨﺪ‪ .‬در ﺟﺮﻳﺎن ﺁﻧﻬﺎ دﻳﻦ ﺳﻴﺎﺳﯽ ﺑﺎ اﻗﺪاﻣﯽ ﺳﻴﺎﺳﯽ راﺑﻄﻪاﯼ ﻣﻨﻔﯽ ﺑﺎ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻣﯽﮔﻴﺮد‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ‬
‫راﺑﻄﻪﮔﻴﺮﯼ اﻧﺮژﯼ ﻣﻨﻔﯽ ﺁن ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺧﻮد ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻧﻴﺰ ﻣﯽﺷﻮد و از اﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ ﺑﻪ ﺧﻮد ﻧﻴﺰ ﺿﺮﺑﻪ ﻣﯽزﻧﺪ‪ .‬دﻳﻦ‪ ،‬ﭼﻮن‬
‫ﺑﺨﻮاهﺪ ﺿﺮﻳﺐ ﻧﻔﻮذ ﺧﻮد را در ﺣﻮزﻩﯼ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺑﺎﻻ ﺑﺮد‪ ،‬اﻧﺮژﯼ ﻣﻨﻔﯽ وﻳﺮاﻧﮕﺮ ﺧﻮد را ﻣﺘﻈﺎهﺮ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ‬
‫ﮐﻪ ﺁن را ﭘﻴﺸﺘﺮ از ﮐﻨﺘﺮل ﻣﺼﻠﺤﺖ ﺳﻴﺎﺳﯽ ﺧﺎرج ﮐﺮدﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻈﺎم دﻳﻨﯽ ﺧﻮدوﻳﺮاﻧﮕﺮ اﺳﺖ‪) .‬در اﺻﻞ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺧﺎﻃﺮ‬
‫ﺑﻮد ﮐﻪ ﻓﺮﻣﻮل ﻣﻄﺮح ﺷﺪﻩ در ﺑﺨﺶ ‪" ٢٠‬اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ" در ﻣﻮرد ﺗﺎﺑﻌﻴﺖ ﺿﺮﻳﺐ ﻧﻔﻮذ از اﻧﺮژﯼ ﻣﻨﻔﯽ را‬
‫ﻓﺮﻣﻮل ﺣﻴﺎت ﺣﮑﻮﻣﺖ دﻳﻨﯽ ﻧﺎﻣﻴﺪﻳﻢ‪).‬‬

‫‪92‬‬
 ‫ﺧﻼفزاﻳﯽ دﻳﻦ دوﻟﺘﯽ‬
‫ﺖ ﮐﻨﺘﺮل اﻧﺮژﯼ ﻣﻨﻔﯽ ﻧﻴﺰ ﺑﺮوز ﺧﻮاهﺪ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﻣﺎﺟﺮا از زاوﻳﻪﯼ اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ‬
‫ﺑﺤﺮان در ﺣﺎﻟ ِ‬
‫ﺷﺮحدادﻧﯽ اﺳﺖ‪ :‬دﻳﻦ ارزﺷﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﺎﻳﮕﺎﻩ و ﺣﺪ ارزﺷﻤﻨﺪﯼ ﺧﻮد را در ﺑﻮرس ارزﺷﻬﺎﯼ ﺗﻌﻴﻴﻦﮐﻨﻨﺪﻩﯼ ﻧﻈﺎم از‬
‫ﻃﺮﻳﻖ ﺳﻮﺑﺴﻴﺪ دوﻟﺘﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽﺁورد‪ .‬دﻳﻦ دوﻟﺘﯽ‪ ،‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻳﺎراﻧﻪﯼ دوﻟﺘﯽ واﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺮاﯼ دوﻟﺖ و‬
‫ﺑﻮرس ارزﺷﻬﺎﯼ ﻧﻈﺎم ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺗﮑﻠﻴﻒ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ واﺑﺴﺘﮕﯽ ﺑﺎﻋﺚ ﺧﻼفزاﻳﯽ )‪ (counterproductivity‬ﺗﺤﻤﻴﻞﮔﺮﯼ‬
‫دﻳﻨﯽ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬هﺮ ﭼﻪ دﻳﻦ دوﻟﺘﯽ ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺧﻼف ﺁن ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺗﻼش ﺁن ﺑﺮاﯼ ﮔﺮﻓﺘﻦ راﺑﻄﻪﯼ ﻣﺜﺒﺖ ﺑﺎ ﺳﻴﺎﺳﺖ و‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻧﻴﺰ ﺧﻼفزاﺳﺖ‪ .‬در دوران اﺻﻼﺣﺎت اﻳﻦ ﺧﻼفزاﻳﯽ را ﺁزﻣﻮدﻧﺪ و اﮐﻨﻮن ﺗﺮﺟﻴﺢ ﻣﯽدهﻨﺪ‪ ،‬دﻳﮕﺮ ﺁن را‬
‫ﻧﻴﺎزﻣﺎﻳﻨﺪ‪.‬‬

‫اﺑﺘﺬال‬
‫ﯽ دوﻟﺘﯽ ﻣﯽﮐﻮﺷﺪ ﺧﻼفزاﻳﯽ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ واﺑﺴﺘﮕﯽ ﺑﻪ ﻳﺎراﻧﻪﯼ دوﻟﺘﯽ را از ﻃﺮﻳﻖ ﺗﻘﻮﻳﺖ ارزش دﻳﻦ ﺑﻪ ﻃﻮر‬
‫ﺑﺎرﮔﺎ ِﻩ دﻳﻨ ِ‬
‫ﻦ دوﻟﺘﯽ ﺟﺒﺮان ﮐﻨﺪ‪ .‬ﮐﺎر ﺣﻀﺮات در اﻳﻦ ﺣﺎل ﺑﻪ ﭼﺎپ اﺳﮑﻨﺎس ﺑﺪون ﭘﺸﺘﻮاﻧﻪ‬
‫ش دﻳ ِ‬
‫ﮐﻠﯽ و از اﻳﻦ ﻃﺮﻳﻖ ﺗﻘﻮﻳﺖ ارز ِ‬
‫ﻣﯽﻣﺎﻧﺪ‪ .‬ارزﺷﻬﺎﯼ دﻳﻨﯽ ارزﺷﻬﺎﻳﯽ ﺑﺎد ﮐﺮدﻩاﻧﺪ‪ .‬دﻳﻦ ﻣﺒﺘﺬل ﺷﺪﻩ اﺳﺖ ‪.‬ﭼﻬﺮﻩهﺎﯼ ﺗﺮسﺁور در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﺑﻪ ﺷﺪت‬
‫ﺧﻨﺪﻩﺁور ﺷﺪﻩاﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺗﻮرم‬
‫دﻳﻦ دوﻟﺘﯽ ﻣﺘﻮرم اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺮخ ﺗﻮرم ﺁن ﺑﻪ ﻧﺮخ ﺗﻮرم اﻗﺘﺼﺎدﯼ ﻧﻴﺰ واﺑﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬زﻳﺮا در ﮐﻤﭙﻠﮑﺲ ارزﺷﻬﺎ در‬
‫ﺣﮑﻮﻣﺖ دﻳﻨﯽ‪ ،‬ارزهﺎﯼ دﻳﻨﯽ و اﻗﺘﺼﺎدﯼ ﺑﺮ هﻢ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻣﯽﮔﺬارﻧﺪ‪ .‬ﺗﻮﻟﻴﺪ ﮐﺎﻻهﺎﯼ دﻳﻨﯽ ﺑﺎﻻ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و اﻳﻦ از‬
‫ارزش ﻋﻤﻮﻣﯽ دﻳﻦ ﮐﺎﺳﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬دﻳﻦ‪-‬دارﯼ اﻣﺎ ﺟﻮاز ورود ﺑﻪ ﺣﻮزﻩهﺎﯼ ﺳﻴﺎﺳﺖ و ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ اﻋﺘﺒﺎر‬
‫ﺳﻮدﺁور اﺳﺖ و ﺑﺪﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﻣﺴﺎﺑﻘﻪاﯼ درﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺮاﯼ داﺷﺘﻦ دﮐﺎﻧﯽ در ﺑﺎزار دﻳﻦ‪ .‬ﺑﺎدﮐﺮدﮔﯽ و اﺑﺘﺬال ارز دوﻟﺘﯽ دﻳﻨﯽ‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ارز ﻣﺤﻮرﯼ‪ ،‬هﻤﻪﯼ ارزﺷﻬﺎﯼ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻓﺮهﻨﮕﯽ را ﺑﻪ اﺑﺘﺬال ﮐﺸﺎﻧﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬هﻴﭻ ﭼﻴﺰﯼ دﻳﮕﺮ ارزش‬
‫ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺟﺎﻣﻌﻪ ﭘﺎ در ﻳﮏ ﻣﺮﺣﻠﻪﯼ ﺗﻮرﻣﯽ ﮔﺬﺷﺘﻪ اﺳﺖ ‪.‬‬

‫***‬

‫ﭘﺎﻳﺎن ﺳﺨﻦ‬
‫«ﺗﻮرم دارﻳﻢ ﺗﺎ ﺗﻮرم‪ .‬ﺗﻮرﻣﻬﺎﻳﯽ هﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﺁﻳﻨﺪ و ﻣﯽروﻧﺪ و ﺗﺄﺛﻴﺮ ﭼﻨﺪاﻧﯽ ﺑﺮ روان ﻣﻠﺖ ﺑﻪ ﺟﺎ ﻧﻤﯽﮔﺬارﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ‬
‫ﻧﻮﻋﯽ ﺗﻮرم وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﺷﺎﺧﺺ ﺁن دورﻩاﯼ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻴﻢ ﺁن را دورﻩﯼ ﺗﻮرﻣﯽ ﺑﻨﺎﻣﻴﻢ‪ .‬هﺮ ﭼﻪ در اﻳﻦ دورﻩ‬
‫واﻗﻊ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻮرﻣﯽ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﻘﻂ ﭘﻮل ﻧﻴﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﯽاﻋﺘﺒﺎر ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ارزﺷﻬﺎﯼ اﻧﺪﻳﺸﻪ و رﻓﺘﺎر ﻧﻴﺰ ﺑﯽاﻋﺘﺒﺎر ﺷﻮﻧﺪ‪ «.‬اﻳﻦ‬
‫ﺳﺨﻦ را از ﺑﺨﺶ ‪" ۵٩‬اﻧﺪﻳﺸﻪﯼ اﻧﺘﻘﺎدﯼ" ﻧﻘﻞ ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ .‬ﻋﻨﻮان ﮔﻔﺘﺎر "ﺗﻮرمزدﮔﯽ" ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺮاﯼ اﻳﻦ ﮐﻪ ﺑﮕﻮﻳﻢ ﻣﺮﺣﻠﻪﯼ‬
‫ﺗﻮرﻣﯽ ﻓﻌﻠﯽ در اﻳﺮان ﭼﻪ ﺧﺼﻠﺘﯽ دارد‪ ،‬ﭘﺲ از ﻃﺮح ﻣﻮﺿﻮع ﺗﻮرم ﺧﻮاﺳﺘﻢ ﭘﺮاﻧﺘﺰﯼ ﺑﮕﺸﺎﻳﻢ و ﺳﺨﻨﯽ در ﺣﺎﺷﻴﻪ‬
‫ﮔﻮﻳﻢ در ﻣﻮرد "اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ"‪ .‬اﻣﺎ هﻤﭽﻨﺎن ﮐﻪ دﻳﺪﻳﺪ ﮐﻼم ﮐﻼم ﺁورد و ﺳﺨﻦ ﺑﻪ درازا ﮐﺸﻴﺪ‪ ۴٢ .‬ﮔﻔﺘﺎر ﺻﺮف‬

‫‪93‬‬
‫ﻣﻮﺿﻮع اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﮔﻔﺘﺎر ‪ ١٠٠‬رﺳﻴﺪم‪ ،‬ﺑﯽ ﺁﻧﮑﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻢ ﻧﮑﺘﻪهﺎﻳﯽ را ﮐﻪ ﺑﺮاﯼ "اﻧﺪﻳﺸﻪﯼ اﻧﺘﻘﺎدﯼ" در‬
‫ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮدم‪ ،‬ﻃﺮح ﮐﻨﻢ‪ .‬ﻻزم اﺳﺖ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﭘﺎﻳﺒﻨﺪ ﻧﻤﺎﻧﺪن ﺑﻪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﯼ اﻋﻼم ﺷﺪﻩ‪ ،‬ﭘﻮزش ﺑﻄﻠﺒﻢ‪ .‬اﻣﻴﺪوارم اﮔﺮ‬
‫ﮐﺴﯽ اﻳﻦ ﮔﻔﺘﺎرهﺎ را ﺷﻨﻴﺪﻩ ﻳﺎ ﺁﻧﻬﺎ را ﺧﻮاﻧﺪﻩ‪ ،‬ﺣﺲ ﻧﮑﻨﺪ وﻗﺘﺶ ﺗﻠﻒ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻮﺷﺤﺎﻟﻢ اﮔﺮ ﭘﺮﺳﺸﻬﺎﻳﯽ را ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﻢ‪.‬‬

‫ﻓﮑﺮ ﮐﺮدﻩ ﺑﻮدم ﮐﻪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﯼ "اﻧﺪﻳﺸﻪﯼ اﻧﺘﻘﺎدﯼ" را اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﭘﻴﺶ ﻣﯽﺑﺮم ‪:‬در اداﻣﻪﯼ ﺁن ﭼﻪ ﺁﻣﺪ‪ ،‬ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ ﻳﮏ‬
‫ﺗﻘﺴﻴﻢﺑﻨﺪﯼ ﮐﻼﺳﻴﮏ در ﻣﻨﻄﻖ ﺑﻪ ﺑﺤﺚ ﺗﺼﻮر‪ ،‬ﺑﻌﺪ ﺗﺼﺪﻳﻖ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع اﺳﺘﺪﻻل ﻣﯽﭘﺮدازم‪ .‬اﻣﺎ ﺁﻧﭽﻨﺎن ﮐﻪ‬
‫ﮔﻔﺘﻢ ﺑﺤﺚ از "ﺗﻮرمزدﮔﯽ" ﺑﻪ "اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ" ﮐﺸﻴﺪ‪ .‬در اﻳﻨﺠﺎ ﻣﺸﮑﻠﯽ ﮐﻪ داﺷﺘﻢ‪ ،‬ﺗﻨﮕﯽ ﺟﺎ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ اﻳﻦ‬
‫اﻣﻴﺪوارم ﭼﻨﺪان ﻧﺎﻣﻔﻬﻮم و ﺷﺘﺎﺑﺰدﻩ ﺳﺨﻦ ﻧﮕﻔﺘﻪ ﺑﺎﺷﻢ ‪.‬ﻣﻮﺿﻮع ﮐﺎر ﻣﻦ دﻳﻦ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان دﻳﻦ ﻧﺒﻮد‪ ،‬ﻣﻮﺿﻮع دﻳﻦﻓﺮوﺷﯽ‬
‫ﺑﻮد‪ .‬در ﺑﺤﺚ دﻳﻦﻓﺮوﺷﯽ ﻧﻴﺰ ﻣﻦ ﻣﺒﻨﺎ را ﻓﺴﺎد ﺷﺨﺼﯽ ﻧﮕﺬاﺷﺘﻪ ﺑﻮدم‪ .‬ﺳﻴﺴﺘﻤﯽ را ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﯽﮐﺮدم و ﭘﻴﺶ ﻣﯽرﻓﺘﻢ‪.‬‬
‫اﻳﻦ را ﻣﯽداﻧﻢ ﮐﻪ واﻗﻌﻴﺖ ﭘﻴﭽﻴﺪﻩﺗﺮ از اﻳﻦ ﺣﺮﻓﻬﺎﺳﺖ و ﺗﻨﻬﺎ ﮐﺎرﯼ ﮐﻪ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ ،‬ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻳﮏ ﻣﺪل ﻧﻈﺮﯼ ﺑﺮاﯼ‬
‫ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺁن از زاوﻳﻪاﯼ ﻣﺤﺪود اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ را ﻧﻴﺰ ﭘﻨﻬﺎن ﻧﻤﯽﮐﻨﻢ ﮐﻪ در ﺷﺮح ﻣﺎﺟﺮا ﺣﺎﻟﺖ ﻧﺎﻇﺮ ﺑﯽﻃﺮف را ﻧﺪاﺷﺘﻪام‪.‬‬
‫ﮔﻔﺘﻪام ﮐﻪ دﻳﻦ‪-‬دارﯼ‪ ،‬داﺷﺘﻦ ﭼﻴﺰﯼ در ﻣﺘﻦ ﺗﻔﺎوﺗﻬﺎﺳﺖ؛ ﻣﺘﻔﺎوت ﺑﻮدن ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ دﻳﻦ‪-‬دارﯼ ﺑﻪ ﺳﺎدﮔﯽ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﺑﻪ‬
‫ﺗﻔﺎوﺗﻬﺎﯼ دﻳﮕﺮ راﻩ ﺑﺮد‪ .‬ﻣﻦ از زاوﻳﻪاﯼ ﻋﺪاﻟﺖﺧﻮاهﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﺗﻔﺎوﺗﻬﺎ ﺣﺴﺎﺳﻢ و از اﻳﻦ رو ﺗﻮﺟﻪ را ﺟﻠﺐ ﻣﯽﮐﻨﻢ ﺑﻪ ﺁﻧﭽﻪ‬
‫ﺗﺒﻌﻴﺾ و ﺳﺘﻢ ﺑﺮﻣﯽاﻧﮕﻴﺰد‪ .‬ﻣﻦ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺁن ﺑﻮدم ﮐﻪ درﻳﺎﺑﻢ دﻳﻦ‪-‬دارﯼ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ‪-‬دارﯼ ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺁﻧﭽﻪ در‬
‫ﭼﺎرﭼﻮب "اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ" ﻋﺮﺿﻪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﻳﺎدداﺷﺘﻬﺎﻳﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ هﻨﮕﺎم ﮐﺎر روﯼ ﭘﺮوژﻩاﯼ ﻓﺮاهﻢ ﮐﺮدﻩ‬
‫ﺑﻮدم ﮐﻪ ﻓﺸﺮدﻩاﯼ از ﺁن ﭘﻴﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻘﺎﻟﻪاﯼ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان" اﻳﻤﺎن و ﺗﮑﻨﻴﮏ" ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﻴﺪوارم ﺑﺘﻮاﻧﻢ‬
‫"اﻗﺘﺼﺎد ﺳﻴﺎﺳﯽ دﻳﻦ" را ﺗﮑﻤﻴﻞ و ﺁراﺳﺘﻪ ﮐﻨﻢ و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮐﺘﺎب درﺁورم‪.‬‬
‫از ﺗﻮﺟﻪ هﻤﮕﺎن ﺳﭙﺎﺳﮕﺰارم‪ .‬از "زﻣﺎﻧﻪ" ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻓﺮﺻﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻦ داد‪ ،‬ﺗﺸﮑﺮ ﻣﯽﮐﻨﻢ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮ ﺧﻮاﺳﺖ ﺁﻗﺎﯼ ﻣﻬﺪﯼ‬
‫ﺟﺎﻣﯽ‪ ،‬ﻣﺪﻳﺮ "زﻣﺎﻧﻪ" و ﺗﻤﺎﻳﻞ ﺧﻮدم ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﮐﻤﺒﻮد وﻗﺖ‪ ،‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﮔﻔﺘﺎر ﻣﺠﻤﻮﻋﻪﯼ " ﺑﺮاﯼ ﻣﺨﺎﻃﺒﺎن زﻣﺎﻧﻪ" را ﺑﻪ‬
‫ﭘﺎﻳﺎن ﻣﯽرﺳﺎﻧﻢ‪ .‬ﺑﺎ درود و ﺳﭙﺎس‪.‬‬

‫‪94‬‬