Praksis 10

| Sayfa: 389-403

K i t a p

T a n t m

Sivil Toplumun Eletirisinden Sosyalist Demokrasi Kuramna: Sivil Toplum ve tesi

Ate Uslu

Glnur Savran Sivil Toplum ve tesi

ivil toplum kategorisi, 1970lerde Avrupa komnizminin ve postmarksizmin kuramclarnn snf politikasna almak olarak gelitirdikleri yaklamlarn balca eksenlerindendir. Glnur Acar-Savrann 1987de yaymlanan ve 2003 yaznda ikinci basm yaplan Sivil Toplum ve tesi adl kitabnn k noktas sol evrelerde sivil toplumu temel alan zmleme ynteminin yaygnlk kazanmaya balamasdr. Sivil toplum kavram 70lerde kta Avrupasndaki sol partilerin gelitirdii siyasi almlara paralel olarak kullanlyordu (Savran, 1984: 31). Gerek Avrokomnizm adyla yaygnlaan bu yeni siyasi strateji, gerekse yeni toplumsal hareketleri merkeze alan anlay sivil toplumu snf d bir muhalefet alan olarak gryordu1. Bu yaklamlara gre sivil toplum, bireylerin kendi kendilerini ynlendirebildikleri bir aland; demokratik yaplarn ve demokrasi mcadelesinin alanyd (Acar-Savran, 2003: 9). Bu ekilde sivil topluma snfd bir genel muhalefet hareketinin alan olma zellii atfe-

1 talyan Marksist Antonio Gramsci, hegemonya kavramyla desteklenen bir siyaset kuram oluturma abasnn sonucu olarak, sivil toplum paradigmasn zgn bir ekilde gelitirmiti. Sol-liberalizm, geleneksel snf politikasna dayanan stratejileri reddederek devlet sosyalizmine kar sava aarken -bkz. Keane (1994)sk sk talyan Marksist Antonio Gramscinin Hapishane Defterlerine atf yapyordu. Bu yaz kapsamnda, Savrann Gramscinin sivil toplum yorumu zerine yapt deerlendirmelere deinilmeyecektir. Bu konuda bkz. Savran (1984: 43-47; 1988), Acar-Savran (2003: 11-13).

390

Ate Uslu

2 Avrokomnizmin kapsaml bir eletirisi iin Ernest Mandelin Critique de leurocommunisme adl almas(1978) en kapsaml kaynak olma niteliini bugn de srdrmektedir. Sivil toplumcu yaklamlarn, sol liberalizmin Trkiyedeki uzantlarnn eletirisi iin bkz. S. Savran (1986: 18 vd.), ulhaolu ve Soyer (2000: 22 vd.), ulhaolu (2001).

diliyordu; bu anlayn gnmzde ald biimin (STKclk) dzen kartln da geride brakm bir hareket haline geldiini sylemek mmkndr (Acar-Savran, 2003: iii-v). Sivil Toplum ve tesinde yazar bu genel tablodan yola kar, ancak kitabn konusu ne Avrokomnist strateji, ne de sivil toplumculuun sivil topluma ykledii anlamdr2. Kitapta sivil toplum kavramnn dnrde; Rousseau, Hegel ve Marxta ald farkl anlamlar incelenmektedir. Yazarn kitaptaki temel amac, [s]ivil topluma yaslanma perspektifini, sivil toplumu ama, onun tesine geme perspektifi nda eletirmektir (Acar-Savran, 2003: v); baka bir deyile, sivil topluma kktenci bir eletirel yaklamn ncllerini ortaya koymaktr (Acar-Savran, 2003: 15). Bu almada ncelikle kitabn erevesini oluturan yaklam yntemi ve yazarn kulland temel kavramlar zerinde durulacaktr. kinci blm sivil toplum kavramnn kitapta ele alnan dnrde kazand anlamlarn incelenmesine ayrlmtr. Son blmde ise kitapta Marxtan yola klarak gelitirilen sivil toplumun tesine geme perspektifinin olanakl kld siyasi almlar deerlendirilecektir.

Yntemsel ereve ve Temel Kavramlar Sivil toplum kategorisini burjuva dncesinin getirdii bir yanlsama, ideolojik bir kavram olarak ele alp terk eden kuramclarn aksine, Acar-Savran bu kavramn bilimsel ve meru bir kavram olabileceini savunur. Sivil toplum kavram toplumsal-tarihsel temeline yerletirilir ve temelde yatan zsel ilikilerden hareketle aklanrsa, bilimsel adan anlaml bir kategori olarak ele alnmas olanakl hale gelir. Bu dorultuda sivil toplum (ve ayn ekilde sivil toplum/devlet ikilii) kapitalist retim ilikilerinin zgll balamnda deerlendirilir; burjuva toplumunun yapsyla yakndan ilintili olan bu kavramn tarihsel ve toplumsal gereklikle balants iinde incelenmesi, bu toplumda varolan ilikilerin eletirilmesine olanak verir (Savran, 1984: 32; Acar-Savran, 2003: 197). Grld gibi, sivil toplumun anlaml bir kategori olarak ele alnmas, bu kategoriye mutlaklk atfedilmesi anlamna gelmez; aksine, bu ekilde sivil toplumun eletirilerek almas zerine kurulu bir perspektifin inas mmkn

Sivil Toplumun Eletirisinden Sosyalist Demokrasi Kuramna: "Sivil Toplum ve tesi"

391

olur. Bu perspektifin ierdii eletirel yaklam burjuvazinin hegemonyasnn zgllnn anlalmasn salar, bylece bir kar hegemonya kurmak olanak kazanr (Savran, 1984: 32). Sivil toplum kategorisinin Marksist zmlemede meru bir kategori olarak kullanlmasn anlaml klan bir dier neden de, bu kavramn kendi iinde tad zenginliktir. Sivil toplum ekonomik grn biimleriyle ideolojik biimlerin birliinin alandr; altyap ile styapnn kesime alandr (Acar-Savran, 2003: 197). Sivil toplumun tad bu zenginlik, toplumsal eletirinin altyap/styap ikilemiyle snrl kalmasn engeller. Altyap kavramyla (retim, dolam ve blm kategorileriyle) birlikte sivil toplum kategorisinin kullanlmas Marxn eletiri konusunun ekonominin yzey biimlerinin tesine doru geniletilmesini olanakl klar (Acar-Savran, 2003: 194, 198; Savran, 1984: 42), bylece Marksizmi toplumu altyap/styap ikilii zerine kurgulayan bir kuramdan ibaret gren yaklamlarn dar ufku alabilir. Yazarn bu dorultudaki abas Marksizm iinde altyap/styap ikiliini geleneksel (ilk terimin ikinci terimi eitli llerde belirledii) paradigmann dnda bir kurguyla yeniden reten kuramclarn almalaryla karlatrlabilir. Klasik Marksizmin ekonomik belirlenimcilikle zde grlen yntemine kar tavr alan Bat Marksizminin temsilcileri, bu ortodoks ynteme kar Gramscinin siyaset ve ideoloji zerine zmlemelerini ve Althusserin st-belirlenim (surdtermination) kavramn benimsiyorlard. Ancak ne styaplar teorisyeni Gramscinin styap elerine nem veren zmlemeleri; ne de bir dzeyler sistemi ortaya atarak altyap/styap ikiliinin dayand mant st-belirleme kavram erevesinde yeniden reten Althusserin abalar bu ikili kurguyu aan bir perspektif sunamaz. ounlukla sanldnn aksine Marxn yaptnda gayet nadiren kullanlm olan bu ikilii amann yolu, belirlenimin ynnde deiikliklere gitmek -rnein karlkl belirlenimden bahsetmek- de deildir; yalnzca eletiriyi bu ikiliin tesine geerek yapabilen bir perspektif Marksizmin tam olarak anlamlandrlmasn salayabilir. Byle bir perspektifin ncllerine Gyrgy Lukcsn Tarih ve Snf Bilinci adl kitabnda rastlanmaktadr; ancak bu perspektifin toplumsal zmlemede gerek anlamyla kullanlmas Acar-Savrann da benimsedii, toplumsal gereklii on-

392

Ate Uslu

3 Lucien Svein ontolojiyi metafizik ile zde olarak tanmlayp Marksist felsefe bir ontoloji deildir cmlesini defalarca tekrarlamas (1980: 696), bu disiplinin Marksizmde sevimsiz bir alan olarak grlmesinin rneklerindendir.

tolojik dzlemde ele alan bir yaklamla mmkndr. Yazara gre salam bir toplumsal eletirinin tutarl bir doa/tarih ilikisi anlayna, baka bir deyile, salam bir felsefi-ontolojik ereveye dayanmas gerekmektedir (Acar-Savran, 2003: 15). Ontoloji, bata varlk olmak zere varolu, z gibi kategorileri inceleme konusu olarak alan felsefe disiplinidir. Ontolojinin, felsefenin en speklatif ve en metafizik alannda yer ald ynndeki yaygn gr3, bu disiplinin Marksist kuramla herhangi bir ekilde badatrlmasn riskli bir ura haline getirmektedir (Tertulian, 1999: 812). Acar-Savrann yaklamnda ontoloji bu metafizik/speklatif anlamlardan uzaktr; yazar bu kavram toplum, tarih ve doaya ilikin kategorilerin, insan znn, snf kimliklerinin temellenme biimlerinin aklanmasna bal olarak kullanr (Acar-Savran, 2003: 183; Savran, 1990: 109). Yazara gre Marxn kurduu tarihsel maddecilik bir ontolojidir; Marxn bavurduu tm soyutlamalar ontolojik olarak belirlenmitir, bu soyutlamalar insann doa ile ilikisiyle (retimiyle) balants iinde oluturulur (Savran, 1990: 131). Ontolojik perspektif, ampirik olgularn ve bilin biimlerinin gerekliin btn iindeki yerleriyle kavranmalarn mmkn klar (Savran, 1993: 66). Bu perspektifin Marxn yaptlarnda bulunan nclleri Marksist dnr Gyrgy Lukcs tarafndan yeniden ele alnmtr. Lukcs ontoloji zerinde 1964ten itibaren sistemli olarak almaya balam, bu dorultuda hazrlad Toplumsal Varln Ontolojisi balkl kitabn 1971deki lmne kadar tamamlayamamtr. Lukcsn Ontolojisinde ontoloji kavram, toplumsal btn kavramak iin oluturulan ereveyi ifade eder (Savran, 1993: 66). Savran incelemelerinde Lukcsn Ontolojisine (ve Gen Hegel gibi baka yaptlarna) sk sk atf yapar. Sivil Toplum ve tesinin, Trkiyede 1980lerin sonuna dein daha ok yazm kuramcs ve estetiki yanyla tannan (Oktay, 1989: 20) Lukcsn toplumsal ve siyasal kuramna sistemli bir ekilde gnderme yaplan ilk yapt olduu sylenebilir. Trkede Lukcs ve dncesinin etkisi zerine Ahmet Oktayn yapt kapsaml aratrmada Sivil Toplum ve tesinden bahsetmemesi, kitabn aratrmacnn ulaamad ve anmsamad iin anamad almalar (1989: 37) arasnda bulunmasyla aklanabilir. Bununla birlikte Oktayn Lukcsn Trki-

Sivil Toplumun Eletirisinden Sosyalist Demokrasi Kuramna: "Sivil Toplum ve tesi"

393

yedeki etkisinin estetik alanyla snrl olduu ynndeki tezi bugn de geerlidir. Bu snrn tesine geip Lukcsn yaptlarnn siyasal uzantlar zerine alma yapan ender yazarlardan Metin ulhaolu da benzer bir grtedir; ulhaolu Trkiye solu zerinde Lukcstan etkilenmi bir kii ya da evre tespit etmenin g olduunu belirtmekte, Lukcsn Gramsci ve Althussere kyasla daha fazla politik mesaj tamasna ramen siyasi evrelerde ilgi ekmemesinin nedenlerinin aratrlmas gerektiini sylemektedir (2002: 328-329). Yazarn kitapta sklkla kulland kavramlardan biri de dolaymdr. Dolaym (mediation, Vermittlung) diyalektiin temel kategorilerindendir; Istvn Mszrosun, Savrann da benimsedii tanmna gre bir ara-terim yoluyla balantlar kurmak anlamna gelir (Mszros, 2001: 165; Savran, 1993: 47). Savrann Marxn gelitirdii ontolojik perspektifi (ve Lukcsn Ontolojisini) temel alarak gelitirdii anlay, salt epistemolojik ya da mantksal bir kategori olarak anlalan, soyut dolaymlar reddeder: Marksizmde dolaym [...] tarihsel ve toplumsal belirlenimlere tbi somut balantlar ifade eder (1993: 47). Bu noktada yazarn kaygs, Hegelde ve Lukcsn erken dnem eserlerinde gelitirilen ahlaki, yntemsel, znel nitelikli dolaym anlayna kar mesafe almak; bylece zne-nesne zdelii zerine kurulu, bilince ve znellie dayal bir yaklamdan uzaklaarak, diyalektii retim dzeyinde kavramlatran (Savran, 1993: 63), gereki bir yaklam benimsemektir. Burada son olarak, kitaptaki temel kavramlardan biri olan ve ska kullanlan ze deinmek gerekiyor. Savran, yapsalc okul ve trevlerinin reddettii, postmarksizmin lanetledii z kavramn benimser ve incelemelerinde yaygn olarak kullanr.4 Yazarn tahlili, gereklik ile kavramlar arasndaki ilikinin olgularn ardndaki zlere dayanlarak kurulmasn temel alr (Savran, 1990: 130). Yazarn bu kavram kullanmaktaki srarnn kkeninde, Marxn gelitirdii eletirel perspektifin btnsel yaklam temel alan yntemi yatar: [b]u perspektifle, tarihsel-toplumsal btnn eitli alanlar btn ile balantlar iinde ele alnrlar. Bu dorultuda z/grn ikiliinin nemi ortaya kar ve toplumsal eletirinin tutarl bir doa/tarih ilikisi anlayna, bir ontolojik perspektife dayanmasnn gereklilii anlam ka-

4 Althusser dncesinden yola karak yazar eletiren Doan ahinerin setii szckler z konusunda yaygn yaklamlar zerine bir fikir verebilir: Marksizm iine giren bir zclk, z/grn metafizii, zc kalnt... (1987: 206-207). Ernesto Laclau ve Chantal Mouffeun Hegemonya ve Sosyalist Stratejide gelitirdikleri zclk kartlndan ve bu konuda Norman Geras ile yrttkleri polemiklerden byk lde etkilenen Akdoan zkan da eletirisinde bu noktaya deinmekte ve zclk nitelemesini Savrana adeta bir sulama olarak yneltmektedir (1989: 20).

394

Ate Uslu

5 Savrann eitli doal hukuk kuramclar arasndan setiini belirttii (2003: 22) Thomas Hobbes ve John Locke doal hukuk okulundan belirli llerde etkilenmi; doal hak gibi kategorileri, rasyonel ve iradi kkenlere dayanan bir toplumsal szleme kavramn bu okuldan miras almlardr. Bununla birlikte klasik doal hukuk okuluyla gerekletirdikleri kopular gz nnde bulundurulunca, her iki dnrn de doal hukuk kuramcs saylmalar pek mmkn grnmemektedir.

zanr: ontolojik eletiri yzey (grn) biimlerinin, btnn maddi ynndeki kkleriyle ele alnmasn salar (Acar-Savran, 2003: 219). Dolaysyla deimez, tarih-d, metafizik bir kategori olarak z deildir sz konusu olan; aksine, kitapta kullanld biimiyle z, toplumsal biimlerin maddi gerekliin btnnde temellendirilmesini ifade eden bir kategoridir.

Rousseau, Hegel ve Marxta Sivil Toplum Acar-Savrana gre, toplum zerine bir sylemin eletirelliinin deerlendirilmesinde szkonusu sylemin doay ele al tarznn zel bir nemi vardr (2003: 21); toplumsal eletirinin tutarl bir doa-tarih ilikisi anlayn gerektirmesinin anlam bu noktada bir kez daha ortaya kar. Toplumsal ilikilere doal gereklilik atfedilmedii, bu ilikiler tarihsel bir srecin sonucunda oluan, dnme ak gereklikler olarak grld lde bir sylemin eletirel olduu sylenebilir. Sivil Toplum ve tesinde yaplan incelemede de farkl dnrlerin sivil toplum karsndaki konumlanlarnn eletirellik dzeyini deerlendirmede en nemli lt, ele alnan yazarlarn doay ve doa/tarih ilikisini ele al biimleridir. Sivil toplum kavramnn kkenleri eski Yunan siyasal dncesinde, zel olarak da Aristoteleste bulunabilir; dnr sivil toplum (politike koinonia) kavramn politika ve etik zerine yaptlarnda kullanr (Cohen ve Arato, 1995: 84-85). Yunan geleneinde, Aristotelesin insan toplumsal-siyasal varlk olarak ele alan anlayyla da paralel olarak, doallk ve siyasallk birbirinden kopuk, ayr alanlar olarak deerlendirilmez (Savran, 1984: 33). Doal hukuk okulunun5, sko Aydnlanmasnn sivil toplum kuramlarna uzanan sre boyunca sivil toplum devletin kart olarak grlmez -hatta bu iki kavram ou zaman zde olarak kullanlmtr-; bu srete sivil toplum ve devletin doa durumuna kar konumlandrlmas sz konusudur. Bylece, modern siyaset kuramnn ilk evrelerinde sivil toplum (ve bununla birlikte siyasal toplum/devlet) doa durumun kart olarak anlalr; bu ekilde siyasallk insan rn ve yapay kabul edilirken, insann varolu koullarna doallk ve zorunluluk atfedilir (Savran, 1984: 33). Bu erevede, liberal dnr John Lockeun yaklamnda da olduu gibi, sivil toplum eletiriye kapal hale gelir.

Sivil Toplumun Eletirisinden Sosyalist Demokrasi Kuramna: "Sivil Toplum ve tesi"

395

Thomas Hobbesta ise, doa durumunun toplumsal belirlenimlerden soyutlanarak salt bir hipotez olarak kurgulanmasyla olanakl hale gelen eletirel perspektif, sivil toplumdaki insann kimi zelliklerine doallk atfedilmesiyle snrlarna ular (Acar-Savran, 2003: 36-38). Sivil toplum karsnda gerek anlamda eletirel bir tavr Rousseau ve Hegel tarafndan gelitirilmitir. Sivil Toplum ve tesinin ilk ksm Jean-Jacques Rousseaunun sivil toplum eletirisine ayrlmtr. 1950lerin sonundan 1970lere uzanan dnemde Avrupa Marksizmi iinde yaplan tartmalar gz nnde bulundurulursa yazarn Hegel ve Marxn yannda Rousseaunun felsefesini incelemesi anlam kazanr. Bu zaman diliminde Galvano Della Volpe, Lucio Colletti ve Louis Althusser gibi nde gelen Marksist yazarlar Rousseaunun Marx ve Marksizm zerine etkisini inceleyen almalar yapmlardr (Acar-Savran, 2003: 14-15, 41); anahatlar 1978 ylnda ekillenmeye balayan Sivil Toplum ve tesinin de, solun entelektel gndeminde belirli bir yere sahip olan bu dnr zerine tartmalardan etkilenmi olmas ve yazarn bu tartmaya mdahil olma gerekliliini hissetmesi olaandr. Rousseau, sivil topluma zg toplumsal ilikileri doallklarndan ayrp tarihsel alana yerletirerek, sivil topluma eletirel bir bak benimsemitir (Acar-Savran, 2003: 181). Doa durumu ve sivil toplum arasnda mutlak bir kopukluk vardr, herhangi bir gei sz konusu deildir (Acar-Savran, 2003: 49); dnr bu ekilde burjuva toplumunun kimi ynlerini (rnein insan/yurtta ikilii, parayla llen zenginlik) doallktan ayrarak eletiriye tabi tutar. Toplumun eletirilen ynlerine kar zmler de yine toplum iinde aranr; dnrn kurtulu nerisi, doal ile tarihsel arasnda bir sentez kurulmasdr. Bu sentez, toplum iinde yaayan doal insann varolu koullarnn gereklemesiyle mmkn olur (Acar-Savran, 2003: 56-57, 79-80). Hegelin de sivil toplum karsnda eletirel bir duruu vardr. Burjuva siyasal dncesine temel oluturan sivil toplum/doa ikilii Rousseauda yerini sivil toplum/devlet ikiliine brakr6; bu ikilik Hegelde olgun biimine ular (Acar-Savran, 2003: 181). Hegelin yapt, toplumsal ilikilerin doallktan arndrlmas (ve bylece eletiriye ak hale gelmesi) iin doa ve tarih/toplum ikiliinin -Hobbes ve Rousseaunun aksine- bir kopukluk teme-

6 Doa durumu ve sivil toplum arasndaki geleneksel ayrmn yerine sivil toplum ve devlet arasnda yeni bir ikiliin kimi ncllerinin Rousseaudan nce (rtk bir ekilde de olsa) Lockeda grld sylenebilir (Kaviraj ve Khilnani, 2001: 3).

396

Ate Uslu

7 Korunarak ama olarak evrilen Aufheben, Marxn yaptlarnda da kullanlr, ancak Marx bu terimi kullanrken Hegelin doa-toplum ilikisi kurgusuyla ve soyut dolaym anlayyla bir kopu gerekletirmitir.

linde oluturulmasnn gerekli olmadnn da iaretini verir. Hegelde tarih doallktan tmyle kopuk bir kavram deildir, doa ve tarih ilikisi dolayml bir ilikidir; doal olanla tarihsel olan i ie gemi durumdadr (Acar-Savran, 2003: 99, 128). Bununla birlikte bu i ie gemilik, Hegelin de Rousseau gibi sivil topluma zg ilikileri doallktan arndrarak sivil toplumun barndrd elikileri (bireyin toplumdan yaltlml, toplumsal btn iinde blnmelerin meydana gelmesi) eletirme olana yakalamasna engel tekil etmez (Acar-Savran, 2003: 102). Ancak, Hegelin sivil toplum eletirisini mmkn klan ontolojisi, ayn zamanda bu eletirinin snrlarn da izer; Hegelin sisteminde doa tarihin iinde korunarak alr ve zerkliini yitirir; doal durumda olan herey toplumsal-tarihsel olann iinde kapsanr: toplumsal-tarihsel olann (tinin grece gelimi biiminin) boyunduruu altna girer (Acar-Savran, 2003: 99, 139). Bu durumda Hegelin eletirellii, korunarak amann7 izdii snrlara ular: devlete geite bir bakma sivil toplumun almas sz konusudur, ancak bu ama srecinde sivil toplum korunduu iin, sivil toplumda var olan elikiler yeni elikilere yol aar (Acar-Savran, 2003: 153-154, 165), dolaysyla sivil toplumun gerek anlamda almas mmkn olmaz. Hegelin sisteminde gerek bir dnm olanana yer olmamasnn nedeni, birbirinden nesnel olarak ayr iki alan olan doa ve tarih arasnda nesnel bir dolaym srecinin olmamasdr (Acar-Savran, 2003: 166). Hegelde dolaym, korunarak amaya yklenilen anlamla da tutarl olarak, doal alann bir anlamda tinselletirilmesi, idealletirilmesini ifade eder; dolaymlar salt znellie ilikin, soyut mantk kategorileridir (Acar-Savran, 2003: 131, 173). Yazarn Hegele ynelttii eletiri klasik Alman felsefesiyle yaplan bir tartmayla snrl deildir; bu eletiri Marksizmin iindeki konumlan ve tartmalara da k tutar. Kitabn Hegele ilikin sayfalar, Lukcsn Tarih ve Snf Bilinci gibi erken dnem almalarnda gelitirdii ve Bat Marksizminin birok akm ve dnrnn olumlu/olumsuz dayanak noktas olarak ald (Savran, 1993: 46) Marksizm anlaynn felsefi temellerinin eletirisi olarak da okunabilir. Lukcs bu Marksizm yorumunu olutururken Hegel felsefesinin zde zne-nesneye dayal btnlk anlayn -dolaysyla zne kurgusunu-, soyut/ahlaki/znel dolaym anlayn ve

Sivil Toplumun Eletirisinden Sosyalist Demokrasi Kuramna: "Sivil Toplum ve tesi"

397

doay toplumsal/tarihsel olana tbi bir kategori olarak gren yaklamn devralmtr. Macar dnr, 1920lerde gelitirmi olduu bu yorumu 1930dan itibaren reddedecek ve yeni bir felsefi temel arayna giriecektir; bu arayn nihai -ve tamamlanmam- rn ise Toplumsal Varln Ontolojisidir. Marxn ontolojisinde insan ve doa ilikileri yeniden kurgulanm, sivil toplum eletiriye ve kkl bir dnme ak hale gelmitir. nsan ve doa arasnda bir zdelik yoktur, ancak ayn zamanda bu iki alan arasnda mutlak bir kopukluk da yoktur. nsan-doa ilikisi Marxta (Hegelde olduu gibi) dolayml bir birlik temelinde kurulur. Emek, insan ile doa arasndaki etkileimi dolaymlar; insan yaamnn temelini, hem doal hem toplumsal belirlenimlere tabi klar (Acar-Savran, 2003: 207-209). nsan emei doay biimlendirir, baka bir deyile, insan/doa ilikisi erevesinde doa insansallar; ancak, doa tarihe tmyle tabi deildir, ontolojik olarak ayr bir alan olma niteliini kaybetmez (Acar-Savran, 2003: 211). Bylece, Lukcsn tahlilinden yola klarak, Marxn zgllnn doa-toplum ilikisini hem bir birlik ama hem de bir farkllk olarak kavram olmasndan ileri geldii sylenebilir (Savran, 1993: 67). Marx, sivil toplum tahlilini bu genel felsefi-ontolojik erevede yapar. Marxn insan/doa ilikilerini ele al tarz ve emee tand ontolojik ncelik; sivil toplum da dahil olmak zere toplumsal rgtlenmenin btn tarihsel biimlerinin kkl bir eletiriye ve dnme ak hale gelmesini salar (Acar-Savran, 2003: 184). Marxn tahlili dorultusunda, sivil toplum burjuvazinin kendi hegemonyasn kurduu, kapitalist smry gizleyen ve dolaymlayan eitlik ve zgrlk alan olarak tanmlanabilir (Acar-Savran, 2003: 12). Bu tanm sivil toplumun kapitalist retimin tarihsel zgll iinde ortaya km bir toplumsal yap olduu nclnden hareketle yaplmtr; kapitalist retim meta retimi temelinde ykselir, kapitalist retim temelinde emekgcnn, sahibinin zgr iradesiyle alnp satld kabul edilir. Dolaysyla, kapitalist retim tarznda smr, eitlik ve zgrln varlna karn deil, tersine eitlik ve zgrlk sayesinde gerekleir (Acar-Savran, 2003: 194). Sivil toplumun eitlik ve zgrlk alan olarak tanmlanmasnn anlam da burada ortaya kar; kapitalist retim, dolam alannn temel n-

398

Ate Uslu

8 Kitabn Rousseau ve Hegele dair olan ilk iki ksm yazarn 1983te Sussex niversitesinde Lukcsn rencisi Macar dnr Istvn Mszrosun danmanlnda tamamlam olduu doktora tezine (Rousseau, Hegel and the Critique of Civil Society) dayanmaktadr.

clleri olan eitlik ve zgrlk tarafndan dolaymlanr, bylece sivil toplum, kapitalist smrnn gizlendii ve dolaymland alan olarak burjuva toplumunun gerekliinde yerini alr.

Siyasal Alm Olanaklarndan Siyasaln Almasna Doru Sivil Toplum ve tesinin gerek yazarn ele ald konular, gerekse kullanlan dil bakmndan akademik erevenin snrlar iinde kalan, salt felsefi bir alma olarak deerlendirilme olasl vardr. almann temelini yazarn doktora tezinin8 oluturmas, kitabn akademik niteliini aklar; ancak kitapta gelitirilen sivil toplum tahlili (ve onun dayand ontolojik perspektif) birok balkta siyasal alm olanaklarn da beraberinde getirir, bu ekilde yazarn abas ksr bir akademizmin tesine geer. Devlet, demokrasi, yeni toplumsal hareketler, snf politikas gibi siyasal mcadele alannn balca konularna ilikin yaklamlar kitapta (ve yazarn kaleme ald dier almalarda) gelitirilmitir. Yazarn zel alan ve kamusal alan arasnda yaplan ayrm karsnda ald tavr, bu yndeki tahlillerin birounun temelinde bulunur. Liberalizmin en temel ncl -ve bir bakma tanmlayc esi-, toplumsal ve tarihsel koullardan soyutlanm bir birey anlaydr (Savran, 1986: 53). Soyut ve birbirinden yaltk bireyleri varsayan bu anlay, kapitalizmin genellemi meta retimi olma niteliiyle ve kapitalist smrnn -kapitalizm ncesi retim biimlerinden farkl olarak- siyasal zora bavurulmasna gerek kalmadan, insanlarn grnrdeki rzasyla gereklemesi zelliiyle paraleldir: kapitalist smrnn salt ekonomik bir smr biimi olmasnn sonucu olarak ekonomik ve siyasal ilikiler tamamen farkl alanlarda yer alr (Savran, 1987: 54). Meta retimi ekonomik ilikiler alannda gerekleir; yaltk birey emek gcn kendi zgr iradesiyle, herhangi bir ekonomi-d zorlama olmakszn satar. Ekonomik ilikiler alannn bu ekilde ayrklat burjuva toplumunda var olan snfsal egemenlik balamnda, insanlarn baz toplumsal faaliyetleri kendilerinden koparlr, bunlar siyasi faaliyet biimi altnda zgl bir alanda toplanr (Savran, 1987: 52-53); bylece siyasi faaliyetler belirli bir rgtlenmeye, devlete

Sivil Toplumun Eletirisinden Sosyalist Demokrasi Kuramna: "Sivil Toplum ve tesi"

399

devredilir. Bu erevede ekonomik ilikiler ve siyasal ilikiler arasnda yaplan ayrm bir dizi yeni ayrma da temel oluturur: zel alan/kamusal alan, zel kar/kolektif kar, zel kii (insan)/yurtta blnmeleri bylece kapitalizmin temel niteliklerini yanstr. Bu dorultuda burjuva devletinin alabilecei biimin siyasal demokrasi ya da temsili demokrasiden ileri gidemeyecei sylenebilir. Siyasal demokrasi siyasal ilikiler ve ekonomik ilikiler arasnda yaplan ayrma dayanr, [b]ireyler arasndaki (aslnda egemenlik ilikileri olan) gerek ilikileri deil, toplumdan soyutlanarak genelletirilmi bir alana [devlete] katlm ifade eder (Savran, 1987: 55). Devlet toplumdan soyutland lde, bireylerin ynetime dorudan katlm da olanaksz grlr; kapitalizmde dorudan demokrasi ancak bir topya olabilir. Birey mutlak, tarih d bir kavram deil, ierii toplumsal ilikilerle belirlenen tarihsel bir kategoridir (Savran, 1986: 65). Kapitalizmin yaltk, atomize bireyi de bu tarihsellikten muaf deildir; toplumsal olarak belirlenmitir. Bireylerin yaltkl, ounlukla sanld gibi bireyliin gelimesini ya da zgrlemeyi salamaz; kapitalizmde bireyin zgrl znel bir zgrlkten ibarettir. Her bireyin zgrl kendi bireysel giriimleriyle snrldr, piyasa ortamnda kendine ilikin olarak yapmaya karar verdii bir eyi yapmasn engelleyen yoktur. Bununla birlikte; ayn zgr birey nesnel bir bamllk a iindedir; bu nesnel durumu kendi bana, zerk iradesiyle deitirmesi olanakszdr (Savran, 1986: 61). rnein, kapitalizmde (yabanclam) emek iinin kendi kendine ynelik deildir, iinin yetilerini gelitirici herhangi bir yn yoktur; bu bakmdan insann zsel varlna yabancdr (Acar-Savran, 2003: 235). Emek gcn zgr iradesiyle satan iinin ise bu nesnel durumu kendi zerk ve zgr iradesiyle deitirmesi olanakszdr, zira cretli emek biimi iinin fiziksel gereksinimlerini karlamaya yneliktir, hayatn devam ettirebilmesi iin bir zorunluluktur. Burjuva dncesinin, genel olarak da kapitalizmin soyut birey ve soyut kimlik biimleri anlaynn karsna Marxn somut birey anlay konabilir: Marxn tahlilinde birey btnsel ve somut birliktir. Bu birey, tarih iinde oluacak olan bireydir (AcarSavran, 2003: 203). Marxn yaklamnda birey topluma dsal bir kategori olarak kurgulanmaz; birey toplumsal varlktr. Tam

400

Ate Uslu

9 Bu noktada lhan Kamil Turan aksi grtedir; Turan Glnur Savran [s]osyalist kkenli olmann yeterince tanmlayamad bir Marksist olarak niteledikten sonra, DP ile ilgili olarak verdii bir mlakatta sergiledii grlerin ikilikler barndrdn belirtmektedir (1996: 64).

geerliliine snfsz toplumda kavuacak olan toplumsal birey, topluluun bir parasdr. Toplumsallk farkllklarn bastrld, cemaatin bireyi yuttuu bir durum deil, aksine eitliliklerin ortaya kt bir alandr. Bireyin toplumsal kaderini kendinin belirlemesi, retimin toplumsallamas ve bireyin bo zamann deerlendirilmesi yoluyla insanlk rnnden payn almas bu evrenin koullardr (Savran, 1986: 73-74). Kapitalizm-sonras evrede devlet/toplum ilikisinin biimi ise sosyalist demokrasidir. Sosyalist demokrasi (dorudan demokrasi) snfsz topluma gei dneminin devlet biimidir; snflarn varlklarn srdrdkleri bir dneme tekabl eder, dolaysyla snfsal egemenlik ilikilerine dayanan bir siyasi alan da hala sz konusudur. Temsili demokrasiden farkl olarak, sosyalist demokraside toplumu ounluk ynetir, toplum ve devlet arasndaki ayrm giderek azalr (Savran, 1987: 60). Yazarn tahlili soyut bir sosyalist demokrasi kuramyla snrl kalmaz; demokratik-olmayan bir sosyalizm[in] sosyalizm olmayaca grnden hareketle Savran demokratik planlamaya dayanan bir rgtlenme modelinin ileyi biimini, Ernest Mandele atf yaparak ortaya koyar (Savran, 1987: 64-65). Bu model, devletin varlna temel oluturan bu toplumsal ilikilerin dntrlmesini, toplumsal iblmnn sorgulanmasn ngrr; bu ekilde devletin snmlenmesinin maddi-toplumsal temeli hazrlanr. Bylece, siyasaln giderek toplum tarafndan zmlenerek almas (Savran, 1987: 60) olanakl hale gelir. Sivil Toplum ve tesinin doa-toplum ilikisinden ve zelkamusal ayrmndan yola kan siyasal almlarn yazarn feminist teori zerine yapt (ve halen srdrmekte olduu) almalardan ayr tutmak mmkn deildir. Kiisel olan siyasaldr slogann temel alan bu almalarn vard bulgular snf politikasna ve sosyalizmin kurulmas perspektifine dayal zmleme erevesiyle elimez9; aksine bu erevenin nemli bir boyutunu oluturur. Savrann -bu yaznn snrlar iinde ayrntlaryla ele alnmayacak olan- feminist teori zerine almalar, sosyalizmin ierdii btnsel dnm projesiyle ve snf politikas anlayyla elimeyen bir feminizmin, sosyalist-feminizmin gelitirilmesi zerine kuruludur. Yazarn yaklam, feminizmi bir kimlik mcadelesi olarak ortaya koyan, zel/kamusal ikiliini

Sivil Toplumun Eletirisinden Sosyalist Demokrasi Kuramna: "Sivil Toplum ve tesi"

401

mutlaklatran (ve bu noktada sivil toplumculukla birleen) feminist anlaylardan belirgin ekilde ayrlr. Bu yaklam cinsiyet sisteminin (kadnlar arasndaki snfsal, ulusal, ... farkllklar da kapsayan) maddi ve btnsel bir temele sahip olduunu kabul eder (Savran, 1985: 142). Bu temel araynda retim ve yenidenretim ilikileri, yazarn benimsedii ontolojik perspektife bal olarak incelenir. Yazarn bu konuda da k noktas doa ve tarih/toplumun dolayml birliidir: doa insan emei tarafndan biimlendirilir, ancak zerkliini kaybetmez, ontolojik olarak ayr bir alan olma niteliini korur (Acar-Savran, 2003: 211). Cinsiyete dayal iblm de doal/biyolojik bir temele sahip olmakla beraber, giderek artan ekilde toplumsal bir iblmne dnmtr (Acar-Savran, 2003: 212). Temelde yatan biyolojik farklln srmesi ise, cinsiyet sisteminin ve cinsiyete dayal iblmnn toplumsal-tarihsel nitelie sahip olmasnn, dolaysyla da eletiriye aklnn nnde bir engel tekil etmez. Bu ekilde temellendiinde sosyalist-feminizm, sosyalizmin boyutlarnn zenginlemesini salayan bir yaklamdr (Savran, 1985: 151). Bu zenginletirme yalnzca bir renk katmadan ibaret deildir; feminist eletiri, Marxn sivil toplum eletirisindeki boluklarn doldurulmasn ve hatalarn dzeltilmesini salar. rnein Marxn yaptnda ev emei doallatrld iin, tarihselletirilerek eletiriye ak hale gelen biimler arasna katlmaz. AcarSavrana gre bu cinsiyet kr bak Marxn sivil toplum eletirisinin feminist eletirinin tarihselletirici katksna muhta olduunu gsterir (2003: viii). Doa ve insann dolayml birliine dayal perspektifin toplumsal eletiri dzlemindeki etkisi feminizmle snrl deildir; yazar baka bir yazsnda ayn ontolojik erevenin, Marksizmin ekolojik sorunlara zm getirmesini mmkn kldna iaret eder (Savran, 1993: 67).

Sonu
Althusser-sonras dnce tarznn bizi ektii alanda savunmac davranmaktan artk vazgemek gerektii kansndaym. Toplumun ve tarihin, belirlenim ilikilerine dayanan ve kavranabilir olan btnselliini savunmak zclkse, zcl yaatmann anlaml bir aba olduunu dnyorum (Savran, 1990: 133).

Glnur Acar-Savran 1990da yaymlanan bir makalesinde bu

402

Ate Uslu

satrlar yazmaktadr. Kendini Marksizmi Althusserden renmi bir kuan mensubu olarak grenlerin en saygn Marksist evreleri oluturduu, yapsalcln ve trevlerinin Marksist dncedeki etkilerinin belirgin ekilde hissedildii bir dnemde Althusser-ncesi bir gelenein dnyay anlama ve dntrmede daha yararl olduunu dndn ifade etmi (Savran, 1990: 127), yapsalc okulun iddetle reddettii hmanizm, z gibi kavramlar zmlemelerinde temel almtr. Yazar, 1978-1983 yllar arasnda srdrd doktora almasnn rn olan ve 1987de ilk basks yaplan Sivil Toplum ve tesinde ortaya koyduu zmleme erevesini sosyalist demokrasi, Lukcs, Althusser, yeni toplumsal hareketler, postmarksizm, postmodernizm gibi konular ele alan bir dizi makaleyle gelitirmitir. Sivil Toplum ve tesi, snf politikasn, sosyalizmin btnsel dnm perspektifini ve sosyalist demokrasi teorisini felsefi-ontolojik bir ereveye dayandrma ynnde yaplm en kapsaml ve zgn almalardan biridir.n

Sivil Toplumun Eletirisinden Sosyalist Demokrasi Kuramna: "Sivil Toplum ve tesi"

403

Kaynaklar:
Acar-Savran G. (2003) Sivil Toplum ve tesi: Rousseau, Hegel, Marx, stanbul: Belge. [lk basm: Savran G. (1987), stanbul: Alan] Cohen J. L. ve A. Arato (1995) Civil Society and Political Theory, Massachusetts: MIT Press. ulhaolu M. ve C. Soyer (2000) Solda Sivil Toplum Sylemi: Gerekler ve Yanlsamalar, Ankara: zgr niversite. ulhaolu M. (2001) Devlet, Sivil Toplum ve Demokratikleme, . Maga (der.), Sivil Toplum: Devletin Bymesi iinde, stanbul: YGS, 19-65. ulhaolu M. (2002) Binyl Eiinde Marksizm ve Trkiye Solu, stanbul: YGS. Kaviraj S. ve S. Khilnani (der.) (2001) Civil Society History and Possibilities, Cambridge: Cambridge University Press. Keane J. (1994) Demokrasi ve Sivil Toplum, ev. N. Erdoan, stanbul: Ayrnt. Mandel E. (1978) Critique de leurocommunisme, Paris: Maspro. Mszros I. (2001), Dolaymlama, ev. A. idem, Marksist Dnce Szl iinde, stanbul: letiim, 165-166. Oktay A. (1989) Trkede Lukcs ve Dncesinin Etkisi, Defter (10): 20-39. zkan A. (1989) Bir Eletiri Dolaysyla Althusser, Birikim (4): 18-25. Savran G. (1984) Sivil Toplumun Eletirisi, Yapt (5): 31-49. Savran G. (1985) Sosyalist-Feminizm Olanakl m?, 11. Tez (1): 139-151. Savran G. (1986) Bireyleme arlar zerine, 11. Tez (2): 52-76. Savran G. (1987) Marxn Dncesinde Demokrasi: Siyasetin Eletirisi, 11. Tez (6): 52-66. Savran G. (1988) Andersonun Reformistlere Uyars: Gramscinin kmazlar, Snf Bilinci (2): 142-164. Savran G. (1990) zlerin Reddinden Snf Politikasnn Reddine, 11. Tez (10): 108-133. Savran G. (1993) Lukcsn Felsefi Miras, Snf Bilinci (13): 45-76. Savran S. (1986) Sol Liberalizm: Maddeci Bir Eletiriye Doru, 11. Tez (2): 10-40. Sve L. (1980) Une introduction la philosophie marxiste suivi dun vocabulaire philosophique, Paris: Editions Sociales. ahiner D. (1987) Bir Althusser Eletirisi zerine, 11. Tez (7): 204-209. Tertulian N. (1999) Ontologie (de ltre social), Labica, G. ve G. Bensussan (der.), Dictionnaire critique du marxisme iinde, Paris: PUF, 811-815. Turan .K. (1996) DPde Egemen Tipoloji: Yenilenme ve oulculukta Standardizasyon, Sosyalist Politika (10): 18-77.