ENERJ GER KAZANIMINDA ETKN BR ARA:

DNER TP REJENERATRLER
Prof Dr. Tuncay YILMAZ 1945'de Tarsus'ta dodu. 1968'de Berlin Teknik niversitesini bitirdi. 1972 ylnda ayn niversitenin Makina Mhendislii Blm'nde Is ve Ktle Transferi Bilim Dalnda Doent oldu. 1983'te ukurova niversitesi Makina Mhendislii Blm Termodinamik Anabilim Dalna profesr olarak atand. Almanya dnda ngiltere'ce Cambridge ve Liverpool niversitelerinde, ABD'de Massachusetts Institute of Technology'de misafir retim yesi olarak bulundu. 1986-1989 yllar arasnda Mhendislik-Mimarlk Fakltesi Dekanlk grevim yrtt. Halen ukurova niversitesi Mhendislik Mimarlk Fakltesi Makina Mhendislii Blm Bakanl ve ukurova niversitesi Soutma ve klimlendirme Teknik Uygulama ve Aratrma Merkezi Mdrl grevlerim srdrmektedir. r. Gr. Erturul CHAN 1966'da Adana'da dodu. 1987'de ukurova niversitesi Makina Mhendislii Blmnden mezun oldu. Ayn yl ukurova niversitesi Fen Bilimleri Enstits Makina Mhendislii Ana Bilim Dal'nda Yksek Lisans renimine halad. 1991 ylnda Yksek Lisans renimini tamamlad. 1992 ylnda retim grevlisi oldu. Halen ayn blmde retim grevlisi olarak almakta ve doktora renimine devam etmektedir.

1. GR:
Rejeneratif tip s eanjrlerinin en nemlilerinden biri dner tip olanlardr. Dner tip rejeneratrler mucidinin adna izafen LJUNGSTRM hava stcs olarak da adlandrlr. Dner tip s eanjrleri ok eitli kullanma alan bulmaktadrlar. Gaz trbinlerinde uzun zamandan beri baar ile kullanlmaktadrlar. Ayrca termik santrallerde hava n stcs olarak da dner rejeneratrler kullanlarak enerji tasarruf edilmektedir. Son yllarda dner tip rejeneratrler iklimlendirme tesislerinde ithal mal olarak kullanlmaya balanmtr. Trkiye'de ilk defa Blmmzde bu tip bir eanjr imal edilmekte ve denenmektedir. Bu makalede dner tip s eanjrlerinin yaps, imalat, tasarm esaslar ve kullanm hakknda etrafl bilgi verilecektir. Ancak nce dner tip s eanjrleri hakknda yaplan aratrmalara ve hesaplamalara deinilecektir.

2.DNER TP ISI EANJRLER LE LGL YAPILAN ALIMALAR

Rejeneratrler hakknda ilk teorik alma Nussell (1927), Hausen (1929) ve Schumann (1929) tarafndan yaplmtr. Bilahare Hausen (1942) rejenerat teorisini geniletmitir. Hausen (1976) re jeneratrlerin pratik olarak hesaplanmasna da nemli katkda bulunmutur. Dner rejeneratrlerde debilerdeki ani deimelerin verime etkisi Romie (1990) tarafndan incelenmitir. Gazlar arasnda s tasarrufu salayan eanjrler ve bu arada dner s eanjrleri hakknda genel bilgiler Reay (1981) ve Jttemann (1984) tarafndan etrafl olarak verilmitir. lk almada s enerjisini alp bilahare veren kat maddenin dnmeyip, gaz giri klarnn dnd Rothemhle tipi dner s eanjrleri de ayrntl olarak aklanmtr. Atthey (1988) tarafndan dner tip rejeneratrlerde s transferi, basit rejeneratr diferansiyel denklemlerinin s dengelemesi metodu ile analitik olarak zlmesiyle hesaplanm ve daha nce yaplan almalarla karlatrlmtr. Dner rejeneratrler Lai, Dudukovc ve Ramachandran (1987) tarafndan hcre metodu kullanlarak nmerik olarak incelenmitir. Basil dner rejeneratr diferansiyel denklemleri baz zel durumlar iin Scarcabarozz (1989) tarafndan analitik olarak zlmtr. Rejeneratrdeki kat maddede ak ynnde s iletimini dikkate alan analitik bir zm metodu ve s iletim katsaysnn etkisi Skiepko (1988,1989) tarafndan analitik olarak hesaplanmtr. Dier ve gayet efektif bir nmerik-analitik metot Hill ve Willmott (1987) tarafndan verilmitir. Rcjencratrlcrin Galerkin metoduyla hesaplanmas Baclic (1985) tarafndan verilmitir. Basit rejeneratr diferansiyel denklemlerinin integral metodu ile hesaplanmas Willmott ve Duggan (1980) tarafndan yaplmtr. Genel integral metodu Smith (1979) tarafndan her trl rejeneratrlerde uygulanmtr. Rejeneratr iindeki gazlarn verime etkisi sonlu farklar metoduyla Willmot ve Hinchcliffe (1976), tarafndan hesaplanmtr. Romie (1987) rejeneratr hesaplarnda kullanlan Anzelius-Schumann fonksiyonlarm ve bunlarn zelliklerini vermitir. Romic ve Baclic (1988) ise bu fonksiyonlar kullanarak rejeneratr etkinliklerini hesaplamlardr. E ynl rejeneratrlerde etkinliin analitik olarak hesaplanmas Romie (1992) tarafndan yaplmtr.

3. DNER TP EANJRLERN KONSTRKSYON ESASLARI

Dner tip s eanjrleri ekil 1'de gsterildii gibi prensip olarak disk ve tanbur eklinde imal edilmektedir. Disk eklinde olanda ak genelde eksenel ynde olup, tanbur eklinde olanda ise genelde radyal dorultudadr.

Eanjrlerin iinde matriks ad verilen kat malzemeler s depolama grevi yaparlar ve ok eitli ekillerde olabilmektedirler. ekil 2'de bu kanallardan baz rnekler verilmitir. Bu zel yapm sayesinde bu eanjrlerde 4000 m3 /m2 deerine kadar birim hacimde s transferi yzeyi elde edilebilmektedir. Bu deer de dner tip eanjrlerin fevkalade kompakt yaplabileceini gstermektedir.

ekil 3'te eanjrlerin dtan grn verilmitir. Eanjrler normalde kart ak olarak altrlrlar. Egzost gaznn temiz havaya karmamas iin eanjrlerin bir ksm ekilde grld gibi s transfer etmez. Dner tip s eanjrlerinde s deitirme yannda nem alverii de yaplabilmektedir. Bundan dolay kullanlan levha tipi maddelere higroskobik zellikler ilave edilmektedir. Bylece duyulur s yerine gizli sy da transfer etmek mmkn olmaktadr Rotor ap bilhassa 2 metreyi getii zaman rotor tek para deil ok para olarak imal edilmektedir. Bu durum ekil 1'den de anlalmaktadr. ekil 4'te de eanjrn tahrik mekanizmas gsterilmitir. Ancak varyatrler kullanarak merkezden de tahrik etmek dnlebilir. Baz durumlarda devir says kontrol de edilebilmektedir.

4. DNER REJENERATR TASARIM ESASLARI

Bu eanjrlerin hesaplanmasnda bir eanjr etkinlii aadaki gibi tarif edilebilir.

5. KULLANILMA ALANLARI VE BALAMA EKLLER

Dner tip s eanjrleri ile yksek etkinlikler elde edilebilir. O halde normal olarak gerekli olan etkinlikler prensipte %60-80 orannda olmaldr. Daha dk eanjr etkinlikleri isteniyorsa o zaman dier tip eanjrler tercih edilmelidir. Higroskobik maddeli dner tip s eanjrleri normal olanlara gre %30-40 civarnda daha fazla s transfer edebilmektedir. Bilhassa nemlendirmeli veya soutmal iklimlendirme sistemlerinde higroskobik maddeli dner s eanjrleri kullanlmas tavsiye edilir. Yazlan scak ve nemli blgelerde kurulan modern otellerde nemli scak d havann nemini almak iin egzost havadan yararlanlr ve %90 'lara varan enerji tasarrufu yaplabilir. Yksek temiz d hava ihtiyac olan hastanelerde de yksek miktarda enerji dner s eanjrleri ile elde edilebilir. eitli tesislerde dner eanjrlerin sisteme balama durumlar farkl olarak yaplabilir. En nemli olan faktrlerden biri de vantilatrlerin hangi tarafta bulunacadr. ekil 5'te balama durumlar gsterilmitir. ekil 5a'da verilen durum en ok kullanlandr. Gsterilen klape ile gerektiinde temiz ve egzost havas arasndaki basn fark ayarlanabilir. ekil 5b'deki durum bilhassa en ok soutma kazanm salanmas gereken durumlarda kullanlmaktadr. Bu balama durumunda egzost havasnn temiz havaya karmas da nlenmektedir. En az kullanlan durum ekil 5c'de kullanlandr. ekil 5d'de verilen balama eklinde en yksek stma geri kazanm elde etmek mmkndr. Bu durumda vantilatrlerin akkana verdikleri sdan en yksek oranda faydalanlmaktadr. Ancak bu durumda egzost gaznn temiz havaya karmasn nlemek mmkn deildir. Dner s eanjrlerinin dier bir zellii de motor hz kontrol edilerek eanjr veriminin veya k scaklklarnn kontrol edilebilmesidir.

ekil 6'da s ve nem verimlerinin devir says n'nin nominal devir says no'a oran ile deiimi gsterilmitir. Bu diyagramda hem sl etkinlik T hem de nem etkinlii X gsterilmitir.

6. SONU
Dner tip s eanjrleri hakknda uzun yllardan beri aratrma ve gelitirme almalar yaplmaktadr. Bu eanjrlerin dier enerji geri kazanm eanjrlerine gre daha ucuz ve etkinlikleri daha yksektir. Hem duyulur hem gizli s transferlerinde baar ile kullanlmaktadr. Byk tesislerde (150.000 m3/h ve daha fazla hava ihtiyac olanlar) dner tip s eanjrl tesisler ilk yatrm masraflarnda dahi ok daha ucuz olmaktadr. Bu eanjrlerin lkemizde de ileriki yllarda ok daha yaygn olarak kullanaca aikardr.

7. KAYNAKLAR
A. Azelius, 1926, Uber die Erwrmung vermittels durchstrmender Medien, Zeitschrift angewandte Math. Mech. 6/4, 29-40

D.R. Atthey, 1988, An approximate thermal analysis for a regenerative heat axchangers, Int. J. Heat Mass Transfer, 31, 1431-1441 B.S. Baclic, 1985 The application of the Galerkin Method to the solution of the symetric and balanced counterflow regenerator problem, J.Heat Transfer, 107,214-221 H. Hausen 1929, ber die Theorie de Warmeaustaushes in Regeneratoren, Zeitschrift Angewandte Math. Mech. 9, 173-200. H. Hausen, 1942, Verfahrensthechnische Zeitschrift, Verein Deutscher Ingenieure, 2, 31-43. H. Hausen, 1976, Wrmebertragung im Gegenstrom, Gleichstrom und Kreuzstrom, 2. Auflage, Springer Verlag, Berlin. H. Hausen, 1931, Nherungverfahren zur Berechnunug de Wrmeaustaustausches in Regeneratoren, Zeitschrift Angewandte Math. Mech., 2, 105-144. A.Hill and A.J. Willmott, 1987, A robust method for regenerative heat exchanger calculations, Int. J. Heat Mass Transfer, 30, 241-249. H. Jttemann, 1984, Waermerckgewinnung in raumlufttechischen Anlagen, Verlag C.F. Muller, arlsruhe. W.M. Kays, A.L. London, 1984, Compact Heat Exc-hangers, 3. Edition, Mc Graw-Hill, New York. S. Lai, M.P. Dudukovic and P.A. Ramachandran. 1987, Cells -in -serien method for simulation of heal regeneration in periodic operation, Numerical Heal Transferli, 125-141. W. Nusselt, 1927, Die Theorie de Winderhitzers, Zeitschrift Verein Deutscher Ingenieure, 71, 85-91. D.A. Reay, 1981, A Review of gas-gas heat recovery systems, Heat Recovery System, 1,3-41. F. E. Romie and B.S. Baclic, 1988, Methods for rapid calculation of the operation of asymmetric counterf-low regenerators, Heat Transfer, 190, 785-788. F.E. Romie, 1987, Two functions used in the analysis of crossflow exchangers, regenerators and related equipments, J. Heat Transfer, 109, 518-521. F.E. Romie, 1992, A solution for the parallel-flow regenerator, J. Heat Transfer, 114, 278-280 F.E. romie, 1990, Response of rotary regenerators to step changes in mass rates, J. Heat Transfer, 112,43-48. R.Scaricabarozzi, 1989, Simple particular solutions and speed calculation of regenerators, Heat Recovery Systems and CHP, 9/5, 443-446. T. E. W. Schumann, 1929, A liquid flovving through a porous prism, Heat Transfer, J. Franklin insi., 405-416. T. Skiepko, 1988, The effect of matrix longitudunal heat conduction on the temperature fields in the rotary heat exchangers, Int J. Heat Mass Tranfer, 31, 2227-2238. T. Skiepko, 1989, Effect of parameter values on gas and matrix temperature fields in the rotary heat cxchangers, Int J. Heat Mass Transfer, 32, 1443-1472. A. J. Willmott and C. Hinchcliffe, 1976, The effcct oJ gas heat storage upon the performance of the thermal regenerator, Int. J. Heat Mass Transfer 19, 821-826. P. Wors0e Schmidt 1991, Effect of fresh air perging on the efficiency of energy Recovery from exhaust ai in rotary regenerators, Int. J. refrig. 14, P. 233-239. T. Ylmaz, 1993. Konveksiyonla Is Transferinde Teori ve Uygulama .. Mh.Mim.Fak., Yayn no 19. Adana