ToP, T FEK VE SNG

YENi AGDA SAVA SANATI 1453-1815

KiTAP YAYlNEVi-S
TARiH VE COGRAFYA Dizisi-5
TOP, TFEK VE SNG f J EREMY BLACK (ED.)
YENiAGDA SAVA SANATI 1453-1815
ZGN ADI
EUROPEAN WARFARE 1453-1815
European Waiare 1453-1815WAS FIRST PUBLISHED 1999 BY MACMILLAN PRESS LTD.
GiRi VE DOKUZUNCU BLM J EREMY BLACK,1999;
BiRiNCi BLM THOMAS F. ARNOLD, 1999; iKiNci BLM RONALD G. ASH, 1999;
NC BLM PETER H. WILSON, 1999; DRDNC BLM RICHARD HARDING, 1999;
BEiNCi BLM GABOR AGOSTON, 1999; ALTINCI BLM BRIAN L. DA VI ES, 1999;
YEDiNci BLM MNUD J . V. J ESPERSEN, 1999; SEKiZiNCi BLM J . MICHAEL HILL, 1999
2002, KiTAP YAYlNEVi LTD.
EViREN
YAVUZ ALOGAN
YAYIMA HAZlRLAYAN
ZUHAL BiLGiN
DZELTi
N i HAL BOZTEKi N
KiTAP TASARIMI
YETKiN BAARlR, BEK
TASARlM DANIMANLIGI
BEK
KAPAK RESMi
SALOMON VAN RUYSDAEL, Ky Kprsande Piyadeleri Bozguna Uratan Savari Birlii, AYRlNTI
GRAFiK UYGULAMA VE BASKI
MAS MATBAACI Ll K A..
l. BASlM
OCAK 2003, iSTANBUL
ISBN 975-8704-9-05
YAYlN YNETMENi
AGATAY ANADL
KTAP YAYINEV LTD.
C HANG R CADDES, zoGu SOKAGI 20/I-B
BEYOGLU 34433 STANBUL
T: ( 0212) 292 6z 86 F: ( 0212) 292 6z 87
E: ktap@ktapyayinev.com
w: ww .ktapyayinev.com
MAS MATBAACI Ll K A..
DEREBOYU CAD. ZAGRA i MERKEZi
B BLOK NO: 1 MASLAK-iSTANBUL
TEL: 0212 285 ll 96
Top, Tfek
ve Sng
Yeniada Sava Sanat 1453-8s
EniTR
JEREMY BLCK
EVREN
YAVUZ ALOGAN
KitapYAYlNEVi
NDEKLER
JEREMY BLACK 1 GiRi 7
THOMAS F. ARNOLD 1 6. YZYIL AVRUPA'SINDA SAVA: DEVRM VE RNESANS 30
RoNALD G. AscH 1 598-648 OTuz YL SAVALAR DNEM 52
PETER WnsoN 1 648-789 EsKi REJMDE SAVALAR 76
RrcHARD HARniNG 1 1453-826 DENiz SAvALAR o4
GABOR AGoSTON 1 453-826 AvRUPA'DA OsMANLI SAVALAR 28
BRIAN L. DAvrEs 1 1453-8s Rus AsKERi GcNN GELiiMi 154
KNuD J. V. JEsPERSEN 1 soo-8oo BALTK'TA SAvA vE ToPLUM 89
J. MrcHAEL Hrn 1 r453-s5 KEn SAvALAR 2o9
JEREMY BLCK 1 DEVRM VE NAPOLEON SAVALR! 233
NOTLAR VE KAYNAKA 256
KATKIDA BULUNANLAR 280
DiziN 282
JEREMY BLCK
GR
E
rken modern Avrupa savalarnn ada imgeleri, r6. ve 17. yzyl
savalarnda, mzrakl ya da tfekli askerlerin oluturduu dama
tahtas karelerine benzeyen yerleme dzenleri ile r8. yzyl sava
alanlarndaki azdan dolma tfekli askerlerin hat dzenlerine odaklanr.
Bu imgeler modern sinema ve televizyon filmlerinde de canlandrlm
hr. Barry Lyndon'da denizde dzgn bir hat oluturmu gemiler dalgalar
la bouur. Bu imgeler sava kolayca anlalabilir hale getirse de, askeri
dnce biiminin, ordularn ve sava harekatnn daha geni kapsaml
anlamna ilikin sorulan nemsemez. stelik savan harekat yanna ili
kin aniatlar olarak ele alndnda bile bu imgelerin yanlhc olabilecei
de ayr bir sorundur. Giri blm, askeri dnce biimini, ordulan ve
sava harekatn ele alacak ve ayn zamanda Avrupa savalarnda ayrt edi
ci olann zerinde durmaya alacak. Bu, bize erken modern Avrupa'da
askeri bir devrimin olup olmad sorununu, konuya ilikin tarih yazcl
stnde fazla durmadan ele almann bir yolunu salyor.
1.
Askeri dnce biimleri, savan ilevsel ve etkili olduu ereve-
nin snrlarn izdii iin nemlidir. Ordularn ve donanmalarn mutlaka
belli usullere bal kalarak davranmalan gereknedii gibi, baz konu
l
arda
atma karken baka bazlarnda kmamasnn da belirgin bir nedeni
yoktur. Bu konular daha ziyade, daha geni kltrel varsaymlar ve pra
tikleri yanstr; askeri yetenek bakmndan savata da barta da hayati
nem tayan, kayplara ve zntlere, acy ve lm hem kendisi hem
de kar taraf iin gze almaya, hiyerariye, itaat ve disipline, hizmete her
an hazr olmaya ilikin bak alan da ...
Bilim adamlan askeri tarihi tartrken bu konular genellikle ne
kmaz. Nitekim erken modern Avrupa askeri tarihi, s6o-r66o'ta m
yoksa daha erken bir tarihte mi gerekletii tartmal olan szde "askeri
devrim'" ve daha genel olarak da dnemin silahlar ve taktikleri asndan
ToP, TF EK vE SNG
7
ele alnr. Bu yanltcdr, nk ikinciler ilevseldi; deiebilir amalara
hizmet etmek ve bunu toplumsal ve kltrel kavramlar yanstacak ekil
de yapmak iin tasarlanyorlard. stelik savaa bak asnda, savama
nn ara ve yntemlerine uygun bir deiiklik olduunu ya da bu bak a
snn kendisinin bir devrim geirdiini gstermek de zordur.
Tom Arnold'un Rnesans'n askeri bir boyutu olduunu ileri sr
mesi gibi, dikkat kltrel varsaymlar ve uygulamalar zerinde odaklanr
sa, sava, askeri tarih diye etraf dikenli telle evrili bir konunun paras
olmaktan kar, dnemin genel tarihinin bir yn haline gelir. Bu yakla
m yerindedir, nk sava gerekten de hem genel tarihin merkezinde
yer almaktayd, hem de onun bir rnyd. Bylece askerlik toplumun
doasn yanstn, eylemleri de hem insan hayatna hem de evreye ili
kin geerli tutumlar rneklemi oluyordu. ldrme doal olmayan bir
olay olmak yerine, sivil toplum tarafndan su, sapknlk ve kargaa kar
snda bir zorunluluk addediliyordu; uluslararas ilikilerdeki anlay da ay
n paraleldeydi. Acy ve yokluu sineye ekmek almann alelade bir
paras, askerlik de bunun bir baka ynyd. Honutsuzlua ve bakal
drlara2 ramen askerlere kendi koullar ya da eitimleri konusunda fi
kirleri sorulmuyordu. Onlarn toplumsal stlerinin emrinde ve denetimi
altnda hizmet edecekleri varsaylyordu.
Sava, hkmdarlar ve ouuluunu soylularn oluturduu subay
snf iin bir an ve eref kaynayd. Subay snf dikkateri hizmetin bu
trne ekerek zel statsn hakl karyordu, ancak komuta sadece bir
ideoloji meselesi deildi; hem bir grev, hem de bir zevk, yani Avrupa'nn
byk toprak sahiplerinin en byk etkinlii ve dinlencesi olarak grl
yordu. Dnemin ikinci yarsnda, askeri yneticilerin yerini kraliyet ordula
rnn belirgin komuta yaplar aldka ve bu yaplara soylular hakim olduk
a bu durum daha da yaygnlat; Subaylk hiyerarisi ve kolektif disiplin
"iledi" ve askerlik hizmeti asndan aristokratik bir eref ve ilev tanm
na dayand iin byk lde etkin oldu. Aristokratik bo zaman etkin
likleri deien askeri ihtiyalara yant veriyordu. At stnde mzrak dv
nn aamal olarak sona ermesi, yeni tabanca kullanm biimlerinin icat
edilmesi ve piyade savann geliiyle birlikte turuvalar da deiti.3
8 Gi Ri
Savan kendisi de doal grlyordu. Modem terimlerle sylene
cek olursa, sava hegemonik bir gten yoksun bir uluslararas sistemin
zorunlu rnyd. Ne var ki o dnemin insanlan iin sava, karlar sa
vunmann ve hedeflere ulamann en iyi arac olarak gayet doald. Bu tr
den hedeflere diplomasi yoluyla daha iyi ulalabilecei fikrinin, atmay
mutlaklahran bir toplumda fazla taraftar yoku. Sava r sava tevik
etti ve atmann skl gce bavurmann doal grlmesini salad.4
Bu durum etkin bir askerliin zorunlu olmasn salad ve yerel
dzeyle snrl olanlar dnda genel bir polis gcnn yokluu, bu eili
mi daha da glendirdi. muhalefetle, zellikle elit dzeyin altndan ge
liyorsa baa kmak iin gce dayanma (bu i polisiye ilevi literatrde
pek yer almasa da), askeri ihtiyalar, harekat ve deiimin balan bak
mndan ok nemliydi.
Bu dnemde kltrel balam byk bir deiiklie urad m?
lme ilikin tutuma baklrsa, bu tr bir deiime dair bulgular pek az
dr. stelik ilk olarak devlet kurmann, ikinci olarak da, Reform hareke
tinden ve Fransz Devrimi'nden kaynaklanan "Din Savalar"nn yaratt
ideolojik gerilimlerin etkisini anialmak da zordur. zellikle, hem karar
alclar hem de sradan askerler dzeyinde bu deiikliklerin sava eili
mini ne kadar artrd belirsizdir. deolojik gerilimler pekala uzlamay
zorlatrm ve s8s-6o9, 68-48 ve 1792-8s'te tekrarlanan atmala
ra hizmet etmi olabilir. Bu gerilimler, s8o'lerin ortasndan itibaren, s
panya Kral II. Felipe'nin Fransz Din Savalar'nda dorudan bir rol oy
nad ve ngiltere Kraliesi I. Elizabeth'in Felemenk isyanna yardmc ol
mak iin Felipe'ye kar g gnderdii zaman grld gibi, baka dev
letlerin i ilerine mdahaleyi de tevik etti. Bu gerilimler sava iin ge
rekli kaynaklar seferber etmenin i snrlarnn stesinden gelmeyi de ko
laylatrm olabilir. Ayrca daha snm bir atmosfer, askerlerin sava
zerindeki tekelinin krlmasn da salad. Bu, Calabria ve spanya' da
halkn Napoleon glerine kar direniinde aka grld, ama Ceneviz
lerin 1746'daki Avusturya igaline kar ayaklanmas ve Avusturya'nn
kenti yeniden ele geirme giriimine kar verdii sonraki baarl direni
gibi pek ok rnek de vard.5
ToP, TFEK VE SNG
9
Halkn katlm devlet kurmann askerlik zerindeki genel etisine
ters dyordu. Sorun, kabaca ifade etek gerekirse, devletn resmi olma
yan etkinlii snrlamaya alarak ve ayn zamanda kendi gcn ve prest
jini artrmak iin askeri g kullanarak, resmi askeri etkinliin denetimini
ele almasyla ilgiliydi. Ne var ki bu, daha karmak ve toplumsal sistemden
soyutanamayacak bir srece ilikin ematik bir deerlendirmedir. "Devlet
ler", toplumun dnda olmak yle dursun, toplumsal yaplan, uygulama ve
tutumlan yanstyordu ve artan hkmet denetmi genellikle toplumsal elit
lerle ibirlii araclyla gerekletirilen ve buna nemli lde bal olan
bir sret. Bu ibirlii, Byk Petro'nun bir rtbeler tablosu (1722) aracl
yla toplumu devlet hizmetine gre snflandrma ve Napoleon'un, askerlik
hizmetinin nemli bir rol oynad yeni bir imparatorluk aristokrasisi yarat
ma giriimiyle zirveye ulat. Aristokratik subaylk bu kadar nl olmayan
ordularda da nemliydi: 1776 sonrasnda, spanyol subaylarnn yaklak %
9o' soyluydu. Bu t subaylk, aristokratarn eitimleri srasnda askeri sa
natlara duydukar ilgiyi tevik ederek aristokratik tavr etkiledi. Parma dk
tarafndan r6or'de kurulan Cizvit okulunun ders programnda silah eiti
mi, binicilik ve sava dzeninde hareket gibi konular yer alyordu.
Hkmetin askeri gcnn artmas, elitleri zorlamaktan daha b
yk lde onlar yanna ekme meselesi olduu iin, resmi olmayan as
keri etkinlii snrlamak zorlayordu. Askeri giriimcilik daha dzenli as
keri kanallar araclyla, zellikle aristokratik bir askeri alay sahiplii sis
temi6 sayesinde yeniden ynlendirilebiliyordu, ancak elirlerin kart
kan davalarn, haydutluu ve dellolar nlemek daha zordu.
Devlet denetiminin yaygnlamas denizlerde daha kolayd, nk
donanmalar byk miktarda sabit ve yineleren harcamalar gerektiriyor
ve snrl sayda limandan ynetiliyordu. Ayrca, Avrupa kylarnn byk
bir blm, zellikle Atlantik kylar, yola gelmez deniz kuvvetlerini te
vik etmek istemeyen az sayda gcn denetimi altndayd. Akdeniz' de du
rum farklyd, ama orada bile net sonu, deniz gcnde bir younlama
ve karadakinin ok stnde bir hkmet denetimiydi. Nitekim ngiliz
adalarnda karada kan Kral II. James yanllarnn ayaklanmalaryla kar
latrlabilir herhangi bir deniz ayaklanmas yoktu.
IO Gi Ri
zel deniz kuvvetleri vard, ancak devletler onlar, hkmet izniy
le korsanlk yapma yetkisine balamaya altlar. Akdeniz dndaki Avru
pa sularnda korsanlk sava gemilerinden ok tccarlar iin sorun olutu
myordu ve korsanln byk bir blm byk devletlerin yetki alan d-
. nda gerekleiyordu/ Aslnda byk korsan gleri Kuzey Afrika'nn
Berberi lkelerine aitti.
Donanma reinde, askeri teknoloji ve harekata ilikin kayglarn
yol ah askeri model deiimini gstermek mmkndr. Bu modelde,
6. yzylda, bar zamannn ticari faaliyetlerinden ok, sava iin yaplan
ve donatlan, alannda uzmanlam byk sava gemilerinin ortaya k,
deiimin esas nedeni olacakh. Yakn mesafeden topu dellosu yapabil
me yeteneine sahip bu gemilerin yapm ve bakm pahalyd ve bu mali
yete ancak byk devletler katlanabiliyordu. stelik Franszlarn 69o'la
rn ortasnda fark ettikleri gibi, bu giriimin byk devletler iin bile dik
kate deer zorluklar vard. Sonu olarak potansiyel deniz kuvvetlerinin sa
ys snrlyd ve denizci devlet artk ticari blge ya da limanla snrda de
ildi.8 Ne var ki bu deerlendirme, neden belirli devletlerin deniz kuvvetle
rini gelitirmeyi tercih ettikleri ve bunun iin byk yatrmlar yaphklar
sorusunu ihmal ettii iin kusurludur. [Deniz kvvetlerini gelitirme terci
hindel Kimlik ve imaj sorunlar byk bir rol oynad ve ticari kariara
nem veren siyasal kltrler muhtemelen bu gelimeye en uygun olanlar
d. Ancak bu yaklam da dikkatle ele almak gerekir, nk deniz gcn
de esas mantk ticaret yapmak deil gl olmakh.
Askeri dnce biimine yaplan her vurgu, savan sadece teknolojik
bir olaym gibi deerlendirilmesine ynelik bir eletri olarak grlemez; ay
n zamanda dikkati askeri g ve etl<inlikteki deiimin nedenlerine eker.
Esas olarak teknoloji ve eitim ile bunlarn yaygnlamasnn hzn ve neden
lerini temel alan yaylnac bir model yerine, dikkateri, farklklarn karma
k ve ou kez belirsiz nedenlerden kaynakland, daha deiken bir askeri
topografaya yneltek mmkndr. Bu sadece Avrupa' daki uygulamalarn
neden baka yerlerdeki uygulamalardan farkl olduunu aldamak bakmn
dan deil, ayn zamanda, bizatihi Avrupa tarz savan trdelikten nasl ve
neden bu kadar uzak olduunu aa karmak bakmndan da nemlidir.
ToP, TFEK vE SNG II
Ne var ki bu kitaba katkda bulunanlar, teki askeri tarihilerle ay
n sorunla, yani dnemin deikenliine en iyi betimsel ve aklayc bii
min nasl getirilebilecei sorunuyla kar karya kalrlar. Her ematik
model yanltc olacaktr; tabii bunun gibi, farkl askeri olay ve durumlarn
yalnzca bir listelenmesi de. Ksa bir dnemden, szgelimi tek bir betim
sel deerlendirmenin yanltc da olsa uygun bulunabilecei bir yzyldan
hareket edilmesi halinde zorluklar daha da artar ve bunun yerine, bu ki
tapta yapld gibi daha uzun bir zaman dilimi kapsanmaya allr. By
lece deiimi zaman boyunca tartmak konusu daha da zorlayc bir hal
alr. Bu daha da nemli bir sorundur, nk gerek Avrupa iindeki, gerek
se kresel olarak belirli askeri yntem ve sistemlerin karlatrmal s
tnlndeki deiiklikler zamanla meydana gelmitir. Bu deiiklikler
zerine yaplacak her tartma, karlatrmal stnl neyin oluturdu
una dair bir anlay gerektirir.
2.
Askeri rgtlenmeyi toplumsal ve siyasal adan yerli yerine oturt-
mak gerekir. En nemli nokta genellikle unutulur. Askeri rgtlenme,so
nularnn ouna kadnlar katlanmak zorunda kalsalar da, esas olarak ta
rih boyunca bir erkek faaliyeti olmutur. Bu durum artk deimektedir.
Bunun nedeni, ksmen gnmzde insan gcnn neminin azalmasy
sa da, esasen ilevsel olmaktan ok ideolojik kayglardr. Erken modern
dnemde byle bir deiiklik olmad ve bu hem devletlerin elindeki aske
ri kaynaldar, hem de sava imgesini etkiledi.
Donanma rgtlenmesinin toplumsal ve siyasal karakteri kara sa
valarnnkinden farklyd. Nicholas Rodger, ngiliz donanmasnn geliimi
ne ilikin deerli arahrmasnda, karasal askeri sistemlerin, rgtsel ve siya
sal balamda, deniz gcne uymayan ve aslnda etkili de olmayan bir otori
terlik gerektirdiini ve bunu krklediini ne srmtr. Rodger, Fele
menk Cumhuriyeti (moder Hollanda) ve ngiltere, (daha sonra Britanya)
reinde olduu gibi, mutabakat gerekiren uygulama ve krumlarn, bir
deniz gc beslereye hazr olmak asndan hayati olduunu belirtir. 9
Ne var ki Rodger'n yaklam hem genel anlamda, hem de ayrn
tlarda tartmaya aktr. Bu yaklam Avrupal olmayan btn deniz g-
12 Gi Ri
lerini dlamakta, Avrupa iinde bile verdii rnekler bakmndan ister is
temez snrl kalmaktadr. Szgelimi Rusya 8. yzylda gl bir donan
ma kurdu ve sve Kral III. Gustav rneinde olduu gibi mutabakatla il
gisi olmayan skandinavyal hkmdarlar deniz gcne byk yatrm
yaptlar. Ayrca Rodger ngiliz donanmasnn geliiminden hareketle ge
litirilebilecek kart olgular hakkyla ele almay baaramaz. Mutabakat
la yapt vurgu, batan karc ama ayn zamanda ampirik ve metodo
lojik tartmaya ak Whigci bir teleoloji sunar.
Askeri rgtlenmenin ksmen gcn beslenmesi, kullamlmas ve
denetimi anlamnda bir uygulama olarak anlalmas halinde, denizdeki
dumm karadakinden hi kukusuz farklyd. Bir kere gjsay oran ok
farklyd ve her sava gemisinin g projeksiyonu (ve maliyeti) 6. yzyl
dan itibaren bamt-silah teknolojisinde art arda gelen ilerlemelerle gide
rek artt. 8. yzylda tekil bir sava gemisi btn bir kara ordusundan da
ha byk bir topu gcne sahipti. Donanmann rgtsel geliim krono
lojisi John Lynn'ino yaknlarda taslak halinde kard Bat'daki ordula
rn geliim kronolojisinden farklyd, nk profesyonelleme, uzman
lama, makineleme ve devlet denetimi, Bat donannalarmda 6. ve 17.
yzyllarda daha belirgin hale geldi ve bu dumm o zamandan beri zn
de deiiklie uramad.
Bylece Lynn'in modern Batl ordu iin hayati sayd teknik uz
manlama denizde daha erken balad. Askere alma uygulamas tpk ka
radaki gibi zorunlu askerlik sistemini gerektiriyordu, ancak bu sistem de
nizde daha erken sona erdi ve donanma hizmetinin daha profesyonel ol
masnn bir sonucu olarak gnll hizmet n plana !t. Subay snfnn
birbirine ball ve zerindeki devlet denetimi, denizde karadakinden
daha bykt. Bunun nedeni byk lde, denizde askeri giriimin da
ha kk bir rol oynamasna karlk, asl beklenenin ve zorunlu olann
profesyonellik olmasyd. Bu, seyir becerileri, ate kontrol, lojistk, sava
kalitesinin ve birimlerin i ballnn srdrlmesi iin de geerliydi.
Kara ve deniz arasndaki farkllklarn vurgulanmas, erken mo
dern "askeri devrim" gibi, belirli betimleyici ve zmleyici modellerin
zama:lamas ve uygunluuyla ilgili sorular da beraberinde getirir. "Mo-
ToP, T FEK vE SNG 13
dem," yani uzmanlam donanmalar rneinde, uygun model, ordular
iin ancak daha sonralan geerli olacak devlet gdml ve merkezilemi
modeldir; gene de genel toplumsal davran rntlerinin askeri rgt
lenmeyi nasl etkilediini, yaplarn ve uygulamalan nasl zorladn sor
mak hala akla yakndr. Temelde, devlet gleri iindeki denizcilere, tpk
karaclar gibi, harekata onay verme gibi bir rol biilmemiti. zellikle de
me ve yiyecek tedariki gibi hizmet koullan hakknda bir szleme yapla
bilirdi, ancak bu dumm 17. yzyln ortalarndan itibaren, askerler zerin
deki hkmet denetimi arttka ve hizmet koullar iyiletike ortadan
kalkt. Kald ki, devlet gleri iinde yer alan karaclarn ve denizcilerin
yaptklar szlemeler harekat kapsamyordu.
Bu dumm, Avrupa sistemi iindeki paral askerler, dzensiz bir
likler, yamaclar ve korsanlar gibi bamsz ya da zerk bir dizi gcn du
rumundan ok farkl olduu gibi, Avrupal olmayan ok sayda gcn du
rumuna da hi benzemiyordu. Avrupa askeri rgtlenmesinde meydana
gelen deiikliklerden biri, feodal uygulamalarn zayflamasyla birlikte
devletin yaps ve gc tanmandka ve ortaya ktka, szlemeciliin
ortadan kalkmasyd. Bu sre, ge 18. yzylda, tzel kurumlarn zerkli
i nce "aydn despotlar"n, ardndan daha vahi bir biimde Fransz Dev
rimi'nin ve daha sonra da yaylan Fransz gcnn saldrlar karsnda
yeni bir g ve hz kazand. Prnsya'nn "Byk" II. Frederick'i (1740-86)
gibi "aydn despotlar", gleri abartlm olsa da, kendi ordular, hem as
kerleri hem de subaylar zerinde, 16.ya da 17. yzyldaki ncellerinden
daha byk bir denetim kurdular.
Szlemeciliin karada ve denizde ortadan kalkmas askerliin ya
ratt genel denetim sorununun sadece bir ynyd. Konuyu bir tipoloji
ve askeri rgtlenme kronolojisi iinde btnletirmek zordur, nk be
lirli i siyasal gelimelere cevaben ortaya kan koullar, belirli lkeler ara
snda ok byk farkllk gsteriyordu. Her askeri rgtlenme kuram i
sel ve dsal denetim sorunlarn dikkate almak zorundadr.
Lynn'in modeli rgtlenme konusuna yeterince arlk verir. Er
ken modern dnem iin "ekirdek ordu matrisi" olarak "tam szle
me"den "muvazzafla", oradan da "genel zorunlu askerlie" doru kayan
Gi Ri
bir geliim rnts nerir. Bunlardan ilki, 6. yzyl Fransa ve daha son
ra spanya's, ikincisi, ge q. ve erken 8. yzyl Fransa's ve yzyln or
talarndan itibaren de Prsya tarafndan rneklenirken, sonuncuya rnek
devrim Fransa'sndan gelir. Erken bilginler, szgelimi Michael Howard'2
gibi Lynn de esas olarak Avrupa devletleri arasnda, zellikle de Fransa-Al
manya blgesinde merkezleren paradigmatik bir model sunar. Onunki,
Fransa ve Prnsya arasnda 1757'de yaanan Rossbach Sava'ndan kard
al rneinde vurgulad gibi, simetrik sava basklarnn, esas ola
rak benzer glerin atmasnn bir deerlendirmesidir.
Gene de byle bir paradigma, hem Avrupa'nn dnya iindeki as
keri konumunu, hem de bizatihi Avrupa savalarn aklamakta yardm
c olmad gibi, belirli dnemler iin geerli olabilen, ancak genelde ya
rarsz olan paradigmatik bir yaklam da gerektirir. Askeri tarza ilikin
her trl snflandrma ve zmlemenin simetrik savan yan sra asi
metrik sava da kapsayabilmesi gerekir. Bu, Avrupa'nn askeri tarihi iin
de geerlidir. Son iki bin ylda, hatta daha ncesinde, Avrupa devletlerine
Avrupa "dndan" gelen halklarn tekrarlanan saldrlar olmu ve bunlar
Romal-Hristiyan balantsna uygun biimde yorumlanmtr. Thomas
Arnold'un denemesi Osmanl Trklerinden gelen meydan okumann
nemini hatrlatmak bakmndan deerlidir.
Bu, sadece Avrupa'ya kar seferber edilen saysal g anlamnda
deil, ayn zamanda etkili ve 8. yzyla kadar varln srdren farkl as
keri yntemler anlamnda da bir meydan okumayd. Aslnda, gerek Trk
lerin ve gerekse Avrupallarn byk seferlere kma ve bunlar finanse et
me yetenekleri arasnda, 17. yzyln ortalarna, hatta daha sonrasna ka
dar, fazla orantsz bir durum yoktu. Trkler kendi birliklerini besleme ve
donatma konusunda etkiliydiler ve lojistik uygulamalar harekat yetenek
leri bakmndan nemliydi. Bu yzden asimetriye yaplan vurgu yerinde
dir. rgtsel ya da baka trl, her paradigmann sadece Avrupa iindeki
askeri rekabeti temel almas tartmaldr.
Bu zmleme, bu tr atmalarn-Lynn'in deyiiyle corafi "e
per"deki atmalar- Avrupa "ekirdei" zerinde, kendi iindeki geli
melere prim veren bir modelin iddia edebileceinden daha etkili olduu
ToP, TF E K vE SNG
s
ne srlerek daha da ileriye gtrlebilir. zetle, dardan, bu dnem
de Trklerden gelen tehdit ve meydan okumalada baa kmak iin tasar
lanan yntemler ve rgtler, sadece rj. yzylda Venedik, Avusturya, Po
lonya ve Rusya gibi, Osmanl mparatorluu'yla snrda olan btn lke
leri kapsayan bir terimle, "eper" devletleri deil, ayn zamanda "Avrupa
l olmayan" devletlerle dorudan kar karya gelmeyecek kadar uzakta
olan devletleri de etkilemi olabilir. 17. yzylda Avusturya ve Polonya,
esas olarak Avrupa savalar iinde haff svari roln koruyan ok nem
li araclar olarak davrandlar. Avrupa iindeki bu askeri merkez-eper ko
nusu, ksmen, Batl zmlemelerde Dou'nun ilkelletirilmesinin bir
yndr. Bu ilkelletirme Dou Avrupa'nn alglann hatal biimde et
kilemitir ve etkilemektedir. 8. yzylda Rusya' da ve daha kk lde
Osmanl mparatorluu'nda, karada ve denizde, silah, uzman ve komuta
kullanm bakmndan askeri etkinin ak yn, gerekten de batdan do
uya doruydu. Ne var ki bu aktan bir askeri yetenek hiyerarisi karr
ken ihtiyatl olmak gerekir. Ayrca piyade kollarnn Trklere kar sava
srasnda olutuu da ne srlmtr.
Brian Davis'in denemesi Rusya'nn kaydettii askeri gelimelerin
canlln hatrlatmas bakmndan deerlidir ve kitabn yapsna dikkat
edildiinde, bu noktann daha da ileri gtrlebilecei ortaya kar. Drt
kronolojik blm esas tematik yaklam, yani zaman iinde meydana ge
len deiimi ortaya koyar, ancak bunlar btn bir dnem iinde belirli
alanlarda odaklanan dier be blmle tamamlanr. Donanayla ilgili b
lm bir yana braklrsa, dier drt blm, dikkati Trkiye, Rusya, skan
dinavya ve Brtanya'ya -Avrupa askeri tarihine ilikin deerlendirmeler
de yeterince dikkate alnmayan blgeler- ekmek zere konmutur. Bu
listeye, szgelimi, ngiltere ve Polonya'3 da eklenebilir ve bu yaklam bir
paradigmatikjyaylmac model varsaymnn tehlikesini hatrda tutmaya
yarar. Kelt Sava'yla ilgili blmnde, Michael Hill, skoya ve rlan
da' daki askeri sanatlarn ayrt edici zelliinin, piyadenin taktik esneklik
le birletirilen ok taktikleri olduunu ne srer.
Kitap, farkl biimde, szgelimi askeri kpllara -svari, piyade,'4
topu'5 vb.- ya da savan eitli ynlerine -askere alma, lojistik vb.- ya da

6 Gi Ri
sava biimlerine -meydan savalar, kuatmalar'6 vb- gre dzenlenebi
lirdi. Ne var ki bu tematik yaklamlar zaman ve mekan deiimlerine ay
rlan dikkati azaltna eilimi gsterir. Bu tr deiimler ise duraan say
labilecek bir yorumdan nemli lde syrlmay salar.
3.
Ordular ve donanmalar hedefleri olan rgtlenmelerdir ve onlarn
yetenek ve etkinliklerini deerlendirirken, bu hedeflerin nasl deitiini ve
bu deiikliklerin uyum salama ynnde ne gibi basklar yarattn ele al
mak gerekir. zetle, silahlardaki iyiletirmeleri ya da saylardak art ak
lamak zere, daha geni balan dikkate almakszn, talep odakl bir deer
lendirmenin arz odakl bir deerlendirmeyle birlikte yaplmas gerekir.
Topraklarn geniletilmesi bu dnem boyunca nemli bir temayd,
ama ayn zamanda uluslararas ilikilerdeki tehdit edici gelimelerin n
lenmesiyle de ilgiliydi. kinci boyut eitli adlar altnda karmza kabi
lir, ki bunlarn en haffi gler dengesini koruma, ama daha ok srekli
bir tedbiri elden brakmama kaygsdr. Bu kayg, uluslararas ilikilerde
ki belirsizlikle lke iindeki duruma ilikin kayglar birletii zaman yk
selirdi. Bu durum, zellikle s6o-r648 yllarn kapsayan ve "Din Savala
r" dnemi olarak anlan dnem ile gene Fransz Devrimi iin geerli ol
mutu. huzursuzluklarn dardan krklenmesi yalnzca bu dnem
lerle snrl deildi, ancak bu dnemde, hem mdahaleye gelen kstlama
lar nemli lde azald, hem de ideolojik etkenler hanedana ya da ulu
sa olan sadakat duygusunu sarst iin zelikle glendi.
Bu sarslma silahl kuvvetlerin denetimindeki zorluklar artrd.
1797' de Britanya' daki donanma isyanlarnda grld gibi, silahl kuv
vetler anlamazlk durumunda tehlikeli olabiliyordu. Yurttalarna kar
harekete gemeleri istendii zaman, birliklerin ne denli gvenilir olabile
cei hakknda kukular doabiliyordu. Bu durum baka blgelerden kira
lanan adamlara gvenilmesine yol at. Nitekim Oranj'l III. William ve
Hanoverliler r689-1746'da ngiliz adalarndaki II. James taraftan isyan
bastrmak iin ngiliz birliklerinin yan sra Danimarkal, Felemenk ve
Hesse'li birlikler kullandlar.'7 Bu trden askeri kaynak aktann sadece is
yan bastrma gereiyle yaplmad; ayn zamanda farkl blgelerden gelen
ToP, T FEK VE SNG
askerlerin zel niteliklerini de -motivasyon, eitim ve silah bakmndan
yanstabiliyordu. 16. ve 17. yzyllarda spanyol askeri sistemi, imparator
luk iindeki birimleri uzak blgelerde hizmet etmeleri iin harekete geir
me, szgelimi talya'dan getirilen askerleri Benelks lkelerindeki savaa
kaydrma yeteneine dayanyordu. '8
Din i huzursuzluklarn odak noktasnda yer alabiliyor ve bunlar
artrabiliyordu. Bu, hkmdarlarn dnem boyunca askere alma ve kul
lanma srasnda dikkat etmeleri gereken bir kon uydu. Huzursuzluk olas
l silahl kuvvetlerin geliimine ve yapsnn glendirilmesine kar ta
knlan tutumlar da etkiledi. D snrlardan uzakta bulunan tahkim edil
mi mevzilere arlk verilmesi, esasen huzursuzluk kayglarnn bir so
nucuydu. Nitekim XIV. Louis Marsilya'da bir kale yaptrd. spanya Kral
II. Carlos, 1678 isyannn bastrlmasndan sonra Messina'da yaplan yeni
kaleye srekli bir garnizon yerletirdi.
Basit biimde ifade etmek gerekirse, Din Savalar dnemi, Avus
turya Habsburglarnn kaltsal topraklarndaki gibi nemli heterodoks
dinsel hareketlerin olduu yerlerde, yerli askerlere duyulan gveni azaltt
ve askerlikte gvenilirlik en nemli koul olduu iin bazen paral vejve
ya yabanc birliklerin kullanlmasn tevik etti. Bu sorun, 17. yzylda,
zellikle 162o'lerde Fransa'da ve Avusturya Habsburglarnn kaltsal top
raklarnda Protestanlarn zerkliinin bastrlmasndan sonra ve 1640 ve
165o'lerde Avrupa'nn byk bir blmnde yaanan ve 17. yzyl ortala
r i istikrar bunalm denen srecin ardndan nemini kaybeti.
Deien durum, i istikrarn askeri eylem ve rgtlenme iin o za
mana kadar tad nemi azaltnakla birlikte, i istikrar Brtanya (1675),
Bohemya (168o) ve Gneybat ngiltere'de (16.85) meydana gelen isyanla
rn bastrlmasnda askeri birliklerin kullanlmasnn da gsterdii gibi, bir
etken olmaya devam etti. Polis glerinin yokluu askerlerin sk sk polisi
ye amalarla kllanlmasna yol at, ancak pek ok yerde, zellikle snr
blgelerinde, krallk denetimi ylesine snrlyd ki ordu her bakmdan uy
gun zmd. Nitekim Savoy-Piedmontlu I I. Victor Amadeus, 168r'de
Mondovi'de tuz vergisi yznden kan ayaklanmay bastrmak iin 3000
adam kulland. Ukraynal lider Mazepa'nn 1708' de kar safiara gemesi
r8 Gi Ri
zerine, Byk Petro on Rus ar svar alayn srekli olarak Ukrayna'ya
yerletirdi.'9 Bu uygulamaya, Zaporojyeli Sich'in yok edilmesi ve Hetana
te'nin Kazak alaylarnn Rus komutanlara boyun emesi elik etti.
17. yzyln ortalarndan sonra ayaklanma korkusunun azalmas,
ister snrl srelerle zorunlu askerlik yapma yoluyla ister gnll olarak
salansn, yerli askerlere gvenin artmasna yol at. Ancak Macaristan ve
Highland iskoya's gibi hkmet denetiminin snrl olduu yerlerde bu
durum pek geerli deildi. Avrupa'nn byk bir blmnde, 17. yzyl
balarndan 174o'larn ortalarna kadar yaanan nfus azalmas ya da dur
gunluk, yerli glere daha fazla gven duyulmasn salad. Askeri piyasa,
nfus artnn yaand 6. yzyldaki kadar hareketli deildi ve buna
kout olarak ierideki asker gcnn denetimi ve istihdam daha nem
liydi. Bu eilim, hem "askeri" etkenleri -barutlu silahlarn en iyi ekilde
kullanlmas iin eitim ihtiyac- hem de "siyasal" balan -zellikle
XIV. Louis'nin saldrgan eilimleri, Rus Romanovlarn ve Avusturya
Habsburglarnn yaylnac planlarndan kaynaklanan daha byk boyutlu
bir uluslararas rekabeti- yanstan "muvazzaf' (srekli) ordular zerinde
ki gl vurguya ok ey borludur. Oysa, szgelimi, 6. yzyln ikinci ya
rsnda Fransa ve Avusturya Habsburglar byyen ve tehditkar gler ol
mam ya da bu ekilde alglanmamken, 17. yzyl ve zellikle 68o'le
rin ortasndan q2o'lerin sonlarna kadar olan dnem iin durum farkly
d. Almanya iinde, XIV. Louis'le ve Trklerle yaanan srgit atmalar,
66o'lardan itibaren orta ve kk blgelerin askerilemesini tevik ett.20
Askere alma sistemleri 20. yzyldaki kadar etkin deildi. Bunun
nedeni, ksmen, devletin elindeki iletiim imkanlarnn snrl ve polisiye
gcn zayf olmasyd. Bununla birlikte, zorunlu askerliin yaygnlama
s, askerlik hizmetine ve savaa ilikin toplumsal siyaseti deitirdi. Bu as
kerlik tr hkmdarlarn kendi ordular zerinde daha dorudan bir de
netim kurma sreci bakmndan ok nemliydi. 693'te her Prsya eyale
tine belirli sayda asker vermesi emredildi. Bu emir genellikle yoksul ky
llerin zorla askere alnmasyla yerine getirildi. Ayn yl Fransz milis bir
likleri sava blgelerine gnderildi; bu birlikleri 688'den itibaren, askere
alnan bekar kyl delikanllar doldurmaya balad. Zorunlu askerlik uy-
ToP, T FEK VE SNG I9
gulamas 7o'de Danimarka'da, 1704'te spanya'da, bir sonraki yl Rus
ya'da ve 177'de Avusturya ve Bohemya'da balatld; 8. yzylda ve daha
sonra Napoleon Savalan srasnda daha da yaygnlatnld. Prsya'da
1727 ile 1735 arasnda bir kanton sistemi kuruldu. Her alay, bar dne
minde hizmet ettii garnizon ehrinin evresinde yer alan bir srekli hiz
met blgesine tayin edildi. Alaylar mr boyu hizmet edecek askerleri e
hirden salyorlard. Bu sistemler, szlemeli bir askerlik hizmeti yakla
mn benimsemeye paral askerler kadar yatkn olmayan kyllk zerin
deki denetimi artrd.
21
Bu askere alma uygulamalar, devletin artan askeri gcnn, ba
zen olduka kaba bir biimde bu gcn yegane gstergesi olarak kullan
lan birlik saysndaki art kadar nemli bir baka ynyd. 66o-76o d
neminin- askeri deiim bakmndan tad nemin bir nedeni budur.
Yeni askere alma sistemlerine aristokrat subaylar araclk etti, ancak bun
lar hkmet adna glendirilmi bir denetimi yanstyorlard. Bu uygula
mann etkisi, daha nceki "Din Savalar" dnemiyle devrim ve N apoleon
Savalan (792-8s) srasnda izlenen ordu denetim siyasetleri karlat
rldnda ksmen grlebilir. 1792-8s'te, 62o'lerde ve 63o'larda
Avusturyallar adna ordular kuran bamsz giriimci Wallenstein'nki
nin bir benzeri, hkmet denetimini gerek siyasal gerekse harekat bak
mndan zayflatacak askeri bir giriim sistemi yoktu.22 Hkmet denetimi
stratejik terimlerle dnme ve davranma yetenei bakmndan ok
nemliydi. Napoleon mareallerini, her birinin kendi ordusuna sahip ol
duuna dair herhangi bir duygu beslemeksizin ynetebildi.
Stratejik dnme yetenei pek yeni sa
y
lmazd, ancak bu dnem
de Avrupa ordu ve donannalarm niteleyen disiplinde, planlamada ve r
gtsel sreklilik ile tahmin edilebilirlikteki art, stratejik kavramlarn uy
gulanmasn kolaylatrd. Dnemin askeri glerinin artan etkinlii B
yk Petro ynetimindeki Rusya ve 174o'tan itibaren de Prsya tarafndan
belirgin biimde kantland, ancak baka rnekler de vard. spanyol ordu
su 67o'lerde ok zayflamt, ancak 77'de Sardunya Adas baarl bi
imde igal edildi ve spanyollar 1734'te Napoli ve Sicilya'y ele geirdiler.
Eski tercios rgtlenmesi 1702-04'te yeni alay, tabur ve blklerle yer de-
20 Gi Ri
itirdi ve biriiiere subay atama yetkisine sadece kral sahip oldu. 7o'lar
da spanyol donannas da yeniden canlandrld.
Kukusuz, 66o-76o yllarnda meydana gelen deiimierin ka
rakterini abartmak yanltc olur. Ateli silahlarla doru nian almak zor
du. Denizde, "hibir taktik sistem, seyir halindeki savalarn birbirini
dik alarla gren eksenler zerinde hareket etmeleri ve baltalada sava
malaryla ilgili temel sorunu zemiyordu."'3 Hem kara hem deniz sava
lar, ilim ve hava koullarnn getirdii kstlamalar, durumlar ve rastlan
tlardan hala nemli lde etkileniyordu. Rzgarn sava gemilerinin
manevra yeteneinin yetersizliiyle birlemesi halinde, deniz savalar o
u kez sava emirlerinin dnda geliiyor ve sava bir kez baladnda,
ariraller ancak snrl bir denetim kurabiliyorlard. Hava koullarndan
kara harekatlar da byk lde etkileniyordu. 2-3 Aralk 787'de Avus
turyallarn Belgrad'a yapt srpriz saldr, askerlerin byk bir ksm
siste yollarn kaybettii iin baarszla urad veya 1798'de Fransz i
galindeki Papalk Devletleri'ne kar giriilen Napoli istilas srasnda ya
mur yollar batakla dntrerek hareldt engelledi.
Ordular bydke lojistik destek sorunlar da artt ve yeterli gda
maddesi tedarikindeki baarszllar hem askerlerin gcn azaltt, hem
de morallerini bozdu.24 Gda maddesi ya da cephane retimini kolayca ar
tramayan toplumlar lojistik taleplerin basks altnda kalyordu. Aslnda re
zerv oluturma konusunda sorunu yaratan ey, tarmda retkenlik dzeyi
nin dldyd. Sonu olarak sreii bir atma dneminde devletlerin
askeri etkinlilerini srdrme yetenei, bata hava koullar olmak zere
kontrol edilmesi snrl etkenlerden etkileniyordu. Lojistik zorlUar strate
jik saldrya arlk verilmesine yol at, nk bu durumda igal edilen bl
gelerin ekonomilerinden, yamalama ya da "salma" -yakp ykma tehdidi
altnda zorunlu vergi- yoluyla yararlanmak mmkn oluyordu. Ne var ki
ilerleyen ordular, zellile tarm alanlarnn az olduu blgelerde gda
maddes
'
i sknts ekebiliyorlard. Bu sorun, 687 ve 689'da Krm Hanl
'ndaki Rus iledeyiinin durdurulmasnda yardmc oldu.
Maliyeti [dman topralarna] akarma sistemi hem savan ykc
ln artrd, hem de toprak zerindeki denetimi yitirmemeyi daha nem-
ToP, TFEK VE SNG 21
li hale getirdi. Ordularn kendi topraklarnda savunma savana zorlanma
lar halinde savan yk daha da artyordu. spanyol Veraset Sava sra
snda, Almanya (1704), talya (1706) ve Benelks lkelerinden (1706) ka
rlan Franszlarn durumu, bu olumsuz etkiye rektir. Maliyet aktarm,
sava yklerinin byk ksmnn savaan glerin kyllerinin srtna bin
mesine de yol at. Savan toplumsal siyasetinin belkemiini bu oluturu
yordu, ancak krsal ykm kyllerin rant, hara ve vergi deme gcn
azalttka, maliyetler [mecburen] daha geni bir alana yayld.
Bu maliyetler makinelememi tarmsal bir ekonominin kendini
yenileme yetenei ve bu toplumlarn acya ve ani lmlere alkanlk l
s dikkate alnarak en aza indirilebilir. Ne var ki hibir ey, savan insa
ni ve toplumsal maliyetini, kayplar ve ykmlar azaltmaz. Askerlerin
gnlkleri ve mekuplar onlarn yaad yaralanma korkusuna tanklk
eder.25 Florentine Giovanni Ferretti'nin Harlequin Returing fom the
Wars'ta [Savalardan Dnen Soytar] betimledii, sakat, topal, silahl ve di
lenerek geinen eski asker, gnlk hayatn her annda karmza kan bir
imgeydi. Erken modem dnem tutumlar zerine yakn dnemde yaplan
aratrmalar, szgelimi, yksek ocuk lm oranlarnn duygularn na
srlamasna yol amadn

ya da kayp duygusunu azaltmadn gster
mitir. Bylece sava, ansn ve ou kez de kt talihin kol gezdii bir zi
hin dnyasnn olumasna neden oldu; dnyann insan denetiminin d
nda grld bir ilahi kadercilii tevik etti. Sava hayatn eza ve cefa
larndan biri olarak sunuldu.
atmalarn yaratt etkilerin bu yn, erken modem dnem Av
rupa'snda, artan brokratikleme ve sava planlamasna yaplan olaan
vurguya ironik bir kontrpuan oluturur. Niyet ile sonu arasndaki bu
uurm btn savalarda grlr, ancak bu, brokratiklemenin ne kadar
alartldn gstermek bakmndan kayda deerdir. Deniz sava rne
inde ynetim yetenei ve planlamay vurgulamak daha uygundur. Ancak
bu durumda bile, atmann gerilimi altnda donanmalarn potansiyelle
rini aa karmalarnn zor olduu grlyordu. Minorka nlerinde
Franszlada giriilen kararsz atmalarn (1756) da gsterdii gibi, 18.
yzyln en nde gelen deniz gc Britanya bile, savan banda zaferden
22 Gi Ri
kolayca emin alamyordu. Tekil gemilerin blkleri askere kendi isteiyle
ya da zorla alnm acemilerden ibaretti, kaptanlar gemilerinin ve tayfala
rnn seyir kapasitelerini henz lp gelitiriyorlard ve amiral hala, ken
di komutanlklarndan pek emin olmayan kaptanlarnn yeteneklerini an
lamaya ve gelitirmeye alyordu. Gerek 1756'da gerekse 778'de Britan
ya donanmasnn bileenleri ciddi
b
ir uyum eksiklii sergiliyordu. Bu du
rumda ilerin ktye gitme olasl, szgelimi, Boscawen ve Hawke'nin
1759'da, iyi eitimli ve deneyimli takmlar ve yeteneklerine gvenebilecek
leri kaptanlada kazandklar Lagos ve Quilberon Krfezi savaiarna gre
ok daha yksekti.
Karada, zellikle sava zamannda durum, ynetimdek gelimele
rin ve askeri devrim(ler)in teleolojik dilinin ortaya kayabildiinden ok da
ha kark. Aslnda, planl eylem bir yana, kazanan, genellikle eksiklikle
rin yol at engellerle daha az karlaan taraf oluyordu; sorunlarn ste
sinden gelmek en nemli komutanlk becerisiydi. Bu hem seferler hem
de savalar iin geerliydi. Sava meydannda, atmann yaratt belir
sizliin orta yerinde yedekleri elde tutmak ve kullanmak byk nem ta
yordu. Ne var ki bu durum belli bir lde deiimi engellemiyordu.
Asker saysnn artmas ve silahlardaki gelimeler komuta sorunla
rn etkiledi. Bu etkenierin gerek betimlemede gerekse zmlemede n
celikli olarak ele alnmamas gerektii, ama aynadklar rol ihmal etme
nin de yanltc olaca aktr. Bu, zellikle deiim tartmalarnn byk
ksm, silahlar, ordu bykl ve tahkimat tipi zerinde dnd iin
byledir. Geoffrey Parker'n belirttii gibi, topun kuatma sanat zerin
deki etkisi -hem kuatanlar hem de kuatlanlar iin- yeni bir tahkimat
sisteminin -trace italienne- gelitrilmesi biiminde olmu ve bu da daha
geni kuatma hatlar, dolaysyla daha ok askeri birlik gereksinimini or
taya karmt; grld gibi bunlar birbiriyle balantlyd.26
Bu trden iddialar, bu dnemde askeri bir devri
m
in ya da devrim
lerin varl, nitelii ve etkisi zerine yaplan ve ok sayda katlmcnn
yer ald tartmalarn merkezinde yer almaktadr. Silahiara ve tahkima
ta yaplan vurgu, Avrupa ve d dnya arasndaki askeri avantaj dengesi
nin bu dnemde dramatik bir deiime urad iddias asndan da
ToP, TFEK VE SNG 23
nem kazanmtr.27 Ayrca, teknolojik gelimelerin ynlendirdii ya da
en azndan izin verdii askeri bir devrim kavram, hem Avrupa gcnn
yaylmasn anlaml klyormu, hem de barutun etkisini Avrupa tarihine
yerletiriyormu gibi gzkr.
Ne var ki zamanlama gene bir sorundur ve barutlu silahlarn
hangi ynlerinin en nemli olduunu dnme ihtiyac ile balantldr.
Gerek Afrika' da gerekse Hindistan' da akmakl tfek daha nceki ateli el
silahlarndan ya da toplardan daha nemliydi. Sonu olarak, bu rnekler
de, ge 17. ve 8. yzyllarn nemini belirtirken barutlu silahlarn rol
zerinde odaklanmak daha uygundur. Ktadaki askeri deiim zerine ya
plan almalarda genellikle grld gibi, Avrupa'da ateli silahlarn
kullanld atmalara akmakl tfein giriini ve yaylmasn nemse
memenin ne denli akla yakn olduu belirsizdir.
Kaba bir teknolojik determinizmin askeri tarihe uygun olmad
akr. Bu yaklam askeri yetenek ve kazanrn daha karmak karakterini
gz ard eder ve teknolojiyi bamsz bir deiken, hemen anlalabilen ve
kolayca uygulanabilen bir deiken olarak grme hatasna der. Ayrca Av
rupa askeri ortamnn ylesine okyzl bir yaps vard k, silah ve taktik
alannda uygun olabilen ya da uygun olduu dnlen bir ey, dier yz
lerde mutlaka uygun olmayabiliyordu. Bu durum zellikle karada, ama ayn
zamanda, ok daha byk lde bir standartlamann olduu denizde ge
erliydi. Bununla birlikte Atiantik glerinin karakteristik derin deniz sava
gemilerinin, 8. yzylda Rusya ile sve'in rekabet ettii Finlandiya Krfe
zi'nde grld gibi, s kara sularnda kullanm snrlyd. Buralarda ka-
. drgalar ve frkateynler Atlantik'tekinden daha byk bir rol oynuyordu.
Karada piyade, svari ve kuatma sanat bakmndan ate gc ile
ok taktikleri arasnda bir gerilim vard ve farkl seenekler sadece baz ge
nerallerin (Gustaf Adolf, XII. Charles, Saxe, Byk Frederick, Rumiantsev
ve Suvorov gibi) grlerini deil, askeri toplumdaki daha byk varsaym
lar yanstyordu. Seenekleri belirleyen teknoloji deildi. Bu tr kltrler
yeterince ilgi grmemitir, ancak saldrya yaplan vurgunun Kelt, sve,
Rusya, Polanya ve Trk ordular rneinde sk sk grlmesi kayda deer-

dir. Ne var ki, 174o'larn nde giden Fransz generali Saxe'nin ve Byk
Gi Ri
Frederick'in szleri, 69o'lardan itibaren ate gcnde grlen artn,
akmakl tfeklere taklan yuval snglerin yaygnlamas sayesinde, Bat
Avrupa'da stratejik ve taktik saldry engellemediini aka ortaya koyar.
ok, svari taktikleri rneinde de ate gcne ar bast. Gene ok, Trk
lerin Viyana (683), Zenta (697) ve Belgrad'da (77) Avusturyallar ve
1770 ile 1774'te Ruslar tarafndan yenilgiye uratlmasnda grld gibi,
Avrupal olmayanlara kar kazanlan zaferlerde de byk bir rol oynad.
oka yaplan her vurgunun ate gcnn roln azaltnas gerek
mez. Bunun bir nedeni, ate gcnn saldr hazrl iin kullanlabilme
siydi. Ne var k bu, taktik baanya ate gcn en st dzeye karan tek
nolojik (silahlar) ve rgtsel (taktik, talim, disiplin) etkenler asndan yak
lamann snrl olduunu akla getirir. Talim ve disiplinin esas amac sa
vunmayd: Bir birlii lm karsnda, kayplara bakmakszn bir arada kal
maya hazrlamak. Ate gcne kar ok -saldrnn etkililii ya da kayp
verdiren etkililik- sorunu, bir birliin kayp verirken de hareket yeteneini
srdrebilmesi ve komutanna itaat edebilmesi kadar nemli deildi.
Ate gcnn nceliine getirilen bu eletiri, dikkati nce ok sa
ydaki, genellikle saldrya uram byk mevzilere (1741 Prag rnein
deki gibi), ikinci olarak en son tahkimat tekniklerine uygun biimde g
lendirilmemi saysz mevziye ekerek, meydan savandan kuatmaya ka
dar geniletilebilir. kincisi, kapsaml bir biimde gerekletirilemeyecek
kadar pahalyd. Ayrca tahkim edilmi mevzilerin toprak denetimini sa
lamadaki etkililii ve askeri harekatlardaki nemi, Avrupa'nn farkl bl
gelerine gre deiiyordu.
W ar in Histor dergisi, yaknlarda erken modern Avrupa askeri ge
limelerinin bir sentezine ulama konusundaki sorunlar aka rnekle
yen iki nemli ve dndrc gre yer verdi. Robert Frost, "Avrupa
llarn, askerlik sanatnn imkanlarn o zamana kadar grlmemi biim
de geniletmelerinde olduu gibi, katlarn byk hz"n vurgulad ve
yle devam etti:
Deiimin yrngesi ve kronolojisi yerel siyasal ve jeopolitik koul
lara gre deiti, ancak btn toplumlar er ya da ge bu meydan ok-
Tor, T FEK vE SNG
`
mayla yz yze gelmek zorunda kaldlar; bazlarnn geici ya da s
reki olarak yetersiz kalmas Askeri Devrim fikrini zayflatmaz.
28
Ne var ki, bir nceki yazda David Parrott uyaryordu:
Askeri kurarclarn ve sahadaki komutanlarn Bat geleneinde
gze arpan noktalar tutarl biimde benimsediklerini ve deer
lendirdiklerini, Avrupal "ilerici" hkmdarlarn savan yerleik
Batl ilkelere uygun biimde yaplmasn kolaylatrmak iin ken
di devletlerini modernletirdiklerini ve toplumlarn yeniden bi
imlendirdiklerini varsayan Whigci tuzaa dmek kolaydr. Bu
deerlendirmede nemsenmeyen, Batl savan stn askeri sis
temlerin ilerici evrimiyle olduu kadar, dneme uyma, nyarg ve
kibirle de ilgili olan boyutudur. z9
Parrat'un yorumu, askeri deiimin meydana geldii sreci dnrken
dikkatli olma konusunda deerli bir rehber oluturur. Askeri gelimeyi
ynlendiren rekabeti bir devletler sistemi modelini kullanmak ve yinele
nen tercih unsurunu, bu seenekleri oluturan ve uygulayan bireylerin,
gruplarn ve kurumlarn ve ayn zamanda belirli teknikler iin yaplan ei
timin roln unutmak gayet kolaydr. Dikkatin Avrupa sava tarzarna
yneltilmesi halinde bu etkenin nemi artar, nk gene seenein rol
n vurgulamaya yarayan silah, silah sistemleri, taktik ve stratejilerin var
l hatrlanr. Erken 6. yzyl yorumcular, paral asker ya da milislerin,
mzrakl ya da kll adamlarn, tfeklilerin ya da ar svarnin deerini,
bunlarn en iyi ne ekilde kullanlp bir araya getirilebileceini tartabili
yorlard. ki yz elli yl sonra, ge 8. yzylda, yarumcular askeri, hatta
kar askeri kolu dikkate alabilir oldular.30
Tartmann ve seim yapmann rol pek ok bakmdan deerlen
dirilebilir. Bunlar modern zmlereyi karmak hale getirse de Avrupa
kltrnn dinamik ynn, greli tartma zgrln hatrlatr. Bu
zgrlk kukusuz snrl ve kstlyd -cinsiyetle, toplumsal, iktisadi ve si
yasal etkenlerle- ama gene de dnyann herhangi bir baka yerine kyasla
GiRi
daha byk olduu grlr. Baslm kitaplar cahil ya da yoksul iin snr
l deerdeydi, ancak askeri gelime asndan byk nem tayordu. Bunu
aka grmek mmkndr. Silah, taktik, talim, tahkimat ve kuatma sa
nat zerine basl elkitaplar, teknikleri, szlerden ya da elyazmalarndan
ok daha hzl biimde yayyordu. Askeri konularda ilk Rusa kitap, Uche
nie i Khitrost' ratnogo stroeniya pekhotnykh lyubei 647de yaymland. Bir pi
yade elkitabnda eitim zerinde duruluyor ve talim retimi iin ok say
da taslak ve plana yer veriliyordu. Elkitab, zgl konularn yan sra, aske
ri eitimin ve askeri becerinin bilgiyle birletirilmesinin nemini vurgulu
yordu. Elkitaplar, ayn zamanda hem askeri etkinliin artrlnasna yar
dmc olacak, hem de askeri kaynaklarn kullanm iin nem tayacak l
de bir standartatrma frsat veriyor ve bunu mmkn klyordu.
Okur yazarlk ve basl yaptlarn baka deerleri de vard. Bunlar
askeri rgtlenme ve yntemlere ilikin tartmalar besledi ve bir sistem
anlayn tevik etti. Okur yazarlk ve basl yaptlar, komuta, kontrol ve
askeri ynetim bakmndan nemliydi. Bylece askeri kaynaklarn niceli
i ve durumuyla ilgili aratrma zorluu azald. Askeri istatistiklere ula
mak kolaylat. Rus Ordonat'nn resmi raporu, Kniga Pushkarskogo prika
za, za skepoyu d'yaka Volkova (68o, Topu Snfnn Kitab, Bakan Vol
kov'un Yetkilendirmesiyle) , o srada retilen btn silahlar ve cephaneyi
listeliyordu. ehirlere yerletirilen top says 3575 para olarak belirtiliyor
du. Dier 400-500 salra topu muhtemelen ordunun arazideki blmne
ayrlmt. Okur yazarlk ve basl kitaplar, deiik yerlerdeki kaynaklarn
ve ihtiyalarn, farkl mevkilerdeki askeri branlarn ve farkl mahallerde
ki glerin pozitif etkileimine de yardmc oldu. Bu, askeri geliimin n
cephesinde olmayan ordular iin bile geerliydi: "Habsburg ynetiminin
knden hemen nce [ 1700] spanyol monarisi grece gl, ilevli
bir askeri yaps ya da 'sistem'i olan, artc biimde btnlemi ve tu
tarl bir sava makinesi olmaya devam ediyordu."r
Teleolojik bir yaklam benimserek ve kitaplardaki tartmann
askeri etkinlii kanlmaz biimde takviye ettiini ne srmek yanltc
olur. Bunlarn ou basmakalpt ve Saxe'nin 8. yzylda mzra yeniden
canlandrma abas gibi baz yeni nermeler de yararszd. Bilim tarihi
TOP, TFEK VE SNG
zerine yaplan almalar her trl basit izgisel ilerleme varsaymna
kar uyarlar tar. Yeni fikirler yararl olsa bile, yaylma ve uygulama ko
nusunda hala byk sorunlar vard.
Basl kltrn uygulamal bilim ile askeri uygulama arasnda di
namik bir ilikinin kurulmasna yardmc olduu kabul edilmitir. Bu,
Tartaglia'nn s3o'larda top mermisi yrngelerinin geometrik modelleri
ve Calileo'nun bolukta balistik hareket ilmi gibi eserleriyle birlikte balis
tik ve tahkimat iin de geerli oldu. s3o'larda topu ateini lme olanak
larna byk bir ilgi vard. r66o-r76o yzyl zellikle nemliydi, nk
bu dnemde Newtoncu bilimle askeri mhendislik, topu ve askeri d
nce arasndaki balantya tank olundu. 1742 ve 1753 arasnda Benjamin
Robins ve Leonhard Euler'in balistik alannda devrim niteliinde bulula
r oldu. Robins yksek hzl merrilerde havann direncini kavramay ve
lmeyi salayan yeni aralar icat etti. Yiv etkisine ilikin anlay da geli
tirdi. Neue Grndsatze der Artillerie'nin (1745) yazar Euler de 1753'te ses
hznn altndaki balistik hareket denklemlerini zd ve yaymlad tab
lolarda baz sonular zetledi.
Bu teorik ve ampirik avantajlar balistiin tahmin gcn byk l
de artrd ve topuluun bir zanaattan, retilebilen ve retilmesi gere
ken bir bilime dnmesine yardmc oldu. Bu avantajlar topu kullanm
n ve askeri eitimi etkiledi.32 1744'te Napoli'de bir topu okulu, on yl son
ra da bir mhendislik akademisi ald ve bu ikisi, r769'da Reale Academia
Militare iinde birletirildi. Okulda, eitli snflara ayrlan subaylk ren
cilerine, balistik, taktik, deneysel fizik ve kimya retiliyordu.33
Bilimsel ilerleme her zaman dorudan yardmc olmuyordu. XIV.
Louis dneminde Fransz hkmeti kuramsal bazda bir donanma kurma
ya alt, ancak manevra, yelkenierin yerletirilmesi ve dmenlerin konu
muna ilikin kuramsal ilkeleri matematiksel bir biimde aldamas, sava
gemilerinin iyiletirilmesine en kk bir katkda bile bulunmad. Sava
gemilerinin yapm, raklk yaparak eitilen tersane iilerinin eski uygu
lamalaryla srdrld. Art des Armees Navales'in (r697) yazar Cizvit Paul
Hoste u szlerle ikayet ediyordu: "yi bir gemi ans eseri yaplyor, n
k halen gemi yapanlar okuma yazma bilmeden gemi yapanlardan daha
1
Gi Ri
usta deiller. " Hoste'nin gemilerin neden alabora olmadna dair akla
masndaki hata ironiktir. 8. yzylda ilerlemeyi salayan, mekanik ilkele
rin aratrlmas deildi, nk "bilimin ierii, snrl ve kstlamalada
dolu, betimsel ve belirsiz gemi yapm dnyasndan, [matematikilerin ta
nmlad] soyut kavramlarn daha yaygn kullanmna doru uzun bir yol
katetti. " Burada belirleyici olan, gemi mhendislii mesleinin gelime
siydi. Bu gelime, genel matematik kltryle gemi yapmnda geerli
olan eski kurallarn incelenmesini, en iyi uygulamay bulmak zere bir
letirdi.34 Ayrca stn ngiliz gemi ynetimi Fransz gemilerinin stn
ln elinden ald.
Belirtildii gibi, askeri devrim kavram bir sorunsaldr ve bu devri
min ne zaman olduunu saptamak iin bilimsel uygulamann zirveye
ulat dnemin kronolojisini karmak, ancak snrl bir deer tayabi
lir. Askeri deiimin dier ynlerinde grld gibi, erken gelimeler
daha sonra yaanan hzl deiimden daha nemli olmu olabilir, ancak
tam tersini ne srmek de mmkndr. Bununla birlikte, ge 17. yzyl
dan itibaren bilimsel icat ve uygulamalarda tam da byle bir hzlanma ol
duunu belirtmek gerekir. U zmanlarn kaleme aldklar blmlere ge
meden nce, dnemin uluslararas ve i siyasetlerinde, kltrnde ve g
nah karma eiliminin geliiminde, dnemin toplum ve insanlarnn de
neyiminde savan byk bir nem tadn vurgulamak gerekir. Neden
sellik ilikileri karanlk, belirsiz ve elikili olabilir, ancak askeri hazrlk
ve atmann nemi kuku gtrmez.
ToP, TFEK VE SNG
THOMAS F. ARNOLD
6. YZYIL AVRUPA' SINDA SAVA:
DEVRM VE RNESANS
SAVALARDA DEVRM YZYILI MI ?
T
arihiler, I6. yzyln Bah dnyasnn sava tarihinde devrimci bir
dnem -hatta devrimin kendisi- olarak tanmlanp tanmlanamaya
ca sorusunu, krk yldr -Michael Roberts'in 1956 tarihli "Askeri
Devrim, rs6o-r66o" balkl makalesi erken modem bir askeri devrim fik
rini ilk kez tanmlayp ortaya attndan bu yana- tartmaktalar.' Son on
ylda, zellikle Geoffrey Parker'n Te Militar Revolution'nn (Askeri Dev
rim, r. bs. r 988; 2. bs. 1996) ardndan, konuya ynelik ilgi sadece daha da
younlah. Artk r6. yzyl Avrupa'snda sava konulu hibir inceleme, hat
ta bu snrl blm bile, bu nemli tarih yazm sorunu karsnda bir tavr
almaktan kanamaz. O halde unu sormak gerekir: Bir erken modern as
keri devrim oldu mu ve esas olarak r6. yzylda m oldu?
Bu soruya verilecek yant ister istemez imdiye kadar yaplan tarh
malarn gzden geirilmesini gerektirir. zl bir biimde ifade etmek ge
rekirse, Michael Roberts'in zgn tezi, ge r6. ve erken 17. yzyllarda drt
devrimci eilimin varln saphyordu: Birincisi, adam adama atmann
yaratt hayhuyl
a
deil de, dzenli ate gcyle verilen bir meydan sava
iin silahianan ve talimden geirilen disiplinli piyadenin -mzrakllardan
ok tfekliler- stnl; ikincisi, bu yeni tarz, genellikle tfekli ordularn
byklndeki belirgin art; ncs, iddetli bir seferin tam doruk
noktasnda verilecek bir kader sava iin tasarlanan, daha cesur, daha dra
matik stratejilerin ortaya k ve drdncs, bu geni ordularn ikmali ve
bakm iin daha geni, daha gvenilir ve yetkili komiserliklere ve askeri
brohasilere duyulan ihtiya. Roberts'in uzmanlnn q. yzyl sve im
paratorluk deneyimi olduu dikkate alnrsa, onun bu devrimci trendierin
-taktik, stratejik ve idari- tam bir ifadesini, Gustavus Adolphus'un ordula
rnda ve seferlerinde, zellikle hkmdarn r 630-32'deki nl Almanya i
galinde bulmas artc deildir. Bu askeri devrimin nemli unsurlar (kit-
30 16. YzYI L AVRU PA'SI N DA SAvA: DEVRi M VE RN ESANS
lesel tfek ateiyle oluan "hat taktikleri" gibi) ge 6. yzyln nl reform
cularna kadar izlenebilirse de -59o'larda spanyal Felipe'ye kar sava
an Protestan Felemenk ordusunun reformcusu Nassau Kontu Maurits'in
piyade taktikleri rneinde olduu gibi- Roberts'in denemesinin baln
daki kritik tarih s6o deil 66o'h. Nitekim, denemesinin son paragrafn
da u sonuca varyordu:
[Avsturya Habsburg imparatoru] II. Maximilian'in [lm 1576]
ordular, taktik, stateji, bileim ve ruh bakmndan, Benedek ve Ra
detzky'e tamamen yabanc bir fikirler dnyasna aittir. [Prusyal]
Byk Elektr'n [lm 688] ordularyla Moltke ve Schlieffen'in
ordular arasnda kopmaz bir ba vardr. Modern sava sanat
66o'ta domutu.2
Bu yzden de, Roberts'in zgn dnnde askeri devrim aslnda bir
17. yzyl tarihi sorunudur (ve kuzeyli ve Protestan Avrupallarn bir baa
rsdr) . Roberts, her eyin tesinde, kronolojik adan, bu askeri dn
mn geni bir modern Avrupa tarihi emas iindeki uzun vadeli nemi
ni vrgulamtr. Roberts'in makalesinin bitiri szleriyle syleyecek olur
sak, bu askeri devrimin sonucunda,
"
20. yzyl uurumuna giden geni
ve dz yol almtr."3
Roberts'in erken modern askeri devrim kavram, Ceoffrey Parker
tarafndan, nce 1976 tarihli bir makalede, daha sonra da Te Militar
Revolution4 balkl kitabnn iki basksnda gelitirilerek kullanld ve d
ntrld. Parker, 1976 tarihli makalesinde, Roberts'in tezindeki geni
kategorileri kabul ediyor, ancak onun, ilk nce Kuzeyli, Protestan ordularn
tam olarak ve nemli lde dn!it biimindeki saptamasma kar
kyordu. Katolik ve Habsburg ordularnn s6o-66o boyunca sergiledii
srekli baanya (634'te Nrdlingen'de bir sve ordusuna kar kazanlan
ezici Katolik Habsburg zaferine yapt ak gndermeyle) dikkat eken
Parker, askeri devrimin balangcn, spanya'nn 157o'lerden itibaren Hol
landa'daki Felemenk isyann snrlamak ve geriletmek iin gsterdii
-tam olarak baarl olmasa da- muazzam abaya kadar geri gtrr. s-
TOP, TFEK VE SNG
telik Roberts'in "askeri devrimin balang noktas olarak s6o yln se
mesinin bir talihsizlik" olduunu ve "betimledii gelimelerin pek ou
nun Rnesans talya'sndaki savalar da nitelediini" syleyerek, onun
kronolojisini daha da dorudan bir dille eletirir.5 Roberts'in askeri devri
mi, kkleri 6. yzyla uzanan bir 17. yzyl zaferiyken, Parker, bu devrimi,
s. yzylda filizlenen tam bir 6. yzyl olgusu haline getirir.
Parker, 1976 tarihli bu denemesini, sorunu enine boyuna ele ald
ilk kitap olan Te Miitar Revolution'n 1988 basksnda da srdrd. (Bu
kitabn 1996 tarihli ikinci basks, eletirileTin yantland bir " Sonsz" d
nda herhangi bir deiiklik iermez.) Parker'n artk iyice olguulatrd
askeri devrim tezi -ki artk konuya ilikin tartmalarn temel noktasn
oluturmaktadr- kronoloji bakmndan (ikmal ve lojistik hakkndaki
nemli bir blm 7. yzyldaki gelimelere ayrcalk tansa da) kesinlikle
6. yzyl esas alr. Roberts'in zgn tezinden sonra askeri devrim tart
malarnn ayrlmaz bir paras haline gelen, 6. yzyln sonlarndan itiba
ren piyadenin tfek talim ve taktikleri konusunda ayrntl bir tartmaya
giren Parker, bunun yan sra, barutlu silahlarn kullanmyla ortaya kan,
ayn lde temel -ya da devrimci-teknik ve taktik deiikliklere de dikkat
ekmitir; bu deiiklikerin kimileri 6. yzyln daha da erken dnemle
rine tarihlenir. Btn bunlarn en nemlisi Parker'n, katma savann
btn bir dnem boyunca tad nemi (btn tarihilerin kabul ettii gi
bi, byk lekli kuatmalar byk meydan savalarndan ok daha fazlay
d) ve ortaa kale ve ehirlerinin ince uzun kleleri ve perde duvarlar ye
rine alak, kaln tabya ve surlara dayanan, yeni ve modern bir askeri mima
ri tarznn zel nemini vurgulamasdr. Parker'n belirttii gibi, yzyln
balarndan itibaren, nce talya' da, daha sonra btn Avrupa' da, yass top
u platformunu komu tabyalarn cenah ateinden ustalkla koruyacak bi
imde yerletirilen doru tabya, tahkimatn hem teorisini hem de pratiini
tmyle deitirmiti. Sonuta olduka ilgin ve dikkat ekici fiziksel dei
iklikler ortaya kt: Tabya askeri mimarinin hakim formu ya da biimi ha
line geldike, Avrupa kent ve kaleleri de yldz ya da kar tanesi biiminde
tasadannaya balad. Avrupa kentlerinde grlen bu mimari dn

m,
askeri devrim tartmalarnn dnda da gayet iyi incelenmitir. Ancak Par-
32 1 6. YZYl L AVRUPA' Sl NDA SAVA: DEVRi M VE RNESANS
ker, tabya savunmasna ve ele geirilmesine dayanan, zengin donanm ge
rektiren, yeni tip kuatma sava gereksinimlerinin, daha byk ve yapsal
trendleri ortaya kardn ileri srd: Temelde, geni kuatma hatlarnda
(saldrda) ve ok sayda dost ehir ve kaledeki garnizonlarda (savunmada)
duyulan asker ve erzak ihtiyac, Roberts'ten bu yana her erken modern as
keri devrimin dikkat ekici bir zellii olarak grlen byk ordu olgusu
na yol aarak, her trl sava srdrmek iin gerekli olan toplam asker sa
ysn yukar ekti. Parker, tabya tahkimatnn sonularn vurgulamann
yan sra, gvdesinin her iki tarafna yerletirilmi (byke bir kaledeki ka
dar ok sayda) topu bulunan, ok katl ve geni bordal sava gemisini de
r6. yzyln nemli bir teknik buluu olarak grr. Bu geni bordal sava
gemilerinin, tabyal byk kaleler ve yzyln dier nemli ve yeni maddi
teknikleri (gene, zellikle piyade at talimi) ile birlikte, Parker'n yeniden
yorumlad askeri devrimin yegane nemli sonucu olarak belirttii nokta
ya, yani dnya zerindeki sava alanlarnda yeni kurulmu bir Avrupa ha
kimiyetine yapt katk, kritik nemdedir. Avrupallar artk, uzun menzil
li ve gl biimde silahlanm direkliler ve kalyonlarla, arzuladklar
her limanda ya da her ky eridinde, kelimenin yaln anlamyla hak iddia
etmek zere mola vererek (ve artlarnda bir kale brakarak) uzak ktalara
doru yedi denizde korkusuzca yelken aabiliyorlard. ktisadi stnlk de
nizlerdeki ve karalardaki bu askeri stnlklerin ayrlmaz parasyken, i
blgelere doru yaylma (yakn ya da uzak vadede) frsatlar da deerlendi
riliyordu. Bylece, Portekiz, spanya, Felemenk Cumhuriyeti ve ngiltere
gibi -dnya artlarnda- kk, fakat askeri bakmdan gelimi Avrupa
devletleri, yerkredeki okyanusar ticareti balattlar ve fiilen ynettiler.
Roberts'e gre erken modern askeri devrim Avrupa iinde modern savan
tohumlarn atmt; Parker'e gre ise erken modern askeri devrim modern
dnya dzeninin douuna yol at. Aradaki kapsam fark dikkat ekicidir.
Parker askeri devrimierin sadece modernin ortaaa kar gerekletirdii
bir Avrupa devrimi deil, ayn zamanda Avrupa'nn Avrupal olmayana
kar gerekletirdii bir devrim olduunda srar eder. Roberts, r956 tarih
li makalesinin (yukarda ad geen) son paragrafnda, erken modern sava
ta ortaya kan kkl deiikliklerin yolunun dorudan doruya r87o'e ve
ToP, TFEK VE SNG
33
Austos r9r4' e ktn gsterdi; Parker'n tezi ise, ayn gelimelerin -ya
da daha dorusu, yenilenmi ve gelitirilmi bir r6. yzyl askeri devrimi
nin- eski ve yeni smrgecilie ve hatta 20. yzyln u son gnlerindeki
kresel dzeni besleyen gnmz g siyasetlerine yol atn ima etti.
(Batl askeri glerin Batl olmayana kar en son ve kesin zaferi olan 1991
Krfez Sava'n ya da Irak reindeki Batl askeri gler denilen eyi bir
dnn.) Tpk Parker'n yeniden kurgulad gibi, erken modem askeri
devrim, modem dnyann biimleniinde Sanayi Devrimi'yle ayn safta yer
alan tarihsel sretir.
Parker'n tezi, genel olarak benimsenmesine karn, eletiriden pa
yn almtr. Ne var k Parker'n vard esas sonuca, yani Avrupallarn Av
rupal olmayanlar zerinde gelecekte kuracaklar askeri hakimiyetin ilk
ipularn r6. yzylda gsterdikleri grne yneltilen eletiriler pek az
dr. Eletiriler daha ok, Parker'n tabya tahkimatlar ile ordularn bykl
nde meydana gelen art olgusu arasnda kurduu balant gibi ayrnt
da kalan grleri ile gene onun nemli ya da devrimci deiimler krono
lojisi zerinde odaklanmtr. Aslnda tarihiler -ki genellikle en fazla kii
sel bilgiye sahip olduldar alanlar ele alrlar- bir yzyl ya da birbirini iz
leyen on yllan ne kardka, askeri bir devrimin zamanlamas, tartmala
nn en baskn sorunu haline gelmitir. Parker'n Te Militar Revolution'nn
ilk basksndan nce bile, Gnther E. Rothenberg, 17. yzyl sava zerine
yazd r985 tarihli bir makaleye, erken modern dnemde Avrupa'da bir
"askeri devrim" olduu kavramnn genel kabul grdyle balyor, ancak
"bu gelimenin tam olarak ne zaman gerekleti konusunda" gr ayr
l olduuyla devam ediyordu.6 Daha nce akland gibi, Parker iin
devrim, r6. yzylda, topu tabyalar, disiplinli ate gc ve uzun menzilli,
geni bordal gemilerle balar. Parker'n eletirmenleri -daha dorusu
onun grlerini gelitirenler- ise baka dnemlerde odaklanr. Hem Ro
berts'n hem de Parker'n grlerini inceleyen Jeremy Black r6. yzyln
greli nemini btnyle reddeder ve bunun yerine "icatlarn ve geliimin
ge s. ve gene ge 17. yzylda younlat"n ne srer.7 Black, zellikle
"sngnn ortaya k ve mzran yava yava ortadan kalk nedeniyle
byk nem tayan" ve sayca az olsa da egemen byk devletlerin ( Fran-
34
1 6. YzYI L AVRU PA'SI N DA SAVA: DEVRi M VE RN ESANS
sa, Avusturya, Rusya, Prusya ve Britanya) douuyla modern Avrupa at
masnn jeopolitik erevesinin olutuu, 66o sonras yarm yzyl vur
gulama eilimindedir.8 Ortaa uzmanlar, kendi uzmanlk alanlarnda bu
lunan, nceki yzyllarn belirleyici katlarn ne srerek tartmaya kat
lrlar. Clifford Rogers, biyologlarn "noktal denge evrimi" kuramn model
alarak, 14- yzyln balangcna kadar uzanan bir dizi askeri devrimden
oluan titizlikle hazrlanm bir kronoloji sunmutur.9 Rogers, genel bir
durgunluk ya da ok yava seyreden bir deiim manzaras iinde ayrt edi
len, birtakm kkl deiim zirveleri saptar: Bunlardan birincisi, erken I4
yzylda ngiliz uzun yayl askerleri ile yaya valyelerinin ve Flaman, s
ko ve svireli mzrakllarn baarlar zerinde ykselen bir "piyade dev
rimi" dir ( mzrakllar iin y. 1302-s; ngilizler iin kard kronoloji bu ka
dar belirli deildir) ; ikincisi, ilk kez yaklak r42o'ler ile 144o'lar arasnda
Avrupa'nn eitli blgelerinde grlen, glendirilmi ve ok sayda top
tan kaynaklanan bir "topu devrimi" dir ve ncs de, erken modern as
keri mimarinin bilinen hendekleri, surlar ve tabyalaryla, y. 1420-y.
144o'n erken "topu devrimi"ni kesin olarak etkisiz klan, erken 6. yzyl
(52o'den sonra) "topu tabyalan devrimidir. '"o Bir tarafta devrim kronolo
jisini 17. yzyln sonuna eken Black ve te tarafta onu 14. yzyln afa
na iten Rogers ile 6. yzyl, sava tarihinde bir dnm noktas olarak g
rlmekten yava yava kar. Ancak, elikin teknik icat rnekleri eitli de
iim kronolojilerini desteklemek zere sunulduka, tarih yazcl bak
mndan yararl bir askeri devrim fikrinin kendisi, bir kopma noktasna ka
dar gelmitir. elikin iddialara ilikin arpc bir rnek vermek gerekirse,
hem erken 14- yzylda mzran ortaya knn ( Rogers) , hem de ge 17.
yzylda mzran yok oluunun, gemiten gerek devrimci kopular ol
mas pek mmkn deildir. Bu trden elineler dikkate alndnda, or
taya konan btn kronolojileri kapsayan byk bir birleik erken modern
askeri devrim kuram oluturmann mmkn olmad grlr. Bu du
rumda kocam sava atn ayra salmak ya da kasabn avlusuna gnder
mek daha iyidir. Bert Hall, yaknlarda yapt, ge ortaa ve erken modern
Avrupa'da meydana gelen taktik ve teknolojik gelimelere ilikin kapsaml
aratrmasnda, Rogers'n evrimci modelini daha ileri gtrerek u sonuca
ToP, TFEK VE SNG
35
varmtr: "Tarihsel zamann belirli bir ann igal eden tek bir 'askeri dev
rim' anlaynn tesine gemek gerekir. 14. yzyldan erken 17. yzyla ka
dar uzanan ok daha uzun bir dnemde, bir dizi askeri dnm gerek
lemitir."II Byle bir sonu, askeri devrimin aslnda, artk tekmeleyip dur
maktan vazgeebileceimiz l bir at olduunu kibarca bildirmenin yan
sra, 6. yzyln, Avrupallarn teknik askeri bilgi ve yeteneklerini evreler
halinde biledikleri, keskinletirdikleri, deitirdikleri ve modernletirdikle
ri ya da drt ardk yzyldan sadece biri olduunu ortaya koyar.
GEREK DEVR M: DoGu'YA KARI BATI
Ancak bu sonu sorunun zn gzden karr. Parker'n Te Mili
tar Revolution'da yapt gibi, Avrupa, Avrupal olmayana kar biiminde
ki daha kapsaml bir sorun zerinde odaklanldnda, 6. yzyl Avrupa
savalarnn ak devrimci doas kesin bir biimde dorulanr. Burada, 6.
yzyln harekat deneyimi, -seferler ve savalar- daha ncesiyle, yani orta
a yzyllaryla tam bir ztlk oluturur ve hala geerli olan uzun vadeli bir
rnt balar. Parker, Avrupallarn ak denizlerde (geni bordal seyir ge
mileri) ve uzak kylarda (tabyal byk kalelerden oluan sler) kazandk
lar yeni askeri baarlar zerinde durur; ancak Hristiyan Bat ile Msl
man Dou arasnda, en nemlisi Akdeniz ve Balkan askeri snr blgelerin
de yaplacak bir inceleme 6. yzyln kritik, devrimci nemini daha da dra
matik biimde aydnlatr. 129'de Akra'nn (Filistin'de bir zamanlarn et
kin Hal varlnn son dayana) ve 1453'te stanbul'un d (uzun s
redir can ekien Bizans mparatorluu'nun lm) arasnda, Avrupal
olan ve olmayan dnya arasndaki greli g dengesi ikincisi lehine srek
li bir deiim geirdi ve 1453'ten sonra hzla ykselen Trk dalgas, Batl,
Katalik Avrupa'nn kylarna vurdu. Bu Trk tehdidinin ok ar olduunu
belirtmek gerekir. Ha ve hilal arasndaki srekli savan arka plannda sa
dece bir akn ve misiliere oyunu deil, ayn zamanda iki uygarln, iki sa
va tarznn atmas vard.
Bat Avrupa iin ar snavlar s. yzyln son onyllarndan itibaren
balad. 48o'de bir Trk armadas, Osmanl egemenliindeki Arnavut
luk'tan dar Brindisi Baaz'yla ayrlan talyan izmesinin tam topuunda
1 6. YZYI L AVRU PA'SI N DA SAVA: DEVRi M VE RNESANS
bulunan, Apulia' daki mkemmel konumlu talyan kenti Otranto'yu ele ge
irdi. Napoli kralnn nderliindeki talyan mttefiklerden oluan karma
bir ordu bu Trk giriimini baaryla durdurdu ve 148 ' de Otranto'yu geri
ald, ancak talya'nn ksmi igaliyle snrl kalsa da fiilen gerekleen bu
zgl deneyim, genel Trk tehdidini ciddi bir biimde glendirdi. "Fatih"
II. Mehmed'in 1481'de, Avrupa iin bir ans olan ani lm, talya'y yeni
bir saldrdan kurtard. Bununla birlikte, en azndan talyanlar arasnda, za
man zaman kapldklar panikleri ateleyen sahici bir Trk gc hayaleti ve
gerek bir korku srd. Bir keresinde bizzat Papa'nn deniz kysnda atla
gezerken, bir villa civarnda Mslman korsanlarn eline dt sylenti
si yayld. Bir keresinde de, Trk ordusunun igaline ilikin sylentiler tal
ya'nn kuzey dousundaki Friuli blgesinde yaayan yoksul insanlar yle
sine korkuttu ki, onlar paralatmak iin kpekleriyle birlikte gelen Trk at
llar tarafndan kavalandldan hayaline kaplarak kitle halinde katlar.
Gene de byle bir istila olasl asla bo bir hayal rn deildi; nitekim
Osmanl aklnclar 1463 ve 1469'da Piave'ye kadar gelmilerdi. Gerek fe
laketler de oluyordu. 1499' da bir Trk flosu Venediklileri Zonchio'da (Ad
riyatik ile Bat Akdeniz'i birbirine balayan stratejik Brindisi Baaz'nn
Yunan tarafnda kalan bugnk Navarino) darmadan etti. Yzyln dn
mnde yaanan bu endielere ve yenilgilere ramen, Avrupa zerinde ka
lc bir Trk istilas, Osmanl tahtna bir kez daha gzlerini Bat'ya diken
bir sultann, "Muhteem" Sleyman'n kt 16. yzyla kadar gerekle
medi. Bu dnemde ise bir kez balayan saldr sreidilik kazand. Sley
man 1521'de Belgrad' ald; 1522'de St. Jean valyeleri'ni (148o'de yaplan
vahi kuatmaya dayanmlard) Rodos Adas'ndaki kalelerinden srp
kard; 1526'da Moha'ta Macar Kral II. Laj os'un ordusunu ve kralln da
tt ve 1529'da Viyana'y kuatt, kenti az kalsn ele geirecekti. Avrupa fe
laketin eiine gelmiti.
Ancak 1529 Trk dalgasnn en yksek noktasyd; 156o'larda ve
157o'lerin ilk yllarnda gereldeen bir dizi destans arpma, Avrupa'nn
silah kullanmaktaki becerisinin artan etkinliini, hatta greli stnln
kantlad. Her eyden nce, sultanla baa kacak kaynaklara sahip byk
bir Avrupa devleti vard artk: Habsburg spanya's. Osmanl gcnn ba-
ToP, TFEK VE SNG
37
tya doru yaylmas gibi, spanya gc de, 1492'de ber Yarmadas'ndaki
( Granada) son Mslman devletin dyle birlikte douya doru geni
lemiti. 1496'dan itibaren Napoli Krall'na da boyun ediren spanya'nn
kadrga filolar ve ordular bir dizi egdml amfibik harekatla Kuzey Af
rika kylar boyunca nemli liman kentlerinin ounu ele geirdi: 1497' de
Melilla, I509' da Oran, rsro'da Bougie ve Trablus, I535'te Bizerta ve Tunus.
Kukusuz seferlerin tm baarl deildi. 154r'de muazzam bir spanyol
ordusu Cezayir kentini kuatt ama ele geiremedi ve Magrip zerinde as
la gerek bir spanyol nfuzu kurulamad; kydaki slerin ve yresel tem
silcilerin tesinde, sadece aknc gruplar vard. Bu scak, bazen skc, ba
zen tehlikeli, kt donanml, kuatlm Afrika kaleleri (gelecek yzylla
rn Avrupa smrgelerinde kurulacaklarn ncleri) pek popler deildi;
buralarda moral genellikle zayf olduu gibi, Sicilya, Napoli ve spanya'yla
iletiim de yetersizdi. Kuzey Afrika'daki bu spanyol slerinin byk bir
blmnn sonunda kaybedilmesi (Fas kysndaki Melilla ve Ceuta'nn
bugne kadar spanyol kalmasna ramen) artc deildir.
Berberi kysnda gerekletirilen bu dank ve snrl spanyol sal
drlarndan daha nemlisi, Avrupa'nn savunma yeteneinde grlen ge
nel gelimeydi. Burada anahtar, birbirini karlkl olarak destekleyen, top
u saldrsna grece dayankl ancak iyi gizlenmi, btn saldr yollarn
yaylm ate altna alabilecek toplarla takviye edilmi alak tabyalar temelin
de ykselen yeni Avrupa askeri mimarisiydi. Bylesine bilimsel -buradaki
bilimsel szc tamamen dorudur- bir sisteme kar Trkler sistematik
bir cevap veremediler ve top bataryalarna kar kitlesel, ama geliigzel bir
biimde ynelen insan dalgalarnn saldrsna gvendiler. Artk ok geni
lemi olan Osmanl mparatorluu'nun -Anadolu, Msr, Levant, Suriye,
Irak ve Balkanlar' bir araya getiren bir imparatorluk- muazzam kaynakla
r bile, Avrupa'nn tahkimat bilimindeki avantajnn stesinden gelemezdi.
Bu taktik ve stratejik avantaj , gl savunma noktalarnn Trklerin ilerie
yiini durdurmak iin kullanlabilmesini salyordu. Bu Avrupa avantaj
nn en nl kant 1565 Malta Kuatmas'nda ortaya kt. Birka bin St. Jean
valyesi ve Hal zihniyetiyle savaan gnll, yeni ve karmak savunma
tarzn uygulayarak, bir spanyol kurtarma ordusu karaya kp da Trkleri
1 6. YZY I L AVRUPA' SI N DA SAVA: DEVRi M VE RNESANS
geri ekilmeye zorlayana kadar, yaklak drt ay sren iddetli Osmanl ku
atmasna dayand. Tabyalarla donahlm modern kalelerin nemi, I537 ya
znda, Trklerin Venediklilere kar gerekletirdii Korfu Kuatmas'nn
baarszlyla da kantland. Bu kuatma baanya ulam olsayd, o yln
balarnda Apulia'ya kan binlerce Trk atlsn (r48o'in glgeleri! ) kesin
likle gerek bir Trk istilasnn izlemesi iten bile deildi. Malta ve Kor
fu'da yaplanlar her yerde yaplabilirdi. Trk tehdidine en ok maruz kalan
devletler, kendi mimar ve mhendislerine kulak vererek kaynaklarn geli
mi kale sistemlerinin yapmna akthlar: Avusturya, Tuna havzasn; Ve
nedik, Adriyatik nlerinden Girit ve Kbrs'a kadar kendi adalar zincirini ve
ana slerini; spanya Bah Akdeniz'deki btn kylarn ve limanlarn tah
kim etti. Sonuta, Trklerin Avrupa ilerine szdklar ak surlar kuatan
etkin bir askeri snr olutu. Ne var ki modern kale almaz bir siper deil
di. Kbrs adasndaki, usulne uygun olarak yaplm, geometrik olarak
mkemmel ve bu rnekte on bir tabyayla epeevre kuahlan ilk Avrupa
ehrinin, r565'ten beri Venediklilere ait Lefkoa kale kentinin kolayca kay
bedilmesi, kalelerin snrn ortaya koydu. rnek alnan duvarlarna ra
men Lefkoa rs7o'te Trklerin eline geti: Kent, yetersiz biimde savunul
masnn yan sra, Osmanl topraklarna ok yakn, Venedik'e ise ok uzak
t. Tahkimat, tek bana stratejik durumu btnyle denetleyemiyordu.
Ancak Avrupa tahkimatlar baarsz olduklarnda bile stratej ik amaca hiz
met edebiliyordu. Bir rnek, Trklerin rs66'da Macaristan'daki Zigetvar
kuatmasdr. Trklerin harekat bakmndan kazandklar zafer, nceki yl
Malta'da uradldar baarszilda kyaslandnda moral bakmndan da,
stratejik olarak da fazla tatminkar deildi. Zigetvar' da kk bir Macar gar
nizonu sreidi bombardmana ve kitlesel yenieri saldrsna direnerek,
modern bir kaleyi bir aydan fazla bir sre boyunca savundu. Bu arada, yet
mi iki yanda olmasna ramen harekat sava alanndan yneten Sultan
Sleyman adrnda ld. Zigetvar, 8 Eyll'de (Trklerin Malta'y boatma
larnn birinci yldnm) dt zaman, Trk ordusu ar kayplar ver
mi, sultan lm ve sefer yl sona ermiti. Btn bunlar -Malta, Korfu,
Lefkoa, Zigetvar ve dier pek ok yerleimin tarihlerinin bir ortalamas
dikate alndnda kan sonu, r6. yzyln son eyreinden itibaren sur-
ToP, TFEK vE SNG
39
lardan -ve.tabyalardan- oluan bir savunma tahkimatlar kordonunun, Os
manl'nn batya doru ilerlemesini durdurduudur. O srada bu, gerek
ten de bir devrimdi.
Tahkimat, 6. yzylda Trk'n karsnda Avrupa'nn kozuydu,
ancak Avrupa'nn baka alanlarda da teknik stnlkleri vard. Deniz sa
valarnda, birleik ve mttefik spanyol, Venedik ve Papalk kadrga filosu
nun 57'de nebaht'da kazand byk ve nl zafer, ayn sularda Trk
lerin 538'de (Preveze Sava) ve 499'da (Zonchio) kazandklar zaferierin
sonularn ve anlarn sildi. nebaht, s6o'ta Tunus civarndaki Cerbe'de
spanyol filosunun yok ediliinin cn de ald. s3o'lar ile s6o'lar arasn
da Bat Akdeniz'de -sadece Mslman korsanlar deil- Trk sava filolar
da cirit atyordu. Ky eridinde hibir yer gvenli deildi. 543'te Trkler
-amansz biimde Habsburg kart olan Fransz mttefiklerin yardmy
la- Nice'i yamaladlar ve spanyollar ve mttefiklerinin (Ceneviz, Toska
na) gemilerine sistemli bir biimde saldrdklar bir harekat ss olarak bu
ray bir sre elde tuttular. Ayn yl iinde Calabria'daki Reggio'yu yamala
dlar. sss'te bir Trk flotillas Taskana kylarna ve Elbe Adas'na (Si
ena' daki spanya-Floransa igaline kar sren Fransa-Siena direniine bir
destek olmak zere) asker kard, ancak burada Cosima de' Medici'nin ye
rel gleri tarafndan yenilgiye uratld. Trk filosu ss8 yaznda bir kez
daha Taskana kylannda grld. Osmanl flolar p9, I535 ve 54o'ta
uzak Bat Akdeniz'in spanya ve Balear adalarn kapsayan kylarnda pek
ok harekat dzenledi. Granada'daki Mslman Mustaribler [Hristiyan
latrlm Endls Mslmanlar] s68 ylnn ylbanda spanyol Katalik
ynetimine isyan ettiklerinde, II. Felipe'nin sarayna -ve Roma'ya- hakim
olan asl korku, byk bir Trk deniz mdahalesiydi. Hristiyanlarn kor
kular hi temelsiz deildi: isyana Cezayir ve stanbul' dan asker ve tfek bi
iminde, kk leldi ama srekli bir destek vard ve isyan ancak 570'te
iddetli bir gerilla sava ve isyanolara sempati duyan Mustarib ailelerin
acmasz -ama zorunlu- kitlesel srgnnden sonra bastrlabildi. Grana
da'ya 569'da yaplan byk lekli Trk mdahalesi 492 spanyol fethi
ni pekala tersine evirebilirdi. nebaht'dan nce, Trk deniz gc Sul
tan'n kara gleri kadar etkindi. nebaht' dan sonra ise Osmanl donan-
1 6. YzYl L AVRUPA' Sl N DA SAvA: DEvRi M VE RN ESANs
mas Akdeniz zerindeki eski hakimiyetine bir daha asla kavuamad:
1574'te baarl bir harekatla Tunus'un ele geirilmesi kuunun son t
nden baka bir ey deildi. 157' den nce bile baz Avrupallar, Osmanl
larn deniz savalarndaki teknik stnlklerinden kuku duymaya bala
mlard. Venedik'te yaymlanan 1567 tarihli bir risalede, Mattea Cicogna
adl biri, Trklerin "kt yaplm, topu donann yetersiz gemilerle [brut
ti vasselli] seyrettiine", ancak teltil olarak "lmne savatklar"na dikkat
ekiyordu.'2 Cesaretleri ve saylar yeterliydi, ancak Avrupa gemileri ve ge
mi yapmcl byk bir fark yaratmaya balamh. Daha kk ama daha
iyi silahlanm bir Hristiyan flosunun byk baar kazand nebaht,
karada olduu gibi denizde de dalgann dndnn kantyd. Trk do
nanmas uzun vadede, Bat karsnda, r827'de Navarino'da -nebaht'nn
savann verildii sularda- ve 853'te Sinop'ta grld gibi, daha byk
yenilgilere urayacakt.
Malta ve nebahh' daki Hristiyan zaferlerine denk den byk bir
kara sava yoksa da, yeni Avrupa sava taktikleri, teknik stnln kara
da da Bat'ya gemekte olduunu gsteriyordu. Avrupa'nn sava alannda
ki baarlar, Osmanl'nn saysal stnlnn nemli olmad koullar
da, kk lekli karlamalarda -yukarda sz edilen, sss'te Taska
na'da bir Trk kara birliinin yenilgisi gibi- grlyordu. Byk ve dikkat
eken bir zafer kazanlmadysa da, yzyln sonunda en azndan Avru
pa'nn gveni yerine geldi. 587'de yaymlanan bir eserde, Fransz Protes
tan kaptan Franois La Noue, Kuzey Afrika'daki bir spanyol kahramanl
na deinirken, kare dzeni alm, 2500 mzra ve rsoo arkebz olan,
dengeli bir gce sahip iki piyade birliinin, gl bir dman svarisi kar
snda ve ak bir zeminde Fransz milini [yaklak s km.] gvenli bir
biimde nasl katettiini anlatyordu. '3 Dzenli yry, sava ve ate gc
ynetim sistemlerinin 6. yzylda kaydettii gelimeden nce, bu tr her
harekat byk olaslkla bir felakete yol aar, Avrupa piyadesi hafif atllann,
zellikle yanltna hareketleri ve dnler yapan kitlesel atl okulann kar
snda perian olurdu. (Ge ortaada Trklerle karlaan ve 1396'da Ni
kopolis'te [Nibolu] ok byk bir bozguna urayan Avrupa ordulannn ka
deri genellikle bu olmutu.) Aslnda La Noue'nin taktik modeli -saylan ne
ToP, T FEK vE SNG
olursa olsun sert "yerli" savalar yaklatrmamak iin savunmada disip
lini ve saldrda ate gcn kullanan, nizami bir Avrupa piyadesi- smr
ge savann standart harekat ynteminin bir n tasarm yerine geti.
1798' deki Piramitler Sava'nda, kare dzeni uygulayan Fransz piyadesi
(kelere yerletirilmi topuyla) sayca stn ve iyi donatlm Memlukle
ri yenilgiye uratt. Franszlarn kayb sadece 300 kiydi. Tam bir yzyl
sonra, Sudan' daki Omdurman'da ngilizler ve ngilizlerin eittii Msrl
lar, 48 lden ibaret ihmal edilebilir bir kaypla, o. qoo'den fazla dervii
makineli tfek ateiyle bitiler. Smrge anda bu ve benzeri tek yanl
Avrupa zaferleri, taktik doktrin ve tutumlara, zellikle de 6. yzylda ba
layan nizami dzene ve ate gc ynetimine balyd. ( Sudan Seferi'nin
yapld daha ge bir tarihte bile, Avrpa tarz piyade, sayca stn ve ku
atma taktii izleyen "yerli" dmana kar "kare dzeni"yle savayordu.)
6. yzyldaki hibir byk meydan sava, Avrupa taktiklerinin artan s
tnln yanstmad halde -ve Hristiyan ordular 578'de Fas'taki Al
cazarquivir ve 1596'da Macaristan'daki Mezokeresztes'te [ Haova] Msl
man dmanlar tarafndan byk yenilgilere uratlrken- gelecei gene
de Bat'nn talim, disiplin ve taktik doktrini belirledi. 6. yzyldaki bu de
iimin asl devrimci nemi gzden kamamtr. Michael Roberts erken
modern askeri devrim formlasyonunu ortaya atmadan yllar nce,
924'te, ngiliz ortaa sava tarihinin ncs Charles Oman, yazlarnn
bir yerinde, "6. yzyl askeri devrimi"ne deinmiti; bu devrim sayesinde
yeni bir disiplin kazanan, tfek ve mzrakla silahianan Avrupa piyadesi,
Osmanl ynlarn tek bana durdurmay renmiti.'4
AsKERi RNESANS
Bat'nn tahkimat ve kuatma sanat, deniz sava ve piyade taktik
leri alanlarnda kazand bu yeni ve giderek artan stnlk, bu gerek 6.
yzyl askeri devrimi, nasl aklanr? Avrupa'nn oluum halindeki teknik
stnlnn kayna, sanld gibi ncelikle teknolojik, sadece bir top ve
tfek meselesi deildi. Ateli silahlarn ykc gcne, Osmanl sultanlar
da herhangi bir Avrupa prenslii kadar erken bir tarihte ahit olmutu.
Topu gcnn ilk kez kantland yerlerden biri, duvarlar 1453'te top ate-
1 6. YZYI L AvRUPA' s NDA SAVA: DEvRi M VE RN ESANS
iyle yerle bir olan stanbul' du. Top ve arkebzlerle silahlanm yenieriler,
Sultan Sleyman'n p6'da Moha'ta Macarlara kar kazand zafere so
mut katk yapmt; bu byk savata silahszlandmlanlar Hristiyanlard.
Ve 6. yzyln boyunca Mslman ordular, tpk Avrupallar gibi, teknolo
jik bakmdan fazla gelimemi halklar yenmek iin ateli silahlardan ac
maszca yararlandlar: ranllar 1528' de zbekleri yenilgiye urattlar;
1526'dan (Panipat Sava) itibaren Moollar Babrlleri dattlar ve Fasl
lar 159o'larda alt Salra'daki Songhai'yi (Timbuktu'da) fethettiler. Msl
man Dou' daki atlyelerin, B ah' daki silah imalat ve dkmhane merkez
lerini niteleyen yaratcla asla ulamadklar dorudur, ancak Avrupa'nn
aka daha yaratc silah kltrnn bu dnemde marjinal bir farkn te
sine geebildiini gstermek zordur: Temel silahlar -ftilli tfekler ve az
dan doldurulan top- erken 6. yzyldan 8. yzyla kadar Dou'da da Ba
t' da da esas olarak aynyd. Ateli silahlarn ve toplarn says bakmndan,
Dou'nun silah stoku aa yukar Bat'nnki kadard. Sadece ( salt teknolo
jik etkeniere daima duyarl olan) deniz savalarnda, top says ve toplam
glle arl bakmndan gemiler arasnda dikl<at ekici bir Avrupa stn
l sz konusuydu. Gene, ham teknolojik bilgi Bat' dan Dou'ya kolayca
akabiliyordu: Top kalb, topla nian alma, harita yapm ya da dier yarar
l askeri sanatlardaki uzmanlklarn satmaya istekli Hristiyan dnmeler
her zaman vard. Ayrca bata Osmanl sultan olmak zere Doulu prens
ler, kiralk Batl uzmanlara cmerte kesenin azn aabiliyorlard. Trk
lere hizmet sunan, Bat teknolojisini zrlemi tek bilgin, Boazii'ne
kpr kurmay neren Leonarda da Vinci deildi.
Avrupa'nn stnl, kelimenin saf anlamyla teknolojik olmasa
da teknik boyutta yatyordu. Bu stnlk, Avrupallarn ateli silahlar ve
bunlarn kullanm konusundaki farkl dnce tarzlarndan kaynaldan
yordu. Dou ve Bat arasndaki fark, Avrupallarn ateli silahlarn devrim
ci potansiyelini kullanmak zere gelitirdikleri doktrin ve taktiklerde yat
yordu. Ge 6. yzyl Japonya'snn oluturduu olas ve geici istisna d
nda, herhangi bir baka uygarln aksine, Avrupallar barutlu silahlar
mevcut askeri kltrlerine eklemekle yetinmediler. Avrupa'da u eilim s.
yzyldan beri vard: El silah tayanlar yay kullananlada birleti ve eski
ToP, TF E K VE SNG
43
mancmklarn yerini alan top stn bir katapult gibi kullanld. Avrupa'nn
dnda, Osmanl ordularnda -ayrca ran Safevileri ya da Mool ya da
Ming in'inde- savalar barutlu silahlar ksa srede benimsediler ve bu
silahlar kendi gleri iinde deerlendirdiler, ancak bu benimseme, savaa
ilikin yeni bir dnn kvlcmn atelemedi. Bu, yalnzca Avrupa'da
(muhtemelen yine Japonya istisnadr) oldu ve Avrupa iinde de gerek d
nm, gerek devrimci hareket, ancak erken 6. yzylda gerekleti.
Erken t6. yzyl Avrupa'sm askeri uzmanlk ve deiimin potas
haline getiren ey koulun birlemesiydi: Bunlardan birincisi gl, es
tetik bakmdan heyecan verici (kt kokulu, tten, grltl, pahal) , an
cak kltrel olarak hala biraz yabanc bir askeri tekolojinin, barutlu silah
teknolojisinin savalardaki can skc varl; ikincisi, sadece Osmanl teh
didinden deil, her byk Avrupa devletini kartran birbiriyle balantl
bir dizi savatan kaynaklanan ar bir askeri kriz ve ncs, Avrupa'nn
toplumsal elitinin geni kltr iinde doan bir akm, yani sava sanat da
dahil olmak zere her adetin ve sanatn toptan ve yeniden kavramlatrl
masna yol aan ve bunu tevik eden -hatta gerektiren- Rnesans. Bu
trendin birincisi, gl barutlu silahlarn varl, samldndan daha fazla
aklama gerektirir: nemli olan ateli silahlarn ve topun sadece fiziksel
varl deil, ayn zamanda Avrupa'nn hakim snfnn zihniyetindeki var
ldr. Teknolojik geliimin uzun, tedrici ve artk iyice kavranm sreci
iinde, s. yzyln ikinci yarsndan itibaren barutlu silahlar artk ilave ye
nilikler olmaktan kp, savan zorunlu aralar haline geldi. Ne var ki 6.
yzylda bile, geleneksel Avrupa askeri elitne mensup baz kiilerin zih
ninde barut konusunda sregelen bir gvensizlik -ya da tiksinti- vard. Bir
bilinlilik ve centilmenlik rnei olan, atlara, kllara, teke tek dve ili
kin yzyllar ncesinden gelen valyece bir askeri kltr temsil eden
Fransz valyesi Bayard, ateli silahlar yakksz bularak kmsyordu,
tpk mzrakla biniciye deil de, ata nian almak gibi ucuz bir hileyi km
sedii gibi. (Burada Bayard'n 1524'te girdii bir atmada bir arkebzle l
drldn belirtmek gerekir.) Ancak Bayard daha yaarken bile gemi
in bir kalnhsyd; 6. yzylda Avrupa'nn kaltsal askeri snfnn pek ok
mensubu, oktan birer ateli silah tutknu haline gelivermiti. mparator
44
1 6. YZYI L AVRU PA' SI N DA SAVA: DEVRi M VE RNESANS
I. Maimillian, Ferrara Dk Ereale gibi pek ok prens, sahip olduklan ve
her bir parasna ayr bir isim verdikleri geni top parklarnn stne titrer,
atlanna ve av kpeklerine gsterdikleri zeni, kendilerine ait byk silah
lardan esirgemezlerdi. Savata olduu kadar barta da yaplan top at se
lam, kalelerden, denizdeki gemilerden, tefti edilen ordulardan var ve ay
rl trenlerine, doum ve evlenme gnlerine kadar gllerin hayatnda
ki nemli anlara, tumturakl ve etkileyici bir gsteri ve k katyordu. Av
rupal soylular kk silahlardan da holandlar. mparator V. Charles, ba
z aristokratlar ksa namlulu el silahlannn sadece katiliere yakt eleti
risini srdrseler de, saat ve tabanca mekanizmalaryla (bu kez silah ak
ma, saat benzeri bir mekanizmayla ateleniyordu) uramay bir hobi ha
line getirdi. Gerek bir "subay ve centilmen"in bir sosyal eitine kar, sa
vata herhangi bir aklama yapmakszn ateli silah kullanabilmesi zaman
alacakt. Tabancann orta snfara inmesi, subayn kemerinde tanacak ve
centilmenin dellosunda kullanlacak ekle girmesi ise kuaklar sonra ger
ekleti ve uzun silahlar, tfekler, asla kibar aralar haline gelemedi. Ve 20.
yzyla doru Avrupa ordularnn toplumsal hiyerarisi, svariyi piyadenin
ve piyadeyi de meslek okulundan mezun silah ve mhendislerin zerine
kard. Bununla birlikte, ateli silahlarn tam anlamyla kabulnde ortaya
kan gerek ve derin kltrel duraksamaya (Japon samuraynn nyargla
rna ok benzer bir duraksama) ramen, 6. yzylda Avrupa'nn askeri ve
siyasal hakim snf, top ve tfei savan esas aralar haline getirmeye
-hatta cokuyla- hazrd. Bu arpc modern tutum soo'den nce sava
larda bir devrime izin verecek lde yaygnlamad.
Erken 6. yzyln siyasal koullar da nemli askeri deiimlere ve
aslen Avrupal bir uluslararas sava sanatnn danasna yol at. Bu do
um, talyan savalarnn zgl koullan iinde oldu. Bu savalar 1494'te
Napali krallnn talebi zerine talyan yarmadasna bir Fransz yry
yle balad. Tek bana ele alndnda bu olay bir yenilik tamaz, ancak
Franszlarn Napali'yi igali, byk ve kk talyan devletleri arasndaki
askeri dengeyi -145o'lerde ksmen stanbul'un dnden sonra algla
nan bir Trk tehdidi nedeniyle oluan diplomatik ve siyasal modus viven
di'yi [geici anlama] - altst etti ve spanya kral ile Kutsal Roma Germen
ToP, T FEK VE SNG
45
imparatoru dahil hemen her Avrupa gcnn mdahalesine yol ah. Kal
c bir bar ancak 1559'da saland. Bu arada, savalar sreklilik kazanma
dysa da (etkinlik r52o'lerde zirveye ulat) iki ya da kuak boyunca tal
ya, btn Avrupa iin, o gnlerin deyiiyle bir "sava okulu" oldu. "Alnan
dersler" -modern askeri j argonla- trde askeri doktrinlerin olumasm
tevik etti. Aslnda olan, savalarn mevcut eitli ulusal ya da etnik sava
tarzlar arasnda ak ve vahi bir rekabet halini almasyd; askeri kltr a
sndan talya tam bir eritme potasyd.
ncelikle, askeri kamplar renkli bir derlereye benzerdi: Yaylar ve
el silahlar olan talyanlar; mzraklar, baltah harbeler [ucu baltah ksa mz
rak] ve iki elle kullamlan kllar tayan svireliler ve Alman landsk
necht1eri [Alman paral piyade erah] ; Yunanistan ve Aravutluk'tan gelen,
mzraklarla silahlanm hafif atllardan oluan Venedikli stradiot1ar; cirit
atmada hnerli spanyol hafif svarisi; ok ve yaylarla silahlanm ok say
da muhafz. Ancak savan kendisi, baz sava tekniklerinin ne kmasm
salad. Galiplerden biri talyan tahkimat sistemiydi. Kule benzeri tabyalar
la ilk deneyimler talyan savalarndan nce yaanmt; imdi, btn Av
rupa yeni model askeri mimarinin stnln grebiliyordu. nce,
153o'dan itibaren, btn talyan devletleri en nemli savunma hatlarn
cokuyla yeniden kurdular. Daha sonra hemen hemen her Avrupa ulusu
talyan mhendisleri kiralad ve yeni askeri mimari Avrupa'nn geri kalan
ksmna, yzyln ortalannda spanya, Avusturya ve Fransa'ya; daha sonra
da talyan seferine kartklar lde dier blgelere doru -ngiltere, Ku
zey Almanya- yayld.
Uluslararas bir piyade disiplininin oluumu, uluslararas bir aske
ri mimarinin oluumu kadar nemliydi. talyan Savalar ksa sre iinde
svire tarznn ve bu tarzn ilk taklitileri olan Alman landsknecht1erinin
stnln ortaya koydu; onlarn belirleyici zellii, el silahlannda uz
manlam daha kk blklerle desteldenen, yerleik bir disiplinli mz
rakllar dzeniydi. Gzlemciler -1495'te Milana'daki Novara duvarlarnn
nnde resmi geit yapan bir Alman kolordusunu inceleyen Venedikli me
mur Alessandro Benedetti gibi- onlarn birlikte hareket etme, saflan bir
arada tutma, eitli har

ketleri ve deiik askeri dzenleri icra etme yetene-

1 6. YZYI L AVRUPA' SI NDA SAVA: DEVRi M VE RN ESANS
ine ayorlard. Benedetti'nin "yeni askeri dzen" (nova pugnatium insti
tuto) dedii eyin taklidi yaygn bir hayranlk uyandmyordu.'5 Benedetti'nin
kuzeydeki yeni disiplin tarzn vd sralarda, pratik spanyol general
Gonsalvo de Cordoba, Gney talya'da, Franszlarn hizmetindeki svire
mzrakllan tarafndan kk bir yenilgiye uratldktan sonra, emrindeki
spanyol piyadesini svire tarznda (ama kendi yorumuyla: "Kl ve kal
kanl adamlar"n bir dman kuvvetinin uzun ve tanmas zor mzraklan
nn arasna girmesi ve onu ierden datmas; bu zel sava tarz, sz Ra
venna Sava'ndan sonra ortadan kalkt) yeniden eitiyordu. spanya, Na
poli ve daha sonra Milana'nun denetimini ele alarak talya'daki konumu
nu glendirirken, askere alnan talyanlar -her zaman bir miktar askerin
elde tutulmas gerekiyordu- spanya'dan gelen dzenli askerlerle ayn
tarzda eitildi. (talya' daki uzun sreli birliktelik, kukusuz bir kltr al
veriine yol at: Napali'de spanyol askerleriyle talyan kadnlardan olma
pek ok ocuk, aka kabilinden, "yenieriler" diye anlyordu. -Bu erkek o
cukar ergenlik ana geldiklerinde Katolik kral adna askere alnrlard.)
svire rneini temel alan, ama artk svire da vadilerinin zel sava kl
tryle balantl ya da ona baml olmayan yeni piyade disiplini, resmi
taklit dndaki yollarla da yayld. Bir hizmetten dierine geen tekil para
l askerler -zellikle avular ve dier kdemliler- sahip olduklan bilgiyi de
beraberlerinde tadlar. Venedikli gnlk yazan Marin Sanuto, her trden
iki rnei kapsayan "Nuh'un Gemisi ordulan"nn kendi andaki rnei
ni yazd: Bir birlik Alman ya da talyan olarak anlsa da, tekil askerler Av
rupa'nn her yerinden gelebiliyorlar, szgelimi rlandallar spanyol hiz
metinde ya da skandinavyallar Felemenk hizmetinde ola biliyorlard. (Her
iki rnek de ge r6. yzylda yaygnd ve yeni disiplinin, i ksmlardaki sa
valarla siyasal balants olmayan Avrupa eteiderine yaylmasna yardmc
oldu)'6 Bu askerler talim ve disiplinin ayakl sentezleriydi.
Nihayet-ve en nemlisi, basl kitap devrimi, piyade d

ktrininin ya
ylmasn ve trde hale gelmesini, baka hibir eyle karlatrlamayacak
lde tevik etti. ilk basl talim kitab - "Vallo' s" olarak bilinen kk ve
pratik bir el kitab- sz'de Napali'de talyanca basld. Basl talim kitapla
n yzyln ortalanndan itibaren yle hzla yayld ki, yzyln sonlannda bir
ToP, TF E K VE SNG
47
ngiliz, gene basl bir eserde, sava sadece sayfalardan renen ve elde ki
tap, talim yaptrmaya kalkan hemehrilerinden ikayet edebiliyordu. Ze
kice hazrlanm deiiklikler olsa da btn bu kitaplar esas olarak ayn
nokta zerinde duruyorlard: Disiplinli ve dzenli modem piyade, mzrak
hcumundan ok ate gcyle savamaya hazr, mzrak savuran ve ate
eden bir gt. Artk Avrupa'nn sadece baz blgeleri deil kendisi, kendi
sava tarzna sahipti.
Peki ama herkes, zellikle karar verici elit, Avrupa'nn askeri ku
rumlarnn bylesine radikal biimde yeniden yaplanmas konusunda ne
den bu kadar urayordu? Dnya tarihi, atalannn kahramanlk gelenekle
rini deitirmektense yenilmeyi ve lmeyi tercih eden inat askeri kltr
rnekleriyle doludur. (Bu senaryoya Afrika ile Kuzey ve Gney Ameri
ka'nn hemen her yerinde rastlanr) Avrupa'nn, dnyadaki insanlarla k
yaslandnda, neden bylesine izgi d bir tarzda davrandn aklaya
bilmek iin, erken r6. yzyl Avrupa' snn daha geni entelektel kltr
n hatrlamak gerekir. Aka belirtmek gerekirse, Avrupa'nn askeri eliti
-aslnda ortaa valyelerinin torunlar- artk ortaa valyeleri gibi d
nmyorlard. Atalannn askeri adetleri Avrupallar iin hala saygnd,
ama kutsal ve dokunulmaz deildi ( valye Bayard ve onu izleyen Don Ki
ot'lar dnda). r6. yzyl soylu askerinin zihnini megul eden, Roma sa
va tarzyd. Hem basl eserlerde hem de uygulamada gelime gsteren
gerek bir askeri rnesans vard; Avrupa'nn askeri nderleri Fransz tarih
i Frederique Verrier'nin "l'humanisme militaire" [Fr. askeri hmanizm]
dedii ortamda bir kltr banyosu yapyorlard.'7 Bu hmanist ru r6. yz
yln dnmnde hala yeniydi ve ciddi biimde sadece talya' da, yani yak
laan byk askeri karlama ve rekabetin gerekleecei yerde, etkindi.
soo
'
de, eitimli bir talyan prensi antik askeri tarihin klasiklerine ak ola
biliyordu; ayrntlarda deilse de en azndan ruhta ve genel hatarda.
Bu yeni zihniyetle ilgili ipular da vard. Lombardiya-Mantua'daki
Gonzaga -yorgun mirasyedilerden deil, nemli paral komutanlardan
oluan bir aile- saraynda, tam bir ortaa temas olan yuvarlak masa
valyelerinin turnuvasn betimleyen 5 . yzyl Arthuryen freskleri tamam
lanmadan rtld; bir ge rs. yzyl Gonzaga's, sarayn Sezar'n zaferle-
1 6. YZYl L AVRUPA' Sl N DA SAVA: DEVRi M VE RNESANS
rini anlatan bir dizi yalboya tabioyla dekare etmeyi tercih ediyor, sanat
s Andrea Mantegna (sradan deil, moda yaratan bir ressamd) Romal as
kerlerin tehizat ve kostmlerini byk bir zenle, hatta doru grnty
vermek iin arkeolajik bir bakla resmediyordu. Gnmzde Roma aske
ri olarak dndmz ey, hala Rnesans talya' snda canlanan bir ilgi
ye dayanr. Bir dier ipucu: 1460 civarnda bir minyatr sanats, byk
paral askerlerin komutan Francesco Sforza'y (kariyerini Milana dk
olarak noktalad) eski tip kasl gs zrhndan oluan bir Romal general
giysisi iinde ve ilerinde Hannibal, Jl Sezar.ve Epominandas'n yer ald
nl eski generallerden oluan bir komiteyle konuurken resmetti. Sfor
za bu nl generallerin tavsiyelerinden ne bekliyordu? Erken r6. yzylda
bir asker, Roma rnei zerinde dnmek iin bir okur -ya da en azn
dan Latin klasiklerine aina- olmak zorunda deildi. Alla antica haline gel
mi bir modern zrh -geit resmi malzemesi olmakla birlikte gerek elik
ten yaplan gerek zrhlar- modas vard. V. Charles byle bir kostm giyi
yordu. talya'da r6. yzyln baz nemli asker kiileri, Ereale (Herkl)
d' Este ve Alessandro (skender) Farnese gibi antik sava kahramanlarnn
isimlerini aldlar. Ve yzyln dnmnde Roma tarz ok ksa sa moda ol
du. Romallar gibi giyinip kuanan erkekler -Grek kahramanlarnn isim
lerini tayorlard- mesleki bakmdan antik kiilikler gibi davranmakta,
zellikle anakronik bir yan grmyorlard. (kiliselerin d grnnden
paralarn yzeyine kadar kendi kltrel dnyalarndaki slubu antik rnek
ler belirledii iin.) Ayn ekilde Roma ve Grek savalarna da ykndler.
Bunun rnekleri harekatlarda grlyordu: Prospero Calanna'nn rp2'de
Milana'yu ele geirdii baarl sefer, muhtemelen Jl Sezar'n Galya Sava
srasnda gerekletirdii Alesia kuatmasndaki anlay temel ald. a
cHar kesinlikle antik bir balant gryorlard: Hmanist tarihi Frances
co Guicciardini, dikkatli ve ihtiyatl Colonna'y, Rqmal byk komutan Fa
bius gibi "Cunctator" [oyalayc] unvanyla ereflendirdi. Ancak bu klasik
canlanmaya kalc nemini kazandran, talyan savalan ve talim alanlan
nn pek ok erken r6. yzyl tannn, grdklerini ve yaadklarn o sev
gili antik kitaplarndan rendikleriyle karlatrmalaryd. Bu nedenle,
Machiavelli svire tarz piyade taktiklerini incelerken, aklna hemen antik
ToP, TF E K VE SNG 4
9
an mzrakl Grek falanks gelmekteydi: Aslnda svire vadilerinin, antik
gnlerin taktik erdemlerini her naslsa olduu gibi muhafaza ettii dn
cesinde biraz arya kat grlr. Bu balantly kuran yalnzca Machi
avelli deildi: 1495'te Alman mzrak ve tabanca taliminden ok etkilenen
Alessandro Benedetti, grdklerini antik sava terimlerini kullanarak La
tince betimledi. Modern ve antik olann kaynamas aikar bir uygulamay
d: Machiavelli' nin r52r' de yaymlanan ilk kuramsal talim kitab Ar of
War'da (Sava Sanat) nerdii tam da budur. Bu yaklam ayn yl Val
Io'nun tamamen pratie dnk tezinde de grld: Kurarclarn ve pratis
yenlerin dnceleri atba gidiyordu. Bu dnceler, 1534 ile 1536 arasn
da, Fransa Kral I. Francois -spanyol gleri tarafndan r525'te Pavia'da
kesin bir yenilgiye uratld ve aalayc biimde teslim alnd iin ha
la ac ekiyor ve askeri an kazanma isteiyle yanp tutuuyordu- gerekten
muazzam bir giriime, antik Roma lejyonlarnn yeniden kumlmasna b
yk meblalar yatrd zaman birleti. Yeni Fransz lejyonlar disiplinleri
ni daha ok svire reine borluydu. Entelekteller de, Livy, Polybius ve
Aelian gibi antik kaynaklardan azar azar bilgi topluyorlard. Bu lejyonlarn
zamanla hem azald hem de normal alaylara dnt grlr. Ancak
Francois'nn muazzam deneyimi, tam bir askeri rnesansn parlak bir r
neini, Avrupa' nn askeri ve siyasal elitinin kendi askeri kurum ve adetle
rini yeniden biimlendirmek iin topyekun duyduu istei oluturur. Bu
insani eilim, yani antik metinler temelinde toto ve ab ova [toptan ve en ba
ndan] yeniden ina etme arzusu, birka saplantl ve inat hkmdarla
snrl deildi. r529'da Venedik'in yal yneticileri -ciddiyetleri ve mali ko
nulardaki kurnazlldaryla dikkati ekerlerdi- bir Roma quinguereme'i [be
sra krekle ekilen sava kadrgas] yaprma byk miktarda para yatrd
lar. (Byk teknelerin denizdeki denemelerde tatminkar olmad grl
mt.) 159o'larda bir Aelian okumasndan esinlenen Nassau Kontu Ma
urits, Felemenk ordusunun ate disiplinini btnyle antik bir model ze
rinde yeniden dzenledi ve Roma'dan esinlenerek gerekletirdii reform
lar sonu verdi. Tarihiler, Maurits'in deneyimini yeni bir an afa ola
rak grme eilimindedir, ama o, aslnda en az yetmi yldr ayn imkan
aratrm olan askeri entelekteller topluluunun bir parasyd.
s
o
1 6. YZYI L AVRUPA'SI N DA SAVA: DEVRi M VE RNESANS
Bu blmdeki grlerin en bana dnersek, Trk tehdidi ile aske
ri rnesans arasnda dorudan balantlar vard: Bunlar bir arada 6. yz
yln gerek askeri devrimini oluturdular. Kukusuz Trk deniz gcnden
gelen tehdit, Venediklileri antik Roma kadrgalarn yeniden yapma olasl
yla ilgileureye yneltti ve zamann baz askeri entelekelleri her zaman
bir hayalet gibi beliren Trk tehdidiyle kendi almalar arasnda balant
kurdular. lk byk balistik kurarcs olan Tartaglia'nn savatan nefret et
mesi iin nedenler vard: 1512'de henz bir ocukken, yeriisi olduu Bres
cia ehrini yamalayan Fransz askerleri tarafndan fena halde dvlm
t. Bu olay, kulland takma ismin, "kekeme" anlamna gelen tartaglia'nn
da gsterdii gibi, onda srekli bir konuma bozukluuna yol ah. Ancak
Trklere kar gelecein Hal Seferlerinde Hristiyan topuluunu geliti
rebilecei umuduyla balistik zerine yazd tezi 1537'de yaymlad (ve Tar
taglia ithafnda ngiltere Kral VIII. Henry'yi Hal Seferine kmaya tevik
etti). Francesco Patrizi'nin 1595 tarihli tezi, Paralelli Militari -Nassau Kon
tu Maurits'in Hollanda' da kendi paralellerini izdii srada yaymland
aka yeni tarz piyade disiplininin zn, Trk'e kar savata tad s
tnlklerle balantl olarak ele alyordu. Kapak sayfasna gre kitap, "An
tik dnyann ateli silahlarmza uyarlanan eitli adet ve kurallar"n ak
lyor ve "bu doru sava sanatnn gc sayesinde az sayda adam byk
Trk ynlarn yenilgiye uratabilir" deniyordu.'8 Batl devlet adamlar ve
entelekteller, Avrupa ilerine dalm olmalarna ramen, sultana bal b
yk kafir ynlarnn at klndan dokunmu sancaklarn, hilalli sancakla
rn ve pirin zillerini asla unutamadlar. Askeri devrim biraz da bu yn
lada savamak iin ortaya atld ve sava meydannda bu ynlarn hakkn
dan gelinebileceini kantlad.
ToP, T FEK VE SNG
RoNALD G. AscH
OTUZ YIL SAVALARI DNEM
1598-1648
SiYASET VE Si LAHLI ATMA: SAVAIN KKENLERi
A
vrupa'nn pek ok blgesi iin 1598-1648 yllar neredeyse srekli
bir sava dnemiydi. 68' den sonra Orta Avrupa, sadece Kutsal
Roma Germen mparatorluu'nun imparatorluk ve prensliklerini
deil, Hollanda ve spanya'y ve atmann daha sonraki evrelerinde Da
nimarka, ngiltere, sve ve Fransa'y da kapsayan Otuz Yl Savalar'na
gmld. Her ne kadar 17. yzyln ilk on yl uzun srm birok silahl
atmann bitiine tank olduysa da, 68'den nceki yllar da zellikle
bar bir dnem olmamt. Fransz Din Savalar srasnda spanya'nn
Fransa'ya mdahale giriimi 1598'de Vervins Bar'yla nlenmiti. ngil
tere ile spanya arasndaki, balangc 585' e kadar uzanan sava, Angio
spanyol rekabetiyle ok yakndan balantl olan, rlanda'daki Dokuz Yl
Savalar'nn (1594-6o3) bitiinden bir yl sonra, 6o4'te sona ermiti. s
panya ile onun Benelks lkelerindeki "isyanc" eyaletleri arasndaki a
tma da 6o9'da on iki yllk bir atekesle kesintiye uram ve imparator
ile sultan arasnda 1593'te balayan uzun sava 6o6'da Zitvatorok'ta ya
plan antlamayla sona ermiti. Trkiye ile Avusturya Habsburglar ara
sndaki bar huzursuzluk iinde srd, kk lekli atmalar devam
etti, Transilvanya prensi Trk desteiyle Otuz Yl Savalar'na birok kez
mdahale etti, ama gene de 6o6'da, pek kolay yrmese de dmanlk
lara nemli lde son veren bir kesinti gereketi.'
Ancak daha kk atmalar, Avrupa'da 1598 ile 6o9 arasnda
yava yava gerekleen sancl bar tehlikeye atmaya devam etti. 6oo
gibi erken bir tarihte Fransa, Savoy dknn ynettii, Alplerin kuzeyin
de, Rhne rma'nn bat eridindeki eyaletleri (Bresse, Bugey, Gex) silah
zoruyla igal etmiti. Savoy, bu igali bir yl sonra kabullendi. 612 ile 67
arasnda Savoy, erkek varis brakmadan len Mantua Dk Francesco
Gonzaga'nn miras yznden yeni bir silahl atmaya girdi. Savoylu
TUZ Y L SAVALARI DNE Mi 1 598-1 648
Charles Emmanuel, Gonzaga mirasnn bir blmn oluturan, Savoy
topraklarndaki Montferrat blgesi zerinde hak iddia, etti. Bu iddiasndan
ancak r 6r7'de, spanyol basks karsnda, Fransa'dan fazla destek bula
mayacan anlad zaman vazgeti.
Gonzaga miras iin verilen sava, boyutlar snrl bir atmayd,
ancak Kuzey talya'da gerekleen her olay, byk bir Avrupa savan ba
latma ynnde dorudan bir tehdit oluturuyor, Fransa, spanya'nn ha
kim olduu talya zerinde s. yzyln sonunda balayan nfuz iddiala
rndan, r6. yzyln ikinci yarsnda da asla vazgemiyordu. Esas olarak,
r6ro'da IV. Henry'nin lmnden sonra Fransa byk bir savaa girie
meyecek kadar zayflad iin, Kuzey talya'daki karlama daha ciddi bir
Avrupa atmasna yol aacak ekilde trmanmad.2
r6oo ile r6r8 arasnda, Aa Rhine da talya gibi sorunlu bir bl
geydi. Burada son Cleves dknn r6o9' daki lm az kalsn byk bir
Avrupa savana yol ayordu. spanya'nn ya da Felemenk Cumhuriyeti
ve Fransa'nn desteini kazanmaya alan eitli Alman prensleri miras
ta hak iddia ettiler. Aslnda IV. Henry, fanatik bir Katalik tarafndan kat
ledildii r6ro'da, ordusunun banda olduu halde anlamazla mdaha
le etmek zereydi.3 Nihayetinde Baltk da, eitli gler arasndaki geri
limlerin r 6r8'den nce tekrar tekrar canland bir baka blgeydi. Son
olarak, r6n-r3'te, sve'le ksa bir karlamadan sonra Danimarka, bu l
kedeki stnln kabul ettirmiti. Polanya ve sve r6oo'den itibaren
aralklarla savamlard. Dmanlklar r6os'ten sonra yatm ve zaman
zaman geici atekes anlamalar yaplm olsa da, bunlar r6r7'de yeniden
alevlendi. Yeni bir atekes anlamasn, r620-22'deki atmalar izledi ve
bu dnem r629' a kadar sona ermedi. Ayn dnemde Rusya ve sve ara
snda da, r6r4'ten r6r7'ye kadar sren bir sava yaand.4
Demek ki Otuz Yl Savalar balamadan nce, irili ufakl pek ok
blgesel atma olmutu. (Yukarda sadece en nemlilerine deinildi. )
r6o9'da spanya ile Felemenk Cumhuriyeti ya da r598' de spanya ile
Fransa arasnda yaplan atekes anlamalarnda grld gibi, bar
salamak neden bu kadar zordu ve yaplan anlamalar neden bu kadar is
tikrarsz oluyordu? Bu soruya verilebilecek ak bir yant, en azndan kut-
ToP, TFEK vE SNG
53
sal Roma Germen mparatorluu dnda, elien hukuksal iddialar olan
hkmdarlar arasndaki anlamazlklar zmleyebilecek herhangi bir
kurumun bulunmamas nedeniyle, belli bal Avrupa glerinin sava ye
teneindeki artn -szgelimi, byyen mali kaynaklar ve silahl kuvvet
lerin hizmetinde bulunan asker saysndaki art gibi- kanlmaz biim
de silahl atmaya yol atdr. mparatorluun yaps 159o'lar ile 68
arasnda tedricen bozulmadan nce, Almanya' daki en st hukuk mahke
meleri anlamazlklar zecek merciyi oluturuyordu. Ne var ki bir dizi
atma asndan tam tersi bir yant vermek, yani savalara g artnn
deil mevcut devlet ve siyaset sistemlerinin zayflnn yol atn ya da
bu durumun, sava bir kez patlak verdiinde dmanlklarn trmanma
sndan ve uzamasndan sorumlu olduunu sylemek daha makuldr. Bu
gr, yaknlarda, savalar esas olarak uzun sreli devlet kurma sreci
nin bir paras olarak yorumlayan Alman tarihi Johannes Burckhardt ta
rafndan gelitirilmitir.5
Daha byk Avrupa devletlerinin ou aslnda karma monarilerdi,
yani ayn hanedana sadakat borcu olan, ancak kendi zel anayasal gelenek
lerine gre hkm sren ok sayda tekil krallk ve prenslikten ibaretti.6 Av
rupa' da spanyol imparatorluu ve Avusturya Habsburglarnn darinyon
lar bu trden karma monarilerin en bilinen rnekleridir, ancak ngiltere,
skoya ve rlanda'y birletiren Stuart monarisi ile Danimarka, Norve,
Schleswig ve Holstein'a hkmeden Danimarka monarisi de karma devlet
ler olarak grlebilir. Bu tr siyasal yaplarn sorunu, bunlar daha da ke
netlemek ynnde yaplan her giriimin kolayca ters eti yaratabilmesiydi.
Tekil eyaletlerin hanedan merkezine besledii sadakatn derecesi ise, yk
seltilen vergilerle ya da zorlanan dinsel itaatla snand zamanlarda ortaya
kt gibi tartmalyd. spanya bu sorunla s6o'larn ba gibi erken bir
tarihte Hollanda'da karlamt. Daha sonra, 17. yzyln ilk yirmi yl
iinde Rudolf, Mathias ve II. Perdinand gibi imparatorlar birbiri ardnca
kendi darinyanlarndaki merkeziletirme siyasetlerine kar benzer blge
sel direni biimleriyle karlatlar. Otuz Yl Savalar'na yol aan ey,
68'de Bohemya'da patlak veren isyand. II. Perdinand isyan tek bana
bashrabilecek kaynaktan ve askerden yoksundu. D yardm salamak iin
54
TUZ Y L SAVALARI DNE Mi 1 598-1 648
spanya ve Bavyera'ya bavurmak zorunda kald. Bu karar Bohemya Sava
'n ksa srede btn Kutsal Roma Germen mparatorluu' nun ve -do
rudan ya da dalayl olarak- byk Avrupal glerin kart bir mcade
leye dntrd.7 Hatta I. Charles ok daha sonra, 63o'larn sonunda ve
64o'larn banda, nce skoya'da daha sonra rlanda'da kan ve 642
ngiltere Sava'n tetikleyen isyanlada yz yze geldi.8
Kutsal Roma Germen mparatorluu bir karma monari olarak be
timlenemez. Daha ok, bir devletler federasyonundan daha byk, ancak
bu dnemde ulusal aptaki idari ve mali yaplar sayesinde merkezi ve ye
rel hkmetler arasnda kurumsallam bir balant kuran Fransa ya da
ngiltere gibi devletlerin varl dikkate alndnda, tekil bir devletten da
ha kk, sui generis bir siyasal sistemdi. Bununla birlikte siyasal merkez,
yani imparatorluk sa
d
y ile eper, yani imparatorun dorudan denetimi
nin dnda kalan prenslikler ve imparatorluk kentleri arasndaki iliki,
teki m onariierin ounda olduu gibi, Almanya' da da siyasal srtme
nin balca nedeniydi. Sonunda bu durum Bohemya isyanyla birletiin
de, erken 17. yzyln en byk askeri atmasna, Otuz Yl Savalar'na
neden oldu. Bu bakmdan hayati nem tayan iki sorudan biri, imparato
run, Emperyal Diet'in [danma meclisi] destei olsun ya da olmasn, din
sel siyaset konularnda tekil prensiiidere tannan seenekleri ne lde s
nrlama yetkisine sahip olduu, dieri de imparatorluun kendi temel ya
salarna ilikin yorumunun ne lde balayc olmas gerektiiydi.9
Kutsal Roma Germen mparatorluu ile spanyol ve Avusturya
Habsburglarnn darinyanlar gibi karma monarileri etkileyen i gerilim
ler, kategoriletirilmesi zor savalara neden oldu. Bunlar i sava myd
yoksa devletleraras atma m? Aslnda bu dnemde i savalar ve "ulus
lararas" sava i ie gemiti: Barn bu kadar zor salanmasna yol aan
nedenlerden biri. 8. yzyl savalar baz bakmlardan Avrupa devletleri
nin g ve stat iin savatldar, iyi kurulmu bir oyunun hamleleri olarak
betimlenebilirken, erken 17. yzyl savalar bizatihi oyun kurallarnn an
lamazlk konusu olduu atmalard. Szgelimi, imparatorun meru te
bas olan Alman prensleri Fransa ya da sve'le bir ittifak kurabilir miydi ya
da vatan hainlii veya baka bir ar sula ithar edilmeksizin imparatora
ToP,
T
FEK vE SNG
55
kar sava aabilirler miydi? Bu gibi sorular dnemin sonunda Osnabrck
ve Mnster' deki bar mzakerelerinde byk zorluklara yol aacakt. Vest
falya Bar ius ad bellum'a, yani sava ama hakknn daha ak tanmlan
masna katkda bulundu, ancak Alman prensliklerinin statsne hibir
aklk kazandrmad. Prenslikler, btnyle egemen olmakszn kendi d
siyasetlerini belirleme hakk gibi baz yetkiler kazandlar, nk hala impa
ratorlua ve onun hkmdarna sadakat beslemek zorundaydlar.o
r 648' den nceki yllarda, Avrupa siyaset sahnesinde bamsz bir
birim olarak grnmek bir derebeyine tabi prensler ve soylular iin gayet
doald. Bohemya soylular r6r9'da kendi krallarn tahttan indirdiler
( s8'de spanyol Habsburglarnn imparatorluundan ayrlan Felemenk
eyaletlerinin oluturduu daha eski rnekten sz etmeye gerek yok) ve
Fransz Huguenot'lar r62o'lerde XIII. Louis'ye kar silah zoruyla kendi
imtiyazlarn savunmaya altlar ve r627-28'de ngiltere'den destek gr
dler. Katalanya soylular r64o' larda spanyal IV. Felipe'ye kar ayaklan
dlar ve Fransa'dan yardm grdler. r638'e kadar XIII. Louis' nin varisi
saylan Orleans dknn de uzun bir sre ilerinde yer ald nfuzlu
Fransz soylular, r63o'lar ve r 64o' larda, zellikle de Fransa Habsburglar
la savarken patlak veren r 648-53fonde'eri (isyanlar) srasnda ve sonra
snda, spanya ile zaman zaman ibirlii yaptlar."
Pek ok Avrupa devlet ve monarisindeki i istikrarszlk, askeri a
tmalarn ya da bu atmalardaki trmann nemli bir nedeniydi, ancak
mezhep uyumazlklar devletlerin kendi ilerindeki ve aralarndaki mev
cut gerilimleri artran bir etken olarak daha da nemliydi. Aslnda bu du
rum i atmalar ile Avrupa siyaseti arasnda kesin bir balant olduunu
kantlad. Kutsal Roma Germen mparatorluu iinde Protestanlar (zel
likle Kalvenciler) ile Katalikler arasndaki atma olmasayd, Otuz Yl Sa
valar'n anlamak mmkn olmazd. Dinsel hasmlar arasndaki yaygn
gvensizlik ve kin, imparatorluun anayasal sorunlarna siyasal bir
zm bulunmasn zorlatryordu. r68' den nce ya da savan ilk yarsn
da, im paratorun otoritesinin -ya da ounlukla karar ald srece Emper
yal Diet'in- mezhep meselelerinden daha hararetli biimde atma konu
su olduu bir baka alan kesinlikle yoktu.
OTUZ Y L SAVALARI DNE Mi 1 598-1 648
Bununla birlikte, Almanya'nn dnda ve hatta imparatorluun
iinde, ayn mezhebe mensup prensler arasnda atmalarn istisna ol
mad da unutulmamaldr. Fran.sa ve spanya muhtemelen 6o-24 yl
lar dnda hemen her an, fiilen sava halinde deilse de, savan eiin
deydi. Her ikisi de Lutherci lkeler olan Danimarka ile sve arasndaki
ilikiler de bundan daha iyi deildi: Otuz Yl Savalar srasnda ok yakn
ibirlii iinde olan Bavyera dk (daha sonra Elektr) ile Avusturya
Habsburglar pek ok konuda tam bir gr birlii iinde deillerdi. Bav
yeral Maximillian, im paratorun Almanya' da mutlak hkmdar olmasn
istemedii gibi, Orta Avrupa'daki spanyol siyasetine gstermelik olma
yan bir destek vermeye de hazr deildi.'2 Protestan kamp iinde Sakson
ya elektr Habsburg yanls bir siyaset izliyordu. Bu rnekte, hepsi de ko
y bir Lutherci olan nde gelen Sakson tealoglarn Kalvenciliin her tr
lsne duyduklar amansz nefretin de siyasette bir etken olarak rol oyna
dn belirtmek gerekir; r62o'lerin balarnda radikal Protestanlarn n
deri Elektr Palatine bir Kalvenciydi.'3
Ne var ki Tazmin Ferman ile Prag Bar arasnda geen dnemi
( 629-35) bir yana brakrsak, Almanya'da sava asla dorudan bir
d
insel
atma olmad. Pek ok Protestan prens tarafsz kald ya da dnemin b
yk blmnde imparatorla ibirlii yapt. Almanya dnda dinin d si
yaset ve sava zerindeki etkisi genellikle daha da geri planda kald.
63o'da Almanya'ya yaplan sve mdahalesi, Almanya'da yaymlanan
sve yanls brorlerde gerek din zgrlne kar bir sava olarak yo
rumlanm ve aslnda byle bir savan baz zelliklerini sergilemi olsa
da, sve'in Habsburg-Polonya kara ve deniz ibirliinden duyduu korku
ve tm Baltk ticaretinin denetimini gvence altna alma arzusu, Gusta
vus Adolphus'un mdahale kararn vermesinde Protestanln oynad
rolden daha -en azndan balangta- byk bir nem tayordu.'4
Bir dier rnek, spanya ile Felemenk Cumhuriyeti arasndaki sa
vatr. Cumhuriyet'in ve spanya'nn kendi siyasetine meruiyet kazandr
mak iin dinsel ideallere byk bir itenlikle sarlmasna ramen, iktisadi
karlar (szgelimi, spanya'nn Scheldt Irma giriindeki Felemenk ab
lukas srdke imkansz olan Anterp limann yeniden ama arzusu) ,
ToP, T F EK vE SNG
57
Avrupa dndaki ticari ve smrgeci atmalar, prestij ve stat sorunlar,
spanya ile Felemenk arasndaki atmann yeniden alevlenmesinde son
tahlil de muhtemelen daha nemli bir rol oynad ve r62r' de atekesin uza
tlmamasyla sonuland.'5 Ne var ki pek ok lkede dinsel ballklar, d
siyasette her trl kitle ya da elit desteinin yegane gvenilir temeliydi.
Sava, ngiltere'de olduu gibi parlamentolar ya da meclisler tarafndan
konan vergilerle finanse edildii iin, bu destekten vazgemek zordu. Bir
hkmetin fiilen benimsedii hedeflerin, Richelieu'nn spanya kart
siyasetinde olduu gibi, dinsel terimlerle hakl karlmas mmkn ol
madnda, ciddi bir sorun oluabiliyordu.
Fransz-spanyol atmas pek ok bakmdan zel bir vakayd. Bir
yanda, ge s. deilse de r6. yzyla kadar uzanan klasik bir hanedan anla
mazlndan kaynaklanyordu. Valois -r589'dan ncek Fransa krallar ola
rak Burbonlarn ncelleri- ve Habsburg hanedanlar, son bamsz Bur
gondiya dknn 1477'deki lmnden sonra Burgondiya miras zerin
de ve 149o' lardan itibaren Kuzey talya'da anlamazla dmlerdi. te
yanda, Fransa ile spanya arasndaki atmann uzun vadeli unsurlar ze
rinde durmaya gerek yoktur. r624 ile r 642 arasnda Fransz siyasetinden
sorumlu olan Kardiral Richelieu, spanya ile topyekun bir savaa girirek
ten kand. Fransa'nn spanyol imparatorluunun kaynaklaryla yara
mayacan ve sadece para destei almak yerine, sve gibi Protestan bir
gle ak bir ittifak kurmann, ki H abs burg hanedanyla yaplacak topye
kun bir savata bu kanlmaz grnyordu, Fransa gibi Katalik bir lke
iin hem ite hem de dta her trl sorunu yaratacan hissediyordu. Ge
ne de Richelieu r629'da Mantua'da spanya'yla savaa girdi. Son Gonzaga
dk lmt ve potansiyel varis grece en iddial, soylu bir Fransz olan
Nevers dkyd. spanya, Nevers'in Gonzaga darinyanlar olan Mantua
ve Montferrat'ya sahip olmasn nlemeye alt. spanya'ya, Protestan
devletlerden yardm istemeden talya'da saidrma ve anlamazl talya'yla
snrl tutma imkannn belirmesi dikkate alndnda, bu gelime Richeli
eu iin kanlmayacak bir frsatt. Gonzaga miras zerinde kopan anla
mazlk aslnda r63o- 3r' de byk lde Nevers ve Fransa lehine zmlen
di, nk spanyol kuzeniyle ittifak kuran imparator, Almanya'daki mtte-
OTUZ YI L SAVALARI DN E Mi 1 598-1 648
fklerinin artan muhalefetiyle karlat ve sve mdahalesi tehdidiyle
yz yze geldii kritik bir anda Madrid'i terk etmiti.'6
Bununla birlikte sava, Fransz ordusunun dv kapasitesinin
ok snrl olduunu da kantlamt. Bu nedenle spanya ve Fransa'nn
635'te, bu kez btn cephelerde ak bir savaa girmesi hi de yadrganr
bir sonu deildi. Esas olarak hem Richelieu hem de spanya adna hare
ket eden Conde Dk Olivares, kendilerini gl deil, tam aksine hemen
yara alabilir hissettikleri iin -bir tr en kt durum senaryosundan esin
lenerek- bu karar aldlar. Fransa 63o'larn banda Lorraine'de ve kom
u Alnan blgelerinde Habsburglara kar ak bir sava yrtmt. Oli
vares, gvenilir bir mttefik olmadn 630-3J' de kantlam olan impa
ratorun tam desteini, ancak bu ilan edilmemi kk leldi sava uy
gun bir anda topyekun bir askeri karlamaya evirerek kazanabileceini
hissetti. Mart 635'te Moselle' deki Fransz birliklerine saldrp atmay
trmandrdnda, bir yanda Fransa, te yanda btn Alman prenslikleri
ve imparator arasnda bir savan kanlmaz hale gelecei bir durum ya
ratmay umuyordu.
Richelieu a l'outrance [ne pahasna olursa olsun] bir savaa gir
mekte gnlsz olmakla birlikte, spanyol provokasyonunu gz ard ede
mezdi, nk 628 sonbaharndan beri btn siyasal kaderini spanya
kart kavgac bir d siyasete balamt. Sre iinde Fransa'da pek ok
dman edinmiti: Mezhep temelli bir d siyasetin itenlikli savunucu
lar, mali ve idari refom taraftarlar ve "soulagement du people" [halkn
yattrlmas], yani ar bir bask altnda bunalan insanlarn rahatlatlma
s iin yksek vergilere kar kan herkes. Bu siyasetin baarszla u
ramas halinde Richelieu'nn muhalifleri gn kazanm olacaklard,
nk kardinal, XIII. Louis' nin iten desteinden asla btnyle emin
alamyordu. '7
Bylece i meseleler ve d siyaset sorunlar erken 7. yzylda kop
maz biimde birbirine bal kalmaya devam etti. Bu durum sadece Fran
sa iin geerli deildi ve bu dnemin askeri atmalar, bir g sorunu ol
maktan ok, ou Avrupa devletinin ve monarisinin i istikrarszlnn
ve zayflnn bir sonucuydu.
ToP, TFEK VE SNG
59
SAVALARIN YAPISI: TAKTKLER, STRATEJi VE SAYILAR
Erken 17. yzyl genellikle savalarn nemli deiikliklere ugrad
bir dnem, erken modern an "askeri devrim"inde gerekten nem
li bir evre olarak grlmtr.'8 sveli Gustavus Adolphus'un biyografi
yazar Michael Roberts, yllar nce, bu askeri devrimin sve kralnn ge
ekletirdii reformlarla zirveye ulatn ne srd. Kral, daha
r6o9'dan nce, spanya'ya kar savarken, Felemenk ordusunda yaplan
iyiletirmeleri daha da mkemmel hale getirmiti. Roberts' e gre, sve
piyadesi dier ordulardan daha eitimli ve disiplinli olduu gibi, daha
yksek bir ate gcne sahipti ve savata da daha esnekti, nk sava s
rasnda yaklak alt hattan oluan grece kk birlikler halinde konu
lanabiliyordu.'9 Dnemin en iyisi olan spanyol piyadesi, nceleri muaz
zam tercio'lar, yani derinlii otuz sraya kadar kan bir kare dzeni iin
de savama geleneine sahipti. Ancak bu konulanma rnts Otuz Yl
Savalar'nn balangcnda nemli lde deiildie uradl.20 Ayrca
-Roberts bu noktay kuvvetle vurgular- Gustavus Adolphus svari hcu
munun sava alanndaki roln yeniden canlandrd. Atllarn piyade bir
liklerine, hatta dman svari dzenine trs kouyla saldrp tabancalar
n boaltmalar ve mmkn olduunda geri ekilmeleri kuralken, Gusta
vus, iddiaya gre, muhtemelen ilk yaylm ateinin ardndan askerlerini
yalnkl ve drtnala hcuma geiriyordu.2' Grne baklrsa bu taktik
deiiklikte, Dou Avrupa savalarnda karlat Polonya svari alayla
rndan esinlenmiti.
Ne var ki, daha yakn zamanda yaplan aratrmalar, sve atllar
nn caracole'yi, yani ateli silahlarla ve grece yava bir trsla yaplan sal
dry asla btnyle terk etmediklerini gstermitir; aslnda, balca ya da
tek silah olarak ane blanche'la [svari klc] drt nala saldr sve svar
sinde r68o'lere kadar adet olmad. Ne var ki Gustavus Adolphus zaman
zaman hcuma kalkan svari birliinin sadece ilk safna (iki deil) tek ta
banca ile ate atryordu. kinci ve sonraki saflar saldrda sadece kl kul
lanyorlard. Bununla birlikte hala dolu olan tabancalar, dmanla gs
gse sava srasnda yararl olabiliyordu.22
6o OTuz Y L SAVA LARI DNE Mi 1 598-1 648
te yandan Gustavus Adolphus'un 63'de Breitenfeld'deki rakibi
Tilly'nin taktik yaklam, spanyol ordusunda eitilmi olmasna karn,
ara sra iddia edildii gibi miyadn doldurmu deildi. Tilly, ar ve han
tal piyade karelerine, kararl ve cesur ama eski kafal ve hayal gcnden
yoksun Katalik generalin ne srd klieden daha az bamlyd.23 sve
ordusuna kesin stnlk salayan, piyadenin topuyla ve svarnin hem
tfekiler hem de hareketli topuyla ortak harekatyd. Ama kukusuz bu
icat da, 632' de Ltzen'deki Wallenstein'n imparatorluk gleri gibi ba
ka gler tarafndan ksa srede taklit edildi. sve ordusunun Alman
ya'daki stnl, 645'te Breitenfeld ya da Jankov gibi savalarn ve ba
ka birok kk zaferin kantlad gibi, muhtemelen sve devletinin d
nemin dier devletlerine gre savaa tutarl bir biimde uygun rgtlen
me tarzndan kaynaklanyordu. sve ordusuna grece ucuz ancak gveni
lir alaylar salayan bir askere alma sistemi vard; bu askerler dinsel ve ulu
sal duygulada harekete geiriliyordu.24 Dnemin byk bir blmnde,
sve askerlerinin kuzey krall iin savaan askerlerin sadece kk bir
aznln oluturduklarn kabul etmek gerekir. Ordunun byk blm
n, ou Alman olan paral askerler oluturuyordu (savalarn ounda %
90 kadar) . Ancak sve askerleri, Almanya'ya mdahalenin balad
63o-31'de ve gene 634'teki Nrdlingen yenilgisi sonras gibi kritik d
nemlerde, byle anlarda daima kama eilimi gsteren paral askerlerin
aksine, geici engeller karsnda hemen morali bozulmayan sekin bir
vurucu g idiler. Savaa iyice snm askerlerden oluan bu yedek g
sayesinde sve, baka glerin, szgelimi Danimarka'nn urad yenil
gilerden kurtulmay baard; o Danimarka ki, IV. Christian ordusunun
Lutter'de Katalik Birlii karsnda ezici bir yenilgiye uramasndan yl
sonra, 629'da savatan ekilmek zorunda kalmt.25
te yanda, ilk kez 159o' larda Felemenk ordusunda grlen ve da
ha sonra sve tarafndan mkemmelletirilen taktik yenilikler, Otuz Yl
Savalar'nn sonular zerinde sadece snrl bir etki yaratt ve byk l
ekli bir askeri devrime ulaamad. Aslnda, Geoffrey Parker gibi, tahki
mat tekniklerinde 6. yzylda gerekleen nihai deiikliklerin, bu tr sa
va meydan taktiklerinden daha nemli olduu ne srlebilir. Parker'a
ToP, T FEK VE SNG 6

gre, karmak bir tabya ve sur hendei sistemi olan ve ilk kez 6. yzy
ln birinci yarsnda talya' da gelitrilen yeni bir kale tipi, savalarda ok
daha etkin bir devrim yapt. talya dnda trace Italiee olarak bilinen bu
kale tipi, yava yava Avrupa'nn teki blgelerinde de grld, ancak e
per blgelere, szgelimi rlanda'ya ulamas 17. yzyln ikinci yarsn
buldu. Duvarlan ar topu bombardmanna dayanabilen bu tr kaleler,
gemie kyasla ok daha fazla sayda profesyonel eitim grm askeri
gerektiren ok uzun katmalardan sonra ele geirilebiliyordu.26 Meydan
savalarnn etkisi ok snrlyd, nk bu savalarda kazanlan zaferler,
says ne olursa olsun, neredeyse zaptedilemez biimde tahkim edilmi
dman ehirlerindeki garnizon birliklerinin direniini kramyordu. By
lece savalarda stnl, uzun kuatmalar ve bir ypratma stratejisi ele
ald.27 Bu betimleme Hollanda'da verilen savalara gayet uygundur. zel
likle 8o yllk ekimenin ikinci yarsnd
a
, r2 yllk atekesin r62r'de sona
ermesinin ardndan spanya ile Felemenk ordular arasnda, pek byk
bir meydan sava yaanmad. Bunun yerine kuatmalar, mevzi sava ve
ticari ambargo, rmaklarn ve limanlarn abluka altna alnmas, korsanlar
araclyla deniz ticaretine saldr gibi dman ypratmaya ynelik dier
yntemler uyguland.28 Ancak Almanya' da, r6r8 ile r648 arasnda yaplan
sava kesinlikle,bu tr bir sava deildi. Otuz Yl Savalar'nda, tam aksi
ne, meydan savalar ve ordularn zaman zaman yzlerce mili bulan uzun
mesafeleri hzla katetmeleri ok yaygn biimde yaand. Stratejik nemi
olan ok sayda kale olduu iin bu gerekliydi. Szgelimi, r638'de Fran
sa'nn be ay sren uzun bir kuatmann ardndan Breisach' ele geirme
si, Gney Almanya'daki Fransz harekatlarnn daha sonraki baars ba
kmndan ok nemliydi. Gene de Almanya'daki savalar, bir yanda Lut
ter, Breitenfeld, Ltzen, Nrdlingen ve Jankov gibi byk savalar, bir
yanda da, yerel dzeyde kylerin ve kk ehirlerin atee verildii, ya
maland ya da hara vermeye zorland veya dman ikmalinin svar
birlikleri tarafndan ele geirildii kk lekli savalar niteledi.
Hollanda' daki savalarn erevesini oluturan, byk kalelerden
ve tahkim edilmi ehirlerden meydana gelen ve ilerleyen ordularn kar
lat doal engellerin (deniz ve pek ok suyolu) etkisini artran youn e-
OTUZ Y L SAVA LARI DN EMi 1 598-1 648
beke, Almanya' da mevcut deildi. Pek ok kent tahkimat mrn doldur
mutu ve bu nedenle saldr ya da ksa bir bombardmann ardndan ele
gemeleri grece kolayd. Ve tahkim edilmi ehirlerin stratejik rol ne
olursa olsun, siyasal ve iktisadi arl, daha kentlemi Felemenk Cum
huriyeti'ne gre ok daha azd. Burada, hi olmazsa en nemli eyalet olan
Hollanda'da kentsel ticaret ve sanayi, dier pek ok lkenin aksine, tarm
dan ok daha fazla deer retiyordu. ehirlerin snrl iktisadi ve toplum
sal nemi, Almanya'da r 6r8 ile r 648 arasndaki savalara kuatmann ha
kim olmamasnn bir dier nedeniydi.29
Ayrca Almanya'da savata kazanlan bir zafer, dmann kara or
dularnn yok edilmesinin tesinde ciddi siyasal yararlar vaat ediyordu. Al
manya' da pek ok prens ve zgr kent, savan uzun bir dnemi boyunca
ya tarafsz kald ya da taraflardan birine geveke bir ba ile baland. Bu
durum, her ikisi de nemli birer elektrlk olan Brandenburg ve Sakson
ya iin de geerlidir. Brandenburg ve Saksonya elektrleri gibi prensler
kesin grnen bir zaferin ardndan hemen saf deitirdiler. Bylece sava
meydannda kazanlan bir zafer, dorudan askeri sonularnn tesine ge
en nemli bir psikolojik etki yaratm oluyordu. r634'te Nrdlingen'de
yaanan yenilginin ardndan, sve'in Almanya'daki askeri mevziinin ne
redeyse topyekun k de nihai olarak psikolojik terimlerle aklanma
ldr, nk sve'in r634 ncesi mttefklerinin neredeyse tamam, impa
ratorla bar aray iinde Saksonya'ya katlmt. Bu durumda, yksek
riske ve ar kayplara ramen iki ordunun kar karya geldii meydan
savalar hala nemini koruyordu. Yaklak r635' ten sonra, meydan sava
larnn tad nemin loj istik nedenlerle azald kabul edilir. Artk ha
rekatlar, tamamen tahrip edilmedii iin katklarn artrlabilecei blge
lerin denetimi zerinde younlatrmak gerekiyordu. Bu koullar altnda,
dman kesin olarak yenilgiye uratmak iin tasarlanan ileri saldrlada
sava meydannda zafer kazanmak zorlat.30
Aslnda savan son evresinde, r635 'ten sonra, neredeyse btn or
dularn, tahkim edilmi yerleri -tahkimatlar dneme uygun olmasa da
kuatmak ve ele geirmek iin gereken sayda askerle byk saldr hare
katiarna girime ve geni dman blgelerini srekli olarak fethetme ka-
ToP, TFEK VE SNG
pasitesi nemli lde azaldY Konulandrlan birliklerin says dikkat
ekici bir klme eilimine girdi. Szgelimi btn sava srasnda Al
man topraklarnda verilen en byk sava olduu kabul edilen Breiten
feld'de, yaklak 4. ooo sveli ve Sakson asker, 3. ooo imparatorluk as
keri ile savat. Ne var ki r63s'ten sonra, imparator gibi sveliler de, sava
a nadiren rs. ooo' den fazla asker gnderebildiler ve gnderebildikleri as
ker says 2o. ooo'i aamad. Almanya dnda tekil savalara katlan asker
says d;ha bykt. Szgelimi, Rocroi'da (643) 27. 000 spanyol askeri
23- ooo Fransz askeriyle savat, ancak savan burada yol at hasar, ik
mal daha kolay rgtlenebildii iin, genellikle Almanya'nn pek ok bl
gesindeki kadar byk deildi.32
Savaa katlan ordularn kkl, ordulara para ve erzak sala
yan ikmal yollar ve blgelerin gvenliini salayan garnizonlarda daha
ok sayda askerin tutulmas gereinden kaynaklanyordu. Almanya' daki
askeri ve siyasal mcadelenin 63s' ten sonra dnt uzun ypratma
savalarnda svari, garnizon d hizmette ar basan kol haline geldi.
Bindirilmi birlikler, daha ok ikmal maddesi, zellikle hayvan yemi ge
reksinmelerine karn, daha geni bir blgeden gda maddesi toplayabili
yor ve hzla btnyle tahrip olmam blgelere hareket edebiliyorlard.
Almanya'daki pek ok orduda artk yaya asker kadar, hatta daha fazla atl
vard. Oysa savan ilk yllarnda svar, savaan glerin normal olarak %
s- 2s' i ya da en ok % 3S'i kadard.33
7. yzyln ilk yarsndaki ordularn bykln saptamak kolay
deildir. Pek ok asker, bazen btn blk ve alaylar sadece kat zerin
deydi. Alaylara komuta eden albaylar ve blklerden sorumlu yzbalar,
birliklerinin tam kadro olduu izlenimini yaratmay faydal bulurlard,
nk ancak bu durumda azami erzak, cephane ve asker creti koparabi
lir, var olmayan askerlere den pay ise cebe atarlard. Namevcutlarn ve
frarlarn zellikle yaygn olduu kabul edilen Fransz ordusunda, piyade
blkleri balangta kat zerinde 120 kiiydi. r63o ve 64o'larda bu ra
kam resmi belgelerde bile so'ye, 64s-46 dneminde ise 4o' a indi. Ancak
gerek g daha da azd; zaman zaman s ya da 2o' den fazla deildi. Ni
tekim kat zerinde 20o. ooo'den fazla, hatta 64o'larn sonlarnda
OTUZ Y L SAVA LARI DNE Mi 1 598-1 648
27o. ooo kiilik bir gc olan Fransz piyadesi, savaa 17o. ooo'den fazla
asker gnderemedii gibi, ilerin ktye gittii 1640 ile 1643 arasnda, bu
say oo. ooo'in altna dt. Andre Corvisier'ye gre, Almanya' da, Kuzey
Fransa'da, Gneydou Fransa'da ve Katalanya'da bulunan Fransz ordu
larnn gc, 1639-4o'ta ve gene 1645-46'da, svari dahil yaklak
2oo. ooo kiiye ulam olabilir. Ne var ki, John A. Lynn'in daha kukucu
deerlendirmelerinde, 163o'larn sonlarndaki azami g 125. 000 ya da
en ok 1p. ooo kii olarak verilir. Yzyln balangcnda ordunun bar
zaman gcnn yaklak olarak 1o. ooo'den fazla olmad dikkate alnr
sa, bu nemli bir byklkt. Ancak bu say uzun bir zaman dilimi bo
yunca muhafaza edilemiyordu.34 Sefer balar balamaz, zellikle hemen
bir baar salanamaz ve lojistik sorunlar zlemezse, ki ou kez byle
oluyordu, firar, lm ve hastalk, saylar azaltyordu.35
150. 000 (ya da en ok 2oo. ooo) civarnda bir asker saysnn,
162o'lerde ve 163o'larda Avrupa'daki birleik spanyol ordular iin azami
say olduu grlr.36 Grne baklrsa 162o'lerin ikinci yarsnda Wal
lenstein'n korutasnda oo. ooo ile 15o. ooo arasnda asker vard.37 Ken
di birliklerini muhtemelen dier Avrupa glerinden ok daha etkin bi
imde finanse etmeyi baaran ve resmi saylarn dier lkelere kyasla da
ha gvenilir olduu Felemenk Cumhuriyeti'nde daimi ordu, spanya'yla
sava 1621'de yeniden balad srada 55. 000 kiiden oluuyordu. (Bu,
Felemenk ordusunun 1609 atekesinden nce, savan son yllarnda sa
hip olduu byklkt.) 1620 ve 163o'larda bu daimi ordu, zaman zaman
sadece bir sefer iin kiralanan ya da Cumhuriyet iin alan askeri giri
imcilerin silah altna ald ok sayda paral asker hesap d braklrsa,
azami 75. 000 kiiye kyordu. Paral askerler de hesaba katldnda, or
dunun sava gc 1629'da 128. 700 kiiden oluuyordu.38 Gustavus
Adolphus 163o' da Almanya'ya mdahale ettiinde, emrinde yaklak
7o. ooo kiilik bir ordu vard (hepsi o srada Almanya'da olmasa da) . Bre
itenfeld zaferinden sonra daha ok paral asker alnabildi ve kral mttefik
askerlerini de kapsayan 2oo. ooo kiilik bir ordu kurmay tasarlad. Asln
da, Almanya' daki sve ordusu Mart 1832'de yaklak 120. 000 kiilik bir
gce sahipti. (Bu gcn sadece % 1o' u yerli sve ya da Fin askerlerinden
ToP, TFEK VE SNG
oluuyordu. ) Fazladan 2o. ooo kiiyi bir araya getiren Saksonya elektr
nn birlikleri bu orduyu destekledi.39
Bu muazzam ordular Almanya'da tutabilmek, Otuz Yl Savala
r'nn ikinci yarsnda giderek zorlat. Szgelimi, Bavyera komutas alhn
daki birlikler ve imparatorun dier mttefikleri dahil (ancak Saksonya
el ektrnn Macaristan' daki birlikleri ve buradaki imparatorluk garni
zonlar hari) farkl imparatorluk ordularnn says, r644'te yaklak ola
rak sadece 7o. ooo kiiydi. Bu birlikler savan sonuna kadar glerini aa
yukar korudular ve sve ordusu da bu evrede daha byk deildi.40
MALYE, SAVA VE DEVLETN DNM
Birliklerin says ne olursa olsun, fon ve malzeme eksiklii savala
r srekli olarak zorlahryordu. r6. yzyln ilk yarsnda sava finansman,
tarihin dier
d
nemlerinden muhtemelen ok daha byk lde ve srek
li olarak eksideydi. Geleneksel varsayma gre, devletin erken modern d
nemdeki bymesi, daha ok savan isterlerine bir yantl. Dnemimiz
iin bu sadece ksmen geerlidir, nk devletler artk kendi idari ve mali
sistemlerinde byk deiiklikler yapmadan, byk lekli savalara giri
rek iin gerekli yntem ve aralara sahiptir.4' En kolay zm, sava gre
vini askeri giriimcilere emanet etmekti. Tek bir askeri sefer ya da bir sefer
ler dizisi iin gerekli asker almn yapan ve bu askerleri donatan kiiler var
d. Bu kiilerin masrafn deyerek askere aldklar alaylar ya da blkler
pek ok bakmdan onlarn malyd. Yaphklar harcamalarn u ya da bu bi
imde geri dnmesini umabilirlerdi. Askerleri iin (kar etmek iin sadece
kat zerinde var olanlar dahil) cret ve erzak koparmak imkansz hale gel
diinde en basit yntem, gerekli katky ve malzemeyi alaya ya da ble
tahsis edilen blgeden salamalar iin onlar serbest brakmakt. Kat sa
lamak ou kez sava srasnda igal edilen ehir ve kylerin yamalanma
s ya da fidyeye balanmas anlamna geliyordu. Zamann hkmdarlarnn
kendi subaylarna olan borlarnn karl olarak dl ad alhnda verdikle
ri msadere edilmi mlkler de olas bir mali kaynak oluturuyordu.42
Ordu dman blgesinde faaliyet gsterdii srece bu sistem ga
yet iyi iliyordu. Bu durumda, genellikle olduka zengin soylulardan olu-
66 TUZ Y L SAVALARI DN EM i 1 598-1 648
an askeri giriimciler, onlar kiralayan prense yoksun olduu fon ve kre
di imkanlarn salyorlard. Ne var ki sonunda faturay demek zorunda
kalan, igal edilen blgelerin halk oluyordu. te yanda, askeri giriimci
lerin kurduu ordunun yenilgiye uramas ya da imha edilmesi duru
munda, bu ordunun albay ve yzbalarnn alacaklarnn denmesi konu
sunda srarc olmalar mmkn olmuyordu. Ordunun dost eyaletlere e
kilmek zorunda kalmas ya da buralardan asla ayrlamamas halinde so
run daha da karmak bir hal alyordu. Bu durumda, devletin askere alma
ve donatma iini askeri giriimcilerin stlenmesi sayesinde ilk planda ka
nd parasal maliyetler, ksa srede u ya da bu biimde toplumsal ma
liyetlere dnyordu. El konan ayni rnler ile yerel nfustan istenen
nakdi katklar ve her trl hizmet, bu toplumsal maliyetin ald biimler
den sadece biriydi. Bir dieri, askeri giriimcilere nakit deme yerine ta
nnan hukuki, siyasi ve iktisadi imtiyazlard. Bu tr dller, bizatihi aske
ri ynetim ve savan, q. yzyln ilk yarsnda yava yava zelletirildii
spanya'da zellikle yaygnd. nk giderek derinleen mali kriz, asker
lere erzak, silah ve cephane salayan mteahhitlere ve asker toplayan b
yk soylulara, eski kraliyet kent ve kasabalar zerinde geni iktisadi tekel
ler ya da yarglama hakk salamaktan baka trl deme yapmay imkan
sz hale getiriyordu.
Erken 17. yzyln askeri giriimcileri arasnda komutanlarn sade
ce tekil alaylar deil btn ordular askere almas zel bir durumdu: Al
manya' da en iyi bilinen rneklerden bazlar Albrecht von Wallenstein
(s83-634) , Kont Ernst von Mansfeld (s8o-r626) ve Bernhard von We
imar (6o4-39) idi. Wallenstein'n oo. ooo'den fazla askeri vard ve gc
nn zirvesinde olduu r62o'lerin sonunda bu say yaklak so. ooo'i bu
luyordu. Birliklerinin denetimindeki blgeleri sistematik ve acmasz bir
biimde smren Wallenstein, bu muazzam orduya grece etkin biimde
deme yapmay baarnakla birlikte, Bohemya, Moravya ve Silezya'da yk
seltilen vergiler de Wallenstein ordusunun finansnanna hizmet etti. Ne
var ki Wallenstein'n sistemi ancak birlikleri hareket halindeyse iliyordu.
Bu kadar ok sayda askeri, biraz dank da olsa, bir yerde ya da bir blge
de tutmak imkanszd; bu nedenle btnyle savunmac bir strateji izle-
ToP, TFEK VE SNG
rek zordu. Wallenstein'n, imparatorun siyasal nceliklerinin deitii
63o'da aziedilmesinin bir nedeni buydu. Aralk 631'de imparatorluk or
dularnn bakomutanlna yeniden atandnda, imparatorun beklentile
rini karlamay baaramad ve kendi siyasal hedeflerini izlemek gibi tehli
keli bir eilim sergiledi. Sonunda imparator onu ldrtt, nk bir kez
daha grevden aziedilmesinin ok tehlikeli olaca grlyordu. Bunun bir
nedeni de imparatorluk hazinesinin ona olan borlarn btnyle deme
sinin son derecede zor olmasyd.43 634'ten sonra 8. ooo kilik bir orduy
la Fransa'ya hizmet eden Bernhard von Weimar' ise farkl bir kader bekli
yordu; ancak Haziran 639'da doal nedenlerden dolay lm, tahtn ke
sinlikle iine geldi, nk lmnden nce hizmetlerinin karl olarak
Alsace'n Landgraviate'si zerinde hak iddia ediyordu.44
Wallenstein ve Bernhard von Weimar'n lmlerinden sonra aske
ri giriimcilerin rol bir kez daha azalmakla birlikte, alay dzeyinde dei
ik llerde varln srdrd. Ayrca, Wallerstein'n dayand katk
sistemi de deiti. Kutsal Roma Germen mparatorluu'nun, imparator
luk denetimindeki ya da imparatorla ittifak halindeki blgelerinde, 635
tarihli Prag Bar'yla birlikte katklar iin yeni bir yasal temel hazrland.
64o-4' de Elektrler Konseyi ve Regensburg Dieti, imparatorun ordula
rn finanse etmek iin resmi vergiler getirdiler ve eitli imparatorluk
mahfili meclisleri ya da en azndan hala belirli bir ball srdren ve
imparatorla ibirlii yapmaya istekli mahfl meclisleri de ayn yolu izledi
ler.45 Grne baklrsa bu sistem 64o'larn ortalarna kadar gayet iyi i
ledi. Yaknlarda yaplan aratrmalar, Bavyera elektrnn, diet ve mahfl
meclislerinin resmi deerlendirmeleri gereince Suab ve Bavyera impara
torluk mahfllerinde ( Bavyera mahfili elektrln kendisinden ok daha
bykt) ykseltilen katklar sayesinde, kendi ordusunu baaryla finanse
edebildiini kantlamtr. Aslnda, Bavyeral Maximillian, dier komutan
lar gibi ordusunu topraktan geindirmeyi umuyordu. Kendi hazinesinden
ancak, birlikleri savamak ya da bir ehri kuatmak iin toplandnda pa
ra harcyordu, nk yedek fonlar olmakszn bu trden saldr harekatla
rn gerekletirmek imkanszd. Bu gibi durumlarda dominyonlarnn or
duya yapt katk ise hayli snrlyd.46
68 OTUZ YI L SAVA LARI DN EMi 1 598-1 648
sve, Alman seferinin dayand mali sistemi, Nisan 633'te ken
di Alman mttefklerinin ounun katld Heilbornn Birlii'ni kurarak
daha salam bir yasal zemine oturtmaya alt. Ne var ki Nrdlingen Sa
va'ndan sonra birliin kmesi zerine sveli komutanlar, birliklerinin
igal ettii blgeleri smrmek gibi daha ilkel bir sisteme dnmek zorun
da kaldlar. Sonular, 634'ten sonra sve ordusunda, cretierin denme
mesine bir tepki olarak ba gsteren isyanlarn da kantlad gibi, pek i
ac olmad. Bununla birlikte sve, i vergileri artrarak salad gelirin
pek azn yatrd halde, Almanya'daki sava 648'e kadar srdrmeyi
baard. Savan son yllarnda sve krallnn olaan btesinin sadece
% 4' Almanya'daki savaa harcanmtY Gereken fonlarn Fransz sb
vansiyonlar ve sveli ya da yabanc fnansrlerden alnan borlarla sa
land kabul edilir. sve krallnn, savan sonuna kadar subay ve as
kerler (denmeyen cretler vb) ile orduya erzak salayan mteahhit ve
tccarlara muazzam meblalar borlandn belirtmeye gerek yoktur. Bu
olgu, imparatorun deyecei tazminatlar, Osnabrck mzakereleri sra
snda nemli bir sorun haline getirdi.48 Bununla birlikte sve rnei, "sa
van kendini beslemesi" ilkesine gvenen grece yoksul bir lkenin, l
ke iindeki vergi mkelleflerine ar derecede yklenneden byk bir sa
va 20 yl kadar finanse edebildiini gsterir.
N e var ki askeri giriimcilik ve igal edilen ya da mttefik eyalet ve
prensliklerde ykseltilen katklar, sava finanse etmenin tek yolu deildi.
Baz lkeler, artrlan i vergi ve borlanmaya gvendiler. Bu durum, sz
gelimi, Felemenk Cumhuriyeti iin de geerlidir. Felemenk, byk i is
yanlara meydan vermeden ya da tekrarlanan veya sreklilik kazanan mali
iflas tehdidiyle yz yze gelmeden, i vergileri sava fnansmannn bal
ca kayna haline getirmeyi baaran yegane byk gc oluturuyordu.
Orta eyaletler, zellikle Hollanda, kentlemi ve ticarilemi blgelerdi.
Avrupa'nn iktisadi bakmdan en ileri blgelerinden biri olan Hollan
da'nn en byk ehri Amsterdam, sadece uluslararas bir ticaret merkezi
deil, ayn zamanda Alpler'in kuzeyindeki Avrupa para piyasasnn da en
nemli merkeziydi. Amsteraaml bankerler Avrupa'nn yarsna kredi sa
lyariard ve Felemenk devleti bu nedenle dk faiz oranlaryla kolayca
ToP, TFEK VE SNG
borlanabiliyordu. Amsterdaml tccarlar, rantiyeler ve fnansrler Fele
menk Cumhuriyeti'ne fon salamaktan ok memnundular. Cumhuri
yet'in mali durumu saland ve i kreditrler Hollanda meclisleri ve Fe
lemenk Genel Meclisi araclyla borlularnn bte ve siyasetlerini de
netleyebilmek gibi byk bir avantaja sahipti.49
Fransa da sava vergi yoluyla finanse etmeye alt, ancak pek ba
arl olamad. Hkmdarlk, nfuzlu aristokratlarn nderliinde blgesel
isyanlar karmaya eilimli Fransz soylulanna gvennedii iin, en azn
dan r635'ten sonra tam bir askeri giriimcilik sisteminden kand. Aristok
ratk himayenin ordudaki yaygnlna ve komutanlklarn kural olarak sa
tlmasna ramen, kral yasal olarak tmn denetliyordu ve alaylar tam an
lamyla albaylarn kendi mal haline gelmedi. Uradklar kayplan artan
katklarla karlama ans -en azndan resmi olarak- tannmakszn ve
alaylarn ilk frsatta dalmayacana ya da baka birliklerle birlemeyecei
ne (yeniden tertiplenme) dair herhangi bir garanti olmakszn, subaylarn
kendi blk ve alaylarn byk lde kendi ceplerinden finanse etmeleri
bekleniyordu. Sonu, Fransz subaylannda ortaya kan dk moral, yay
gnlaan devamszlk ve yozlama ile kat zerinde baka paral ordular
dan daha sk bir kraliyet denetimi alhnda olan Fransz ordusunun sava
ma kapasitesinin, uzun bir sre hasmlarnn altnda kalmasyd. 50
Birlikleri vergilerle finanse etme giriimi de btnyle baarl deil
di. Kukusuz, vergilerden salanan kraliyet geliri ok b lde arth.
r62o'lerde, kraliyet gelirleri henz artmaktayken, Paris'teki merkezi hazine
her trl gelirden ylda yaklak 43 milyon livres tourois alyordu; bu say
r63o ile 1939 arasnda 92 milyon, r64o ile r649 arasnda ise ns milyon liv
re'ye khY Gm orannn ve livre tourois'nn sahn alma gcnn d
mekte olduunu dikkate alsak bile, bu arh arpcdr. Bu gelirlerin gerek
deerini belirlemek iin tahl esas alndnda, dorudan ve dalayl Fransz
vergileri r62o' de yaklak 4, 9 milyon hekolitreyi ve r64o'ta 9, 2 milyon hek
tolitreyi buluyordu. Bir deerlendirmeye gre, Richelieu'nn 624'te kraln
birinci bakan olmasndan nce, vergilerini demek iin ylda ro ile s gn
kadar almak zorunda olan bir Fransz kyls, r64r'de, yani kardinalin
lmnden ksa sre nce yaklak 35 gn almak zorundaydY
OTUZ Y L SAVALARI DNE Mi 1 5981648
Btn bu saylar, Richelieu dneminin ve Otuz Yl Savalan'nn
sonraki yllarnn, Vestfalya Bar'nn imzaland ve fonde (isyan) yzn
den vergi dzeyini daha da artrmak iin yaplan btn giriimlerin sona er
dii 648'e kadar, Fransz tahtnn mali durumu asndan devrimci bir d
nem olduunu gsterir. Yirmi yl iinde, tahtn gelirleri gerek anlamda iki
ye katand. Para birimleri asndan bu art daha da yksekti. Otuz Yl Sa
valar'na katlan btn Avrupa devletleri iinde, savan etisiyle vergi y
k bakmndan muhtemelen en derin dnm geiren lke Fransa oldu.
Fransz rnei, denizar kolanilerden byk miktarda gelir sa
lanmakszn ya da sava maliyetinin ounu igal edilen dman ya da ta
rafsz blgelere yklemeksizin, savalar uzun bir dnem boyunca i ver
gilerle fnanse etmenin ne anlama geldiini gsterir. Fransa iin yegane
kredi alma ynteminin, yeni vergi uygulamalanndan salanan gelirin be
lirli bir oranna ya da tamamna el koyma hakk gibi krallk haklarnn ya
da memuriyederin sat olduu akt.53 Fransa taht, Huguenot'lara kar
verilen Mantuan Sava ve 63 ile 636'da spanya'ya kar giriilen r
tl sava srasnda, kendi siyasetini finanse etmek iin genellikle bu sis
teme dayand. Memuriyederin ve ilgili kraliyet haklarnn satndan sa
lanan gelir, dzenli kraliyet gelirlerinin % ss'i gibi, dorudan vergi gelir
lerinden ok daha fazla bir miktara, tm zamanlarn en yksek dzeyine
ulat. Bu, dorudan vergilerin 6zo' lerin sonundan itibaren artmad
anlamna gelmez, ancak ok nemli bir payn, yeni vergilerin muhteme
len daha da byk bir blmnn, devlet memurlarna ve ek vergilerin
devralclarna, droits alienis [devir haklar] , gittiini gsterir.54
Ne var ki 634'te, yaklaan spanya'yla ak sava tehlikesiyle bir
likte, taht siyasetini deitirdi: zel taraflara tahsis edilen ek vergiler b
yk lde kaldrld. Bu haklar satn alanlarn zarar yetersiz de olsa kar
land; yani aslnda hkmdarlk 634'te ksmi bir iflas ilan etti. Bylece
vergi dzeyi ve daha da nemlisi tahtn vergilendirmeden salad gerek
gelir daha da ykseldi. Ancak yeni mali siyaset vergilerin byk bir bl
mn yklenmek zorunda kalan kyl nfus zerinde hatr saylr bir
bask yaratt gibi, ayn zamanda kazanlm hak sahiplerini, yani (eski)
droits alienis ve genelde kaltsal olan devlet memuriyetlerini ellerinde tu-
ToP, TFEK vE SNG
tanlar karsna ald. Sonuta, artan vergiler genellikle devlet memurlar
ve blgesel elitler tarafndan krklenen sert bir direnile karlat.
63o'larn daha sonraki yllar ise, Fransz monarisinin temellerini teh
dit eden ve fiilen toplanan vergi miktarn kukusuz azaltan bir dizi blge
sel isyana tank oldu. En vahim blgesel ayaklanmalardan biri, 639'da,
Normandiya'da ancak o. ooo dzenli askerle bashrlabilen Nu-Pieds [yalna
yakllar] ayaklanmasyd.55 64o'tan sonra vergileri artrmak iin yaplan
her giriim, kylln ve yerel elitlerin direnii karsnda kt.56 By
lece Fransa'nn mali durumu, 64o'larda hibir biimde salkl bir yap
ya kavuamad. nceki yllarda vergilerin yaygnlatrlmas, idari reform
projelerinin ounun terk edilmesi gibi yksek bir bedelle gerekletirile
bilmiti. Fransz vergi sisteminin baz eyaletlere ve imtiyazl toplumsal
gruplara pek ok ayrcalk tanyan son derece mantksz ve verimsiz olan
temel yaplar, genelde hi deimeden kalmt.
Aslnda, 64o' larda Fransa, tpk spanya gibi, savan srekli ar
tan mali gereklerinin karlanmas bakmndan her eye ramen gemisi
ni kurtaryordu. Bununla birlikte, Fransa'da devletin gc ve vergi topla
ma becerisi sava srasnda btn engellere ramen artarken, spanya iin
tam tersi geerliydi. Burada, zellikle spanyol monarisinin merkezi olan
Kastil ya' da yaanan derin iktisadi ve demografik kriz, tahtn vergi gelir
lerini artrma gcn zayflatt. ktisadi kriz, spanya' da vergi yknn
byk bir blmn dolayl vergiler biiminde tayan ehirleri daha sert
vurduu iin ok daha vahimdi.57 Ayrca Gney Amerika'dan yaplan
gm ithalatndan salanan kraliyet geliri de, ls hala tartmal olsa
da, azald.58 Hkmdarlk gelirlerindeki durgunluk ya da azalma (gerek
deerlerle) spanya'nn kredi bulma yeteneini de azaltt; gemite span
ya, 6. yzyln ortalarndan itibaren devletin uzun sreli iflasarna ra
men dn para verecek banker bulma konusunda asla gerek bir sorun
la karlamamt, nk kraliyet gelirlerinin her yl (en azndan nominal
olarak) artacana dair yaygn bir beklenti vard; bylece gelecekteki gelir
ler borlanma yoluyla nceden tahsil edilebiliyordu.59
Kastilya'da 63o'larn son yllrnda kredi kolaylklarnn ve vergi
gelirlerinin azalmasyla birlikte, spanyol krall da, Otuz Yl Sava-
OTUZ Y L SAVALARI DN EM i 1 598-1 648
lan'nn teki katlmclannn daha nce kullanm olduu arelere ba
vurmak zorunda kald. r635'ten sonra spanya ve Fransa arasnda snr
boylannda sava baladnda, snr eyaletlerinden, bu blgelere yerleen
birliklerin beslenmesine nakdi ve ayni katkda bulunmalan istendi. Red
detmeleri halinde, birlikler zor kullanacak ya da ky ve ehirleri ya
malamak iin serbest kalacaklard. Bu tr nlemler r 64o Katalan isyanna
yol at.6o Bununla birlikte, savan r64o'tan sonra, ncesine kyasla s
panya topraklannda daha younlamas zerine -spanyol birlikleri
Katalanya'daki savaa ek olarak r64o'tan sonra Portekiz'e kar da
savayorlard- birliklerin faaliyet gsterdikleri blgelerin iinde ya da
yaknlarndaki yerel katklar artrma sistemi srdrld. Bu durum, s
panya'nn, mali durumundaki ve kredi sistemindeki ke ramen,
savaa (Portekiz'le sava r668'e kadar srd) devam edebilmesini salad.
Savan gidiat iinde spanya olduka incelmi vergilendirme ve kredi
sisteminden, sava finanse etmek iin bavurulan grece daha ilkel form
lara doru yava yava geriledi. Askere alma ve birliklerin desteklenmesi
gibi daha nce kamuya ait olan hak ve hizmetlerin, srasyla soylu ve
nfuzlu kiilerle zel szlemecilere gittike artan oranda devri, bu ger
ilereyi daha da hzlandrd.61 Bu kiiler kapsaml yasal ve iktisadi imtiyaz
lar kazandlar. I. A. A. Thompson'un belirttii gibi, spanya, daha dorusu
Kastilya, sava ancak hkmdarln elinde kalan yegane sermayeyi, yani
kendi otoritesini "tasfiye ederek" ve savan parasal maliyetlerini, vergiler
le toplumsal maliyetlere dntrerek, yani ayni ve nakdi katklar ve eit
li hizmetler biiminde halkn srtna ykleyerek ve soylu ve nfuzlu kiiler
ile askeri szlemecilere imtiyazlar tanyarak srdrebildi.62
Thompson'a gre bu sava biimi, spanya r635'ten sonra, en azn
dan ber Yanmadas zerinde genellikle bir savunma sava verdii, by
lece sava faaliyeti yerel dzeyde rgtlenip finanse edilebildii iin mm
kn olabiliyordu.63 Ne var ki bu aklama ancak ksmen ikna edicidir; n
k Orta Avrupa' da hkm sren askeri giriimcilik sistemi, savan top
lumsal maliyeterini esas olarak igal altndaki yabanc eyaletlerin halkna
yklemi olduu halde, birok bakmdan, en az spanya'da uygulanan yn
temler kadar sava zelletirme eilimini tayordu. Burada Fransa ile s-
ToP, TFEK vE SNG
73
panya arasndaki fark aklayan nemli bir nokta, Fransa'nn 1598' den n
ce, neredeyse 40 yl sren bir i sava yaam olmas ve 6so'lerin son
larna kadar yeni bir nksn pek mmkn grnmemesiydi.64 Paral or
dular kuran bir aristokras ya da ban alp gitmi bir askeri giriimciliin
herhangi bir dier biimi, Din Savalar travmasn hahrlatt iin Fran
sa'da kabul edilemezdi. Oysa, 152o'lerin Communeros ayaklanmasndan
beri ciddi bir i sava grmemi olan Kastil ya' da, byk aristokratik aileler
bir hizmetli soylular snf olarak ykselmilerdi ve bu nedenle devletin bir
lii iin fazla bir tehdit oluturmadklar grlyordu. 65
sve, Felemenk Cumhuriyeti, Fransa ve spanya, sava ile devlet ve
toplumun deiimi arasndaki etkileimin zt rneklerini temsil ederler.
Alman prenslikleri ek farkllklar tar. Burada, sava dnemine zg acil
nlemler ve ordularn, ister dostane ister hasmane bir tarzla toplad
nemli miktardaki katklar, 648'den sonraki siyasal gelimelerin -daha
yksek bir vergi dzeyi ve eyalet meclislerinin, yerel ynetirde deilse de66
yksek siyasetteki rollerinin azalhlmas ve ngiltere'nin 64o'larda bir i
savala paralanmas- nkoullarn tanmlad. ngiltere' de, "Vergi devleti
kronolojik olarak 64o'larda kkleti: bu kkler, yapsal olarak yerelde,
yerel devlet memurlarnn faaliyetlerinde yatyordu."67 Burada yerel elitleri
vergilendirmeye ynelik tutumlarn gzden geirmeye ve geleneksel irat
arttrma sistemlerini yeniden rgtlereye zorlayan, bir bakma kraln
merkeziletirme siyasetine kar gerekletirdikleri isyanlard. Aksi halde
krala kar verdikleri sava, kaynaldarn yetersizlii yznden kecekti.
Nitekim bu, yukardan dayatlan yksek vergilere kar kopan isyan, q.
yzyln sonunda ve 8. yzyln banda Avrupa'nn en etkin vergilendir
me sistemlerinden birinin temelini att. Bu bakmdan ngiliz rei, belki
de en iyi Felemenk Cumhuriyeti' ndeki gelimelerle kyaslanabilir, ancak
daha geni Avrupa balan iinde allmn olduka dndadr.
Erken 17. yzylda savan devlet oluumu zerindeki etkisi belir
sizliini kommaktadr. Baz rneklerde, uzayan sava daha nce kamuya
ait olan ilev ve grevlerin, spanya' da olduu gibi szlemeye balan
masna ve siyasal otoritenin yerellemesine yol at. Baka rneklerde,
anayasal yaplar ve mali sistemi ok derinden etkilemedi, nk savan
74
OTUZ Y L SAVALARI DN E Mi 1 598-1648
maliyeti ksmen ya da topyekUn fethedilen ya da igal edilen eyaletlere
kaydrld. Savan dorudan siyasal merkezilemeye ve bir tr "mut
lakiyete" yol at belki de tek lke Fransa'yd. Ancak burada bile sre,
rvet yiyen bir brokrasinin ve saysz mali ve yasal imtiyazn varln
srdrmesi, hatta aslnda glenmesiyle belirlendi. Bu olgular daha ok,
savan, onu finanse edecek gerekten etkin bir sistemin nne kard
mali kriz engelinin bir sonucuydu. Bu dnemde gerekten etkin bir
fnansman sistemini nemli lde yaratmay baaran sadece tek bir Av
rupa lkesi vard: Avrupa glerinin, grne baklrsa, en az savas
olan Felemenk Cumhuriyeti.
ToP, TFEK VE SNG
75
PETER WILSON
ESKi REJMDE SAVALAR 648-789
EsKi REJ M SAVALARININ zELLKLE-

I
ngiliz ve Hanover piyadesinden oluan byk bir askeri kol r Mays
1745 gn saat r. oo sularnda gnmzn Fransa-Belika snr ya
knlarndaki Fontenoy ky dolaylarnda mevzilenmi Fransz hattna
yaklat. Hasmlar arasndaki mesafe 30 metreye indiinde, bir ngiliz su-
bay ne kt ve iddiaya gre, byk bir itenlikle Franszlar ilk atei a
maya davet etti. Bu yk, neredeyse kesinlikle uydurma olmasna ra
men, eski rejim Avrupa'sndaki savalar gayet iyi anlatr.
Bu dnemdeki atmalarn, daha nceki ve sonraki savalada k
yaslandnda, neredeyse tm dnyada daha sakin, dar ve snrl olduu
dnlr.' 1 6. ve erken 17. yzyllarn savalar zellikle vahi bulunur,
ama ayn zamanda, yeni taktiklerin ve silahlarn gelitirilii ve daimi ordu
larn ortaya k dnldnde, askeri icatlarn da bir kayna olarak
grlr. Ayn ekilde Devrim ve Napoleon Savalar da (1792-1815) kitlesel
yurtta ordularnn, byk stratejilerin ve askeri kararlln olutuu yeni
bir an afa olarak nitelenir. Her iki dnemde de sava, taraflarn duy
gularn ayaklandran temel konular, birinci dnemde din ve i siyasal ikti
dar, ikincisinde ise ulusuluk ve devrimci ideoloji zerinde dnmtr.
Bu askeri etkenler, bu dnemlerin Avrupa tarihinin mstesna d
nemleri saylmasn gerektiren daha byk toplumsal, siyasal ve iktisadi
ynlerle ilikilidir. Nitekim mezhepler a ( 1517-1648) denen dnemdeki
din savalarnn ve i savalarn yerini, mutlak monariler dneminde g
reli bir skUnet ald. Bu, tebaalarn elinden monariye kar kacaklar as
keri aralar alarak ve monarilerin glerini kendi hanedanlarn koru
mak iin verdikleri snrl d savalara ynelterek, iddeti tekelletirdi. Or
dularn ayrcalkl, aristokratik bir elitn emrinde kalmaya devam ederken,
siyasal ve iktisadi ayrcal olmayanlardan asker toplayarak, korumak iin
para ald kesimlerden koptuu biiminde bir genel kan vardr. Fransz
Devrimi'yle birlikte gelen deiiklikler, eski rejimden arta kalanlar zayf-
EsKi REJ i M DE SAVALAR 1 648-1 789
latt gibi, bu yaplar da altst etti. Bu gelimeler siyasal ve toplumsal ta
rihin yan sra askerlik iin de yeni bir an balangcn haber veriyordu.
Burada Avrupa tarihindeki bu standart dnemselletirmenin geer
liliini tartmaya ya da bununla askerlik ve daha geni tarihsel deiim ara
sndaki dolayl ilikiyi yeniden incelemeye gerek yok. Ancak nemli bir nok
tann belirtilmesi gerekiyor. Avrupa'nn geliimiyle ilgili dier pek ok ge
nelleme gibi, eski rejim savalarnn snrl olduu da, ncelikle Fransz ve
Alman tarih yazclna dayanr. Gerek siyasal yaplar genellikle askeri ola
rak belirlenmi yaplar olarak gren Alman gelenei, gerekse XIV. Louis
Fransa' snn, Avrupa'nn balca mutlak monarisi ve byk gc olarak ta
rihsel stnl veri alndnda, mutlakiyet ile srekli, profesyonel ordular
arasndaki balant, btn ktann tanmlayc zellii varsaylmtr. Prs
ya'nn daha sonraki ykselii ve ordusunun genel bir Avrupa modeli olarak
yaratt etki, ancak bu noktann pekinesine hizmet eder. 2
Ayn ekilde Kuzeybat ve Orta Avrupa'da yaplan seferleri btn
eski rejim savalarnn paradigmas olarak grme ynnde bir eilim var
dr. Olaanst biimde dokmarlatrlan, sadece Prens Eugene ve Ma
urice de Saxe gibi byk Alman ve Fransz generallerinin kahramanlklar
deildir; bu corafi alan Britanya'nn, Yarmada Sava'ndan nceki kta ka
ra savaarna snrl katlmna da tank olmutur. Marlborough dkne ve
sonraki, daha baarsz ngiliz generallerinin komutasndaki glere duyu
lan anlalabilir ilgi, Anglofon aratrmalarn ayn blgelerde younlama
sna, hatta spanya'ya erken 8. yzylda yaplan ngiliz askeri mdahalesi
nin grece ihmal edilmesine yol amtr. Bu nokta dnemin, bir btn
olarak gerekten nemli zelliklerini oluturan ynlerin aydnlatlmas ba
kmndan deer tar. Ne var ki, zaman ve mekan deimelerini gz ard
ederek, buna ters den dier gelimeleri, zellikle Fransz modellerini de
erlendirip karlatran bir eilim de kanlmaz olarak var olmutur.
Dou Avrupa perspektifinden ya da ktann kuzey ve gney etekle
rinden bakldnda, standart emann pek mantkl olmad grr. Za
man araln tanmlamak ve betimlemek iin kullanlan siyasal olaylar
Fransz ve Aman tarihinden iliretilir ve baka yerlere uyguland zaman
ancak ksmen anlam tar. Orta Avrupa'daki Otuz Yl Savalar'n sona erdi-
ToP, T FEK VE SNG
77
ren ve Felemenk Cumhuriyeti'nin spanyol ynetiminden bamszln
onaylayan Vestfalya Bar (r648) dier byk atmalar sona erdirmedi.
Fransz-spanyol dmanl r659'a kadar devam etti ve Vestalya Anlama
s'nn Baltk blgesiyle ilgili artan bile r653'e kadar tam olarak uygulanma
d. Bu blgeye denizden giriin yan sra karl rmak gei creteri ve ky
boyunca alnan gmrk vergileri zerinde kopan anlamazlklarn sadece
iki yl sonra yeniden alevlenmesi, erken r6. yzyldan beri sren blgesel ik
tidar mcadelesinin yeniden baladn deil, halen srmekte olduunu
gsteriyordu. Bu atmalar, Balt ve Karadeniz arasndak, Fransa'nn ta
mamndan daha geni bir blgenin denetimi iin Polonya ve Rusya arasn
d sren benzer dmanlklada ilgiliydi. Bat etkilerine giderek almalan
na ramen, ne Polonya ne de Rusya, Fransz ve Alman modellerinin kopya
s haline geldi. Yeni fikirler yerli geleneklerin arasna szsa da, her i lke
de yenilik yapma ve Polonya iin sonu felaketle bitse de, farkl askeri yollan
izleme yeteneine sahipti. Gerek Baltk gerekse dou atmalar, qr8-2r'in
karmak bar anlamalar sve'in grece zayfln ve Rusya'nn bir dn
ya gc olarak ortaya kn ilan edene kadar devam etti.3
Ayn ekilde Fransz Devrimi'nin a aan niteliinin de, bir pan
Avrupa perspektifinden bakldnda sorgulanmas gerekir. Evet, devrim
cilerin Fransz monarisine son verip sonunda tm Avrupa'y ineyerek
sre iinde siyasal haritann byk bir blmn yeniden izdikleri do
rudur. Belli bal glerin tm, ya Fransz yntemlerini toptan benimse
yerek ya da mevcut reform srelerini hzlanduarak uyum salamak zo
runda kaldlar. Ne var ki ne Fransa ne de onun devrimi deiimin tek kay
nayd. Rusya ve zellikle de Avusturyal Habsburg monarisi, Osmanl
Trkleriyle yaptklar uzun savalar srasnda, askeri gelenekler zerinde
ki etkisi sk sk gzden karlan bir deneyim edinmilerdi. zellikle
Avusturya'nn corafi konumu, Fransa gibi geleneksel batl dmanlada
atmalardan edinilen deneyimi, Macar isyanclar ve Osmanl ordular
karsnda ok farkl koullar altnda renilen derslerle birletirerek, as
keri yapya bir Janus yz"' kazandrd. Bu anlamda Habsburg ordusu, do-
Eski Roma'nn biri ne, dieri arkaya bakan iki yze sahip koruyucu tanns -.n.
EsKi REJ i MDE SAVALAR 1 648-1 789
u ve bat etkisinin her iki yne yaylmasn salayan bir kanal oluturdu.
Szgelimi, ordunun, balangta Trklere kar gelitirilen hafif piyadesi
(grenzer) ve svarisi (hussar) , Bat'da yaygn biimde taklit edilerek kulla
nld. Benzer biimde, Avusturya'nn disiplinli taktikleri ve kitlesel ate
gc karsnda, Trkler de, Fransa ve uzman Alman dnmeleri ile ibir
lii yaparak kendi glerini dntrmek zorunda kaldlar.4
Habsburglar ile sultan arasndaki uzun mcadele, din savalar a
nn Katolikler ile Protestanlar arasndaki Vestfalya uzlamasyla sona er
mediini gsterir. 683'n byk Trk saldrs srasnda kuatlan Viya
na'nn kurtarlmas, nebaht'da (s7) yaanan byk Hristiyan deniz za
ferine eit bir baar olarak yceltilen bir pan-Avrupa giriimiydi. izleyen
savalar, Habsburg saraynn balangtaki Kuds' kurtarma umudun
dan vazgemesinden ok sonralar bile, hala bir barok Hal ruhu sergili
yordu. 787-92' de yaplan 8. yzyln son Trk savanda5 bile, her iki ta
raf da byk bir kararllk ve acmaszlkla savam ve ele geirilen kent
lerin sivil halkn katletmiti.
Britanya bile olaan genellerelere kolayca uydurulamaz. Bunun
nedeni ksmen, asla bir mutlakmonari olmamasna ramen, Avrupa'nn
en gl devletlerinden biri haline gelmesidir. Aslnda ngiliz deneyimi,
Felemenk Cumhuriyeti'yle birlikte, mutlakiyet ile askeri g arasnda bir
balant olduuna dair standart gr nemli lde dzeltme imkan
salar. Felemenk, kendi Orange slalesinin ve nceki spanyol derebeyle
rinin monarik iddialar-n boa karrken, ngiltere 66o restorasyonun
dan sonra bile mutlakyeti Fransa'dan farklln korumaya devam etti.
Zaten her iki devlet de 648'de, zellikle denizde nemli birer g haline
gelmi ve byk potansiyele sahip mali-askeri altyaplar gelitirmi bulu
nuyordu. Hkmdarln yenilenen mutlak krallk ideolojisini vergileri
merulatrmak ve ticari itibarn srdrmek iin kullanan Fransa'nn ak
sine, hem Britanya hem de Felemenk Cumhuriyeti, toprak sahibi ve tica
retle uraan elit arasnda grece geni bir mutabakat salayacak resmi
mekanizmalar yaratt. 688 siyasal anlamasndan sonra kkleen bu n
giliz tarz yaklam, devletin 6. ve erken 17. yzylda birok Avrupa dev
letini zayflatm olan elit kar kiarna meydan vermeden, byyen bir
ToP, TFEK VE SNG
79
ekonomi kurmasn salad. Britanya adasnn konumu bu mali gcn,
ieride byk bir askeri kuruma ihtiya duyulmakszn askeri gce dn
trlmesini salad. Siyasal nfuz ve deniz gcnn yan sra nakit sb
vansiyonlar da, Britanya'ya Fransa'nn stn insani ve maddi kaynaklar
n dengelemek iin ihtiya duyduu ktasal mttefikleri kazandrd.6
Bununla birlikte ngilizlerin istisnai durumu fazla ileri gtrlme
melidir. Daimi ordusu grece bykt ve sava zamannda daha da byt
lyordu. Ordu ayn zamanda, ktasal glerden pek farkl olmayan bir tarz
da, kamu dzeninin bir muhafz olarak konumlandrlmt ve yine, bal
rlanda ve skoya kallkarnda ngiliz hakimiyetine olan siyasal muhalefe
ti ezmek iin kulanld. Ayn ekilde mutlakyetilik, geleneksel temsili ku
rumlar frenlemeye ve ortadan kaldrmaya alt yerde bile, meruiyetini
ve mutabakat glendirecek mekanizmalardan yoksun deildi. Saray hima
yesi ve kraliyet ynetiminin grnteki kamusal temsiliyeti zerinde odak
lanan bu mekanizmalar, byk savalarn srekli basksna ramen Avs
turya monarisinin sahip olduu esnekliin gsterdii gibi, nispeten baar
l olabiliyordu. Ne var ki bu yaplar, II. Joseph (r780-90) gibi reformcu h
kmdarlarn baka servet kaynaklarn harekete geirmesini zorlatracak
kadar hantal ve esnekliken grece yoksundu. Ge r8. yzyl Fransa'snda
yaanan deneyimin grafik olarak gsterdii gibi, bu yaplarn ilemez oldu
u yerlerde mutakyetiliin onlarn yerine koyabiiecei fazla bir ey yoku.
Sonu olarak, snrl savalar biimindeki ortodoks yorum, zama
na gre yapt kyaslamalar dikkate alndnda yeterince kesin grn
mez. Silah teknolojisinin bariz nemi veri alndnda, sava zerine ya
zlanlar, "ykmda grlen ilerleme"nin kronolojisini karma eiliminde
dir. Bu da, modern silahlarn ncellerinden ok daha byk bir ykm po
tansiyeline sahip olduuna dair, doru ama yanltc ncl temel alan
sahte bir teleolojidir. Teknoloji daha geni balarndan koparlamaz ve
savalarn tarihini silahlarn geliimi evresinde yazmak bir arptmaya
yol aar. Szgelimi, modern silah sistemleri olaanst pahaldr, ancak
sper gler de dahil olmak zere ou devlet, r8. yzyl Avrupa'sna k
yasla btelerinin oransal olarak daha az bir blmn savunmaya ayr
maktadr.7 Ayrca, teknolojik gelime ve imalat yeteneinin genel dzeyi
8
o
EsKi REJ i MDE SAVALAR 1 648-1 789
ile karlatrldnda, eski rejimin silahlar aka dnemin en ileri aa
masnda ya da ada bir yazarn belirttii gibi, "bir uak gemisinden ok
bir uzay mekii kategorisi"ndeydi.8
SAVA VE TOPLUM
nceki ksmda ortaya konulan temalar, savan ve onun toplumla
ilikisinin yaratt daha kapsaml etki incelenerek srdrlebilir. Bunlar
yeni arahrmalarn at alanlardr. Asker-sivil ilikilerinin var olmas
iin, nce askerlerin ayr bir toplumsal grup oluturmas gerekir. Bu s
re, ge s. yzylda, giysileri, tutumlar ve davranlaryla toplumun geri
kalan ksmndan ayrlan profesyonel paral askerlerin giderek yaygnla
masyla balad. Erken modern savalarn iktisadi, duygusal, ekonomik ve
ou kez yasal nedenlerle belirli bir yere bal olan krsal nfus ynlar
nn aksine, pek ok askeri istikrarsz bir istihdam kaynandan dierine
koan bir gmen durumuna drerek, bu uurumu derinletirdi. Silah
larn ve askeri zorunluluklarn yan sra devletin askerlerin davrann
dzenleme ve denetleme giriimleri de askerlerin toplumdan ayrmasn
kolaylatrd. Erken 6. yzylda ayr yarg kurumlarna balanan askerler,
gittike artan disiplin yasalarna ve s8o'lerden itibaren yeni bir itaat ve ta
biyet duygus kazandrmay hedefleyen ve belli fiziksel hareketleri gerek
tiren farkl talim biimlerine maruz kaldlar.
Devletin, askerleri daha uzun dnemler boyunca silah altnda tut
ma gcnn artm olmas, otoritesini dayatma arzusunda azalmaya yol
amad. Tam aksine, askeri nfus daimi ordularda srekli istihdam edile
rek daha yerleik hale geldike, denetim sistemi katlat. Talim ve disip
line yaplan erken vurgu, 648'den sonra, askere alma, hizmet koullar,
giyim, konaklama ve terhisle ilgili pek ok kuraln belirlenmesine yol a
t. Ezamanl olarak niformalar standart hale geldi ve erken 8. yzylda
bu uygulama subaylar da kapsad. r72o'lerde, pek ok ordu temel idari
sistemlerini oturtmu olduu iin, yenilik ve deneyim dnemi esas olarak
tamamland, dzenleyici kurallar hem sklk hem de hacim bakmndan
azald. Kurallar hala tekrara ve tadilata maruzken, temel biim bir sonra
ki yzyla kadar deimeden kald.
ToP, TFEK VE SNG 8

Askerler farkl bir grup olarak seilip ayrlrken, onlar erken mo
dern toplumun geri kalan ksmndan tecrit edilmi ya da kopanlm ola
rak grmek hatal olur. Birincisi, askerler zaten okkatmanl bir toplum
sal sistem iinde yer alan pek ok gruptan birini olutumyorlard. Soylu
lar dahil nfsun btn kesimleri belli davran kurallarna tabiydi ve de
ien derecelerde ayrcalk ve sorumluluklara sahipti. Bu kurallara uyma
y, sadece kilise ve devlet deil, niversiteler, manastdar ve kent loncala
rnn i ynetimlerindeki gibi kendi yar zerk yarg sistemlerine sahip
olan gruplarn kendileri de zorluyordu. Dolaysyla bir ordunun i yaps,
kendi hiyerarisi iinde, adetler, yarg ve cezalandrma krallaryla ben
zersiz biimde askeriydi, ancak teki toplumsal gruplarn temel yaplarn
dan tamamen farkl deildi.
Ayrca, kendi farkllnn bilincinde olmakla birlikte hibir ordu
toplumun dier kesimlerinden tamamen kopuk deildi. rgt olarak or
dular sreklilik kazansa da, personellerinin bileimi srekli bir dalgalan
ma gsteriyordu. ou ordu, muhafaza etmeye alt, uzun sredir hiz
met eden bir ekirdee sahipti, ancak saflarn geri kalan ksm, askerlii
hayatndaki pek ok istihdam kaynandan biri olarak gren adamlarla do
luydu. sve, Prsya ve daha sonra Danimarka ile Avusturya gibi snrl as
kere alma biimlerine bavuran devletler bile, tasarruf etmek iin yln b
yk bir blmnde askerleri sivil ekonomiye dndrme eilimindeydiler.
Geri kalan profesyoneller genellikle hafada sadece iki ya da gn grev
yapyor, dier gnlerde uaklk, inaat iilii, iportaclk ve ou kez ya
sad tccarlk yaparak yetersiz cretlerine katk salyorlard.
Ayrca askerlerin ou evliydi ya da uzun sreli gayri resmi iliki
leri vard ve askeri yaplarn sreklilii arttka bu ilikileri srdrme im
kan da artt. Ge r8. yzylda Pmsyal erierin neredeyse yardan fazlas ev
liydi. Resmi kstlamalara ramen bu oran teki ordularda genellikle daha
da yksekti. Askerlerin ehir ya da kylerde konaklamas sivillerle daha
fazla gnlk iliki kurmalarna yol at. Fransa, ksmen pek ok snr eh
rini askeri tesise dntren gl kale yapm program sayesinde, gre
ce erken bir tarihte ordusunu klalarda barndrmaya balad. 1742'de
3oo' den fazla ehirde kla vard ve 1775'te bu klalarn toplam kapasite-
82 EsKi REJ i MDE SAVALAR 1 648-1 789
si 2oo. ooo kiiye ulat. Bu say bar zamannda silah altnda tutulan as
ker saysna eitti. 9 Ancak bu istisnai bir durum du ve ou asker Britan
ya' da olduu gibi hanlarda ya da ehrin eitli yerlerine dalm veya tah
kimatlar boyunca kmelenmi kulbe ve barakalarda kalyor veyahut sk
sk rastland gibi dorudan yoksul kasaba sakinlerinin evlerine ya da
kyllerin iftliklerine yerleiyordu. Ayr bir askeri varlk olmaktan ok as
kerlerle sivilleri kaynahran garnizon ehirleri olgusu, 179o'larn kla ya
pm programiarna kadar varln srdrd.ro
Bu temas noktalar ters ynde de ileyebiliyordu. Kta devletlerinin
ou kriz zamanlarnda salra ordusunu desteklemek ya da gcn artr
mak iin yedek olarak milisieri kullanyordu. Milisler ya Bavyera ve dier
pek ok Alman blgesinde olduu gibi geici olarak dzenli gler iine
alnyor veya salra askeri olarak tertip ediliyor ya da Fransa, spanya ve
talya'da olduu gibi garnizon grevi ve yurt savunmas iin ikinci hat bir
likleri olarak seferber ediliyorlard. Her durumda, terhis edilen profesyo
nel askerlerle birlikte geici ya da srekli olarak sivil topluma dnen, bu
arada silah kullanma ve askeri hizmet bilgisini de beraberinde gtren
milisierin eitilmesi ve hizmete alnmas, devletin iddet zerinde tekel
kurma ve toplumu militerlikten uzaklatrma giriimleriyle nitelenen bir
ada olduka artcdr.
Bu durum, bazlarnn ne srd gibi, 8. yzyl toplumunun
militer olup olmad sorusuna yol aar. 648'den sonra ou Avrupal
nn, ordularn srekliliini ve savan uluslararas anlamazlklar zme
nin bir arac olarak geerliliini kabul ettiini gsteren hatr saylr bul
gular vardr. Bu insanlar istemeyerek de olsa, erken 17. yzyl niteleyen
iddetli ayaklanmalara bavurmakszn, ar mali ykleri ve insan gc ta
leplerini karladlar. Bu davran, yeni ve disiplinli glerin erdemlerini
abartmak iin, dzensiz askerliin ve Otuz Yl Savalar'nda yaanan del
etin abartlm imgelerini kullanarak isteklerini kabul ettirmeye alan
devletin karlarna kesinlikle uyuyordu.
Askerce dnce tarz, muhtemelen en ok toplumsal elit, zellik
le de eski aristokras iinde glyd. Eski aristokrasi, ge 17. ve erken 8.
yzyllarda ou lkede daha nceki paral yzbalarn nemli bir bl-
ToP, TFEK VE SNG
mn oluturan ve soylu bir aileden gelmeyen subaylar yerlerinden ede
rek, komuta mevkileri zerinde yeniden denetim salamt. Aristokras
nin subay atamalar zerinde kurduu bu yar tekel, soylu ayrcalklarnn
savunulmas bakmndan hayati nem tadn kantlad ve zellikle Or
ta ve Dou Avrupa'da, soylularn devlet hizmeti kavramn yeniden be
nimseyerek mutlakiyetle uzlamalarn salad."
Bu gelimenin, zellikle Pmsya'da, devletin daha sonra Alman
ya'nn hakimiyetine girmesinde nemli bir tarihsel etken olduu ne s
rlmtr.'2 Soylularn askere alma srecinde bir paya sahip olmalarnn
yan sra komuta ve ynetimi de elde tutmalar, askeri tutumlar siyasal yet
kecilikle birletirdi; yle ki ulusal savunmay srdrme aralar, dar ve top
lumsal bakmdan muhafazakar bir elitin hakimiyetini srdrme aralar
haline geldi. zetle toplum, iktidarda bulunanlarn karlarna uygun bi
imde militerleti. "Toplumsal militerleme" olgusu, hi kukusuz zellik
le 1789 ncesi dnem iin abartlmhr ve Prsya rneinin genelletiril
mesi ynnde, her zaman kanlamayan bir tehlike vardr. Son arahrma
lar, bu konuda bile, snrl sayda askere sahip nl Prsya Kanton sistemi
ile Junkerlerin kendi sosyoekonomik konumlarn ve siyasal nfuzlarn
savunmalar arasnda dorudan bir balan h olmadn ortaya koyar. '3
1789 ncesi asker-sivil ilikilerinin yeniden incelenmesi de, eski
rejimin Fransz devrim ordular karsnda duramamas konusuna getiri
len standart aklamaya glge drr. Bizatihi bir yenilik olarak grl
memesi gereken silahl yurttalar kavramn savunan devrimcilerin, ortak
ulusuluk ideolojisi araclyla insan haklar ve anayurt savunmasn bir
letirerek, ordu ile toplum arasndaki uurumu kapattklar farz edilir.
Bunlarn ou, devrimcilerin ve ardndan Avrupal liberallerin sarf ettik
leri szlerin, zellikle de dorudan bir monariyle deil de liberal ve tem
sili bir meclis dolaymyla salanan ulusal egemenlik retoriinin, hi ele
tirilmeden kabul edilmesinden kaynaklanr. Kendi iddialarna meruiyet
kazandrmak isteyen devrimin, itibarn kaybetmi monarilerin szde
hizmetkar olan eski rejim ordularn zayf gstermesi doald.
789' dan sonra pek ok deiiklik olduysa da, bunlar sreklilik arz
eden nemli unsurlar grmemize engel olmamaldr. ngiliz ordusu da-
EsKi REJ i MDE SAVALAR 1 648-1 789
hil eski rejim ordularnn ounun askere alma temeli genellikle sanld
kadar dar deildi. Personelde grlen dalgalanmalar dikkate alndn
da, dorudan askerlik deneyimi yaam olanlarn toplam nfusa oran %
3' bulabilir. Bu arada belli bal glerin bar zamannda elde tuttuklar
kuvvetler bunun yars ya da biraz fazlas kadard. Bu say bir sonraki yz
yln dzeyine olduka yakndr. Askerlerin ounlukla yoksul ya da mlk
sz snflardan gelmesine karlk, subaylarn dar ve ayrcalkl bir elirten
seilip alnmas, liberal gr asndan knansa da, eski rej imdeki top
lumsal g dalmn yanstr.
Yeterince temsil edilmeyen, mlk sahibi olan ama soylu olmayan
"orta snf' idi ve savan denetimini ele geirme konusunda zellikle bas
tran da bu gruptu. Devrim ve devrim sonras siyasal oluumlar bu gruba
daha byk bir nfuz kazandrd, ancak ordularn geni toplumsal bilei
mini fazla deitirmedi. Fransz askere alma sistemi, 179o'larda henz
genellememiti; uygulamada hala hkm sren muafiyetler ve askerlik
ten kama yollar vard. Bu tr muafiyetler erken 19. yzyl sistemlerinin
ounda kabul gryordu ve burjuvazi subaylk mevkilerini daha ok elde
etse de, r8rs'ten sonra pek ok lkede bu da ksmen tersine dnd. Asker
ler ile siviller arasndaki kimi nemli balar, r789'dan sonra annaya
balad; zellikle 19. yzylda, ordularnn siyasal gvenilirliinin ykc
toplumsal unsurlada temas ederek zarar grmesinden korkan hkmet
lerin hzlandrd kla inaatlar bunda etken oldu.
AVRUPA ORDULARININ BYMESi
Daimi ordunun evrimi, pek ok r6. yzyl hkmdarnn, saray ve
kalelerin korunmas iin cret dedii paral asker blkleri kadar eskilere
giden uzun ve karmak bir sreti. Ancak bunlar nihai biimini ancak
r648'den sonra kazand. Ge 17. yzyl Avrupa'snn byk bir blmnde,
nde gelen askeri g ve rek, tartmasz Fransa'yd. Fransa, ktann en
byk ve tek sreki gcn yaratmak iin r66o'larda elindek glerin y
netimini ve yapsn yeniden rgtledi. Sava bakanlan Le Telher ve Louvo
is'nn ynettii bu reformlar, Habsburg Avusturya's ve spanya ile r635-
59'da girilen atmalarda, mevcut mali-idari yapnn artan talepleri karla-
To
P
, T FEK VE SNG
maktaki yetersizlikerinin dourduu sorunlara dorudan bir tepkiydi. Mer
keziletrilen ve dorudan kaliyet otoritesine balanan bu yeni yap, Fransz
askeri giriimlerini zayflatan yolsuzluk ve israf azaltt ve XIV. Louis' nin, sa
va meydanlanna ncek hkmdarlarn askerlerinden hem nicelik hem ni
telik asndan daha stn gleri sresini salad. Ne var ki bu sre Bo
urbon monarisinin knden nce bir trl tamamlannad ve Fransz
mutakyetinin, siyasal otoritesini ayncalkl kar gruplannn ynetiminden
ve gereinde yattnlmasndan alan yapsyla srekli olarak kstand.
Ordusunun saysal stlne ramen Fransa 648'de, elinde s
rekli g bulunduran tek devlet deildi (bkz. Tablo p). By sayda asker
bulunduran Avusturyallar da, eski rejim boyunca en byk Alman ordusu
nu karmaya devam etmilerdi. spanya gibi eski rejimierin yan sra sve,
Danimarka, ngiltere ve Felemenk Cumhuriyeti gibi yeni ve oluum halin
deki gler de nemli askeri glere sahip oldular. Ne var ki Fransa dnda
hibiri, erken q. yzyl savalar srasnda gelitirilen yaplan reformdan ge
ireyi ya da modernletirmeyi baaramad. Bunun yerine daha fazla tr
delik ve devlet denetimi salamaya ynelik, snrl ya da kesintili abalarla,
mevcut fon, askere alma ve rgtlenme sistemlerini muhafaza ett.
nemli deiiklikler ancak bu ordularn 667'den sonra "yeni mo
del" Fransz gleriyle karlamalar zerine gerekleti. Bu gler Miras
Sava'nda (667-68) spanya'y hzl bir yenilgiye urartktan sonra, daha
ar bir snav olan Felemenk Sava'nda ( 672-79) yeni baarlar kazand.
Bu savalarda XIV. Louis, Fransz monarisinin son 250 ylnn en byk
toprak kazanmlarn elde etmesini salad. spanya ve Avusturya gibi yer
leik gler gerilemekle kalmad, Felemenk de yakn zamanlarda gelitirdi
i savunma sisteminde ciddi eksiklikler olduunu grd. Ayn ekilde Otuz
Yl Savalan'nda kazand baarlardan dolay reformlardan vazgeen s
ve, 675'te grece nemsiz bir g olan Brandenburg-Prusya tarafndan
. yenilgiye uratld ve kendi Alman mlklerini geici olarak kaybetti.
Fransz gcnn -648'de XIV. Louis, Roma mparatorluu'ndan
beri Avrupa'da grlen en byk orduya sahipti- kaydettii gelimenin ya
n sra, yenilginin yol at ok, bu devletleri 679'dan sonra kendi gle
rini reformdan geirmeye ve bytmeye zorlad. Sonraki on ylda, 172o'le-
86 EsKi REJ i MDE SAVALAR 1 648-1 789
re kadar, Avrupa daimi ordularnn ounu biimlendiren hummal bir fa
aliyete tank oldu. Bu srece siyasal adan genellikle daha mutlaki bir y
netime gei elik etti. Szgelimi, sve'te 68o'den sonra yaplan askeri re
formlar, askeri byme iin salam bir mali kaynak oluturmak amacyla
feragat edilen kraliyet topraklarnn geri alnmasn gerekrdi. Danimarka
da benzer bir sreten geti ve her iki monari de yrtme yetilerini artr
maya alt. I I . James'in ngiliz ve sko ordularn yeniden rgtleresi ve
geniletmesi de parlamentonun mali denetimini azaltna abalaryla iliki
liydi. Oysa Felemenkler, cumhuriyeti hkmetlerinden vazgemeksizin
kendi kara ve deniz glerinde reform yapmay baardlar.'4
Trk tehdidinin ortadan kalkmas bu gelimelere Orta Avrupa'da
yeni bir hz kazandrd. Avusturyallar daha 68-82'de, ordularn byt
mek iin bar zamannda bile nadir grlen admlar atmlard. Trkle
rin bakenti kuatmas, hala 6. yzyldaki gibi rgtlenmi olan, byk
bir Polanya gcne dayanan, gerekten uluslararas bir abayla pskrt
lebildi. Hristiyanlarn Viyana' nn dndaki Kahlenberg tepesinde kazan
d zaferdeki Polanya katks nemliydi, ancak Polonyal soylularn tah
tn istedii sava vergilerini reddetmesi, arlkl olarak hala merkezile
memi olan savunma sisteminin reformu nledi. Hkmdarn eitli
aristokrat asker gruplarn kendi kk kraliyet ordusuyla btnletirme
deki yetersizlii, Polanya-Litvanya devletler topluluunun gl hamilere
ve siyasal direni hakkn da kapsayan yksek bir siyasal zerklie sahip
yapsyla, iyice katland. Hem Rusya'nn hem de Avusturya'nn, Trk g
cnn zayflamasndan yararlanmak iin harekete getii 69o'larda Po
lanya dezavantajl bir durumdayd. Gelecek on yl bir zamanlarn bu g
l devletinin Byk Kuzey Sava (qoo-2) srasnda, yabanc ihtiraslarn
at aynatt bir sava alanna dntne tank olacakh. zellikle Rus
ya'dan gelen sonraki mdahale askeri reformu nledi ve Devletler Toplu
luu'nu, haritadan silinmesine yol aan "blnme"yi (1772, 1793, 1795)
nleyecek aralardan yoksun brakt. '5
Avusturya ve Alman devletleri arasndaki ztlama bundan daha b
yk olamazd. Burada, Fransz ve Trk tehditlerinin birlemesi, 683-78
dneminde, Alman militerlemesine hz kazandran ve geleneksel temsili
ToP, TFEK vE SNG
0
Tablo 3.1 Balca Avrupa Ordulannn Etkin Gleri 6so-1790
0
YILLAR
FRANSA
sPANYA AvusTURYA PRUSYA TE K DANMARKA SVE PoLONYA SAVOY fELEMENK BRiTANYA
ALMAN NDRVE FNIANDYA LlVANYA PiEDMONT CUMHURY
DEVLETLER
1650 125500 100000 33000 Soo sooo soooo 10400 r8ooo 30000 70000
166o soooo 77000 30000 12000 20000 25000 70000 40000 5400 r6ooo
1667 85000 30000 6oooo 14000 58000 25000 70000 rsooo
1670/72 76000 6oooo 25700 6oooo 39600 26200 37000 10000
1675/78 253000 70000 6oooo 45300 120000 44000 63000 66ooo 6ooo 70000 rsooo
682f83 IJOOOO 6oooo 25000 87000 54000 r8ooo 7500 soooo 6ooo
1688/90 273000 30000 70000 29000 87000 32000 65000 38ooo 8670 soooo 43000
1695/97 340000 srooo 95000 31000 rsoooo 36000 90000 38000 2JOOO 63000 68700
1702j05 220500 20000 100000 4o6oo 170000 32000 IIOOOO 35000 26550 7450 71400
1710 255000 soooo 120000 43800 170000 74000 388oo 12000 22400 768oo 75000
I7I4 rsoooo IJOOOO 46000 120000 74000 soooo 20000 22500 r64oo
I730 205000 IJOOOO 66900 85000 s6ooo 20000 24000 23800
1735 309400 200000 76000 15oooo 56000 20000 43000 34400
I740 201000 67000 ro8ooo 77000 nsooo soooo sooo 20000 28300 30000 4o8oo
1745 345000 200000 135000 150000 soooo 20000 55000 goooo 53100
1756 290000 rs6ooo 137000 120000 70000 47000 68oo 4750
176oj61 347000 59000 201000 !30000 165000 70000 53000 20000 36000 99000
1770 r6oooo 30000 rsrooo r6oooo IIOOOO 6oooo 20000 35000 30000 31000
1789/90 136000 85000 314800 195000 ro6ooo 74000 47000 20000 24000 36000 386oo
r
U
"
;

Bu tablo salra ve garnizon birliklerini kapsamakta, ancak milisieri ve smrge glerini dlamaktadr. Alman (74'ten sonra Prusya da
;:
o hi!) ve skandinav kurumlarnn hatr saylr bir blmnn belirli bir sre iin hizmet d brakld dikkate alnmaldr. lke dn
"
V
dan toplanan, ancak ordunun srekli ve ayrlmaz bir unsurunu oluturan alaylar kapsanm, ancak yedekler ile ngiliz ve Felemenklerin
:
<
mali bakmdan destekledii mttefikler dlanmtr. Tabloda yer verilmeyen kk glerle ilgili ayrntlar btnlkl deildir, ancak :
"
; yle zetlenebilir: (a) Portekiz: Resmi gc btn dnem boyunca ortalama 30.000 kiidir, ancak bu saynn sadece yars faaldir; (b)
"
Venedik: 6so-78'de kara gleri ortalama zo. ooo'in zerindedir, ancak bunlarn ou yabanc yedeklerden oluuyordu. Bu say daha

.
sonra 6ooo'e indi; (c) Napoli-Sicilya: 1735'ten sonra bamsz bir devlet haline geldi, ancak birliklerinin ounun creti 1748'e kadar s-

.. panya tarafndan dendi. Etkin g zs.ooo civarndayd; (d) Papalk devletleri: 7o8'de Avusturya'ya kar verilen ksa sava dnda gc
0
\
nadiren sooo'i ayordu.
kurumlar pahasna daha fazla yetk isteyen prensierin taleplerini merula
tran, neredeyse srekli bir ik cepheli savala sonuland. Bununla birlik
te Alman blgelerinin, Avusturya ve Brandenburg-Prusya dnda neredey
se hibiri, bamsz bir askeri rol oynayabilecek kaynaa sahip deildi. Bu
olgu onlar Kutsal Roma Germen mparatorluu'nun salad kolektif er
eve iinde ibirlii yapmaya zorlad. Habsburglar ve Prusyal Hohenzol
lern hanedanlan bile, kendi otoritelerini srdrmek ve gvenliklerini sa
lamak iin imparatorluun ortaaa ait anayasasna bel baladlar. Bu siya
sal etkenler, esas olarak Bat'daki Fransz tecavzlerini durdurmak iin
-balatlan, 68-8z'de tamamlanan ve 683'te Trklere kar seferberlik s
rasnda kullanlan kolektif savnmann reformuna yol at. Reform, prens
ler ile Habsburglar arasnda varlan ve imparatorluun geleneksel yapsn
glendiren siyasal uzlamay korumak uruna, tek bir Alman ordusunun
getirecei potansiyel askeri stnl feda etti. Bu kararla uygulamada, Al
man daimi ordularnn imparatorlua deil prensiere ait olduu onaylan
m oluyordu. r68o'lerde Bavyera, Saksonya, Hanover ve Hessen-Kassel
gibi daha geni blgelerin birletirilmi ordular, nakit para yardmlar ve
siyasal tavizler karlnda, Habsburglarn yan sra ngiliz, Felemenk ve
Franszlara yedek g hizmeti vererek, zellikle uluslararas balamda Al
manya'nn prenslikler mutlakyetini savnmaya yarad.'6
667' den beri sren savalada gelen askeri byme 73-2I bar
anlamalaryla birlikte sona erdi. Byk gler sadece mali bakmdan t
kenmekle kalmam, silahl gleri de, ounlukla rgtlenme kapasitele
rini aacak biimde bymt. Daha ge 8. yzyl savalannda byk
gleri sahaya srebilen Fransa, 69o'larda ulat azami gc asla aa
mad. Bu arada gerek sve gerekse Felemenk ordular nemli lde za
yflad. Rusya bir yana brakldnda, sadece Avusturya ve Prusya, zellik
le siyasal hasmlarnn 174o'tan sonra silahl atmay trmandrmasyla
ordularn geniletmeyi srdrdler. Her iki devlet de komularndan da
ha fazla toprak aldka, i idari reformlar daha byk kaynaklada birleti
rerek byreyi kolaylatrd.
Bu genel gelimelerin bir zellii de, standartama ynnde artan
eilimdi. Ordular sadece daha resmi ve srekli bir i rgtlenmeye uyum
ToP, TFEK VE SNG
salamakla kalmad, bu yaplar btn ktada giderek birrnek hale geldi.
165o'lerde, zellikle hkmdarlar ile halklar arasnda dinsel uyum varsa,
daha zayf devletlerin kendi rgtlenmelerini, taktik dokrinlerini, hatta
niformalarn baat blgesel glerinkine benzetmesi ynnde belirgin
bir eilim olutu. Protestan sve ile Felemenk Cumhuriyeti, Britanya ve
Kuzey Almanya blgeleri, zellikle Brandenburg zerinde ilk etkileri yara
trken, Katalik Avusturya da gney lkeleri iin model oluturdu. Katalik
spanya'nn askeri miras bamszlklarn muhafaza etmi olan talyan
blgelerinde hala varln koruyordu, ancak Fransz ve daha sonra Avus
turya etkilerine yol vermekteydi. Fransz uygulamalarnn taklidi XIV. Lo
uis'nin zaferleri ve siyasal nfuzuyla birlikte artt ve spanya 17oo'den son
ra kendi glerini Fransz yardmyla yeniden rgtledi. Ne var ki muhalif
Huguenot aznln 1685'te srlmesi, Fransz fikirlerini Protestan gle
re, zellikle Brandenburg' a yayd ve Savoy-Piedmond ile Felemenk Cum
huriyeti gibi eitli devletler bir sre iin mlteci alaylarna sahip oldular.
Byk Frederick'in nce Avusturya Veraset Savalar'nda (1740-48) Avus
turya'ya, daha sonra Yedi Yl Savalar'nda (1756-63) Fransa'ya kar kazan
d zaferler Prsya'y kta apnda bir model haline getirene kadar, bu
rnt znde varln srdrd. Alman subaylarnn zellikle Rusya,
ama ayn zamanda 177o'lerde Amerikan smrgecileri tarafndan istih
dam edilmesi, Prsya etkisinin Orta ve Bat Avrupa'nn tesine yaylmas
na yardmc oldu.
Bu gelimeler veri alndnda, askeri rgtlenmenin ayrntlarn
btn ktada uygulanan haliyle tartmak mmkndr. Btn Avrupa or
dularnn ekirdek unsuru, en kk resmi birim ve btn byk askeri
oluumlarn temel yap ta olan blkt. Blk, balangta ya daha gl
bir askeri giriimcinin (ya da albayn) taeronu olarak ya da dorudan bir
prensin ya da hkmetin emriyle hareket eden paral bir yzbann aske
re ald adamlardan oluan bir yapyd. Yzbalar, 18. yzyla kadar pek
ok lkede, para karlnda baka birine devredilebilen blklerinin ter
tiplenmesinde, ynetiminde ve ekonomisinde nemli lde zerklie sa
hiptiler. 165o'lerden itibaren, btn askeri birimlerin genel i ynetimin
de olduu gibi, bu uygulama da, artan bir merkezi gzetim ve denetime ta-
go EsKi REJ i MDE SAVALAR 1 648-1 789
bi tutuldu, ancak yzbalarn zerkliklerini kaybetme derecesi ge 8. yz
ylda bile byk bir deikenlik gsteriyordu. Pek ok rnekte, zellikle
Avusturya, Britanya ve Fransa'da, yzbalarn denetimi devlete deil, b
lklerin oluturduu alaylara komuta eden albaylara geti.'7
Sonraki yazarlar, zellikle liberaller ve ordu mensuplar, bu ayrca
lk ve ticari giriimcilik sistemini, askeri ve ulusal etkinlik bakmndan
rm ve zararl bir uygulama olarak knadlar. Yolsuzlua, en azndan b
lk komutanlarnn devlet maliyesini dolandrmasna ak olmasna ra
men bu sistem gene de eski rejimin doasn temsil ediyor, onun hem top
lumsal eitsizliini hem de pek ok iktisadi ilikisinin szlemeli niteliini
yanstyordu. Sadece yzba kendisini istihdam eden hkmdar ya da
cumhuriyetle szleme yapmakla kalmyor, asker de kendi blk komuta
nyla hizmetin sresini, her iki tarafn hak ve grevlerini belideyen benzer
bir anlama imzalyordu. Milisierden dzenli oluurlara adam aktarma
gibi snrl zorunlu askerlik uygulamalarna bavuran devletlerde bile, as
kere alnanlara kk bir para deniyor ve kendilerine dmanlklar sona
erdiinde terhis edilecekleri sz veriliyordu. Derece derece daha ak pi
yasa kapitalizmi biimlerine geen Avrupa ekonomisindeki genel trendin
aksine, askerlerin hizmet ilikileri ekonomik baskdan ekonomi d bask
ya doru bir deiim geirdi. Yoksulluk ve eksik istihdam erkelcieri gnl
l askerlie yneltti ya da onlar 789 ncesinin tccar zihniyetli devleti
iin potansiyel birer asker haline getirdi. Fransz Devrimi'nin ortaya att
"genel askerlik" ideali iktisadi gleri ihmal ediyor ve herkesi, en azndan
ismen hizmete zorluyordu.
Bln bykl nemli deiildikler gsteriyordu. 17. yzyl or
talarnda, ortalama blk bykl piyade iin yaklak 200 kiiydi, an
cak saylar 67o'lerde azalmaya balad ve Fransa, ngiltere ve daha sonra
spanya ksa srede 40 ile 70 kadar askerden oluan ok daha kk birim
leri tercih eder oldular. Bu klme hem ada taktik doktrini hem de es
ki rejim ordularnn doasn yanstyordu. Piyadenin ate gcnn isabe
ti ve denetimi zerindeki vurgu arttka, subay f er orannn subaylar lehine
deimesi gerekti. Bu arada, sava fnansmannn yllardr sregelen so
runlar, ou devleti, ilk frsatta ok sayda eri terhis ederek ve tecrbeli su-
ToP, TFEK VE SNG
bay ve erlerden oluan bir ekirdek kadroyu gerektiinde takviye edilmek
zere muhafaza ederek, ordularn kltmeye zorlad. Erken 8. yzylda
Avrupa standard, blk bana yaklak yz kiiyi kapsyordu. lerinde bir
yzba, iki ya da kk rtbeli subay, yaklak on onba ya da avu,
bir blk cerrah ve birka mzkac yer alyordu. Sadece Prsya ve Avustur
ya gibi zorunlu askerlie arlk veren devletler daha byk ordular bulun
durmay tercih ettiler. Blkler, taktik ve idari amalarla gruplanarak, st
rtbeli subaylardan oluan kk bir kurmay heyetini, yazclar ve genel
likle bir bandoyu kapsayan alaylar halinde rgtlendi. Alaylarn bykl
nemli lde deiiyor, sekin muhafz birlikleri iinde yirmi ble ka
dar kabiliyordu. Tabur, ara bir rgtlenme dzeyi, bazen de alayla zde
bir yap olarak 1700
'
de ortaya kt, ancak genellikle be ya da on blkten
oluan daha kk bir grup olarak hareket etti.
Blk ayn zamanda svari rgtlenmesinin de temel birimini
oluturuyordu. Ancak bunlar sadece 30 ile oo kiiden oluan kk birlik
lerdi. Bylece svari alaylarnn says nadiren 8oo kiiyi geerken, yaya as
kerlerin says 25oo' bulabiliyordu. Svari toplam gcn altda biriyle
drtte birini oluturuyordu, ancak zayf ve yoksul ordular, bar zamanla
rnda tasarruf salamak iin svar alaylarnn byk blmn yaya ola
rak tutard. Bu nlem, zaten sorunlu olan svari eitimini zorlatryordu,
nk svariler krsal konaklama yerlerine dalp atarn alra ekerken,
piyadeler genellikle belli bal ehir ve kalelerin blk byklndeki
mfrezelerinde barndrlyordu. Bu sorunlar, ordularn, eitimsiz yeni as
keFlerin katlm ve ulam hayvanlarnn kiralanmas ya da satn alnmas
yznden zaten azalm olan hareket etme yeteneini iyice kreltiyordu.
Belki de en byk deiim, lonca benzeri ortaa yapsndan kp,
tamamen profesyonel ve srekli bir unsur olma ynndeki dnmn
btn ordularda tamamlamakta olan topu snfnda yaanyordu. Topu
snfnn grevi, ekiprann imalat, onarm ve depolanmasndan meydan
ve mevzi (kuatma) savalarnda kullanmna ve bunlara ek olarak, geici
ve srekli tahkimatlarn, kprlerin, tahkimat hendeklerinin ve lamlarn
tasarmn ve yapmn gerektiren ilgili mhendislik hizmetlerine kadar
uzanan geni bir teknik uzmanlk alann kapsyordu. 6so'den nce bu
EsKi RE) i M DE SAVALAR 1 648-1 789
grevlere resmi bir rgtsel yap kazandran pek az ordu vard. Bunun ye
rine, topular nemli kalelere datlyor ve gerektiinde sivil ekonomiden
kiralanan uzmanlardan yararlanlyordu. 17. yzyln daha ileri tarihlerin
deki uzun sreli savalarla birlikte Fransz askeri reformlar da, lojistik des
tek ve ulatrma birliklerinin yan sra, ayr salra ve gamizon topu birlik
leri, mhendis, tombazc, kazc ve lamc birlikleri kurarak ayr branla
rn evrimini tevik etti. Toplumsal olarak deerli grnmeseler de bu
branlarn tm, her askeri rgt iin hayati kabul edildi ve genellikle su
baylarn mesleki ve teknik eitiminde en n safta yer ald.
ULUSLARARASI ATIMA
Bu ordular, hem iktisadi zenginlie ve smrge servetine ulamak,
hem de Avrupa'nn Vestfalya sonras devletler siste:inin yapsn belirle
yecek siyasal stnl ele geirmek iin byk mcadeleler verdiler. Pa
pa ve Kutsal Roma Germen imparatorunun manevi ve dnyevi hkmran
ln temel alan eski evrensekilik anlay, dinsel hizipleme ile r6. ve er
ken 7. yzyllarn savalar yznden zayflamt. Felemenk ve sve'in
bamszl 648' de uluslararas kabul grd. Yirmi yl sonra, kk bir
dnya gc olarak yeniden ayr bir varlk kazanmak zere, neredeyse dok
san yl sren spanyol hakimiyetini ykan Portekiz de onlara katld. Fran
sa ile spanya ve Avusturya Habsburglar arasndaki rekabet devam etti,
ama bu kez bir egemen devletler hiyerarisi iinde stnlk kazanma a
bas zerinde younlat. Daha kk gler, bu yeni Avrupa dzeninin
tam birer yesi olarak kendi konumlarn srdrmek ve ayn zamanda bl
gesel hakimiyet kurmak iin savatlar.
Egemenlik genellikle krallk ve kiisel ynetinle tanmland iin,
devlet egemenlii uruna verilen mcadele uluslararas atmann esas
olarak hanedanlklarla ilgili doasn gsterir. Venedik, Cenova ve Fele
menk cumhuriyet rejimlerinde bile, siyasal iktidar clz temsili meclisierin
yan sra, bir saray ve kaltsal soyluluk araclyla sergileniyordu. Ayn e
kilde, Polonya kral ve Kutsal Roma Germen imparatorunun tac ile krallk
ve imparatorluk unvanlar, kaltsal bir kraliyet ynetiminin yokluuna ra
men, her iki siyasi topluluun egemenliini de simgeliyordu. Yeni ulusla-
ToP, T FEK VE SNG
93
raras dzende edinilen konum hala hkmdarn prestij ve statsnn ya
nnda tartmal blgeler zerindeki, gene hanedandan gelen miras hakla
rna dayanan iddialarn gerekletirmektek ustalklarna dayanyordu. '8
Ancak toprak konusu, Avrupa savalarnn nedenlerini ve doasn
yapsal olarak, maddi kayglarn ya da daha temel bir retim tarznn m be
lirledii sorusuna yol aar.'9 Bir atmann ilk hedefinin topran deneti
mi olduu, stratejik ehirlerin ele geirilmesi ve elde tutulmasnn askeri
baarnn balca lsn oluturduu kesindir. Mezhep yaknlklar, er
ken 8. yzyla kadar uluslararas ittifaklar etkilereye devam ettiyse de,
648 ncesinde ba hedeflerden biri olan, belirli bir dini muhalifbit nf
sa zorla kabul ettirme uygulamas genellikle ortadan kalkt. Ayrca, ou
resmi bir siyasal gc olmayan kyllerden oluan milyonlarca sradan Av
rupalnn emei olmakszn hibir byk sava mmkn deildi. Dne
min j eopolitik deiimleri, toprak, nfus ve vergilendirilebilir servetin siya
sal prestij ve askeri baar iin art olduunu gsteriyordu. Venedik, sve
ve Felemenk Cumhuriyeti gibi hepsi bir zamanlarn nde gelen glerini
oluturan kk devletler 648'den sonra marjinalleirken, Brandenburg
Prusya ve Savoy-Piedmond gibi yeterince yerel kayna olmayan devletler,
daha byk komularyla yarabilmek iin ar nlemlere bavurmak zo
runda kaldlar. Aydnlanma felsefesinin yan sra uluslararas gler den
gesine ilikin mekanik kurarlarn yaylmas, devlet adamlarnn dnyay
daha aklc ve m
a
ddi bir bak asyla grmelerini tevik etti. Ancak sava
lar, kiisel ya da kamusal kazanlar yle dursun, sadece maddi zenginlik
le ilgili deildi. Hanedan iddialarnn ve kraliyet haklarnn yerine getiril
mesi, Avrupa siyasal elitinin gznde atmalar merulatrmann te
sinde, savaa girmenin zn oluturuyordu. Prestij ve eref onlarn "sem
bolik sermaye"lerini temsil ediyor, hayatiarna anlam kazandryor ve mad
di kayglar kadar somut bir nem tayordu.
Ne var ki bu etkenierin varl, kararlarn alnd toplumsal olarak
dlayc dnyayla birletiinde, dnem savalarnn sadece bir "kral spo
ru", soylularn oyalannasm salayan bir tr mevsimlik av tr olduu gi
bi genel bir sonuca varmamza yol amamaldr. Monarik ynetim, birka
ayrcafkl bireyin tad zaaflarn olaylar zerinde byk bir etki yaratma-
94
ESKi REJ i MDE SAVALAR 1 648-1 789
sna izin veriyor ve sveli XII. Charles gibi gl krallarn aldklar karar
lar btn bir nfusu feci atmalara srkleyebiliyordu. Bununla birlikte,
pek az kii bir kapris uruna savaa gitmeyi gze alabiliyordu, nk hare
ket zgrln snrlayan pek ok pratik ve ideolojik engel vard. Bu sa
dece kaynaklar harekete geiren mekanizmalarn hantallndan ve etki
sizliinden deil, mutlakyetin ana hedefinin sava deil bar olmasndan
da kaynaklanyordu. Onun yksek siyasal iktidar iddias, i savalar ve din
sel boumalarla geen onyllarn ardndan lke iinde skuneti grece
muhafaza etme yeteneine dayanyordu. Sava, hatta olduka pahal olan
sava hazrl bile, bu hassas i dengeyi bozma tehdidini tayor, bu ne
denle savala oyun olmuyordu. Bu dmanlklar baladktan sonra grlen
ve ou sefer iin geerli olan ertelemeleri aklar. Eski rejim ordularnn
k seferine kma yetenei Gustavus Adolphus ya da Napoleon ordular
nnkinden daha az deildi, ancak lojistik ve mali yklerin azaltlmas ve e
refli bir bar iin uygun zamann kollanmas iin, bu tercih edilmiyordu.
Bunun istisnalar, ge 17. yzyln Anglo- Felemenk savalarnda ve
kuzey glerinin Baltk blgesini denetlerek iin verdikleri uzun mcade
lede grlr. Balhk corafyas zenginliin Sound halid ve belli bal rmak
azlar gibi bariz stratejik noktalarda younlamasna neden olmutu.
Blge ticaretinin yan sra smrgelerle yaplan okyarus ticareti de gl
kar gruplarnn elindeydi ve bunlardan bazlarnn daha byk iktisadi
avantajlar salamak iin sava kkrttklarna dair bulgular vard. Szgeli
mi, servet ile askeri gcn merkantilist bir bileimini savunan ve dnya
piyasalarnda daha byk bir pay edinmek iin zorun gerekli olduuna
inanan ngiliz giriimciler, Cumhuriyeti Devletler Topluluu'nun r6p-
54'te Felemenk Cumhuriyeti'ne kar verdii sava desteklediler. Ne var
ki atmann ticarete verdii byk zararn yan sra muazzam maliyeti
de, nc Anglo-Felemenk Sava ( r672-74) srasnda fkirlerin deime
sine yol at. Bu srada ticaret evreleri, II. Charles', tahtn gcn artr
may amalayan bir ahmay hakl karmak iin merkantilist sylemi sin
sice kullannakla suluyorlard.
1
Aslnda sava kararlarn etkileyen, ticaretin ve yeni kazanlan top
raklarn salad kk mali avantaj d ve an nde giden merkantilist si-
ToP, T FEK VE SNG
9
5
yaset adam Colbert'in XIV. Louis'nin hizmetinde olmas artc deildi.
Mali kayglar devletin askeri gc zerine yaplan tartmalara da yansd.
Burjuva gruplar da dahil olmak zere resmi konumu olmayan kiilerin,
devletin iddet zerindeki tekelini denetleme giriimleri, d savalar ken
di karlar iin kllanmay deil, bu savalarn mali ykn kendileri iin
avantajl olacak ekilde yeniden datnay amalyordu. 648 ncesi dne
min aksine bu siyasal mcadeleler, iskoya, rlanda ve Macaristan gibi,
merkezi bir devletin kendi mali-askeri yapsyla btnletirmeye alt
tarihsel zerklik alanlar dnda, grece bar olmaya devam etti. Sava
artk devletlerin iinde deil, esas olarak devletler arasnda veriliyor, blge
sel snrlarn izilmesine, sava ile bar ve sava ile ayaklanma arasndaki
uluslararas yasalar ve diplomatik protokollerle belirlenen ayrmn keskin
lemesine yardmc oluyordu. z
TAKTKLER VE SAVA DENEYM
Sava, devletin kaynaklar seferber etme ve ordular rgtleme yete
neinden daha fazlasn gerektirir; ayn zamanda, sava meydanndaki id
detli karlamay ve bireysel sava deneyimini de kapsar. Eski rejimin stra
tejisi, mutlakyetin bar hedefini, insan hayahn korumann felsefi ve pra
tik nedenleriyle birlikte srdrrken, siyasal hedeflere ulamak iin ma
nevra ve caydmann nemini de vurguluyordu. Ne var k, son kertede b
tn ordular sava iin vard ve taktik doktrinler de kesin bir zaferi kolayla
trmay amalyordu. Ancak dier dnemlerin aksine bu ama, kart g
lerin fiziksel imhas deil, onlar zaferi kabule zorlayabilecek bir baarnn
ak farkla kazanlmas anlamna geliyordu.
ada askeri teknolojinin doas ve sava blgesinin topogra:a
syla birleen bu dnceler, sava meydanndaki konulanmay ve eylemi
belirledi. Komutanlar svariye uygun ak bir alan ve etkin bir ate sahas
bulmaya alrken, savalarn ou pratikte meskun yerlerin yaknlarnda
gerekleti, nk buralar esas hedefleri, para ve hayat srdrme imkan
larnn esas kaynaklarn oluturuyordu. Turin (7o6) , Belgrad (77) ya da
Prag (1757) gibi pek ok nemli meydan sava hayati nem tayan kentle
ri ya kurtarmak ya da zaptetmek iin verildi ve neredeyse her eylem ismi-
EsKi REJ i MDE SAVALAR 1 648-1 789
ni, sava srasnda nem kazanan bir kyden ya da daha geni bir yerleim
yerinden ald. Irmaklar, ormanlar ya da tepeler gibi doal zellikleri olan
bu yerleim yerleri, zamann izin verdii lde siperler ve dier salra tah
kimatlaryla glendirildi. Byk Macar Ovas'nn ak arazisinde hareket
eden Alman birlikleri, ordular daima byk oranda svari ieren Trkler
den korunmak iin, tanabilir ahap engelleri kullandlar.
Konulanma esas olarak izgiseldi, hem saldrda hem de savunma
da derinlikten ok genilii vurguluyordu. 56. ooo kiilik gl Franco
Bavyera ordusu Blenheim'da yaklak 5 km. 'lik bir cepheyi igal etti (1704);
cephedeki insan gcnn alana oran neredeyse yzyl boyunca deime
di. Daha iyi alaylar genellikle n safa yerletiriliyor, ikinci saf yaklak 300
adm22 geride tertipleniyordu. Bu aralk etkin destei kolaylatracak kadar
yakn, ancak n saftakilerin tfek at srasnda yanllkla vurulmasn n
leyecek kadar uzakh. Ordu saysal olarak dmanndan daha zayfsa, ikin
ci saf birliklerinin arasndaki aralklar birinci saf birliklerinin arasndaki
aralklarn iki kat, hatta genellikle daha fazlas kadar geni oluyordu.
Ksmen, ihtiya duyulan blgelere ulatrlmalarndaki zorluklar
yznden, yedeklere nadiren rastlanyordu. Aslnda, ou kez generaller
arasndaki kiisel kskanlklarn arlahrd komuta ve kontrol sorunla
r, taktik bulularn en byk engeli ve yenilgilerin balca sorumlusuydu.
Bu zorluklar birlik konulandrma dzeyine kadar yaylyor ve komutanla
rn farkl arazi tiplerini kullanma ya da bunlardan kanma tarzn etkiliyor
du. Daha sonraki baz varsaymlarn aksine, izgisel dzenler ar derece
de sk deidi ve engebeli ya da ormanlk bir arazide de ie yaryordu. ki
rnek vermek gerekirse, Friedlingen (1702) ve Lobositz (1756) meydan sa
valar, piyade saflarnn aalada kapl tepelerden dman mevzilerine
saldrmasyla verildi. Bu tr eylemlerden genellikle saknlmas, subaylarn
gr mesafesinden kan askerlerin hemen kaabilecekleri korkusundan
tr deildi.Z3 O kara barut anda ancak snrl bir menzile sahip ve yan
l anialmaya ak btn emirlerin, szl ve grsel iaretlerle verilmesi
gerekiyordu. Ayrca, sk askeri dzenler dald takdirde birimin i tutar
lln tehdit ediyor ve tekil askerleri, zellikle silahlar bireysel savaa uy
gun olmad iin zor durumda brakyordu.
ToP, T FEK VE SNG
97
Bu etkenler, taktik birliklerin bykln, srasyla svari birlikle
ri ve taburlar olarak tasarlanan so svari ya da soo piyadeyle snrlad. Alay
larn blkler halindeki idari rgtlenmesi genellike takik amalarla kald
rld. Svari birlikler halinde tertiplenirken, piyade mfreze ya da tmen de
nilen ate ekipleri iinde datld. Alaylarn tugaylar iinde gruplandrlna
s sadece komuta kolayln amalyordu ve genellikle Fransa ile Alman
ya'daki baz ge 8. yzyl denemelerine kadar sreklilik kazanamad.
Ate gcne yaplan vurgu ge 17. yzylda artarken, piyade saflar
nn says 17
4
o'larda, be ya da altrdan ya da drde indirilerek saflar bi
raz daha geniletildi. Prusyallarn Yedi Yl Savalar'nda iki sradan oluan
saflar kllanmas taktik avantaj dan ok insan gc yetersizliinden kay
naklanan bir zorunluluktu. Ynetmelikler ayrnhlarda nemli farkllklar
gstermekle birlikte, ou adam bana n tarafa en fazla so cm., sralar
arasnda ise bunun iki ya da kat bolua izin veriyordu. Bylesine sk
dzenleri muhafaza etmenin zorluu, hareket hzn dakikada azami 7S ile
8o adma indirgedi.24
Hem konulanma hem de eitim ate gcn en st dzeye kar
may amalyor, ancak tekil ynetmelikler bunun nasl gerekletiYilecei
konusunda ayrlyordu. Ordularn ou, saflar halinde gerekletirilen ve
bir sra piyade tfeini atelerken dierlerinin tfeklerini dorulttuklar ya
da doldurduklar, belirli bir ate formunu kullanmaya devam etti. Mfreze
atei, safn tekil blmlerinin srayla ate etmesini gerekiriyordu. Ama,
en az bir ekibin her an ate ediyor olmasn salamakh. Bu sistemi hangi
lkenin kefettii konusunda bir anlamazlk vardr, ancak ge 17. yzyl
da Felemenk, hemen sonra da Britanya ve Brandenburg tarafndan klla
nld kesindir. Bu sistemin saflarn ate amasna gre en nemli stn
l, srekli tfek at salanmasndan ok, kk mfrezeler zerinde
daha byk denetim imkan vermesiydi.
Meydan sava koullarnda mfreze atei bile zorlukla srdrl
yordu. Baarl rneklerden biri Mollwitz. Meydan Sava'nda (17
4
1) ya
and. Burada yllardr talim yapan ancak meydan sava deneyimi olma
yan bir Prusya ordusu, ok sayda acemi askerden oluan daha kk bir
Avusturya gcyle karlat. Genellikle, her adamn tfeini doldurduk-
EsKi REJ i MDE SAVALAR 1 648-1 789
tan hemen sonra ate etmesiyle tfek at duruyor, bu da subaylarn at
ynetmelerini ya da sona erdirmelerini zorlatryordu. Bunu teknik et
kenler de zorluyordu. Ge 17. yzyl tfekleri grece hala derme atmay
d ve daha sonra demirden yaplm barut iteleme ubuunun kullanlma
s bile akmakl tfein at isabetinde fazla bir ilerleme salamad. Dola
ysyla, talirlerde toplam at says zerinde duruluyor ve eitim gren
askerin ideal koullarda dakikada be at yapmas isteniyordu. Hedefe
at, teknik ileriemelerin bunu gereki bir ama haline getirdii 179o'la
ra kadar tevik edilmedi.
Yakn mesafeden alan tfek atei Malplaquet'de (709) gerek
letirilen ksa bir msademenin gsterdii gibi ldrc olabiliyordu.
Burada ngiliz ordusunun iindeki bir rlanda alay oo admdan yaplan
her s atta bir dman ldrmt. Ne var ki, ou kuramcya gre ola
an hz her 2so ya da 400 atta sadece bir kaypt. Bu, teknik snrlama
lardan ok ate kontrol sorunlaryla ilgili bir etkendi.25 Pek az ordu, d
mann etki mesafesi olan 6o adma gelmesini bekleyecek kadar disiplin
liydi. Genellikle 300 admdan ya da Yedi Yl Savalar'nda sk sk grl
d gibi, tamamen etkisiz olan 8oo admlk mesafeden ate alyordu.
ilerleyen birlikler genellikle tam etki mesafesinde duruyor, subaylar em
retse de emretmese de ate ayorlard. Taraflardan birinin morali bozu
lup geri ekilmedike, sadece so admdan yaplan bir saldr nadiren g
rlyordu. Resmi ynetmeliklerde sava kazanan sng hcumlar peri
yodik olarak vrgulansa da, gs gse sava genellikle ancak kamak
ta olan dman izlerken ya da binalara ve dier sabit mevzilere saldrr
ken gerekleiyordu.
Svarinin taktik rol daha da deikendi. Bu deikenlik, svari ko
l unun her biri farkl eitim, tehizat ve niformayla nitelenen ayr tipiere
blnmesinden de anlalabilirdi. Genellikle metal gs zrh ve mifer
giyen zrhl svari, bindirilmi dmanlar yenilgiye uratmak ve dalan
ya da kamakta olan piyadeye saldrmak zere ok birlikleri olarak eitilir
di. Ar svariye de genellikle benzer grevler veriliyor, ancak Fransz
alaynn bir piyade saldrsn desteklemek iin yaya olarak savat Guas
tella' da ( 1734) grld gibi, bunlar bindirilmi piyade olarak eitliyar ve
ToP, T FEK VE SNG
99
konulandrlyorlard. Erken r8. yzylda ortaya kan nc atl tipi, bir
yzyldan fazla bir sredir Habsburg gleri iinde hizmet vermi olan
Macar hafif svarisini rnek ald. Bunlar savatan nce keif yapmakta, ya
n sra dman ordusunun cenahlarn taciz etmeke kullanlyordu.
Btn svari taktikleri at gcnn fiziksel zelliklerine dayanyor
du. Bu zellikler, trs kouda dakikada 300 adm ve drtnala kouda soo
adm koabilen atl birlikleri, piyadeden daha hareketli klyordu. Hzla iler-
. leyen bir svari birliinin sesi ve grnts byk bir moral etki yaratyor
ve aslnda ok taktiklerin stnln savunanlar bunun bir dman g
cn datmak iin yeterli olduuna inanyorlard. Ne var ki atlar dma
nn tfek ve top atei iin byk bir hedef oluturuyor ve zellikle tehizat
la birlikte roo kg.' aan bir yk tadklar iin kolayca tkeniyorlard. S
varinin genellikle bir buuk saatik bir trs kounun ardndan dinlenmesi
gerekiyordu. Bir Prusya zrhl atnn ortalama mrnn sadece drt buuk
yl olmas, koullarn gln gsterir.26
Topunun kullanm zamanla byk bir deiim geirdi. Bu dei
im hem teknik gelimeleri hem de rgtsel yenilikleri yanstyordu. On
iki librelik mermi atan top standart sava silahyd ve azami menzili en az
2 km., ancak etki mesafesi genellikle 68o m. kadard. Ordularn ou, pi
yadelerini etki mesafesi yaklak soo m. olan ve tabur topu denilen silah
larla donattlar. Bu silahl

r genellikle uzak hedeflere sam bir glle atyor,

daha yakn menzile de ayarlanabiliyordu. kinci durumda, atelendii za
man iindeki paralar evreye saan, gevek biimde paketlenmi bir tr
teneke kutu atyor ve bylece ldrc bir byk av tfei gibi kullanlabi
liyordu. Patlayc mermiler r6so'lerden itibaren yaygnlat, ancak bunlar
obs gibi uzmanlk gerektiren silahlarla snrlyd ve merrileri araya giren
engellerin ve tahkimatlarn zerinden artmak iin kullanld.
Topunun hareket kabiliyeti, erken r6. yzyldan itibaren, farkl
metaller ve daha hafif top arabalar yaygnlat
l
ka nemli lde geliti.
Atn ektii top dakikada yaklak 300 adm katedebiliyordu. Bu hz, insan
gcyle ekilen topunkinin yaklak iki katyd. Ancak insan gcyle eki
len topun hz bile, yry halindeki piyadenin hzndan daha yksekti.
Top atei en ok sabit hedefler zerinde younlatnda ve duman ya da
IOO EsKi REJ i MDE SAVALAR 1 648-1 789
fiziksel manialarla engellennedii zaman ldrc oluyordu. Piyade ara
snda datld zaman topun etkisi azalyordu, ancak bu durum, zellikle
175o'lerden itibaren, her ordunun top saysnda srekli bir artla telafi
edildi. Avusturya'nn 1768 tarihli seferberlik planlarnda her 229 adama
birtop dyordu. Bu, yzyln bandaki ortalamann % 400 orannda art
hn ifade eder. Top saysndaki art daha fazla at ekibi ve ulam arac ge
rektirerek, zaten zor olan lojistik sorunlar daha da arlahrd. Bir salra
ordusunda yk ve top atarnn askerler kadar ok olduu dikkate alndn
da, bu etkenler, glerin snrl harekat yaraplarn ve bahar ve yaz aylar
dnda harekat yapma zorluklarn aklar.
Birbirine yaklaan iki dman safnn standart grnm ou sa
van temel rntsn olutururken, zellikle farkl arazi yaplarnn ve
salra tahkimatlarnn varl saysz eitlerelere yol at. Komutanlarn
ou, dman karsnda avantaj salamak iin ilk konulanma ve n ma
nevra konusunda sanldndan ve istendiinden daha geni bir hayal g
cne sahipti. nl bir rnek, Byk Frederick tarafndan gelitirilen eik
dzendir. Bu dzende ordunun ana gvdesi, nihai saldr iin bir kanat
zerinde younlayordu. N e var ki bu pratikte nadiren iledi ve sonu ala
cak fiili bir konulanmadan ok, sava ncesi bir manevra olarak kald.
Bununla birlikte, Prusyallarn yan sra, Franszlar ve Avusturyal
lar da 174o'lardan itibaren, topluca devrim ve Napoeon Savalar'nn ha
bercisi olan yeni takikler gelitirdiler. Her de, saldrlar seilmi nok
talarda younlahrmak iin birbirine yakn ve derinlemesine diziimi drt
ya da be ksa saftan oluan birlikler klland. En dikkat ekici rnek Avus
turyallar tarafndan Hochkirch'te (1758) verildi, ancak bu sistem Fre
iberg'de (762) Prusyallar ve pek ok kez Fransz generalleri tarafndan da
uyguland. Franszlar askeri kollar taktik dzeyi daha dk birlik dze
ninde kllanrken, Prusyallar hzl konulanma iin daha sratli olan atl
topuyu gelitirdiler. Avsturya'nn doudaki Trklerin yan sra batdaki
konvansiyonel Avrupa ordularna kar verdii savalar da yeniliklere yol
at. Gene smrge ahmalarnda kazanlan ngiliz, Fransz ve Alman de
neyimi ve zellikle Amerikan Bamszlk Sava (776-83) yenilikler getir
di. Ne var ki bu yeniliklerin tam anlamyla gelitirilmesi ve Avrupa savala-
ToP, T FEK ve SNG 101
rn dntrmek iin gerekli olan acmaszlkla ve yeni rgtlenme biim
leriyle birieebilmesi iin 1789 sonrasn beklemek gerekti.
atmalarn ou byk meydan savalar deil, btn eski rejim
seferlerinde grld gibi, srekli bir ileri karakol ve keif sava srasn
da yaanan kk arpmalard. zellikle Kuzey talya ve Benelks lke
lerinin daha kentlemi ve iyi tahkim edilmi blgelerinde yaplan kat
malar da nemliydi. Teknik etenler kuatmalarn zaman iinde nemli
benzerlikler kazanmasna yol at. Koruyucu siperler yava yava tahkim
edilmi mevzilere doru geliti, ancak bu mevziler de, top atei ya da la
mclk karsnda geriledi. 27 nemli ehirlerde gamizon kurma ihtiyac
mevcut salra glerini ve bylece byk atmalarn yaannas ihtimali
ni nemli lde azaltt. Gamizon sistemi kylerdeki kk mfrezeleri
kapsayacak ekilde ya da toprak si perlerden oluan hatlar boyunca genile
tildi. Bu eilimin zellikle 18. yzyln son savalarnda, Avusturya ve Prs
ya arasnda yaanan Bavyera Veraset Sava (1778-79) ve Trkiye'ye Avus
turya-Rusya saldrs (1787-92) srasnda daha belirgin hale geldii grlr.
Sonuncusunda, Avusturyallar, 1787'de, 1350 km. 'lik bir hat boyunca ko
nulandlar. Bylesine uzun bir cephe, sava tarihinde belki de ilk kez g
rlyordu. Kordon savunmas da denilen bu strateji, birlik younlamala
rn nledi ve eski rejim ordularnn, glerini zel saldrlar iin gruplayan
devrim Fransa's karsndaki zafyetini artrd.
EsK REJMN MiRs
648-789 dneminde, Avrupa savalarnda nemli gelimelere ta
nk olundu. Bunlarn ilki yapsald ve iddet zerindeki tekelin kesinlikle
devlete geiini, devlet aygtlarnn srekli olarak kara ve deniz gleri ii
ne yerlemesini ve bunlara sreklilik kazandran brokratik altyaplar kap- .
syordu. Bu gelime hem ordunun yapsn hem de savan kendisini de
itirdi. Uluslararas ve i atma, ikncisinin yaygnln yitirmesiyle bir
like iyice farkllat. Ordu artk d tehditlere ynelirken, statkaya ynelik
i tehditer, ou 19. yzyln ortalanna kadar tam olarak gelimeyen, daha
bar savuturma taktikleriyle karland. Sava, hala hanedanlk terimle
riyle tanmlanan devlet siyasetinin giderek daha belirgin bir arac haline
102 EsKi REJ i MDE SAVALAR 1 648-1 789
geldi. Siyasal anlamazlklar savunma masraflarnn bllmesi zerinde
odakland. Bu, r789'da Fransa'da grlecei gibi, toplumsal dzenin bt
nne ynelik radikal eletirileri kkrtacakh.
Bu arada ordular daha profesyonelleerek 789'dan sonraki yapla
rn niteleyecek bir i rgtlenme ve davran kalb edindiler. Taktik yeni
likler muharebe deneyimini ve savan gidiahn yava yava dntryor
du. Bu gelime, siyasal hedef eksikliinden ok, iddet zerindeki ahlak ve
pratik kstlamalar yznden snrl kald. 789'u izleyen olaylar gerekten
de derin bir deiime yol aacak, ancak pek ok ey znde ayn kalacakt.
ToP, TFEK VE SNG 103
RICHARD HARDING
DENZ SAVALARI 1453-1815
I
stanbul'un r453'te d ile r8s'te Napoleon Savalan'nn sona er
dii dnem arasnda, deniz Avrupa asndan ei grlmemi bir
nem kazand. Deniz ticaretinin ve savalarnn etkileri tannmayacak
lde deiti. Deniz savann amac denizlerde serbest geii gvence
altna almakt. r453'te bu konu talya'nn kent devletleri ya da Hansa Bir
lii dnda kimsenin fazla ilgisini ekmiyordu, ancak r8s' e gelipdiinde,
artk deniz sava Avrupa'daki btn devlet adamlarnn hesaplarnda yer
almaktayd. Avrupa donanmalar dnyann btn okyanuslarnda faaliyet
gsterecek ve yeryzndeki btn toplumlar etkileyebilecek gteydi.
Bunun baarlmasn salayan aralar modern dnyann oluu
muna ilikin anlaymz bakmndan nemlidir. Pek ok soru henz ya
ntlanmamtr. Teknolojik gelimeile rgtlenmedeki deiim arasn
daki iliki karanlk ve teknolojinin Avrupa'ya nasl yayld belirsizdir.
Deniz savann toplumsal ve kltrel etisi ancak ksmen incelenebil
mitir ve bunun eitli devletler iin tad iktisadi nem yeterince ara
trlmamtr. Sorular listesi azalacak yerde, her kuak gemie ilikin so
rulara yenilerini ekledike artmaktadr. Bu blmn amac bu sorularn
bazlarn, deniz savalarnda grlen byk gelimenin balarma yer
letirmektir.
Akdeniz rgtl deniz savalar konusunda gemii en eski yerdir.
Msrllar, M 3000 ylndan itibaren Kk Asya'ya asker nakletmek iin
kadrga kullanmaya baladlar.' Byk lde deniz ticaret yollarna ve ky
devletlerine bal olan Akdeniz uygarl, kentlerdeki zanaat ve sermaye alt
yaps sayesinde, hzla zel bir sava gemisi gelitirdi: krekli sava kadr
gas. Ama kadrga filolar uzun mesafeli ya da srekli bir deniz denetimi
salayamyordu. Bir kadrgada bulunmas gereken ok saydaki kreki ve
askere ilaveten yk tama kapasitesinin de kk olmas, uzun yolculuk
lar olanaksz hale getiriyordu. Kadrga filolar karadan gr mesafesinin
dna nadiren kabildiler. Mretlebat yenilerek iin yerel limanlara u-
104 DE Ni Z SAVA LARI 1 4531 81 5
ramak zorundaydlar ve balca ilevleri ordular desteklemek ya da sahil ti
caret yollar boyunca seyreden ticaret teknelerini savunmakh.
Mslman ticari ve siyasi gcnn, r. ve 13. yzyllar arasnda ev
reler halinde k, Hristiyan glerin, Hristiyan ve Mslman kor
sanlarn srekli saldrlarna maruz kalmalarna ramen, ticaret yollarna
hakim olmalarn salad.2 Byk Venedik ticaret imparatorluu, esasen
Adriyatik'ten Levant'a kadar kylar boyunca benekler halinde diziimi pek
ok sten oluuyordu. Bir de, Hallardan miras kalan, grnte kutsal
topraklara giden ha yollarn koruyan St. Jean valyeleri gibi askeri d
zenler vard. Gler dengesini altst eden kritik olay, 1453'te stanbul'un
dmesi oldu. Trk deniz gcne ilikin aratrmalar henz ha.la emekle
me aamasndadr. Bu gebe toplum, her naslsa Anadalulu tersane ii
lerinin becerilerini rgtleyip zmlereyi ve bunu pratik top bilgisi ve
korsan topluluklarnn deniz sava gelenekleriyle birletirmeyi baard.
1453 ile s6o'lar arasnda Trk deniz kuvvetleri Osmanl mparatorlu
u'nun yaylmasna hizmet etti. 1499-1502 Trk-Venedik Savalar bal
ca Venedik ticaret yollarnn Trklerin eline gemesini salad. 1503'te
Trk donannas yzden fazla tekneden oluuyordu. Bu, Dou Akde
niz'deki btn Hristiyan devletleri korkutacak bir sayyd. s7' de M
sr'n fethi Trklerin Levanten ticaret yollarna hkmetnesini salad.3 Bu
baar Hristiyanlara kar teknik stnlkle kazanlmad. Esas etken, sul
tann imparatorluunun eitli deniz kaynaklarn ezici bir tekne saysna
dntrme yeteneiydi. Bunun nasl gerekletii hala yantlanmam
nemli bir soru olmaya devam eder. Trk deniz gcnn zayflamas da
eit derecede nemli bir sorun oluturur. s6s 'te Malta'da yaanan terslik
ve 1571 nebaht yenilgisi belirleyici olaylar olarak grlmese de, bir deniz
imparatorluunu kadrga gleriyle srdrmenin zorluunu ortaya koyar.
Gelibolu ve stanbul'dan Orta Akdeniz' e uzanan yollarn uzunluu ve sul
tann Kuzey Afrika' daki vasallar zerindeki siyasal denetiminin zayfl,
Osmanllarn, Hristiyan glerin ortaada Levant'ta yaadklar sorunun
aynsyla yz yze geldiklerini gsteriyordu. Baat kadrga teknolojisi ve
siyasal denetim mekanizmalar, deniz gcnn uzak mesafelerdeki yerel
dmanlar zerine gnderilmesine uygun deildi.4
ToP, TFEK vE SNG 10
5
Bundan ok nce Yenedililer ticaret yollarnn, zellikle skende
riye' den gelen hayati tahl yolunun korunmasn Trklere brakmak zo
runda kalmlard. Yenedililer iin, kendi refahlarna ynelik en byk
tehdit Hristiyan dindalarndan -Toskanallar, spanyollar ve zellikle n
gilizler ile Felemenklerden- geliyordu. Dou Atlantik'in gl gelgit akn
tlarna ve rzgarlarna sahip denizcilik ortamnda, kadrgalar ne ticaret
ne de sava yapabiliyordu. Oysa yelkenli gemi ya da sefer gemisi, yksek
bordas, geni kargo kapasitesi ve seyir gcyle her ikisi iin de idealdi.5
Bu gemilerin evrimi deniz gcnn geliiminde hayati nem tamtr.
Bunlar evreler halinde hantal, tek direkli teknelerden, carack denilen
direkli gemilere dnt. Bu gemiler yk tamaclna uygundu ve aske
ri amalara kolayca uydurulabiliyorlard. Balca denizcilik taktii dma
n bordalamakt. Ba ve k taraflarna ek kaleler yaplarak ykseltilen ge
miler, dmana yukardan ok atmaya ve bir borda harekatyla saldrmaya
elverili hale geliyor, bu yap teknenin savunulmasn da kolaylahryor
du. Hkmdarlar deniz gcne ihtiya duyduklarnda, gemiler denizci
camiasndan alnarak kolayca seferber edilebiliyordu. ngiltere' de, gney
salilindeki Cinque Ports hkmdara, dzenli olarak, yerel zgrlkler
karlnda kendi amalar iin kullanabilecei gemiler salard. Bu du
rumda Yenedik ya da Trk modelindeki pahal cephaneler gereksiz kal
yordu. Zaman zaman, Fransz kralnn r293'te Rouen'de kurduu tersa
ne, Clos des Galees ya da rs. yzylda Hamble rma'ndaki ngiliz d li
man gibi daha resmi denizcilik kurumlar olutuysa da, bunlar deniz
kuvvetlerinde byk lekli yatrmlara yol amad.
Akdeniz ve kuzey sularnda verilen deniz savalarnda kara asker
lerine zg beceriler gerekiyordu. Okular bardadaki piyadeye, girdii ka
der savanda destek olurdu. Kadrga krekilerinin zel denizcilik bece
rileri tamas gerekmiyordu ve deniz yollar da genellikle sahillere yakn
d. Pek kestirilemeyen Atlantik sularnda ise yelkeni ustalkla kullanmas
gereken adamlara ve baz denizcilik becerilerine ihtiya vard. Gene de,
her iki blgedeki deniz savalar daha ok gemi gemiye savan snrl ko
ullar iinde verilen bir tr kara savayd. Ancak 1470 ile 1570 arasnda
byk deiiklikler oldu.
r
o6 DE Ni Z SAVALARI 1 453-1 8 1 5
Bu deiikliklerin ilki I47o'lerden itibaren okyarus gemiciliinin
gelimesiydi. Carrack'n yan sra caravel denilen baka tipte bir gemi geli
tirildi. Balangta bir balk teknesi olan caravel ba ve k tarafnda yelken
tayan ve ky sularnda manevra kabiliyeti yksek bir Latin yelkenlisiydi.
Portekiz caravel ve carrack'Iar s. yzyln son eyreinde Afrika kylarn
da ve daha sonra Hint Okyanusu'nda seyretti. Nihayet sefer gemisinin se
ren yelkeni, kadrga ve caravel'in latin yelkeniyle birleti ve mizana direin
de latin yelkeni, n ve ana direkte ise seren yelkeni olan olduka standart
bir model yaratld. Aavele gnderli yelkenin gelitirilmesi carrack'a ek
manevra yetenei kazandrd. Yzyln sonunda spanyollarn Amerika'ya
ve Portekiziiierin Hint Okyanusu'na yaph seyahatler, denizcilerin nne
yeni talepler kard. Okyarus seyahatleri daha usta bir denizcilik gerektiri
yordu. Zamanla adamlardan ve gemilerden beklenenler, teknelerde ve de
niz yaamnda deiikliklere yol ah. Seyahatler yllarca srebiliyor ve
adamlar aylarca teknelerde kapal kalyorlard. Denizcilerin alma orta
mndaki bu deiiklie gsterdikleri tepki hakknda pek az ey bilinmekte
dir, ancak bu gelime denizcilerin hayata baklarnda yeni blgesel farkl
lklar yaratm olabilir. Atiantik denizcilerinin hayatlar evlerinden uzun
sre uzak kalmalaryla ve seyahat ettikleri gemilerde odaklanan yeni top
lumsal balarla belirleniyordu.6 Uzun mesafeli ticarette, belirli yollar ya da
yeni kefedilen pazarlar iin yaplan rekabete katlan gemi says arthka,
bar ticaret ile korsanlk arasndaki fark ister istemez belirsizleti. r 6.
yzyln ortalarnda Akdeniz kuma retiminin k, ngiliz ve Fele
menk teknelerinin blgeye girmesini tevik etti. Yzyln sonunda patlak
veren tahl ktl, Felemenk, Alman ve skandinav gemilerinin burada ti
caret yapmalar iin yeni bir vesile oldu. Kuzeyin bu yelkenli gemileri bl
gedeki yasal ticarette nemli bir rol oynad ve Taskana grand dknn, Ve
nedik'le rekabet edecek bir Kuzey talyan antreposu haline getirmek iin
Leghor'u bu gemilere ama karar, bu ticareti glendirdi.
kinci nemli deiiklik, s7o'lerden itibaren gemilerde ucuz demir
topun kullanlmaya balamasyd. Toplar 14. yzyldan beri gemilere kana
biliyordu, ancak Venedik kadrgalarnn pruvalannda gl ve ar toplar
tamaya balamas 147o'leri buldu. Bylece kadrgaya, yelkenli geminin
ToP, TFEK ve SNG
salayamad ate gc ve manevra yetenei kazandrld. Gemiler prva
da ya da kta koruma amal ar silahlar bulunduruyorlard, ancak top r6.
yzyln ikinci yansna dein, saldrganlar caydnak isteyen ortalama ilic
carn rahatlkla alabilecei kadar ucuzlamad. Deniz topuluundaki geli
me, profesyonel deniz topusunun becerilerinin nemini artrd. Topu,
bardalamaya engel olacak biimde kullanma yetenei, piyade savandaki
beceriler kadar yksek bir deer kazand. Ancak ikincisi her askerin dene
yebilecei bir eyken, topu becerileri ancak denizde kazanlabiliyordu.7
ncs, deniz faaliyetlerinin finansmannda devlete ya da tahta
den roln artmasyd. r6. yzylda sve, Danimarka, ngiltere, Fransa
ve daha sonra Birleik Hollanda eyaletleri deniz glerini srdrmek ve
gelitirmek iin nemli miktarda fon ayrmaya baladlar. Bunun neden
lerine ilikin geneliere yapmak kolay deildir. Baltk glerini harekete
geiren etken, kazanl tahl, balk ve deniz rnleri ticaretinin deneti
minden salanan karlar olabilir. Portekiz iin Uza
k
dou baharat ticareti
zerindeki kraliyet tekelini srdrme karar nem tayabilir. ngiltere
iin sebep Fransa'yla karada rekabet edememesi olabilecekken, Fransa
iin ngiltere'ye saidrmann tek yolunun Man' gemek olduu ileri s
rlebilir.8 Sebebi ne olursa olsun bu gelimeler, donanmalarn yapsnd
a
yava ama nemli bir deiime yol at. Sahillerde, deniz ilerinden anla
yan kiilerin ynetiminde srekli hizmet olanaklar oluturuldu. Bunlar
kraliyet danannalarnn bymesinden, kiralk tccarlarn etkin biimde
kullanmndan ve denizcilik alannda artan yatrmlarn ynetilmesinden
sorumluydular ve kraliyet saray ile denizci camia arasnda hayati bir kar
ve bilgi ilikisi kurulmasn saladlar.
Bu etken bir araya gelerek denizlerdeki g dengesini yava ya
va deitirdi. Kent devletlerinin ve Hal denizcilik yntemlerinin kar
sna, gittike artan bir meydan okuma dikildi. Danimarka ve sve
s3o'larda, Lbeck'in deniz gc olan baat Hansa kentini yenilgiye urat
tlar.9 rs6o'larda ngiliz deniz gc de Hansa'dan ayrcalklar kopard
:
Akdeniz' de, daha ok kadrga glerinden oluan spanyol kraliyet
gemileri, spanya ile Napali'deki Habsburg Krall arasndaki denizlere
hakim oldu. Venedik ticareti, Akdeniz'i kasp kavuran spanyol, Malta ve
o8 DE Ni Z SAVA LARI 1 453-1 81 5
Toskana gemilerine boyun edi. Trk donanmasnn 157r' de nebaht'da
urad yenilgi, Dou Akdeniz'deki korsanl denetlerek iin Trk de
niz kuvvetlerine baml olan Venedik ekonomisini daha da zayflatt. Ve
nedik ticaret imparatorluunun refahna inen son darbe, ngiltere ve Hol
landa'nn herane denilen, iyi silahlanm seren yelkenli gemilerinden gel
di. Bunlar, ticaret ve yamaclk amacyla Ege ve Levant' a seyahat etmeden
nce, Leghorn ve Berberi kylanndan erzak temin ediyor ve ticaret yap
yorlard. Venedikli yetkililer kadrgann herane'yle denk olduuna inan
yorlard, ancak olaylar yanldklarn gsterdi.o Ayn ekilde Levant'taki
Trk deniz hakimiyeti de bu mdahaleler karsnda zayflad. Venedik de
Trkiye de r7. yzyln sonunda yelkenli sava gemileri yaptiarsa da, Le
van ten sularnda bir daha hakimiyet kuramadlar. Bunun nedenleri hala
ciddi bir aratray gerektirmektedir."
r6oo'de iyi silahlanm, fnanse edilmi ve desteklenmi yelkenli
gemilerle yaplan okyanus denizcilii Avrupa diplomasisi zerinde byk
etkisi olan ayr bir denizci camias yaratmt. Habsburg spanya's, daha
ok Amerikan gmnden kaynaklanan serveti sayesinde Avrupa'nn
en gl devleti haline gelmiti. Felemenk isyan (r567-r6o9) mali ba
kmdan deniz ticareti sayesinde srdrlebildi. Ktasal gc 1453 ile 1558
arasnda km olan ngiltere, kendini byk bir deniz gc olarak ye
niden yaplandrd. ngiliz kral r588' de spanyol arnadasna kar etkin
bir deniz savunma gcn seferber etmeyi baard. Sir Francis Drake gi
bi adamlarn komutasindaki ngiliz gemileri rs6o'lardan itibaren span
yol gemilerine ve yerleim yerlerine saldrdlar. ngilizler arasndaki yay
gn bir inanca gre, sonu alc ya da spanya'ya zarar verici olmasa da,
I57I-73, rs8s-86'da Karayiplere ve rs87'de Cadiz'e yaplan dramatik sald
rlar, ngiliz dncesinde byk bir deiim yaratmt. r6oo' de span
ya, deniz savunma sistemlerini nemli lde iyiletirmiti ama, 1 596'da
srklendii iflas da ksmen yabanc mdahalelerini karlayamamasn
dan kaynaklanmt. r6o9'da eitli devletler, kraliyet ve tccar tekneleri
ni tek bir donanma halinde birletirerek denize byk bir g karacak
duruma gelmi, uzak mesafelere uzun dnemli saldr harekatlar yapma
nn yollarn bulmulard. Btn bu gelimelerin altnda deniz ticareti ya-
ToP, T FEK vE SNG 10
9
tyordu. Gmrk vergileri ve ticaretin salad nakit para pek ok devlet
iin nemliydi.
Ne var ki, 6. yzyln ikinci yarsnda verilen savalar, gelecekteki
gelimeler iin kusursuz bir rnek oluturmuyordu. Denizcilik kaynakla
rnn sava iin en iyi nasl rgtlenecei ve gelitirilecei hala belli deil
di. ki ayr trend vard: ticaret camiasnn daha sk seferber edilmesi ve h
kmdarln ya da devletin sahip olduu uzmanlam sava gemilerinin
saysnn artrlmas. yi silahlanm ticaret gemilerinin seferber edilmesi
devletin donannasndaki gemi saysn azami dzeye karmasn sal
yordu. Dnyann en byk yelkenli ticaret donanmasna sahip olan Fele
menkler ve ngilizler zellikle tercih ediliyordu. zellikle sava iin yap
lan gemilere kyasla daha dayanksz olmalarna ramen, ticaret gemileri
nin hem manevra yetenei hem de says ok yksekti. Bordalama taktik
lerinin hakim olduu bir savata, sra gs gse arpmaya geldiin
de saylar uzman sava gemilerinden daha nemliydi. N e var ki onlarn
asl nemi korsan olarak aynadklar rolde yatyordu. Felemenk, Fransz
ve ngiliz korsanlar spanya'ya kar verilen deniz savanda, dzenli do
nanmadan daha tutarl bir rol oynadlar; ticareti engellediler ve span
ya'nn ikmal hatlarn kestiler. Ticaret filosu, korsan, ky yamacs ve
konvay eskortu olarak 19. yzyla kadar deniz gcnde nemli bir rol oy
nad, ancak sava flosu iindeki rol 6so'den sonra iyice belirsizleti.
Kraliyet sava gemileri hakknda yantsz kalan pek ok soru vard.
Denizdeki top saysnn art gemi tasarmyla ilgili sorunlara yol at. Ba-
. zlar, yz yze savata topulara ve bordaclara avantaj salayan yksek
ba ve k kaleleri olan carrack tipi teknelerden yanayd. Dierleri, daha
yksek manevra yetenei olduu iin geminin btn blmlerine top yer
letirmeyi mmkn klan daha alak ve kalesiz, ancak "sratli" kalyonlar
tutuyordu.'2 62o'lerde kalyon btn Avrupa'da ortodoks dneeye ha
kim oldu, ancak gemilerin bykl ayr bir konuydu. ngilizler, byk,
ar silahl tekneleri tercih ediyorlard. Peter Pett'in doksan top tayan So
vereign of the Sea (Denizler Hakimi) adl gemisi 637'de tamamland. G
c, bykl ve dekorasyonu onu, kralln denizlerdeki gcnn muh
teem bir ifadesi haline getirmiti. Fransa'da Grand Saint Louis (627) ve
no DENi Z 5AVALAR l 453-l 81 5
sve'te Wasa (r628) benzer anlamlar kazand. Gene de bu gemilerin de
erine ilikin ciddi sorular vard. Seyir kaliteleri yeterince iyi deildi. W a
sa, ilk seferinde, daha Stockholm limannn dna bile kamadan batt ve
Sovereign'in 6so'lerde, bir sava gemisi olarak ne kadar yeterli olduu da
ha snanmadan tadilata uramas gerekti. ihmal edilmemesi gereken pro
paganda deeri bir yana, bu byk sava gemilerinin esas nemi, benzer
gemilerle savamakta ya da belirli iktisadi ya da siyasal bask noktalarnda
yzen bataryalar olarak hareket etmekteydi. Sound halid 6oo ile 6so
arasnda bu basknn ana noktas oldu. Deerli Baltk ticaretinin tamam
nn bu dar su kanalndan gemesi gerekiyordu. Her iki ynde hareket
eden ar silahl sava gemilerini atatmak mmkn deildi ve bunlar an
cak benzer sava gemileriyle pskrtlebilirdi. Bylece Danimarka, erken
bir tarihte "sava gemisi bamls" haline geldi. Baka yerlerde bu trden
byk teknelere daha az talep vard. Ticarete ynelik esas tehdit, daha k
k, hzl ve yksek manevra yeteneine sahip "firkateyn" tipi gemilerden
geliyordu. spanyol korsanlar Flaman limanlarndan yola kyorlard.
Berberi korsanlar kuzeyde rlanda Denizi'ne kadar kyor ve Felemenk
sava gemileri, Karayip, Biscay ve Akdeniz gibi uzak denizlerde cirit at
yorlard. Kuzey Avrupa'da derin gvdeli sava gemilerini barndrabilecek
az sayda liman vard. spanya zaman zaman baz byk kalyonlarn
Flanders'e giden biriikiere ve paralara elik etmesi iin gnderiyor, ancak
bu gemiler orada uzun sre kalmyordu.
Byk sava gemilerinin harekat menzili de snrlyd. Bunlarn tra
fii kesme gc nemliydi ve istisnai koullarda belirleyici olabiliyordu.
r648 ve r66o'da Londra'ya ynelen abluka tehditleri ngiliz siyasetinde
nemli bir konu oluturmutu.'3 Ne var ki bu filolarn ikmal sleri kente
sadece birka mil mesafedeydi. Ayn ekilde, Bat Baltk' denetleyen Dani
marka ve sve sava gemileri de yerel ikmal kaynaklarna sahipti. Olduka
ksa deniz mesafeleri bile sava filolarnn uzun sreli harekatn imkansz
klyordu. Dzensiz erzak tedariki ve stok yenileme ile kyda ruzgar altn
da kalma tehdidi, srekli harekatlar ok zorlatryordu. r653 ve r673'te n
gilizler kendi filolarn Felemenk kylar nnde tutamamlard. Ayn e
kilde Felemenkler de r667'de Thames'n aznda tutunamamlard.'4
ToP, TFEK VE SNG III
Byk sava gemisi kstrldnda kolay hedef olabiliyordu. Deniz
de boalan topu tekrar tekrar doldurmak zaman kaybna neden oluyor ve
byk sava gemisi bununla urarken, daha kk ticari sava gemileri
yaklaarak kendi toplarn ateleyip geri ekilebiliyor ve refakatilerinin
benzer saldrlarna frsat yaratabiliyorlard. Bu arada Ekim r639'da yetmi
in zerinde gemiden oluan bir spanyol armadas, Downs'ta, yzden faz
la Felemenk gemisiyle kar karya geldi. Felemenk gemileri Arnada g
lerinin arasna girdi ve pek ounu bordalayarak ele geirdi. Birinci Fele
menk Sava (r652-54) srasnda, gl ngiliz gemileri pek ok kez, daha
kalabalk Felemenk gemileri tarafndan tecrit ve tehdit edildiler. Bu sava
larda her iki tarafn ateiedii gllelerin toplam arl arasnda, belli ge
milerdeki toplarn plak says arasndaki kadar fark yoktu. Yangn gemi
lerine kar byk sava gemileri de hassast. ok sayda kk dman
teknesinin kstrd byk sava gemisi, bir yangn gemisi tarafndan tu
zaa drlp yaklabiliyordu. r638'de spanyol filosu Gueterias'ta de
mirlemiken Franszlarn basknna urad ve yangn gemileri tarafndan
ar biimde tahrip edildi.'5 r672'de Southwold Sava'nda Sandwich kon
tunun bayrak gemisi Royal James, daha kk Felemenk gemileri tarafn
dan tuzaa drld ve bir yangn gemisi tarafndan imha edildi. Bu, d
man filosuna dalarak gs gse savama taktii, dntrlm tccar
ya da hafif sava gemilerinden oluan bir filo iin ok uygundu. Bu taktik
hafif teknenin avantajn en st dzeye karp karmak iaretleme ve
uzun sreli eitim ihtiyacn en aza indiriyor, bordadan saldran denizcile
rin gcne dayanyor, an bordalama ve piyade savann en etkili ve e
refli sava tarz olduuna dair duygularna uygun dyordu.
ngilizler daha byk sava gemisi bulundurabilme stnlne
sahipti. Derin su limanlar ve gelimi denizcilik altyaps bu teknelerin
yapmn klyordu. ngilizler, firkateynin daha alak ve zarif hatlarn, es
ki carack tipi byk geminin boyutlaryla birletiren gemi tasarmnda
deney kazanmlard. Sonu, manevra yetenei grece daha yksek, uzun
ve ar silahl bir sava gemisiydi. Bu tekneler gemi gemiye savata, Fele
menk sava gemilerinden, Birinci Anglo-Felemenk Sava (r652-54) sra
snda dntrlen ticari gemilerden ve firkateynlerden stnd. Esas
II2 DE Ni Z SAVALARI 1 453-r81 5
tehlike, sava gemilerinin Felemenklerle yakn savaa girmesi halinde g
s gse sava taktiklerinin, daha gl top bataryalarnn salad
avantaj ortadan kaldrmasyd. Byk sava gemisi btn potansiyelini
ancak, savata stn yapsndan ve ate gcnden tam olarak faydalanla
bildii zaman gerekletiriyordu.
Bu iki trendin -ticari sava gemilerinin seferber edilmesi ile uz
manlam byk devlet teknelerinin yapm- ykselie getii nokta
Anglo-Felemenk Sava (6s2-54, r664-67 ve r 672-74) oldu. ngilizlerin
uzmanlam sava gemileri daha fazlayd, ancak her iki taraf da zel sa
va gemilerini ve dntrlm ticari gemileri seferber etmiti. Birinci
sava srasnda her iki taraf da kendi flolarnn ve taktiklerinin stnlk
lerini ve mahsurlarn tand. Felemenkler, gl dmanlaryla saysal
stnlk ve cesaretle ba edemeyeceklerini grdler. Ayn zamanda tc
car kaptanlarn, gsz gemileriyle ngilizlere her koulda saidracak ce
sarete sahip olmadklarn ya da bunu istemediklerini anladlar. Tccar
kaptaniara gvenilemeyeceini ngilizler de grd. Her iki taraf da gs
gse savata gemilerinin yolu kesildii ya da desteksiz kaldklar iin fe
laketin eiine gelmilerdi. Artk askeri disiplinin salanmas gerektiini
biliyorlard. B].lnu salayacak yntemlerden biri tccar kaptanlarn yerine
deniz subaylarnn gemesiydi. Bir dieri, savata tccar teknelerine du
yulan bamlln azaltlmasyd. Bunlarn yan sra, Felemenkler daha
gl ve daha ar silahlarla donatlm, atmadan sonra onlar elden
karabilecek yerel amiralliklere deil genel meclise ait olacak bir sava ge
misi yapm programn da balattlar.
Bu savan yol at en nemli deiiklik, tek ileri hat dzeninin
gelitirilmesiydi. Ar topun gemilere yklenmesinden beri, etkin top
ateinin bir dman teknesini batrnasa da felce uratabilecei kabul
edilmiti. spanyol kalyonlar top ateini daha kk korsanara kar et
kin biimde kullanmlard. Sorun, dk ate hz nedeniyle daha hzl
dman teknelerinin sava gemisinin evresinde, onun ateini ve top ta
kmn blecek ekilde dolaabilmesiydi. Gemilerin ilerleyen bir hat ha
linde hareket etmesiyle birlikte, hassas k blgesi korunmu oluyor ve
disiplinli hat dmann top bataryalarnn oluturduu uzun bir hatla
ToP, T FEK vE SNG IIJ
karlamasn salyordu. ileri hat 63o'larda biri demirlemi ve teki
saldran iki flo arasndaki savalarda kullanlyordu, ancak seyir halinde
ki iki flo tarafndan kullanl, ilk kez Haziran 653' teki Gabbard Sava
'nda, muhtemelen kazayla oldu. Hafif rzgar Felemenklerin ngilizler
le kapmak iin boca ynnden yaklamasn imkansz klyordu. Rzga
r arkalarma alan ngilizler bu sayede, debelenmekte olan Felemenk g
lerine rahatlkla ate aabildiler. Birka hafta sonra gerekleen Scheve
ningen Sava'nda (Austos 653) hat daha saldrgan bir biimde kullanl
. d. ngiliz filosu ileri hat halinde, her iki yanndan dmana ate ederek
Felemenk flosunun iine dald. Filo dzeni ve gemilerinin yksek ate
gc sayesinde, Felemenk gemileri arasnda gedik at. Felemenkler
ngilizlere hemen yaklanalan gerektiini anladlarsa da, topu atei y
znden yanaamadlar. '6
kinci Sava patlak verdiinde Felemenkler daha gl sava gemi
leri yapm ve 666' da sava hattn, dmana yaklamak iin temel tak
tik dzen olarak benimsemilerdi. Her iki tarafn nihai hedefi sakadad
dmana borda etmekti, ancak kurallar, teki dman gemileri hala bir
tehdit olutururken bordalama amacyla hattan kmay yasaklyordu. 3
Haziran 66s'te Lowenstolf nlerinde yaplan sava, -4 Haziran 666'da
verilen Drt Gn Sava ve 25 Temmuz 666'da verilen St. James Gn
Sava, tam bir filo hatt dzeni iinde deil, daha ok hat halinde birbiri
nin ardndan hareket eden flolarla yapld. nc Sava srasnda da
benzer taktikler kullanld. Ancak hattn nemi aikard ve ok gemeden
hem krar hem uygulama, hat savan mkemmelletirme konusuna
odakland. Ticari sava gemileri gelien ate savaiarna dayanamayacak
kadar kk ya da zayf olduklan iin yava yava hattan tasfiye edildiler.
Subaylarn henz yeterince deneyim kazanmam olduu bir srada, hat
deniz savann artc koullarnda asgari kaptan inisiyatifi ve iaretle
me gerektiren yaln bir taktikti. Btn flo iin salam bir savnma, d
mana kar azami ate gc salyor ve dman gemilerine borda ederek
nihai zafer kazanmay hala mmkn klyordu. Kaptaniara verilen emir
ler ok daha kesin hale geldi. kinci sancaktar ve kaptanlarn yz yze a
tmalarda dikkatle korunan bamszl sk disiplin kurallaryla kstlan-
DE N iz SAVALARI 1 453- 1 81 5
d. Artk istenen, yaklarken disiplin, atma annda ah ustal ve son
aamada, ariralin karar vermesi halinde, bordalamayd.
67o'ler ile 69o'lar arasnda, deniz savalar daha da uzmanla
m bir askeri etkinlik biimi haline geldi. Yelkenli sava gemisi donan
mann hayati bir parasn oluturuyordu. Bu gemilerin byk saylarda
kullanm, disiplin ve kimi askerlik becerileri gerektiriyordu, ancak iste
nen pek ok beceri daha nce hi bilinmiyordu. Zamanla bu gemilerin
evresinde tam bir toplumsal, teknik ve iktisadi yap olutu. Sava gemisi
nin neden tam da bu dnemde baat tekne tipi haline geldii tam olarak
bilinmemektedir. Teknoloji, krallarn prestiji ve savalarn denizci cami
asn gelitirmesi gibi etkenlerden sz edilebilir. 6. yzyldan itibaren
hkmet iznine sahip olan ve olmayan korsan gemileri, tccarlar, yana
clarla savaabilecek hafif sava gemilerinin elik ettii konvoylar kullan
maya zorlamt. Bu konvoylar ticaret yollarnn tkanma noktalarnda
-Sound halici, Kuzey Denizi ve boazlar- toplandka ok cazip hedefler
oluturuyordu. Byk sava gemileri eskortlar pskrterek konvaylar
tahrip edebiliyordu. Onlarn ate gcyle ancak benzer sava gemileri ba
a kabiliyor ve tccarlar koruyabiliyordu. Bu tkanma noktalarnda mey
dana gelen Anglo-Felemenk Savalar ve Danimarka-sve Savalar (643-
45, 652-6o ve 67578) sava hattn yaratan yeni taktilerin ve gemi tasa
rmlarnn test edildii zeminleri oluturdu.
Sava flosu hatt iyice yerletiinde, devletler yeni taleplerle kar
lat. Grkemli sava gemisi daima devlet gcnn balca sembol ol
mutu ve her zaman hkmdar adna hareket eden aristokrasinin koru
tas altndayd. te yandan, bu gemileri idare etmek saray mensuplarnda
genellikle bulunmayan yksek dzeyde teknik beceriler gerektiriyordu.
Devletler deniz subay snfnn toplumsal ve teknik isterlerini karlama
nn yollarn bulmak zorunda kaldlar. Yakn zamanda yaplan arahrma
lar ngiltere ve Fransa'daki srece ilikin anlaymz derinletirmitir.
Rus donanmasnn geirdii sre zerine de baz almalar yaplmtr,
ancak bu nemli alan halen daha fazla aratrnay hak etmektedir.'7
Yeni sava flolar daha karmak ve tutarl altyaplar gerektiriyordu.
Bu yaplar devletleri mali bask altna soktu ve yneticiler ile deniz subay-
TOP, TFEK VE SNG
lar arasnda toplumsal gerilimiere yol at. XIV. Louis'nin, Colbert'in
66' den itibaren Fransz donanmasn geniletme dncesini destekle
me karar, sanayi ncesi dnyann en dikkat ekici idari baarlarndan bi
rine yol at. 66 ile Colbert'in ld 683 arasnda Fransa dnyann en
byk donanmasn yaratt ve bu donannay desteklemek iin limanlar,
cephanelikler ve ikmal siyasetinden oluan bir yap oluturdu. Dokz Yl
Savalar (688-97) patlak verdiinde, Fransa daha gl sava gemilerin
den oluan ikinci kua ina ediyordu. ngiltere' de donanmann ynetimi,
ksmen Samuel Pepys'in nemli rol ve reten yazlar sayesinde belki de
en ayrntl aratrmalara konu olmu, ancak Pepys'in sznn bu kadar
gemesi, donanmann merkezi ynetim tarihini yakn zamana kadar
nemli lde arptmtr ve halen tersanelerin ileyiini, zellikle de do
nanmann fnansmann akla kavuturmak iin yaplmas gereken ok
ey vardr. Felemenk, spanyol, Danimarka ve sve idari uygulamalarna
ilikin ngilizce aratrmalar idari fkirlerin yaylmasn ve yerel koullarn
etkisini anlamak bakmndan nemli olsa da ok dar kapsamldr.'8
Devletler donannalarm farkl hzlarda gelitirdiler ve yerel kstla
malara uyum salamak zorunda kaldlar. Bu kstlamalar, geleneksel ola
rak teknolojik ya da siyasal engeller olarak betimlenir. Felemenk'in g
verteli en byk sava gemisini ina edememesi, lkedeki haliierin ve k
y blgelerinin slna atfedilmitir. Fransz sava flosunun k, XIV.
Louis'nin kendi donanmasna gsterdii ilgisizliin bir sonucu olarak g
rlr. Kadrga flolarnn Akdeniz' de hala varln srdrmesi de deniz
gcnn siyasi kavranndaki yetersizlik olarak grlmtr. Btn bu
grlerde bir doruluk pay vardr, ancak bunlar genellikle, 69o'larda sa
va gemisi hattnn teki tekne tiplerini devre d brakm olduu varsay
mn temel alr. Bu varsaym genellikle Kaptan Alfred Thayer Mahan'n, ilk
basks 89o'da yaplan Infuence ofSeapower upon Histor (Deniz Gcnn
Tarihteki nemi) balkl eserine dayanr. Mahan'n amac, deniz gc"
nn, zellikle de sava flosunun Birleik Devleter'in 20. yzylda kayde
cecei byme ve kalknmann anahtar olduunu Amerikan halkna ka
ntlamakt. Art arda birka kua, 17. ve 8. yzyl deniz gcn ge 19.
yzyl terimleriyle yarglamaya koullad diye, Mahan'n deniz tarih yazc-
n6 DE Ni Z SAVALARI 1 453-1 81 5
lnn geliimindeki rol azmsanmamaldr. Sava flosunu gelitirmede
gsterilen baarszlk, bu dnemde, an koullarnn bir sonucu olmak
tan ok siyasal bir hata olarak deerlendirildi. Daha sonra teknoloji tarihi
konusunda uyanan ilgi de, bunun bir seim meselesi olmayp daha ok bir
hatalar ve beceriksizlikler eseri olduu zerinde durmutur.
Bu yaklamlarn mutlaka yanl olmas gerekmez, ancak her ikisi
de devlet adamlarnn ve hkmdarlarn kendilerine aklc gelen seimler
yaptn yeterince hesaba katmaz. 66o-7r3 dneminde sava flosu be
lirgin bir ama uruna gelitirildii blgelerde olduka etkili oldu. Anglo
Felemenk Savalar srasnda her iki tarafn da hedefi dar sularda denetim
kurmakt. Sava kanlmaz ya da stratejik dumm genelde msait oldu
unda, sava flolar dman sahillerinde seyredebiliyor ve zaman zaman
dman gemi ve kylerine byk zararlar verebiliyordu. Ne var ki ulatk
lar yerde ne dmann sava gc zerinde kesin bir etki yaratacak kadar
uzun sre kalabiliyorlar ne de blgeye yeterince yaylabiliyorlard. Daha
kk sava gemileri ve izinli korsan gemileri daha uzun sreli zararlar
veriyordu. Konvoylar daldka bu gemilerin kazanc artyordu. Ayn e
kilde Sound halid ve Baltk'taki Danimarka-sve savalar konvoy yollar
nn tkand noktalarda verilirken, Dou Baltk'n s sularnda, nce
izinli korsan gemileri ve daha sonra kadrgalar deniz trafiinin durdurul
masnda daha nemli bir rol oynad.
Sava flolar ile daha kk ve eitli sava gemileri arasndaki
nemli etkileim, Dokz Yl Savalar (r688-97) , spanyol Veraset Sava
(r7or-3) ve Byk Kuzey Sava (r7oo-2r) srasnda devam etti. Dou At
lantik sahil eridi ve Kuzey Denizi'ndeki ngiliz ve Felemenk denetimi
692' nin sonunda kuruldu. Ayn ekilde, Baltk blgesindeki ngiliz ve Fe
lemenk filolar, Byk Kuzey Sava'nda sve ve Rus siyaseti zerinde cid
di bir etki yapt. Bu, mttefiklerin bu sulara serbest gei avantajlarn ken
dileri iin gvence altna aldklar ya da dmanlar buralara sokmadklar
anlamna gelmiyordu. Sava filosu, Kuzey Denizi gibi zgl kritik noktala
rn tumlmasn salad. Planders'teki orduyla iletiimi korudu, 7o8'de s
koya'ya Fransz karmasn nledi ve Baltk'taki nemli konvaylarn g
venliini salad. Ne var ki sava filosu dmann denizden yararlanmas-
To
P
, TFEK vE SNG
n her durumda nleyemiyordu. 692 ile 698 arasnda Fransz korsanl
, 696'da yaanan byk mali krize katkda bulundu ve korsanlar span
yol Veraset Sava boyunca ngiliz ve Felemenk ticaretine ciddi zararlar ver
meye devam ettiler.'9 Ayn ekilde, mttefikler, eylemlerini konvaylarn ko
runmasndan Ruslarn Dou Baltk'taki ky harekatlarn nlemeye ynelt
tiklerinde, yeteneklerinin nemli lde kstlandn kefettiler.20
Sava filosu deniz gcnn sadece bir blmyd. kinci derece
den bir dman bir arada tuttuu gemilerini datmaya zorluyor, bylece
onlarn daha kk sava ve korsan gemilerine av olmalarn salyordu.
Bu ngiltere ve Danimarka iin ok nemliydi, nk sava flosu dma
nn byk birlikleri ak deriizlerden nakletmesini imkansz hale getiri
yordu. Bylece sava flosu ulusal savunmann anahtar haline geldi. te
yanda, sava flolar sayesinde kendi ticaretlerini koroyabiliyor ya da ordu
larn mdahaleyle karlamakszn nakledebiliyorlard. Ne var ki bir sal
dr silah olarak sava filosunun ciddi snrlar vard. Sava flolar, Sound
halid, Texel, Cadiz'in Thames halid gibi kritik ticaret noktalarna yerle
tirilebiliyordu. Bu, 66o ile 1713 arasnda pek ok kez bavurulan bir giri
imdi, ancak ikmal altyaps yetersiz olduu iin nadiren baarl oldu.
Fransz ve Felemenk filolar 674 ile 678 arasnda Sicilya'daki kara hare
katlarn etkileme yeteneklerinin snrl olduunu, birbirlerinin kadrga
gcne eriemediklerini grdler. ngiliz deniz kuvvetleri 67o'lerde ve
68o'lerde yava yava Lizbon, Leghorn, Cadiz ve Cebelitark'ta bir ikmal
ebekesi kurdu. Bu kaynaklardan salanan destek, 694-95'te byk bir
filonun Akdeniz'de klamasn mmkn kld. 704'te Cebelitark'n ve
7o8' de Minarka'nn zapt nihayet ngilizlere Bat Akdeniz seferleri iin
srekli birer s salad. Ne var ki, konvaylar seyreldike ve dman flola
r !imanda kaldka, dmana byk zarar vermek, ticaret duraklarndan
uzakta kalan daha kk teknelere dt.
Akdeniz' de destekleyici bir altyapnn kurulmasnda kazanlan bu
ortak baar, genellikle XIV. Louis'nin budalalnn bir kant olarak g
rlr. Kendisi mttefk sava flolarna dorudan meydan okumay srd
rememitir.2' Bu baarszln nemi, 69o'larda ya da 7o'larda deil,
elli yl iinde aa kt. Denizdeki savalarn kara savalar kadar belirle-
n8 DEN i z SAVALARI 1 453-1 81 5
yici olmad grlmt. Savalar yerel sularda ve ticaret yollarnn kri
tik noktalarnda sava flosunun gcn kantlamt. zellikle bu filola
rn harekat menzilini geniletmi olan Akdeniz' de, erzak tedariki ve ik
mal ynetiminde baz nemli ilerlemeler kaydedildi. Domakta olan pro
fesyonel deniz ynetim yaps ile deniz subaylar arasnda bir modus viven
di [geici anlama] oluuyordu. Ne var ki bu deiikliklerin yaratt etki
pek belirgin deildi. Austos 69o' da Beachy Head'deki Fransz zaferi,
690- 91 boyunca Louis'ye nemli bir avantaj salamamt. Ayn ekilde,
692'de La Hogue ve Barieur'de uranan yenilgi de Louis'nin Plan
ders'teki sava planiarna fazla zarar vermedi. I I I . William'n Fransa'y
abluka altna alma giriimleri baarszla uradL22 Austos qo4'teki
Malaga sava Fransa'nn Bat Akdeniz zerinde yeniden denetim kurma
sn nledi ve Provence kylarn 1707 ve 1710'da ciddi aknlara maruz b
raktysa da, Avrupa'daki seferler zerinde fazla etki yaratmad. zetle, pa
hal sava filosu Fransa iin byk bir yararllk gstermemi, mttefik fi
lolar da ona byk bir zarar vermemiti. te yandan, kk kraliyet filo
laryla balant halindeki korsan savalar, guerre de course, zor durumda
ki kraliyet hazinesine ok kk bir maliyet ykledii iin baz nemli so
nular yaratmt. Kk filolar, gl eskortlar, kk keif gleri ya da
saldr gleri olarak i grd. stn dman filolarndan kaabildikleri
srece, bunlarn denizyollarndaki kritik noktalarn denetimi iin ura
mas gerekmiyordu.
Bununla birlikte, bundan sonraki s o yl iinde denizdeki gler
dengesinde nemli deiiklikler oldu. 695'ten sonra, ngiliz filolarnn
Akdeniz'deki srekli varl gler dengesini deitirdi. Bu filolar, 688
ile 1713 arasnda yaanan savalar srasnda Katalonya' daki Fransz sefer
lerini kesintiye urattlar. 178'de spanyollarn g kullanarak Sicilya'y
geri alma giriimini nlediler. Daha sonra Avusturya Veraset Sava
(1740-48) srasnda, Akdeniz'de hem spanyol hem de Fransz filolarnn
hareketlerini denetim altna aldlar. spanyollarn, diplomasi ve zor yoluy
la ngilizleri Cebelitark'tan karmak iin yaptklar btn giriimler ba
arszla urad, ancak Akdeniz' deki ngiliz filolar, hibir zaman Sicil
ya'nn dousunda srekli bir varlk gsterecek ya da ky trafini etkin bi-
ToP, T FEK VE SNG
imde nleyecek kadar gl olamad ya da bunun iin gerekli kk sa
va gemisi desteini salayamad. Gene de, bu gemiler Kuzey Akdeniz sa
hilinin daha derin sularnda etkin bir g olarak kadrgann sonunu getir
di. Kadrgalar, Kuzey Afrika sahilinin ve Ege takmadalarnn s sularn
da hala bir kruvazr rol oynuyordu, ancak Bat Akdeniz' de son kadrga
seferi 742'de yapld ve I748'de hem spanya hem de Fransa kadrga s
nf gemileri kaldrd. 23
Baltk blgesinde Rusya'nn sve ya da Danimarka'ya denk bir de
niz gc olarak ortaya kmas gler dengesini temelli deitirdi.
6so' lerden itibaren Felemenk ve ngiliz mdahalesi Baltk'taki sve ve
Danimarka denetimini zayflattysa da, bunlar geici aknlard. Rus flosu
ise srekli bir gili ve savata snanm olmasa da, sve'in, denizyollar
n denetim altna alarak yeniden bir mali ve iktisadi canlanma yaratma yo
lundaki giriimlerini imkansz hale getirdi.24
Deniz gcnn gittike daha etkin olduu nc alan Ameri
ka'yd. Gerek Fransa gerekse Britanya 68o'leri Amerika'da tarafsz kal
ma fikriyle oyalanarak geirdilerse de, bu dncenin uygulamada geer
lilii yoktu. Bat Hint kolonilerinin ya da spanyol gmnn arsna
kar koymak ok gt. Bat Hint Adalar'na Dokuz Yl Savalar srasn
da dokuz, spanyol Veraset Sava srasnda ise 9 sefer yapld.25 7n'de
Rio'ya iki Fransz, Quebec'e ise bir ngiliz keif seferi yapld. Bu seferler
pek baarl olmad, ancak acllar, spanya'nn Amerikadaki kendi im
paratorluu zerinde ve kendilerinin de kendi kolonileri zerindeki dene
timinin ok zayf olduuna inanyorlard. Britanya' da, sonular pek gr
lemese de, Fransa ve spanya'nn Amerika'da kritik bir durumda olduu
na dair, ksmen i siyasal atmalarla alevlenen ve gittike artan bir izie
nim vard. Bu "mavi sular" stratejisinin gelimesi 8. yzyl boyunca ngi
liz d siyasetinde nemli sonular yaratt.26 Fransa ve spanya, Ameri
ka'nn byk nem tadna ikna olmadlar, ancak daha geni balamda
Britanya'ya ilikin mantkl ve tutarl bir d siyaset de oluturmadlar. Ha
novercilik'ten duyduu korkuya ramen, 7so'lerin ortasnda, kendi deniz
gcn temel alan ak bir stratejiye sahip olan Britanya gene karl kt.
Bunu ne spanya ne de Fransa gerekletirebildi; her ikisi iin de 733'ten
120 DE Ni Z SAVAlARI 1 453- 1 81 5
763'e kadar yaanan savalarn denizcilik boyutu sadece kargaa ve hayal
krklna yol at.27
1713 ile 1739 arasnda Britanya olaanst avantajl bir konumday
d. Sava flosu ulusal savunmann temeliydi ve ulusun siyasal bilincine
derin bir biimde kaznmt. Ayrca Britanya, rakipleri gibi ok kat se
imlerde bulunmak zorunda olmad iin de anslyd. Deniz gc, sava
flosu, korsan gemileri ve ulusal denizcilik altyapsnn etkin bileiminde
yatyordu. Filo ve korsan gemileri birbirini tamamlayc deniz gleri ol
makla birlikte, snrl saydaki denizeiyi istihdam etmek iin rekabet edi
.yorlard. Britanya'nn denizcilik ekonomisi r66o ile r689 yllar arasnda
ar biimde byd ve 8. yzylda da, daha yava olmakla birlikte by
meye devam etti. Kraliyet donanmas, tccarlar ve korsanlar arasnda, i
gc iin girdikleri rekabetten kaynaklanan srekli ve byk bir gerilim
vard, ancak Britanya ve Kuzey Amerika'daki denizci nfus hepsine yete
cek kadar geniti. Felemenk Cumhuriyeti, Fransa ya da spanya'da durum
farklyd. Bu lkelerin hibiri Britanya'ya meydan okuyacak bir sava flo
sunun gerektirdii insan gcne sahip deildi. Ayrca zayf donatml sa
va flolar, deniz gcnn gereklerini yerine getirmelerini engelledi.28
Britanya kendi deniz glerini bir btn olarak gelitirmek iin
hem motivasyona hem de gerek denizcilik kaynaklarna sahipti. ngiliz
bakanlklar deniz fetihlerini mttefikleri olan Felemenklerle paylama
maya dikkat ediyor, bylece Akdeniz ve Kuzey Amerika' da srekli bir ulu
sal deniz gc bulundurmann temellerini atyordu. "Mavi sular" ya da
"kta" stratejileri konusunda kan anlamazlklar 8. yzyl Britanya's
nn siyasal syleminin bir blmn oluturduysa da, donanmann tehli
keli olabilecek bir dzeye inmesine asla izin verilmedi. Sava 1739'da ye
niden patlak verdiinde, ngiliz devlet adamlar donanma ynetiminden
pek emin olmasalar da, Burbon hasmlarndan ok daha stn bir gce
sahip olmann rahatl iindeydiler.
r72r' e kadar yaanan savalar deniz gcnn artan kabiliyetini or
taya koydu, ancak 1739' a kadar olan daha bar yllar, deniz glerine
fazla yatrm yapmay gerektirmedi. Avrupa'nn deniz ekonomileri by
meye devam etti ve denizcilik altyapsnda da yava fakat emin bir gelime
ToP, T FEK VE SNG 121
oldu. ngiltere ve spanya arasnda, Akdeniz ve Bat Hint Adalar'ndaki ge
rilim ve atma, Jamaica, Antigua, Minorka, Cebelitark ile Havana ve
Cartagena de las Indias gibi spanyol kentlerinde gemicilik imkanlarnn
gelitirilmesini salad. Fransa, Cape Breton Adas'nda Louisburg adnda
byk bir kale ina etti. spanyol donanmas, neredeyse bir yzyldr ilk
kez, Don Jose Patina'nun 1713 Bar Anlamas'yla kaybedilen talyan top
raklarn yeniden kazanma stratejisinin bir paras olarak gelimeye ba
lad. Uzakdou'daki Avrupa ticaret irketleri ise byk ve silahl ticaret ge
milerini desteklemek iin fabrikalarn gelitiriyorlard.29
1739 ile 8s arasnda yaanan savalar deniz gcnn hem ne
mini hem de zayfln kantlad. spanya ve Britanya arasndaki gerilim
1739' da savaa yol at. Britanya' nn Karayipler'de donanmasn kullanma
s halinde spanya'nn hzla keceine duyulan gven, 1741-42'de kaybol
du. Aslnda spanya flosu ngiliz sava flosu iin ciddi bir tehdit olutur
muyordu. Ne var ki Fransz donanmasnn manevra ve hareketleri byk
endieye neden oldu. ngiliz ve Amerikan korsan gemileri, denizdeki k
k spanyol ticari giriimlerini abucak silip sprd, ancak spanyol
Amerika'sna kar pek baarl olamad. spanyol korsan gemileri ngiliz
tccar flosunu vurdu. Sonunda sava 1744'te genel bir Avrupa savana
dntnde spanya'da herhangi bir k belirtisi yoktu. Akdeniz'de
ki deniz gc 174'den beri talya'daki Habsburg-Bourbon Sava'nda
nemli bir rol oynam, ancak ngilizlerin kendi donanma glerine ili
kin iyimserlikleri kaybolmutu.30
1744'ten itibaren Fransa'yla yaplan deniz savalar da kesin bir so
nu vermedi. Fransz ticareti korsan gemileri tarafndan vuruldu ve ablu
ka altna alnd. 1745'te Louisbourg'un zapt ngilizlerin byk bir sevin
duymasna yol am, ancak Fransz sava planlar zerinde ok kk bir
etki yaratmt. Deniz sava kesin sonular yaratmakszn Hindistan'a da
tand. 1747'de Cape Finisterre civarnda verilen iki sava kamuoyuna de
niz zaferi olarak sunuldu, ancak o srada iyice ilerlemi olan bar gr
melerini pek az etkiledi. O srada talya, Planders ve Almanya' daki sava,
dikkatleri deniz zaferlerinden ok Fransz, Felemenk, Avusturya ve Sar
dunya sarayiarna ynelttiY
122 DEN i z SAVALARI 1 453-1 81 5
Franszlarn, 1745'te bir Il. James yanls bir ayaklanmay destekle
mek iin ngiltere'yi igal etmelerinin nlenmesinde deniz gc nemli
bir rol oynam olabilirdi. Eer byleyse, bu, donanmann Britanya iin sa
vunmada tad nemi glendirir. Donanma bir saldr silah olarak he
nz kendisini kantlamamt. Ne var ki Yedi Yl Savalar (1756-63) deniz
gcnn bir saldr gc olarak tad potansiyelin ciddi bir ifadesi oldu.
1757'nin sonunda denizlerde Fransz ticaretinden pek eser kalmamt.
1758-59'da Hindistan, Afrika, Amerika ve Bat Hint Adalar'ndaki Fransz
imparatorluu, donanmann destekledii ve koruduu ngiliz kara kuv-
. vetleri basky arttrdka, kmeye balad. Fransz mevzileri takviye edil
medii srece yenilgiye mahkumdu. Fransz flolar pek ok kez ngiliz
glerini atatarak denize ktlar, ancak denizar topraklar iin srekli
destek salayamadlar. Fransz korsan gemileri ngiliz ticaretine zarar ver
di, ancak zamanla ngiliz sava ve korsan gemileri tarafndan limana s
rldler. spanya 76' de savaa katld zaman, Manila ve Havana amf
bik seferlerle zaptedildi. 1748'in aksine bu, durumu Avrupa'daki bir fetih
le dengeleyemeyen Bourbon gleri iin kesin bir yenilgiydi.32
Savan yks gayet iyi bilinir, ancak deniz savalarnn etkisinde
meydana gelen bu dramatik deiikliin nedenleri ha.la tam olarak anla
lmamtr. Britanya rakipleri zerinde nemli bir karlatrmal stn
lk salamt. Bu stnlk geleneksel olarak William Pitt ve Amiral Lord
Anson gibi bireylerin vizyon ve siyasetlerine atfedildi. Srekli para ak,
parlamenter destek ya da donanmann belirgin rol gibi daha uzun d
nemli etkenler fazla dikkat ekmedi. Gemilerin mrettebat, iae ve depo
lama imkanlarnda zamanla ortaya kan iyiletirmeler ve yeni frkateyn
tasarmarna yol aan tecrbe birikimi, donannaya ek sefer ve ky hare
kat yetenekleri kazandrd. Yeniden dzenlenen korsanlk yasalar ve uy
gulamas savan ticaret zerinde daha etkin olmasn salad. Kazanlan
deneyimler, donanmann stratejik yerleimini, amfbik savata orduyla
birlikte hareket etme yeteneini ve gemilerin taktik ynetimini iyiletirdi.
Btn bunlar subaylara srekli bir baar duygusu kazandrd. Dmana
kar edindikleri gven zamanla bak alarn deitirdi. 1756'da kinci
Amiral John Byngin'in Minarka Sava'ndan sonra yarglanmas srasn-
ToP, TFEK ve SNG 123
da, sava hathnn muhafazas konusunda pek ok emir karld, ancak
1759'da Hawke'nin Fransz flosunu Quiberon Krfezi'ne srerek kazan
d etkileyici baar, yakn harekatn, usta gemicilik ve say stnln
den kaynaklanan belirleyici avantajlarna duyulan gveni aa vurdu. Sa
va hatt ngilizler iin artk eskisi kadar nemli deildi ve Fransz, ngi
liz ve spanyol donanma dnderi savan taktik derslerini yorumlama
ya altka, sonraki onyllar boyunca yaplan tartmalarn zemini olu
t. 763 ile 8s arasnda, donanmalar Yedi Yl Savalar'nn arpc so
nularn ok farkl askeri koullarda tekrarlamaya altka, gerek sald
rda gerekse savunmacia sava hatt konusunda byk bir deneyim yaan
d. Bu deneyim, yelkenli gemi ann son byk sava olan Trafalgar'da
en yksek noktaya ulat. Bu savata Nelson iki kol halinde Fransz-span
yol hattn yard ve dman filolarn tahrip etti.
Yedi Yl Savalar'nn atan taraflar ve genelde deniz savalar
zerinde yaratt etki de daha fazla inceleme gerektirir. Fransz donan
mas 1759'un sonunda iflas etmi olsa da, donanmadan geri kalanlar mu
hafaza edilmiti. Ayrca, 764'te Fransz saray byk bir yeniden ina
program balatt. Fransz ekonomisinin sava sonucunda nemli ve uzun
vadeli bir hasara uramad grlr. 1778'de Fransz donannas Britan
ya'ya yeniden meydan okuyacak kadar mkemmel bir durumdayd.33 Ayn
ekilde, spanya da sava nedeniyle srekli bir hasara uramad, ina
programn yeniden canlandrd ve flosunu Avrupa'nn en gl ve iyi in
a edilmi flolarndan biri haline getirdi.34
Sava, deniz gc harekatna ilikin siyasal, stratejik ve taktik fikir
leri keskinletirdi. Ayn zamanda Avrupa donanmalar iinde nemli ida
ri deiildiklere yol at. Britanya'nn elli ylda salad avantaj, teki
uluslarn, deniz gcnn nemini ve beceriler ile kaynaklarn srekli ve
uzun dnemli yatrm gerektirdiini fark etmelerini salad. Bu, uzun
mesafeli deniz ticaretinin yeniden canlanmasndan kaynaklanan frsatlar
la akan, serbest ticaret ve para politikasna ilikin yeni iktisat kuramla
ryla desteklenen bir dersti.
Uyaranlarn ya da ticari frsatlarn deniz gcnn nemine duyu
lan inanla birlemesi zerine, denizdeki rekabet yzyln son 30 ylnda
12
4
DEN iZ SAVA LARI 1 4531 81 5
nemli bir art gsterdi. Fransa, spanya, Portekiz, Felemenk Cumhuri
yeti, Danimarka, sve, Rusya ve Trkiye, Britanya'nn yan sra kendi de
niz kuvvetlerini gelitirdiler.35 Yatrmlar bykt, ancak deniz gc her
zamanki gibi g anlalrln ve zayfln srdrd. Britanya'nn avan
taj ok abuk yok oldu. 77o'lerin banda parlamentoyu dmanlara kar
deniz gcnde stnlk salamak iin para ayrmaya ikna etmenin im
kansz olduu grld. Bu stnlk 175o'lerde belirleyici olmu ve
77o'de Falkland Adalar iin savaa girilmesini nlemiti. 776'dan son
ra, Amerika' da byk bir orduyu fnanse etme ve kk Amerikan sava
ve korsan gemilerine kar srekli bir seyrsefer savan srdrme ihti
yac, daha byk sava gemileri bulundurmay gerektirdi. Fransa 778'de,
spanya 1779'da ve Hollanda 78o'de savaa girdi. ngiliz donanm

s yer
yznn her yerine ulayordu. Bah Hint Adalar'nda kazanlan zaferie
rin dengeyi yeniden salamasna ve krizin 782'de atatlmasna ramen,
Amerikan kolonilerinin ve Minarka'nn kaybn nlemek iin ok geti.36
Fransa ve spanya'daki canlanmann da ngiliz hakimiyeti kadar
ksa mrl olduu grld. 785'te Fransz donannas bir kez daha iflas
etti. 179'de devrim subay snfn ylesine tahrip etmiti ki, 1793'te Bri
tanya ile sava patlak verdiinde, Fransz donannas on yl nceki gc
nn bir glgesinden ibaretti.37 1798'de ve Nelson'un Abukr Krfezi'nde
kazand zaferle birlikte Fransz donannas tamamen kt. Yeniden
kurulan spanyol donanmas, ana gc 8os'te Trafalgar'da yenilgiye u
rayana kadar tedricen eriyip gitti. Felemenk flosu 1797'deki Camperdown
Sava' ndan sonra nemli lde zayflad. Britanya, spanya, Fransa ve
Hollanda'nn deniz gcnde yzyln son 30 yl iinde grlen bu hzl
k, sve ve Trkiye de yaad. sve yzyln ikinci yarsnda yava ya
va kurduu deniz gcnn, 1788 ile 1790 arasnda Rusya ile yapt bir
savata tkendiini grecekti.38 Osmanl Devleti Balkanlar'daki harekatla
rn desteklemek iin bir yelkenli flosu kurmutu, ancak Haziran 177o'de
ana gc, bir Rus flosu tarafndan eme' de tahrip edildi.39
8s'te sadece ngiliz donannas byk bir dnya gc olarak kal
mt. 1756' dan itibaren deniz savalar dnya zerinde grlmemi bir
etki yaratmaya balad. Denizdeki olaylar 1778 ile 1782 arasnda ngilizle-
ToP, TFEK vE SNG 12
5
rin Kuzey Amerika'daki imparatorluunun kn nemli lde etki
ledi ve ngiliz deniz gc r825' e kadar Gney Amerika'nn bamszlk
hareketleri zerinde byk bir etki yapt. Deniz gc 1792-r8s savalar
m biimlendiren pek ok etkenden sadece birini oluturur, ancak bu etke
nin nemi ihmal edilemez. Baltk, Akdeniz ve Atantik'te faaliyet gsteren
ngiliz deniz gc, Avrupa'nn devrim ve Napoleon Fransa' syla ilikile
rinde de nemli bir etken olmutu. Ayn zamanda, genileyen bir Britan
ya imparatorluunun Uzakdou'daki temelini de oluturdu. Kuzey ve G
ney Amerika, Hindistan ve Akdeniz' den salanan ticari kazanlar gven
ce altna ald. Bu da, Britanya'nn Fransa'ya kar kurulan koalisyonlarn
mutemedi olarak davranmasn salad.40
Deniz gc olaanst zayfln srdryordu ve maliyeti de ha
la ar yksekti. Bar zamannda bile pek az gcn srdrebildii, srek
li bir asgari harcama gerektiriyordu. Sava zamannda ise maliyet karla
namayacak kadar byk olabiliyordu. Dengeli bir floyu muhafaza etmek,
geni bir idari ve stratejik ngr gerektiren karmak bir grevdi. Sava
flosu deniz gcnn sembolyd, ancak denizlerde serbest gei avantaj
larndan yararlanmakta en byk grev, daha kk, genellikle zel tek
nelere dyordu. Gl sava flosunun denizlerde gerekletirdii tar
tmasz denetimin yan sra, korsan gemileri, ticaret gemileri, kiralk ge
miler ve kk sava gemileri arasnda petit guerre'ler [kk savalar] ek
sik olmuyordu. Hem sava flosunu hem de daha kk sava gemilerini
ezamanl olarak bulundura bilecek denizcilik kaynaklarna sahip tek lke,
175o'lerde ksa sre iin ve gene ge 179o'lardan itibaren daha srekli bi
imde olmak zere, Britanya'yd. Sava flosu ile devletin dier denizcilik
kaynaklar arasnda etkileim yoksa, deniz gc ok zayf ve snrl bir ara
oluyordu. Zayiatlar da denizcilik kaynaklar zerinde artan bir mali yke
yol ayordu. 175o'lerde ve r79o'larda Fransz denizci camias ngilizler
karsnda verdii kayplar yznden hzla eridi. Kayplar arttka yenile
me imkan zayflyor ve hzl bir tkenme meydana geliyordu. spanya ve
Hollanda da benzer bir zayflama srecinden geti.
1453 ile 8r5 arasnda deniz savalar dnyann her yerindeki aske
ri olaylarda byk bir rol oynad. Pek ok konu halen aratrlnay bekle-
DE Ni Z SAVALARI 1 453-1 81 5
mektedir. Sava flosunun, deniz gc kayna olarak belirleyiciliine du
yulan inan arhk eskisi kadar gl olmasa da, deniz gcnn farkl za
manlarda, dnyann farkl blgelerinde ve farkl donanmalarda nasl kul
lanldn aklamak iin yaplmas gereken ok ey vardr
.
TOP, TF E K VE SNG 12
7
GABOR AGOSTON
AVRUPA' DA OSMANLI SAVALARI
14531826
G R
O
smanl mparatorluu 16. ve q. yzyllarn sz geen dnya g
lerinden biriydi ya da modern deyile, bir sper gt. Bu konu
ma, j eopolitik durumu, muazzam topraklar ve nfusu, zengin ik
tisadi kaynaklar ve bu kaynaklarn devletin hedeflerine hizmet etmek iin
seferber edilmesini mmkn klan merkez ve tara ynetimi sayesinde
erimiti. Kaynaklarn etkin kullanm, zamannda Avrupa'nn en iyi or
dularndan biri olan Osmanl ordusunun temelini oluturuyordu.
1453'te Bizans' alan kar durulmaz g, bir zamanlar yenilmez
olduuna inanlan devlet, Anadolu'ya Trk gnn ikinci byk dalga
syla geldi. Avrupallar tarafndan Trk saylsalar da, bu yeni, fetihi b
yk gcn nderleri lkelerine Osman eli (yeni devletin ilk hkmdan
Osman'n [?-1324] adyla) ve kendilerine Osmanl ismini verdiler. Os
man'n, Ouz lehesiyle konuan Trk kabileleri grubuna mensup yakn
atalar, Orta Asya' daki yurtlarndan Cengiz soyundan gelen Moollar tara
fndan srlm.lerdi. Anadolu Seluklu sultan onlara, Anadolu'nun ku
zeybatsnda, Seluklu-Bizans snr blgeleri zerinde yeni topraklar ba
lad. Osman, Habsburglu Rudolph (1218-91) ile eyh Safyeddin'in
(1252-1334) hemen hemen aclyd. Sz edilen bu iki hkmdarn to
runlar, 16. yzyln nde gelen imparatorluklarndan ikisini, zamanla Os
manllarn uluslararas siyasetteki balca rakipleri olacak Habsburg ve
Safevi imparatorluklarn kracakh.
Nasl ki 16. yzyl Avrupa tarihi Osmanl-Habsburg-Valois at
mas iyice bilinmeden kavranamazsa, Avrupa savalarnn geliimiyle ilgi
li pek ok sorun da ancak Osmanl askeri yaylmasnn nda anlala
bilir. Osmanl tehdidinin, Osmanl kart savunma sistemlerinin (Kuzey
Afrika kylarndan Macar snr kalesi hatlarna ve gney Rusya steplerine
kadar) modernletirilmesinde, Avusturya Habsburglarnn askeri-idari
128 AVR UPA' DA SMANLI SAVALARI 1 4531 826
sistemlerinin gelitirilmesinde ve bu dnemde Orta ve Dou Avrupa'daki
pek ok askeri devrimin douunda, yn verici bir etken olduu inkar edi
lemez. Ayn ekilde, Avrupa'daki Osmanl yaylmasnn ilk evresinin 14.
ve s. yzyllarda gereklemesi de rastant deildir, nk bu iki yzyl
da Avrupa, Republica Christiana'nn zlmesi ve Avrupa glerinin Os
manl kart ortak d siyasetinin sona ermesiyle zirveye ulaan bir dizi
askeri ve toplumsal kriz yaamtr.
Osmanllarn askeri baar ve baarszlklar "yeni askeri tarih"
yntem ve yaklamyla daha iyi anlalabilir. Bu yeni yaklam, tek bir et
keni temel alan bir aklama sunmak yerine, askeri baar ve baarszlk
larn nedenlerini, sz konusu devletlerin temel toplumsal, iktisadi, mali
ve askeri yaplarnda grr. Bu yaklamla, Osmanllarn sadece s. ve 6.
yzyllardaki askeri baarlarn deil, 7. yzylda Avrupa cephesinde u
radklar baarszlklar da aklayabiliriz. Bu konular doru biimde
aklayabilmek iin, hem Osmanllarda, hem de hasmlarnda, toplumsal,
iktisadi ve askeri alanlarda meydana gelen deiiklikler hakknda bilgi sa
hibi olmamz gerekir. Bu, zellikle Osmanllarn Avrupal hasmlar sz
konusu olduunda daha da nemlidir, nk Avrupallar -ok tartmal
bir askeri devrimin bir paras olarak ortaya kan ilerlemeler sayesinde
her iki tarafa da hissedilen bir askeri stnl, tam da r6. ve 17. yzyl
larda kazandlar.
Bu ksa blm, zet niteliindeki giriin ardndan, yukardaki yak
lam kullanarak s. ve 9. yzyllar arasndaki Osmanl askeri savalar
nn tarihini aklamaya alyor. Blm ksma ayrlyor: slami Barut
mparatorluu, I4S3-s66; imparatorluk Savunmada, s66-699; Gerile
me ve Reform, 699-826. (Avrupa cephesine odaklanacam, ama dou
cephesindeki -Osmanllarn batya doru yaylmalarnda zaman zaman
nemli ve kstlayc rol oynayan- olaylar da ihmal etmeyeceim.)
Ei grlmemi Osmanl yaylmas, Osmanl hanedannn ei ben
zeri olmayan bir biimde kazand meruiyet ve Osmanl mparatorlu
u'nun ok uzun bir tarihsel dnemi kapsayan yaam, pek ok soruya yol
aar ve bu sorularn herkese kabul edilen yantlar ok azdr. Burada "Os
manl baarsnn nedenleri"ni tartmayacam; ayrca ben bu konunun
ToP, T FEK ve SNG 129
uzman da deilim. Ancak, Osmanl devletinin gelimesi ve yaylmasnda
belirleyici olan, baarsnda deiik oranlarda rol oynayan baz olas etken
ve koullara gndermede bulunmak yerinde olacak.
Osmanllarn ilk baarlarnda belirleyici bir etken hi kukusuz je
opolitik konumdu. Osmanl beylii, slam ve Hristiyan komu devleterin
gl savalarn himaye eden, devlet kurumlarnn ve askeri kurumla
rn, askeri teknoloji ve taktiklerin karlkl aktarrma ve kltrel etkilei
me mekan ve frsat tanyan gerek bir u beyliiydi. Btn bunlar u et
kenler kolaylahryordu: snr halklarn birletirici bir slam anlay; ayk
rlklarn birbirine yaklamas; devletin evrensel doas (iinde eitli dinle
rin, geleneklerin ve kurumlarn bulunmas), ortak gaza ruhu (kafrlere kar
alan kutsal savatan ok, Mslmanlarn kafrlerle birlikte, ortaklaa
ah ve ganimeti paylah bir "yama akn"); bir snr blgesi olmann
getirdii, "teki taraf'la birlikte var olmay ieren, i ittifaklarn dinsel ve et
nik farkllklan kesebildii ve gerekte de kestii bir dnya gr.
Snr blgelerinde yaayan nfuzlu Mslman ve Hristiyan aile
lerle evlilik yoluyla kurduklar ittifaklar ve Mslman olmayan Balkan
halklaryla ilikilerinde sergiledikleri hogr, Osmanl gcnn peki
mesine yardmc olan dier iki etkendi. ' Bu hogrnn temelinde, Os
manl nderlerinin, devlet iktidarnn stn aracn ordunun oluturdu
una ve ordunun greli gcnn de vergi deyen tebaann refahna bal
olduuna dair inanc yatyordu. Bu yaklam toplumu iki ilevsel gruba
ayryordu: Birinci grup vergiye tabi reayayd. Bu grubun grevi, devletin
yrmesi iin gerekli olan rnlerin retimiydi. kinci toplumsal grup y
neticiler ve askerlerden oluuyordu. Bunlarn grevi rnlerin yeniden
datmn salamakt. En nemli ilevleri askerlik ile balantl olduu
iin, bu ikinci grubun yelerine askeri deniyordu.
ASKER KULLUK S STEM
Osmanllar bandan itibaren bamsz bir ordu kurma gereine
inandlar. Bu ordu blgedeki eitli dinsel, kltrel ve etnik gruplarn
zerinde yer alan bir g olacakt. Bu g yenieriler, yani yeni orduyla
(yeni eri) oluturuldu. Osmanllarn merkezi siyasal teknolojisinin temel
1}0 AVR UPA' DA OSMANLI SAVALARI 1 453-1 826
dayanan temsil eden yenieri ordusunun, merkezka eilimlerin Os
manl iktidarna ynelttii tehditierin her zamankinden daha byk oldu
u 137o'ler krizinden hemen sonra kurulmas rastlant deildi. Devine
sistemi de aa yukar bu dnemde, r38o'lerde, yenieri kuaklarnn ye
nilenmesini salamak iin yrrle konuldu. Bu sisteme gre gayri
mslim. ocuklar zorla askere alnyor ve Osmanllatrlyorlard. Devir
meler daha sonra hkmet hizmeti iin eitiliyor ya da sultann hassa or
dusuna katlyorlard. Osmanl hanedannn en st ve en sadk dayana
n yaratan, ite bu askeri klelik kurumu (kul-devirme sistemi) idi. Bu
unsurlar en byk kriz dnemlerinde bile devletin paralanmasn nle
dii gibi, -aslnda kendi karlar iin- srekli yeni seferler peinde ko
anlar da onlard. Bu ortam, byk yaylma dneminden sonra ve 1402
Ankara Meydan Sava'n takip eden on yllk fetret devri srasnda, Os
manl devletini yklnaktan kurtard. Bu on ylda, I. Bayezici'in saltanat
dneminde (r389-1402) fethedilmi olmakla birlikte henz Osmanl dev
letiyle tam olarak btnlememi olan ve Tuna'dan Frat'a kadar uzanan
blgeler paralanmaya balamt.
ERKEN 0SMANLI RDUSU
Bu ilk dnemde Osmanl ordusunu oluturan balca unsurlar
unlard: hkmdarn askeri maiyeti, Osmanl glerine katlan airetle
rin spahileri ve sefer iin askere arlan kyller. Askeri maiyetin, kul ya
da nker denilen yeleri, sultana bal maal birliklerin ncelleriydi.
Osmanllada ittifak yapan Trkmen airetlerinin birlikleri, askeri
yamadan pay alyorlar ve kendilerine igal edilen topraa yerleme hakk
tannyordu. Bunun karlnda, savata mlklerinden saladklar kazan
orannda silahl adam salamak zorundaydlar; bunlar daha sonra Osman
l ordusunun dier dayanan oluturan hmarl spahiler haline geldiler.
Merkezden maa alan kullar ile tmarl spahilerinden oluan bir
liklerin, byyen devletin ihtiyalarn saysal bakmdan karlayamad
grlnce, gnll gen kyl ocuklar askere alnd. Bu genler daha
sonra piyade (yaya) ve svari (msellem) birliklerini oluturdular. Birok
sefer ve akn, ordunun bu nc bileeninin sreklilik kazanmas gerek-
ToP, TFEK VE SNG 131
tiini ortaya kard. Dolaysyla bu gcn gnll nitelii kaldrld ve se
ferberlike zorunlu askerlik uygulamas balatld.
14. yzyln ikinci yarsnda, maal birliklerin rgtlenmesinde
pek ok deiiklik yapld, ancak tmarl spahiler bu deiikliklerin dn
da kald. Msellemin yerini sipahi de denen saray atllar, yayalarn yerini
ise azaplar ve yenieri kolordusu ald. Yayalar ve msellem ise yedek g
ler haline geldi. Ok ve yayla donatlan piyade azaplar gerek bir paral as
ker grubundan ok bir militia portalis [geici milis- ed.n.] oluturdular,
nk bunlarn askeri tehizatlarn vergi veren belli sayda reaya ailesi
salyordu ve sefere de gene bu aileler tarafndan gnderiliyorlard. En
nemli deiiklik, Avrupa'nn ilk daimi ordusu olan yenieri ocann ku
rulmasyd. Dorudan doruya sultana bal olan bu ordunun masraflar,
hazine tarafndan karlanyordu.
Topu birlii, bu dnemde oluturulan ve Avrupa'da trnn i
olan bir baka paral asker grubuydu. Osmanllarn 1386'da Karamanoul
larna kar ve 1389' da Birinci Kosova ve Polye Meydan Sava'nda ateli
silahlar, 1364'te Bursa'da ise top kullanp kullanmadklarna dair pek ok
soru varsa da, ateli silahlarla 14. yzylda tanklk kurmu olmalar pek
muhtemeldir. Bamsz ve birbiriyle ilikisiz btn Avrupa, Bulgar ve
Trk kaynaklar, Osmanllarn stanbul kuatmasnda (1394-1402) top
kullandm belirtir. 2
Osmanl devletinin ilk yllar grlmemi bir yaylma, ama ayn za
manda gene grlmemi geri ekilme ve yenilgilerle belirlendi. Ancak as
keri yenilgiler devleti btnyle ortadan kaldramad. Osmanl devletinin
ayakta kalmas, devletin balca dayanaklarnn -askeri klluk kurumu da
hil- byk lde I. Murad (1362-89) ve I. Bayezid'in saltanatlar srasn
da kurulmu olmasndan tryd. 1402-13'teki fetret devrinin ardndan,
I. Mehmed (1413-21) ve I I . Murad (1421-51) Osmanl devletini fiilen yeni
den kurdular ve topraklarnn genilii s6o. ooo km2'yi at.
SLAMi BARUT MPARATORLUGU, 1453-1566
Erken modern dnemde, bilinen dnyann byk blm Msl
man ynetimi altndayd. Sultan Sleyman'n saltanat srasnda Snni
132 AVRU PA'DA OSMANLI SAVALARI 1 453-1 826
Osmanl mparatorluu blgenin belirleyici dnya gc haline geldi. m
paratorluun sahip olduu topraklar Buda'dan Basra'ya Cezayir'den Teb
riz'e kadar 2, 5 milyon km2'lik bir alana yayld. Karadeniz bir "Osmanl g
l" haline geldi ve dou Akdeniz havzas denetim altna alnd. Osmanl
larn dou komusu, alhn an ah Abbas (588-629) dneminde yaa
yan ran Safevi mparatorluu (so-1732) idi. Osmanllara kar pek ok
kez savaa giren ii Safeviler, Osmanl askeri varln douda megul
ederek, zaman zaman Avrupa' daki gler dengesinin korunmasnda rol
aldlar. Daha douda Babr mparatorluu domaktayd (I526-720) . Bu
imparatorluk Hint yan ktasnn 3,2 milyon km2'ye yaklaan byk bl
mn kaplad. Bu imparatorluun ykseliinde top ve barut tozunun
belirleyici bir rol oynad genellikle kabul edilir ve bu nedenle bu impa
ratorluklara ou zaman "barut imparatorluklan" denir.3
AsKERi TEKNOLOJiYE LKN sLAMi TuTuM
Avrupa askeri tarihiyle uraan bilginler, geleneksel olarak, slami
imparatorluklarn ateli silahlar ve Avrupa askeri teknolojisini almakta
duraksad fkrini savunurlar. Bu bilginiere gre Osmanllar, doruluu
na Hz. Muhammed zamannda ahadet edilmedii iin, bu silahlar s
lam'la badamaz (bida} icatlar olarak gryorlard.
slamiyet iinde bu tr ortodoks grlerin (imdi bile) var olduu
doru olsa da, slami imparatorluklarn siyasal ve dini nderleri bu ikile
mi amak iin her zaman bir yol buldular. Osmanllar bunun ncs ol
du. Onlar "slam'n ar muhafazakarl"na mahkum olmaktan -gele
neksel Avrupa merkezli ikincil yaznn ne srdnn aksine- uzakt;
bylece Batl askeri teknolojiyi ve ilgili becerileri ksa sre iinde ve dik
kat ekici bir kararllkla benimsediler. Ayn zamanda bu modern silahla
ra ve askeri teknilere ilikin bilgiyi Mslman kardelerine de aktarp
onlarn kullanmn da meru hale getirdiler.
Szgelimi 8. yzyl askeri reformlarnn benimsenmesini destek
leyen bir grup Osmanl din bilgini misiliere kuram (mukabele bi 'l-misl)
denilen zel bir ideoloji gelitirdi. Bu ideoloji, dmann modern silahla
nnn kullanlmasna ve benimsenmesine, dman yenilgiye uratmak
ToP, T FEK vE SNG 133
iin kullanlmalar halinde izin veriyordu. Bu arada, ah Abbas'n saltana
t srasnda Safeviler, Osmanl askeri stnl karsnda, tfeklerle do
natlm yeni piyade birliklerinin ve topu mfrezelerinin kmlmasn da
kapsayan radikal askeri reformlar yapmak zorunda kaldlar. Ekber'in sal
tanat (1556-1605) srasnda Babrller, slam'n kat kurallarnn dna
karak, ksmen Osmanl askeri uzmanlarnn da yardmyla blgenin en
zorlu topusunu ve ordusunu kurdular. Osmanllarn gnderdii askeri
uzmanlar, hem Safevileri hem de Timurileri, destur-i Rumi, yani Rumi ya
da Osmanl (sava) dzeniyle tanhrd. Birbirine zincirlenmi ve her biri
toplar ve arkebzlerle [bir tr arkl ve anahtarl eski tfek] tehiz edilmi
araba katarlarndan oluan bu savunma dzeni, svari hcumuna kar
koruma salyordu. Bu dzen Wagenburg'un bir versiyonuydu ve Osman
llar buna tabur cengi ya da "kamp sava" diyorlard. Bu ifade, Macarca
(szeker) tabor ya da "katar kamp"ndan tremiti ve Osmanllarn bu dze
ni, 1441 ile 1444 arasnda Hunyadi Yano'a kar ktklar seferlerde Ma
carlardan rendiini gsteriyordu.4 Daha sonra, 16. yzyln ortalarnda,
1564-68 yllarnda Macaristan imparatorluk glerinin kumandanln
yapan Lazams von Schwendi, Osmanllarn Wagenburg sistemini Macaris
tan karsnda ok baarl bir biimde kullandklarn ve askeri baarlar
n tabura borlu olduklarn gzlemledi. Bunun zerine Schwendi, Macar
glerini kk bir topun yan sra ifte arkebzle donatlan sava araba
larndan oluan Wagenburg'u kullanmaya zorlad.5
Geici teknolojik avantajlarn uzun vadede nadiren nemli olduu
bir tarihsel dnemde, askeri teknolojinin oynad rol abartmak elbette
yanl olacaktr. Ancak Osmanl topusunun ve yenierilerin ykc ate
gcnn, Osmanllarn bu askeri iddet aralarnn hibirine sahip olma
yan ya da pek azna sahip olan komu devletlere kar mcadelesinde ha
yati unsurlar olduu pek inkar edilemez.
ORDU BYKLG, SiLAHLAR VE TAKTKLER
II. Mehmed 1473'te Uzun Hasan'a kar yapt seferde oo. ooo
silahl adam seferber etti. Bu g, 64- ooo tmarl sipahiyi, 12. ooo yeni
eriyi, 7. soo sipahiyi ve 2o. ooo azab askerini kapsyordu. 1528 tarihli
I
J4
AVRUPA'DA OSMANLI SAVALARI 1 453-1 826
merkezi imparatorluk btesinde dzenli birliklerin says, 38. ooo'i eya
lerlerdeki trar sahipleri, 2o. ooo-6o. ooo'i trar sahiplerinin salad
spahiler ve 47. ooo' i paral asker (sarayn maal birliklerine mensup
24. 000 kii ve 23. 000 kale muhafz, martalos ve denizci) olmak zere
r2o. ooo-so. ooo kii olarak verilir. Bu saylar yedeklerden oluan u bir
likleri kapsamaz: ilerleyen ordularn nndeki yollar ve kprleri onaran
msellemler, toplarn ulatrlmasna yardmc olan yayalar, yk hayvan
larn toplayan ve top gllesi dken yrkler, eitli mhendislik ilerini
yapan cerahorlar, aknclar ve Tatar birlikleri.6
Avrupa askeri tarihiyle uraan bilim adamlar, Osmanl topusu
nun s. yzyln ortalarndan itibaren Avrupa topusuncia meydana gelen
gelimeleri yakalayamadn ve Avrupa'da daha hareketli hafif salra top
usu gittike nem kazanrken, Osmanl ordonahnn hala devasa toplar
la yetindiini ne srmeye devam ederler. Osmanl devletinin top d
kmhanesinin (tophane) yaymlanmam hesaplarn temel alan yeni
aratrmalar, Osmanllarda Hristiyan hasmlarnda olan her tip topun
bulunduunu ve Osmanl toplarnn ounun kk ve orta apl olduu
nu gstermitir. Dorudan askeri atmalar, Avrupal dnmelerin kulla
nlmas ve yasakl silah ticareti Batl askeri teknolojinin aktarlmasnda
nemli bir rol oynad ve ar silahlarda bir benzeme salad.? Osmanl
lar ateli el silahlarn kullanmaya I I . Murad'n saltanat srasnda bala
dlar, ancak geni apl kullanm II. Mehmed dneminde gerekleti.
soo'de yenieriler bu yeni silalm kullanmnda iyice ustalamt. II. Ba
yezid yenierilerin saysn artrd ve hepsini daha da etkili silahlarla do
natt. Yenierilerin iki tip silah vard. Kuatma savalarnda sekiz kenar
l ya da silindir namlulu, ate borusu r3o-6o cm. uzunluunda ar bir
fitilli tfek, meydan savalarnda ise r2o-35 cm. uzunluunda, 3-4, 5 kg.
arlnda ve 1526 Moha Meydan Sava'n tasvir eden bir minyatrde
grld gibi, diz kerek ya da ayakta atelenebilen, sehpa gerektirme
yen tfekler kullanyorlard.8 q. yzyldan itibaren Osmanllar, spanyol
zemberekli tfeinden gelitirilmi olan miguelet-lock'un (akmakl tfek)
yan sra farkl tiplerde akmakl tfekler kullanmay tercih ettiler. lk ak
makl tfekler fitilli tfekler kadar gvenilir olmad iin (akmak ypra-
ToP, T FEK VE SNG 1
35
myor, barut tablasna yanl adan vuruyor ya da tabladaki tozu ateleye
cek kadar kvlcm karamyordu) , Osmanllar Avrupa ordularnda da
kullamlan ve 688' den itibaren ktada genellikle "Vauban akma" ola
rak bilinen bir akmakl tfekler bileimini kullandlar. Osmanl hk
meti, Osmanl askeri glerinin dier birimlerini de ateli silahlarla do
natma giriiminde bulunduysa da, tmarl spahileri ancak 17. yzyln or
talarnda tabanca kuannaya balad. Ateli silah kullanan yegane dzen
li eyalet askerleri, tfenki atllar ve kalelerde hizmet eden piyade ms
tahfz ile azab askerleriydi.
Hem Avrupal hem de Trk tarihiler, hilal biimindeki zel Os
manl dzeni, kayormu gibi yapma takii ve hasn cenahlarna ik
yandan sarkma ynteminin, Osmanl zaferlerinde nemli olduu gr
ndedir. Bununla birlikte, dikkate alnmas gereken baka (savatan sa
vaa deien ve bu arada nemi de farkllaan) etkenierin ve nedenlerin
(frar, topografik avantajlarn deerlendirilmesi ve kullanlmas, ordu ve
silah byklndeki dengesizlikler) varln gsteren ve giderek kaba
ran bir literatr de vardr. Aslnda bu etkenler meydan savalarnn sonu
lar zerinde, en az alan Osmanl taktikleri kadar ya da onlardan daha
byk bir rol oyramt.9
EKRDEK MNTI K
1453 ile s66 arasndaki dneme genellikle imparatorluun klasik
a denir. Patrimonyal bir dnya imparatorluunun kurulduu, impara
torluk kurumlarnn olutuu ve yerletii dnem buydu. Osmanl devle
tinin dayanaklarndan biri olmasna ramen, tahta en byk olun ge
mesi kural ilk kez II. Mehmed'in saltanat srasnda olaan hale geldi.
Kul-devirme sistemi imparatorluun temellerinden biri olmaya devam
etti -zellikle kriz zamanlarnda (rn. 48 ve sz'de)- ancak sistemin
olumsuz ynleri de ortaya kyordu.
imparatorluk bu dnemde ekirdek eyaletlerdeki iktidarn peki
tirdi ve en byk yaylmay gerekletirdi. ekirdek eyaletler Balkan Yar
madas ile Anadolu'ydu. Bu ekirdee bal olanlar d mntka olarak am
lyordu. Bu mntka, doudaki Asya eyaletleri ve Macaristan' daki Tuna ve
AVRUPA'DA SMANLI SAVALARI 1 453-1 826
Sava rmaklarnn tesinde yer alan Osmanl topraklarndan oluuyordu.
Bu iki rmak Balkanlar'n doal kuzey snrn oluturuyordu. Bir sonraki
a, bu d nntkay elde tutma abalaryla nitelenecekti.
ekirdek eyaletlerin doal merkezi, bin yldan fazla bir sredir im
paratorluk geleneklerinin beii olan yeni bakent, stanbul' du. Yeni ba
kent 1453'ten sonraki btn seferlerin askeri ve lojistik merkezi haline
geldi. stanbul'un fethi, ekirdek mntkann her iki
y
akasnda gerekle
tirilen nceki kararsz fetihlere istikrar kazandrd. Bu mntkalar yzyl
larca imparatorluun btnleyici paralar olarak kalacakt. Bu srecin
kritik evreleri, r459'da Srbistan'n, r463'te Bosna'nn, r464'te Mora Yar
madas'nn, r468'de skender Bey'in lmnden sonra Arnavutluk'un ve
gene r468'de Anadolu'da Karamanoullar Beylii'nin igaliydi. mpara
torluun ge 19. ve erken 20. yzyllarda Balkanlar'daki ekirdek mntka
larn kaybetmesiyle birlikte kmesi ve bu kn, Osmanllarn eski
byk rakibi Avusturya'nn kyle ayn anda gereklemesi, pek ok
tarihinin belirttii gibi, bir gsterge niteliindedir. Hem ekirdek nnh
kann fethi, hem de Orta Avrupa'da gerekletirilen dier fetihler, Karade
niz Blgesi ve Tuna deltasnda tam bir hakimiyet kurulmakszn dn
lemezdi. Bu blgeler 1454 ile r484 arasnda Osmanl denetimine girdi.
OsMANLI DENZ Gc
Btn bu baarlar II. Bayezid'in saltanat srasnda (r48-sr2)
Osmanl donanmasnn kurulmasyla yakndan balanhlyd. Byle bir
donanma olmasayd, hem Orta Avrupa ya da ran'a dzenlenen seferle
re lojistik destek salamak, hem de biriikiere erzak ve askeri donanm ik
mali imkansz hale gelecekti. Osmanllar dier Mslman imparator
luklardan ayran, denizin nemini anlamalar ve bir donanma. kurmaya
karar vermeleriydi. Bylece Osmanl mparatorluu bir deniz gc hali
ne geldi. Karadeniz'i bir "Osmanl gl"ne dntrme ynnde ilk
admlar II. Mehmed'in saltanat srasnda atld; Osmanllar gneyde,
r46r'de Kk Asya'nn kuzey ky blgesini igal etmiler (r459'da
Amasra, r46r'de sfendiyaroullar Beylii ve doudaki son Hristiyan
devleti olan Pontus mparatorluu) ve 1475'te kuzeyde, Kefe ve Krm'
ToP, T FEK VE SNG 1
37
fethetmilerdi. Dou Akdeniz' deki Osmanl deniz hakimiyeti korsanln
yok edilmesini ve deniz ticaretine uygun koullarn olumasn salad. Os
nanllar deniz gcn, daha Kahire'yi igal etmeden nce Memluk ege
menliini dize getirmek iin kllandlar. Aslnda donanmann varl, Os
manllarn Suriye'den Msr ve Fas'a kadar uzanan geni bir blgeyi fethet
melerini kolaylatrd; ayn zamanda Portekizlileri Kzl Deniz'den kovma
larn salad. stanbul Balyos'u Andrea Giritti'nin sunduu bir rapora g
re, imparatorluun eiti limanlarnda (Galata, Gelibolu, Adriyatik'te Av
lonya ve Sakz Adas'nn bat yakasnda Volissa) en az so farkl tipte gemi,
II. Beyazid'in emrine arade bulunuyordu. 6. yzyln balangcnda, Os
manl mparatorluu dnda sadece Venedik ve Rodos valyeleri Akde
niz'de dzenli birer filoya sahipti.10 Ancak Osmanllarn Hint Okyanu
su'nda Portekiziiiere kar koyma ve Batlllara kar verdikleri savata Ms
lman hkmdarlara yardmc olma abas sadece snrl bir baar sala
yabildi, nk yakn mesafeden savamak iin tasarlanan Akdeniz kadrga
larnn, ar toplar olan Atantik gemilerinin uzun menzilli silahlarna ko
lay hedef oluturduu grld. Ayrca Osmanllarn usta olduu Akdeniz
tarz deniz savalar ak sularda pek geerli deildi.
, /
BTN CEPHELERDE YAYlLMA
Bu, grlmemi bir yaylma dnemiydi: mparatorluun alan II.
Murad dneminde s6o. ooo km2'den ll. Mehmed dneminde 86o. ooo
km2'ye kt. 23 Austos s4'te gerekleen aldran Meydan Sava'nda
Selim'in topusu ve yenieri tfekileri ran ordusunu bozguna uratt.
Selim'in kuvvetleri s6' da Diyarbakr' alarak btn Dou Anadolu'yu
ele geirdiler. Ayn yl bir Osmanl topu gc Halep'in kuzeyindeki Mer
cidabk'ta Memluk ordusunu bozguna uratt. side Kahire yaknlarn
daki Ridaniye Meydan Sava'nda Selim, son Memluk hkmdan Toman
bay' (s6-q) yenilgiye uratt ve Suriye ile Msr zerinde hakimiyet kur
may baard. Bu arada bir Portekiz istilasrdan korkan Mekke erifi, Se
lim'in Hicaz zerindeki otoritesini kabul etti.
Sleyman, s2' de gneydeki Macar savunma sisteminin anahtar
olan N{mdorfehervarjBelgrad' igal etti ve s26' da Moha Meydan Sava-
AVRUPA' DA SMANLI SAVALARI 1 453-1 826
'nda khne Macar feodal ordusunu kesin bir yenilgiye uratt. r54r'de,
Macaristan'n bakenti Budin'i igal etti ve lkenin orta blgesini impara
torluuna katt. r534-36 seferinde, Tebriz ve Badat' ald. r546'da Badat
askeri valisinin Basra'y ele geirmesiyle Osmanllar ran Krfezine ve
Hint Okyanusu'na alma imkan kazandlar. r555'te, eitli Hristiyan
mezhepler arasnda Augsburg Bar'nn imzaland yl, Amasya'da da
Snni ve ii islam'n en yksek liderleri bir bar antlamasna imza att
lar. Bu srada Irak, Krdistan ve Ermenistan'n byk bir blm Sley
man'n ynetimine girmiti. Selim'in fetihleri imparatorluk alann r,5
milyon km2'ye karmt. Sleyman'n ynetimi altnda, Osmanl toprak
larnn toplam alan 2,3 milyon km2'ye ulat. r6. yzyln bandaki r2-r3
milyonluk nfus, yzyln sonunda belki de 20 milyona (bazlarna gre
30-35 milyonat kt. mparatorluun bu sradaki toplam nfusu, Julius
Beloch ve Fernand Braudel'in bu dnemde byk g stats iin ngr
dkleri r5-r7 milyon eiinin kesinlikle zerindeydi.
AsKERi KENDiNE YETERLiLiK
imparatorluk bir "economie monde" [dnya ekonomisi] idi ve rakip
lerinin pek ounun aksine, silah ve mhimmat retiminde kendine yeter
liydi. Teneke dnda Osmanllar kendi ordonatlarn ekip evirmek ve
topuya glle ve barut tozu salamak iin gerekli olan her trl hammad
deye sahipti. blgede bol mikarda demir karlyordu: Bilecik, Erzu
rum yaknlarndaki Ki ve Keban. mparatorluun Avrupa kesiminde, Sa
makov (gnmzde Bulgaristan) , Kamegrad (Bosna), Novaberde ve Rud
nik (Srbistan) ile Kavala yaknlarndaki Pravite'de demir madenieri vard.
Anadolu'da Kastamonu civarndaki Kre ile Ergani, Keban ve Gmha
ne' de nemli bakr yataklar vard. Rum eli' de de bakr madenieri vard (U s
tovo, Petkovo, skp, Pritine, Saraybosna, Ciprovic, Kratovo ve Majda
nek) . Bu madenierin hemen bitiiinde, binlerce top gllesinin retildii
byk dkmhaneler kurulmutu. '3
Sava sanayiini altrmak iin gerekli olan ve gemi ve kale yap
mnda kullanlan kereste ve odun kmr, imparatorluun ormanlk
blgelerinden kolayca temin edilebiliyordu. Kerestenin byk blm
ToP, T FEK vE SNG 1
39
Karadeniz salillerindeki geni ormanlardan geliyordu. stanbul'daki
atlyelerde kullanlan kereste ise, Avrupa sahillerinin stanbul'dan Var
na'ya ve Asya sahillerinin stanbul'dan Samsun'a uzanan blmnden
salanyordu.
mparatorluun emrinde barut tozu imalat iin gerekli olan ham
maddelerden de bol miktarda vard. Msr (zellikle eski Kahire) , Suriye,
Lbnan, Filistin ve Irak'ta (zellikle Basra blgesinde) bol miktarda g
herile bulunmaktayd. Gherile, Kk Asya'da ( Karaman, Malatya, el
ve Van yresi) ve imparatorluun Avrupa kesiminde de (Selanik, Filibe,
Manastr, skp, Temevar, Mora ve Krm'da Karasu) bulunuyordu. Ba
rut tozunun dier ana bileenlerinden biri olan slfrn balca kaynak
lar, ldeniz civarnda, Van yresinde, Hakkari'de, Moldavya'da ve Me
los Adas'nda bulunuyordu. stanbul, Gelibolu, Selanik, zmir, Belgrad,
Buda, Temevar, Karaman eyaletindeki Bor, Van, Erci, Kahire, Badat,
Halep ve dier baz ehirlerde barut tozu fabrikalar vard. Bu barut ima
lathanelerinde istenen nitelikte barut tozu imal edile biliyordu. zetle, im
paratorluk "kitlesel retim zorluu" ekmiyar ve pek ok Avrupal tarihi
nin iddia ettiinin aksine, Avrupa'dan yaplan silah ve cephane ithalatna
baml bulunmuyordu.'4
Avrupal gzlemciler, Osmanl ordusunun sahip olduu gcn,
imparatorluun sahip olduu bol maden ve insan kaynanda yattn ke
sinlikle anladlar. Bu nedenle nebaht'dan sonra, spanyol ve Venedikli
askeri uzmanlar Osmanllarn donannalarm ina ederken kullandklar
ormanlar yaknay nerdiler. Girit Savalar srasnda Venedik gizli servi
si baz kimyasal ve biyolojik sava aralar kulland (rn. su kuyularn ve
otlaklar zehirledi) ve Kandiye'ye ve Avrupa'nn dier kesimlerine yerle
en Osmanl ordularna veba bulatrmak iin bir plan hazrlad. nebah
t' dan sonra Osmanllarn, alt ay iinde toplam 2o. ooo arkebzcyle do
natt 200 adet yeni kadrgadan oluan bir filo kurarak hzla yeniden si
lahlanmas, imparatorluun doal ve insani kaynaklarnn inanlmaz zen
ginliini gayet iyi kantlar. IX. Charles'n stanbul' daki bykelisi Fran
ois de Noailles, "Kendi gzlerimle grm olmasaydm, bu monarinin
byklne asla inanmazdm" diye yazmtr.'5
AVRUPA' DA OSMANLI SAVALARI 1 453-1 826
MPARAToRuKSAvuNMADA, 1566-1699
Osmanl tarihiyle uraan bilim adamlar 1566'dan sonraki bir bu
uk yzyl hem gerileme ve ademimerkezileme, hem de Sleyman'n
"altn a"ndaki dnya dzeninin (nizam- alem) k dnemi, yani im
paratorluun klasik kurumlarnn, zellikle ordu ile onun temelini olu
turan mlkiyet ve vergi sisteminin yozlat, toplumun ilevsel tabakala
masnda atlaklarn grlmeye balad, kayrnaclk ve rvetin artt
bir zaman dilimi olarak resmederler. 17. yzyln sonunda Kutsal ttifak
ordusu karsnda uranan yenilgi ve Macar topraklarnn kaybedilmesi,
genel iktisadi, askeri ve toplumsal gerilemenin dorudan sonular olarak
grlr. Daha yeni tarihiler ise, Osmanl mparatorluu'nun gler den
gesinde meydana gelen deiikliklere ramen en az yz yl srmesini
salayan lml reformlarn yan sra, iktisadi, mali ve askeri deiiklikler
gibi etkenleri vurgulayarak, gerileme yerine kriz ya da deiim gibi sz
ckleri kullanmay tercih etmilerdir.'6
Askeri bakmdan dnem, blgesel yaylma yerine daha nce kaza
nlm topraklarn savunulmasyla nitelenir. Bu dnemin sefer ve savala-
rnn esas hedefi imparatorluu savunmak ya da statkoyu yeniden sala
makt. nceki savalarn aksine bu seferler toprak artyla sonulanmad.
Sadrazam Kprl Mehmed Paa ile olu Fazl Ahmed Paa'nn fetihleri
bu konudaki tek istisnay oluturur, ancak bu fetihlerden uzun dnemde
Osmanl'nn elinde kalan tek yer Girit oldu (r9r3' e kadar) .
cephedeki g ilikileri bu dnemde daha dengeli hale geldi ve
Osmanl ordusu btn cephelerde action radius'unun (hareket apnn) en
ileri boyutuna ulat. 17. yzyln ikinci yarsndan itibaren, "askeri dev
rim"in yol at ilerlemeler sayesinde, Osmanllarn Avrupal hasmlar
byklk bakmndan Osmanllarnkine denk ordular kurabiliyorlard.
stelik bu Avrupal birlikler Osmanl birliklerinden daa nitelikliydi. Bu
deiikliklerin fetihlerin sona ermesiyle akmas, Osmanllarn duru
munu daha da arlatrd. Yaylmann sona ermesi zerine birok ik
_
tisadi ve toplumsal sorun ortaya kt ve Osmanl ordusunun niteliinde
bir d balad.
ToP, T FEK vE SNG
Bat Avrupa' da grld gibi, savalar artk daha uzun sryor ve
gittike daha tketici oluyordu: Tuna cephesinde 1593-6o6 savalar,
Transilvanya Sava ( r6s8-6o) ve Kutsal ttifak'a kar verilen sava (r683-
99) ; dou snrnda 1570-92, 6o3-rr ve r623-39 ran savalar; Akdeniz'de
r645-99 Girit savalar.
SI NI R MI NTIKSININ MALYET
Fethedilen topraklar devlet hazinesinin kaynaklarn artrmad;
tam aksine bu topraklar merkezden tahsisat gerektiriyordu. Snr mn
tkalarndaki her yer zarar ediyordu. H alep, Diyarbakr ve Erzurum eyalet
lerinden salanan gelirlerin byk bir blm komu blgelerde, Osman
llar tarafndan igal edilmi olan eski ran topraklarnda harcand
.
En
byk harcamalar Tuna cephesinde gerekleti. Habsburglar, 1556'da
Aulic Sava Konseyi'ni (Hojriegsrat) kurduktan sonra, bu blgedeki
Macar savunma sistemini, yeni trace italienne tarzna uygun biimde g
lendirip modernletirdiler. Bu nlem yeni bir Osmanl yaylmasn etkin
biimde engelledi. Sonu olarak Macaristan cephesi kilitlendi ve Osman
llarn kendi mevzilerini savunmalar iin Macaristan' a daha ok asker
yerletirmeleri gerekti.17 6. yzyln ikinci yarsnda iki Macar eyaletinde
25. 000 kadar asker bulunuyordu (8. ooo garnizon askeri ve 7000 tmar
l sipahi) ; 52o'lerde aa yukar ayn sayda asker btn Balkan
Yarmadas'ndaki kaleleri savunmutu. 63'te tahminen 38. ooo gar
nizon askerinin % 73 ' Macaristan ve Bosna'ya yerleti. s
Bylesine orantsz biimde byk bir orduya ait masraflarn
sadece bir blm eyaletler tarafndan karlanyordu. 1558-59 mali yl
iinde Budin eyaletinin gelirleri Macar snrna yerletirilen askerlere
denen maalarn ancak % 28'ini, bir sonraki yl ise sadece % 38' ini kar
layabilmiti. 157o'lerde Osmanl ynetiminin genilemesi ve blgesel
yaylma sayesinde gelirler artt. Budin eyaletindeki yerel gelirler asker
deneinin artk % 9o' n oluturuyordu ve komu Temevar eyaletin
den salanan tahsisatla Macar snr kendine yeter hale gelmiti. Snrn
teki tarafnda, Habsb
.
urglarn saladklar yerel gelirlerin Macaristan
snr kalelerindeki asker maalarnn ancak % 30-4o' n karlad dik-
AVRUPA'DA OSMANLI SAVALARI 1 453-1 826
kate alnrsa, bu nemli bir baaryd. '9 Gene de 1593-6o6 savalar
Macar snrndaki iktisadi ve mali durumu nemli lde deitirdi.
Savatan nce Buda hazinesinin salad gelirlerin % 70-9o' yerel
kkenliydi, ancak sava srasnda bu oran % r7'ye indi. 6oo'de kurul
mu olan Kanije eyaletinden salanan gelirin neredeyse % 9o' merkezi
hazineden geliyordu. 17. yzylda Macar eyaletleri Balkanlar'dan
geiniyordu.
20
1593-6o6 SAVALR; AvRUPA AsKER DEvRMNN MEYDAN OKUMAs
ou Avrupa savann aksine (ancak Macaristan'da erken Habs
burg-Osmanl atmalarna benzer biimde) , bu dnem savalar genel
likle bir kuatmalar sava oldu. Savaan taraflarn hibiri savan gidiat
srasnda kalc toprak kazanm salayamad. Osmanllar Eri'yi (1596) ve
Kanije'yi (6oo) igal ettiler ve bu iki ehri iki yeni Osmanl eyaletinin
merkezi haline getirdiler. Bu arada Hristiyanlar 1598' de, Osmanllarn
1594'te zaptettikleri Yank' (Gyr) , yani "Almanya girii"ni, yeniden igal
ettiler; ayn zamanda Varad', yani "Transilvanya girii"ni de baaryla
savundular. 6o6'da "Tuna ile Zsitva rmaklar arasnda yer alan bir
kampta" Osmanllar ile Habsburglar arasnda statko temelinde bir bar
antiamas imzaland. Cephenin her iki yannda yaanmakta olan huzur
suzluklar -Celali ayaklanmalar ve Bocskai isyan (6o4-o6)- taraflar Zit
vatorok Bar Anlamas'n imzalamaya zorlamt.
Yakn zamanda yaplan aratrmalar uzun sava srasndaki Os
manl ordusunun lojistik gcn aa karmtr. Etkin ikmal sistemi
sayesinde, ordu sava srasnda gda maddesi, hayvan yemi ve malzeme
temin etmeye devam etti. Transilvanya ile iki Romen prenslii Habsburg
lar tarafndan geici olarak ilhak edildii zaman bile, ikmal sisteminde
fazla aksama olmad. Her ikisi de kuzeyden gneye doru akan iki rmak,
Tuna ve Tisza, iae, silah ve sava malzemelerinin ulamn lyk apta
kolaylatryordu. Mallarn rmaklar boyunca hareketi Osmanl rmak flo
sunun denetimindeydi. Ar silahlar, barut tozu, glleler ve sava mal
zemesi Karadeniz'den Yama'ya ulatrlyor, buradan katariara ya da hay
vanlara yklenerek Belgrad'a ya da su zerinde yzlerce ayka'nn sev-
ToP, T FEK vE SNG 1
4
3
kiyat iin bekledii herhangi bir Tuna limanna aktarlyordu. Habsburg
larn ya da dier Avrupa glerinin hizmetinde olan askerlerin aksine, Os
manl askerleri maalarn zamannda alyorlard.2'
Ne var ki bu sava Osmanl ordusunun zaaflarn da ortaya kar
d. Yukar Macaristan genel komutan ( 568-84) Hans Rueber'in 1577
gibi erken bir tarihte tespit ettii bir yetersizlikten, "Trklerin k ay
larnda savama yetersizlii"nden yararlanan Hristiyanlar, 1593-94
knda, Nograd kontluu kalelerini kapsayan geni ve balantl bir top
rak parasn yeniden ele geirmeyi baardlar. Mezkeresztes' te
( Haova) yaanan tek byk meydan sava Hristiyan birliklerinin ate
gc stnln kesinlikle kantlad. 1577 gibi erken bir tarihte,
gelecekteki onyllar iinde Osmanllara kar uygulanacak stratejinin tar
tlmas iin Viyana' da toplanan bir askeri konferansta, konsey yeleri,
"ateli el silahlarnn, imdilik, majestelerinin bu dmana (yani Os
manllara) kar balca avantaj n oluturduu" fkrindeydiler. Son yl
larda yaplan aratrmalar, sava srasnda Habsburg imparatorluk lej
yonlarnn bileimlerinin yan sra silahlarnn da, Planders'te savaan
glerinkine ok benzediini ve ateli silah tayan piyade askerlerinin
oransal olarak (bu say askeri devrim denilen olayn balca gster
gelerinden biri olarak grlr) Hollanda' dakiler kadar ok olduunu
(baz birliklerde bu oran % 75' e ulayordu) gstermitir. Bu ate gc
gene ateli silahlarla donatlm Macar Heyduck'lar ve garnizon askerleri
tarafndan daha da glendirildi. Ayrca, bu birliklerin uygulad taktik
lerin ate gcne dayand da gsterildi. Habsburg mparatorluu'nun
ate gc stnl bizzat sadrazam ve dier Osmanl acllar tarafn
dan da kabul edildi.22
Osmanl hkmeti gidiat iki yolla dengelereye alt. Birincisi,
silahl yenierilerin saysn artrd. kincisi, genellikle sekban olarak bili
nen silahl bir piyade ordusu oluturdu. Ne var ki saylardaki art stan
dartlarda hzl bir de yol at. Ayrca maa yk halen nakit ak
sorunu yaayan bir imparatorlukta mali bir endie kaynayd.
Sekban bi
!
liklerinin kuruluu uzun vadede baka sakncalar
yaratacakt. 6. yzylda yaanan, burada ayrntlarna yer vermeyeceimiz
144 AVRUPA'DA SMANLI SAVALARI 1 4531 826
Tablo 5. 1 Yenieri saysndaki art, 1567-68d3
MAL YIL
r567-68
r6o9
r66o-6r
r665
r669
r67o
r68o
YENERi SAYISI
12. 798
37 627
54- 222
49 556
51.437
49 868
54- 222
iktisadi ve toplumsal deiikliklerin bir sonucu olarak, binlerce kyl evin
den ve yurdundan oldu ve bunlarn pek ou -devletin ateli silah kul
lanmn yasaklamak ya da snrlamak iin gsterdii btn abalara ra
men- yasad yollardan ateli silahlar edindi. ran ve Macar savalan
srasnda hkmet, ateli silah kullanmay bilen, bir ya da iki sefer iin as
kere alnan ve daha sonra terhis edilen aske
r
lerin serbeste silah
tamalarn hogryle karlyordu. Ne var ki, bu sekbanlar sefe
r
lerden
sonra kylerine geri dnecek yerde ekyaya katldlar ya da Anadolu' daki
ayaklanmalara destek oldular. Osmanlclar genellikle Celali isyanlan ile
Macaristan'daki uzun sava arasnda bir balant grrler ve bu savan i
huzursuzluun balca nedeni olduunu dnrler. Anadolu isyanlarnn
uzun sava dneminden bir sre nce balad ve savaa giren sekban
lann byk ounluuun, Anadolu'dan deil Bosna ve Arnavutluk'tan
geldii, dolaysyla bunlarn Anadolu isyanlanna katlm olamayacaklar
artk bilinmektedir. Bununla birlikte sava Osmanl ordusu zerinde
nemli bir dalayl etki yaratt: Habsburg ate gc stnl, ateli silah
Iara ve bunlar kullanabilen adamlara olan talebi artrd. Sonunda bu n
lemler orduda bir zayflamaya yol at. Hkmet, yenierileri isyanlar bas
trmak iin kulland ve. bylece imparatorluk silahl kuvvetlerinin iki ana
unsurunu kar karya getirmi oldu. 24
ToP, TFEK VE SNG 145
ARTAN BYKLKLER, ARTAN MASRFLR
Bir zamanlar tkenmez gibi grnen insani ve maddi kaynaklar
saylan artan maal birlikleri ve uzun savalan fnanse etmeye arhk yet
miyordu: r592'den itibaren emperyal hazine her yl ak vermeye balad.
Tablo 5. 2, Kprl adm tayan sadrazamlarn, yani Kprl Meh
med Paa (r6sr-6r) ve Kprlzade Fazl Ahmed Paa'nn (r66r-76) aldk
lan konsolidasyon nlemlerinin sonularn yanstr. Bu nlemler ak
larn azalhlmasnda baarl olurken, donanmann kurulmas ve silahlan
masnn yan sra Girit Sava'nn da fnansmann salad. Bunun ardn
dan yaanan olaylar -Abaza Hasan Paa isyannn (r658) bashrlmas,
Macaristan'da fetihler (r6s8'de Jen, Karausebes ve Lugos, r66o'da Varad
ve r663'te UyvarfNeuhausel) , Kandiye ( r669) ve Podolya (r672-76) fetih
leri- yarm yzyldr grlmemi baarlard.
Bu baarlardan cesaret alan Sadrazam Kara Mustafa Paa (r676-
83) Viyana seferini balath. r678-8r Rus-Osmanl Sava'nda kazanlan s
nrl baarlarn kamtlad gibi, ncelleri kadar talihli ve yetenekli olmad
halde bu harekah gerekletirdi. r683- 99 Kutsal ttifak Sava srasnda
yaanan olaylar, Kpriilerin mucize gerekletiremeyeceklerini ve Otuz
Yl Savalar srasnda reformlara sahne olan Hristiyan ordularnn arhk
Osmanllar yenebildiini kantamt. Osmanllar, Macaristan kuatmas
srasnda Avrupallarn oluturduklar yeni sava tarzlar ve askeri taktkler
le tamma frsah bulamadklar iin dezavantajl durumdaydlar; Sengatar
(r664) bunun tek istisnasyd. Ancak bu reformlarn bilgisi ksa sre iin
de elzem hale geldi, nk r683'ten sonra meydan savalarnn yerini ku
atma savalar ald; aslnda, r683 ile r697 a:asnda geen on be yl iinde
on be byk meydan sava oldu. Osmanllar bu savalarn sadece ikisini
kazandlar; birinde taraflar yeniemedi, btn dierleri mttefkler tarafn
dan kazanld. Osmanllar r687'de Nagyharsiy'de -Moha'a 25 km. me
safede gerekletii iin kinci Moha olarak anlan sava- r69r'de Salan
kamen'de yaanan "yzyln en kanl sava"nda ve r697'de Zenta'da en
byk yenilgilerini aldlar. r684'te kurulmu olan Liga Sacra (Kutsal tti
fak) birlikleri her savata da galip geldi. Mttefik kuvveteri r685'te Uy
var', r686'da Budin'i, r69o'da Kanije'yi ve r692'de Varad' geri aldlar.
q6 AVRUPA' DA SMANLI SAVALARI 1 453-1 826
Tablo 5.2 Osmanl btelerinde tmar gelirlerini kapsamayan aka cinsinden
aklar, s6s-7o25
MAL YIL GELRLER HARCAMALAR FARK
1565-66 183. o88. ooo 189. 657- 000 - 659. 6oo
1567-68 348.544. 150 22!. 532453 +127. 011. 697
1582-83 313-744645 277578 755 +36. 165. 89o
1592-93 293-400. 400 363- 400. 000 -70. 000. 000
159798 300. 000. 000 900. 000. 000 -6oo. ooo. ooo
16o8 53 69!.446 599- 19!.446 95 500. 000
1643-44 514.467.015 513. 817. 970 +6. 490540
165o 532- 900. 000 687. 200. 000 -154-300. 000
1652-53 517.27!.470 528. 862.971 -1!. 59!.500
1654 537 356433 658 358459 -12!. 002. 026
1661-62 58. 27o. 828 593- 604 361 123 335 333
1666-67 553-429. 239 631. 86. 656 -78432-417
1669 612. p8. 960 637- 206.348 -24- 677 388
1687-88 700. 357- 065 90!. 003- 350 -200. 646. 285
1690-91 565.75. 4o8 812.878-365 -247- 126. 957
1691-92 818. 188. 665 950. 246. 521 -132. 057 856
1692-93 828.373- 518 919. 012. 036 -9o. 638. 518
1693-94 797446775 922 173- 9!0 -152 799750
1694-95 946. 680. 191 I. II4- 192. 325 -167. 512. 134
169697 938. 672- 901 !. 096.178.240 -157- 505 339
169899 !. 147-718378 !. 21!. 379- 266 -63. 56o.888
1700-01 !. 173- 142 5!4 !. 10978!. 204 +63- 36!. 310
Sava eskisinden daha byk miktarlarda maddi ve insani kaynan
seferber edilmesini gerektiriyordu. Osmanl mali idaresinin kendine has
zellikleri nedeniyle, Osmanl askeri harcamalarn hesaplamak imkansz
dr. Osmanl merkezi imparatorluk btesi sadece nakit gelir ve harcama
lar gsterdii iin, denei vilayet hazinesinden salanan askerleri, tmar-
ToP, TFEK VE SNG 1
47
l sipahileri, gda maddesi, hayvan yemi, silah ve sava malzemeleri tedari
kiyle ilgili belli bal kalemleri kapsamaz. Bu masraf kalemlerinin oun
luu nakit olarak denmiyor, eitli vergi gelirleri ve ocaklk sistemiyle kar
lanyordu.26 Bununla birlikte merkezi imparatorluk bteleri askeri har
camalardaki art gsterebilecek baz veriler salar. (bkz. Tablo 5 3)
Tablo
5

3
Ordu bykl ve askeri harcamalar, 68J-1J0127
MAL YIL MERKEZ GARNZON AsKER AsKER HARCAMA
BRLKLER ASKERLER SAYISI DENEG (A) RANI (%)
1687-88 58 974 44-0431 988 48. 88
1690-91 69.247 458474-172 56-4o
1691-92 59 956 74 280 134. 236 495379- 604 52. 13
1692-93 62 593 7 351 132 944 503.172351 5475
1693-94 79786 527. 255 974 5717
1694-95 II4- 012 75971 189 983 648. 013- 576 58. 15
1696-97 107-403 77. 168 I84 57I 60. 399- 096 55- 09
1698-99 103 913 86. 395 190- 308 66. 8o4u67 55- 14
1700-01 8r. 853 87310 169.163 636. 569. 460 57 35
Tkenen imparatorluk ilk byk toprak kaybna 1699'da Karlof
a'da urad: Yeniden igal edilen Macaristan (Teme blgesi hari) ve
Transilvanya Habsburglara teslim edildi. Bu arada Venedik Mora'y ald;
Kamanie Polanya'ya verildi ve 1686'da Kutsal ttifak'a kahlm olan Rus
ya, Azak'la dllendirildi.
GERLEME VE REFORM, 1699-1826
18. yzyl Osmanl askeri tarihi Habsburg-Rusya-Osmanl ahma
s, yava fakat srekli bir toprak kayb ve ihtiyatl ancak yetersiz reformlar
la nitelenir. Yzyln ilk yarsnda Osmanllarn geleneksel dmanarna
(Venedikliler, Habsburglar ve ranllar) kar verilen savalar mulak so
nular doururken, yzyln ikinci yarsnda Ruslara kar giriilen savalar
I
4
8 AVRUPA' DA OSMANLI SAVALARI 1 453-1 826
bir dizi ar yenilgiyle sona erdi. Yzyln ilk yarsnda sava meydanlarn
da yaanan baarszlk i siyasette huzursuzlua yol at: ki Osmanl sul
tannn (1703'te II. Mustafa ve 173o'da III. Ahmed) tahttan indirilmesiyle
sonulanan iki isyan yaand. Yzyln ikinci yarsnda baarszln bede
li daha da ar oldu: Ksmen kamusal ilevlerinden, ksmen de topraktaki
mlkiyetlerinden (iftlik) g alan ayan takm (tarann nde gelenleri) ,
arlkl olarak Rus cephesinde toplanm olan ordunun yokluunu frsat
bilerek merkezi denetimin dna kmaya balad. yle ki yzyln sonun
da, "Yanya Aslan" Tepedelenli Ali Paa, Vidinli P
a
zvantolu ve Bat Ana
dolulu Karaosmanolu ailesi gibi kimilerinin, kendi zel malikaneleri ve
ordular olduu gibi, kendi d siyasetleri ile d ticaretleri bile vard. 19.
yzyln banda merkezi ynetim pek ok d mntka zerindeki deneti
mini kaybetti: rnein Yellabi mezhebi Suudi emirlerinin nderliinde
Medine (1804) ve Mekke'nin (18o6) denetimini ele geirdi. Bu arada Mem
luk emirleri ve Fransz istilas (1789-1802) Msr'daki Osmanl iktidarn
sarst. Nihayet 18o5'te Babali'nin Aravut kkenli paral askeri Mehmed
Ali, Msr'da iktidara el koydu. Mehmed Ali, Avrupa tarz ordusuna daya
narak krk yl ikidarda kalacakt. mparatorluun iktidar ekirdek nnt
kada bile tehdit altndayd. 1804 Srp ayaklanmas bir dizi ulusal kurtulu
savann balangcn belirledi. 182'o'lerde Msr'n yan sra hem Srhistan
hem de Yunanistan fiilen bamsz olmulard.
Osmanllar bu yzylda girdikleri ilk byk savata, 1716-18' de Pe
tervaradin'de Venedik-Habsburg ittifak karsnda byk bir yenilgiye u
radlar. Ardndan, Temevar'da Banat, Eflak ile Srbistan'n bat blgeleri,
Belgrad ve Bosna'nn byk bir blm gibi toprak kayplan geldi. te
yandan Mora'nn tamamn Venedik'ten geri almay baardlar. Ayrca,
1737-39'da Habsburglara kar yeni bir savata Belgrad' ve Kuzey Balkan
topraklarn da geri aldlar. Bunun zerine Habsburglar Macaristan'n g
ney snr boyunca kurulmu olan askeri cephenin ardna ekildiler.28 Bun
dan sonra iki imparatorluk ak savatan kanmaya alt. Habsburg g
leri Avusturya Veraset Sava (1740-48) ve Yedi Yl Savalar'yla (1756-63)
urarken, yzyln ilk yllarnda askeri cephenin teki tarafnda kendi ka
lelerini tahkim etmi olan Osmanllar, artk balca hasmlar haline gelen
ToP, TF E K, vE SNG 1
49
Rusya'ya kar giderek daha umutsuz ve daha pahalya mal olan savalara
giritiler (1736-39, 1768-74, 1787-92 ve 1806-12 savalar) .
1683-99/1700 Kutsal ttifak savann sonunda, elde ettii toprakla
rn azl karsnda d krklna urayan Rusya, 18. yzyln ikinci yar
snda hzla byk bir Avrupa gcne dnmekeydi. Byk Petro'nun y
netiminde batan sona reformdan geirilen Rus ordusu, asker says ve si
lah bakmndan Osmanl ordusundan stnd. Osmanllar her ne kadar
17n' de Prut'ta bir Rus ordusunu yenilgiye uratmay baardlarsa da, yeter
siz ikmal ve salgn hastalklada ypranm ama daha usta bir Rus ordusu
nun 1736-39 savanda Krm'a girmesini nleyemediler. Aslnda bu srada
Krm' Rus igalinden kurtaran, Fransz diplomatik mdahalesi oldu. Sa
vata 1oo. ooo askerini kaybeden Rusya Belgrad Bar'na gre, sadece
AzakjAzov blgesini elinde tutabildi; en byk zleminden, yani bir Kara
deniz flosundan imdilik vazgemek zorunda kald. Bu zlem Kk Kay
narca Bar'na kadar gereklemedi. 1768-74 savanda Osmanllarn u
rad ar yenilginin ardndan imzalanan bu anlama, Osmanl tarihinde
ki en byk utant.
Rus-OsMANLI SAvA, 1768-74
Bu sava hem Rus ordusunun gcn hem de Osmanllarn zaaf
larn gsterdi. Her iki imparatorluk da grlmemi biimde seferber ol
du. Rusya Tuna blgesine 100. 000 ve Polanya'ya 6o. ooo kii yerletirdi.
Osmanllar 6o. ooo yenieri, I45 ooo tmarl sipahi ve 10o. ooo Tatar ba
bozuunu seferber etti. Fransa'nnkinin ancak bete biri kadar olan bir
gelide Avrupa'nn en byk daimi ordusunu ( 176o'larda yaklak
450. 000 kii) besleyen Rusya'da askerlik zorunluydu. Tm Rus erkekle
ri askere yazlmak zorundayd ve yzyl boyunca yaklak 2.4 milyon kii
silah altna alnd (ylda ortalama 24- 000 kii). Osmanllarn iki ordusu
vard: stanbul'da ve kalelerde yerleik daimi ordu ve "gnlllk, kyler
den asker toplama ve rvetin bir bileimi" olan miri levendat. Zorunlu
askerlik sistemine gei, yzyln sonunda hala tamamlanmamt. Yeter
siz nderlik ve disiplin sorunlar Osmanl ordusunu olumsuz ynde etki
lereye devam etti. 29

s
o
AVRU PA'DA OSMANLI SAVALARI 1 453-1 826
Her iki imparatorluk Avrupa standartlanyla kyaslandnda daha
ucuz savayor, gene de masraflar zayf ekonomileri zerinde byk bir
yk oluturuyordu. Osmanl askerleri Ruslardan daha iyi besleniyor, ikmal
sistemleri de Ruslara oranla genellikle daha iyi iliyordu. Bununla birlikte
her iki imparatorluk da alk ve hastala are bulahilmi deildi. Osmanl
larda, tahl satn alan ve sava cephesine ulatran devlet simsarlan vard.
Bu grevliler Fransz munitionaire1erinin [orduya malzeme salayan mte
ahhitler bir benzeriydi, ancak ou kez ucuz ve kalitesiz tahl satn alr ve
kalan paray ceplerine atarlard. Osmanllar kendi topraklarnn dnda sa
vayorlard; asker ve erzak Balkanlar' daki komu eyaletlerden ve daha ok
Dou Anadolu'dan getiriliyordu. Askeri ikmalin kalitesi genelde iyiydi.30
Bununla birlikte, geleneksel Osmanl sistemi savurgand ve 77o'lerde sa
nayi atlyelerindeki retim gittike artan talebi artk karlayamaz hale gel
miti. Szgelimi barut tozunu ithal etmek gerekti. Bir dier sorun, ikmal
maddelerinin ok uzak mesafelere ulatrlmasyd. 1769 ile 1773 arasnda,
devlet tarafndan yllk 8soo-9ooo kz ve 9500-J4. 000 deve ile 6soo-
7ooo at ve katr kiralandY
SAVA VE EKONOM
8. yzyln ilk yarsnda, Osmanl ekonomisinin btn sektrleri
byyordu. 172o'lerde Sofya- Samakov blgesindeki demir retim merke
zinde 8o ocak faaliyetteydi. 173o'larda ok sayda yeni ocak kullanma al
d. yle ki 76o'ta yerel yetkililer hkmetten yeni ocaklara lisans verme
mesini ister hale geldiler, aksi takdirde blgedeki btn ormanlar ksa s
re iinde tkenecekti. Tarmsal sektrde de benzer bir ilerleme saland
ve baz mallarn (rn. tahl, deri, pamuk ve yn) ihracna getirilen yasak
lar kaldrld.
Ekonomiyi Rus savalan tketti. 179o'larda Samakov ocaklarndaki
retim, savalarn ayrlmaz bir paras olan ve silahlardan daha byk bir
ykma yol aan salgn hastalklarn patlak vermesi zerine duraksad. Terk
edilen madenler, Balkanlar' daki savan ve kargaann tuhaf bir rn
olan "dal asilerin" eline geti ve merkez, ocaklardan yararlanma imkan
n kaybetti. Hammadde ihracat bir kez daha yasakland ve giyimlik deri ile
ToP; T FEK VE SNG
eitli kumalarn ihracatna yeni yasaklar kondu. q6o ile r8oo arasnda
fyat arhlar % 2oo' e ulat.32
Yllk devlet harcamalar q6r ile r785 arasnda % 30 artt (r76r'de
14- 064.788 gm kurutan r785'te r8. 693.336 gm kuma), ancak sa
va yllarnda meydana gelen art % roo' buldu. Asker maalar r784'te
harcamalarn % 75'ini, r785'te % 74'n olutumyordu. Bu arada devlet
gelirleri aa yukar ayn dzeyde kald ve gelirleri arhrma abalar genel
iktisadi durgunluk yznden baarsz oldu. Mali
.
kaynak yetersizlii Os
manllarn r783'te rm' ilhak eden Ruslara hemen tepki gstermesini
nledi. Osmanl liderleri sava iin yeni askerlere ihtiya olduunu gayet
iyi biliyorlard, ancak hazine ek maa demelerini karlayabilecek dumm
da deildi. Defterdar savaa balamak iin s milyon kuma, yani toplam
hazine gelirlerine eit bir miktara ihtiya olduunu belirtiyordu. Bu arada
kaptanderya bir sava flosu kurulmasnn 6-7,5 milyon kuroa mal olaca
n hesaplam ve ayn zamanda 36. ooo yeni askerin gerekli olduunu be
lirtmiti.33 Bu koullar altnda Babali'nin seferi balatmak iin q87'ye ka
dar bekleresi hi artc deildir.
REFORMLR
Bir Macar dnmesi ve imparatorlua matbaay getiren kii olan b
rahim Mteferrika (r674-1754) , 1732 gibi erken bir tarihten beri reform ge
reini belirtiyordu. Eserinde, Avrupa ordularnn gl olmasn salayan
zellikleri kendince aklam ve Osmanl askeri zaafnn temelinde bu un
surlarn eksikliinin yattn ne srmt. Hristiyan ordularnn yaps
n, piyade, svari ve ar svarinin oranlarndaki dengeyi ve bu gruplar ara
sndaki mkemmel ibirliini vyordu. vgye deer bulduu dier nite
likleri yle belirtiyordu: askerlerin stn eitim ve talim yntemleri, disip
lini, subaylarn ysek oran (en az % 25) , yksek komuta kademesinin eh
liyet, askeri kamplarn dzen ve savunma sistemi, askeri istihbarat ve kar
istihbarat, "geometrik" birlik dzeni, "la maniere de combattre" [sava
usulleri] ve atei srekli klmak iin uygulanan yaylm atei teknikleri. M
teferrika, Peto dnemi askeri reformunu taklide deer bir rnek olarak g
ryor ve Ruslarn Hazar Denizi'ni denetim altna almalarn salayan Rus
AVRU PA'DA OSMAN Ll SAVA LARI 1 453-1 826
flosunun yapmna dikkat ekiyordu.34 Mteferrika'nn yaph deerlendir
me, aralannda Luigi Ferdinando Marsigli ya da Mareal Saxe'n da bulun
duu dier acl Avrupal gzlemcilerin vard pek ok sonucu tekrarlyor
du. Mareal Sae, 1732' de, "Onlarda (Osmanllar) eksik olan cesaret, saylar
ya da servet deil, dzen, disiplin ve tekniktir"35 demit. Mteferrika'ya g
re, baannn srn askeri rgtlenme, dzen ve disiplinin salanmasnda,
baka bir deyile, yeni bir dzenin (nizam- cedid) getirilmesinde yahyordu.
Bunu izleyen reformlar gene de, Fransz dnmesi Humbarac A
med Paa'nn (Comte de Bonneval) nderlii allnda topu snfyla ilgili ola
rak yaplarlada snrl tutuldu. Osmanl nderlii yaygn yapsal reformdan
kan
d
, nk bu tr reformlann btn toplumsal dokuyu tehlikeye saka
candan korkuyordu. Ancak 1787-92 Rus Sava'nn feci baanszlklann
dan sonradr ki kken reformlara giriildi. III. Selim Avrupa modelinde ye
ni tip bir ordunun kurulmas iin hazrlanan bir plan ortaya koydu. Bu, ge
leneksel olarak ayncalkl askeri snfn (zellikle yenieri-ulema ittifak) di
reniiyle karlah. Nizam- cedid (2536 kiilik bir alayla kurulmu, ancak
8o8'de 25. 000 kiiye ulamh) dahld. Gerek reformlar iin yenieri
ocann tasfiyesini (8z6) beklemek gerekeceki. Bu reformlar, tam da tah
min edildii zere, derin ve beklenmedik toplumsal deiimleri ateledi.36
ToP, T FEK vE SNG 1
53
1.
BRIAN L. DAVIES
RUS ASKERi GCNN GELM
14531815
B
yk Moskova prenslerine dorudan bal tek askeri g, s. yzy
ln ortalarna kadar sadece kendi bayarlarndan ve bayarlarnn hiz
metkarlarndan (dvoriane ve deti boyarsky) oluan kk bir muha
fz gcnden ( dvor) ibaretti. Acil durumlarda bu g, hemen toplanan bir
kyl milisinin yan sra, Moskoval Danilovi slalesinin kk karde so
yundan gelen prensler ve kendi bamsz prensliklerini yneten dier
prens klanlaryla yaplan ykmllk anlamalaryla uyarnca, bunlarn
maiyetleri askere alnarak artrlabiliyordu. Ancak byk prens, mttefik
prensler iin siyasal bakmdan elverisiz durumlarda, onlar yardma zorla
yacak bir gce henz sahip deildi; bu yzden, Novgorod ve Pskov'un bo
yar oligarklar, Tver, Riazan ve Suzdal'n prensleri, 38o'de Kulikovo'da Al
hn Ordu Devleti'yle yz yze gelen Dimitriy Donskoy'a yardm etmediler.'
Sonunda 1425-53 Sava, Moskova Byk Prensi I l.Vasiliy'in si
lahl kuvvetler zerinde neredeyse bir tekel kurmasn salad. Sava Va
siliy'in byk prenslik unvan iin yaran en gl rakiplerini yok ederek
onlarn mal ve mlklerini ilhak etmesini ve maiyetlerini devralmasn sa
lad. Mirasn blnmesi yznden kuaklar boyunca iktisaden zayflam
olan dier prensler topraklarnn yetersizlii karsnda hayatlarn tebaa
olarak srdrmekten baka bir seeneklerinin olmadn grdler. Geri
ye kalan birka bamsz prenslik Moskova'ya ylesine ar bir hara de
mek zorundayd ki, ellerinde kayda deer bir askeri maiyet bulunduracak
gelir kalmad. Bir zamanlar Moskova'nn en ciddi rakibi olan Tver Prens
lii savaa en fazla 6oo adam srebilecek durumdayd.2 Byk prensin
dvor'u geniledike ve nfuzlu kiilerin sadakat gsterecekleri alternatif
merkezlerin says azaldka, I I.Vasiliy ve ardllar, I I I . ivan ( saltanat
1462-sos) ve I I I. Vasiliy ( saltanat sos-33), bir vasaln hizmetten ayrlma
ve baka bir efendi bulma hakkn yava yava ortadan kaldrarak vasall
karlkl bir iliki olmaktan karp boyun eme temeline dayanan bir ta-
1
54
Rus AsKERi GcNN GE Li i Mi 1 453-1 81 5
biyet ilikisine dntrdler; bir prensin ya da boyarn ayrl bir kez
ihanet olarak nitelenince, onun akrabalarndan ve evresinden oluan b
tn maiyeti, topluca sadakat belgesi imzalamaya, byk para cezalar de
meye ya da efendilerinin byk prensin hizmetine girmekten kamaya a
hmas halinde bunu canyla demeye zorlanarak eli kolu bal hale geti
rilebiliyordu. Bu arada Moskova prensliinin topraklarn hzla genilet
mesi -III. ivan dnemindekinin katna, 6oo. ooo milkarelik bir alana
kendilerine geici para toplama hakk ve taradaki vergi mkelleflerinden
"geinme" izni verilen ve artk vekil (namestniki) sfatyla byk prens ad
na yneten dier prens ve boyariarn da kazanlmasnda etkili bir ara ol
d
u. Moskova'nn Volga'nn tesine ve batda Smolensk ve Seversk blge
lerine doru yaylmas da, pek ok Tatar ve Litvanyal soyluyu saf deitir
meye ve byk prensin hizmetine girmeye tevik etti.
Byk prensin dvor'una katlan bu yeni yelerin pek ou, soylu
luk derecesi yksek, hatta yabanc soydan gelen bamsz prensler olduk
lar iin, onlar, asaleti fazla yksek olmasa da daha uzun sredir hizmet
eden Moskoval boyar maiyetle ayn hiyerariye sokmann bir yolunu bul
mak ve bunu birinci kesimin klan onurunu ineitmeden ve ikinci kesimin
hizmette gsterdii sadakati lekelereden yapmak gerekiyordu. Erken r 6.
yzylda bu iki grubun stat iddialarn btnletirmek iin ayrntl bir
rtbelendirme sistemi (mestniestvo) oluturuldu. Mestniestvo zaman za
man komutada, seferberliin yavalamasna yol aabilen liyakat sorunlan
dourmu ya da komutanlarn askeri tecrbeden ok kdem esasna gre
atanmalaryla sonulanm olsa da, btnyle ele alndnda, Moskova
otokrasisinin temelini oluturdu. Bu sistem Moskova bayarlarnn kuak
lar boyunca sadakatle yaptklar hizmeti dllendirirken, unvan sahibi
prensleri byk prensin hizmetine girmeye raz etmek iin klan onurunu
yeterince dikkate alyor ve kendi sosyopolitik zerkliklerinden vazgeme
lerinin karlnda onlara stat ve makam salyordu. Aslnda, rtbesi in
dirilen ya da hizmette baarsz olan kiinin akraba ve torunlarn da ayn
uygulamaya maruz brakarak, klan onurundan hizmet ahlakn glendir
mekte yararlanyordu. Bylelikle mestniestvo, dvor'u, yelerinin toplumsal
stats herhangi bir Avrupa soylu snfna oranla ok daha fazla oranda
ToP, T FEK vE SNG 155
devlet hizmetindeki liyakattan kaynaklanan, daha istikrarl ve sadk bir st
hizmet snfna dntrd. s. yzyln ilk yarsndaki kaosu unutmayan
ve Moskova'nn yaylmaclndan kaynaklanan daha byk siyasal gani
metierin mestniestvo'ya gre datlmasndan genellikle tatmin olan bu
st hizmet snfiun, "otokratik" bir saray kltrnn olumasnda byk
prensle ibirlii yapmamas iin pek fazla neden yoktu.3
Kk tara soyluluunun bir orta hizmet snfna -byk prens in
ordusunun asl gvdesini oluturacakt- dnm, III. ivan'n Novgo
rod bayarlarnn ve bapiskoposunun "hainane" siyasal direniinden on
larn topraklarn topluca msadere etmek iin yararland 1478'de bala
d. Mlkler ivan'n alt maiyetini oluturan 2000 kiiye pomestia olarak da
tld. Pomest'e, daha st hizmet snfna mutlak olarak verilmi byk
mlkierin aksine, hizmet kouluyla verilen yeni bir toprak mlkiyeti bii
miydi. Pomest'e, yani hizmet karlnda elde edilen toprak sahiplii, Ri
azan, Pskov ve Smolensk'te ve Moskova'nn sonraki yllarda ilhak ettii di
er blgelerde yaygnlat; byk prense yapt askeri hizmet karln
da kendisine pomest'e tahsis edilenler, eskiden bamsz ama imdi yoksul
dm pek ok prens ve boyar ile onlarn azat edilmi klelerini ve nce
ki zgr hizmetkarlar (deti boyarskiy) kapsyordu.
Devlete hizmet ilkesinin bakent soyluluundan kk tara soy
Iuluunu kapsayacak ekilde genilemesi, byk prense daha byk ve
siyasal bakmdan daha gvenilir ordular seferber etme yetenei kazan
drd. Vorotinskiyler ve Beliskiyler gibi soydan zengin prensler, kendi
zel birlikleriyle byk prensin ordusuna katlmaya devam ettiler, ancak
bunlar grece kk glerdi. 145o'lerden itibaren byk prensin ordu
sunun sava alanna, tipik olarak ya da be polki ya da alaydan oluma
durumuna gre kk ya da byk dzen iinde ktn grrz: B
yk prensin dvor'u byk alay ya da "egemenin alay"na (erken 6. yz
ylda yaklak 2700 kii) dnrken, orta hizmet snf, nde gelen hiz
met prensleri ve boyariarn komutasnda, ileri, art, sol kanat ve sa ka
nat alaylarn oluturdu; devasa yk konvoyu da ok saydaki kle ve ky
lleri tarafndan korunuyordu. zellikle byk seferlerde ordu, hizmet
Tatarlar ve Rus olmayan dier vergiye tabi halklar ile dzensiz piyade ve
Rus AsKERi GcNN GELi i Mi 1 453-1 81 5
istihkamc olarak hizmet eden bir kyl milisinin salad svari yedek
leriyle daha da geniletilebiliyordu.
I I . Vasiliy, I I I . ivan ve I I I.Vasiliy dnemlerinde yaplan byk l
ekli seferberlikler, IV. ivan dnemindekilere gre hem sayca daha azd
hem de daha ksa sreliydi. Bununla birlikte Moskova'nn savunma stra
tejisi, Ugra ve Oka kylar boyunca her yl alaylar yerletirme uygulamas
nn balad rs2'ye kadar geni bir cephe boyunca byk kuvvet youn
lamasn gereksiz gryordu; dmann ilerleyiini yavalatmak ve Mos
kova'ya seferberlik sresi kazandrmak iin, istilac Krm Tatarlar ya da
Litvanyallar tarafndan geleneksel olarak kullanlan yollara aprazlama
yerlemi birka tahkimatn yaknna kk kuvvetler konulandrmann
yeterli olduu dnlyordu. O nedenle, byk prensin byk kaynak
lar seferber etme gc, Rus kroniklerinde yaplan hesaplamalar ve ya
banc gzlemcilerin deerlendirmelerini eletirmeksizin kabul eden Sov
yet tarihilerinin iddialarna ramen, ksa sre iinde devasa ordulara yol
amad. Pole Maciej Miechowta'nn iddia ettii gibi, I I I . Vasiliy'in,
rsr7'de yedekler ve yk konvoyu personeliyle birlikte 175 000 kiiyi sefer
ber edebilmesi pek muhtemel deildi. En eski Moskova askeri konulan
ma kaytlar ordu byklnn hesaplanmasna fazla yardmc olmaz;
bunlar sadece komuta kademelerine yaplan atamalar listelerken alay b
yklkleri hakknda bilgi vermez. Ancak A. N. Kirpinikov ve Dianne
Smith, komuta kademesinin lojistik ve yapsnn, r6. yzyl boyunca Mos
kova ordularn azami 35. 000 kiiyle snrl tuttuunu ve I I I . Vasiliy dne
minde Moskova silahl kuvvetlerinin toplam gcnn, r6. yzyln sonun
daki saydan ( rro. ooo) nemli lde az olduunu ne srerken muhte
melen hakldrlar.4
Gustave Alef, A. V. ernov, V. I. Buganov ve dierleri, III. ivan d
neminde, mestniestvo uygulamasnn ve pomest'e toprak mlkiyetinin ya
ylmasyla birlikte ordunun bydn ve rgtlenmesinin daha karma
k hale geldiini, bunun byk prens ve onun bayar dumasnn askeri i
leri, askeri kayt tutmada uzman bir merkezi sekreterliin yardm olmak
szn yrtmesini imkansz hale getirdiini iddia ederler; ancak onlarn
bu iddialarn destekleyecek belgesel kantlar olduka azdr ve bunun ne-
ToP, TFEK ve SNG 1
5
7
deni de muhtemelen ordunun grece kk olmasdr. ilk askeri konu
lanma kitaplarnn retildii s. yzyln sonlarnda, byk prensin sara
ynda yaklak on be ile yirmi sekreterin ve bunun iki kat yazcnn faali
yet gsterdii dorudur. Ancak Mareal Poe, yakn zaman nce, ordunun
sso'lere kadar, askeri ynetirde uzman bir sekreterlik iinde sreki ve
resmi saray yazclarnn grev yapmasn gerektirecek bykle ve kar
maka ulaamadn ne srmtr. Baka bir deyile, merkezi hk
metteki ilevsel farkllamann, saray haznedar ile saray mlklerinin y
netiminden sorunlu bir vekilhar arasndaki i blmnden daha ileri ol
mad 47o'lerde, bir seferberlik bakanl (Razriadniy prikaz) prototipi
nin varlndan sz etmek iin erkendi.5
Bu nedenle bu dnemde, yerel heveslileri byk seferlerde dvor'a
katlmaya ynlendirme, dorudan doruya sorumluluklan gittike artan
yerel memurlara bal olmutur. Ge s. yzyldan nce yerel hkmet
teki vekil sisteminin idari etkinlii snrl kalm olmaldr; yerel yneti
min neredeyse her eyinden sorumlu olmalarna ramen vekiller, sade
ce szl emir alyor ve Moskova'ya olduka seyrek rapor veriyorlard. Sa
dece blge halkndan topladklan "hara"la dllendirilmeleri, ar yk
sek vergilere yol aabiliyordu. Ancak vekiller en azndan askeri uzmanl
a sahiptiler (stratejik snr blgelerine atananlarn nemli sefer dene
yimleri vard) ve hazineye yk olmuyorlard. Yeni ilhak edilmi blgeler
de ou yerel hkmet yetkisi, yerleri bir iki yl iinde -aldklar harac
arpala dntremeden- deitirilen gvenilir maiyetlerin eline teslim
edildi ve bu dumm I l . Vasiliy'in ardllarna muazzam bir siyasal avantaj
salad. I I I . ivan ve III. Vasiliy dneminde vekillik ynetimini daha so
rumlu ve etkin hale getiren bir dizi nlem alnd: 488 Beloozero Szle
mesi baz hara taleplerini snrlayan ve cemaat temsiltilerinin yasal i
lemlere bizzat tanklk etmesini gerektiren kurallan belirledi; 497 Su
debnik Yasas adli ilemlere standart getirdi ve rveti yasaklad ve
so' dan sonra vekillerin merkezi denetimi iin askeri kaytlarn tutul
masndan sorumlu sekreterler atand. I I I . Vasiliy dneminde yerel hk
metin daha ileri dzeyde militerletiini gsteren bir belirti, yeni bir ye
rel memuriyet trnn, ehir topusunun ve tahkimat angaryasnn g-
Rus AsKERi Gc N N GELi i M i 1 453-1 81 5
zetimine ek olarak, vekilin baz mali ve denetim grevlerini de stlenen
"tahkimat vekilharc"nn ortaya kmasyd. 6
Rusya'nn 147o'lerden sonra yaad demografik ve iktisadi iyile
me, reformlar daha da ileri gtrd. Yzyln sonunda, hkmet henz
ilhak edilen N ovgorod blgesinin kadastro almalarn tamamlam ve
bylece vergi toplama, kyl milisi seferber etme, pomesik'in seferberlik
hizmeti ykmlln toprak ve emek gcne gre ayarlama yetenei
ni artrmt. Kyllerin ayrlma hakkna getirilen Aziz George Gn k
stlamalarnn yan sra kadastro kaytlar da, orta hizmet snfnn askeri
hizmet kapasitesini korumak iin kylln uzun sren serfletirilmesi
srecinin balamasna yardmc oldu.
Nakit vergi gelirlerinin merkezi hazineye byk miktarlarda ak
maya balamas iin bir elli yln gemesi gerekecekti, ancak ordu da ha
zineden henz fazla pay talep etmiyordu. I I I . ivan ve III. Vasiliy dnem
lerindeki en byk askeri yatrm muhtemelen snr kalelerinin kurulma
sna yapld; masraflar vergi mkelleflerine, zellikle angarya biiminde
yklendi. Sefer ordusu hala arlkl olarak, ateli silahlardan ok yay ya da
elik silahlarla donahlm bir svari ordusuydu ve kendi donatm ve bes
lenmesinden genellikle bizzat kendi sorumluydu. Herberstein, orta hiz
met snfna denen nakit parann pek az olduunu, seyrek dendiini,
zengin svariler svari klc ve gs zrhyla donanrken, byk oun
luun ketenden yaplm kaln bir tegilai ceketi giydiini ve yay ile silah
landn gzlemledU
Barutu savalar Rusya'ya iki evrede girdi. Bu yntemin Tatarlar ta
rafndan getirilmi olma olasln tamamen bir kenara brakmak mm
kn deildir; eski bir kaynakta, Ruslarn Moskova'y Toktam glerine
kar savunurken ilk kez kulland (382) top ya da havan, muhtemelen
Trke tfng szcnden iliretilen bir szckle tiufak diye geer. Ancak
ilk ateli silahlarn (demir emberlerle takviye edilen bklm sacdan ya
plm kk kalibreli silahlar) Rusya'ya 38o'lerde Livonya ve Litvan
ya'dan girmi olmas ve 15. yzyln ortalarna kadar byk Moskova
prenslerinin bu teknolojiyi Tver ve dier Bat Rus topraklarnn prensleri
kadar benimsememi olmalar muhtemeldir. kinci evre (47o'ler) Mos-
ToP, T FEK VE SNG 1
5
9
kova'nn askeri geliimi zerinde ok daha byk bir etki yaratt: Livonya
ordusunun uygulad ablukann, Moskova'nn Kuzey Avrupa'dan yapt
slfr, gherile ve metal almn zorlatrmas ve II. Mehmed'in talyan
modeli byk apl bronz toplada stanbul'da kazand baarnn farkna
varlmas zerine, III. ivan, gelini Sofya Paleologa'nn Papalk saray ile
olan ilikilerinden yararlanarak, Rudolfo Fioraventi degli Alberti'yi ve di
er talyan ustalar Moskova'ya davet etti.8 1494'te, byk prensin cepha
nesini retmek zere Kremlin yaknlarnda bir top dkmhanesi ve ba
ruthane kurulmutu. retilenlerin byk bir blm kent duvarlarnn
zerine yerletirildi; byklkleri ve ulam zorluklar yznden bu silah
lar, atlarn ektii tekerlekli top arabalarnn kullanld po'lere kadar
salrada kullanmak ekonomik olmad. III. Vasiliy'in 5r4'teki Smolensk
kuatmasnda 2000 top kulland sylenir, ancak bunlarn ou kk
falconet'lerdi. Piyadenin el silah kullanm da henz olduka snrlyd. Az
saydaki istisnalardan biri 152r-22'de yaand. Bu tarihte, 1500 Litvanyal
ve paral Alman yaya askeri ve bir seyyar salra topu, Oka savunma hattn
da svar alaylaryla birlikte Krm Tatariarna kar kullanld.9 Tatarlar
r48o'de Ugra'da geri pskrten, arkebzclerin ateinden ok okulard.
Ancak Moskova'nn ge r5. ve erken 6. yzyllardak askeri baar
s, svari ordusunun artan byklnn ve tutarllnn -zekice uygula
nan bir diplomasiyle birlikte- onun bu evrede kuzeyli komularna kar da
ha rekabeti olmasn saladn gsterir. Novgorod'daki orta hizmet snf
svarsini harekete geiren yeni pomest'e sisteminin Novgorod blgesinin
dna yaylmas, bah snrn nce daha gvenli hale getirdi, sonra genilet
t. Moskova'nn Litvanya ile savalar (1492-94, r5oo-o3 ve r5r2-22) Litvan
yal byk prensleri Pskov ve Novgorod zerindeki iddialarndan vazgeme
ye zorlayarak pek ok Litvanyal prens ve boyarn Moskova tarafina geme
sine neden oldu ve nihayet Moskova'nn Smolensk, Briansk, Novgorod-Se
verskiy ve ernigov blgelerini ilhakyla sonuland. Moskova, r48o-8'de
Pskov'u Livonya Birlii'ne kar baaryla savundu. 1495-96'da svelilere
kar gerekletirilen Fin seferi bu kadar kesin sonu vermedi; Rus ordusu
pek ok tutsak aldysa da Viborg'u zaptetmeyi baaramad ve sveliler van
gorod'da yeni yaplan Rus kalesini yamalayp atee verdiler. w
6
o
Rus AsKERi GcNN GE Li i Mi 1 453-1 81 5
Gney ve dou snrlarndaki tehlikelerin azalmasyla bah ve kuzey
bat snrlan boyunca daha byk harekatara girime olana arth. Altn
Ordu'nn dalmas, Moskova'nn Kasmov Hanl'n kurmasn (1452) , ye
ni Kazan Hanl'ndaki veraset mcadelesine mdahale etmesini ve Litvan
ya, Livonya ve Alhn Ordu'ya kar Krm hanlanyla ittifak kurmasn (r48o
I5I2) salamt. Knmllann Litvanya'ya yaphklan aknlar, Alhn Ordulu
Ahmed Han' Litvanya takviyesinden yoksun brakt; aksi halde Ahmed
Han 148o'de Ugra'y geerek Moskova'ya saldrmaya cesaret edebilirdi.
2.
IV. ivan'n r547'de arlk unvann almasndan hemen sonra, hk-
met metropol soylulannn ve kk soylularn hizmet ykmllklerini sis
temletiren ve genileten bir dizi byk reforma giriti, yeni askeri oluum
lar yarath, merkezi ve yerel hkmetin gelir salama ve insan gcn hare
kete geirme yeteneini glendirdi. Reform karanndak ba uyarann, Ka
zan Hanl'nn fethini gerekletirme karar olduu grlr. 1549'dan son
ra hanla hara deyen Ceremilerin isyan ve ah Ali'nin Kazan tahhn el
de etmek iin Rusya'ya balanmaya hazr oluu, bu karar kolaylahrd.
rpo'lerden beri Rus snr ehirlerine aknlar dzenierekte olan Krm
Hanl'na kar duyulan savunma ihtiyac ve Livonya Birlii'nin Estonya ve
Letonya ehirli ve kylleri zerindeki hakimiyetinin zayflamas zerine,
blgesel genileme frsatlannn kmas da buna katkda bulundu.
Osmanl mparatorluu'nun tam bir otokrasi ve Avrupa'nn en
gl ordusuna sahip g olarak edindii hret dikkate alndnda, IV.
ivan'n reform programnn byk blmnn, baz Osmanl kurumlar
nn Rus benzerlerini yaratmaya almas artc deildir. Transilvanyal
Prens Jan Zapolya, Moldavyal IV. Petro Gospodar Rares, Litvanyal Het
man Fedor Sapieha ve Habsburg imparatoru I. Ferdinand'n hizmetinde
geirdii yllarda, Osmanl askeri ve siyasal pratiiyle taman ivan Peres
vetav'un 1549'da tavsiye ettii eitli nlemler uygulamaya kondu."
Peresvetov'un askeri hizmetiiierin terfiinde gerekli grd Os
manl tipi liyakat dzeni, mestniestvo'nun siyasal gereklilii nedeniyle
tam olarak uygulanamazd, ancak hkmet zellikle nemli seferlerde ko
muta atamalarm kdem tartmalarndan kurtarmak ve kdemi belirle-
ToP, T FEK vE SNG 6
mekte hizmet ylna arlk vermek iin admlar att. r55o'de IV. ivan
rooo taral hizmetlinin -genellike deti hoyarskiy- Moskova'dan 60"70
verst uzaklkta yer alan fark byklkteki pomest'e'ye rtbelerine gre
yerletirilmesini, bylece gerektii anda hazr olmalarnn salanmasn
emretti. Bu Sekin Binler'in yaratlmas, dvor'a taze kan salamak ya da
daha gl prenslikeri ve boyar kanlarn dengelemek zere bir siyasal
gereklilik olabilecei gibi, sadece dvor iinde daha etkin bir saray svari
muhafz gc (Osmanl Saray'nn maan yan sra toprakla da dllen
dirilen sipahi gc gibi) oluturma giriimi de olabilir. rss6'da toprak sa
hiplii haklar ile askeri hizmet ykmllkleri arasndaki ilikiyi st ve
orta hizmet snflarnn btn yeleri iin sistemletiren bir hizmet y
netmeliinin yrrle konmas, daha da nemli bir reformdu. Her po
mest'e ya da mutlak mlk olan votina sahibinin, her roo etverti1ik (yak
lak 400 akr) toprak bana, tam tehizatl bir atl (uzak hizmete arl
mas halinde fazladan bir binek hayvan) salamas gerekiyordu. Ancak
bu hizmet normlarn karlamaya devam edenler egemenden nakit para
almaya, pomestiya olma hakkn srdrmeye hak kazanyor ve daha yk
sek bir pomest'e'ye terfi etme umudunu tayordu. Yzyln sonunda st
hizmet snfna mutlak mlk olarak verilen topraklar bile, askeri hizmetin
yerine getirilmemesi halinde ksmen ya da tamamen msadere edilmeye
baland. Bylece hizmet ynetmelii, taral kk soyluluun yan sra
bakent soyluluunu da zorunlu devlet hizmetine balama srecini ta
mamlad. Bu ayn zamanda hkmetin, ileride ne kadar svarinin kle ve
kyl maiyetiyle birlikte seferberlie hazr olacan nceden bilmesini
mmkn kld; bu adan bakldnda sistem, bir lde, iftlik tahsisat
ile sipahi svarlerinin ve onlarn elebi maiyetlerinin says arasndaki
oran saptayan Osmanl trar sistemi gibi bir ilev gryordu.'2
Peresvetov, Osmanl ordusundaki gibi onar kii halinde rgtle
nen, daimi bir piyade saray muhafz gcnn ve gney snrlarn Tatar
Iara kar savunmak iin ateli silahlarla donatlm, masraflar hazineden
karlaran zo. ooo kiilik bir piyade kolordusunun kurulmasn da tavsi
ye etmiti. III. Vasiliy dneminde baz snr ehirlerinin tahkimat vekil
harlar zaman zaman arkebzlerle donatlm kentli vergi mkelleflerin-
Rus AsKERi GcNN GELi i Mi 1 453-1 81 5
den asker toplamlar, ancak bunlar daimi birlikler haline gelmemiti. Bu
nunla birlikte, ar, rsso'de, her birine ylda drt ruble denen 3000 se
kin tfekliden oluan daimi bir saray piyade muhafz gc oluturdu ve
I552'de binlerce tfekli asker Kazan kuatmasna katld. rs63'te Polotsk'u
kuatan Rus ordusunda r2. ooo tfekli asker vard. Bunlarn Osmanl ye
nieri birliklerine benzerlii pek ok tarihinin yan sra bizzat I. Petro ta
rafndan da belirtilmitir. Kukusuz kapkulu kkenli olmasalar da, tfek
li askerler plebyen bir gemiten geliyorlard ve sonunda gmrksz tica
rete girerek hazineden aldklar denei artrmalarna izin verildi. Taktik
rolleri ok benzerdi ve savunmada mzrak kullanmazlard. Giyim ve te
hizat bakmndan en ok Osmanl tfekisini andrrlard.'3 Ordu ayn za
manda salra topusunu da ok byk lekte kullanmaya balad ve alay
topusu, kendi subaylar olan ayr bir taktik birlik haline geldi. Bunlarn
bazlar Moskova' daki top dkmhanesinde verdikleri hizmet srasnda
teknik uzmanlk kazanmlard.
Sefer ordusu kk ve byk dzen tarzn uygulamaya devam
ederken, streltsiy piyadesinin kurulmasnn ve topunun yaygnlamasnn
bir sonucu olarak polki karma bileimli geni kolordular haline geldi ve
1552 Kazan seferinde her birlie daimi subaylarn atanmasyla, ordu, eski
den gelen belirli birliklerin belirli blgelerden asker toplamas kuralna
uygun biimde seferber edilmeye baland. Srekli bir komuta altnda d
zenli bir kuvvet yapsnn olumas, disiplini ve taktik uzmaniamay g
lendirdi. Bu uygulimann yan sra pomest'e ve maa haklarnn gzeti
minde ve hizmet ykmllklerinde de kayt tutulmas, 1556 Hizmet Y
netmelii uyarnca zorunluydu. Sonunda saray sekreterliinin ilevlerin
de de srekli bir farkllama ortaya kt. Artk, atama ve konulanmalarn
listelenmesinden, denetimierin deerlendirilmesinden, terflerin dzen
lenmesinden ve yeni nakit ve toprak haklarnn belirlenmesinden srekli
olarak sorumlu bir sekreterler ve yazclar kadrosu vard; rs66'dan sonra
bu heyetin Razriadraya izba ad altnda kendi makam oldu ve yzyln so
nunda bu kurulu Seferberlik Bakanl (Razriadniy prikaz) adn! ald.
1577'den itibaren bir Tfeki Bakanl (ayn zamanda kaytl Kazaklar de
netliyordu) ve bir Topu Bakanl kuruldu. Uzmanlam merkezi bakan-
ToP, TFEK VE SNG
lklarn oluumu, Kazan ve Astrahan'n ilhakyla (Kazan Saray Bakanl),
hizmet topraklarnn tahsisatn denetleyen merkezi bir organ ihtiyacyla
(Hizmet Topraklar Bakanl) ve pek ok topluluun kendilerini vekil y
netiminden muaf tutma ve kendi grevlilerini seme hakkna izin veren
1555 ya da 1556 kararlaryla daha da gelitirildL Zemskiy reformu denilen
bu son nlem aslnda taradan merkezi hazineye gelir akn artrmak,
ordunun Livonya seferinin masraflarn karlamak iin kullanlan bir
arat; cemaatlerin bir zamanlar kendi vekilierine "hara" olarak demek
zorunda olduklar miktar, artk Moskova' da kurulan blgesel bakanlkla
rn hazinelerine gidiyor, dier btn ykmllklerden muaf olmay sa
layan bu toplu hara, bazen byk miktarlara ulayordu. (Szgelimi, Dvi
na'da yaayanlarn dedikleri 1400 ruble 2oo'den fazla svarinin yllk
nakit hizmet deneini karlayabiliyordu. )'4
Tarih yazcl geleneinin iddialarnn aksine, vekil ynetimi her
yerde zemskiy zynetimine yol amad gibi, merkezi bir bakanlk aygt
nn olumas da slah edilmi tek bir yerel hkmet sistemini gerektirmedi.
Yzyln sonraki blmnde, ksmen Oprinina terr (r565-72) srasnda
siyasal otoritenin blnmesinden tr ve baz blgelerde zynetim hakla
rnn sat yerel otoritenin militerlemesi gerekliliiyle elitii iin, farkl
blgelerde farkl hkmet formatlar hkm srd. lkenin kuzeyinde ve
merkezinde, daha kk ve askeri bakmdan fazla hassas olmayan blgele
rin, seilmi ceza yarglarna, zemskiy grevlilerine ya da orta hizmet sn
fndan tahkimat vekilharlarna teslim edilmesi ynnde bir eilim vard.
Novgorod'un stratejik ve iktsadi nemi, pek ok sorumluluun vekillerden
Moskova'yla daha dzenli ve ayrntl biimde haberieebilen zel sekreter
Iere kaydnlmasna yol at. Baz snr blgeleri vekillerin ynetiminde kal
d. Ancak O ka savunma hatt boyunca, Riazan, Briansk ve Seversk ve Rus i
galindeki Livonya'da, askeri konularn yan sta sivil ynetimi de, askeri "e
hir komutan"na (gorodovye voyvodiy) dnen alay komutananna teslim et
me eiliminin art, tara ynetiminin gelecekteki militerlemesi ve brok
ratiklemesi bakmndan byk nem tayordu. ehir komutanl hk
meti kanklk dneminden sonra genelleecek ve bu uyguamann Mosko
va'nn mali ve askeri yeniden yaplanmasndaki nemi grlecekti. '5
Rus AsKERi GcNN GELi i Mi 1 453-1 81 5
Don, Volga ve Zaporojye Kazaklarndan oluan bamsz ordularn
hafif svari yedekleri olarak daha fazla kullanlmas da, Rus askeri gc
nn pekinesini salad. 1590'larda hkmet Kazak ordular iindeki ik
tisadi ve siyasal blnmelerden yararlanmann ve Kazaklar kraliyet hiz
metkarlar olarak kayt altna alan Polonya rneini izlemenin mmkn
olduunu grmt. Pek ok Kazak "ehir Kaza" olarak kaydedildi, g
ney snr ehirlerindeki garnizonlara yerletirildi ve kk bir yllk nakit,
tahl yardm ve toprak tahsisat karlnda hizmete alnd. Bu toprak
tahsisatlar, gneydeki tfekilerinki gibi, orta hizmet snf pomestiya'sn
dan kkt, bal kyllerden emek talep edemiyordu ve kolektifbir tah
sisatn kiisel bir pay olarak elde tutuluyordu. Bylece ehir kazaklar, t
fekiler ve topularn yan sra, ayr bir alt hizmet snfnn yeleri olarak
yerlerini aldlar.
Alt hizmet snf sefer ordusuna daha byk bir ate gc ve hare
ket kabiliyeti kazandrd, ama ayn zamanda gney snrlar boynca yerel
savunma grevinde anahtar bir rol de oynad. Yzyln sonunda Tula'nn
ve Oka'nn gneyindeki dier stratejik ehirlerin tahkimat, Pereiaslavl
Riazan'dan Briansk ormanarna kadar 6oo verst boyunca uzanan, tahkim
edilmi tek bir savunma hattn, Abatis hattn (Zasenayna erta) olutu
rarak, Oka boyundaki alaylarn tesinde yeni bir d eper savunmas ya
ratt. Topular ve tfekiler garnizon ehirlerini, birbirine bal toprak, ka
zl it ve orman savunma hatlarn korumak iin daha byk bir ate g
c salarken, Kazaklar ve orta hizmet snf svarisi hattn tesinde step
keif grevi yapyor (1571'de Prens M. I. Vorotinskiy tarafndan sistemle
tirildi) ya da kk Tatar aknc gruplarn atla takip ediyordu. Abatis hat
t boyunca kk Krm ya da Nogay glerinin yolunu kesen ve daha b
yk saldrlar iin erken uyar grevi yapan bu garnizon gleri, hkme
tin alaylar Oka'nn ok daha gneyinde yeniden konulandrmaya bala
masn salad. Bu da askeri gcn, ss6- 59'da Don ve Dinyeper'in aa
larna dzenlenen aknlarla, ama zellikle s8o'lerde ve 159o'larda, daha
ok Abatis hattnn tesinde yeni garnizon ehirlerinin (Belgorod, Voro
nej, Livny, Oskol, Valyuki ve Elets) kurulmasyla, steplerin derinliklerine
nfuz etmesine yol at.'6
TOP, TFEK VE SNG
s8s'te Stroganov tccar ailesinin kiralad paral Kazak askerler
den oluan kk bir keif gcnn Kuum Hanl'n ykmas, Sibirya'y
Rus kolonizasyonuna at. Topular, tfekiler ve Kazaklar ( 635' e kadar
pek ok kii Avrupa Rusya' snn kuzeyinden nakledildi) daha sonra Sibir
ya'nn garnizonlatrlmasnn yan sra tarmsal kolonizasyonunda da n
c oldular; alt hizmet snf 7. yzyl boyunca Sibirya halk iinde en b
yk toplumsal grup olarak kald.'7
Barut tozu teknolojisinde Asya halklar karsnda sahip olduklar
muazzam avantajn, Ruslarn gneye ve douya doru yaylmasn kolay
latrldna dair yaygn bir kanaat vardr. Bu bir abartmadr. Moskova'ya
saldran baz byk Krm ordularna (s4'de Safa-Giray Han'n ordusu
gibi) topular ve Trk yenierileri elik ediyordu. Tatarlar Ruslara kar
nadiren top ve el silahlar kullandlarsa, bu teknolojik gerilikten deil, lo
jistik bir nedenden kaynaklanyordu: Byk toplar ve yk konvaylar olan
gleri bombo stepler boyunca yzlerce mil hareket ettirmenin ve bes
lenmenin gl. Ayn lojistik kayg Krm' Rus ate gcne kar uzun
sre korudu; bu durum, ssz'de Ruslarn Volga rma'n byk lekli
ulam iin kullanabilmeleri sayesinde IV. ivan'n eline geen Kazan Han
l iin geerli deildi. El silahlar ve top kullanan Ruslar balangta Si
birya'nn baz yerli halklarn sindirdiier, ancak gney Sibirya'nn ok da
ha kalabalk gebe atllarna kar kesin sonu alnamad. Bu arada Luka
girler ve dier halldar, alarak, yasad ticaretle ya da yanayla yeterince
silah salamay baardlar ve bunlar ilk askeri karlamalardan hemen
sonra Ruslara kar kullanmaya baladlar. En nemlisi olan barut tozu
ktl Rus ateli silahlarnn Sibirya' da kullanlmasn nemli lde s
nrlad; gney snrnda olduu gibi, lojistik sorunlar barut tozu devrimin
den azami lde yararlanmay nledi.'8
Yeni askeri teknolojilerin taktik sonular, Moskova'nn kuzey ve
bat snrlarnda bile snrl kald. Svari silahlar deiti: Kalkanlar kulla
nmdan kalkt ve vcut zrh daha basit ve hafifhale geldi; svari kllar
nn yaylara oran nemli lde art ve az sayda svar akmakl tfek ta
maya balad. Ancak svar taktikleri nceki dneme kyasla fark edile
cek lde deimedi. Bunun tek istisnas, youn askeri dzenierin yeri-

66 Rus AsKERi GcNN GELi i Mi 1 453-1 81 5

ni, topu atei karsnda daha dank ve kademel bir konulanmann al
masyd. Savunmada kalma, saysal stnlk, cenahlardan yaplacak ani
ve ksa saldrlar iin frsat kollama nemini korudu. Komutanlar, tahkim
edilmi yerlere saldrmak ya da buralar savunmak iin streltsiy piyadesini
kullanmay tercih ediyor ve glerini, svar ve topu bir tabor ( Macarlar
tarafndan kullanlan Wagenburg'un s. yzyldan itibaren Trker tarafn
dan uygulanan bir rnei) ya da guliai-gorod tarafndan korunradka ak
alanlara yaymakta duraksyorlard. Guliai-gorod, Peresvetov'un Osmanlla
ra kar uygulanan Polonya ve Macar taktiklerine ilikin gzlemlerinden
esinlenen bir tr Wagenburg uyarlamasyd. Giles Fletcher bunu, kk
arabalarn zerine yerletirilmi, birbirine geme byk ahap mazgallar
dan oluan bir tr "hareketli kale" olarak betimlemitir. r59o'larda Mos
kova tfekilerinin zaman zaman Felemenk tarz yeni saf taktiklerine ba
vurmalarndan sz edildiini grrz. Bu konuda en etkili (ama gene de
muhtemelen tipik olmayan) rnek, r6os'te Dobriynii'de, tfekiler safla
rn iki katna kardklar ve Polonyallar ile Kazak svarsine srayla ate
atklar zaman gerekleti. 19
Ruslarn Livonya Sava'n (rss8-83) , piyadelerin yeni saftaktikerine
uyumda gsterdikleri yavalk nedeniyle kaybettiideri varsaymnn cezbedi
ci bir yan vardr. Ancak Rusya 1578'e kadar stnln korudu. Bunun
nedeni belki de savan bu noktaya kadar, yeni taktikere uygun olmayan bir
blgede geen bir kuatmalar ve aknlar sava olmas ve sve'in, paral as
kerlerden oluan kendi kk :uvvetlerinin birikmi alacaklarnn denme
si iin isyan etmelerini nleyememesiydi. En byk kuatma ve meydan sa
valar Litvanya'da oldu ve Moskova ile Polanya'nn yeniememesi ile so
nuland. Sava 1578'den sonra kesinlike IV. ivan'n aleyhine dnd, ancak
bunun sebebi muhtemelen Polonyallarn ve svelilerin taktik yenilikerin
den ok baka gelimelerdi: Polonya'nn sve'le kurduu yeni ittifak, Po
lonya ve Litvanya'nn kurduu r569 Lublin Birlii'nin yeni kral Stefan Ba
tory' e salad byk miktarda gelir ve ilerlemeke olan sr. ooo Polonyal ve
sveli karsnda Polotsk blgesini elde tutmak iin, Krm hannn Mosko
va'y yamalamasndan sonra geride sadece 35. 000 Rus kalmken, gney
cephesi boyunca daha fazla birlik yerletirme ihtiyacl.20
ToP, TFEK VE SNG
Livonya Sava her eyden nce bir kuatmalar savayd, ancak bu
kuatmalar her iki tarafn salad teknolojik ya da taktik avantaja ilikin
fazla bir ey sylemez. Giles Fletcher, arn Polonyallara kar ok sayda
top yerletirme becerisi zerinde durdu. Dman ehir ve kalelerine uy
gulanan kuatmalarda Ruslar ok byk apl "duvar ykc" toplardan
adeta bir ymak yapyordu. Polotsk (5 63) dndaki kaleler bombardman
ve saldrdan ok, uzun sreli ablukalada dt. Ayn ey Rus kalelerine
uygulanan Polonya ve sve kuatmalar iin de sylenebilir. 40. 000 aske
rin yan sra Alman ve talyan mhendislerin hizmetinden de yararlanan
bir orduya ramen, Stefan Batory, s8-82' de yedi ay sren ar bombar
dman ve 30 saldrdan sonra bile Pskov'u zaptedemedi; Pskov'u almay
6s'te Gustavus Adolphus da baaramad.2' Moskova hkmetinin elin
deki yeni mali kaynaklar, 6. yzyln ikinci yarsnda yaygn bir kale ya
pm dalgasna olanak verdi ve bu projelerden biri olan Smolensk ( 595-
6o2'de yeniden tahkim edildi) Moskovallarn o zamana kadar ta ve tu
la ile yaptklar en heybetli, gerekten de devasa bir kaleydi. Ruslarn he
nz trace italienne ilkelerine gre inaat yapmadklar dorudur, ancak Lit
vanya ve Li von ya' da kuattklar kaleler kendi kalelerinden daha ileri de
ildi ve hatrlanmaldr ki, trace italienne Franszlar, ngilizler, Pelemenk
ler ve Almanlar tarafndan da ancak sso'lerden itibaren uyguland.
IV. van'n ordusunu daha etkin hale getiren, mhendislik ve lojis
tik uygulamalarnn leiydi. Abatis hattnn kurulmas ve gney snr
nn askeri kolonizasyonu sadece bir rnektir. Bu, ss-52 Kazan seferinin
baarsyla da kantland: Bir cephanelik ve ileri harekat ss olarak kulla
nlmak zere para para yaplan ve Volga boyunca ooo km. tandktan
sonra Sviiazhsk'ta birletirilen, ahap U glich kalesinin kurulmasnda; or
dunun byk blmn tamak ve ihtiyalarn salamak iin rmak ula
mnn kullanlmasnda; mhendis van Vyrodkov'un Kazan' epeevre
kuatt siperler, kazld itler, gabion 'ar [ii toprak dolu tabya] ve kuat
ma kulelerinde; Kazan duvarlarnn altna san yollar ve lamlarn kazl
masnda.22 Ayn baar, ordunun Livonya'da daha uzun sreli sefer yapa
bilme yetenei (buradaki harekatlarn ou birliklerin donmu bataklla
r gemesini salayan k aylarnda gerekletirildi) ve zellikle Tahkimat
68 Rus AsKERi GcNN GELi i Mi 1 453-1 81 5
Bakanl'nn igal altndaki Livonya' da uygulad gelimi askeri yne
tim sayesinde Bat'da da tekrarland.23
Ancak s8o'lerde hkmetin elindeki mali mekanizma ve hizmet
seferberliinde uygulanan pomest'e sistemi, bu tr giriimlerin maliyetini
artk karlayamaz hale gelmiti. Bir zamanlar Moskova'nn en zengin
blgelerinden biri ve orta hizmet snf svar insan gc deposu olan
Novgorod ve kuzeybatda durum zellikle kritikti; burada sveliler, Lit
vanyallar ve arn kendi Oprinina muhafzlarnn verdii hasar, vergi
oranlarnn neredeyse iki katna karlmasyla daha da arlat; tarlalar
kullanlamaz hale geldi; Moskova'ya gelir ak keskin bir d gsterdi
ve hayatta kalabilen orta hizmet snf svarler kendilerini askeri hizmet
veremeyecek kadar yoksullam buldular.24 Moskova, topluma yeniden
deme gc kazandrmaya, kyllerin toprak sahiplerini terk etme hakk
n nce kadastro gncelletirmelerinin yapld (s8-8z) blgelerde ask
ya alarak ve daha sonra, 1592'de, her yerde kaldrarak pomest'e topraklar
n canlandrmaya alt. Ancak bu "yasak yllar" kararnamelerini izleyen
iyileme nemsizdi; IV. ivan'n 584'teki lmnn ardndan artan siya
sal hizipleme, sorunlara daha uygun bir zm bulunmasn engellendi
ve nihayet karklk dnemi ( 6os-3) srasnda merkezi hkmet otorite
sinin neredeyse topyekun kne yol at.
3.
ar Vasiliy uyskiy'in generallerinin ve bakanlk grevlilerinin kin-
ci Dzmece'' Dimitriy'in Tushino'daki kampna 6o8' deki ilticalarndan
sonra, isyanclar yenme ve merkezi otoriteyi yeniden kurma grevi yerel
yetkililere kald. Vologda ve dier kuzey blgelerinin zemskiy grevlileri, ge
nellikle kendi inisiyatifleri ve olanaklaryla milis tekilatlar kurarak bu
kampanyann ban ektiler. uyskiy'in tahttan indirilmesi ve Moskova'nn
Polonyallarca igalinden (6o) sonra bu kampanya, kaynaklar daha geni
blgesel bir lekte harekete geirebilen Riazanl P. P. Liapunov ve zellik
le Zaraiskli D. M. Pozharskiy gibi baz enerjik ehir komutanlarnn davas
7'
Rus an I. Fyodor'un lmnden sonra arla akrabalk ba olmamasna ramen onun kardeiy-
mi gibi davranarak tahta kt iin Dimitriy'e "Dzmece" lakab taklntr -.n.
ToP, TFEK VE SNG
haline geldi. Sonunda Pozharskiy, teki ehirlerle, boyar klanlaryla ve di
er Kazak gruplaryla koalisyon mzakereleri yaparak Polonyallar Mosko
va'dan karmay ve Rus monarisini yeni Romanov ar Mikhail Federo
vi'in (saltanat 612-3) ynetimi altnda yeniden kurmay baard.
ar Mikail'in dammanlar, btn bu gelimeleri, altm yl nce
baz snr blgelerinde oluturulan yerel ehir ynetimi komuta sistemini
hakl karan bir kant olarak grdler; tek fark, ehir komutannn arn
dmanlarn yenilgiye uratmak ve otokrasiyi yeniden kurmak iin ge
rekli olan otoriteye, askeri deneyime ve yerel brokratik rekanizmaya sa
hip olmasyd. Bylece ehir komutanl ynetimi genelletirilmi olu
yordu; saray erkannn vekil olarak atanmasna son verildi ve tahkimat ve
kilharlar, gba ve zemskiy grevlileri -baz kuzey blgeleri dnda her
yerde- ehir valilerinin vekilierine dntrldler. ar'n babas Patrik
Filaret 69'da Polanya esaretinden dndkten sonra, hkmet (633'te
lmne kadar Filaret'in elinde kalacakt) , ehir komutanlarnn eyaletler
de merkezi bakanlk otoritesini tekrar salamakta, mali sistemi ve orduyu
yeniden kurmakta kulland yerel otoritenin daha militer ve brokratik
biimine bavurdu. Ekyalk sonunda hastnld ve ceza hukuku sistemi
sadece yeniden kurulmakla kalmad, ayn zamanda yenilendi; vergi bor
larnn toplanmas iin byk bir bask uyguland, frari ehirliler ve ky
ller kadastro ve vergi kaytlarnda bulunduklar yerlere dndler;
69'dan itibaren ehir komutanlaq, genel kadastro almalar iin Mos
kova'dan gnderilen lm grevlilerine ve mfettilere, vergi mkellef
lerinin geri getirilerek yeniden kaydedilmelerinde, ehirlerdeki tahl am
barlar ve hazine envanterlerinin karlmasnda, pomestia ve votiniy ola
rak datlm topraklarn kaydnda yardmc oldular. Mali temelleri yeni
den atlan merkezi bakanlk aygt gelitiriidi ve says, byk bir artla,
6o'da 37'den 63o' da 68' e karld. Daha byk bakanlklar iinde yer
alan brolarn ilevsel farkllklar artrld ve Seferberlik Bakanl'na di
er 12 uzmanlam askeri bakanln faaliyetleri zerinde daha geni bir
egdm yetkisi verildi. Yzyln ortalarnda ehir komutanlar, eyaletle
rin durumu hakknda bakanlklar o kadar iyi bilgilendiriyordu ki, arn
artk krallk meclisini (Zemskiy sobor) toplamas gerekmiyordu.25
Rus AsKERi Gc N N GE Li i Mi 1 453-1 81 5
Karklk dnemi pomest'e'ye dayanan askeri hizmetin etkinliini
daha da azaltmt. Bu hizmet, Filaret ve Cherkasskiy'in banda bulundu
u hkmetler tarafndan eitli nlemlerle canlandrlm olmasayd, Os
manl trar sistemiyle ayn kaderi paylaabilirdi. Bu hkmetler hizmet
erbabna ksa sreli zel nakit yardmlar yaptlar ve geici vergi muafiyetle
ri tandlar; mezlerine datmalar iin ek toprak rezervi saladlar ve po
mest'e ile votina'nn kimi yasal haklarn yava yava birletirdiler. Orta hiz
met snfnn hizmet kapasitesini zellikle iki siyaset glendirdi. Bunlar
dan, Rus sosyopolitik geliimini gelecek iki yz yl boyunca derinlemesine
biimiendirecek olan birincisi, devletin, orta hizmet snfna, frari kylle
rini belirli bir sre iinde yava yava geri alacaklar teminatn vermesiydi.
649'da zaman snr tamamen kaldrld ve sonunda kyllk orta hizmet
snf lehine serfletirilmi oldu.26 kinci siyaset, verimli kara topran da
ha ok rn verdii, ancak orta hizmet snfnn emrindeki geleneksel ya
rclarn saysnn ok daha az olduu gneyde uyguland. Burada askeri
kolanizasyon ve snr savunmas giderek odnodvortsiy'in daha ucuz hizme
tine baml hale geldi. Orta hizmet snf svarlerinden oluan odnodvort
siy, kendi hizmetkarlar olmakszn ve hi olmayan ya da az saydaki yarc
lar ile hizmete alnd; tpk hizmet Kazaklar gibi, kolektif tahsisatlar iin
de hisse olarak daha kk bir pomest'ia'ya sahipti.27
Filaret'in yeniden ina kampanyas, pomest'e'li svarinin itima ve
rilerinin gsterdii gibi, 63o'larn orta hizmet snf svarlerinin Novgo
rod blgesinde bile 62o'lerin bandaki benzerlerine gre daha iyi do
nanmalarn, daha iyi atlara sahip olmalarn ve sefere daha kalabalk bir
maiyetle katlmalarn salayan bir canlanma yaratt.28 Bamsz hizmet
gruplarndan ( Kazak gruplar ve Byk Nogaylar) salanan kyl milisie
ri ve yedekler hesaba katlmadnda bile, Rus silahl kuvvetlerinin toplam
gc 632' de 104- 718' e ulamt. Bunlarn 24.714' orta hizmet snfn
dan svari, 33-775'i tfeki ve II.47'i hizmet Kazaklaryd; bu askerlerin
6o. ooo'i bat ve gney snrlarnda fiilen grev yapyordu (4o. ooo' i sal
ra ordusunda, 2o. ooo'i garnizon grevinde) . 63o'larn Fransz ordusu
daha byk olabilir, ancak Moskova'nn nfusu Fransa'nn yaklak te
biri kadard ve byle bir silahl g bulundurmak ylda sadece yaldak
ToP, T FEK VE SNG
275. 000 rubleye mal oluyordu.29 Smolensk Sava'nn hemen ncesinde
hkmet, demircileri zorla mermi yapm hizmetine sokarak ve Felemenk
giriimci Andries Winius'a, Tula'da top ve tfek namlusu reten byk
bir yeni demir dkmhanesi kurma imtiyaz vererek, top dkmhanesi ve
silahhanenin retimini artrmay baard. izleyen 30 yl iinde topunun
toplam gc 4ooo-sooo topa ulaacak, salra toplar daha hareketli kk
apl bronz toplara dnecek ve yeniden tertip edilen piyadenin bir bl
m ?kmakl tfeklerle donatlacakt.30
Hkmet, 635'te gney snrlar zerinde yeni garnizon ehirleri
kurmaya kald yerden devam etti ve Krm Tatarlar ile Nogay aknlarn
nlemede gsterilen baar, ok gemeden birok ehir kurarak ve bu e
hirlerin tahkimatarn birletirerek eski Abatis hattnn yzlerce kilomet
re gneyinden geen yeni bir savunma hatt oluturmak gibi iddial bir
projeyi (1637-58) esinledi. Bu yeni Belgorod hatt, Vorskla rma'ndan
Chelnavsk'a kadar uzanan orman-step blgesinin en gney ucundan ge
en ve 8oo km. uzunluundaki ahap ve toprak tahkimatlar ve orman tah
kimatyla birbirine balanan 25 garnizondan oluuyor, Chelvask'ta Volga
boyunca soo km. uzanan Simbirsk hattyla birleiyordu. Bu arada Abatis
hatt da, bu kez tali ya da bir i savunma emberi olarak onarld, nk
btn bir yl boyunca bu hatt bekleyen salra ordusu, 646'dan sonra ye
ni Belgorod hattna doru kaydrlmt. Belgorod step ehri byk alayn
konak yeri oldu. 658'de Belgorod'daki byk alaya komuta eden general
-belki de 62' de Chocim'deki Polonya-Litvanya glerinin rgtlenmesi
ne zenerek- eitli snr alaylarnn mareali haline gelmiti ve 663'te
komutann karargah, Belgorod razriad'nn komuta merkezi olarak ok
daha btnlemi bir blgesel savunma ve kaynak datma a hizmeti
salyordu. Bu an geni cephelerde daha egdml harekatlar yapma
yetenei On Yl Savalar'nda kantlanacakt. 677-8 Osmanl-Rus Sa
va'nda Belgorod ve Sevsk razriadiy'leri birliklerinin konulandrlmas
ve 440 km.'lik yeni bir iziuma hattnn yapm, Ukrayna'nn sol eridinde
bir Trk istilasn caydrd. Gney snr blgeleri de, V. V. Golitsin'in 687
ve 689'da Krm Hanl'na kar Dinyeper'i geirdii n2. ooo kiilik iki
ordunun tedarikinde dikkat ekici bir baar gsterdiY
Rus AsKERi GcNN GELi i Mi 1 453-1 81 5
Karklkta ar Vasiliy uyskiy Novgorod'da, vernikli zrhlar y
znden "kara kpekler" diye anlan binlerce sveli tfekli ve mzrakl ki
ralamt. Ancak bu askerlerin ok pahal ve siyasal bakmdan gvenilmez
olduu ortaya knca, General M. B. Skopin-uyskiy onlar, tfek ve mz
raklada donatlan ve paral sve subaylar tarafndan "Belika tarznda"
eitilen bir kyl milisiyle deitirdi. Bunlar 6o'da Tushino'daki isyan
merkezini bastrmakta etkin oldularsa da, Skopin- uyskiy'in ani ve gi
zemli lmnn ardndan datldlar.32 Avrupa tarznda donatlan ve ei
tilen birliklerle yaanan bir sonraki tecrbe, 6so'de, Smolensk'i Polanya
llardan geri almak iin yaplan seferin hazrlklar srasnda balad. Rus
kyl milislerinden, Kazaklardan, orta snf hizmet svarisi mezlerin
den ve eitli toplumsal kkeniere mensup zgr gnlllerden oluan
yeni "yabanc dzen birlikleri"ni -alt piyade alay (soldatiy) , bir ar sva
r alay (reitariy) ve bir dragon alay (dragniy)- eitmeye istekli Avrupal
paral subaylara, byk miktarda nakit deme yapld. Yabanc dzen bir
liklerinin tehizat ve maalar, pomest 'e'li geleneksel svarnin aksine ha
zineden saland. Bunlar Smolensk'teki 33. 98o kiilik Rus ordusunun %
s' ini oluturuyorlard. Burada, daha nce Ruslarn yapm olduu ve Po
lonyallarn, talyan ve Felemenk tarz tabyalar ve siperlerle yeniden tah
kim ettii en byk kaleyi savunmakta olan, daha deneyimli Avrupal pa
ral askerlerden oluan bir Polanya piyade gcyle karlatlar. Smolensk
Sava'nda, bu koullar altnda takdire deer bir performans gsteren Rus
kuvvetleri, en son Avrupa kuatma kurallarn uyguladlar. Polonyal gz
lemciler Moskova soldatiy'sinin gsterdii "Felemenk becerileri"ni vd,
ancak sefer baarsz oldu. Sorumluluk, paral subaylar Lesly ile Anderson
arasndaki lmcl dmanla ve tabii geleneksel olarak, daha ok siya
sal nedenlerle atanm olan ve fazla sefer deneyimi olmayan M. B. Shein
ve A. V. smailov'un komutanlna yklendi. Bununla birlikte William
Fuller, yakn zamanlarda, yetersiz lojistik planlama ve ar kuatma topla
rnn zamannda yetitirilmesini nleyen kt yollar olmasayd, Shein'in,
Kral Wladyslaw gleri gelmeden Smolensk'i zaptedebileceini ne sr
d.33 Moskova, Orta Rusya'daki Tatar aknlar ve Balasl isyan, ama en
nemlisi yabanc dzen birliklerini silahlandumann maliyeti ve yaplan
ToP, T FEK VE SNG 1
73
harcamalar yznden, Smolensk'teki abalarn artracak gc bulamad.
633'te, yalnzca 66o soldatiy bulundurmak hazineye 129. 000 rubleye
mal olmutu.34 Savatan sonra yabanc dzen birlikler bu nedenle datl
d ve paral subaylar snr d edildi.
Hkmet yzyln dnmne kadar, tm orduyu yabanc dzen
birliklerin saflarna uygun bir modelde yeniden dzenleme ve onu btn
masraflar hazineden karlaran daimi bir ordu olarak tutma fikrine ha
zr olamadysa da, yabanc dzen birlikleri daha masrafsz bir biimde
artrmann yollarn aratrmaya devam etti. 64o' larn sonunda, gney
de Karelian cephesi ve Voronej Irma boyunca eitli kylerin kylleri
ni, vergiden muaf, kendine yeterli, "yerleik" soldatiy ve ar svar birlik
lerine dntrd. Bu kyllerin askeri kolonileri baz bakmlardan s
ve indelning-sverket ya da Avusturyal Grenzer kolonilerini andryordu.35
Ayrca Moskova'nn gney ve batda gzettii stratejik hedefler, onu b
yk yabanc dzen birlikleri uzun dnemler boyunca tu ta bilmek iin har
cama yapmann zorunlu olduuna ksa srede ikna etti. Belgorod hatt
nn korunmas ve gney ordusunun, szgelimi Don Kazaklarnn Azov'u
(Azak) zapt nedeniyle Trk-Tatarlardan gelebilecek intikama kar hazr
tutulmas gerekiyordu. stelik gneyde, kyl piyadeler ile serf sahiple
ri arasndaki atma potansiyelinin daha az olduu, orta hizmet snf
nn yeni hizmet formlarna genellikle daha kolay uyum salayabilen od
nodvortsiy'den olutuu dikkate alnrsa, bu grevi yabanc dzen birlik
lerine emanet etmenin mmkn olduu grlyordu. Bu nedenle bin
lerce gnll ve Smolensk Sava'na katlm kdemli askere, 637-39 ve
642' de gney snr boyunca geici grevli yabanc dzen birliklerine
destek olmalar emredildi.
O srada patlak veren Kmelmitskiy isyan, Moskova'ya Dou Ukray
na'daki topraklarn geniletme frsat verdi. Bu amala yaplan seferde Bel
gorod hatt ideal bir harekat alan oluturdu. 6p ylnn sonunda Mosko
va, Belgorod hattndaki 8 blgeden 8. ooo soldatiy toplamt ve Devletler
Topluluu ile savaa hazrd. 654'te On Yl Savalar patlak verdiinde
Belgorod ordu grubunun 20. 000 kiilik sefer birliinin 6. 6o2'si yabanc
dzen piyade ve svarisiydi. 663'te yabanc dzen birlikleri (24.522 sva-
1
74
Rus AsKERi Gc NN GE Li i Mi 1 453-1 81 5
ri ve 24- 958 piyade) Moskova ordusunun % 79'unu oluturuyordu. Svari
birlikleri, kaytl mezler ve. orta hizmet snfndan yaplan transferler,
hatta baz kyl milisleri, Kazaklar ve kdemli soldatiy ile geniletile biliyor
du. Ancak hkmet, cephedeki ar kayplar telafi ederken, piyadenin s
variye orann bozmamak iin ncelikle kyl askere dayanmak zorunday
d. Savan sonuna kadar yz binden fazla kyl soldat alaylarna alnacak
t. Bu konuda en byk katk, ayn zamanda gittike daha ar bir yk ha
line gelen piyade masraflarnn ve erzaknn da en byk blmn kar
layan gney snrndaki kylerden geldi. r663'te fiilen grev banda bulu
nan geleneksel ve yabanc dzen birliklerin masraf bir milyon rubleyi bu
luyordu; bu, 30 yl nceki maliyetin drt katyd.36
ivan Posokov, ivan Mazepa ve dier acllar, yzyln son yar
snda geleneksel ordudaki orta snf hizmet svarsinin savaa hazrlk
dzeyinin dkl ve artan firarlar zerine kafa yorarken, Rus komu
tanlarn yabanc dzen birlikleri daha etkin biimde kullanmay ren
meleri biraz zaman ald. Svari ynetmelii yoktu; planl piyade manev
ralar, ate sistemleri ve taktilder iin kullanlan ynetmelik, Uchenie i
khitrost' ratnogo stroeniia pekhotnykh liudei (1647) , J ohann von Wallha
usen'in r65 tarihli el kitabnn bir evirisiydi, ancak piyasadaki ilk on y
lnda sadece 134 adet satld. Gerek bir daimi orduya henz g yetmedi
i iin, piyadenin byk bir blm seferden sonra evine gnderiliyor ve
muhtemelen ehirde kendi albaylarnn kamutas altnda ylda en fazla
bir ay talim gryordu ve Moskova dnda zel rekanlara yerletirilen
iki sekin Moskova piyade alay bile, sadece sefer balamadan hemen n
ce youn talim yapyor, geri kalan zamanda toprak ileri ve ticaretle ura
yordu. Patrick Gordon kendi Rus piyadelerini "zellikle iyi talim grme
mi" askerler olarak betimlerken, dier gzlemciler de eyalet piyadesinin
dzen kurmay ve "Kazaklar gibi" ilerlemeyi bilmiyormu gibi davrand
ndan ikayet ediyordu.37 On Yl Savalar'ndaki atlar is

betsizdi,
kendi mzrakllar ve svarleri onlar korumaya yetmiyordu ve ancak ta
bor, guliai ya da nceki yzyln streltsiy'si gibi salra tahkimatlarnn (Cud
nowo, Basia lrma ve Mscibow, 66o) korumas altnda gerek bir disip
lin ve kararllk gsterebiliyorlard.
ToP, TFEK vE SNG 1
7
5
Ancak sonuta, Rus yabanc dzen piyadesinin sve piyadesinden
ya da Polanya-Litvanya'nn wojsko komputowe' sinden kuku gtrmeyecek
biimde daha az eitimli olmas fazla fark etmiyordu, nk askeri devri
min piyade saf taktikleri On Yl Savalar'nda belirleyici bir rol oyna
mad. Sregiden daha nemli bir sorun, uzun sren bir kuatma (Mogi
lev, 6ss; Riga, 6s6) srasnda glerin tedarikini salama, dman ha
fif svari kitleleriyle -dragonlar ve zellikle Kazak ya da Tatar dzensiz as
kerleri (Konotop, 659)- yenilgiye uratma ve en nemlisi muazzam ka
yplar telafi ederek seferi yeniden balatma yeteneiydi. Moskova'nn ya
banc dzen piyadesine yapt yatrmn isabeti sadece bu konuda kant
land, nk kyllerin byk leke askere alnmasyla piyade alaylar,
eski orta hizmet snf svari birliklerinden ok daha kolayca yeniden ku
rulabilir hale gelmilerdi. Bu uygulama, Polonya taht 659'dan sonra,
toprak kayplar, birikmi alacaklar iin grev yapan askeri konfederasyon
lar ve Diet'in, kalln "askeri mutlakiyeti" karsnda artan korkular ne
deniyle kendi ordusunun masraflarn karlama, tedarikini ve disiplinini
salama aralarndan yoksun kald zaman, belirleyici hale geldi.38
Osmanl-Rus Sava srasnda yabanc dzen piyadesinin ar ate al
hnda karmak manevralar daha iyi yapa bildii, ar yenilgilere ramen boz
guna uramad (Buzhin Ford, 677; Serelnikov Hil, 678) grld; devlet
de, bu piyadenin tad stn potansiyel nedeniyle, streltsiy'i ayn yapnn
alay ve blkleri iinde yeniden rgtleyebileceini dnm ve onlar iin
68'de planl manevralar ve taktikler koymutu. Rus-Trk Sava srasnda
ve hemen sonrasnda yaplan bir dizi reform, daha geni yabanc dzen kuv
veteri bile bulundurmay mmkn kld ve komuta kademesinin aklc bir
yapya kavuturmaya alh: Devlet hizmeti ymllkleri, orta hizmet sn
fnn ounun yabanc dzen biriikiere dntlmesi iin yeniden tanm
land; Avrupa Rusya' snn tamam kaynak seferberlii ve ordu grubunun ko
nulanmas iin dokuz blgesel razriadiy halinde alt blmlere ayrld; do
rudan vergilerin hesaplanmas basitetirildi ve byk hazine ile devlet bt
esinin bir ilk benzeri ortaya kondu; mestiestvo kesin olarak kaldnld.
68'de Moskova silahl kuvveterinin toplam gc 214. ooo'e ulah. Bunun
8. ooo'i yabanc dzen piyadesi ve 45. ooo'i yabanc dzen svarisiydi.39
Rus AsKERi GcNN GELi i Mi 1 453-1 81 5
4.
Geleneksel tarih anlay, Moskova'nn yabanc dzen tercihini ar-
tk gz ard etmese de, ge 17. yzyln soldatiy ve reitariy'sinin, I . Pet
ro'nun Byk Kuzey Sava (7o0-2I) srasnda kurduu orduyla pek az
benzerlik tadn vurgulamaya devam eder. Narva'da Rus ordusunun
urad utan verici bozgun, Petro'yu dzenli bir daimi ordunun gerek
liliine inandran bir ok yerine gemitir. Byle bir ordunun kurulmas,
sadece askeri rgtlenmede deil, devlet ynetme sanat ve elit kltrn
de de Avrupa ilkeleri uruna Asya ilkelerinden kesin olarak vazgemeyi
gerektiriyordu. Bu ilkelerin dikkat ekici bir hzla hakim klnd d
nlmektedir; dolaysyla Rusya'nn Narva'dan sonraki zaferleri, nemli l
de, gelitirilen talim, yeni taktikler ve tehizata atfedilmekte ve Avrupa
askeri biliminin daha da gelitirilmesine katkda bulunan Rus katlarnn
saptanmasna byk nem verilmektedir. Petro'nun reform programnn
geri kalan ksmnn bu deiimden kaynaklanma ve ona hizmet etme l
s, Petro dneminde yaanan askeri deiimin devrimci karakterini ok
iyi yanstr (baz yeni kurum ve siyasetlerin bu deiimi ne lde baar
d her zaman aratrlm olmasa da) . En nemlisi, geleneksel tarih an
lay, askeri reformun sonraki kuaklara, zellikle kelle vergisi ve zorun
lu askerlik biiinde getirdii muazzam toplumsal maliyetleri vurgular.
Peki bu anlayn ne kadar dzeltme gerektirir?
Dzenli bir daimi ordu kurma sreci N arva' dan nce balad. e
itli gelimeler Petro'yu bunun zorunluluuna zaten inandrmt: onun
"oyuncak" alaylarnn r694 Kozhukhovo manevralar; talimsiz yabanc
dzen piyadesinin 1695- 96 Azov (Azak) seferleri srasnda Kazaklar ve t
fekiler kadar etkin alamadn grerek urad d krkl; r697-
98'de gerekletirdii d ziyaretler srasnda gzlemledii Avrupa askeri
uygulamalar; 698- 99'da siyasal bakmdan gvenilmez streltsiy birlikleri
ni datma zorunluluu; en nemlisi, A. A. Weide'nin r698'de Rusya'y
sve'le savaa hazrlamak iin ara sunduu tavsiyeler. Kasm r 699'da
hkmet dzenli piyadeden oluan tmen (27 alay) ve iki ar svari
alay oluturmaya giriti. Bu birlikler, Weide ve Golovin'in hazrlad Al
man ynetmeliklerine gre yabanc ve Rus subaylar tarafndan eitildi.
Mays 17oo'de hem zgr nfustan gelen gnlllerden, hem de her 25-
ToP, T FEK VE SNG 177
so kiilik hane halk bana r kii olmak zere askere alnan serilerden
(toplumsal snfa ve toprak sahibininhizmet ykmllne gre) oluan
32. 000 kii yeni alaylara yerletirilmiti. Toprak sahiplerinin her bir asker
yerine n mble demesine de izin veriliyordu. Bu uygulama nceki d
nemlerde geerli olan askere alma yntemlerinden tek bir nemli zellik
le ayrlyordu ve bu yenilik seferberlik kararnamelerinde belirtilmemiti:
Bu kez yeni alaylara alnanlar birka ay getikten sonra evlerine gnderil
miyor, mr boyu orduda kalyorlard.40
Kasm r7oo' de Narva'da yaanan ykmn birok nedeni vard: ye
tersiz istihbarat, blnm komuta yetkisi ve Rus glerinin toprak siper
lerin ardnda topluca bir arada tutulmas karar. Ancak Petro, Rus ordusu
nu "devamllk ve dzen"den yoksun olmakla sularke

haklyd. Panik
halinde kaan sadece Sheremetev'in eski orta hizmet snf svarisi de
ildi; bir yl nce olutumlan yeni alaylar da bozguna uradlar, nk ni
telikli subay yetersizlii yznden yeterince talim grmemilerdi. Ayakta
kalan birlikler sadece Preobrajenskiy ve Semenovskiy muhafz alaylan
( r692' de kumldular) ile Lefortovskiy alay (r642'de kuruldu) idi.
Ordu r7o2-o4'te Ingria, Estland ve Livonya'da ok daha etkin bir
performans gsterdiine gre, Narva'da sergilenen kusurlarn ksa sre
iinde giderildiini dnmek dummundayz. Orduyu yeniden kurmak
zere daha ok asker alnd, yeni piyade ve ar svari ynetmelikleri ka
rld, dokuz yeni ar svari alay ve bir topu alay oluturuldu, top ve t
fek retimi nemli lde artrld ve gemeli sng yerini halkal sng
ye brakt (en azndan elit muhafz alaylannda) . Ancak hkmet deme ve
tedarik konusunda verdii szleri tutamad; r678'de yaplan vergi mkel
lef saymn yenilerek iin, 1704'te ulusal bir nfus saym yaplmas ka
rar alnd; ancak bu saym birka yl gerekletirilmeyecek ve r7or'de ku
rulan yeni Sava Bakanl ( Voennyi prikaz) r7o6' dan nce lojistik yeterli
lik gsteremeyecekti. Bu nedenle frar oranlar ykselmeye devam etti. Bu
yllarda orduyu salam tutan, nakd, ve ayn, olarak alnan geliigzel ve
karma vergiler, Baltk blgesinin sivil nfusunun zorunlu olarak karla
d talepler ve besin maddeleriydi. Petro'nun komutanlar alaylarn ta
limsizliinden ve subaylarn yetersizliinden ikayet ediyorlard. Rus-
Rus AsKERi GcN N GE Li i Mi 1 453-1 81 5
ya'nn 1701-04 yllarnda sava meydanlarnda kazand zaferler, arn
dzenli bir ordu yaratma konusunda baarl olduuna dair kesin bir bul
gu salamyordu, nk bu zaferlerin ou sadece ezici bir saysal stn
lk sayesinde kazanlmh. Bu stnlk orta hizmet snfndan svariler,
Kazaklar, Kalmuklar ve Tatarlada saland.4'
1705'te eski Hizmet Topraklar Bakanl'nn yeni Sava Bakanl
'yla yakn ibirlii, sonunda sve tarznda daha sistematik bir askere al
ma sistemine gemek iin gerekli kadastro verilerini ve idari mekanizmay
salad. Yeni askere alma sistemi, vergi deyen 20 kiilik her hane halkn
dan bir piyade ve 8o kiilik her hane halkndan bir svari alyordu. 1709' da
fazladan 75. ooo kii orduya alnmh. Bu say Kliyuevskiy ve dier tarih
ilerin iddia ettii saydan ok daha az, ancak ordunun ar kayplarn kar
lamak ve ordu bykln 6o. ooo'den oo. ooo' e karmak iin yeter
liydi.42 Kaliz (1706) , Lesnaya (7o8) ve Paltava'daki (1709) byk Rus zafer
lerinin, ordunun talim ve sava deneyimiyle geen yllarnn meyvesi olup
olmad tartmaldr: William Fuller, ok sayda yeni askerin savaa gir
meden nce yeterince talim grm olabileceini kukuyla karlarken, L.
G. Beskrovnyi ve P. P. Epifanov, ordunun 1708-o9'da savaa daha hazrlk
l olmasnn, kdemli onbalarn elinde kiisel talime arlk verilmesin
den, subay eksikliinin giderilmesinden, Petro'nun 1707'den sonra subay
terfilerinde liyakat dzenine uyulmas konusundaki srarl tutumundan ve
piyade alay yapsnn standartlatrlmasndan (dokuz tfeki ve bir bom
bac blnn oluturulmas, blklerin mfreze ateine izin verecek e
kilde mfrezelere blnmesi ve sava dzeninde daha byk esneklik sa
layan tabur ve tugay rgtlenmesi) kaynaldandn vurgular. Ancak Sovyet
tarihileri ordunun artan etkinliini en ok, Petro'nun Baltk cephesinin
genellikle ormanlk ve bataklk alanna ve svelilerin ga-pa taktiklerinin ya
ratt hareketlilie ve oka uyum salamak iin, "kalplam" saf taktikle
rinden vazgemeye hazr oluuna atfetme eilimindeydiler; bu nedenle
Ruslarn, co
r
s volant'tan (atl topu) yararlanmalarn, krk saf dzeniyle
ve ayr palankalarda "ani" konulanmalarn, hedef alarak ate amalarn
ve sng hcumuna kalkmalarn fazlaca abarttlar ve taktik ortodoksiden
bu tip kopularn, o dnemde Avrupa'nn her yerinde gereklemekte ol-
ToP, TFEK VE SNG 1
79
duunu gz ard ederek, bunlar Suvorov'un parlak ngrleri diye deer
lendirdiler.43 Oysa bu dnemde Avrupa taktik dncesi, Ruslar iin hala
kar klmaz bir ortodoksi saylamayacak kadar yabancyd. Rus ordusu
nun Byk Kuzey Sava'nn zel koullarna gsterdii uyum, ksmen bu
nedenle bir doalama eseri saylabilir.
Teknolojik deiimin ve brokratik aklcln savan son evresin
den (r7ro-2r) nce yaratt katk abartlm olabilir. Topu byk gelime
kaydetti, ancak piyadenin ateli silahlar 1715'e kadar standartlatrlmad
ve o zamana kadar pek ok birlik, neredeyse antika niteliinde kk ka
libreli ftilli tfeklerle silahland. Tfek saysnn yetersizlii r7o7'de mz
ran tfee orannn artrlnasn gerektirdi. Rus sanayii, ordunun tfek
ihtiyacn qr2'ye kadar karlayamad ve retim maliyetleri bu tarihten
sonra da bir sre yksek kald.44 Siyasal sylem dzenli ordu iin dzenli
devlet zorunluluunu vurguluyordu, ancak merkezi ynetimin sistematik
biimde yeniden yaplandrlmas neredeyse savan sonuna kadar erte
lendi. Petro, ie nce Moskova'nn eski prikaz aygtyla balad. Aama
aama, askere alma sisteminden sorumlu sava bakanln seferberlik ba
kanlnn yerine geirdi; orduyu silahiandrma ve denek salama ile
rinden sorumlu bir genel komiserlik, besin maddesi tedarikinden sorum
lu bir iae bakanl ve bir topu bakanl kurdu. r7rr'de bu bakanlklarn
yapt iler, topu ynetimi hari, yeni senato ve senato komiserliinin
gzetimine tabi klnd. Merkezi hkmet aygtnn Moskova ve St. Pe
tersburg arasnda blnmesi byk bir karkla yol at. r7r8' de sve
tipi, dokuz "yksek okl" dan oluan bir aygt kuruldu, ancak Krigskollegi
um ( Voennaya kollegiyajharp akademisi) bir sonraki yla kadar tamamla
np topu ve ikmal hizmetleri zerinde tam bir otorite kuramad.45
Aslnda ynetimdeki deiim ile ordunun artan etkinlii arasnda
nemli bir balant vard, ancak ynetsel deiiklik Petro dneminin siya
sal syleminden beklenen lde merkeziletirici ve brokratikletirici ol
mamt. Sonu olarak Rusya kaynak seferberliindeki stn gc ve es
nek stratejik planlama yetenei sayesinde sve'i yenilgiye uratt ve bu da
yetkinin yerelletirilerek devlet grevlilerinden generaliere ve gzdelere
aktanlmasyla saland. Ardndan r7o8-r8 guberiya reformu geldi: arn
8o Rus AsKERi GcN N GE Li i Mi 1 453-1 81 5
bakentlerden uzun sre uzak kalmas ve svelilerin 1707-09'da Ukray
na ilerine girmesi, vergi toplama ve tedarik yetkisinin prikaziy'den alna
rak arn en gl sekiz yaknna teslim edilmesini gerektirdi. Bu yakn
lar, 17. yzyl razriadiy' si model alnarak oluturulan yeni st eyaletlerin
(gberiya) , son derece geni askeri ve sivil fiili durum yetkileriyle donatl
m sper valileriydi. Bu gidiat ancak sava byk lde sona erdikten
sonra, St. Petersburg'da okullar aarak, gberiya'y daha kk eyaletlere
(provintsiya) blerek ve merkezi hkmetin eyalet ve blge vayvadi' si (r7I7-
I9) zerindeki denetimini yeniden kurarak tersine evrilebildi. Petro d
neminde Rus sava planlamacl da, komutanlarn harekat zgrl
nn Moskova'daki ar ve seferberlik bakanl tarafndan aylar ncesin
den hazrlanan sefer planlaryla kstlanabildii 17. yzyla gre, daha az
brokratik ve mer
k
ezi hale getirildi. Petro sava konseyini ylda birka kez
cepheye yakn bir yerde topluyor ve bu toplantlarda danmanlaryla sefer
planlar hazrlyordu. Bu hazrlk almas arn, generalleri arasndaki
ykc kiisel dmanlklar saptayarak bizzat gidermesini salyor ve Rus
komutanlar ordudaki yabanc subaylarn tavsiyelerini dikl<ate almaya te
vik ediyordu. Bu ortak alma tarz (kukusuz Petro'nun gazabndan du
yulan korkuyla birlikte) kendisini Avrupa askerlik bilimine gre yetitir
mekte olan yksek komuta heyetine gayet uygun dyordu.46
Dzenli bir daimi ordu kurmann byk toplumsal maliyetleri ol
duu kuku gtrmez; bu maliyete, ancak geici nitelikte olmas halinde
daha kolay katlanlabiliyordu. Soylular asndan askeri modernleme bili
nenin ok tesinde bir sistemletirmenin kabul demekti: r7o7'de bala
yan ve rtbeler tablosuyla (1722) zirveye ulaan Petro yasalar, zorunlu dev
let hizmeti ilkesini yeniden canlandrd ve zahmetli yeni hizmet biimleri
iin soylular tekrar eitti; liyakate gre terfi daha bir arlk kazand ve en
azndan kk rtbeli subaylk hizmetlerini soylu olmayanlara at; toprak
mlkiyeti ile miras haklarn, soylularn hizmet iin gerekli ekonomik ka
pasitesini glendirecek yeni bir biimde dzenledi. Ancak soyluluun bu
koullara uymunu salayan eitli etkenler de vard: giderek militedeen
siyasal kltr, devletin serflii srdrme, hatta geniletme arzusu, yksek
rtbeli soylularn edindiinden ok daha zengin ganimetler (zellikle r-
ToP, T FEK vE SNG
8

vet ve komisyon biiminde) ve en nemlisi kurulan sk dzenin byk ks
mnn Petro'nun lmnden sonra gevetileceinin anlalmas. Vergi
deyen nfs kkusuz daha da ar bir yk altndayd. Petro'nun saltana
tnn sonuna doru, yaklak 3oo. ooo yeni asker askere alnmt. Bunla
rn belki de yars savata ya da hastalkan ld. 68o' de 75o. ooo rubleyle
toplam devlet harcamalannn yarsn oluturan yllk askeri harcama,
1724'te SA milyon rubleye ve devlet btesinin de % 63'ne kmt. P. N.
Miliukov'dan beri tarihiler, 78'de getirilen kelle vergisini (herkesten eit
olarak alnyordu) , parasal smry katlanlamaz dzeylere karan, ky
ll tehdit eden ve yarat kitlesel borlanma nedeniyle toplumsal
ayaklanmalarn habercisi olan bir uygulama olarak grme eilimindedir.
Vergilerdeki byk art, zorla toplanan olaanst vergiler, zellikle de ay
ni vergiler biiminde esasen 7os-s'te gerekleti. Aslnda baka vergilerin
yerine konan kelle vergisi, savan sonuna doru vergi ykn fiilen azalt
mt. 47 Ancak kelle vergisine odaklanan nefret, bu yeni verginin tek bana
birok kk verginin yerine gemesinden, ykmllkleri iyice parasal
latrmasndan ve yeni nfus kategorilerini kapsayarak bunlara seriliin
yolunu amasndan ileri geliyordu.
1799 Felemenk Seferi ve nc Koalisyon Sava (8o5-07) dn
da, Rus ordusu, Petro'nun 1725'teki lm ile Bonaparte'n 8s'teki nihai
yenilgisi arasnda girdii byk savalarn hemen hepsinde baar gster
di.48 Ordunun artan etkinlii askeri teknolojideki yeni gelimelerle sanki
pek ilgili deilmi gibi grnr; ordu o dnemde, szgelimi 76o'larda ge
limi akmaklar olan yivli tfekleri benimseyerek, genellikle silahlarda
meydana gelen birka nemli deiiklie ayak uydurmutur; ancak Rus
katlar ya da teknolojik ncl, Yedi Yl Savalar srasnda kullanlan
yeni top tipleri ("srl obs" ve ok amal "tek boynuzlu") dnda pek g
rlmez.49 Rus aydnlanmasnn ve soylularn zorunlu hizmet ykmllk
lerinde 1725-62 dneminde grlen gevemenin, askeri profesyonellii ar
trarak ve askerlik bilimine entelektel bir itibar kazandrarak farkllk ya
ratm olabilecei dnlebilir, ancak Petro'dan sonra subaylarn ou
iin terfi siyasal himayeyle geldii gibi, sava sanatnda ustalk da kram
sal bir ura olmaktan ok, bir saha deneyimi ve talim sorunu olarak kal-
82 Rus AsKERi GcNN GELi i Mi 1 453-1 81 5
mtr. 1725'ten sonra disiplinin ve saflar arasndaki esprt de cors'un [bir
lik ruhu] geliip gelinedii de tartmaya aktr. Rus piyade ve topusu
nun Zorndorf, Paltzig ve Kunersdorfta (1758, 1759) ezici ate altnda gs
terdii mevzi tutma yetenei bir kant olarak zikredilebilir; W alter Pintner
ile William Puller da 173o'lardan sonra Rus frar oranlarnn dier Avrupa
ordularna kyasla daha dk olduunu ve bu farklln en az etkene
atfedilebileceini vurgularlar: Rus ordusunun paral insan gcne daha az
baml olmas; askere alnan kyllerin, alaylar iinde kk grup da ya
nmasn glendirecek ekilde artel'ler oluturmalarna izin verilmesi ve
bir askerin hayatnn bile, zel bir serfn koullaryla kyaslandnda gre
ce daha ayrcalkl grnmesi. J. L. H. Keep ise Rus ordusunun askere al
ma tarz ve frarilere uygulanan yaptrmlarn arl dikkate alndnda,
frar orannn yksek olduu sonucuna varr.5o
Sovyet askeri tarih yazclnn baat sesi L. G. Beskrovnyi, harp
akademisi ve bakomutanln askerlik biliminde Prsya ortodoksisinin
bysnden kurtulup da, Byk Kuzey Sava srasnda Rusya'nn ama
larna mkemmel bir biimde hizmet eden esnek "ulusal" ampirizme her
dnnde, ordunun baarsnn trnandn ne srd. Saraydaki Ger
manofl hegemonya dnemlerinde (Anna'nn saltanat srasnda Biro
novina, III. Petro ve I . Paul) , ate gcn azamiletiren geleneksel saf
taktklerine saplanp kalm olan askeri dzen, daha hareketli ar svari
birlikleri pahasna, hantal zrhl svari taburlarn geniletmi ve yry
talirleriyle yaplan manevralar ihmal etmiti. Ancak Elizabeth Petrovna
ve zellikle II. Katerina zamannda, Rumiantsev ve Suvorov gibi yetenek
ler bu ortodoksiden kopmay baararak dikkate deer zaferler kazandlar.
Birliklerini tmen ya da alayn kare dzeni iinde yaylacak biimde ya da
cerahiardan destek at salayan birliklerin gevek dzeni iinde yeniden
eittiler ve sng hcumuna, hafif topuya, uzun mesafelere zorunlu y
rylere, ok ve hareketlilik avantajndan yararlanmak iin kol saldrla
rna daha ok yer verdiler. Beskrovnyi, bu yeniliklerin Petro geleneinde
flizlendiini (szgelimi, 1716 sava ynetmeliklerinde) , ama ayn zaman
da, daha sonraki Fransz devrim ordusuyla zdeleren yeni "hamle" tak
tiklerinin habercisi olduunu dnyordu.'
ToP, TFEK vE SNG
Rus askeri doktrininde byle bir diyalektiin r8. yzyl boyunca var
olduu aktr, ancak ayn diyalektik zellikle Yedi Yl Savalar'ndan iti
baren Avrupa'nn dier byk glerinin askeri doktrininde de aka g
rlr. Nitekim Ruslar, yeni deiken dzen taktiklerini -zellikle Potem
kin tarafndan r77o'de Fokshany'de etkin biimde kullanlan ve daha son
ra Rumiantsev ve Suvorov tarafndan gelitirilen, dama ta biiminde ya
ylan bo karelerin karlkl olarak birbirini desteklemesi- kullanarak,
yalnzca sonraki Trk savalarnda ezici zaferler kazanabildiler. Bu taktik
ler Larga'da Trklere ve Tatariara 3000 kayba mal olurken, Rus kayplar
roo' bile bulmuyordu. Kagul'da 2o. ooo Trk ldrlr ya da esir alnr
ken, toplam Rus kayplar r.47rde kalmt.52 Dnemin daha nemli aske
ri yenilikleri de Avrupal glere kar harekatlardan ok gene Trk-Tatar
snrndaki mcadelelerden kp geliti. Aslnda, Kutuzov gibi Trk sa
valarnn kdemlileri de dahil Rus komutanlar, gney snrndan alnan
dersleri Fransa'ya kar kullanmakta duraksadlar; hatta Suvorov yle
yazd: "Dzenli kuvvetler karsnda Prusya Sava'ndaki gibi izgisel d
zen, dzensiz kuvvetler karsnda ise son Trk Sava'ndaki dzen."53
Lojistik, gelimenin hzlanamad bir aland. Yzyln ortalarn
dan sonra ar yk konvoylarn kltme gerei kabul grd, ancak ida
ri eksiklikler ve sava sahnesini Rusya'nn tarmsal merkez alanndan ay
ran uzun mesafeler, Yedi Yl Savalar srasnda cephane ulamn zorla
trd. 1768-74 ve r787-9r Trk savalarnda kazanlan zaferlerde, bir etken
olarak lojistikte kaydedilen iyilemeye iaret edilebilir; sava ncesi d
nemde askeri kolonizasyonun gelimesi ve Kazak hizmetinin yeniden
canlandrlmas ile Vali-General Rumiantsev'in Hetmanate'de ve Vali-Ge
neral Paterkin'in Yeni Rusya'da yapt mali reformlar, geni insan g
c, tahl ve para rezervlerini cephenin yaknlarna getirmiti.54 Ancak, as
keri ynetimi ve kaynak seferberliini daha etkin klan ulusal dzeydeki
kurumsal deiikliklerin neler olduunu saptamak bundan daha zordur.
Munnich'in, askeri ynetimi harp akademisinde merkeziletirme giriim
leri r74r'de baarszla urad. Gelecek altm yl boyunca ar basan ei
lim, bir kez daha askeri meselelerde yetkiyi brokratikletirmekten ok ki
iselletirmek ynnde oldu ve bu kez hkmdar, bu eilimin glendir- .
Rus AsKERi Gc NN GE Li i Mi 1 453-1 81 5
dii oligarlar arasndaki hizipiliin stesinden gelebilmek iin Petro ka
dar yetkiye sahip deildi. Harp akademisi -aslnda genel olarak mesleki
aygt- yetkilerinin senatodaki kliklere aktarldna tank oldu. Sava za
mannda harekatlar konusunda nihai yetki zel saray konseylerinde top
land. Bylece ortaya kan sava planlarnn i ve diplomatik siyasetle da
ha yakn bir egdm iinde oluturulmas eilimi, komuta yetkisinin za
man zaman St. Petersburg'da ar merkezilemesi ve hatta mttefiklerin
diplomatik temsilcilerinin vetosuna boyun emesiyle alt st oldu. r775 gu
beriya reformu ordu harcamalar iin daha fazla gelir salayarak yerel h
kmetin daha etkin almasn salad, ancak vali-generaller zerindeki
merkezi denetimi azaltt; Potemkin gibi vali-generallerin yenilikleri iin
bir ans olan bu durum, dierlerinin eline ordunun karlarna hayli zara
r dokunan ok daha byk bir vurgun frsat verdi.55
O halde Rus askeri gcnn r725-r8rs dneminde gsterdii b
yme nasl aklanabilir? Arcadius Kahan, bunda en nemli etkenin, ulu
sun "Rusya'nn nfusu ve ekonomisi iin hatr saylr byklkteki bir
mali yk srekli tama" yetenei olduu sonucuna varr. idari mekaniz
ma, askere alma ve vergi toplama konularnda yetersiz kalsa da, bu meka
nizmann ulusun kaynaklar zerindeki talepleri genellikle tartmaszd,
nk otokrasi ve zorunlu devlet hizmetiyle geen yzyllar, snflarn sos
yopolitik zerkliini nemli lde snrlamt. Petro'nun lmnden
sonra devletin, zel serflerin efendilerine olan kira borlarn deme g
cn zayflataca korkusuyla kelle vergisi oranlarn artrmaya cesaret
edemedii dorudur; ancak bu tr kstlamalar, hkmetin, devlet iin a
lan ok sayda kylnn dedii nakdi ranttan (obrok) sava iin gelir el
de etme yetkisine hibir ekilde uygulanmad. Dolaysyla kelle vergisin
den salanan gelir r726- 96 yllarnda 4 milyon rubleden ro,4 milyon ruh
Ieye karken, devletin kyl rantlarndan salad kazan ayn dnemde
7oo. ooo rubleden r4 milyon rubleye kt.56 En nemlisi, asker, para ve ta
hl arz imparatorluun demografik ve blgesel bakmdan bymesiyle
art gsterdi. Bu adan Osmanl-Rus Savalar Polanya'nn blnmesin
den ve Baltk blgesinin fethinden daha byk nem tayordu, nk bu
savalar, Krm Hanl'nn tasfyesi ve Trklerin Karadeniz'in kuzey ky-
ToP, T FEK VE SNG
8
5
larndan srlmesiyle birlikte, Ukrayna'nn geri kalan blmnn byk
lekli derebeylik tarmna, borina sayesinde Rusya ve dnya pazarlar
iin tahl retimine almasn salad. (Ukrayna'nn kaynaklar Borodi
no' dan sonra Rus ordusunun yeniden inasnda nemli bir rol oynayacak
t.) 18. yzylda ekonomi, kii bana vergi yknn ortalama vergi mkel
lefi gelirinin % 12-15'ini amamasn salayacak kadar byd. Zorunlu
askerliin yaratt yke gelince, askere alma oranlar, sava srasnda k
sa sreli olarak ykseldiyse de, yzyl boyunca genellikle deimeden kal
d; hane halk emekilerinin askerlik nedeniyle yklendikleri maliyet,
gen bir erkek serfn rettii avdarn piyasa fyatna gre, 178o'lerde iti
bari olarak keskin bir ykseli gsterdi, ama gerekte olduka istikrarl bir
dzeyde seyretti.57
Dzenli ordunun byld 176o'lar ile 179o'lar arasnda kat
na ve yllk ordu harcamalar 1762'de 9, 2 milyon rubleden, 1796'da 21
milyon rubleye kt; ancak devlet gelirlerinden orduya ve donannaya ay
rlan pay bu dnemdeki toplam harcamalarn % 6p' inden 35,4'ne in
di.58 Bunu mmkn klan, byk lde imparatorluun genilemesin
den kaynaklanan iktisadi byrey di. Bu sayede, sava iin seferber edilen
kaynaklar byyen ekonomiye yeniden yatrld. Ancak bu byme strate
jisi hi kukusuz, youn (entansi deil, Rus ekonomisinin sregelen ge
riliini yanstan yaygn (ekstansif) bir byme stratejisiydi.
S.
Rusya, 6. yzyln "askeri devrim"inin olutuu merkez alann
ok dnda kalr. Michael Roberts ve Geoffrey Parker'n zgn kavramsal
latrmalar erevesinde, sava alannda devrim yapan ve Bat Avrupa'da
mutlakyete yol aan teknolojik ve rgtsel yenilikler olarak deerlendir
dikleri bu devrim, Ruslara yabanc deildi, ancak bu yenilikler, Dou Av
rupa'nn fiziksel, iktisadi ve j eopolitik corafyasna hemen uyarlaramad
ve bu yzden de Rus askeri doktrini, ordu bykl ve devlet kurma s
reci zerindeki dntrc etkisi, olduka ileri bir tarihe kadar dier et
kenlerinkinden daha az oldu. 1 6. ve 17. yzyllarda bir tr askeri devrim
gereketi, ancak bu devrim trace italienne ya da Felemenk saf taktikleri
dndaki baz gelimelere bir tepkiydi. rnek vermek gerekirse, Rusya

86 Rus AsKERi Gc NN GELi i Mi 1 453-1 81 5

barut tozu devrimine r6. yzylda hrsl bir tahkimat program izleyerek
karlk verdi. Bu program, yeni merkezi ve yerel hkmet organlannn
gelitirilmesine, ordunun piyade ve svari unsurlarnn artmasna yar
dmc olacak lekteydi. Bununla birlikte, bu ina projelerinde, tabyal
topu kalelerinin gerektirdiinden daha geleneksel askeri mhendislik bi
imleri kullanlmt. 17. yzylda Rusya byk yabanc dzen glerinin
bulundumlmasna olduka geni kaynaklar ayrd, ancak gerek stnlk
leri taktik potansiyellerinden ok toplumsal karakterlerinde yatan bu g
ler, yzyln sonuna kadar saf taktiklerini etkisiz bir biimde kullandlar:
Soldat alaylar, kyllere getirilen zorunlu askerlik sayesinde, ar kayp
lardan sonra bile taral kk soylularn geleneksel svari alaylarndan
daha byk bir hzla yeniden tertiplenebiliyorlard. Rus askeri pratii as
lnda teknoloji, taktikler, ynetim ve ordu bykl bakmndan, ancak
Byk Kuzey Sava'nn orta yllarndan sonra Bat Avrupa pratiiyle bir
leti. Bu dnemde Petro' nun ordusu, Jeremy Black'in daha belirleyici ol
duunu dnd, r66o'larn ve 172o'lerin ikinci askeri devriminden
gemekteydi. Otuz yl sonra taktiklerde baz farkllklar hala devam ediyor _i
du, ancak bunlar step savalarnn zel koullarna uydurulmas gereken
farkllklard. Rus ordusunun sregelen lojistik yetersizlikleri sadece Rus
ya'ya zg deildi ve Rusya'nn teknolojide ve rgtlenmede Bat Avru
pa' nn nemli lde "gerisinde" olduu artk sylenemezdi.
Rus askeri oluumunun erken evreleri, kken bakmndan hi Av
rupal olmayan askeri ve siyasal kurumlar zerine ina edildi. s. ve erken
r6. yzyllarn Moskova svari ordusunun, Tatarlada yapt step savaa
rna Avrupal glerle savatan daha iyi uyum salad deerlendirmesi
bir klie halini almtr. Aslnda sorun yalnzca svelilerin, Litvanyallarn'
ve Polonyallarn niteliksel stnl deil, erken Rus askeri geliiminde
Osmanllarn ayn lde nemli bir model haline gelmesiydi. IV. ivan'n
piyade ve topuyu daha fazla kullanarak daha geni ve daha uzun sreli
harekatlar ynetmede gsterdii yetenek, genellikle Osmanl askeri ve si
yasal kurumlarnn Rus benzerlerini gelitirme abasndan tredi. Bu a
baya yol aan da, sadece Osmanl saray ile nihai bir sava beklentisi (sa
va ancak ok sonra kanlmaz hale geldi) deil, ayn zamanda Osmanl
ToP, TFEK VE SNG
ordusunun Avrupa ordular ve patrimonyal Osmanl otokrasisinin Avru
pa monarisi karsndaki stnlne duyulan hayranlkt. kinci askeri
devrim, bu Osmanl modeli kurumlarn ounun yerini alrken, Osmanl
tehdidine uyarlanma ihtiyac, Rus taktik geliimini Rusya'nn Avrupal
glerle mcadelesi kadar derinden biimlendirmeye devam etti.
Erken modern Rusya'da askeri deiim ile siyasal deiim arasn
daki ilikide sebebi sonutan ayrmak zordur. Askeri geliim ile devletin in
as birbiriyle balanhl biimde yrd, ancak Rus mutakyetini askeri
teknoloji ve rgtlenmenin "yaratt" anlay, Jeremy Black' in, devletin
yksek kaynak seferberlii gcnn nce siyasal mutabakattan ve ancak
daha sonra komutadan tredii iddiasn destekleyen anlatya uymaz. s.
yzylda Moskova otokrasisinin kurulmasn mmkn klan, ne byk
prensin askeri g zerindeki ulusal tekeli, ne de onun prkaz aygt idi;
nk bunlar ancak soylulada yaplan siyasal anlamadan sonra olutu. Bu
anlama soylular, yoksullamaktan ve kk dvor maiyetleriyle geleneksel
aralar kullanarak verilen ykc bir i savatan kurtulmalar karlnda,
byk prensle ibirlii yapmaya raz etti. Ordu iin kaynak seferberlii an
cak bundan sonra siyasal merkezileme ve brokratikleme ynnde ciddi
bir drt salayabildi, ancak bu, en ak biimde sso'ler ve s7o'ler ile
63-42'de grld; dier dnemlerde (47o'ler ve s3o'lar, 699-7o8) or
dunun bykl ve karmakl artt, ancak devlet orduyu ynetmek iin
gerekli olan yeni bir merkezi idari aygt gelitirme konusunda alacak de
recede ar davrand. Hkmdar, kaynak seferberliinde, mutlakyeti sy
lemden beldeyebileceimizden ok daha fazla lde gayri resmi, snrl ve
kiisel yetkiye dayanmaya devam etti. Aslnda, merkezdeki kurumsal dei
im, ok geni bir alan olan Rusya'da askeri kaynak seferberlii bakmn
dan etkin bir tara ynetiminin gelitirilmesi kadar nem tamyordu,
nk tara ynetimi imparatorluun kaynak temelini genileten ilhak ve
koloniletirme srecinin adeta "koum hayvan" olmutu.
88 Rus AsKERi Gc NN GE Li i Mi 1 453-1 81 5
KNUD J. V. ]ESPERSEN
BALTlK'TA SAVA VE TOPLUM
soo-8oo
BALTIK VE AVRUPA SAVALRI
L
ivonya'daki sve gleri 628 baharnn balarnda Polanya'yla o s
rada devam eden, denetimden km savata bir dizi kk yenilgi
ye urad. Bu geici baarszlk sve Kral II. Gustaf Adolfu genel
de durum ve zelde devam etmekte olan sava zerine dnmeye ynelt-
ti. Sadk anslyesi Ael Oxenstierna'ya yazd Nisan tarihli mekupta
Avrupa'daki atmann genel modeli zerinde duruyordu:
,
. . . gelimeler yle bir noktaya gelmitir ki, Almanya'da Papist eylem
lerinin, spanyollarn Rochelle'ye ve geen yaz Prsya'da bize kar
verdikleri destein, gene kesinlikle bildirildii zere bask yapma
kararnn alnd imparator sarayndaki eitli danma toplantla
rnn, beden ve ruh zerindeki o tiranln ehvetle arzulad s
kandinav topraklarndaki igalin gsterdii gibi, Avrupa'da alan
btn savalar birbirine kararak tek bir sava haline geliyor . . .
Bu pasajcia Gustaf Adolf, bir sredir kafas megul pek ok gz
lemci iin aikar olan eye, Avrupa'daki btn savalarn birleme ve tek
bir byk sava halinde kaynama srecinde olduuna, bu atmann te
kil unsurlarnn kapsaml ve derin bir Avrupa atma rntsnn birbi
riyle balantl blmlerini oluturduuna dikkat ekiyordu. Daha nce
tam bir tecrit halinde geen Baltk Savalar, sregelen byk Avrupa kav
gasnn, Otuz Yl Savalar'nn ayrlmaz bir paras haline geliyor ve Avru
pa devletlerinin ounu tpk bir girdap gibi iine eken bu savalar so
nunda uluslararas sistemde, Avrupa devlet ve toplumlarnn iktidar yap
larnda, eskinin, yani ortaa Avrupa'snn sonunu ve modern dnyann
balangcn haber veren pek ok temel deiiklik yaratyordu. sve kral
nn doru biimde gzlemledii gibi, Baltk Savalar, bu byk ve iddet-
TOP, T FEK VE SNG
li modernleme ve Avmpalama srecinin kk ama -kukusuz blge
nin dorudan etkilendii- nemli bir parasn olutumyordu.
Erken modern dnemde yaanan Baltk Savalar Dr. Steward
Oakley tarafndan ksa ve kronolojik bir deerlendirmeye tabi tutulmu
ve blgeye ilikin birka yeni kitapta biraz daha geni bir balamda tart
lmtr.2 Dolaysyla burada, Baltk Savalar tarihinin daha geni bala
m gibi daha ince ayrntlar da, giri niteliinceki ksa bir tanmlama d
nda ele alnmayacaktr. Bunun yerine bu blm, savan deien doa
s ile daha temel bir dzeyde, deien sava formatnn Baltk blgesinin
modernlemesi ve giderek sonunda Avrupa dnyas ile btnlemesin
deki rol zerinde odaklanacaktr. Bu vurgu, ge 8. yzyla daha az de
inilirken, neden erken modern dnem zerinde uzunca durulduunu
da aklar.
BALTIK'TAK DANMARKA- svE REKABETNN ARKA PLANI
Kuzey Yedi Yl Savalar'nn 563'teki balangcyla Byk Kuzey
Sava'nn 172' deki bitimi arasnda geen s8 yl iinde, Baltk blgesinin
nde giden iki gc, Danimarka ve sve, 29 yl -ya da srenin yaklak
bete biri- boyunca birbirleriyle ak sava halinde oldular. Bu yllar, b
tn dneme eit biimde dalan yedi ayr savaa blnd. Arada yaanan
szde bar yllar bile ylesine gl bir husumetle yklyd ki, bu d
nemleri souk sava yllar olarak nitelerek uygun olur. Bu nedenle, b
tn bir s63- 1721 dnemini iki lke arasnda srekli bir atma dnemi
olarak betimlemek ok yanl olmaz.3
U zun vadeli bir perspektifle bakldnda, iki skandinav krall
arasndaki bu atma hali, Danimarka ve sve halklar bu srada yaanan
kesintisiz sava artk neredeyse normal bir dumm olarak grmek duru
munda kalm olsalar bile, aslnda bir kural olmaktan ok istisnayd. Nite
kim, 78o'lerdeki tek ve nemsiz atma saylmazsa, iki lke arasndaki
ilikiler 172'den sonra bar iinde olmutur. Ve dahas: Ge ortaada
uzun yllar boyunca iki lke, ayn devlet oluumuna, Kalmar Birlii'ne
mensuptu ve Danimarka kraliyet saraynn naiplii altnda tek bir birlik
iinde birbirine balyd.
BALTl K'TA SAVA VE TOPLU M 1 500-1800
Btn s. yzyl boyunca sren bu birlik, sadece embriyon denebi
lecek bir hkmet aygtna sahipti ve hibir btnletirici gc yoktu. Ne
var ki Baltk blgesinde o srada egemen olan glerin, Dou Pmsya' daki
Tton valyelerinin ve Baltk Denizi'nin gney sahilindeki, gelimekte
olan Lbeck kentinin ba ektii Kuzey Alman Hansa ehirlerinin zoruy
la bir arada tutuluyordu. Devasa kaynaklara sahip bu zengin ticaret mer
kezi, geri skandinav lkelerinin iktisadi ve siyasal hayatna bt_nyle ha
kim oldu ve onlar Avrupa ktasndan uzaklatrarak birbirine kenetledi.
Blgenin en nemli ticaret merkezi olan Lbeck'in, kendi merkez alann
oluturan Baltk blgesinin bar ve siyasi istikrar iinde yaamasnda
kukusuz hayati karlar vard. Bu nedenle kent, skandinav Birlii'ni de
kapsayan kendi nfuz alan iinde siyasal atmay etkin biimde nledi.
Ge ortaada Baltk blgesindeki greli siyasal istikrar ve blgenin Kta
Avrupa' sndan ar tecrit durumu bylece ortaya kt.
s. yzyln gidiat iinde Hansa Birlii'nin gcnn zayflama
syla birlikte, Lbeck'in skandinavya zerindeki denetimi de gevedi ve
blgede istikrarsz bir siyasal dumm olutu. Lbeck'in desteinden yok
sun kalan Danimarka kral otoritesini srdrmeyi ve birlii bir arada tut
may baaramad. Bunun kanlmaz sonucu olarak, sve po'lerde,
Gustaf Yasa'nn baarl nderlii altnda nihayet zgrlne kavutu.
Yasa'nn kurduu bamsz sve krall, Tton valyelerinin kadim fe
odal iktidarnn 6. yzyln ortalarndaki nihai knden sonra, skan
dinavya ve Baltk hakimiyeti iin eski egemen g Danimarka ile nceleri
rekabet etti ve zamanla egemen bir devlet olarak Danimarka'nn varln
tehdit etmeye balad.
ki komu arasndaki bu inat stnlk rekabetinde -6. ve 7.
yzyllarda sve siyasetinin yan sra Danimarka siyasetinin de nemli bir
ekseni oldu- esas olarak etken rol oynad. Danimarka hkmeti, ilk
planda, sve'in eski birlikten ayrlmasn doal dzenin bir ihlali olarak
grme eilimindeydi. Dolaysyla Danimarka hkmetinin siyasal abala
r en bandan itibaren sve'i yeniden ala sokma giriimlerine yneldi.
Daha sonra - sve'in askeri stnl 63o'lardan itibaren belirginlein
ce- Danimarkallarn siyasal hedefi, lkenin sve'in ykselen byk g-
ToP, TFEK vE SNG
g

cnn glgesi altnda, bamsz bir devlet olarak kendi varln gvence
altna alma abasna indirgendi.
kincisi, sve'in yeni krallk hanedannn meruluu kukuluydu;
konumunu gasp yoluyla kazanmt. Yeni bir devlet oluumu olan sve va
sa-devleti bu nedenle neredeyse doymak bilmez bir gvenlik ihtiyac iin
deydi. Bu devletin bamsz konumuna en yakn ve en byk tehdit, onu
yandan kuatan ve dnyaya alan hayati denizyollarn kapatan Danimarka
Norve ikiz krallndan geliyordu. Dolaysyla, zamann sve stratejik d
ncesine gre, sve'in gvenlii en iyi Danimarka'nn zayflamasyla sa
lanabilirdi. Bu nedenle Danimarka, svelilerin bilincinde ba dman ve
oluum halindeki sve devletinin nndek balca engel haline geldi.
nc etken, yukarda deinildii gibi, Lbeck'in hegemonik g
cnn krlmasyd. Lbeck'in skandinavya zerindeki denetimi en so
nunda 153o'larda sona ererken, Baltk'taki g dengesini kurma sorunu
esas olarak iki skandinav gcne kald. Bu da iki lke arasnda, izleyen
iki yzylda pek ok silahl atmaya yol at.
SAVALAR
lk ciddi atma 563'te, ik lke arasnda yedi yl sren bir sava
balad zaman gerekleti. Sava grnte kraliyet armasnda, eski bir
liin sembol olan tacn gzkmesiyle ilgiliydi, ancak Danimarka'nn
asl hedefi Kalm
a
r Birlii'ni yeniden kurmak iken, sve'in asl hedefi, T
ton valyeleri dzeninin nihai k ile Dou Baltk'ta meydana gelen
g boluundan yararlanarak vasa-devletine ynelik Danimarka tehdidi
ni azaltmakt. Beklenebilecei gibi -snrl kaynaklar hesaba katldnda
bu atma sonunda tketici bir ypratma savana dnerek yozlat. Sa
va her iki tarafn kaynaklar tkendike yatyor, savaa neden olan so
runlar zlmeden kalyordu.
6'de Danimarka Kral IV. Christian'n, hkmetinin tavsiyesini
gz ard ederek sve' e kar girdii savata da tamamen ayn sonu aln
d. Tek bir kska harekatyla sve anakarasn fethetmek gibi yksekler
den uan Danimarka planianna ramen, sava tpk bir nceki gibi tke
tici bir ypratma sava olarak sona erdi. 63'te yaplan bar grmele-
BALTl K'TA SAVA VE TOPLU M 1 500-1 800
rinin mtevaz sonucu sve'in hatr saylr bir sava tazminat deme va
adi oldu. Ancak bir snr deiiklii olmad ve herhangi bir sve topra
Danimarka'nn eline gemedi. Sonu status quo ante bellum [savatan n
ceki statkol idi.
Kalmar Sava denilen bu sava, dmanlklarn ortaya kmasn
dan sonra Danimarka'nn sve'i yeniden hakimiyet altna almak iin yap
t son ciddi giriim oldu. Bundan sonra sve'in egemen bir devlet ola
rak var olma sorunu gndemden kt. Bunun yerine bir baka sorun, iki
gten hangisinin dominium maris Baltici, yani Baltk'ta nc konumda
olaca sorunu ne kt.
Baltk'ta stnlk, esas olarak belirleyici etene balyd. lk
planda, i denizden k yollarn, yani Danimarka boazlarn ve Sound
halicini denetleme becerisi; ikincisi, Baltk Denizi'nde faaliyet gsteren
donanmalarn greli gc ve ncs, Baltk Denizi kylarndaki top
raklarn denetim derecesi. Sonu olarak iki lke arasndaki mcadele bu
alanlarda gerekleti ve bu etkenierin deien greli arl, uzun sren
g denemesinin sve lehine sonulanmasna yol at.
Danimarka hkmeti, boazlarn komutasn ve Baltk'ta gl bir
donanma bulundurmay, Danimarka stnln srdrmenin en iyi
arac olarak gryordu. Dolaysyla Danimarka askeri nlemleri bu ama
lara yneldi. sve hkmeti ise Baltk Denizi'nin tesindeki sahil blge
lerinin denetimine arlk vermeyi tercih etti. sve'in bu stratejisi nihayet
r 62o'lerde aa kt, ama sve birlikleri Tton valyelerinin kn
den yararlanarak, aslnda r6. yzyln ortalarndan beri, Dou Prsya ve
Polanya'da sistemli bir fetih seferini srdrmekteydiler. Sonu olarak s
ve kral, r62o'lerde, Bothnia Krfezi'nden Polanya'ya kadar olan gney
Baltk sahillerinde de facto denetimi salad.
Sistematik fethi temel alan baarl sve stratejisi Baltk'taki s
tnlk mcadelesinde iki kesin sonu ald. lk olarak, isve artk Dani
marka'nn dominium maris Baltici iddiasn tartmal hale getirmiti ve
gl Danimarka donanmasn dikkate almakszn, blnm bir Baltk
zerinde hak iddia edebilirdi. kincisi -ve belki de daha nemlisi- s
ve'in ktaya dnk srekli faaliyeti, o zamana kadar olduka yresel kalan
ToP, TFEK VE SNG 1
93
Baltk atmalarnn gittike uluslararaslamasna yol at. 625'ten son
ra skandinav rekabetinin sahnesi geici olarak skandinav Yarmadas ve
Baltk Denizi'nden Kuzey Almanya'ya kayd.
Bu trmanma ilk kez, 625'te Danimarka kralnn -ngiliz ve Fele
menk basksnn ardndan ve gene hkmetinin uyarlarn dikkate alma
yarak- Danimarka'y Otuz Yl Savalar'na sokmas ve imparatora sava
ilan etmesiyle gerekleti. Kraln bu talihsiz atmaya girme nedeni,
muhtemelen sve'in erken davranp Danimarka'y durdurmas ve birlik
lerini krallnn hemen gney snrna yerletirmesinden duyduu kor
kuydu. Holstein dk olarak sahip olduu konum, din sorunu dahil ol
mak zere Alman iilerine dorudan ilgi duymasna neden oluyorsa da,
Protestan davas uruna savamak, ald kararlarda muhtemelen ikinci
dereceden nem tayordu.
Kraln byk Avrupa savana girmesi Danimarka iin byk bir ta
lihsizlik oldu. Drt yl sren savan ve Wallenstein birliklerinin iki yl sren
ksmi igalinin ardndan, Danimarka savatan ekilmek ve bar isterek zo
runda kald. 629'da Lbeck'te yaplan bar grmelerinde krall by
bir utan yaamakan, ancak uygun bir uluslararas durum kurtard.
Tam da bu noktada sve, Il. Gustaf Adolfun karizmatik nderlii
altnda, Danimarka'nn baarszla urad yere erimeye hazrd. 63o
yaznda, kraln komutasndaki bir sve keif gc Pomeranya'ya karak,
Kuzey Almanya' da bir sve askeri varln kesin bir gereklik haline ge
tirdi ve ayn zamanda sve'in blgesel bir g olarak gelecekte kazanaca
statye giden yolu am oldu. sve sadece Otuz Yl Savalar'nn geri
kalan blmnde Avrupa sahnesinde nemli bir rol oyuarakla kalmad,
sve hkmeti de, eski stratejisini mantksal sonucuna tamasn sala
yan gerek bir ans yakalam oldu: Eski dmann paralayarak ya da ar
tk Kuzey Avrupa'nn tartmasz en byk askeri gc haline gelmi olan
yeni bir Byk sve' e katarak Baltk zerinde tam bir denetim salamak.
Danimarka ile sve arasnda yaplan sonraki iki sava -643-45'te
ve 657-6o'da- sonuta Danimarka'y tamamen yok etmeye kararl sve'in
bu yndeki giriimleri biimini alrken, Danimarka bak asndan bunlar
sadece hayatta kalmak iin verilen umutsuz mcadelelerden ibaretti. Asln-
1
94
BAL Tl K'TA SAVA VE TOPLU M 1 500-1 800
da Danimarka onu bekleyen kaderden ancak yabanc glerin, zellikle de
Felemenk Cumhuriyeti'nin mdahalesi sayesinde kurtuldu. Felemenk
Cumhuriyeti -r7. yzyln byk tkari ulusu- zamann merkantilist fikir
lerine uygun olarak Lbeck'in Balhk'ta arabulucu olarak oynad eski rol
devralmaktayd. Bu merkantilist fikirlere gre, btn Balhk blgesini de
netleyen tek bir byk g, blnm ve ak bir Baltk Denizi'ni kapal bir
Baltk Denizi'ne tercih eden Felemenk'in ticari karlaryla badamyordu.
Dolaysyla, Danimarka'nn klm biimde de olsa hayatn srdrme
sine izin verildi: Bornholm Adas dnda, halicin gneyindeki btn Da
nimarka eyaletleri r66o Kopenhag Bar'yla sve'e brakld. Bu srete
Danimarka kendi topraklarnn yaklak te birini kaybetti ve bylece Da
nimarka devleti, r8r4'te, Napoleon Savalar'nn ertesinde Norve'ten k
na ve r864'te Almanya'yla ksa bir savan ardndan Duchies'i de kaybe
diine kadar koruduu snrlara indirgendi.
Son iki Danimarka-sve sava -r675-79 ve r709-20 savalar
(r7oo' deki ksa atma bu balamda yer almaz) - bir bakma XIV. Lo
uis'nin Avrupa savalarnn Baltk'taki karlklaryd. Danimarka bak
asndan her ikisi de, skandinav Yarmadas'ndaki kaybedilmi eyaletle
ri yeniden fethetmek iin uygun uluslararas koullardan yararlanma ar
zusunu yanstrken, sve Fransz mttefki tarafndan savaa zorlanm
tL Bu giriimlerin ikisi de herhangi bir baar salamad gibi, g kay
beden sve de daha ok Danimarka topran fethetmeyi baaramad. Da
ha geni bir adan bakldnda, bu savalar aslnda ge r7. yzyln ak
Avrupa hesaplamasnn sadece Baltk apndaki kk giri taksimleriy
di. Her iki kuzey lkesinin de byk Avrupa ittifak sistemlerinin ayrlmaz
birer paras haline geldiini gsteren bu savalarn gerek nedeni, skan
dinavya dndaki atmalarda yatyordu. zetle bu savalar, sadece, Otuz
Yl Savalar'nn ardndan skandinav krallklarnn, r 648'den sonra Av
rupa'da kurulan yeni uluslararas sisteme, Vestfalya sistemine nihayet ka
tlm olduklarn ifade ediyordu.
sve'in byk bir blgesel g olarak geirdii dnem, r72o-2r
Byk Kuzey Sava'ndan sonra imzalanan bar anlamalaryla birlikte
kesin olarak sona erdi. sve ve Danimarka savalada ylesine zayflam
ToP, T FEK vE SNG 1
95
ve yeni Avrupa gler dengesi sistemiyle ylesine bask altna alnmlar
d ki, yalnzca onlarn kkrtmalaryla skandinavya' da yeni blgesel dei
ikliklerin salanabilecei dncesi artk gereki deildi. Bu gerei ka
bul eden ve ufukta grnen byk Rus gcnn her iki taraf iin de olu
turduu tehdidin farkna varan taraflar, sonunda statkoyu kabul ettiler
ve nihayet yeni gerekliklere uygun bir siyaset benimsediler. sve'in 17 41-
43' te Avusturya Veraset Sava ve gene q88-9o'da, Rusya'nn Trklerle
sava srasnda Rusya'yla yapt savalar, 1757-62'de Fransa'nn mttefi
ki olarak Prsya'yla yapt sava gibi, kesinlikle Rus tehdidini azaltna ve
Finlandiya'y koruma arzusuyla belirlendi. Ancak en dorusu, bunlara Av
rupa' daki ancien regime'in klasik byk g sisteminin oluumuyla ayn
zamana rastlayan Avrupa kabine savalarnn yerel ifadeleri olarak bak
maktr. Ayn ey, Danimarka'nn 762'deki Rusya seferberlii ve 788'de
sve'le yapt ksa sava iin de geerlidir. Bunlardan ikincisi Norve'i
bir sve saldrsndan koruma ihtiyacm yanstyordu, ancak gerekte Rus
basksyla balad. 8. yzyln Baltk savalar, o srada Rusya'nn blgede
nemli bir siyasal ve askeri g olarak ortaya knn belirtileri oldu.
Ancak Fransz Devrimi ve Napoleon Savalar srasnda uluslarara
s sistemin dalmasndan sonradr ki, Kuzey'in siyasal corafyasnda ke
sin deiiklikler meydana geldi. 8o8-o9 Rus-sve Sava'ndan sonra
8o9' daki Fredrikshamm Bar'nda sve Finlandiya'y Rusya'ya teslim
etmek zorunda kalrken, 84'teki Kiel Bar'nda da Danimarka Norve'i
sve'e brakmak zorunda kald. Bylece oluan siyasal corafya, 87'de
Almanya'nn birliini salamasna ve Rus-Japon Sava'nn ( 1904-05)
Rusya'y zayflatmasna kadar geerliliini korudu; sz edilen bu iki olay
ise bir kez daha rntleri deitirdi ve Baltk'ta gnmzdeki durumun
temellerini att.4
ASKER DEVRM VE BALTIK SAVALAR!
Michael Roberts'in 1955'te "Askeri Devrim, s6o- 66o" adl nl
a konumasn yapmasndan bu yana, erken modern askeri dnm
lerin doas ve sonularna ilikin verimli bir tartma dnmektedir.5 im
diki halde, Roberts' in zmlemesinin fazla tek yanl ve corafi kapsam
BALTl K' TA SAVA VE TOPLU M 1 500-1 800
bakmndan da ok dar olduu, sadece teknolojik deiikliklerden -esas
olarak kk ateli silahlarn kullanlmas- hareket ettii ve yalnzca Ku
zeybat Avrupa zerinde younlat konusunda, bilginler arasnda genel
bir anlay birliiniii olutuu grlmektedir. Roberts, olduka dar bir za
man perspektifi iindeki askeri dnmleri zmlemekle yetindii,
bylece daha erken ya da daha dnem ge askeri sistem reformasyonlar
n ihmal etmek pahasna, erken modern dnem deiikliklerini ar vur
gulad iin de eletirilmitir. 6
Ayrca, yakn zamanlarda yaplan skandinavya aratrmalar, sve
kral Gustaf II. Adolf'un erken modern askeri dnmlerdeki, Ro
berts'in srarla vurgulad merkezi roln ciddi biimde sorgulamakta
dr. Kukusuz sve genel kurmaynn byk eseri Sverges Krg 6
6J2'den etkilenen Roberts, Gustaf Adolfu byk bir askeri rgtlenme
reformcusu, taktik ve strateji alannda bir nc olarak resmetti. Roberts' e
gre, meydan savalarna ynelen seferler, artan hareketlilik ve saldrda
ok taktikleri gibi hayati unsurlar, Avrupa savalarna onun yapt re
formlarla girmiti. Roberts'in yorumuna gre, askeri harekatlar daha n
ceki mzrak ve ateli silahtan oluan tuhaf bileimin dayatt kmazdan
kurtarnay ilk baaran kii Gustaf Adolftu.
Bu grn aksine, zellikle yakn zamanlarda yaplan sve ara
trmalar, Gustaf Adolfun, Roberts'in betimledii gibi kararl bir imha
stratejisti ve devrimci bir taktisyen olduu konusunda kukulara yol a
mtr.7 imdiki sve deerlendirmelerine gre, kahraman kral, makul
dneeli sadk anslyesi Axel Oxenstierna'nn desteiyle, Almanya ve
baka yerlerde yapt iddial askeri seferlere salam mali kaynaklar yarat
makta olaanst baarl, ok zeki biri olmakla birlikte, geleneksel an
lamda bir ypratma stratejistiydi. Gnmzdeki grlere gre, Gustaf
Adolfun askeri baarlarnn ardndaki gerek sr, yeni taktik bululardan
ok, bu sistemli tedarik yeteneindeydi.
Gustaf Adolfun bir taktik ve strateji reformcusu olarak tad
nemin bu ekilde azaltlmasna paralel olarak, ayn dnemde sve'in
komu lkelerinde yaplan askeri reformlara da daha yksek bir deer at
fedilmitir. zellikle Gustaf Adolfun en nemli rakibi olan, askeri n
ToP, T FEK VE SNG 1
97
daima byk sveli meslektann nyle glgelenmi Danimarka Kral
IV. Charles hakknda, 17. yzyl Danimarka askeri rgtlenmesi konusun
da bugne kadarki en olumlu deerlendirmeler yaplmakta ve kral adeta
bir yeniden dou yaamaktadr.8
Bununla birlikte, Michael Roberts'in grlerinin erken modern
dnemdeki askeri dnm srelerine ilikin genel anlaymz zerin
de byk bir etki yaratt kuku gtrmez. Roberts'in sve tarihi zeri
ne yazd ve Gustaf Adolfa duyduu hayranl yanstt pek ok kitap,
Baltk'taki erken modern savalarn ngilizce konuulan dnyadaki genel
alglan tarzn kesinlikle etklemi ve biimlendirmitir: Bu alglama
Baltk'taki erken modern dnem savalar neredeyse evrensel olarak s
ve'in askeri tarihiyle zdeletirirken, teki Baltk lkelerini genellikle
gz ard eder. Bu nedenle bu blmdek amacm, sve'in Baltk'taki en
nemli rakibi olan Danimarka'y her zamankinden daha arlkl biimde
ele alarak, geleneksel olandan daha glgeli bir resim izmektir.
Askeri devrim denilen olgunun ayrntlar konusunda baz gr
ayrlklar olduu sylenebilir; ancak erken modern askeri dnmlerin
Avrupa savaarna yapt iki byk etki konusunda genel bir mutabakat
olduu varsaymn daha kuvvetle ifade etmek mmkndr. Bunlar, ilk
planda savan genel dzeninde nemli bir bymeye neden oldu: Ordu
lar bydke, seferler ve meydan savalar daha kapsaml hale geldi ve
askerler gemie kyasla daha geni bir toplumsal tabandan topland. kin
cisi, soylular sava faaliyeti zerindeki geleneksel tekellerinden vazge
mek zorunda kaldlar. Bunun yerine, savana, askere alma, ihtiyalarn
karlanmas ve sava mekanizmasnn ynetilmesindeki btn sorumlu
luk, sonunda yeni Rnesans devleti glerine geti. Askeri g kllanm
srekli devlet ordular araclyla uygulanan bir devlet tekeli haline geldi.
GENEL AsKERi DzEN VE SAVALARN YAPs
Erken modern Avrupa'da genel trendler byleydi ve eitli yerel de
iiklikler bir yana, Baltk'taki gelime genel Avrupa trendini izledi. By
lece sve, XIV. Erik'ten (s6o-68) itibaren, esas olarak ulusal zorunlu as
kerlik sistemine dayanan, dorudan vergiler ve hkmdarln toprak ge-
BALTl K'TA SAVA VE TOPLU M 1 5001800
lideriyle finanse edilen, byk bir daimi ordu kurdu.9 Danimarka 17. yz
yln bandan itibaren ayn eyi yapt ve ayn zamanda donanmasn b
ytt. Baltk Denizi'nin girilerini tutan corafi konumu nedeniyle do
nanma, blgesel stnlk mcadelesinde onun en nemli silahyd. Kta
sal trendlere tamamen uygun olarak gerekletirilen bu yeniden silahlan
ma, aslnda donanma harekatlarnn destek noktalar olarak hizmet gren
yaygn bir kale inaat biimini ald. Baka yerlerde olduu gibi burada da,
srekli bir askeri altyapnn byk lde yaygnlat gzlemlenebilir.
Bu altyap devlet glerinin himayesi altnda ve ktadakinden genelde pek
farkl olmayan bir tarzda gerekletirildi.
ro
Bu arka plana kar, Baltk blgesindeki askeri harekatlarn gerek
salra ordularnn bykl gerekse sz konusu harekatlarn doas bak
mndan, Avrupa ana akmn izleme eiliminde olmas artc deildir.
Kuzey Yedi Yl Savalar'nda yaanan en byk kara sava olan, 20 Ekim
r565'te Halland'da gerekleen Axtorna Meydan Sava'nda, her iki tarafta
yaklak ro. ooo kii dvt. Bu kader sava kesin bir Danimarka zaferiy
le sona erdi ve toplam kayplar byk olaslkla yzlerle ifade edilebilirdi."
17 Austos r626'da Danimarka Kral IV. Christian ile Katolik general Tilly
arasnda Harz'daki Lutter am Barenberg'de yaplan ad km meydan sa
vanda, her iki taraftaki savalarn says yaklak 2o. ooo kiiydi. Sava
IV. Christian iin feci bir yenilgi ve binleri bulan kayplada sona erdi.'2 Ku
zey savalarnn tarihindeki en kanl meydan sava 4 Aralk r676'da Sca
nia'daki Lund'da meydana gelen ve kesin bir sve zaferiyle sona eren mey
dan savayd. Yaldak 2o. ooo kiinin katld savata ldrlenlerin sa
ys 8ooo'den az deildi; bu, s8. ooo savadan 20. ooo'inin hayatn kay
bettii sylenen, r634'teki Nrdlingen Sava'ndakiyle kyaslanabilir bir
lm orandr.'3
Bu saylardan da anlalaca gibi, kuzey savalar genelde dnemin
byk Avrupa meydan savalanndan daha kk ordularla verildi; kuzey sa
va sahasnn daha kk oluu ve ordularn ardnda daha snrl kaynakla
rn bulunmas dikkate alndnda, bunda garipsenecek bir taraf yoktur. Ne
var k, kuzey kara savalarnn daha kk leki oluu, bu blgede deniz sa
vann dier pek ok yere kyasla savan daha nemli bir bileeni olmasy-
ToP, TFEK VE SNG 199
la da aklanabilir: Denizde stnlk, her eyin tesinde dominium maris
Baltici'nin, yani blgede askeri hakimiyetin en nemli anahtar olmaya de
vam etti. Btn Baltk savalan tarihinin en nl deniz sava olan, Dani
marka ve sve donanmalan arasnda Temmuz 677'de Koge Krfezi'nde
gerekleen sava, bu olgunun altn kuvvete izer. Bu belirleyici sava ezici
bir sve yenilgisiyle sona erdi. Bu hezimet savan geri kalan blmnde s
ve donanmasn felce uratt ve bylece sve'in birka ay nce Danimarka
adalarn igal ederek -atlmas halinde savan gidiatn kesiniilde sve'ten
yana deitirebilecek bir adm- Lund' da kazand zaferden yararlanmasn
engelledi.'4 Bat Baltk'ta Danimarka deniz hakimiyetinin olabildiince k
rulmas, Danimarka ile sve arasnda yaanan nceki pek ok savata da g
rld gibi, Scania Sava'nn bir geri ekilmeyle sona ermesine yol at.
Baltk savalarnda yaanan baar ya da baarszlkta deniz gc
nn hayati rol, belki de en ak biimde, sve'in 657-6o savalar sra
snda Danimarka'y fethetme ve onu yeni Byk sve'e katma giriimi s
rasnda kantland. Giriim neredeyse baanya ulaacakt. sve'in sava
kral X. Charles Gustaf o. ooo kiilik bir orduyla 657 sonbaharnda Jut
land' gneyden tek bir saldryla igal etmeyi baarmt. Ancak bu yld
rm harekat bu noktadan sonra durmak zorunda kald, nk gl Da
nimarka donanmas, kraln Danimarka bakenti Kopenhag'a giden boaz
ve adalara doru gneyden ilerlemesini engelledi.
Bununla birlikte doa, 657-58 ylbanda svelilere yardmc ol
du. Srekli bir don Danimarka i sularn dondurup Danimarka donan
masn felce uratrken, Charles X. Gustafn sava tarihindeki en cretli
harekatlardan birine girinesini mmkn kld: Piyade ve svariden olu
an 8ooo kiilik bir keif gcyle sadece iki hafta iinde, Jutland'dan ba
layp buzla kapl boazlardan geerek Funen, Langeland ve Lolland ze
rinden Zealand'a kadar ilerledi. sveli askerlerin yumuam buzun ze
rinde dizlerine kadar suya gmlerek kilometrelerce yrrken neler his
setmi olabilecekleri ancak tahmin edilebilir. Ancak sonu bu kararl eyle
mi hakl kard: Danimarka utan verici bir bar imzalamak zorunda kal
d ve egemen bir devlet olarak tamamen yok olmas ancak byk Avrupa
glerinin mdahalesiyle nledi.'5
200 BALTl K'TA SAVA VE TOPLU M 1 500-1 800
Bu dramatik olay Danimarka'nn gl bir harekat donannas ol
makszn ayakta kalmasnn ne kadar zor olduunu herhangi bir baka
olaydan ok daha iyi anlatr. Deniz gc sve iin de, hem Danimarka'yla
srekli rekabetinde bir ara olarak, hem de sve anakaras ile onun Fin
landiya' dan Pomeranya'ya kadar uzanan denizar topraklan arasnda bir
balant olarak byk nem tayordu. Bu ihtiyalar, Resim 7. ' de gste
rildii gibi, Baltk'ta esas olarak donannada rekabet biimini alan silah
lanma yar olgusunu aklar.'6
172o'ye kadar Danimarka ve sve'in donanma bykl asn
dan gsterdii ok benzer evrim, bu dnemde nde giden iki Baltk gc
nn dorudan ve yakn rekabetinin arpc bir ifadesidir. Hi kukusuz,
bu iki gcn donanma yapm programlar, en azndan dmannkiyle ba
a kabilecek bir donanma oluturma hedefyle yakn bir rekabet biimi
ni ald. te yandan, 172o'den sonra iki eri arasnda gittike byyen fark,
Byk Kuzey Sava'ndan sonra iki lkenin artk askeri rakip olmayp g
rece bar iinde bir arada yaadldarn en iyi ortaya koyan bir gsterge
olarak yorumlanabilir. 8. yzylda sve deniz gcnn gerileyen trendi
bu lkenin blgesel byk g statsn kaybediiyle aklanrken, Dani
marka -Baltk'n giri kaps olmaya devam ediyordu- blgenin domak
ta olan yeni deniz gcyle, Rusya'yla baa kabilecek bir donannay hala
muhafaza etmeye alyordu. Son olarak 8oo ile 8o arasnda Danimar
ka donanma kabiliyetindeki byk d, Byk Britanya'nn 8o ve
8o7' de Kopenhag'a yapt saldrlarda Danimarka donanmasn msa
dere etmesinin iler acs sonucuydu. Bu olayla birlikte Danimarka, Bal
tk'ta en nemli nfuz varln kaybetti ve aslnda bu noktadan itibaren
nemli bir Baltk gc olmaktan kt.
Ne var ki, eitli Baltk lkelerinin ordu byklklerini ele alacak
olursak bu grnm dikkat ekici biimde farkllar. Bunlar Tablo 7. ' de
gsterilmitir. '7
Saylar ordu byklne gittike daha ok nem verildiini gs
terir. Ordu bykl erken modern askeri devrimin balca sonularn
dan biriydi. Ne var ki donanmadaki bymenin aksine, tekil devletlerin
byme oranlar arasndaki benzerlikleri saptamak pek mmkn deildir;
ToP, T FEK VE SNG 201
N
o
N
o
:
j
"
:
ll
:
<
:
"
<
r
-
o

1
c
;:
Deplasman
(ooo ton)

1 50
1 40
1 30
1 20
1 1 0
1 00
90
80
70
60
50
40
30
20
1 0
1
d
1
,.q
?
\
1
\
1
\
1
\
1
\
1
\
1
\
1
\
1
\
1 -
o
1
f
\ . 1 "/ . . o . . o
/
.. c o
@
\ I.J
'.
f.. ..
1
'
'
'
1
1
1
d
Danimarka
'
o
1 600 1 61 0 1 620 1 630 1 640 1 650 1 660 1 670 1 680 1 690 1 700 1 71 0 1 720 1 730 1 740 1 750 1 760 1 770 1 780 1 790 1 800 1 81 0

.
g ekil
7
. 1. Danimarka, Isve ve Rus donanmalannn byklkleri 6oo- 8oo
Yllar
Tablo 7. 1. eitli Baltk devletlerinde yaklak ordu byklkleri
YIL (yaklak) DANMARKA SVE PRUSYA POLONYA RusYA
16oo 5000 15. ooo
165o 25. 000 70. 000 8oo 10. 000
1700 70. 000 100. 000 41. 000 35 000 170. 000
1750 50. 000 5 0. 000 135 000 17. 000 200. 000
18oo 74 000 47 000 200. 000 300. 000
aksine saylar Baltk evresindeki devletlerin geni apta farkl koullarn
ve yerel karlarn gstermektedir.
Danimarka sz konusu olduunda, askeri hazrlk, nce sve'le
olan husumetle, daha sonra Fransz Devrimi srasndaki zorunlu sefer
berlikle ve Napoleon Savalar' nn neden olduu askeri alarm durumuyla
belirlendi. 17. yzylda sve ordusunda grlen byk art sve'in gelip
geici byk g statsnn bir sonucuyken, Prusya'yla ilgili saylar Prus
ya militer devletinin sistematik inasn yanstr. Mtevaz Polanya ordu
su bu lkenin zayf uluslararas konumunu yeterince ifade ederken, Rus
ordusunun leklerinde grlen byk art, bu lkenin genileyen kar
larnn ve Rusya'nn 18. yzylda Avrupal bir byk g statsne doru
iledeyiinin arpc bir ifadesiydi.
Ne var ki, toplam nfusa gre deerlendirildiinde ve teki Avru
pa gleriyle kyaslandnda, bu saylar Danimarka, sve ve Prusya or
dularnn olaanst byldn arpc biimde kantlar. Bu dev
let, birlikte ele alndnda, Avrupa'nn 18. yzyln balangcnda muh
temelen en militer blgesini oluturuyordu. Danimarka' daki Britanya el
isi Sir Robert Molesworth, 1 69o'larda Danimarka'y betimlerken bu ol
guyu zellikle belirtir: "Danimarka ... gvdesi olmayp yalnzca batan
ibaret olan, herkesin asker olduu ve kimsenin tebaa olmad bir cana
var andryor."'8 Bu ar derecede yksek militerleme dzeyi, sve ve
Danimarka sz konusu olduunda, Baltk'ta sren uzun etkinlik mca
delesinin dorudan bir sonucuyken, Prusya iin epeevre dman kom-
ToP, T FEK VE SNG 203
ularla birlikte yaamak iin verilen kesintisiz mcadelenin kanlmaz
bir sonucuydu.
SAvA vE ToPLUMUN DNM
6. yzyln ortalarndan erken 8. yzyla kadar Baltk blgesinde
yaanan neredeyse srekli sava durumu, blgenin grece yoksul ve geri
kyl toplumlarnn omuzlarnda srekli ve ar bir yk oldu. Ne var ki
srekli savalar ayn zamanda derin modernleme sreci iinde en nem
li ve tek dinamik etkendi. Bu sre, ayn zaman dilimi iinde blgeyi,
-bes belli donmu bir Fransz diplomatnn bir zamanlar betimlendii gi
bi- donmu toprakar zerinde kurulmu, birbirinden uzak bir ortaa k
lise blgeleri kmesi olmaktan karp, gayet ilevli ve gl yaplada do
natlm, modern Avrupa devlet oluurlarna dntrd. 8. yzyla ba
karsak, bu oluumlar Otuz Yl Savalar'nn uluslararas anarisinden k
m genel Avrupa gler dengesi sisteminin -Vestfalya sistemi- gayet iyi
btnlemi paralaryd. Baka bir deyile, srekli blgesel savalarn bir
sonucu Baltk'n Avrupa'ya almas, yani bir Avrupallama sreci oldu.
Bir dier nemli sonu, yukarda belirtildii gibi, Danimarka, s
ve ve Prusya' da, belirgin biimde devlet mekanizmalarnn ve toplum
yaplarnn batan sona modernlemesiydi. ktisadi dzeyde, geleneksel
nfuz alan fnansman ynteminden yava yava dorudan vergiler yo
luyla fnansman yntemine geilirken, idari mekanizma merkezileti ve
dzenli bir brokrasiye dnt. Siyasal sistem evreler halinde mutlak
yete doru evrildi. (Prusya'da de facto 17. yzyln ortalarndan, Danimar
ka'da r66o anayasal devriminden ve sve'te r 68o' den itibaren byyen
askeri formatn genel etkileri, Ronald Asch tarafndan bu kitabn ikinci
blmnde tartlmtr.) Ayn sre, benzer etkilerle Baltk blgesinde
de grld.
Genel modernleme sreciyle balantl bir dier konuya da de
inmek gerekir: Baltk'taki uzun mcadeleden, neden ve nasl daha iyi
konumdaki ve durumdaki Danimarka deil de, tecrit edilmi ve yoksul
sve galip kt ve blgesel byk g stats iddiasn uzun yllar bo
yunca srdrebildi?
204 BALTl K'TA SAVA VE TOPLU M 1 500-1 800
Bu soruya verilecek ksa yant, olduka paradoksal biimde, 6. yz
yln banda sve kralnn Danimarkah meslektandan dikkat ekici bi
imde daha yoksul olmasdr. Bu nedenle, sve kral s6o'tan itibaren ne
redeyse srekli olarak savalarn ar basks altnda yaamak, mali siyase
ti mkemmelletirmek ve hkmet mekanizmasn modernletirmek iin
kararl bir aba gstermek zorunda kald. Bu abalar nihayet -zellikle
anslye Oxenstierna'nn kararl liderlii alhnda- q. yzyln ortalarna
kadar blgenin en etkin sava ekonomilerinden birini yaratt. Bu ekonomi,
szgelimi Danimarka ekonomisinden ok daha etkin ve glyd.
Bu asimetrik gelimenin geri plann anlamak iin, nde gelen iki
skandinav gcnn siyasal sistemleri ve sosyoekonomik yaplan arasn
daki birka nemli farklla iaret etmek gerekir. Siyasal anlamda sve
kral Danimarkah meslektandan ok daha glyd. sve krall Gus
taf V asa dneminden itibaren kaltsallk kazanmken, Danimarka kral
66o'a kadar seilerek tahta kmay ve yrtme gcn kstlayc bir ta
giyme treni beratyla snrlanmay srdrd. Yalnzca bu olgu bile sve
kraln ok daha byk bir yetkiyle donatmaya yetiyordu. Ayrca, sayca
Danimarka'nn hayli altnda olan sve'in iktidar eliti ya da soyluluunun
ok daha zayfbir grup oluturmas da farkllklan pekitirdi. s6o civar
Iarnda sveli soylular topraklarn sadece % 22' sine sahipken, Danimar
ka soylular Danimarka' daki ekilebilir topraklarn en az % 44' n denet
liyordu. Bu olgu, sve'in daha demokratik riksdags-anayasasyla birlein
ce, zayf sveli soylularm taht iin neden ciddi bir tehdit oluturamad
n aklar. Tam aksine, soylu snf genelde krala tabiydi ve onun orta
olarak davranyordu. Bu durum, Avrupa'nn en aristokrat cumhuriyeti
olan Polanya'nn o dnem koullarndan pek farkl olmayan ve 66o'ya
kadar olaanst gl bir soyluluun byk bir siyasal nfuza sahip ol
duu Danimarka'yla tam bir ztlk iindeydi.'9
Siyasal bakmdan gl olsa da sve kral iktisadi bakmdan Dani
marka kralndan daha yoksuldu. Nitekim, s6o civarlarnda, hkmdarlk
topraklar sve'in ekilebilir topraklarnn sadece yaklak % 30'una ular
ken, Danimarka kral bereketli Danimarka tarm topraklarnn yaklak %
so' sini denetliyordu. isve'te kraliyet topraklarndan salanan gelirler bu
TOP, TFEK VE SNG
nedenle Danimarka' dakinden nemli lde dkt. Danimarka'nn ge
lirlerin e, Kuzey Yedi Yl Savalar ve Kalmar Sava'ndan sonra Sound ha
lici gei cretinden ve sve sava tazminatlarndan salad hatr say
lr gelirler de eklenmelidir.
r6. yzyln ortalarndan itibaren lke neredeyse srekli sava ha
lindeyken, grece yoksul sve hkmeti mtevaz gelirlerini artrmak iin
ok erken bir evrede dorudan vergiye bavurmak zorunda kald. Bir ba
ka deyile, sve sava ekonomisi ok erken bir tarihte, vergilere dayanan
bir ekonomi haline geldi ve bu amaca dnk olarak biimleren etkin bir
hkmet mekanizmasyla ynetildi. Bu nedenle, bir ortaa nfuz blgesi
devleti olan sve, srekli savalarn yaratt bask altnda neredeyse erken
17. yzyldan itibaren, siyasal bakmdan gl bir kraUarafndan ynetilen,
gl, merkezi ve istikrarl bir hkmete sahip, modern bir vergi devletine
dnt. Daha geri komularnn zayflndan byk yararlar salayabilen
sonraki byk sve gcnn temelleri daha o zaman atld. Ancak bu
komular 17. yzyln sonunda modernleme araclyla eski glerinin
bir ksmna yava yava kavutuka -bu arada savan gidiat da sve'in
aleyhine dnd- teki Baltk devletlerinin meydan okumasyla karlaan
byk sve gc tpk iskambillerden yaplm bir ev gibi kt. sve'in
r72o'deki ani ve topyekun k, sahip olduu byk g statsnn ger
ekteki zayf temellerini de arpc biimde aa kard: sve by gc,
gerekte, zayf ancak etkin biimde ynetilen sve ekonomisinin, kom
ularnn zayflnn ve Avrupa'nn gerek byk gleri arasnda yer alan
gl mttefiklerinin gsterdii pek salam olmayan dostluun geici ve
uygun bir bileiminden baka bir eye dayanmyordu.
Danimarka'da iler farkl biimde geliti. 157o'de Kuzey Yedi Yl
Savalar'nn sona ermesiyle birlikte, lke krk yldan fazla bir sre bar
iinde yaad ve devlet maliyesi salkl bir gelime gsterdi. Bu nedenle s
ve'in aksine, hkmetin ihtiyalarn mkemmel biimde karlayabilen
ve ayn zamanda kral ile soylular arasnda
k
i hassas gler dengesini tam
olarak yanstan, geleneksel, eski tip nfuz alan finansman sisteminin
hemen reformdan geirilmesine ihtiya duyulmad. Acil idari reform ih
tiyac ancak IV. Christian'n r625-29'da Otuz Yl Savalar'na felaketli ve
206 BALTl K'TA SAVA VE TOPLU M 1 500-1 800
pahal giriinden sonra ortaya kt. Bu talihsiz macera hkmetin
kasalarn boaltt ve ayn zamanda ordu ve donanmann modemletiril
mesi iin acil ve byk bir yatrm ihtiyac yaratt. Danimarka'nn modem
ve merkezilemi bir vergi devletine dnm de ancak o zaman balad.
Ancak 1700 civadarnda tamamlanabilen bu srete eski aristokratik kral
lk, sava tehditlerini karlamaya hazr, modem, etkin bir iktidar yaps
olan yksek dzeyde merkezi, mutlaki bir devlete dnt.
17. yzyln ortalarnda, tam da lkenin yeni ve eski iktidar yaplar
arasndaki ateli i mcadeleyle zayfad bu belirleyici gei aamasn
da, Danimarka ile sve arasndaki gler dengesi kesinlikle sve'ten
yana ar bast. Yksek dzeyde askeri hazrl olan, btnyle modem
lemi sve o srada Danimarka'nn geici zayflndan yararlanacak
konumdayd. Birka belirleyici savata Baltk'ta ncl ele geirmeyi ve
ayn zamanda Danimarka'nn hem Baltk'taki hem de uluslararas alan
daki konumunun srekli zayflamas anlamna gelen nemli blgesel
kazanmlar salamay baard.
ki skandinav gc arasndaki uzun sreli rekabetin verdii bu
sonu, genellikle iki lkenin asimetrik modernleme sreleriyle ak
lanabilir. Her iki lke savan basks altnda modemlerek zorunda kal
d. Ancak bu modernleme, yukarda gsterildii gibi, sve'te daha erken
ve daha gl bir biimde balayarak ona kesin bir avantaj kazandrd. Bu
arada daha iyi durumda, ama khnemi Danimarka, 17. yzyln ortalarn
da kritik bir evreye girdi. sve byk gc 1720-2r' de kesinlikle kt
zaman, klm bir sve ile artk tam olarak modernlemi bir
Danimarka arasnda yeni bir denge kuruldu. Ancak bu gelime, Baltk'ta
ykselmekte olan yeni bir gcn, Rusya'nn glgesi altnda gerekleti.
MERKANT LZM VE BALTII< SAVALAR!
q2r'de Nystad'da sve ile Rusya arasnda imzalanan bar antla
masyla Baltk'taki son byk sava nihayet sona erdi. Antlama, ayn
zamanda, blgede neredeyse yz yl srecek greli bir barn temellerini
atarak, nceki so yln neredeyse srekli savalar ve sonsuz atmalary
la gl bir kartlk oluturdu.
TOP, T FEK VE SNG
Daha geni bir perspektiften bakldnda, bu atma evresi Baltk
tarihinde uzun ve acl bir dnm dnemi olmutur. Bu sre iinde bl
ge bir statden dierine doru bir dnm geirdi. Balangta, 6. yz
ylda blge yresel bir ticari byk gcn, Hansa Birlii'nin hakimiyeti al
tnda, tecrit edilmi ve esas olarak kendine yeterli bir blgeydi. Ne var ki,
bunu izleyen uzun atma ve ak sava dneminde, blge -nihai olarak
byk g karlarnn odana srklendii iin- genellikle vestfalya sis
temi olarak betimlenen daha byk Avrupa sisteminin btnsel bir par
as olacak biimde dnme urad. 17. yzyln militan merkantilizmi
-bunun nkoulu modern devlet nosyonu idi- bu byk dnm
srecinde nemli bir itici g oldu. Dolaysyla bu iki olgu, tpk Avrupa
tarihinde olduu gibi Baltk tarihinde de iyice i ie gemitir.20
Bu dnmn byk blmne ahit olanlardan biri ve
Danimarka kallarnn en nls olan IV. Christian, resmi bir bildiride
merkantilizmden ne anladn ortaya koydu. "Bu iktisadi bir sistemdir, "
diyordu; "bizim onurumuza hizmet etmeli ve Tanr'nn yardmyla, tc
carlara zarar vermemelidir." Geriye doru bakldnda, erken modern
Baltk tarihinin biimlenmesine yardmc olan ve bu blmde betimlenen
savalarn ounun ardndaki dinamik gc oluturan militan merkan
t
ilizmin, IV. Christian'n onuruna hizmet etmedii sylenebilir. Ve bun
dan en ok yararlanan tccarlar, kesinlikle, ne kraln ne de onun sveli
meslektann tebaas oldu. Bu sreten ilk ve ncelikle en karl kanlar,
blgesel yarta yerel planda kimin kazanp kimin kaybedeceini plan
layan ve Baltk'n modern siyasal corafasn kendi tercihlerine gre
belirleyen, Felemenk Cumhuriyeti ve ngiltere'deki byk ticaret irket
lerinin ortaklar oldu.
Bu, Baltk blgesindeki halklarn, uzak kilise eyaletlerinden sahici
Avrupa ulus devletlerine dnrek iin demek zorunda kaldklar bedel
dir. Bir dier bedel de, bir buuk yzyldr neredeyse srekli olarak devam
eden savalarn getirdii skntlardr. Ve -kim bilir?- belki de bu bedeli
demeye demitir. Baltk blgesinin sradan insaniarna bu soru asla
sorulmad ve onlara asla bir seenek sunulmad.
208 BALTl K'TA SAVA VE TOPLU M 1 500-1 800
1.
J. MICHAEL HILL
KELT SAVALARI 1453-1815
O
n beinci yzyln ortalarndan erken 8. yzyla kadar sren s
koya ve rlanda savalar, Avrupa askeri tarihileri tar

fndan ge
nellikle ihmal edilmitir. Bu ihmalin bir nedeni, gerek Iskoya ge
rekse rlanda'nn seyrek nfuslu ve Avrupa'nn eteklerinde, tarihsel geli
melerin ana mecrasndan olduka uzaka yer alyor olmalardr. Bir dier
neden Keltlerin, erken modern dnemin "byk gler"i olan, spanya,
Fransa, ngiltere, Hollanda ve sve gibi lkelerin temsil ettii geleneksel,
birrek modele dikkat ekici bir kartlk oluturan, gelenek d, alter
natifbir sava tarz uygulamalardr. skoyallar ve rlandallar hareketli
lii yok edici bir saldrnn ok gcyle birletirdiler ve bylece Michael
Roberts'in "askeri devrim" paradigmasnn dna dtler.'
rlanda'ya I3. yzylda profesyonel bir sko askeri snfnn, gall6g
laigh'nin ayak basmas, Angio-Norman gendarmes'i dengeleyen sava bir
gcn ortaya ktn haber veriyordu. Kelt savalar bundan sonra dma
n tek bir darbede yok etmeyi amalayan saldr taktiklerini temel ald. Ne
var ki ge I6. y'zylda Shane O' Neill ve yeeni, Tyrone ikinci kontu Hugh
O'Neill, geleneksel sko gall6glaigh ar piyade taktiklerini, gerilla tipi ha
rekatlarda esas olarak barut tozu kullanmna dayanan yeni bir sava tarzy
la birletirdi. Kl ve barutlu silahlar, stn hareketlilik, artma ve enge-
. beli arazinin etkin kullanmndan oluan bu bileim, I6oo'lerde gelenek
sel ve yeni sava tarzlarnn en stn unsurlarn birbiriyle kaynatrmt. 2
I59o'larda ngilizlere kar verdii savalarda, Hugh O'Neill, dzen
esnekii, ate gc ve ar piyade ok takiklerini, bu tr dzensiz savalara
alk olmayan ngiliz ordularna kar klanarak by bir baar kazand.
Ancak bu sava tarzndan vazgeip de, 6o'de Kinsale'de, spanyol tercia d
zeninin alk olmad aprak yntemlerini kullanmaya kalknca, Mount
joy Lordu Charles Blount komutasndaki yetenekli ngiliz ordusu karsnda
yenilgiye urad. Kelti skolar ve rlandallar profesyonel ordular karsnda
zafer kazanmalarn salayan bir sava tarzn ancak I7. yzyln ortalarnda
ToP, T FEK VE SNG 209
gelitirebildiler. Kelter, ngiltere ve Kta' daki byk hanedan devleterinin
ok sk klland askeri tekoloji ve kuraran uyarlamakta ekimserdiler;
bununla birlikte, sko ve rlandallar tfek kullandklan "Highland (ya da
daha doru deyile rlanda) hcumu" ile dehet samay baarmlard.3
lk kez 6. yzyln son eyreinde kllanlan rlanda hcumu,
Keltlerin, Michael Roberts'in szn ettii "vurucu g [ve] hareketlilik"in
birletirilmesi ikilemini zmelerini salad. Geleneksel ordularn aksine,
Keltler ateli silah kullanrken, vurucu saldr gcn ve hareketlilii, sa
vunmadaki statik ate gcne feda etmiyorlard. rlanda hcumunun baa
rs ncelikle bir eldeki geni azl kl ve kalkana (yuvarlak ve deri kapl)
bal olsa da, tfek (Nassau'lu Maurits ve Gustaf Adolfun ordularnn sal
dr kabiliyetini snrlayan hantal sehpa olmakszn) bir saldr silah olarak
etkin biimde kullanlyordu.4
rlanda hcumu hem yeni saf, hem de eski kol saldr dzenlerini
kullanyor, bylece dnemin dier pek ok Avrupa ordusunda grlmeyen
taktik esneklii salayabiliyordu. Keltler, savan balangcnda dmana
kar ilerleyecekleri yksek bir zemin zerinde diziliyorlard. Daha sonra
dman hattna yaklak krk yarda mesafeden, uuan tfek merrilerinin
ve kan barut dumannn mthi bir kargaaya yol at bir saanak at
balatyorlard. Daha sonra ateli silahlar brakyor, on iki ile on be adam
geniliinde kama ya da kollar halinde tertipleniyor, geni kllarn ekip
dmann zerine yryorlard. Doal olarak dman, savalar iyice yak
laana kadar potansiyel olarak sadece tek bir ldrc at yapma ansna
sahip olabiliyordu. Yeterli ate gcnden, yz yze sava becerilerinden ve
derinliine savunma ynteminden yoksun olan ordular, rlanda hcumu
karsnda yenilgiye uruyordu. Eski taktiklerin yeni teknolojiyle harman
lanmas, Bah Avrupa'da bir yzyl boyunca benzersiz, kesin ve farkl bir
saldr sava tarzna yol at. 642'den 1746'ya kadar gelitirilen haliyle r
landa hcumu, "savalarn altn a" denilen dnemde Kelt takik dokri
ninin esasn oluturdu.5
Bu dnemde iskoya ve rlanda ordular, sarp blgelerde esas silah
olarak tfekten ok enli klla saldr taktikleri kullanarak sekiz byk
meydan sava kazandlar. Dier pek ok Avrupa ordusunun aksine Kelt
210 KELT SAVALARI 1 453-1 81 5
glerinin hareketini arlatran modern savalarn ssl giysileri yoktu.
Hareketsizlikten ya da esneyememekten kaynaklanan savunma harekatla
ryla, kuatma ya da kitlesel cephe saldrlaryla snrl deillerdi. Hem cep
heden hem de cenahtan saidracak kadar esnektiler. kinci seenek ncelik
le vurucu g yerine stn hareket kabiliyetine bal olarak sz konusu
oluyordu. skolar ve rlandallar, Auldearn ve Kilsyth ( r645) , Killiecrankie
(r689) ve Prestonpans'ta (1745) kantland gibi, hareketlilii ve ok gc
n ldrc bir bileim haline getirerek kullandlar. Dier zamanlarda ise
sadece dmana baskn kmaya altlar (deien derecelerde baarl ola
rak) : Tippermuir (1715) , Faikirk ve Culloden (1746) . 6
r689' dan sonra, Kelt saldr taktikleri Avrupa meydan savalarnda
gerekletirilen taktik ve teknolojik yenilikler karsnda nce kreldi, sonra
ie yaramaz oldu. Yuval snglerin, daha etkin akmakl tfeklerin, dala
rak para tesiri yaratan mermiler atan hareketli salra toplarnn kullanlma
s, savunmann daha kapal taktikler gelitirmesine ve ate gcn artrma
sna yol at. Ayrca 1715 ve 1745-46 II. James yanls ayaklanmalar srasnda
ngilizlerin, piyade, svari ve topu silahlarn egdml bir biimde bir
araya getiren ordular srmesi gibi, Keltler de geleneksel sava yntemlerin
den artk zafer beklemiyorlard. Aslnda, Cumberland dknn Prens Char
les Edward Stuart'n Highland ordusunu Culloden Moor dzlnde imha
etmesiyle birlikte, bir yzyldr ngiliz sava alanlarna hakim olan alternatif
sava tarznn lm anlar almaya balad. Kelt sava tarznn belirli un
surlar 1746' dan 1815' e kadar Avrupa'daki sava alanlarnda ve byk s
mrgeci glerin dardaki ordularnda uygulamaya konulacakt.7
2
sve mzrakllarnn 147o'lerde Burgondiya ar svarsini yenilgi-

ye uratmas Avrupa savalarnda bir dnemin sonunu belirledi. 13. yzy-
ln ortalarndaki Kelt bamszlk savalarndan beri, yaya asker uygun bi
imde silahland, yeterli bir nderlie sahip olduu ve harekat uygun bir
blgede dzenlendii zaman, feodal atllar yenilgiye uratacak yetenekte
olduunu gstermiti. Morgarten ve Laupen (1315) ve Sempach'ta (1386)
Avusturya valyesine ar darbeler indiren
k
orkusuz sveli ve 1346' da
Crecy' deki ngiliz uzun yayl askerleri, piyadenin ar svari karsndaki
Tor, T FEK VE SNG 2II
etkinliini iyice belirginletirdi. Bylece, feodal valyenin azalan rol ve
piyadenin artan nemi, ordularn byklnde byk bir arh mmkn
klarak Avrupa savalarnn gidiat iinde devrimci bir dnm noktas ol
du. Yaklamakta olan "barut tozu devrimi" bir baka dnm noktasnn eli
kulanda olduunu gsteriyordu. 8
Ancak ge ortaan Kelt dnyas iin byle bir devrim zorunlu de
ildi, nk skolar ve rlandallar piyadeyi daima kendi askeri glerinin
belkemii olarak kullanmlard. Bu dnemin en nemli Kelt piyadesi gal
l6glaigh -13- yzyln ortalarndan 6. yzyla kadar rlanda'da yerleik Bat
Highland ve Hebrid paral askerleri- idi. acl bir gzlemci, gall6glaigh'yi
u szlerle betimliyordu:
. . . iri ve gl bedenleri olan, merhamet duygusundan yoksun, za
lim adamlardan derlenerek seilirler. Sava dzenleri Suizelerinki
ne ( svirelilere) ok benzer, zira boyun emek nedir bilmemeleri
onlara ok byk bir sava gc salar; yle ki i vurumaya geldi
inde, hem vahice ldrr hem de sava kazanrlar. Bir zrh gm
lek, bir mifer ve bir skayne [bak] ile donanrlar. En ok kullandk
lar silah, sava baltas ya da so cm. uzunluundaki, ba ayakka
bc ban andran, ancak daha geni, uzun ve mzraksz olan, ke
sici ve her darbesi ldrc baltah harbedir. Bu ekilde donatlan
adamn yannda silahlarn tayan bir baka adam ve erzakn ta
yan bir erkek ocuk vardr. Silah ya da baltasndan tr ona spar
re [mzrakl] denir ve 80 spare bir galloglas taburu oluturur. 9
Gall6glaigh ("gallowglass" ya da "galloglas" olarak ngilizletirilir)
tam olarak, "yabanc" (gall) "sava" (6glaigh) anlamna gelir. Gall6glaigh ilk
kez 1290' da rlanda kroniklerinde grld, ancak yzyln ortalarndan beri
iriandal efler tarafndan kullanlmaktay d. Kelt ve Viking kannn bu vahi
karm, 12. yzyln byk sava ef gall6glaigh Somerled MacGillebrid'in
soyundan geliyordu. MacGillebrid, Adal Angus Oge'nin nderliinde, ada
nn askeri sisteminde devrim yapan bir sava tarzn rlanda'ya getiren kiiy
di. Daha nceleri asker toplamak iin Anglosakson.Jrd'inden [milis] farksz
212 KELT 5AVALARI 1 453-1 81 5
bir zorunlu askerlik sistemine dayanan yerel rlandal efler, gall6glaigh'nin
geliiyle birlikte daimi bir profesyonel askeri g kazanm oldular.
r
o
Ge ortaalarda rlanda srekli bir askeri kuruma sahip olmad
iin, rlandallar ak arazide pek az meydan sava verdiler. Bunun yerine,
hzl ve hafiftehizatl cathar' (kerne) kullandklar eitli gerilla sava bi
imlerini tercih ettiler. Edward Bruce, erken 14. yzylda rlanda'y istila et
tiinde, kabile eflerinin yakn mesafe kesici silahlarn kullanmn gerek
tiren allm meydan savalar yerine, frlatma silahlaryla (esas olarak ok
ve mzrak) yaplan kk atmalardan yana olduklarn grd. Bu tr a
tma teknikleri daha az kayba neden oluyordu; nitekim bu, esas amalar
hayata ve mlkiyete utanmazca son vermekeuse toprak kazanmak olan
efiere de uygun bir sava tipiydi.
r
Ancak gerilla sava rlanda' da mazgall kalelerden savaan N orman
lara kar hi ie yaramad. "Kemikten bir kale [yani, byk, iyi rgtlenmi
bir salra ordusu] tatan bir kaleden daha iyidir" diyen o eski rlanda atas
z, pusu ve kk atmalardan baka kabiliyeri olmayan bir hafif piyade
gcne pek uygun dmyordu. '2 Ancak bu durum, dmanla ak alanda
karlamay ve onu yakn mesafe kesici silahlaryla yok etmeyi hedefleyen
gall6glaigh iin geerli deildi. Aslnda gall6glaigh'nin rlanda'ya geliiyle, 13.
ve 14- yzyllarda Kelt "askeri devrimi" denebilecek bir sre balamt.
Genellikle, rlanda' daki gall6glaigh birlikleri dentilerini, toprak
tahsisat ve buannadha biiminde alyorlard. Bu ikincisi birliklerin, barn
dklar lordluun (tuath) nfusundan harlk ve giysi toplamalarn andran
bir deme sistemiydi. teki gruplar -serbest paral askerler- kendilerini
en yksek fyattan kiralamak zere krsal kesime akn ettiler. Bu sistem hi
kukusuz rlanda'daki kaosu artrd, ancak Normanlarn lkeden karl
mas iin gzpek gall6glaigh vazgeilmez nitelikteydi. '3
Gall6glaigh'nin meydan sava taktiklerinin belki de en iyi rnei
1504'te gerekleen Knockdoe ("baltalar tepesi" anlamna gelir) Sava'nn
incelenmesiyle elde edilebilir. Ulick Burke'n kamutas altnda ak bir
dzlkte dizilen gall6glaigh, stn hareket kabiliyerinden yararlanmak iin
her iki kanada yayld ve merkezde bir ok saldry balatabilecek ya da kar
layabilecek biimde konuland. Bu grece ge tarihte bile, sko paral
TOP, T F E K VE SNG 21
3
askerlerinin taktikleri iki yz yl ncekinden pek farkl deildi. Her sava
ya da tam olarak ifade etmek gerekirse her bir spare, hem frlatlan hem de
yakn mesafe kesici silahlar kullanyordu. Gallglaigh'da yay kullanlmad
iin, frlatlan silahlarn oluturduu saanak, ar kayplar verdirek
ten ok dmann dzenini bozmay hedefleyen hafif mzrak ve ciritlerden
oluuyordu. skolar, ar frlatma silahlaryla yaplan ilk saldrnn yerine,
gl bir ok saldr balatyorlard. Yedekleri olmad iin sko birlikleri
dman mevzilerine yaptklar bu ilk saldrda her eylerini tehlikeye atm
oluyorlard. Bu plan her bir savann hcumu tam bir kararllkla srdr
mesini gerektiriyordu, nk savunanlar tarafndan pskrtlmeleri ha
linde ordu tam bir felakete urayabilirdi. 1453 gibi ge bir tarihte rlandal
Lord Vekili Sir Anthony St. Leger, VIII. Henry'ye gallglaigh'nin savatan
nce sava meydann terk etmemek iin yemin ettiini sylemiti. Byle
ce onlar, "rlanda ordusunun, meydan asla terk etmeyeceine gvenilen
bir paras" olarak kaldlar.'4
3.
G. A. Hayes-McCoy gallglaigh geleneini dnemin Avrupa askeri
kurumlaryla karlatrmamtr. soo'den nce sadece talyan condotti
eri1er, gezici "byk blkler" ve svireliler arasnda benzer askeri rgt
lenmeler vard. Ne var ki iinden gall6glaigh ve condottierri'nin kt top
lumlar birbirinden ok farklyd. Bir yandan Kelt dnyasnn Avrupa'nn en
pastoral ve ticari olmayan blgesi olduunu ne srmek mmknken, te
yandan Kuzey talya'nn kentleme ve ticaret bakmndan en ileri blge ol
duu sylenebilir. Buna ramen her iki blge de, bazlar 15. yzyln sonu
na gelindiinde Avrupa'daki gler kadar uzmanlam, kk ve sekin
piyade kuvvetleri oluturmutu.'5
Keltlere ve genellikle rsoo' den nceki Avrupa'ya ait piyade kuvvetle
ri, esas olarak silahlar, taktiker ve telcil askerin sava meydanndaki rol ba
kmndan farklyd. skolar ve rlandallar (Red Branch ve Fenian dnemi
masallarndan esinlenmi olmalarna ramen) aslnda valye geleneine
sahip deildiler; nitekim svari, askeri sistemlerinde ok kk bir rol oy
nuyordu. skoya ve rlanda'nn sert ve engebeli arazisinin byk blm
svari taktiklerine uygun deildi ve buna ek olarak, yeterli binek hayvannn
214 KELT SAVALARI 1 453-1 81 5
olmay da Keltlerin binicilikte uzmanlamalarn kesinlikle nledi. Onlar
bataklklarn ortasnda, dalarda ve vadilerde yaya olarak savamay tercih
ettiler. isko ve iriandal "dzensiz askerler" ok kullannada ustaydlar, an
cak baz istisnalar dnda ok kullammn kesici silahiara oranla ikincil ko
numda gryorlard. Kelt toplumunda her bir yaya asker, kimseye ihtiya
duymayan bir sava birimiydi. Kl ya da baltayla silahlanm olan bu asker,
kolektif disiplinden ok kiisel onur ve ateli bir saldrganlkla hareket edi
yordu. Ktada ve ngiliz ordularnda ise, tam tersine, mzrak kullanma tak
tiinin gelimesi tekil savadan ok btnn disiplinli bir yap olarak ha
reketine nem verilmesine yol at. Askerlerin "bir makinenin dilileri gibi
hareket ettii" standart Avrupa sava bir bilim haline gelmekteyken, Kelt
dnyasnda sava bir gurur sanat olarak kalmaya devam etti.16
1500 ncesi Kelt askeri gelimelerini daha iyi anlamak iin, Avru
pa'nn byk gleri arasnda geerli olan sava tarzna ksaca gz atmamz
gerekir. Fransa kal VIII. Charles s. yzyln son on ynda talya'y istila et
tii zaman, ordular Avrupa sava tarznda dikkat elcci baz deiikiklere yol
at. Forova (1495) ile Pavia (1525) savalar arasnda, gs gse arp
ma o zamana kadar grlmemi lde ysek bedelli ve belirleyici hale gel
di. Sava meydanlarnda daha byk ordular grmeye baland ve barutlu
silahlar kullanan piyadenin n plana gemesi yznden kayplar artt. Ancak
tek bana ele alndnda bu etkenler, bu eyrek yzyl iinde artan katliam
dzeyini aldayamyordu. Takilder yeni teknolojilere henz uyum salad
iin savalar bu kadar ykcyd. Bir kuak boyunca saldr takiklerine hakm
olan mzrak hcumunun yaratt ok, salra tahkimatlaryla destekenen bir
meydan savan kazanmaya artk yetmiyor, ldisel ateli silahlarn ve topu
nun at atele pskrtlyordu. Bu savunma odak taktik yeniliider ilk
kez, birliklerini Cerignola'da (1503) zafere gtren byk spanyol general
Gonzalvo de C6rdoba tarafndan kulanld. Ayrca, ayn yntem Marigna
no'da (1515) Fransz ve Bicocca'da (1522) gene bir spanyol zaferiyle sonulan
d. Her savata da, saldrya geen piyade ve svari glerinin gerilerini da
tmak iin gl salra tahkimatarnn arkasndan alan stn ate gcy
le kazanlan zaferiere tank olundu. Mzran etin bir saldr silah olarak za
yflamas ve ayn zamanda barutu silahlarn savunma amacyla daha ok k-
TOP, TFEK VE SNG 215
lanlmas, Avrupa'dak ana sava akmna savunma taerinin hakim ola
ca bir dnemi balatt.'7
Muhlberg (547) , Zutphen (s86) ve White Mountain (62o) ile Bi
rinci ve knci Polonya-sve Savalarn (srasyla 6oo-n ve 67-29) bir ya
na brakacak olursak, Bat ve Orta Avrupa' da, Pavia'dan (1525) Breitenfeld'e
(631) kadar belirleyici bir sava grlmedi. Bu deiimi pek ok genel aske
ri gelimeyle aklamak mmkndr: ateli silahlar bileimi ve salra sper
lerinin kullanlmasyla salanan savunma stnl, trace italienne'in -ku
ata topusunu etisiz brakan alak ve kaln sperlerden oluan yeni bir
tarz- yeniliki askeri mimarisi, askeri giriimciliin Kuzey talya'dan Alp
ler'in tesine yaylmas. 6. yzyldaki fyat dzeylerinin tamamamen dei
mesi yznden sava harcamalannn artmasna yol aan bu etenler, btn
Avrupa'da kallarn ve komutanarn askeri ve siyasal hedeflerine u1amak
iin savatan baka aralar aramasna neden oldu. Baz gzlemcilerin artk
inand gibi, sava yetersiz bir komutann bavurduu bir areydi. '8
ki standart piyade silahnn -mzrak ve kiisel ateli silahlar- tak
tik amalarla kullanlmas, Pavia ile Breitenfel arasndaki yzyln, baz
nemli istisnalar dnda kesin sonu vermeyen savalada belirlenmesine
neden oldu. 6. yzyln ilk yarsnda sava meydanlarna hakim olan s
panyol tercio, imdiye kadar [ate ve mzraklar arasnda] verimli bir ibirli
i yaratmaktan uzak[t, ancak] her birinin karakteristik niteliklerini nle
mekte baarl oldu. Tercia ve dier dzenierin karmak taktik doas piya
denin yakn mesafeden savaa girme cesaretini krd. Bunun yerine, uzun
mesafeli etkisiz tfek dellolarn tevik etti. Bu takiklerle kazanlan ya da
kaybedilen pek az sava oldu. Ceresole Meydan Sava'nn (544) ilk evre
si, uzun mesafeden alan atein isabetsizliini kantlar. Burada, savan
byk bir blmn karlkl etisiz atele geiren Fransz ve imparator
luk ordular hibir sonu alamadlar.'9
Kiisel ateli silahlar -arkebz, caliver1' ve akmakl tfek- ksa
menzilli, dk at oranl, isabetsiz ve hantal olduklar iin, ou Avrupa
l askerin elinde saldr takikleri iin yetersiz kald. Bu silalm en gl-
Ara vermeden atelenebilen hafifbir tfek -.n.
216 KELT SAVALARI 1 453-1 81 5
s olan akmakl tek en ar zrh delebiliyor, ancak bir sehpa olmakszn
atelenemiyar ve bu da savunma amalar dnda kullanlmasn imkansz
klyordu. 6. yzylda ateli silahlar, bir mzrak hcumuna hazrlanrken
dman saflarnn datlmasnda rol oynuyordu. Tfein snrl ve edilgin
rolnn hi kuksuz farknda olan J. R. Hale, ateli silahlarn "taktik, te
hizat ve ikmal sorunlarna yol atn", " ... ancak s eferlerin gidiatn belir
leyecek kadar etkili alamadn" ne srer. Hale hakldr, ama sadece sal
dr bak asndan. Lojistik ve hareketsizlik sorunlar, ateli silahlar sald
r silah olarak fiilen kullansz hale getirdi. Bylece, tfekliler Avrupa or
dularnda mzrakllarn yerini alrlarken, silahlarn rolnde de dikkat eki
ci deiiklikler oldu. Ate gc gerek piyadenin gerekse svarnin esas so
rumluluu haline geldi. Svari, "bir ok aracndan hareketli bir ate gc
aracna dnrken ... " mzrakllar, arkadaki tfeklilerin rahata tfekleri
ni doldurduklar bir engel oluturmak iin kullanld. Kl ve kalkanl s
panyol birlikleri ve Alman landsknecht mzrakllar, az sayda bindirilmi
arkebzc ve tabaneacy aralarna sokmaynca, greneksel Avrupa ordula
r bu yzyl boyunca hareketlilik ya da vurucu gten pek yararlanamad.
20
6. yzylda topu da saldr savanda fiilen etkisizdi. Fransa kral
VIII. Charles 1494'te talya'y istilas srasnda ilk kez hareketli salra toplar
n kulland. talyan ittifakna kar bir Fransz zaferi olan Fornovo (1495), top
unun nemli bir rol oynad ilk savat, ancak topu fiilen i kez Raven
na'da (5r2) belirleyici oldu. Ravenna'da yaklak elli paradan oluan Fransz
topusu, tahkim edilmi spanyol saflarn bombalayarak onlar stn Fran
sz ate gc altnda yok olduklar umutsuz bir saldrya zorlad. Fransz sal
ra toplan da Marignano Sava'nn (ss) ikinci gn saldrya geen svire
mzrakllarn imha etti. Yzyln sonunda daha hafif ve hareketli toplarn
kullanma girdii grld. Nassau kontu Maurits tipleri standartattarak
(24-, 12- ve 6 libre) ve hareketilii artrmak iin topadak (top tekerlei) kulla
narak Felemenk topu kolunu gelitirdi.2' Ancak toplar bir kez sava alann
daki mevzilerine yerletirildiinde, piyadenin ilerleyiini desteklemek iin
onlar hareket ettirmenin zor olduunu grd. 6oo'den nceki salra hare
katlannda topu sadece saldr ncesinde dman mevziini yumuatmak ya
da mevziyi saldrya kar savunmak bakmndan kullanlyd.
ToP, TFEK vE SNG 217
4.
soo'den sonra pek ok Avrupa gcnn kiisel ateli silaan ve top-
uyu savunma amal kullanmas, Kelterin kesici silahlan saldn amal kul
lanmalanna tam anlamyla ters dyordu. Ktasal askeri gelimede ok
nemli olan ateli silahlar ve mzraklar, ge 6. ve erken q. yzyllara kadar
Highland skolan ve rlandallar arasnda yaygn biimde kllanlmad. O
zaman bile, hem tk hem de mzrak, geni kl ve kk, yuvarlak ve deri
kapl kalkana kyasla ikinci derecede nemliydi. Ateli silahlar Avupa mey
dan savalanna girdikten sonra, bazlannca korkaklann silah olarak aa
lanmt; ne var k sonunda en erefli askerler tarafndan bile benimsendi.
Kelt dnyasnda ateli silahlar asla korkun, iki azl byk kl ya da enli k
lla bir tutulmad, ki bunlann ustalkla kullanm, aes dana (tarihsel olaylan
ve soyaalann kakan kuaa aktaran eitimli snf tarafndan gzel sz
lerle vlrd. Tudor ve erken Stuart hanedanlannn ordulan ktadak ben
zerlerinin gerisinde kalmt, ancak ngiltere, Aa skoya ve rlanda blge
sinin en iyi eitilmi ve silahlandnlm birlikleri bile, Keltlerin yakn mesa
fede kullandkan o souk elik karsnda fiilen direnemeyecek kadar gsz
kalyorlard. Aslnda, gvenilebilir bir sngnn ge q. yzylda ortaya k
na kadar, btn Avrupa'da baarl saldn ve savunma taktkleri, hcuma
geen piyadenin kl ve dier kesici el silahlanndaki uzmanlna ve savuna
nn onu ate ve mzrak bileimiyle karlama yeteneine dayanyordU.22
Barutlu silah ve mzran ve yeni askeri tahkimat biliminin deien
rolleri, Pavia ile Breitenfeld arasndaki Avrupa taktiklerinin gzden geiril
mesini gerektirdi. Ne var ki Highland skolan ve zellikle redshank'ler,
gall6glaigh ar piyade taktiklerini bu yzylda kullanmaya devam ettiler. Bu
arada rlandallar, stn hareketlilik, gizlilik ve gerilla tipi pusularda ateli
silahlarn kullanlmasn gerektiren yeni bir sava tarz gelitirmekeydiler.
ok gc ve ustaln savann bireysel cesaretiyle harmanlanmas, Kelt
askeri nderlerin yaklak sso' den 64o' a kadar Avrupa ktas zerinde
benzeri grlmemi bir saldr yeteneine ulamalann salad. Bunun
belki de tek istisnas spanyol ve byk askeri reformcu Gustaf Adolfun
ynetimindeki sve ordulannda yer alan belirli unsurlard.
Shane O' Neill, s6o'lann banda ngilizleri Ulster'den kmaya
zorlayarak ve daha sonra eski mttefki Antrimli MacDonnell'leri 565'te
218 KELT SAVALARI 1 453-1 81 5
Glentaisie'de ( Glenshesk) yenilgiye uratarak, bu yeni Kelt sava tarznn
ne kadar etkili olduunu kamtlad. James ve Sorley Boy ( Somhairle Buid
he) MacDonell kardelerin komutasndaki sko redshank ordusu Glenta
isie'de, her zamanki dizilii iinde, Lochaber baltas ve iki elle kullanlan
ift azl kllada ve geleneksel gaU6glaigh tarznda savat. O' Neill'n bir
likleri -hem ar piyade hem de hafif birlikler (kerne)- kesici ve barutlu
silahlar hareket kabiliyetiyle birletirdiler; baskn unsuru ve kuatlan
blgenin mantkl kullanm sayesinde, geleneksel ve yeni Kelt savalar
nn en iyi saldr taktiklerini bir araya getirdiler. Glentaisie'de iki ordunun
silah ve taktikleri arasnda pek ok benzerlik olmakla birlikte, Shane
O' Neill'n rlanda askeri sisteminde devrim balatt iddiasn destekleye
cek kadar dikkat ekici farkllklar da vard. Ancak Shane O' Neill yeni for
mln terk ettii r567'de, Farsetmore'da Tyrconnell O' Donnells tarafn
dan kesin bir yenilgiye uratld. Shane'in yeeni ve ikinci Tyrone kontu
Hugh O' Neill r59o'larda hsmnn baarsn temel ald. Gen O' Neill,
Clontibret, Yellow Ford ve Moyry Pass'ta, gizli hareket, hz, dzen esnek
lii, ate gc ve en nemlisi ok taktikleri harmanlayarak, ngiltere'nin
sava alanna srd en iyi komutanlara kar kendi mevzilerini korudu.
O' Neill ancak r6or'de Kinsale'de ak bir zeminde ve greneksel koullar
altnda ngilizlerle savat zaman yenilgiye urad. Karmak tercia dze
nini uygulamak iin gsterdii bouna gayret biriilderini kargaaya soktu
ve Mountjoy Lordu Charles Blount'un askerlerinin, kargaaya dm r
landallara kar taktik saldrya gemelerine frsat verdi. Sonu olarak,
O' Neill'n ordusu Mountjoy'un piyade svari bileimi karsnda bozguna
urad. irlandallarn Kinsale'de kaybetmeleri, onlarn r6. yzyln son on
ylnda iriandal Elizabeth'in hakimiyetinden kurtulmak iin giritikleri
btn seferlerin altn oydu.23
GaU6glaigh'nin douundan 17. yzyln ortalarna kadar Keltler,
taktilderle silahlarn en yararl bileimini zel askeri rgtlenmelerine uy
durmaya altlar. buuk yzyl boyunca sava yntemleri, ktasal g
lerin yntemlerinden tamamen farkl bir yolda gelimiti. Highland sko
lar ve irlandallar, Roberts'in "askeri devrim"inin temelini oluturan fikir
ve teknolojilerin oundan, bir kural olarak uzak durdular. Ktasal glerin
ToP, TFEK VE SNG 21
9
pek ounun aksine Kelt ordular, Avrupa' daki genel iktisadi refahn bir so
nucu olarak byklk ve karmaklk bakmndan bir gelime kaydetmedi
ler. Askeri stratejilerini, Nassau Kontu Maurits'nin savunma alanndaki ye
nilikleri gibi etkenleri temel alarak yeniden dzenlemeye de hi kalkmad
lar. Ne var ki, yeni barut tozu taktiklerini benimsereleriyle birlikte Kelt
taktiklerinde baz temel deiiklikler oldu. Keltler sonunda barutlu silahla
r taktiklerinin nemli bir unsuru olarak benimsediklerinde, bunu da ken
dilerine zg bir tarzda yaptlar. Avrupa'daki dier glerden daha iyi olan
iskolar ve rlandallar, Roberts'in taktik sorun olarak tanmlad eyi, ya
ni "frlatma silahlar ile yakn eylem kombinasyonunun nasl gerekletiri
lecei; vurucu g, hareketlilik ve savunma gcnn nasl birletirilecei"
sorununu zdler. Kiisel ateli silahlar kullan tarzlar saldrda ok g
cn ve hareketlilii zayflatmad gibi, saldr sava yrtmek uruna
modern savunma ve kuatma odakl askeri uygulamalar feda edip etmeme
sorunu da onlar iin pek nemli olmad. skoyallar ve irlandallar eski
taktikleri ve yeni teknolojiyi etkin biimde harmanlayarak Bat Avrupa'da
ki dier uygulamalardan farkl bir sava tipi yarattlar.24
r6. yzyln son yllarnda ve 17. yzyln ilk eyreinde, Nassau
Kontu Maurits ve Gustaf Adolfun askeri reformlar Kelt dnyasndaki sa
valarn geliiminde fazla etkili olmad. Maurits'in daha kk ve daha ko
lay ynetilebilir piyade birliini -sso kiilik tabur- kullanmas, eski klan
alaylarnn standart taktik rgtlenmesiyle paraleldi ve bu, modern askeri
biriiider ile Kelt birlikleri arasndaki birka benzerlikten birini oluturuyor
du. Her ikisi de gleri geni, s dzenler iinde yanatryordu. Ancak
Maurits'in sava hatt, Roberts'e gre, "esas olarak edilgendi . . . [ve] saldr
ya uygun deildi . . . [Onun] bir saldr taktii hakknda pek az fikri vard; yok
edici bir zafer le zirveye ulaan bir sefer hakknda ise hi fikri yoktu." Ro
berts kahraman olarak Gustaf Adolfu grd iin, Maurits'in dneminin
yakc askeri sorunlarn zmeyi baaramacn dnr ve "sava kazan
may salayan taktik saldr kapasitesini, gerek atl gerek yaya iin yeniden
kurma" iini byk sveliye brakr. 25
Gustaf, kendi piyade "blkler"inde (Maurits'in taburlaryla kyas
lanabilir byldkte birlikler) kesici silahlarn (mzraklar) frlatma silah-
220 KELT SAVALARI 1 453-1 81 5
lara (tfek) orann artrd ve ateli silahlarn daha byk bir ok gc ya
ratmas iin "salvo" uygulamasn getirdi. Ayn zamanda yaya askerlerini
daha ksa ve hafif akmakl tfeklerle silahlandrarak onlarn etkinliini
artrd, ancak daha ileri ya da daha hzl ateleren akmakl tfekleri kul
lanmad. Bu arada hantal sehpay kullanmaya devam etti. Gustafhareket
li salra topusunun iki ya da librelik toplar kullanmn balatt ve s
vari silahlarnn (r63o'larn banda glerinin yaklak te birini olutu
ruyordu) vurucu gcn yeniden dzenledi. Tfekilerin, mzrakllarn
ve para tesiri salamas iin nceden doldurulan mermiler atan hareket
li salra toplarnn gelimesi, Gustafa, pasifbiimde beklemek ve tfeki
leri savunmaktansa, bir salvonun ardndan dmana hcum edecek ekil
de eitilen mzrakllaryla (17. yzyln standart r: 2 mzrakjtfek ora1na
kyasla, 2: 3 mzrakjtfek oranna gre) uygulamaya alt bir "ate o
ku" salad. Ancak svarinin tadklar da dahil olmak zere kiisel ate
li silahlar ve topu onun balca kabiliyetini oluturuyordu. Szgelimi,
Gustafn sadece tfekilerinin hep birlikte gerekletirdii salvo, Breiten
feld' de ylesine iddetli bir ate gc salad ki, imparatorluk svarisinin
saldrsn bir anda datt. Blk topusu da hesaba katldnda, sveli
ler nceki Avrupa ordularndan daha byk bir ate gcne sahip oluyor
lard. Gustafn reformlar, piyadesinin hz, hareketlilii ve yakn sava
ok gcnde bir arttan ziyade, saldr taktiklerinde (pek de devrim say
lamayacak ekilde) ate gcnn daha fazla kullanlmasna yol at. Gus
tafn ar donanml yaya askerlerinin trs giden svariye yetimesi im
kanszd. Bu nedenle atlnn ok yava ilerlemesi gerekiyor, bu da onun
hareketliliini ve vurucu gcn nemli lde azaltyordu. Daha ar
paralar bir yana deri toplar da, dz arazilerdeki snrl mesafeler dnda
piyadeyle ayn tempoda ilerletilemiyordu. Bu durumda Roberts, Gustaf
Adolf dneminde de "ikilem(in) -ya hz ya ate gc- zlmeden kal
d"n kabul etmeye mecbur oldu.26
Avrupa savalarna rgtsel esneklik, saldr taktikleri ve belirleyici
meydan savan kazandrma onurunu Nassau Kontu Maurits ve Gustaf
Adolf a verirsek, bu tr gelimelerin yaratt ana akmn ne kadar dnda
kalrsa kalsn, Kelt savalarndaki ada gelimeleri gz ard etmi oluruz.
TOP, TF E K VE SNG 22I
Gustaf, Ltzen'de lrken (r632), skolar ve rlandallar kendi askeri "al
tn a"larn (r644-1746) balatacak olan bir dizi taktik yenilii gerekle
tiriyorlard. sko tarihi David Stevenson, Alasdair MacColla and the High
land Problem in the Seventeenth Century (r98o) adl yaptnda, "Highland
hcumu"nun rlanda'da ilk kez Laney Meydan Sava'nda (r642) korksuz
askeri servenci Alasdair MacColla tarafndan uygulandn belirtir. On
yl sonra Stuart Reid, Highland hcumunu greneksel 17. yzyl taktikle
riyle kyaslandnda nemsiz bulup kmseyerek ve Highland savala
rna "yar silahl, disiplinsiz bir yn" diyerek bu iddiaya kar kmtr.27
Gerek Stevenson gerekse Reid baz kkrtc iddialar ne srseler de,
Kelt kanadndaki savalarn kkenierini ve geliimini tam olarak anlamak
iin, bu taktik yeniliin daha ileri dzeyde aklanmas arttr. Aslnda Mac
Colla r64o'larda rlanda'dan skoya'ya yeni bir dinamik taktik dzen getir
mi ve kralc dava uruna en az be byk zafer kazanmtr:Tippermuir
(r644), Aberdeen (r644), Inverlochy (r645), Auldeam (r645) ve Kilsyth
(r645) . Ne var ki onun takik alanda salad geliime "Highland" deil "r
landa" hcumu denilmesi yerinde olur. Bu terminoloji meselesi gayet doal
biimde ikinci bir soruna yol aar: Reid'in "Highland savalar hcumu
bizzat gerekletirmeye uygun aralar deildiler" iddias. Reid, bir noktaya
kadar hakldr; sz konusu taktikleri 644-45'te uygulayanlar MacColla'nn
iriandal muharipleriydi (esas olarak Donald klannn rlanda kolu olan Ant
rimli MacDonnell'lerden gelen askerler) . Ne var ki Reid, Highland klanlar
nn daha sonra Killiecrankie'den (689) Culloden'e (1746) kadar buhcumu
baarl biimde uygulamadklar sonucuna varmalda hataldr.28
Btn aratrmalar, gelimekte olan bir rlanda hcumunun (dei
ik biimlerde) 64o'lardaki Kelt talctik savalarnn en nemli unsuru ha
line geldiini gsterir. Bylece bu hcum 642 Laney Meydan Sava'nn
ncesine kadar uzanr. Aslnda, "Highland hcumu"nun baz nemli tak
tik unsurlar, Kelt Ulsteri ve Hebrides'te yaklak s6o ile 6oo arasnda za
ten gelitirilmi bulunuyordu. Ayrca hcumun taktik ilkeleri ve uygulama
s 64o'larda baz nemli deiiklikler geirdi. Denebilir ki, rlanda hcu
munun dorudan temeli, 6. yzyln ikinci yarsnda, ateli silahlarn ngi
liz adalarnn Kelt periferine giriinden sonra atlmt. Daha nce grld-
222 KELT SAVALARI 1 453-1 81 5
gibi, ateli silahlar rlanda savalarnda ilk kez 5o4'te Knockdoe Mey
dan Sava'nda kullanlmt ve I5I7 tarihli bir Galway ynetmelii yerli r
landallara top, silah ve barut tozu satn yasaklyordu, ki bu da adada ge
lien bir ateli silahlar pazarnn zaten bulunduuna dair kesin bir gster
gedir. Kiisel ateli silahlarn kullanm s so' den sonra rlanda askeri birlik
lerinde yaygnlat ve buradan s6o'larda sko "redshank1er"ine yayld.29
Ateli silahlar rlanda hcumu iin vazgeilmez olmakla birlikte,
tek elle kullanlan enli kl ve kalkan bu hcumun esas ykc aralaryd.
sko kuzenlerinin aksine rlandallar ortaan iki elle kullanlan byk
kllarn nadiren kullandlar ve s6o'larda sko redshank1eri geleneksel
ift azl kltan, tek elle kullanlan enli kl ve kalkan lehine vaz geme
ye baladlar. Frlatna ve kesici silahlarn s6o'lar gibi erken bir tarihte
bylesine etkin biimde birletirilmesine, Shane O' Neill'n Glentaisie'de
(565) Antrimli MacDonnells'a kar kazand zaferde rastlanr.
7. yzyl Kelt savalarnda bir devrim olduundan sz edilecekse,
bu devrim kiisel ateli silahlarn bir saldr silah olarak kullanlmasndan
kaynaklanmtr. teki Avrupa askeri kurumlar, yzyln sonuna doru
gvenilir yuval sngnn bulunmasna kadar, ateli silahlar saldr silah
olarak grmemilerdir. O zaman bile tfek-sng bileimi bir frlatma si
lahndan ok bir kesici silah olarak kullanlmtr. 8. yzyla kadar elle kul
lanlan ateli silahlar esas olarak savunmada kullanlan frlatma silahlar ol
maya devam ettiler, izgisel dzen iinde tertiplenen talimli askerler tara
fndan en masse (topluca) kullanldlar ve bu askerler yakn mesafeli sava
ta her trl uzmanlktan yoksun kaldlar. Hkmet ordularnn (yeterince
talimli olmasalar da) bu taktik eksiklii, szgelimi, MacColla ve Montro
se'nin, Tippermuir, Aberdeen ve Inverlochy'deki zaferlerinde sergilenmi
tir. rlanda hcumu daha sonra hem yeni saf, hem de eski kol saldr dze
nine arlk vererek, 8. yzyla kadar Avrupal taktisyenlerin ounun g
znden kaan bir esneldik salamasyla ktasal taktiklerden ayrld.30
5.
644'ten 746'ya kadar Keltli skolarn ve rlandallarn, rlanda
hcumunu deiik biimlerde kullanarak sekiz byk meydan savan ka
zanmalar, Roberts'in, Gustaf Adolfun lmnden sonra "ate gc ve o-
ToP, TFEK VE SNG 22
3
kun hassas bileimine daha az rastlanr olduu" yolundaki iddiasn geer
siz klmtr. Keltler yeni taktiklerini, bylesine bir fkeye alk olmayan
hasmlarn dehete drecek biimde uyguladlar. Genellikle yksek bir
zeminde saf dzeni tertibi alan Kelt savalar, zerlerinde enli kl, kal
kan ve tfek olduu halde hzla ilerliyorlard. Dmanarna altm ile yir
mi yarda kadar yaklatklarnda, savunma durumundaki hasmlarn kur
un ve dumanla akna evirmek iin lgnca bir tfek atei ayorlard.
Daha sonra ateli silahlar brakyor, on iki ya da on be adam geniliinde
kamalar ya da kollar oluturuyor ve gs gse savamak zere enli k
llarn ekiyorlard. Mermi saanan dman hatt boyunca seilmi e
itli Schwerunkten'lere [youn ate noktalar] hzl bir hcum izliyor, ge
nellikle derinliine savunmadan, kesici silahlarla savama becerisinden ve
tfeklerini yeniden dolduracak zamandan yoksun, sayca stn hkmet
ordularn bozguna uratyorlard. rlanda hcum taktikleri, hele bir de
dman salra tahkimatndan ya da iyi alan bir topudan yararlanama
dan savamaya alyorsa, ounlukla, Avrupal komutan nesillerinin on
ca zlemini ektii (ama pek de eriemedii), normal koullarda yakalan
mas zor olan "belirleyici sava"la sonulanyordu.l'
r644-r746 dneminde gerekleen Kelt savalannda, engebeli arazi
de esas silah olarak tfeke deil, enli klla cepheden ok saldrya arlk ve
riliyordu. Bu tr aldn taktiklerini uygularken kesici silahlan ve frlatma si
lahlarn birlikte kullanmalar, Kelteri r8. yzyln ortalan gibi ge bir tarih
te bile teki Avrupa ordulannn oundan ayryordu. Ayrca, ar bylk
ve karmak lojistik ihtiyalar dier ordulan arlatnrken, Highland sko
lar ve rlandallar byk bir ma:evra, hz ve menzil zgrlne sahipti.
Hareket yeteneklerinin azl yznden kuatma savana ya da cepheden
saldrya mecbur olmak gibi bir zorunluluhla asla karlamadlar. stelik iz
leyecekleri saldr yntemini -cepheden ya da cenahtan- semelerine izin ve
ren bir taktik esneklie sahiptiler. Cepheden saldnlar ok gcne, cenahtan
saldnlar ncelikle ysek hareketilie balyd. Geri skolar ve rlandal
lar bu iki yetenei genellikle birletiriyor, ok gcn artrmak iin hareket
lilikten yararlanyor, dman "cepheyi cenaha" evinneye zorluyor, bylece
onun dzenini bozuyor ve saflannda karklk yaratyorlard. Highland or-
224 KELT SAVALARI 1 453-1 81 5
dular aslnda dzenli safbirlikleri ile hafif tehizat "korucu"lann etin bir
karn saylabilirdi. Bu tip taktik esneklik Auldeam (1645), Kilsyth (1645) ,
Killiecrankie (1689) ve Prestonpans'ta (1745) baarl bir biimde uyguland.
1644-1746'da yaanan dier alh byk savata -Tippermuir (1644), Aberde
en (1644) , Inverlochy (1645) , Sheriffmuir (1715), Faikirk (1746) ve Culloden
(1746)- Keltler her durumda cepheden gl saldry tercih ettiler.32
18. yzyl Fransz komutanlannn pek ou -Folard valyesi, Gu
ilbert kontu ve Saxe mareali- ancien rigime ordularnn, Keltlerin, dma
n uygun olmayan koullarda savaa girmeye zorlayan hareketliliinden ve
dmann iini bitiren ok saldr gcnden yoksun olduunu fark etmi
lerdi. Folard saf savann sonulanndan urad d krklyla "taktik
deiiklikler tasadamaya . . . safn ate gcne,esneklik ve ok katmaya" a
lt; yars mzraklada silahlanm birliklerle yaplan kitlesel saldr kollar
n savundu.33 Guilbert hem safhem de kol saldr taktiklerinin kullanlma
s taraftaryd, ancak tekil askerlere dayanan ve bylece salam, birbirine
bal bir kitle oluturamayan kolun ok gcn snrladnn farknday
d.34 Aslnda, Folard ve Guibert'in tasarladklar kitlesel kollar 18. yzylda
asla yaygn biimde kullanlmad. Bu kollarn, ate gc (bir kol saldrs
iin ultima ratiojen yksek oranda olmas gerekmez) bakmndan kusurlu,
apraz ate karsnda zayf ve saldr bir kez baladnda uygun dzeni
muhafaza etmesinin zor olduu grlyordu. Ve ou kez saldrya geen
kollarn dzeni ve muhafazas, ngilizlerin Fontenoy (1745) rneinin gs
terdii gibi, ferasetli bir nderlikten ok ansa balyd.35
Mareal Saxe'nin fkirleri Kelt taktik doktrini ve uygulamasna daha
yatknd. Drt ya da be dzenli ve hafif alaydan oluan karma "lejyonlar"
rgtleyerek, hareketlilik, esneklik ve ok gcn arhrmaya alt. Fo
lard'n kitlesel kollarla saldrsna karlk, Saxe saldry dman ateini
zerine ekerek, onu ar piyadenin iddetli sng hcumu karsnda ye
niden tfek doldurmak zorunda brakan hafifbirliklerle balatyordu. Ma
real, ok yakn menzil iinde kalmadka, silahrlerin saldr halindeki
bir g zerinde etkili olamayacan dnyordu. Hangi ordu sava ka
zanr, diye soruyordu, "ilerleyerek ate eden mi, yoksa atei sonraya sakla
yan m? Tecrbeli askerler . . . ikincisini tercih eder . . . " yle yazyordu:
ToP, T FEK VE SNG
Drt kiiyi bile ldrereyen yaylm ateleri grlmtr . . . . ve tek
bir salvonun, arcak dmann sonraki ilerleme, yaylm atele inti
kam alma ve ayn anda sabit snglerle hcuma kalkma kabiliyeti
ni ortadan kaldracak kadar iddetli olmas halinde, bu yntemle
ok sayda kii imha edilir ve zafer kazanlr.36
Saxe'nin taktikleri rlanda saldrsna ok benziyordu. Ne var ki,
otuz ile elli yardalk bir menzil iindeki bir saldr gc zerinde, tfekle
rin ve para tesirli mermi frlatan toplarn yaratt korkun etkiyi (Cullo
den'deki I I . James yanls komutanlarn yapt gibi) gz ard etmesi, ol
duka tedbirsiz bir yaklamd. Saxe'nin dman ateinin etki mesafesi
iinde sng hcumunu savunmasna ramen, bulgular kl ve misket
dipiiyle yakn mesafeden savan, r8. yzyl Avrupa savalannda nadiren
grldn ortaya koyar. Dnemin bir ngiliz gzlemcisi yle yazyordu:
"Modern birliklerin yakn mesafeden savaa girdikleri bir rnek muhteme
len yoktur; ateli silahlarn geliiyle birlikte gelitirilen taktiklerimiz byle
bir harekat tarzna ters der . . . " Bir Fransz otoritesi de kendi inancn y
le ifade ediyordu: "Ateli silahlar en ykc silah kategorisidir ve imdilerde
[1749] her zamankinden daha ok yledir. ikna olmak istiyorsanz hastane
ye gidip bakabilirsiniz. Ateli silahlarla yaralananlara karlk souk elikle
yaralananlarn ne kadar az olduunu greceksiniz. "37
6.
Kelt savalar ge 17. yzylda Avrupa'daki meydan savalarnda
uygulanan taktik ve teknolojik yenilikler yznden krize girdi. Yuval
sngnn icad, piyade birliklerine yakn mesafeli savunmaca kullana
caklar kesici bir silah salad ve bylece kitlesel mzrak ihtiyacn orta
dan kaldrd. Ayrca, ncekilerden daha hafif ve gvenilir akmakl tfek
lerin ortaya k, piyadenin at hzn fiilen iki katna karmasna im
kan verdi. Bu deiiklik ate saflarnn saysn beten e indirmeyi
mmkn kld; bylece daha ok asker ayn anda ate edebiliyordu. Ge
nellikle para tesirli mermi atan hafif salra topu sayesinde, temel Avru
pa piyade taburu Dokuz Yl Savalar'nn (1688-97) balangcnda ok
daha byk bir savunma kabiliyetine kavutu. Frlatma silahlarnn artan
KELT SAVALARI 1 453-1 81 5
etkisi, piyadenin statik bir ate gc salaycs olarak oynad rol ar
trd. Yaya askerlerin Avrupa meydan savalarnda gs gse sava
mas, byk apl spanyol Veraset Sava (qor-q) srasnda bile nadi
ren gerekleen bir olgu haline geldi. David Chandler, piyadenin ortaya
kan nemine ramen, bu sava srasnda, "byk atmalarn o
u(nun) . . . son tahlilde yaya askerlerin yakn desteincieki svari tarafn
dan kazanld"n belirtti.38
skolar ve rlandallar hemen her zaman yaya olarak taktik saldr
da bulunduklar iin ve byk ilerleme kaydeden ngiliz ordusu, zellikle
r688' den sonra, piyade, svari ve topu glerinin egdmn renmi
olduundan, rlanda hcumu artk dman ordularn r64o'lardan geri
gerekletirdii tarzda yok edemiyordu. Killiecrankie Meydan Sava
(r689) arpc bir Kelt taktik baars olmasna ramen, Highland alaylar
na % 30 orannda (savaa giren r9oo adamn 6oo') kayba mal oldu. Kil
liecrankie'deki klan kayplar, MacColla ve Montrose'nin elli yl nceki se
ferleri srasnda uradklar en dk kayp oranyla (rn. Inverlochy'de
kralc klanlar savaa giren soo adamn sadece zoo'n kaybetmilerdi)
karlatrldnda, savunma odakl savalardaki genel ilerlemenin en vah
i saldr taktiklerini bile kreltip, sonunda krabildiini kantlad.39
Avrupal piyade komutanlarnn ou r688 ile r750 arasnda saldr
karsnda statik ate gcne arlk vermeyi srdrd; ne var ki, sveli
XII. Charles'n yannda yer alan bir dizi Kelt komutan saldr tercihini sr
drd. Ancak tm saldr sava taraftarlar, Dundee Vikontu John Gra
ham'n Killecrankie' de karlatndan ok daha kt bir dmanla yz
yze geldi. Gelitirilmi tfekler, sngler ve toplarla silahlanm ve zen-
. li ate kontrol yntemleri uyguayan bir hasma saldrarak ilerlemek pek
mmkn deildi. XII. Charles ok byk bir Rus ordusuna kar Narva'da
(r7oo) rlanda hcumuna benzer taktiklerle baarl olduysa da, Poltava'da
(r709) Rus statik ate gc ve gl salra tahkimat karsnda yenilgiye
urad. ngilizlerin r689'dan r746'ya kadar rlanda hcumunun okunu
savuturacak salra tahkimatlar kurarak Ruslar taklit etmeye kalkmama
lar, Keltler iin bir anst. Bylece Kelt saldr taktikleriyle ilgili baka ara
lar tasarlamak ngilizlere kald.40
ToP, T FEK VE SNG
8. yzyl Avrupa'snda formel sava, savalarn karmakl ve ri
tele dayanan doas nedeniyle grece kararszd. Steenkerke ( r692) , Blen
heim (1704) ve Almanza (1707) ile Keltlerin ve svelilerin verdikleri sava
lar gibi sonu alc karlamalarn dnda kalan savalar, en uygun koul
lar altnda bile, yava, tedbirli ve kararsz bir nitelik gsterirdi. Marlboro
ugh Dk John Churchill'in kariyerinin incelenmesi bu durumu ortaya ko
yar. acllarnn ounun aksine Marlborough kuatma savan ve ince
likli manevralar onaylamyor ve mmkn olduunda belirleyici savalar
yapmaya alyordu. Ayrca zafer kazanmak iin, sk sk dmann cerah
Iar ya da kanatlar zerinde hareketli taktiklere bavumyordu. Coup de gra
ce [kesin darbe] doal olarak cepheden kitlesel bir svari saldrsyla gerek
leiyordu, nk (saldranlar normalde gs gse sava becerilerinden
yoksun olduu iin) piyade saldrs zordu ve ate kontroln srdrmek
kesinlikle imkanszd. Bir ngiliz askeri yetkilisi 1727'de bu soruna ilikin
olarak unlar yazyordu:
Dmana kar ilerlerken, subaylarn askerlerini, emir verilmeden
tfeklerini omuzlarndan indirip ok uzak mesafeden ate etmek
ten men edebilmeleri (zellikle kendilerine ate edildii zaman)
ok zor oluyordu. Peki, silahlar horozlar kalkk olarak ellerinde ve
parmaklar tetikteyken ate etmelerini nlemek, acaba ne kadar da
ha zordur? Ben bunun, imkansz deilse de, imkansza yakn oldu
unu sylyorum.
Marlborough, erken 8. yzylda yksek hareketlilik ve piyade ok gcn
den yanayd, ancak, savunma odakl savalarn yoluna kard engelleri
gevetmenin zor ya da imkansz olduunu da ou kez gryordu.4'
Modern ulus devletin kaynaklar; dier kta devletlerinde olduu
gibi, Marlborough'un da emrine amadeydi. Tarihi Geoffrey Parker'a g
re, "Bank of England" n kuruluu ( r694'te) , parlamentonun btn hk
met borlarna kefil olmas ve Londra' da gelikin bir para piyasasnn ku
rulmas, denizar lkelerde yllarca ( spanyol Veraset Sava gibi) savaa
bilecek byklkte bir ngiliz ordusunun -9o. ooo kiilik-kumlmasn
KELT SAVALARI 1 453-1 81 5
mmkn kld.42 Ancak grnrdeki bu imkanlarn da kendi aklar var
d ve sonuta, ortaya sk sk lojistik kabuslar kyordu; kaynak bolluu sa
va olduka tatsz bir i haline getiriyordu. Tipik bir 8. yzyl piyadesi,
silahlar dahil, 30 kg.'a yakn tehizat tard, bu da neredeyse hi tayn ta
yamad anlamna geliyordu. Byle bir yk, iyi havada ve uygun zemin
de gnlk ortalama yry yaklak on be mille snrlyordu. Bu snr
da hareketi daha da yavalatan, gittike daha ok sayda ulam aracna ih
tiya yaratyor ve yk hayvanlarnn tad tonlarca yk, sorunu daha da
arlatryordu. Svari ve topu askerleriyle dolu ordularn konvoylarla
desteklenemeyecek kadar byk olmas halinde, lojistik ya askerlerin bu
lunduklar blgeden geinmelerini ya da ikmal depo ve cephanelikleri
kurmalarn gerektiriyordu. Birinci alternatif n, Hollanda, Picardi ya da
Kuzey talya gibi verimli blgelere yaplan ksa sreli seferler dnda, b
yk gler iin uygulanabilirlii yoktu. kinci alternatifkukusuz daha an
lamlyd, ancak ordunun harekat menzilini nemli lde daraltyordu.
Bylece sava, modernitenin getirdii ykler yznden, "ldrc bir ya
valk ve kararszlkla" yrtlyordu. Ancak bir Marlborough ya da bir
Byk Frederick, "zaman zaman bu ... snrlar ama yeteneini gsterdi
ve bylece savalara yeniden hz, renk ve kararllk kazandrd. "43
Ktasal glerin sava ynetme becerisi 7oo'den sonra askeri g
lerin bykl ve karmakl yznden zayfladnda, skolar ve r
landallar her zamanki gibi savamaya devam ettiler. Kelt sistemi ile dier
eitli askeri sistemler arasnda baz benzerlikler vard, ancak aralarnda
ok byk farkllklar olduunu da teslim etmek gerekir. Keltler, rgtsel,
iktisadi ya da teknolojik yarar salayacaklar modern bir ulus devlete sahip

deildiler. Bu temel eksiklikler Kelt ef ve komutanlarn uzun vadeli stra
tejiler oluturmalarn engelledi. Bu nedenle Highland skolar ve irian
dallar savalarn ksa vadeli taktik ynleriyle daha ok ilgilendiler. Bu da
atmalar kazanmalarna, ancak savalar kaybetmelerine yol at. Keltler
ateli silahlar ve top gibi modern sava aralarna rahata sahip oldukla
rnda, onlara ya ikinci derecede bir rol verdiler (rlanda hcumundaki
ateli silahlar gibi) ya da tamamen ihmal ettiler. Ancak modern savalarn
o sradaki makinelerinden ve kurarlarndan kanarak, geride gvenli bir
ToP, T FEK vE SNG 22
9
noktada durmak yerine, rnek olmak zere bata duran komutanlarn y
nettii kk ordulada ileri bir hareketlilik dzeyine ulamay baardlar.
Mermi, barut, hayvan yemi ya da greneksel ordular iin ok nemli olan
baka maddelere snrl ihtiya duyan Keltler, bu nedenle lojistie fazla
nem vermediler. Sonu olarak sahip olduklar yksek hareketlilik onlara
hemen her mevsimde, uzak ve geni bir menzilde hareket etme ve kendi
lkelerinin engebeli, bataklkl topraklarn ama imkan salyordu. Ha
reketlilikleri ve dman artma kabiliyetleri sayesinde, Kelt savalar ge
nellikle ksa ama kesin olurdu. rnek vermek gerekirse, Prestonpans'ta
(r745) Highland savalar Sir John Cope'nin ordusunu sadece on be da
kika iinde yok ettiler. V e savalar ksa srd iin kendi kayplar, en
azndan r689'dan nce, grece azd. Ama belki de en nemlisi, yapacak
lar sava trn seme imkanna sahip olmalaryd: cenah saldrs ya da
cepheden hcum.44
Sonunda ngilizler, nceleri ktadaki saldr taktiklerinin ve strate
jinin alann snrlayan r8. yzyl savalarnda kaydedilen gelimelerden
yararlanarak, rlanda hcumuna bir zm buldular. Yuval sng ve
"Brown Bess" tfeiyle silahlanan, hareketli salra topusu ve svariyle
desteklenen, yeterli talimden gemi daimi ngiliz dzenli ordular, so
nunda ylmaz Kelt ok gcn kracak bir kuvvet haline geldi. Ne var ki
Keltler de kendi yenilgilerine az katkda bulunmadlar. Yksek hareket ka
biliyetlerine ramen, olduka ilkel silahlar ve kk ordularyla, nicelik
bakmndan zaten stn olan, nitelik bakmndan da hzla gelien bir d
mana tekrar tekrar ve eitli biimlerde cepheden saidrnay tercih ettiler.
r8. yzylda, en kurnaz komutanlarn ynetiminde bile cepheden saldr
ve yakn mesafe taktikleriyle zafer kazanabilen ok az ordu vard.
Bu koullar altnda, r 689 ile r746 arasnda skolar ve rlandalla
rn savalar normal olarak taktik dzeyde kazanmalar kayda deerdir.
Ancak, ak ve ldrc Culloden Moor meydannda cepheden pervasz
ca gerekletirilen saldr, Cumberland dknn metodik savunma tak
tikleriyle yrtt greneksel kurallara gre savaan piyade, svari ve
topu bileimiyle nihai olarak ve tamamen ezildi. Gene r746'da ama bir
ka ay nce verdikleri Faikirk Sava'nn aksine Culloden'de, Highland
23
0 KELT SAVALARI 1 453-1 81 5
savalarnn geleneksel saldr taktiklerini icra edebilecekleri uygun bir
zemin yoktu. Ancak, "dnlebilecek her trl taktik avantaj a sahip ol
duklar" Faikirk'te bile, "nceki seferlerde atalarnn yapt gibi dman
yok edemediler. " Yzyln ortalarnda ngiliz ordusu, rlanda hcumu
karsnda artk yenilgiye uramyordu. Prens Charles Edward Stuart'n
en yetenekli komutan Lord George Murray, Culloden'de, dz bir alanda
savamak zorunda braklnalar halinde Keltlerin hemen yok olabilecek
lerini anlamt. Profesyonel bir asker olarak ok seyahat eden Murray,
modern silahlarn (Brown Bess, yuval ya da kollu sng ve para tesirli
mermi atan salra topu) formel ve greneksel bir sava meydannda, sal
dr taktikleri karsnda savunma taktiklerine hemen her trl avantaj
saladn biliyordu. Prens, Murray'n Highland ordusunu ak araziden
karmak iin yapt ricalar dikkate almad iin, II . James yanllarna
sadece bildikleri eyi yapmak kald: elde kl saldrmak Sonraki katliam
scak kurunun ve ngiliz disiplininin, en azndan o srada, souk elie
ve Kelt evikliine stnln kantlad.45
Erken modern Avrupa'da (yaklak J400-I750) bir "askeri devrim"
olduunu yazanlar, genellikle Kelt savalarndaki gelimeleri atlarlar.
zellikle ou ada gzlemcinin sko Highland' ve rlanda'ya pek az
ilgi gsterdii dikkate alndnda, bu talihsiz ancak anlalabilir bir du
rumdur. Kelt sistemi, belli bal ktasal glerin kalbna uymadndan,
erken modern dnemdeki savalarn ynetimine ilikin incelemeler iin
esiz bir perspektif sunar. Kelt taktik savalarnn Culloden'de ezilene
kadar sergiledii -ve ksmen, ngilizlerin Yedi Yl Savalar, Amerikan
Bamszlk Sava, Fransz Devrimi ve Napoleon Savalar'nda kulland
1750 sonras taktiklerde geici olarak canlanan- zgnlk, saldr sa
vandaki inat srarnda yatar. Fransz Guilbert'in, Colloden'den bir ku
ak sonra yazdklar, Highland savalarnn ve saldrlarnn korkunlu
unu gayet iyi aklar: " Dmana yaklatka korkunuz artar ve cesur bir
adama ancak yz adm mesafeden ate edebilen bir korkak, ona yakn
mesafeden nian alacak kadar yaklamaya cesaret bile edemez."46 Sald
ranlar korkaklar deil de dzenli birlikler olduunda, skolar ve rlanda
llarn karsna savunmada, Napoleon dnemine kadarki Avrupa at-
ToP, T F E K VE SNG 2}1
malarnn niteliini temelden deitiren teknolojik ve rgtsel yenilikle
rin yol at almaz eitsizlikler dikildi. Ve Keltlerin basit fakat etkin
tarzn, asla vazgemedikleri hareketlilik, esneklik ve ok gcn temel
alan taktik saldr tarzn canlandracak ve yeniden uygulayacak olan kii,
Karsikahdan bakas deildi.
232 KELT SAVALARI 1 453-1 81 5
JEREMY BLACK
DEVRM VE NAPOLEON SAVALARI
DEVRM NCESi ARKA PLAN
P
eter Wilson'n kendi blmnde belirttii gibi, Fransz devrim or
dularnn duraan bir askeri sistem zerinde kurulduunu dn
mek yanl olacaktr. Byle bir yaklam, devrimci yenilikle ancien
regime tutuculuunu kar karya getiren hazr bir ztlama nokas, dev-
rim glerinin askeri baarsn aklamakta tutunulacak bir kutuplama
sunduu iin, baz yarumcular iin cazip olsa da, gerek ok daha karma
khr. Devrim ve Napoleon Savalar'nn daha nceki trendierin ne l
de devam olduunu daha iyi deerlendirmek iin, ancien regime askeri
kurar ve uygulamasnn dinamik karakterini anlamak gerekir. Fransz
Devrimi'nin yaratt etkiyi vurgulamann yan sra, o srada Avrupa ordu
larnda gerek gler leinde gerekse savalarn siyasal ve toplumsal
balamnda meydana gelen gl deiim akmlarn belirtmek, devrim
Fransa'snn dmanlarnn saysz baarsn aklamaya yardmc olur.
Bu deiim akmnn kaynaklar eitliydi. Bu ksmen, uzun sre
Avrupa savalarn belirlemi olan deneme ve uyarlama srecinin bir zel
liiydi. Gene de, bu rnekte, zel nokaya iaret etmek gerekir: birinci
si, Avupa' daki, 174o'larda balayan yaygn demografik ve iktisadi byme;
ikincisi, dnemin Aydnlanma dncesini niteleyen ve reformun ve so
runlara akl yoluyla zmn deerini vurgulayan anlay ve ncs,
1740-62 dneminin uzun srm savalarnn yaratt etki. Bunlardan bi
rincisi askeri bymenin kaynaklarn ortaya koydu: 787-8s srekli a
tma dnemi iin mhimmat reten ok sayda gen adam ve metalurj i
sanayii. Bu, Birinci Dnya Sava'nn demografik ve iktisadi arka plann da
bir n hazrln oluturdu.
Reform un deerine yaplan vurgu, saf taktiklerinin eletirisinde de
grld gibi, yerleik kural ve uygulamalarn sorgulanmasn ve yeni fi
kirlere ilgiyi tevik etti. Campbell Dalrymple'n A Militar Essay'i (Paris,
76), Jacques Antoine Hippolyte de Guibert'in Essai Generl de Tactique'i
ToP, TFE< vE SNG 233
(Paris, 1772) ve Avusturyal eski bir muharip olan Jakob von Cognazo'nun
iki eseri, Fretmthiger Beytrag zur Geschichte des sterreichischen Milittrdi
enstes politisch-militir (FrankfurtjLeipzig, 78o) ve Gestindisse eines oesterre
ichischen Veterans politisch-militirischer Hinsicht (Breslau, 788-9) bu ko
nudaki eletiri mekleridir. Deiim anlamnda reformu bir yana brakr
sak, zellikle idari uygulamalarn iyiletirilmesi olarak anlalan reforma
byk destek vard. Bu, hkmetlerin kendi i kaynaklarn daha iyi kulla
nabilmelerine ve bylece daha iyi savaabilmelerine yardmc oldu.
1740-62 savalar, nce Avusturya ve daha sonra Prsya'ya kar ha
yatta kalmak iin umutsuzca verilen bir mcadele olmasna ramen, bir
deneme dnemiydi. Bu, yetersizliklerin giderilmesi konusunda bir kararl
la ve toplumlar gibi ordularn da, gelecek ahmalarda daha iyi bir ko
numda olmalarn salama ynnde bir drtye yol ah. Nitekim 763'te
Portekiz ordusu, gelecekteki bir spanyol istilasna daha iyi kar durabil
mek iin, Kont Wilhelm von Schaumburg-Lippe-Bckeburg tarafndan,
Prsya rnei temelinde yeniden rg t endi. Yeni savalarn patlak verme
si muhtemel grnyordu. Hkmdarlar ne Fransz devrim sava ne de
Bat Avrupa'da byk apl bir atma iin hazrlklydlar. talya, Rhine
land ve Benelks lkeleri 1748'den beri genellikle bar iindeydiler ve bu
blgelerin herhangi birinde byk bir sava yaanmamt. q66'da Larra
ine'in ele geirilmesiyle Fransz snrnn genilemesi, bar biimde, bir
hanedan kazanm olarak gereklemi, 1768' de Korsika'nn ele geirilme
si adada direnie yol amsa da, byk yanklar uyandrmam, Fransa
Korsika'y Cenova'dan satn almt.
Sava, Orta ve Dou Avrupa'da alevlendi. 778-79' da Bavyera Vera
set Sava'nn ardndan Avusturya ile Rusya arasnda yeni bir ahma bek
leniyor, 783'te Rusya'nn Krm' igali korkulduu gibi daha geni kap
saml bir mcadeleye dnmemise de, Osmanl mparatorluu'nun du
rumunun da bar tehdit ettii dnlyordu. Nitekim 787'de yaygn bir
sava durumu balad. Rusya'ya ynelen bir Trk saldrs, Avusturya-Tr
kiye (788-9o) ve sve- Rusya (788-9o) atmalar ile r788'de Danimar
ka ve sve arasnda yaanan ok ksa bir mcadeleyi de kapsayarak geni
ledi. Bu atma
f
ar Prsya ittifak sistemi ile hem Avusturya hem de Rusya
DEVRi M VE NAPOLEON SAVALARI
arasnda I790-9'de kopacakm gibi hazrlanlan sava kapsayacak ekil
de genilemediyse de, 792'de Polanya'ya yeni bir Rus mdahalesine,
793'te bu lkenin ikinci kezblnmesine, 794'te ayaklanmaya ve r795'te
de nc blnmeye yol at.
Bu durumda Avrupa'nn askeri bakmdan Fransz Devrimi'ni bek
ledii pek sylenemez. Bu zellikle Fransa iin geerliydi. Burada Prsya
ve Britanya ordularna, srasyla Rossbach (1757) ve Minden'de (1759) yeni
lerek yaadklar utan, teori ve pratikte daha byk bir deneyime, ordunun
harekat, rgtlenme, tehizat ve dnce tarznda eskiye meydan okuma
ve deitirme arzusuna yol amt. Guilbert, Essai Generl de Tactique ba
lkl, zellikle nemli eserinde, esneklik, hareket ve kuatma manevralar
zerinde duruyor, harekatlarn hzn artrmak iin ihtiyalar igal edilen
topraklardan gidermeyi savunuyor, tahkimatlara bal kalnmasn eletiri
yar ve yurtsever bir yurttalar ordusunun deerini savunuyordu. Daha son
ra Byk Frederick'in taktiklerine ynelttii eletiri, Franszca'nn yan s
ra Almanca da yaymland iin ( Bemerkungen ber die Kriegsveiassung der
preussischen Armee. Neue, verbersserte und vermehrte Aufage, Cologne, r78o)
daha byk bir etki yaratt.
Yeni fkirlerin yegane kayna Guilbert deildi. r763'te Bigot, Moro
gues, Hoste'nin Art des Armees Navales'indeki (r697) kat kuralc yaklam
ve geometrik retileri eletirdi ve Yedi Yl Savalar srasnda bunlarn
Fransz deniz subaylarn yanlttn iddia etti. Karada ise, barta ve sava
ta daimi bir birlik olarak btn silahl unsurlar birletiren ve bylece ba
msz hareket kabiliyetine sahip olan tmen kavram da gene Fransa'da,
Broglie dk tarafndan ortaya atld. Bu birim hem mstakil bir birlik ola
rak, hem de stratejik bir plana uygun biimde faaliyet gsteren egdml
bir ordunun paras olarak tasarlanmt. Tmen oluturma plan 1759'dan
itibaren evrildi ve r787-88'de ordu ynetimi tmeniere gre dzenlendi.
Saxe gibi yazarlarn daha nceki ortaya att fkirlerin gelitirilme
siyle, gerek Fransa' da gerekse baka yerlerde farkl sava yntemlerine kar
bir ilgi uyanmt. Saxe, 757'deki lmnden sonra yaymlanan Mes Re
veries'sinde, yalnzca ate gcne gvenilmesini eletiriyar ve bunun yeri
ne nian alnarak alan tekil ate ile sngyle yaplan ok hcumlarn bir-
ToP, T FEK vE SNG 2
35
letirilmesini savnuyordu. Saxe, takikler ve strateji konusunda yeni d
nceleri tevik ettii iin nemliydi. Bu konuda yalnz da deildi. Gene iki
Fransz yazar, Folard ve Mesnil-Durand, allm ate gc ve saf takikle
ri vurgulamasna kar karak, ok saldnlara ve kollar halinde saldran
glere arlk verilmesini savundular. Rakip sistemlerin snanmas iin ta
sarlanan 1778 manevralar anlamazl zmleyemedi.
izgisel taktikler pratikte genel bir kavramd ve saf dzeninin eit
li dzenlerden yalnzca biri olduu eitli dnce biimlerini kapsyordu.
Bu nedenle kol dzenleri, sk dokulu bir taktik kurallar ve adetler an ve
izgisel taktilerin ardndaki dnceyi oluturan mekanik retileri ihlal
etmeyi amalamad srece, bir btn olarak izgisel taktilere ters d
myordu. Bata George Washington'n danman Steuben olmak zere
gelenekilerin teslim ettii gibi, zellikle Trklere kar ve denizar lke
lerde giriilen savalarda, izgisel taktik geleneinden s
'
apmalara, Bah ve
Orta Avrupa' daki savalardan daha sk izin veriliyor ve bavuruluyordu.
Bir yandan byle bir esneklik tannrken, bir yandan da 1791 Fran
sz Reglement'inin [ynetmelik] gerektirdii talim deiiklikleri hala ne
mini koruyordu. Guilbert'in fkirlerine uygun biimde hazrlanan yeni
Fransz taktik el kitab ve onun, Lazare Carnot'nun rgtledii Fransz
devrim ordular tarafndan titizlikle uygulanmas, taktikler zerinde b
yk bir etki yaratt.
Devrim ncesi Fransa'da etkin ve gelimekte olan sadece taktik d
nce deildi. Orduya daha iyi silahlarverildL Bu silahlar arasnda giderek
daha nemli bir sava silah haline gelen toplar da vard. Yedi Yl Savalar
srasnda, o srada Avrupa'nn en iyi ordusu olan Avusturya ordusunda hiz
met eden Jean de Gribeauval (75-89) 769'dan itibaren Fransz topusu
nu yeniden dzenledi ve 776'da topu snf genel mfettii olarak atand.
Gribeauval standart artnameler kulland: 8 top bataryas iinde + 6, 8 ve
12 librelik top ve 6 inlik obs. Standartiama sava meydannda g ak
n kolaylatnyor, yani atei hzl, dzenli, hatta ngrlebilir bir tarzda d
zenliyordu. nceden paketlenmi atmliklarn kullanlmaya balamas, bu
uygulamay daha da kolaylahrd. Fransz topusunun kulland toplar,
daha byk, daha gl tekerlekler, daha ksa namlular, daha hafif top gv-
DEVRi M VE NAPOLEON SAVA LARI
desi, daha gvenli ve hareketli top arabalar ve daha iyi dkm yntemleri
sayesinde daha da gelitirildi. Atlar arka arkaya deil, ift koulmaya ba
land. Daha iyi gr, topu cetvelleri ve meyil iaretleri sayesinde daha isa
betli atlar yaplabilir oldu.
Sava kuram bu deiiklikler dikkate alnarak gelitirildi. Chevali
er Jean du Teil, De l' Usage de l 'Artillerie nouvelle dans la guerre de campagne
(Paris, 1778) balkl eserinde, sava toplarn balatmas ve etili olmak
iin hep birlikte atelenmesi, zetle sava meydannda zamanlamann ve
topografyann gerektirdii ekilde, daha aktifbir harekat rol aynamas ge
rektiini ne srd.
Ne var ki, 763-9' de Fransz glerinin Avrupa sava alanndan e
kilmesi, hem bu fikirlerin ate altnda snanmasn, hem de Fransz askeri
etkinliindeki gelimelerin tad potansiyelin gereklemesini nledi.
DEVRM SAVALAR!
Gribeauval reformlar sayesinde devrim Fransa's, Avrupa'nn en
iyi topusuna sahip oldu. Devrim ordusu, sosyal pratik bakmndan deil
se de, zellikle kabiliyet ve etkinlik bakmndan, devrim ncesi deiimie
rin bir rnyd. Gribeauval'n toplarn kullanmay renmi olan Napo
leon, Guibert'in eserine hayrand. Dzenli ordu, 1790-92'de firarlar ve d
krklna uram, korkuya kaplm subaylarn g yznden bozul
duysa da, nizami askerler yeni askere alnanlardan daha eitimli olduklar
iin, 1792'de Avusturya ve Prsya'ya kar kazanlan baarlarda gene de
nemli bir rol oynad.
Ancak savan siyasal balam, zellikle hem savan gidiatma l
gnca bir enerji katmas hem de ok daha byk ordulara zemin hazrlama
s bakmndan ok farklyd. Devrimci hkmet Austos 1793'te levie en
masse'yi [asker toplama yasas] kard: nsan gcn artrmak ve birlikle
rin durumunu iyiletirmek iin yaplan ve zaten gnllln t

viki ile
yabanc paral alaylarn datlnasna yol aan pek ok denemenin sonun
cusuydu bu. Artk btn nfus savata hizmet etmekle ykml klnabi
liyor, 8 ile 25 ya arasndaki her erkek askerlik hizmeti iin kayt oluyor
du. Profesyonel ordu ile milis arasndaki ayrm fiilen sona ermiti. Bu tr
ToP, T FEK VE SNG 2
37
zorunlu askerlik denemeleri Avrupa'da yeni deildi ve bu yolla, zellikle
kaytlarn eksiklii ve frarlar yznden, asker saysn beklenen lde ar
trmann zor olduu zaten grlmt. Ne var ki toplanan ordular o yzy
la kadar Fransa' da kurulan ordulardan hem daha bykt, hem farkl cep
helerde ayn anda faaliyet gsterme ve kayplara katianma kabiliyetine sa
hipti ve hem de dmanlardan sayca stnd. Sadece 1793-94'te Fransz
lar yaklak 7000 yeni top ve obs dkmn gerekletirdiler. Grenel
le'de gnde 13 ton barut tozu retme kapasitesine sahip byk bir barut
fabrikas kuruldu.
Fransa'nn emrindeki glerin artmas, Fransa'nn daha byk bir
hzla ilerlemesinde bir etken olmakla birlikte tek etken deildi. Kitlenin sis
tem ve ideolojiyle btnletirilmesi gerekiyordu: Cephanelik sisteminin
ksmen terk edilmesiyle salanan yeni lojistik, saysal gcne ve cokusu
na gvenen devrim ordularnn saldrgan -hem strateji hem de taktikler
de- sava tarzna yardmc oldu. Coku fiziksel olmayan bir etkendi. Fran
sz askerlerinin daha iyi gayrete getirilcikleri ve bu nedenle daha baarl ol
duklar ve yeni yntemleri daha iyi kullanabildikleri ne srlmtr. Bu
nu kantlamak zordur ve yakn zamanlarda u gr de ne srlmtr:
"Birinci Cumhuriyet'in ordular ne Jakobenlerin (o srada ve daha sonra)
iddia ettii kadar siyaseten evkliydiler ne de askeri bakmdan baarl ve
yenilikiydiler."' Devrimci coku 1797'de byk lde azalm olsa da, en
azndan balangta Fransz gcnn nemli bir unsuru olduu grlr.
Etkin ok eylemi ve dman ateinin oluturduu bir lm kalm meyda
nn gemek iin, muhtemelen yksek moral gerekliydi. Yurtsever kararl
l da, ilk devrim ordularnn snrl eitimini dengelerekte nemli oldu.
Coku, taktiin tesinde bir nem tayordu. Patlak veren sava,
Fransz kamu kltrndeki paranayay artrd ve devrimcilerin kendilerini
Fransa'yla zdeletirmelerine yol at. Dmanlarn eytan gibi grebili
yorlard. Byle, uyruklarna kar vahet ve yabanclara kar yama yoluyla
yaplan sava, dorusu kaynak retiyordu. Fransz ynetiminin smrc
doas, Fransa'nn ulusal seferberliini btnleyen ciddi bir kaynak art
na yol ah, ancak smr devrimin Fransa dndaki poplaritesini azaltt
ve bu da isyan tevik etti.
DEVRi M VE NAPOLEON SAVALARI
Yzyln daha nceki dnemlerinde, hzl baz mdahaleler yapl
m ve szgelimi 1733 sonlannda Ruslar Polonya'ya, Franszlar Kuzey tal
ya'ya girmilerdi. Ne var ki, savan hz ya da bilimsel terimle kuvvet hac
mi I79o'larda art gsterdi. Franszlar, 1748'de Saxe'nin kamutasnda
Avusturya Hollanda'sn istila ettilerse de, bu, yllar sren bir seferi gerek
tirmiti. 792'de ise, her ne kadar Avusturya Hollanda' sn istila etmek iin
yaplan ilk Fransz giriimleri baarszla uradysa da, kasmdaki istila
ezici bir baaryla ve bir ay gibi ksa bir sreyle sonuland.
Avusturyallar sonraki yl (8 Mart 793) Neerwinden'de kazandk
lan zaferin ardndan Avusturya Hollanda'sn geri aldlar, ancak 1794'n
sonunda Franszlar buray bir kez daha fethettiler. Bu arada spanyollan
Roussillon'dan srp kardlar ve Katalanya'da baz kazanmlar elde etti
ler. Avusturya Hollanda'snda zafer kazandktan sonra Felemenk Cumhu
riyeti'ne doru seferi srdrdler: Ocak 795'te Amsterdam zaptedildi.
Franszlarn saysal stnl, hem Valmy (20 Eyll 792, esas ola
rak bir topu dellosu) , Jemappes (6 Kasm 792) ve Wattignies (s 6
Ekim 793) gibi meydan savalannda, hem de Roussillon'da spanyollara
kar gerekletirilen trden saldrlarda nemli oldu. Taktikler de nemliy
di. Fransz devrim glerinin allm sava meydan manevras bamsz
saldr kollan halinde ilerlemekti; bu, ou piyadeye katlan yeni ve tecr
besiz asker kitlesini kullanmann en uygun yolu olduu gibi, saldrya ar
lk veren bir ordu iin de en iyisiydi. Kol ilerleyii, geleneksel izgisel d
zenlerden ve kat talimlerden daha esnek oluyordu. En tecrbeli ngiliz ge
nerallerinden biri olan Earl Cornwallis, ngiliz komutan yardmcs Gene
ral Sir William Fawcett'in hazrlad salra uygulamalar ynetmeliini
787'de eletirirken, aslnda Guilbert' in grlerini yanstyordu:
Saf dzeninde taburlann kendi merkezleriyle ayn hizada yrme
leri imkanszdr. Bu durum sk grld ve hemen her zaman
gerekletii iin, merkezler birbirini gremezler. Ancak ayn hiza
da iledeseler de, bir merkezin liderlerinden birinin yry istika
metinden biraz sapmas ya aralklar geniletecek ya da taburlarn
st ste binmesine yol aacaktr.
ToP, TFEK VE S NG 2
39
Buna karlk, Jemappes'te Franszlar kol halinde ilerlemeyi, yakn
mesafede saf tutarak sayca daha az olan Avusturyallar yenneyi baardlar.
Hareketli topu, hafif birlikler, saldr kollar ve saflarn oluturduu Fran
sz bileimi, yani zamann teknolojisine ve yeni cumhuriyeti askerin karak
terine uyan taktk unsurlarn ad hoc salad baarl ve artc bileimler
ie yarad. Hele piyadenin yanak dzen ile ak dzeni birletirmesi, by
lece her tabumn kendi avclarn konulandrabilmesi, zellikle etli oldu.
Devrim si yasas ancien regime' den farkl komuta sistemlerinin olu
turdu. En azndan tabur dzeyinde daha "demokratik" bir komuta yaps
kuruldu. Astsubaylar ile stleri arasndaki sosyal kopukluk hi bu kadar az
olmamt. Stratejik dzeyde, daha byk saylar ve birliklerin dalm ko
muta ve egdm becerilerinin daha bir nem kazandn gsteriyordu ve
Franszlar da gen, enerjik ve kararl komutanlardan yararlanmasn bildi
ler. Eski er Jean-Baptiste Jourdan, eski onba Lazare Hoche ve yeni ele ge
irilmi Korsika'dan gelen kk rtbeli subay Napoleon Bonaparte'n ko
mutanlklarnn rnekiedii gibi, yetenek karlyerin yolunu aabiliyordu.
Ancak baarsz olanlar ya da ihanetinden kukulanlanlar lm cezasna
arptrlma tehlikesini gze almak zorundayd. Nitekim savan patlak ver
mesinden sekiz gn sonra, baarsz olan ordu komutan Teobald Dillon
ldrld. Ayn akbet baka generaBerce de paylald. Hatta Houchard,
1793'te Dunkirk'te sadece mtevaz bir baar kazand diye idam edildi. Ce
zalandrma, siyasallama ve Kamu Gvenlii Komitesi'nin siyaseti, gene
rallerin birliklerinin ar kayplar vermesini gze almalarna neden oldu.
Hkmet yeni ordular donatmak, eitmek, beslemek ve denetle
rek iin mcadele ettike, balangtaki karklk bir lde dzeldi. Bu
byk lde, Kamu Gvenlii Komitesi'nin askeri blm bakan Lazare
Carnot sayesinde oldu. Yeni ordular oluturma ve onlar baarl bir biim
de kullanma sreci, kraliyet ordusundan ulusal orduya geiin arac oldu.
Bylece Napoleon'un 1796-97'de talya'da sergileyecei ifah olmaz gz
pekliin yolu da alm oluyordu.2
Gene de Franszlar nlerindeki btn engelleri aamadlar. Avus
turyallar, zellikle 1796' da Aridk Charles'n komutas altnda zorlu d
manlar olduklarn gsterirken, Ruslar da hem 179o'larda hem de sonra-
DEVRi M VE NAPOLEON SAVALARI
snda etkileyici dayanma glerini ve sava niteliklerini gstermek iin
bol bol frsat buldular. Avusturya safarnn disiplinli atei, Franszlar Je
mappes ve Hondschoote'da (8 Eyll 1793) nce durdurdu ve sonra Neer
wnden'de yenilmelerine yol at. Napoleon'un 1798'de, lkesinden ok
uzaklarda, Msr'da, Memluklere kar kazand zaferler Fransz etkinlii
ni tam olarak sergilemez. Bu arada Fransz glerinin 18o2-03'te bam
szlna henz kavumu olan Haiti'yi yeniden zaptetmeyi baaramad
n belirtmek de yerinde olur. Burada, aralarnda Napoleon'un kaynbirade
ri Charles Leclerc'in de bulunduu 40. 000 Fransz askeri, ounluu sar
hummadan olmak zere ld.
Franszlar, kendisini I. Jacques adyla imparator ilan eden Jean-Jac
ques Dessalines tarafndan Haiti'den karldlar. Napoleon'un pek bilin
meyen bu kar benzeri, her yerde olduu gibi Haiti' de de iktidar olmak
iin baarl g kullanmnn nemli olduurlu gsterdi. Napoleon ise bu
nu kesinlikle kantlad. Savan gidiat Napoleon'un darbe yapmas iin el
verili bir ortam yaratmt.
1796'da talya'daki Fransz ordusunun yeni komutan olan Napole
on, her trl komutanlk zelliini tayordu: zgven, abuk karar verme,
hzla harekete geme, gcn younlatrabilme ve saflar aras i atmala
r olabildiince smrme. Fransz kollarnn Mondovi'yi savunan kalabalk
gler karsnda kazand zafer (27 Nisan 1796) o srada en nde gelen ba
msz talyan kral olan Sardunya kraln saf d brakt. Napoleon'un tak
tik dehas ve sava meydannda sergiledii manevra yetenei, Lodi (ro Ma
ys), Bassano (8 Eyll) , Arcole (r5-r7 Kasm) ve Rivoli'de (r4 Ocak 1797)
Avusturyallara kar zaferler kazanmasn ve adnn askeri baaryla birlik
te anlr olmasn salad. Topular yerletirme tarz zellikle nemliydi.
Campo Formio Antlamas, Fransa'nn Lombardiya'ya hakimiyeti ve Avus
turya'nn Avusturya Hollanda' sn terk etmesi kouluyla bar getirdi. Dev
rimjNapoleon Fransa'sna kar glerin birinci koalisyonu yara almt.3
Ne var ki Fransa ne devrim hkmetleri ne de Napoleon yneti
minde itidal gsterneyi renebildi. Zaferi her defasnda geici bir bar
antiamas izledi. 1798'de bir ikinci koalisyon oluturuldu . . Polonya'nn
paralanmas ve Rusya'nn Osmanl mparatorluu ile yapt bar anla-
ToP, TFEK VE SNG
mas sayesinde Ruslar, arhk Bat Avrupa'ya etkin biimde mdahale edebi
liyorlard. Aridk Charles'n kamutas altndaki Avusturyallar Stockach'ta
(25 Mart 1799) daha kk bir Frans
z
gcn yenilgiye uratrken, Suvo
rov komutasndaki bir Rus ordusu Kuzey talya'ya girdi. Ruslar bu blgede
ilk kez bir harekat yapyorlard. Suvorov'un zellikle Trebbia (17-19 Hazi
ran) ve Novi (s Austos 1799) zaferleri, tekrarlanan saldrlarn sonunda
Fransz mevzilerini zayflatabildii amansz meydan savalar oldu.
Suvorov, tpk Napoleon gibi stratejik ve taktik saldrya inanyor,
kuatmaya fazla zaman ayrmyordu. 1768-74 ve 1787-92 savalarnda
Trklere kar kulland yntemler baarl olmutu. Yksek kayp oran
n ve Novi Kalesi ya d St. Gotthard Geidi'ne kuzeyden giden yollar gibi
tahkim edilmi mevzilere cepheden saidrmann yksek maliyetini gze
alyordu. Savunmac ate gcne deil, sng hcumlarna gveniyordu.
Suvorov'un komutanl Kuzey talyan mevzilerini daha ok kuatma yo
luyla yeniden kazanmaya alan, ihtiyatl Avusturyal mttefiklerinin ser
giledii komutanln tam tersiydi ve saldrganlk, saldr ve riskin sadece
Franszlara zg olmadn gsteriyordu. Rus takikleri sng kullanm
na arlk veriyor ve birlikler kol dzeninin yan sra geni sra dzenleri
iinde savaacak ekilde talim gryor, ancak pratikte ikincisini fazla kul
lanmyordu. Tmenler 8o6' dan itibaren takik birlikler olarak kullanld.
KoMUTAN OLRK NAPOLEON
Kuzey talya'nn kaybedilmesi Fransa'daki Direktuar hkmetinin
zayflamasna yol at ve Napoleon'un 9-o Kasm 1799 "Brumaire" dar
besiyle iktidar ele geirmesini kolaylatrd. nce birinci konsl ve
8o4'ten sonra imparator olan Napoleon sadece yeniliki bir general ol
makla kalmad, ayn zamanda tm Fransz askeri sistemini denetleyebile
cek ve sava faaliyetini ynetebilecek bir konuma geldi. Ordu zerinde,
XIV. Louis'den sonraki krallarn tmnden daha byk bir yetisi olduu
gibi, pek ok bakmdan Louis' den de daha kudretliydi. Komutanlar seer
ken Louis gibi toplumsal mutabakatlar ve aristokratik saflar tarafndan eli
kolu balanm biimde hareket etmiyordu. Hem ordular hem de tekil as
keri birlikler, Bourbon hanedam dnemine kyasla hkmetin daha do-
DEVRi M VE NAPOLEON SAVALARI
rudan denetimi alhna girmi bulunuyordu. Ayrca Napoleon, saltanat d
neminde yaanan btn savalarda nc Fransz glerine dorudan ko
muta etti. Uzaktan kumanda etmek zorunda kald savalar, daima yar
dmc kuvvetlerin giritii savalard.
Napoleon dneminde Fransa'nn kaynakar, devrim hkmeteri
nin gsteremedii bir tutarllka askeriyenin hizmetne sunuldu. 79o'larn
ortasndaki fazla etin olmayan askere alma sistemi glendirildi. Napoleon
8oo-n'de ,3 milyon, sadece r8r2-r3'te ise bir milyon kiyi askere ald.4
Austos 83'te 8 milyon tfek fieinden oluan bir rezerve sahipti.
Napoleon, her trl silah kapsayarak etkin biimde harekat yrte
bilecek byklkte bulunan ve tmenden bir st seviyede yer alan kolordu
yu da gelitirdi. Hem kolordulara hem de tmeniere etkin krmay yaplar
kazandrld. Bylece kolordular nceki tmen sisteminin esnekliini, hem
-kart glerin iyi planlanm sava alan hamleleri sonucunda hzla
kertilemedii yerlerde- ypratma savalar, hem de Napoleon'un kuvvetle
rini stratejik olarak kullanaca seferler iin daha da artrd. Kolordular
Franszlarn hem topluca, hem de Auerstadt Meydan Sava'nda (8o6) ve
Yarmada Sava'nn byk blmnde grld gibi tekil birlikler ola
rak, daha ar darbeler indirmelerini ve uyum iinde etkin harekatlar d
zenlemelerini salad.
Daha byk ordu ve harekat esneklii, kurmay heyetin ustalnn
Napoleon iin tad nemi ortaya koydu. zellikle ok sayda kolorduyu
farkl yollardan ilerietmek ve bu arada birbirlerini desteklemelerini sala
mak iin, Napoleon'un, dene

imindeki muazzam kaynaklar hzl ve etkin

biimde kullanabilmesi gerekiyordu. 8os'te, I94- 000 askeri ve yakak
300 topu, Britanya'y igal etmeye hazrlandklar Kuzey Fransa'dan, G
neybah Almanya'daki Avusturyallara saldrmak zere hzla douya kaydr
d. Franszlar, 8o5 seferinin lojistik temelinin yetersizlii yznden krsal
kesimden geinmek zorunda kaldlarsa da, hzla hareket ederek Avusturya
llar Ulm' da kuatmay baardlar. Daha genel olarak bakldnda, daha iyi
yollar ve daha iyi haritalar birliklerin hzl hareketini kolaylahrd. N apole
on'un kurmay bakan Louis-Alexander Berthier, dmanlarnkinden daha
stn olan Fransz komuta yapsnda nemli bir fgrd. 8o7' den itibaren
ToP, TFEK VE SNG 2
4
3
sava bakan olan Henri Clarke, askere alma ilerinden, yeni birliklerin r
gtlenmesinden ve igal ordularnn ynetiminden sorumlu, etkin ve ener
jik bir yneticiydi. Ne var ki Napoleon'un merkezi sefer ynetimi, komutan
lannn zerkliini snrlad uzak Yarmada Sava'nda grld gibi,
r8o9'dan itibaren bir sorun haline geldi ve hatta son yllarnda kendi koru
tas altndaki byk ordular etin biimde denetlemekte bile zorland. Na
poleon'un mdahaleleri, Davout, Massena, Ney ve Soult'un da aralarnda
yer ald usta komutanlarn etkin bamsz komuta yeteneini azaltt.
Franszlarn rgt ve komuta yaplar, Napoleon'un karakteristik bir
zelliini oluturan stratejik ve taktik hz bakmndan byk nem tayor
du ve birlikleri I I . Frederick'in birliklerinden daha hafifbiimde donanm
olarak hareket ediyordu. Napoleon bu hareketlilii stratejik bir etki yarat
mak iin kulland. Her savata kritik dman gcn saptamaya ve onu
hzla tahrip etmeye alarak tek bir cephe zerinde younlat. Napoleon,
mizacnn bir gerei olarak, an ve eref kazanaca, hzl ve kesin sonu
alaca savalar aryordu. Saltanatnn byk bir dneminin savalada ge
mesine ramen, ktasal dmanlaryla yapt tekil savalar, olduka abuk
sonuland. Savan Napoleon iin uzun bir sre olabilirdi, ancak sava
tek bir olayd. rnek vermek gerekirse, r8os ve r8o9'da Avusturya ile yap
lan savalar ayn yl iine sona ererken, Prsya ile yaplan sava r8o6'da
balayp r8o7'de bitti. Bu tr abuk sonular 79o'lardaki durumun aksine,
askeri kaynaklarn tek bir cephede younlatrlmasnn rnyd.
Napoleon, savarken ok sayda dman gc blmek ve onlar ay
r ayr yenilgiye uratak iin merkezi bir konuma yerleirdi. Zayf ordu
lar karsnda katma stratejisi uygulanrd: Fransz ordusunun bir bl
mnn saldrsyla bu gler olduklar yerde hareketsiz hale getirilirken,
ordunun byk ksm onlar kuatr ve ikmal hatlarn keserdi.
Napoleon, zellikle r2 librelik gl bataryalar halinde rgtlenmi
topunun deerine byk bir inan besliyordu. Wagram'da yeniden rgt
ledii saldrsn ro2 toptan oluan bir batarya ile destekledi. Ayn zaman
da, General Murat'nn Eylau'da (r8o7) Ruslarn merkezine yapt hcu
mun gsterdii gibi, hayati bir anda svarsini kitlesel olarak kullanyordu.
nceleri, 179o'larn l'ordre mixe' shi [karma dzen] piyade iin baarl bi-
244 DEVRi M VE NAPOLEON SAVALARI
imde kulland. Bu yntemde, saldrdan nce, ilerinde keskin niancla
rn bulunduu bir saf ve kol karmas kullanlyordu. Bu dzenierin icras
etkin taktik planlar ve ayrnhl kurmay planlamasyla takviye ediliyordu. N e
var ki Fransz takikleri daha sonra
y
ozlat. Hatta N apoleon'un taktik ay
rntlara yeterince dikkat gstermedii bile sylenebilir; taktiklerini ok sa
yda tecrbesiz askere srekli olarak uyarlama ihtiyac onu kstlad.5
Bir btn olarak bakldnda Napoleon byk bir harekat dehas,
zellikle bir manevra ustas ve stratejist olarak alklanmhr. Gene bir b
tn olarak bakldnda, takikleri genellikle salra subaylarnn takdirine b- '
rakmasna ramen, yetenekli bir plancyd, ne zaman ve nasl vurulacan
iyi bilirdi. Sefer ve savalarna, szgelimi West Point'te okutulan askeri ta
rih derslerinde hala nem verilir. Ne var k, daha nce de pek ok bilgin ta
rafndan sorgulanm olmasna ramen, yakn zamanlarda onun komutan
lna yneltilen eletiriler artmhr. Owen Connelly, Napoleon'u, balang
ta bir gafyapsa da, sava alannda dmann hareketlerine vejveya hatalar
na gre stratejik ya da talilik plan yapabilecek ve kazanabilecek gvene sahip
olduu iin buna aldr etmeyen bir doalama uzman olarak resmeder.
St. Helena'da kendisinden improviste [doalamac] diye bahseden Napale
on'un doalama yeteneinden etilenen Connelly, u iddiada bulundu:
Napoleon hemen her sefere stratejik bir gafla balad. . . Pek ok sa
vaa taktik bir hatayla girdi ... harekete zel bir dikkat sarf ederek ve
elindeki saylar azamiletirerek dikkatle planlama yapyordu. An
cak bunu yaptktan sonra, dmann tahmini yerleim noktasna
doru hcum ediyordu . . . mthi enerjisi; hzl hareket etme,
adamlarn peinden srkleme, tekrar tekrar darbeler indirme ye
tenei ve yenilgiyi asla kabul etmeyii [sayesinde] . . . daima ileri do
ru hareket ediyor, ilerlerken planlarn yeniden oluturuyordu. Gaf
larn rten ve zaferlerini salayan byk ordulara ancak kariyeri
nin ortalarnda sahip oldu.
Napoleon baarszlklarn gizlemek ve bakalarnn takdirini kazanmak
iin tarihsel kaytlara mdahale etti. Yapt hatalar gizlemek ve verilen sa-
ToP, TFEK vE SNG 2
45
va hazrlanm olan plana uydurmak iin Marengo Sava'nn (4 Hazi
ran 8oo) kaytlarn yeniden yazdrd.6 Ayrca, onun bizzat Avrupa sava
larn dntrrken, ilerideki gelimeleri anlamakta ve bunlara hazrlan
maka yetersiz kald da ne srlmtr:
Napoleon'un 8o9' dan nceki hatalar, dmanlar daha ok hata
yapt ve ordular savata daha az etkin olduu iin felaketle sonu
lanmad. Ancak, dman gelitike Napoleon'un olaan hatalar
bymeye balad. Kiiliinin ve dehasnn btn engellerin ste
sinden gelebileceine kanaat getiren Napoleon, savalarn deien
gerekliini gremiyordu.?
Bu son nokta, Gustaf Adolf, Marlborough, Byk Frederick ve daha az n
l komutanlara ilikin statik deerlendirmelerden kanmak ve bunun ye
rine, onlar greli kabiliyet ve etkinliklerini zgl biimde deitiren dina
mik bir durum iinde ele almak gerektiini hatrlatmak bakmndan nem
lidir. Bu, daha dar biimde "askeri" etkenler kadar "siyasal" da olan bir du
rumdur; ancak "askeri" etkenler bakmndan dmann eitlilii ve dei
imin hz, srekli olarak esnek ve uyumlu olmay gerektirir.
Ar gurur yznden alaa edilen hkmdar fgr ne kadar ca
zip olursa olsun, Napoleon'un komutanl baardan baarszla doru
giden bir yrngeye indirgenip basitletirilemez. Aslnda hem 83'te hem
de 84'te byk oranszlklara ramen etkili bir komutanlk sergiledi. Sa
vana ve kazanma arzusu ona her zaman hakimdi. Muhtemel biimi be
lirsiz seferlere kan ve zorlu savalara girien Napoleon, ordularnn ksa
sre iinde duruma hakim olacana tam bir gven duyuyordu. Bu yakla
m tekil birliklerin sava kalitesini, astlarn inisiyatif ve becerisini ve kritik
ana kadar yedekleri muhafaza etme yeteneini dllendiriyordu. N apo le
on, dmanlarnn says, sava kalitesi ve niyetleri bir yana, onlarn ko
numlarn saptamann zorluu, dnemin iletiim imkanlarnn ilkellii ve
askere alnanlarn harekat etkinliini srekli olarak ykseltme gereklilii
gibi ar sorunlarla boutu. Neredeyse srekli savalarn yaratt gerilim
lerle zayflamasna ve nihayet 83-4'te ok cepheli bir mcadeleden ka-
DEVR i M VE NAPOLEON SAVALARI
namayarak ar bir yenilgiye uramasna ramen, etkin bir askeri meka
nizma gelitirdii iin saygnl hak eder. Napoleon, deien durumlara ve
yeni stihbarata hzla uyum salayarak kendi iradesini savaa dayatabilecek
dikkat ekici bir yetenee sahipti. ou byk askeri hret sadece bir ya
da iki zafere dayanrken, o, meslek hayat boyunca, barut anda grlen
en byk ve en karmak atmalar da kapsayan eliiye yakn byk mey
dan sava kazand. Hi phe yok k Napoleon da teki byk komutanla
rn pek ou gibi yarg hatalar yaptysa da, bunlar sayca azd. Baarlann
da saylarn da mutlaka pay vard, ancak Napoleon'un genellikle geni
alanlarda yaplan manevralarla stnlk (genellikle yerel dzeyde) kazan
masn salayan yetenei de ihmal edilmemelidir. Liderlik ve moralin de
ok nemi vardr. Napoleon, btn hatalarma ramen, askerlerin ve subay
larn sayg ve sevgisini kazanm stn bir askeri nderdi.
NAPOLEON SEFERLER, 8oo-o7
Napoleon'un birinci konsl olarak kt ilk sefer, Kuzey talya'y
igal harekatyd. Cesur bir hareketle Byk St. Bemard Geidi'ni aan ve
Avusturya'nn gerilerine ulaan Napoleon, Marengo'da Avusturyallarn ne
denli zorlu bir rakip olduunu anlad ve geri ekilmek zorunda kald. Sava
n byk bir blmn bu biimde geirdiyse de, takviyelerin gelii ve ba
arl bir kar saldryla durum tersine dnd. Fransa, glerinin drtte bi
rini kaybetti. Hohenlinden'de (3 Aralk r8oo) Jean Moreau'nun komuta et
tii, savunmada esnek bir orduyla kazanlan bir sonraki Fransz zaferi,
Avusturyallar Luneville'de bara zorlad.
Napoleon daha sonra, 8os'te, nc Koalisyon Sava'nda gene
A vusturyallara saldrd. Avusturyallar Kara Orman' dan geerek batdan
saldrya hazrlanyorlard, ancak Franszlarn, onlarn gerisinden, orta Rhi
ne zerinden Tuna'ya doru hzla ilerlemeleri zerine manevralan boa
kt. Napoleon en bandan itibaren Avusturyallarn gerisine sarknay ka
fasna komu ve ona gre plan yapmt. Ar tedbirli Avusturya buna, bir
ordusunu Ulm'da kapana kslm halde brakarak cevap verdi. Bu ordu
nun 20 Ekim'de teslim olmas zerine, Napoleon Gney Almanya ve Avus
turya'ya geti. Kuzey talya' daki baars Almanya' daki iini kolaylatr d.
ToP, TFEK VE SNG
Burada Massera komutasndaki so. ooo kiilik bir Fransz gc, Aridk
Charles komutasnda, 9o.ooo kiilik Avusturya ordusunu durdurdu.
Napoleon'un iledeyii onu o srada ilerlemekte olan Ruslara yakla
trd. Bunu kasten yapmt ve Ruslan ar bir yenilgiye uratak istiyor
du. 2 Aralk r8os'te ar I . Alexander, 8s. ooo kiilik bir Avusturya-Rus or
dusuyla Austerlitz'de 75. ooo kiilik Fransz ordusuna saldrd. Napale
on'un sana ynelen gl bir hcumu durduran Franszlar, srpriz bir
saldryla bu Rus saldrsnn zayf cenahna yneldiler. Franszlar temas
noktalarnda saysal stnlkten faydalanma konusunda Ruslardan daha
yetenekliydiler.8 Napoleon'un stn komutanlnn yan sra, Fransz ko
muta sistemi de ayr ordular etkin biimde btnletirecek yetenekte oldu
unu kantlad. Avusturya savatan ekildi. Sonraki yl, yetersiz komuta
edilen ve saf d kalan Prsya gleri Jena ve Auerstadt'te (r4 Ekim) yenil
giye uratld. Ancak Auerstadt'te esas rol oynayan Franszlarn savamak
tab kalitesiydi. J ena' da kitlesel topu ve ok sayda hafif birlik Prsya saf
larna ar kayplar verdirdi. Friedland' da (r4 Haziran r8o7) Ruslara kar
kazanlan zafer, Prsya ve Rusya ile bar yaplmasn salad.
Bu dnemin atmalar, Fransz kolordu ve tmen yaplarnn yete
rince salam ve egdml olmayan dman gleri karsndaki stnl
n ortaya koydu. Ordu ve kolordu dzeyinde Fransz kurmay almas,
hem Avusturya, hem de Rusya' dan stnd ve dmanlarnn sava alan
na srd ok sayda askerin gcn krmaya yardmc oldu. Fransz kur
may almasnn kalitesi, Napoleon'un uzun erimli stratejik vizyonunu pra
tie geirmesini, paral olabilecek bir mcadeleyi esas olarak tek bir hare
kat sahas iinde verilen bir byk mcadeleye dntrmesini ve Grande
Aree'yi etkin biimdekullanabilmesini salad. Franszlar, ktada r8or'den
balayarak yaanan bar yllarndan, piyadelerini eitmek, topu ve svariyi
artrmak ve daha dengeli kolordular oluturmak iin yararlandlar. Savan
ilk yllar ise onlara tecrbeli birlikler ve sekin bir subay snf salamt.
NAPOLEON SEFERLER, r8o8-r2
Napoleon r8r2'deki baarsz Rusya igalinden nce pek ok ar
sorunla karlat. Eylau'da (8 ubat r8o7) Ruslar, topularyla ar kayplar
DEVRi M VE NAPOLEON SAVALARI
verdirerek ve geceleri ekilmeden nce arka arkaya saldrlarda bulunarak
zorlu bir dman olduklarn kantladlar. Ertesi yl Napoleon'un span
ya'y zaptetme giriimi bir halk ayaklanmasna yol at. Kuatlm bir
Fransz kolordusu Baihn'de (2r Temmuz 1908) teslim oldu ve ilerleyen bir
Fransz ordusu, Vimeiro'da (2r Austos r8o8) daha sonra Wellington d
k olan Sir Arthur Wellesley'in komutasndaki ngiliz kuvvetlerinin ateiy
le durduruldu. Bununla birlikte Napoleon mdahale ederek, eitimi ve ko
mutas yetersiz ve sayca dk spanyol glerini yenilgiye uratt ve 4
Aralk'ta Madrid' e girdi.
Ertesi yl Avusturya ile sava kald yerden devam etti ve Napoleon,
Avusturyallar oturmam sava hedefleri, yetersiz ve blnm merkezi li
derlikleri ve aptalca stratejileriyle rselenmi olsalar da, r8os'tekinden da
ha zorlu bir dmana attn grd. Aspern-Essling'de (21-22 Mays
r8o9) Avusturya glerine kar cesaretle giritii saldr geri pskrtld;
tehlikeli bir Avusturya iledeyii ve daha iyi bir Avusturya komutanl kar
snda sava meydann terk etmek zorunda kald.
Ne var ki Wagram'da s-6 Temmuz' da, Napoleon daha iyi bir komu
tan olduunu ve Fransz kolordu komutanlar da Avusturyal benzerlerin
den stn olduklarn kantladlar. Napoleon'un kar saldrs Avusturyal
lar sava meydanndan srd, ancak bu bir Austerlitz olmad: Avusturya
llar bozguna uramadlar. Ksmen her iki tarafn ar topu gc sayesin
de taktik bir yarma hareketi de olmad. Avusturya kolordu yaps etkindi ve
Fransz zaferi, esas olarak liderlik ve bir ypratma sava iin gerekli olan
malzeme ve asker bakmndan tam bir stnlk sayesinde gereldeti.
r8os'in aksine Avusturyallar Ruslardan herhangi bir destek grmediler.
Bu arada Prusyal III. Frederick William vaat ettii destei reddetti.
Napoleon'un hegemonik siyasalar ve baka bak alarn kabul et
me ynndeki isteksizlii, onu r8r2'de Rusya ile savaa srkledi. Avustur
ya, Prsya ve spanya'ya yapt nceki saldrlarda ve r8os'te Britanya'nn
igalinde hazrlad planlarda olduu gibi, dman glerinin merkezine
vurmaya, bylece inisiyatif kazanmaya ve savan lojistik yknn byk
bir ksmn dmana aktarmaya karar verdi. 24-25 Haziran'da yarm mil
yon kiiyle saldrya geti. Bu yarm milyonun ou mttefklerden, esas
ToP, T FEK VE SNG
olarak Alman, Polonyal ve talyan askerlerden oluuyordu. Ne var ki Rus
lar geri ekildiler ve bylece Napoleon'a belirleyici bir sava frsah tanma
dlar. Ruslar evreyi atee verir ve gerilla faaliyetiyle ikmal saflarn vurur
ken, Franszlar, alk, hastalk ve bitknlik yznden kayp verdiler. Nihayet
Ruslar 7 Eyll gn Borodino'da Moskova ilerleyiini durdurmaya alh
lar. 233. 000 adam ve r227 topla yaplan ypratna savanda, Ruslar birbiri
ni izleyen saldrlara direndiler ve dalmadan geri ekildiler. Rus kayplar
daha ard, ancak N apoleon ordusunun drtte birini kaybetmiti. Clarke'ye
imparatorluun btn kaynaklarn seferber ederek daha fazla asker topla
mas iin srekli bask yapyordu. Borodino'yu geerek savunmasz bir
Moskova'ya girdi, ancak kent muhtemelen Ruslar tarafndan atee verildi.
Alexander mzakere masasna oturmay reddetti, Napoleon gittike ktle
en ikmal koullannda ve Rus glerinin taeizi altnda geri ekildi. ekil
me, iddetli tipi, ilanal hatlarnn kesilmesi ve Rus saldrlar yznden tam
bir kabusa dnd. zellikle 26-27 Kasm' da, Franszlar Berezina rma'n
geerken, btn bu koullarn birlemesi ar kayplara yol ah.9
Bu felaket Eylau ve Aspern-Essling'de durdurulmalarndan ya da
Yarmada Sava'nda, Portekiz ve spanya'daki Talavera (27-28 Temmuz
r8o9) ve Salamanca'da (22 Temmuz r8r2) ngilizlere yenilmelerinden ok
daha ard, nk Yarmada Sava'n r8r2'ye kadar Franszlar kazanm
h. Oysa Rusya'y yenme frsat bir daha asla eline gemeyecek olan Napo
leon, bu kez lmcl bir darbe almt. Sabk General Claude-Franois Ma
let'nin 23 Ekim r8r2' de Paris'te gerekletirdii darbe giriiminin baar
szla uramas kk bir teselli oldu.
NAPOLEON SEFERLER, r8r3-r5
Her ne kadar genellilde General K'a atfedilse de, Rusya yenilgisiy
le Napoleon'un yenilmezlii dncesi ortadan kalkt. r8r3 balarnda,
Franszlar Ruslarn nnde geri ekiliderken Napoleon'un diplomatik ko
numu da kt. Mart r8r3'te Prsya Fransa'ya sava ilan etti. Napoleon or
dusunu 400. 000 kiiyle ve topu birlikleriyle takviye etti, ancak yeni aske
re alnanlar Napoleon'un nceki seferlerine kahlan muhariplerden ok
r792'nin acemi askerlerine benziyorlard ve r792'nin aksine, Fransa'nn
DEVRi M VE NAPOLEON SAVA LARI
dmanlar da sayca daha az deildi. Ayrca Napoleon, Rusya'da kaybetti
i birliklerin yerine yeni bir svari gc koyamamh. Ltzen (2 Mays) ve
Bautzen'de (20-21 Mays) Prusyallara ve Ruslara kar kazand zaferler
saysal stnlkle kazanlm ve asla belirleyici zafer denemeyecek zafer
lerdi. Napoleon devam etmi olsayd zafer gelebilirdi, ancak ksmen sva
rnin eksiklii yznden bunu yapamad. Bautzen her iki taraf da atekes
isterek zorunda brakt.
Napoleon o yaz bar koullarn reddetti, Avusturya ve sve'in d
man saflarna kahlmasyla Fransa saysal stnl yitirdi. 83 gznde
Napoleon dmanlaryla bir kez daha karlat. Avusturya, Prusya, Rusya
ve sve gleri 6oo. ooo'i aarken, Napoleon'un btn salra ordusu sa
dece 370. 000 kiiydi. Mttefiklerin zerinde anlah Trachenburg Pla
n'na gre, astlarn komutasndaki bamsz kuvvetiere saldrlacak, ancak
Napoleon'la savatan kanlacakt. Plan, mttefiklerin Napoleon'un komu
tanlna duyduklar saygy yanstyordu. Prusyallar aktaki Fransz g
lerini Grossbeeren'de (23 Austos) , Katzbach Irma kysnda (26 Aus
tos) ve Dennewitz'de (6 Eyll) , Avusturyallar ise Kulm'da (30 Austos)
yendiler. Napoleon'un mareallerini bamsz komutanlar olarak harekat
ynetecek ekilde eitmemesi ve mareallerin destek kurmay kadrodan
yoksun oluu Franszlara pahalya mal oldu. Marealler ordularn zaferi
kazandracak noktalarda younlatramyor ve stratejik hedeflere ulaacak
ekilde harekat dzenleyemiyorlard. Savan lei Napoleon'un her eyi
denetleyemeyecei kadar bykili ve ayn zamanda kendisi de, pek ok bir
liin acemilii yznden de sknh ekiyordu.
Napoleon sadece Dresden'de, 27 Austos'ta savamak iin srar
eden II. Frederick Wilhelm karsnda, cenahlardan yaplan gl saldr
lar sayesinde stn geldi. Ancak bu, Franszlarn kazanmalar iin gereken
katma zaferi deildi. Sefer srasnda glerini younlahrmay baara
mayan Napoleon bu glerin seyrelmesine izin vermi ve bu ne Fransz de
netimindeki blgenin korunmasn ne de stratejik bir avantaj salamt.
Bu kez manevras boa kan Napoleon'du. Geri saflar, birleen
mttefk glerin tehdidi altnda kalmt. Leipzig'deki (6-9 Ekim) Ulus
lar Sava'nda Napoleon ordular saysal bakmdan iyice ald: Her iki ta-
ToP, TFEK VE SNG
rafbtn gleriyle savaa girdiinde, Napoleon'un r9s. ooo askerine kar
lk hasmlarnn 365. 000 askeri vard. Onu uzakta tutan dmanlarn ye
nilgiye uratmay baaramayan Napoleon geri ekilmeye karar verdi, ancak
Elster kprsnn erken yklmas, drt kolordusunun tuzaa dmesine.
ve 68. ooo Franszn kaybna yol at.
Topu, Napoleon Savalar'nda genel olarak grld gibi, r8r3
savalarnda da nemli bir rol oynad. Saksonlara kar saldrdan nce, o
srada Grossbeeren'de Napoleon'a destek salayan Bemadotte, bir araya
getirdii 62 topla dman bombardmana tuttu.
Leipzig'den sonra Napoleon'un Almanya'daki mevzii k. Eski
mttefikleri tarafndan terk edilen Franszlar geri ekildiler. Ne var ki ok
sayda birlik, Napoleon'un gereklerle yzlerek istereyiinin bir belirti
si olarak, Almanya ve spanya'daki kalelerde kald. Napoleon ieride de, d
en vergi gelirleri, yaygn asker firarlar, ciddi bir silah ve tehizat eksiklii
ile devlet grevlilerinin moral ve etkinliindeki dikkat ekici dn etki
si altndayd. ngiliz ablukasnn ve ktasal piyasa kaybnn vurduu ekono
mi ok zor durumdayd.
r8r4'n ilk aylarnda Napoleon inisiyatifi ele ald ve baz baarlar
kazand; Dou Fransa'y igal eden Avusturya-Pmsya glerine saldrd ve
ustalkl bir manevrayla aktaki birliklerin ounu imha etti. N e var ki ge
ne saylar konutu. 8o. ooo dman askeriyle karlaacan sand yerde
2oo. ooo kii vard ve kendi ordusu bekledii gibi r2o. ooo deil sadece
70. 000 kiiden oluuyordu. ro Napoleon ve astlar yenilgiye uradlar. Niha
yet Avusturyallar ve Prusyallar, Napoleon'un kendi cenahlarndaki mevzi
ini gz ard ederek Paris'e doru yrye getiler. Paris'i savunanlar va
rolara ekildikten sonra kent teslim oldu. Geici bir Fransz hkmeti Na
poleon'u azietti ve mareallerinin artk savamak istememeleri zerine Na
poleon 6 Nisan r8r4'te tahttan ekildi. Drt gn sonra, daha nce Fransz
lar spanya'da geri pskrten ve Vitoria'da (2r Haziran r8r3) ezen Wel
lington dknn komutasndaki ngiliz ordusu, Mareal Soult'u Toulo
use'ta yenilgiye uratt.
Napoleon Elbe'ye srld, ancak Mart r8rs'te Fransa'ya dnd ve
iktidar zayf XIII. Louis'den geri ald. Dmanlarnn byk bir gle
DEVRi M VE NAPOLEON SAVALARI
saidrmasn beklemektense, onlarn en yakn toplanma noktas olan Bene
lks lkelerine s Haziran'da saldrya gemeyi tercih etti. gn sonra
Wellington'un komutas alhndaki 68. ooo kiilik bir Anglofelemenk-Al
man ordusu Mont- Saint-Jean'da bir srtta, Napoleon'un 72. 000 kiilik or
dusunun saldrsna urad. Waterloo Meydan Sava'nda savunma amal
ate gc Franszlarn birbirini izleyen cepheden saldrlarn geri pskrt
t. Cenah saldrlar ya da cepheden daha ok saldr baarl olabilirdi, an
cak Prsya glerinin Fransz sa kanadna ulamas sonucu belirledi.
YEN BiR SAVA TARZI MI ?
Balam ge 19. yzyl savalar olunca, deiimden ok sreklili
i vurgulamak, bilinen askeri rotalar izlemek iin daha byk insan,
malzeme ve parasal kaynak kullanldn ne srmek mmkndr. Da
ha nceki atmalarda belirtisi grlen pek ok ey Napoleon Savala
r'nda gereklemitir: byk ordular, bir hareket stratejisi, meydan sa
valarnn kuatmalara tercih edilmesi, topuya arlk verilmesi, hafif
piyade. Bu balamda Napoleon bir yenilikiden ok bir takviye edici
(konsolidatr) idi.
Ne var ki, siyasal ve toplumsal balam n plana geerse, bu d
nem, silahlar ve deniz atmalar bakmndan grndnden daha b
yk bir kopu dnemiydi. ok sayda askerden oluan, kolordular halin
de rgtlenmi ordular Bat Avrupa'da yeni bir gelimeydi. Muhtemelen
en byk taktik farkllk, lekte, sonu olarak rgtlenme, harekat ve lo
j istik sorunlardaki farkllkta grlyordu. Muazzam kaynaklar savala
ra tahsis edildike, ulusal insan gcnn daha byk bir blmn se
ferber etme uygulamas yerletike ve savalar daha inat hale geldike,
Avrupa devletlerinin askeri etkinlii, en geni anlamda art gsterdi. Et
kinlikteki bu art, 1798' de Roma'nn iinde ve gneyinde meydana ge
lenler gibi ciddi bir halk ayaklanmalar sorunu oluturdu. Bu tr ayak
lanmalar yeni deildi, ancak o dnemde daha nemliydi. Bu, ksmen
Franszlarn mevcut iktidar yaplarn ykm ya da ele geirmi olmala
rndan ve halkn dmanca bulduu reform srelerini hzlandrmala
rndan kaynaklanyordu.
TOP, T FEK VE SNG
SONULR
Ksmen lek artndan tr, savan dnemin balangcndaki
doas sonuna kyasla farklyd. Gene de bu bir perspektif meselesidir.
863'teki Gettysburg'a gelinirken, Waterloo, IS2S'in Pavia Meydan Sava
'na, 943'n Kursk Sava'ndan daha yaknd. Ayrca, askeri dzenleme
ve yntemlerde deiim kavram s. yzyldan beri zaten olumaktayd; y
le ki, Aydnlanma, devrim ve Napoleon dnemlerinde, dncenin nem
li bir karakteristii olarak yenilie duyulan ilgi, askeri konulan etkilerken,
statik, kat ya da muhafazakar bir toplumla karlamad.
Ancak, deiim s. yzyldan itibaren gerekleiyor idiyse de, kara
ve deniz savalarn belirleyecek olan byk lekli harekatara Napoleon
Savalar dneminde, henz tank olunmad. Askeri sistemin potansiyel et
kinlii, Napoleon'un Avusturya, Prsya ve Rusya'y 8os-o7'de anlamaya
zorlama gcyle ve Fransa'nn, 8o8-o9'da, gene Avusturya ve spanya'ya
kar giritii, ezamanl ve byk lekli harekatlada kantland. Kara ve
deniz gcnn rol r798-85'te ngilizler tarafndan kantland. rlan
da'daki isyan bastran, Hindistan'da byk kazanmlar salayan, ABD ile
savaan, Fransa ile mttefiklerine direnen ngilizler, Napoleon'un en so
nunda yklnasnda byk bir rol oynadlar.
Britanya, Fransa ve daha genel olarak Avrupa'da sava, hkmetle
rin iktisadi faaliyeti ve demografik potansiyeli kllanma yeteneini yanst
yordu. 83'te Prusyallar roo. ooo dzenli askere ve Landhwer denilen
2o. ooo kiilik gl bir milise sahiptiler. Sava giderek kapitalizm ile h
kmet arasnda bir kesime sorunu haline geldi. Ancak bu kesimeye, kral
lar ile siyasal sekinler arasndaki dinamik ibirliini yanstan siyasal s
reler ve toplumsal uygulamalar araclk ediyordu. Napoleon'un giriimi
yeniden yaplandrlmam bir ancien regime tarafndan deil, Fransa'daki
gelimelerin pek ounu zmlemi devletler tarafndan yenilgiye uratl
d. Avrupa'nn byk bir blmnde siyasal yaplarn ve idari uygulamala
rn modernlemesi, Fransz igali ya da modellerinden ya da Fransa'ya kar
koymak iin yeni siyasal ve idari stratejiler tasadama ihtiyacndan etki
lendi. 8o6'da Napoleon tarafndan yenildikten sonra Prsya ordusunda ve
DEVRi M VE NAPOLEON SAVALARI
toplumunda yaplan deiiklikler, devrim ncesi dnemin Aydnlanma re
formlaryla dikkate deer bir sreklilik gsterse de, nemli bir rnektir.
Ne var ki bu dnemde askeri idarenin etkinliini abartmamak gere
kir. r812'de no. ooo tfek dahil byk miktarda sava gereci imal etmesi
ne ramen, Rusya'nn silah ve cephanesi yetersizdi ve mermi aplar da
standart deildi. Ancak bu ksmen dnemin kitlesel askere alma faaliyeti
nin yaratt basklardan tryd. r812 Rusya iin olaanst bir yld; bu
yl iinde, 2oo. ooo kiilik gl bir milisin yan sra 42o. ooo dzenli as
ker silah altna alnd.
Sava kaynaklardan ve hkmet yaplarndan ok daha fazlasn ge
rektirir, ancak bu ikisi, genellikle daha fazla dikkat eken dier etkenler ba
kmndan da nem tar. Nitekim, bunlar Napoleon'un baarszlnda da
nemli olmutu. Kanlmaz olmasa da, Napoleon'u vahim biimde zayfla
tan, Britanya'nn Fransa'ya muhalefetini finanse etmek iin dnya apnda
tcaret kaynakarn klanma yetenei ve yeni imparatorluk sisteminin ka
rarsz doas ile kta apnda yararland, askeri amalarla kullanabilecei
destein snrl olmasyd. Napoleon'un kalc bir bar salayamamas, ks
men uzlama konusunda sergiledii isteksizliin, ama ayn zamanda, Avru
pa'nn byk blmndeki siyasal kimliklerin gcn yanstan ve onun
perspektifine kar duran yaygn gnlszln rnyd. Bu noka, V.
Charles ve Hitler'in ne kadar benzer durumlarla yz yze geldikleri hatrla
tlarak, dnemsel bir olgu gibi de sunulabilir, ancak her durumda verilecek
yantn askeri ve siyasal tarihin zgl bir anna gnderme yapmas gerekir.
Napoleon, 1792'de savan patlak veriinden ve devrimci siyasal sis
temin savaa odaklanndan itibaren, Franszlarn dmanlar karsnda
ki harekat ve rgtlenme avantajlarndan yararland. Ne var ki bu greli
avantajlar r8oo'lerde and, yle ki 8o7-09'da Franszlar, Rus, spanyol,
ngiliz ve Avusturya glerinin almas zor dmanlyla yz yze geldi
ler. Avrupa askeri tarihinde sk sk grld gibi, Avrupa iinde grlen
muktedirlik uurumu kapannt ve bu durum siyasal etkenlerle birlein
ce, sonu hegemonik g taarruzunun sona ermesi oldu.
TOP, TFEK VE SNG
NoTLR vE KAYNAKA
JEREMY
B
LACK 1 GR
Bu Giri'in ilk tasla iin yaplklar yorumlardan tr Tom Amold, Brian Davies, Charles Esdaile ve
'
Richard Harding'e teekkr ederim.
Bu konuda u kaynaklara bavurulabilir: J. Black, A Militar Revolution? (Basingstoke, 1991), D.
Parrott, "The Military Revolution in Early Modern Europe", Histor Taday (1992) , C. Rogers (der.),
Te Military Revolution Debate (Boulder, CO, 1995), D. Eltis, The Military Revolution in Sixteenth
Century Europe (Londra, 1995) ve G. Parker, The Military Revolution, Militar Innovation and the
Rise ofthe West, 1500-18oo (2. bs., Cambridge, 1996).
2 P. H. Wilson, "Violence and te Rejection of Authority in Eighteenth-Century Germany: The Cas e
of the Swabian Mutinies in 1757", German History, 12 (1994), s. -26.
H. Watanabe-O'Kelly, "Tournaments and their Relevance for Warfare in the Early Modem
Period", European Histor Quarterly, 20 (1990), s. 451-63.
4 J. Black, Why Wars Happen (Lodra, 1998), s. 47-138.'
5 M. C. Finley, "The Most Monstrous ofWars: Suppression of Calabrian Brigandage", Consortium
on Revolutionar Europe Proceedings iinde (989), s. 251-61.
6 T. M. Barker, Army, Aristocracy, Monarchy: Essays on W ar, Society and Goverment in Austria, 1618-
1780 (Boulder, CO, 1982). talyan aristokrasisi bu konuda fazla ne kmad: G. Hanlon, The
Twilight ofa Military Tradition, Italian Aristocrats and European Conflicts, 156o-18oo (Londra, 1998) .
7 W. Bracewell, The Uskosk ofSenj: Piracy, Banditry and Holy W ar in the Sixteenth Century Adriatic
(Ithaca, NY, 1992).
8 J. Glete, Nivies and Nations. Warships, Navies and State Building in Europe and America, 1500-186o
(Stocholm, 1993); J .. R. Bruijn, Te Dutch Navy ofthe Seventeenth and Eighteenth Centuries (Colum
bia, SC, 1993); R. Harding, Seapower and Naval W aiare 165o-185o (Londra, 1999).
9 N. A. M. Rodger, The Safeguard ofthe Sea. A Naval History ofBritain, I. GGo-1649 (Londra, 1997),
s. 430-4-
IO J. A. Lynn, "The Evolution of Arny Style in the Modern West, 8oo-2ooo", Interational Histor
Review, 18
(1996), s. 507-45.
n P. Longworth, The Cossacks (Londra, 1969); J. E. Thomson, Mercenaries, Prates, and Sovereigns:
State-Building and Extraterritorial Violence in Early Moder Europe (Princeton, NJ, 1994).
12 M. Howard, W ar in European History (Oxord, 1976).
13 rn. bkz. M. Fissel (der.), War and Goverment in Britain 1598-1650 (Manchester, 1991); R. I .
Frost, "The Polish-Lithuanian Commonwealth and the 'Military Revolution' ", M. B. Nbiskupski
ve J. S. Pula (der.) Paland and Europe: Histarical Dimensions iinde (Boulder, CO, 1993).
14 rn. bkz. S. Ross'un yaklam, From Flintlock to Rifle, Infantry Tactics, 1740-1866 (2. bs. Londra,
1966).
s rn. bkz. B. P. Hughes, Firepower, Weapons' Ffctiveness on the Batlefeld 16]o- 185o (Londra, 1974)
ve Open Fire: Artillery Tactics.fom Marlborough to Wellington (Londra, 1983).
NoTLAR VE KAYNAKA
16 Yararl bir rnek olarak bkz. C. J. Duff, Siege Warare, Te Fortress in the Early Modem World 1494-
1660 (Londra, 1979) ve Te Fortress in the Age ofVauban and Frederick the Great, 1 660-1789 (Lond
ra, 1985).
17 J. Black, Culloden and the '45 (Stroud, 1990).
18 G. Parker, The Amy ofFlanders and the Spanish Road 1567-1659 (Cambridge, 1972).
19 O. Subtelny, "Russia and te Ukaine: The Diference tat Peter I Made" Russian Review, 39 (1980) s. ro.
20 P. H. Wilson, German Armies. W ar and German Politics 1648-1806 (Londra, 1998) .
21 D. Showalter, "Tactcs and Recruitent in Eighteent-Century Prussia", Studies in Histor and Politics
(1983-84); J. L. H. Keep, Soldiers ofthe Tsar: Army and Society in Russia, 1462-1872 (Oxord, 1985).
22 Fransz ordusundak komuta ve kontol sorunlar iin bkz. D. Parrott, "Richelieu, The Grands, and te
French Army" J. Bergin ve L. Brockliss (der.), Richeliu and his Age iinde (Oxord, 1992), s. 135-73-
23 M. A. J. Palmer, "The 'Military Revolution' Afloat: The Era of the Anglo-Dutch Wars and te Tran
sition to Modem Warfare at Sea", W ar in History, 4 (1997), s. 148, 168, 174.
24 ). A. Lynn, "Food, Funds and Fortresses: Resource Mobilizaton and Positional Warfare in the
Campaigns of Louis XIV", Lynn (der.) Feeding Mars. Logistics in Wester W aiare fom the Middle
Ages to the Present iinde (Boulder, CO, 1993), s. 137-60.
25 P. H. Wilson, "W ar in German Thought from the Peace ofVestfalyato Napoleon", E
u
ropean His
tory Quarterly, 28 (1998), s. 19-20.
26 Parker, Military Revolution, zellikle s. 24. Ancak bkz. S. Adarus'n eletirileri, "Tactics or Politics?
'The Military Revolution' and the Habsburg Hegemony, 1525-1648", J. A. Lynn (der.) Tools ofWar.
Instruments, Ideas, and Institutions ofWarare, 1445-1871 iinde (Campaign, II, 1990), s. 2852 ve
Lynn, "Te Trace Italienne and Growth of Armies: The French Case", joural ofMilitary History,
55 (1991), S. 297-330.
27 Parker, Military Revolution; s. 120-5.
28 R. Frost, W ar in History, 4 (1997), s. 485-6. ngiltere 1642-60 dnemine yaplan bir vurgu iin bkz.
M. ). Braddick, "An English Military Revolution?", Histarical joural, 36 (1993), s. 965-75.
29 D. Parrott, W ar in History, 4 (1997), s. 479
30 B. Nosworthy, Te Anatamy ofVictory, Batle Tactics 1 689-1763 (New York, 1990).
31 C. Storrs, "The Army of Lombardy and the Resilience of Spanish Power i n Italy i n te Reign of
Carlos II", W ar i n History, 4 (1997), s. 376.
32 B. Steele, "Muskets and Pendulums: Benjamin Robins, Leonhard Euler and the Ballistics
Revolution", Technology and Culture, 34 (1994), s. 348-82.
33 Hanlon, Italian Aristocrats, s. 346.
34 ). Pritchard, "From Shipwright to Naval Constructor", Technology and Culture (1987), s. 7, 9 19-20.
THOMAS F. ARNOLD 1 6. YZYIL AVRUPA' SINDA SAVA: DEVRM VE RNESANS
Michael Roberts, "The Military Revolution, 156o-166o" (1956), en son basm, Chfford J. Rogers
(der.), The Military Revolution Debate iinde (Boulder, CO, 1995) , s. 13-35.
2 Ibid., s. 29.
Ibid.
4 Geoffrey Parker, "The 'Military Revolution, 1560166o' -A Myth" (1976), yeni bs. Rogers'in,
ToP, T FEK vE SNG 2
57
Mi!itar Revolution' iinde, s. 3754 ve Geoffrey Parker, Te Military Revolution: Military Innovation
and the Rise ofthe West, 150o-18oo (Cambridge, 1988 ve 1996).
5 Geoffrey Parker, Rogers, Mi!itary Revolution iinde, s. 38.
6 Gnther E. Rothenberg, "Maurice ofNassu, Gustavus Adolphus, Raimondo Monteuccoli and the
'Military Revolution' of the Seventeenth Century", Peter Paret (der.) , Makers ofModer Strategy
from Machiavelli to the Nuclear Age iinde (Princeton, NJ., 1986), s. 32.
7 Jeremy Black, A Military Revolution? Military Change and Europeann Society, 1550-18oo (Atlantic
Highlands, NJ. 1991), s. 94-
8 Ibid., s. 93 Black'in 166o sonras kronolojiye yapt vurgu iin bk2. "A Military Revolution? A
1660-1792 Perspective" balkl makalesi, Rogers, Military Revolution iinde, s. 95-n6.
9 Clifford J. Rogers, "The Military Revolutions of the Hundred Years War" (1993). Rogers'n
Military Revolution' iinde yeniden baslmtr, s. 55-94-
10 Ibid., s. s8, 64, 75
n Bert S. Hall, Weapons and Warare in Renaissance Europe (Baltimore, MD, 1996), s. 210.
12 Giovan Mattheo Cicogna, I primo libro del trattato militare (Venice, 1567), s. 66-67
13 Franois La Noue, Te Politicke and Mi!itaire Discourses (Londra, 1587), s. 203-o.
14 Charles Oman, Te Art ofW ar in the Middle Ages [1924] (New York, 1958), c. 2, s. 356. [Bu eserin
birinci cildi Ok, Balta ve Mancnk Ortaa'da Sava Sanat adyla Kitap s A 1 e s s a n d r o
Benedetti, Diario de bella corolino, der. Dorothy M. Schullian (New York, r967), s. r48.
r6 Sanuto, alnt, J. R. Hale, W ar and Society in Renaissance Europe, 1450-1620 iinde (Baltmore, MD,
r985), s. 7o.
17 Frederique Verrier, Les armes de Minerve, L'umanisme militaire dans l'Italie du X le siecle (Paris,
1997).
r8 Francesco Patrizi, Paralelli Militari, ikinci kitap (Roma, 1595), kapak sayfas.
RoNALD G. AscH j OTuz Yn SAVALAR DNEM 1598-r648
Trklere kar sava iin bkz. J. P. Niederkom, Die europaisehen Michte und der "lange Trkenkrieg"
Kaiser Rudolf II. (1593-r6o6) ( Vienna, 1993)
2 r6r8'den nce Avrupa'daki durum iin bk2. G. Parker et al., Te Years W ar (2. bs., Londra, 1997),
s. 35-9
H. Schmidt, "Pfalz-Neuburg zum Niederrhein, Wolfgang Wilhelm von Pfalz-Neuburg und der
Jlisch-Klevische Erbfolgesteit", H. Glaser (der.) , Wittelsbach und Bayer, c.ii, : Um Glauben und
Reich, Beitrige zur bayerischte und Kunst 1573-1657 iinde (Munich, r98o), s. 77-89; Fransa'nn
siyaseti iin kr. M. Greengrass, France in the Age ofHenry IV (2. bs., Londra, 1995), s. 241-50 ve J.
M. Hayden, "Contiunity in the France of Henry IV and Louis XIII, French Foreign Policy 1598-
16r5", Joural ofModer History, 45 (r973), s. r-23.
4 S. P. Oakley, W ar and Peace in the Baltic 1560-1790 (Londra, 1992) , s. 42-66; P. D. Lockhard, Den
mark in the Tirty Years W ar 618-648 (Selinsgrove ve Londra, 1996), s. 71-3.
J. Buckhardt, Der Dre_igihrige Krieg (Frankfurt/M., 1992) s. o-30, 63-r28. Kr. Burkhardt, "Der
Drei_gjahrige Krieg als frhmoderner Staatsbildungskrieg", Geschichte in Wissenchaf und Unter
richt, 45 (1994), s. 487-99.
2
5
8 NoTLAR VE KAYNAKA
6 Karma monari kavram iin bkz. H. G. Koenigsberger, "Dominium Regale or Dominium
Politcum et Regale? Monarchies and Parliaments in Early Modem Europe", Koeinigsberger,
Politicians and Virtuosi (Londra, r986), s. r-z6; J. H. Elliott, "A Europe ofComposite Monarchies",
Past and Present, 137 (1992), s. 48-7r. Aynca bkz. M. Greengrass (der.) Conquest and Coalescence.
Te Shaping ofthe State in Early Modem Europe (Londra, r99r).
7
R. G. Asch, The Thirty Years War. The Holy Roman Empire and Europe 68-648 (Basingstoke,
1997), S. 47-)9

8 C. Russell, T Fall ofthe British Monarchies (Oxord, 1991).
9 r6r8'den nce Kutsal Roma Germen mparatorluu'nun krizi iin bkz. Asch, W ar, s. 9-34 ve M.
Heckel, "Die Jrise der Religionsverfassung des Reiches und die Anfange des Drei.igjahrigen
Krieges", Heckel, Gesammelte Schrifen, Staat, Kirche, Recht, Geschichte, der. K. Schaich, 2 c.
(Tbingen, r989), c. ii, s. 970-98.
r o r648'de tekil imparatorluk mlklerine verilen i us foederis ve i us superioritatis iin bkz. H. Schilling,
Hf und Allianzen Deutschland 648-763 (Berlin, 1989), s. 131-3 ve H. Duchhardt, Deutsche Ver
fassungsgeschichte 1495-18o6 (Stuttgart, I99I), s. r63-4, r8o.
n Fransa iindeki muhalefet iin bkz. J. M. Constant, Les Conjurateurs, le premier liberalisme politique
Richelieu (Paris, r987) ve O. Ranum, The Fronde: A French Revolution 648-652 (New York, 1993).
rz D. Albrecht, Die auswtrtige Politik Maximilians von Bayem 68-635 (Gttingen, r96z); k., Bav
yera-spanya sorunlar iin E. Straub, Pax et Imperium, Spaniens Kampf um seine Friedensordnung
in Europa zarischen 67 und 1635 (Paderbom, r98o).
r3 A. Gotthard, "'Politice seint wir baptisch'. Kursachsen und der deutsche Protestantismus im
frhen 17. Jahrhundert", Zeitschrif fr historische Forschung, 20 (1993), s. 275-320.
14 S. Lundkvist, "Die schwedischen Kriegs-und Friedensziele r63z-r648", K. Repgen (der.) Krieg und
politik 68-648. Europ:Aische Probleme und Perspektiven (Munich, 1988), s. 219-41, 223; M. Roberts,
Te Swedish Inperial Experience (Cambridge, 1979), s. 28-36, ve K. Zemack, "Schweden als europaise
he Gro_macht in der frhen Neuzeit", Historische Zeitschrif, 232 (r98r), s. 327-57, s. 333-43.
I
S
J. I. lsrael, The Dutch Republic and the Hispanic World 6o6-66 (Oxford, 1982), s. 25-74.
r6 Mantua sava iin bkz. D. Parrott, "The Mantuan Succession, r627-3r: A Sovereignty Dispute in
early Modem Europe", English Histarical Review, rrz (1997), s. zo-65; R. A. Stracl ing, "Olivares and
the Origins of te Franco-Spanish W ar, r6z7-r635", English Histarical Review, ror (r986), s. 68-94,
yeni bs. Stracl ing, Spain's Strugle for Europe iinde (Londra, 1994), s. 95
-
rzo, zellikle S. ror-6.
17 D. Parrott, "The Causes of the Franco-Spanish W ar of r635-59", J. Black (der.) The Origins ofW ar in
Early Modem Europe iinde (Edinburgh, r987), s. 72-r ve H. Emst, Madrid and Vien 6J2-37 Politik
und Finanzen in den Beziehungen zwischen Philipp IV. Und Perdinand II (Mnster, 1991), s. 65-7, Sr
s; k. Stadling, "Olivares and the Origins" ve J. I. Israel, "Olivares, the cardinal-Infante and Spain's
Stategy in the Low Countries (r63s-r643) : The Road to Rocroi", R. L. Kagan ve G. Parker (der.) ,
Spain, Europe and the Atlantic World. Essays i n Honour ofJohn H. Elliot iinde (Cambridge, 1995), s.
267-95. Strading'in aksine Israel r635'ten sonra Olivares'in, Fransa'ya kar verilen savaa deil,
Felemenk Cumhuriyeti'yle yaanan atmaya ncelik vermeyi srdrdn vurgular.
r8 Askeri devrim tartmalar iin bkz. M. Roberts, "The Military Revolution", Roberts, Essays in
Swedish History iinde (Londra, r967), s
:
r9s-zzs, yeni bs. C. J. Rogers (der.) Te Military
ToP, TFEK VE SNG
Revolution Dabate: Readings on the Military Transformatian ofEarly Moder Europe iinde (Boulder,
CO, 1995), s. 13-35 ve Rogers'n derledii sekide yer alan eer denemeler. Aynca bkz. G. Parker,
Yhe Militar Revolution (Cambridge, 1988; 2. bs. 1997), s. 6-44 ve J. Black, European W aiare 66o
8s (Londra, 1994), s. 3-33
19 M. Roberts, Gustavus Adolphus: A History ofSwe.fn 61-16]2, 2 c. (Londra, 1953-58), c. ii, s. 245-64,
zellie s. 255-6.
20 D. A. Parrott, '"Strategy and Tactics in the Thir Years' War: The Military Revolution", Rogers,
Revolution Debate iinde, s. 227-53 230-r Parrott askeri devrim fikrine sert bir eletiri yneltr. Kr.
M. Junkelmann, Gustav Adolf. Schuvedens Auftieg zur Gro_macht (Regensburg, 1993), s. 226-3r.
21 Roberts, Gustavus Adolphus: A Histor, c. ii, s. 255-6; ayca G. E. Rothenberg, "Maurice ofNassau,
Gustavus Adolphus, Raimondo Montecuccoli and the "Military Revoluton" of the Seventeenth
Century", P. Paret (der. ), Makers ofModer Strategy fom Machiavelli to the Nuclear Age iinde (Ox
ford, 1986), s. 32-63, 45-9.
22 A. Aberg, "The Swecish Ar y fom Ltzen to Narva", M. Roberts (der.) , Sweden's Age ofGreatness,
Londra, 1973), s. 265-87, s. 283; Junkelmann, Gustav Adolf s. 238-9. Aynca bkz. M. Roberts, Gustavus
Adolphus (Londra, 1992), s. ro6. Burada Roberts i deerlendirmesini baz bakmlardan dzeltt.
23 M. Junkelmann, "Feldherr Maxmilians: Johann Tserclaes Graf von Tilly", Glaser, Um Glauben
und Reich, s. 377-99,
3885-6.
24 K. Krger, "Danishe und schwedische Kriegsfnanzierung im Drei_igjahrigen Krieg bis r635", K.
Repgen (der.) Krieg und Politik r618-r648. Europdische
G
robleme und Perspektiven (Munich, 1988),
s. 275-98. Kr. J. Lindegren, "The 'Swedish Military State' r560-1720", Scandinavian joural ofHis
tor, ro (r985), s. 305-
36.
25 r625 ile r63o yllan arasda her kyn belirli sayda adam salamasn ngren dnml bir sis
tem sayesinde sve'te yaklak 50.000 ki askere alnd. Bu sistemle yetkn erkekerin tmam as
kere alnmam oluyordu. 25.000 ki r63o-r631'de Almanya'ya gnderildi (Krger, "Kriegsfnan
zierung", s. 283-5; Roberts, Gustavus Adolphus: A Histor, c. ii, s. 207 vd.; F. Tallett, W ar and Society in
Early Moder Europe 1495-1715 (Londra, 1992), s. 83, Junkelmann, Gustav Adol s. 157-68.
26 Ancak J. A. Lynn'in bu konuda kukulan vard. Bkz. "The Truce Italienne and the Growth of Ar
mies: The French Case", Rogers, Revolution Debate iinde, s. r69-2oo.
27 Parker, Revolution, s. 6 vd., zellikle s. 24, Kr. Parker, "Defense of te Military Revolution",
Rogers, Revolution Debate iinde, s. 337-66, 346,52. Bu deneme Parker'n Revolution'mn ikinci
basksna bir ek olarak yeniden basld.
28 Benelks lkelerindeki savalar iin bkz. Israel, The Dutch Republic and the Hispanic World.
29 En azndan r63o'lara kadar grece kk glerin, szgelimi Bavyera, Danimarka ya da bir
bakma sve'in, Otuz Yl Savalan'nda oynad nemli roln komutanlarn ak savata genellik
le hzl karar almaya almalan olgusunu aklad da ne sriilmtr. Bu devletler, Benelks
lkelerinde spanyol stratejisine uygun biimde uzun bir ypratma savana giremiyorlard. Bkz.
S. Adams, "Tactics or Politics? 'The Military Revolution' and the Habsburg Hegemony, r525-
r648", Rogers, Revolution Debate iinde, s. 253-72, 265-6.
30 Tallett, W ar and Society, s. 6r-6. Kuzey Almanya'da sve'in denetmindeki pek ok kalenin sve'i
Nrdlingen'den sonra topyekn yenilgiden kurtarm olmas muhtemel deildir (Parker, "In
260 NoTLAR VE KAYNAKA
Defense", s. 349). sve'i kurtaran yerli sve birliklerinin sarslmaz morali ve imparatorn Fran
sa'ya kar savaa ncelik vermesiydi . .
31 P. Srensson, "Das Kriegwesen vahrend der letzten Periade des DreLigjahrigen Krieges", H. U.
Rudolf (der.) , Der DreUihrige Krieg iinde (Darmstadt, 1977), s. 431-57, zelikle 452-3.
32 Ordularn bykl iin bkz. Tallett, W ar and Society, s. 5-6; Rocroi iin yaplan yeni bir deer
lendirme iin bkz. R. A. Stradling, "Catastrophe and Recovery: The Defeat of Spain r639-43'',
Stradling, Spain's Strugle inde, s. 197-212, 208-ro.
33 Szgelimi emperyal general Galas 1644'te Kuzey Almanya' aa svelilerle savarken, 11.500 atl
ve ro. ooo yaya askere komuta ediyordu. Svarinin yaklak te ikisi seferden sonra hayattayd ve
gda maddesinin yaklak % 5o'si elde tutuluyordu. (H. Saln, Armeqnanzierung im DreUih
rigen Krieg. Der Niederrheinisch-Westilische Reichskreis 16J5-165o [Mnster, 1990], s. 43.)
34 A. Corvisier, kr. xiv: "La paix necessaire mais incertaine 1598-1635" ve x: "Renouveau militarie et
miseres de la guerre, r635-r659", P. Contamine (der.), Histoire Militaire de la France, I: Des origines
i 1715 iinde (Paris, 1922), s. 331-52, 353-82, 341-2, 347, 361-5. Kr. Coevisier, La France de Louis XIV
(Paris, 1979), s. Gr, 124. Burada Corvisier -ok daha ihtiyatl biimde- kaliyet orduannn or
talama bykln r635-59 dnemi iin 8. ooo ile r2o.ooo olarak verir (s. 124). Ayrca bkz. J. A.
Lynn, "Recalculating French Army Growth During te Grand Siecle, Rogers, Revolution Debate
iinde, s. n7-48 ve 124-30. Ayrca bkz. Lynn, Giant ofthe Grand Siecle, Te French Army 1610-1775
(Cambridge, 1997), s. 41-55 ve B. Kroener, "Die Entwicklung der Truppenstarken in den fran
zsischen Armeen zwischen r635 und r661", K. Repgen (der.), Forschungen und Quellen zur Gesc
hichte des DreUihringen Krieges (Mnster, 1981), s. 163-220.
35 Fransa 1635 ile 1659 arasnda yarm milyon asker kaybetti (Corvisier, La France, s. 124). Kaaklann
says belli deildi. Kitlesel frarlar Fransa ordusunda ok yaygnd ve pek ok subayn kendi alay
Iarna kahlmamas ya da uzun sre namevcut olmas sorunun denetm altna alnmasn engel
ledi. (Corvisier, "Renouveau militaire", s. 363-6.)
36 Parker, Revolution, s. 45 ve I . A. A. Thompson, '"Money, Money, and yet more Money!' Finance,
the Fiscal-State and the Military Revolution: Spain 15oo-16oo", Rogers, Revolution Debate iinde,
s. 273-98, s. 283-4
37 Parker, War, s. 90.
38 M. C. 't Hart, Te Making ofa Bourgeois State: W ar, Politics and Finance during the Dutch Revalt
(Manchester, 1993), s. 43-5.
39 Junkelmann, Gustav Adolf, s. 303, 405.
40 Saln, Armee.nanzierung, s. 42, n. 34; Parker, "In Defense", s. 349, alnt, A. Oschmann, Der Nm
berger Exekutionstag 1649-1650 (Mnster, 1991), s. 5o6-2o.
41 Ek. Parrott, "Stategy and Tactics", s. 240. Parrott bu dnemde savalada devletin bymesi
arasnda herhangi bir balant olduu grn kukuyla karlar.
42 Bu soruna ilikin temel alma: F. Redlich, Te German Military Enterriser and his Workforce: A
Study in European Economic and Social Teory, 2 c. (Wiesbaden, 1964-65).
43 G. Mann, Wallenstein (Frankfurt/M., 1971; ngilizce eviri, Londra, 1976) ve A. Amstberger, Hans
de Witte, Finanzmann Wallenstein (Wiesbaden, 1954).
44 Redlich, Enterriser, c. i, s. 234-5; kr. Gustav Droysen, Bemhard von Weimar (Leipzig, r885).
TOP, TFEK VE SNG
4
S
Saln, Armedfnanzierung, s. n-26, 4s-6, 172-6.
46 C. Kapser, Die bayerische Kriegsorganisation in der zweiten Hilf des DreUihrigen Krieges 635-
648/g (Mnster, 1997), s. 133-6s. 63-9s. 212-6.
47 Krger, "Kriegfnanzierung", s. 288-9; Roberts, Imperial Experience, s. s3; Asch, W ar, s. 164-6.
48 S. A. Nilsson, De Stora krigens tid. On Sverige som militirstaat och bodesambillet (Uppsala, 1990), s.
284-7
49 't Hart, Bourgeois State, s. n8-
S
7 173-84-
so Parrott, "Stategy and Tactcs" s. 241-3; Parrott, "French Military Organizaton in te 63os: the Failure
of Richelieu's Ministy", Seventeenth-Century French Studies, 9 (1987), s. s-67; Parrott, "Te Ad
ministaton of te French Army during te Ministy of Cardinal Richelieu," yayrmlanma dokora
tezi (University of Oxord, 198s) ve yakn zamanlarda Lynn, Giant, s. 221-38. Lynn en azndan subay
lar iin "en kt i dnya"yr birletren bir "yan giriicilik" sisteminden sz eder (s. 223).
S
I P. T. Hoffman, "Early Modem France, 14
S
0-17oo", P. T. Hoffman ve K. Norberg (der.) , Fiscal
Crisis, Liberty and Representative Govemment (Stanford, CA, 1994), s. 226-s2, s. 238.
S
2 Hoffman, "France", s. 239 ve W. Mager, Frankreich von Ancien regime zur Modeme 6Jo-8Jo (Stutt
gart, 98o), s. q'te Fransa'da aile bana vergi yknn i gnlerine gre hesaplanmasna yer
verir. Kadnlar ve ocuklar dahil btn yetkn nfs hesaba katlrsa, vergi yk kukusuz daha
az olacaktr. Hofnann, "France", s. 238'de hkmdarn ns bana den gelirleri (dolayl
vergiler ve dier gelirler dahil) 62o'lerde 4.18 ve 164o'larda 9.n i gn olarak hesaplamr.
S
3 Hoffman, "France", s. 232-5; ). Collins, Fiscal Limits ofAbsolutism: Direct Taxation in Early Seven
teenth-Century France (Berkeley, CA, 1988), s. 98-ro7.
54 R. Bonney, "Louis XIII, Richelieu and the Royal Finances', ). Bergin ve l. Brockliss (der.), Richelieu
and his Age iinde (Oxford, 1992), s. 99-3s. ro8-o; Collins, Fiscal Limits, s. 3s-6s.
ss Collins, Fiscal Limits, s. 141, 21
S
, 200-13, 2I9; Hoffman, "France", s. 244; Bonney, "Royal Finan
ces", s. n9; kr. Bonney, Political Change in France under Richelieu and Mazarin 624-66 (Oxford,
1978), s. 214-37
56 Collins, Fiscal Limits, s. 209.
S
7 I. A. A. Thompson and B. Yun Caslilla (der. ), Te Castilian Crisis ofthe Seventeenth Century: Ne
Perspectives on the Economic and Social Histor ofSeventeenth-Centur Spain (Cambridge, 1994); ).
Gelabert, "The Fiscal Burden", R. Eanney (der.) , Economic Systems and State Finance (Oxord,
I99
S
). s.
S
39-76, s. s68-9; kr. ). Gelabert, "El impacto de la guerra y del fiscalismo en Castilla", ).
H. Elliott ve A. Garcia Sanz (der.), La Espana de Conde Duque Olivares (Valladolid, 1990) , s.
SS
5-73
sS D. Flynn, "Fiscal Crisis and the Decline ofSpain", Joural ofEconomic History, 42 (1982), s. 139-
47 ve E. ). Hamilton, American Treasure and the Price Revolution in Spain so-1650 (1934, 2. bs.
Cambridge, MA, 1965). Ancak k. M. Morineau, Ineroyab/es Gazettes et Jabuleux metaux. Les retours
des tresors americains d'apres les gazettes hollandaises (Cambridge, 1985). z., s. 77-83, 247-50.
59 I. A. A. Thompson, "Castile: Polity, Fiscality and Fiscal Crisis", Hoffman ve Norberg (der.), Fiscal
Crisis, s. 4o-8o, 6o-5. 6. yzylda Kastilya'da hkmdarln artan gelirleri iin bkz. Gelabert,
"Fiscal Burden", s. 565-6.
6o Thomson, "Castile", s. 173-4; k. Tompson, War and Govemment in Habsburg Spain s6o-6zo
(Londra, 1976), s. 33-45.
NoTLAR VE KAYNAKA
61 Thompson, "The Govemment of Spain in the Reign of Felipe IV", Thompson, Crown and Cortes:
Govemment, Institutions and Representation in Early-Modem Castile iinde (Aldershot, 1993), bl. iv,
soylularn asker almndaki rol iin z. s. 27.
62 Thompson, "The Govemment of Spain in te Reign of Felipe!V", zellikle s. 79; k. Thompon,
"War and Institutionalization: the Military-Administratve,ve Bureaucracy of Spain in the S:
teenth and Seventeenth Centuries", Thompson, Crown and Cortes iinde, bl. iii, z. s. 36-7.
63 Thompson, "Money, Money, and yet Money!", zellikle s. 290-r.
64 Bu, "The Administaton of the French Army" balkl tezini temel alan David Parrott'un "Strategy
and Tactics"te (s. 241) savunduu grt.
65 B. Yun Casalilla, "The Castilian Aristocracy in the 17th Century Crisis, Refeudalisaton or Political
Offensive", Thompson and Casalilla (der.), Castilian Crisis, s. 277-300. Casaliila u sonuca varr:
"Bu 'yeniden feodalletrme' ne devletin kurumsal gcnde herhangi bir zayflama, ne senor'un
herhangi bir a fortiori siyasal bamszl ne de bir btn olarak siyasal sistemde bir paralanma
anlamna geliyordu" (s. 284). Gelirlerin soylu ve nfuzlu kilere devredilmesinin de en azndan
yarglama haklarnn sah kadar nemli olduunu belirtir. Ayrca bkz. I. A. A. Thompson, "The
Nobility in Spain", H. M. Scott (der. ), The European Nobilities in the Seventeenth and Eighteenth Cen
turies iinde, 2 c. (Londra, 1995), c.i, s. 174-236, s. 210-19. Thompson burada yeniden feodalletir
me yerine "resefiorialization"dan sz eteyi tercih eder ve soylularn gcndeki arhn, hkm
darln mali taleplerinin byk lde olmasndan tr, pek ok soyluy etkileyen ar bir ik
tisadi krizle akhn teslim eder.
66 Asch, Thirty Years W ar, s. 189-92 ve Asch, "Estates and Princes afer 1648: The Consequences of
the Thity Years W ar", German History, 6 (1988), s. n3-32.
67 M. J. Braddick, Parliamentary Taxation in 17th Century England (Woodbridge, 1994), s. 290 ve 127-
50, ayrca s. 291-8. ngiltere'deki sava gereklii iin k. Charles Carlton, Going to the Wars: The
Experience ofthe British Civil Wars, 6]8-6s (Londra, 1992).
P
ETER WnsoN f EsKi
R
EJ

MDE
S
AVALAR r648-r789
rnein, E. Luard, W ar in Interational Society (Londra, 1986) ve J. U. Nef, W ar and Human Prog
ress (Cambridge, MA, 1950).
2 Bu gre ilikin farkl tarihsel perspektiflerden rekler iin bkz. H. Schnitter ve T. Schmidt, Ab
solutismus und Heer (Berlin, 1987) ve O. Hintze, The Histarical Essays ofOtto Hintze (der. F. Gil
bert, Oxford, 1975), zellikle s. 180-215.
3 Bu deerlendirme iin bkz. S. P. Oakley, W ar and Peace in the Baltic, sGo-1790 (Londra, 1992) .
4 G. E. Rothenberg, The Military Border in Croatia, 174o-88 (Chicago, 1966); A. Balisch, "Infantry
Batlefield Tactics in the Seventeenth and Eighteenth Centuries on the European and Turkish
Theatres ofWar. The Austurian Response to Different Conditions", Studies in History and Politics,
3 (1983/84), s. 43-60.
T. M. Barker, Double Eagle and Crescent: Vienna's Second Turkish Siege and its Histarical Setting (Al
bany, NY, 1967); I. Parvev, Habsburgs and Ottomans between Vienna and Belgrade (68J-1739) (Boul
der, CO, 1995); K. A. Roider, Austuria's Eastem Question 1700-1790 (Princeton, NJ, 1982).
6 J. Brewer, The Sinews ofPower. W ar, Money and the English State, 688-783 (New York, 1989).
ToP, T FEK VE SNG
7 C. Tilly, Coercion, Capital and European States, A.D. 990-1992 (Oxford, 1992), s. 122-5.
8 D. E. Showalter, Te Wars ofFrederick the Great (Londra, 1996), s. 6. r8. yzyl silah retiminde
teknolojinin nemi iin bkz. B. R. Kroener (der.), Europa im Zeitalter Friedrichs des Grossen
(Mnih, 1989), s. 4778.
9 C. Jones, "The Military Revolution and the Professionalizaton of the French Army under the An
cien Regime", C. J. Rogers (der.), Te Mitary Revolution Debate iinde (Boulder, CO, 1995), s. I49
68, zellikle s. r62. Askerlerin evlilik statleri iin bkz. P. H. Wilson, " German Women and W ar,
rsoo-r8oo", W ar in Histor, 3 {I996), s. I2760.
r o ki baarl vaka arahrmas: R. Prve, Stehendes Heer und stidtische Gesellschaf i m 18 Jahrhundert.
Gttingen und seine Militirbevlkerung 1713-1756 (Mnih, 1995) ve J. Chagniot, Paris et l'armee au
xviiie siecle (Paris, 1985).
n Bu konuya iyi bir giri iin bkz. C. Storrs ve H. M. Scott, "Te Military Revolution and the
European Nobilit, c. r6oo-r8oo", W ar in Histor, 3 (1996) , s. r-41. talyan elirerinin askeri mese
lelere olan ilgilerini kaybettiklerine dair biraz tarhmal bir gr iin bkz. G. Hanlon, Te Twilight
ofa Military Tradition, Italian Aristocrats and European Conjicts, 156o-18oo (Londra, 1998).
12 O. Bsch, Military System and Social Li in Old Regime Prussia 17131807. The Beginnings ofthe
Social Militanzatian ofPrusso-German Society (r. bs. Berlin, 1962; Atlantic Highlands, NJ, 1997).
13 J. Loosterhuis, Bauem, Brger and Soldaten, Quellen zur Sozialisation des Mlitirsystems in preussisc
hen Westfalen 1713180], 2 c. (Mnster, 1992) ve H. Hamisch, B. R. Kroener ve R. Prve (der.), Krieg
und Frieden, Militar and Gesellschaf in der Jhen Neuzeit iinde (Paderborn, 1996) .
14 J. A. Lynn, Giant ofthe Grand Siecle. The French Army 1 610-1715 (Cambridge, 1997); A. F. Upton,
"The Riksdag of r68o and the Establishment of Royal Absolutism in Sweden", English Histarical
Review, I03 {I987), s. 28I-308; J. Lindegren, "The Swedish "Military State", rs6oI720", Scan
dinavian Joural ofHistory, ro (r985), s. 305-36; J. Childs, The Army, James II and the Glorious
Revolution (Manchester, r98o); F. G. J. Ten Raa et al., H et staatsche Leger 1568-1795, 8 cilt, n blm
(The Hague, I9IIS9)
IS J. Lukowski, Liberty's Folly. Te Polish-Lithuanian Commonwealth in the 18th Century, 1697-1795
(Londra, 1991). Polanya askeri reformlarma yabanc mdahalesi iin ayrca bkz. M. G. Mller,
"Staat und Heer in der Adelsrepublik Polen im r8. Jalrhundert", J. Kunisch (der.), Staatsveias
sung und Heeresveiassung iinde (Berlin, 1986), s. 27995
r6 P. H. Wilson, German Armies. W ar and German Politics 648-8o6 (Londra, 1998) ; K. O. V. Aretin,
Das alte Reich 648-8o6, 3 cit (Shttgart, 1993).
17 F. Redlich, Te German Militar Enterrizer and his Workforce, 2 c. (Wiesbaden, 1964-65); A. Guy,
Economy and Discipline. Ofcership and Administration in the British Army 1714-63 (Manchester,
1985); A. Bruce, The Purchase System in the British Army 166o-1871 (Londra, r98o); G. Holler, Fr
Kaiser und Vaterland. Ofzier in der alten Armee (Viyana, 1990).
r8 J. Kunisch, Staatsveiassung und Michtekonjikt. Zur Genese von Staatskonikten im Zeitalter des Ab
solutismus (Berlin, 1979) ve gene ayn yazarn, Frst-GesellschafKrieg. Studien zur bellizistischen
Dispositian des absoluten Frstenstaates (Cologne, 1992).
19 Bu gr, tarihsel geliirde iktisadi etkenierin nceliini savunanlarca ne srlmtr; r. P.
Anderson, Lineages ofthe Absolutist State (Londra, 1979).
NOTLAR VE KAYNAKA
20 J. R. Jones, The AngloDutch Wars ofthe Seventeenth Century (Londra, 1996).
21 Daha ileri bir tartma iin bkz. P. H. Wilson, "W ar in German Thought from the Peace ofVest
falyato Nepoleon", European History Quarterly, 28 (1998), s. S-so.
22 Adm, ada talim el ktaplar ve sava deerlendirmelerinde yer alan standart mesafe lsyd.
Tam uzunluu lkeden lkeye deiiyor, ancak genellikle Avusturya'da kullanlan 62 cm. 'lik l
ye bal kalmyordu.
23 Firar oranlar, ciddi olmakla birlikte, sanldndan daha dkt ve genelikle Fransz devrimci
glerinin deneyimleriyle ald. Bkz. M. Sikora, Disziplin und Desertion. Strukturrobleme
militirischer Organisation im S. ]ahrhundert (Berlin, 1996).
24 Uluslara gre farkllklara ilikin zet bir deerlendirme iin bkz. B. Noswortly, The Anatamy of
Victory. Battle Tactics 6S9-1763 (New York, 1992) ve H. Schwarz, Gefechtiormen der Infanterie in
Europa durch Soo jahren, 2 c. (Mnih, 1977).
2S D. Chandler (der.) Robert Parker and Comte de Merode-Westerloo (Londra, 1968), s. 87-8. Kriegsarchiv
[Avusturya], Kriege gegen die Franzsischen Revolution 1792-1797, 2 c. (Viyana, I90S), c. i, s. 391-3.
26 Bkz. E. Von Wamery, Remarks on Cavalry (Londra, 1798, yeni bs. 1997).
27 C. Duf, Fire and Stone. The Science of Siege Waiare 66o-S6o (Londra, I97S) ve gene ayn
yazarn, Te Fortress in the Age ofVauban and Frederick the Great 66o-789 (Londra, r98s).
R
ICHARD
H
ARDING j DENZ
S
AVALARI 1453-1826
J. Morrison (der. ) , Te Age ofthe Galley, Mediterranean Oared Vessels since Pre-Classical Times (Lond
ra, I99S), S. IO-II.
2 J. H. Pryor, Geography, Technology and W ar, Studies in the M aritime History ofthe Mediterranean,
649-1571 (Cambridge, 1988) s. r3s-7o.
A. C. Hess, "The Evoluton of the Ottoman Seabome Empire in the Age of Oceanic Disvoveries,
I4S3-IS2S", American Histarical Review, ix(1970), s. r892-r9r9; "The Ottoman Conquest ofEgypt
(ISI7) and the Beginning of the Sixteenth Century World W ar", Interational joural ofMiddle East
Studies, iv (I973), s. ss-76.
4 J. E. Dotson, "The Economics and Logistics of Galley Warfare," Morrison, The Age ofthe Galley
iinde, s. 217-23.
S Bk. R. Unger, Cogs, Caravels and Galleons (Londra, 1994).
6 J. H. Parry, The Age ofReconnaissance: Discovery, Exploitation and Settlement, 145o-65o (Londra,
1963), s. 19-130; A. J. R. Wood, "Seamen Ashore and Afloat: The Social Environment of the Car
rerira da India, 1550-1750", Mariner's Mirror, li (r983), s. 3s-s2; G. V. Scammell, "The Sinews of
W ar: Manning and Provisioning English Fighting Ships, rsso-r6so", Mariner's Miror, lx ii (r987),
s. 3sr-67; P. E. H. Hair, "The Experience of the Sixteenth Century English Voyages to Guinea",
Mariner's Mirror, Ixx iii (1997), s. 3-13.
7 C. Cipolla, Guns, Sails and Empires. Technological Innovation and the Early Phases ofEuropean Ex
pansion, I400-1700 (New York, r96s; yeni bs. Manhattan, KS, 1996), s. 21-89
8 J. Gl ete, Navies and Nations, Warships, Navies and State-Building in Euro pe and America, 15oo-86o,
2 c. (Stocklolm, 1993), c. I, s. no-r3; D. Loades, The Tudor Navy: An Administrative, Political and
Military History (Aldershot, 1992); J. Thomson, Mercenaries, Pirates and Sovereigns: State-Building
ToP, T FEK VE SNG
and Extra-Territorial Violence in early Modem Europe (Princeton, NJ, 1994). A Petotin-Dumon,
"The Pirate and the Emperor: Power and the Law on the Seas, 4so-8so", J. D. Tracy (der.), The
Political Economy ofMerchant Empires (Cambridge, 1991), s. 196-227.
9 Glete, Navies and Nations, c. I, s. no-12.
ro R. C. Davis, Shipbui/ders ofthe Venetian Arsenal: W arkers and Workplace in the Pre-Industrial Age
(Baltimore, MD, 1991), s. 6-q; A Tenenti, Piracy and the Decline of Venice, s8o-1615 (Londra,
1967), s. s6-8o; J. R. Guilmartin, Gunpowder and Galleys: Changing Technology and Mediterranean
W aiare at Sea in the Sixteenth Century (Cambridge, 1974).
n R. Murphy, "The Ottoman Attitude towards the Adoption ofWestem Technology: The Role of Ef
renci Technicians in Civil and Military Applicatons", J-L Basque-Grammont ve P. Dumont, Cont"
ributions a l'histoire economique et sociale de l'Empire attaman iinde (Louvain, 1983), s. 292-3 ve n. r.
12 G. Parker, Te Military Revolution: Militar Innovation and the Rise ofthe West, soo-8oo (Camb
ridge, 1988), s. 91-9.
13 B. Ca pp, Cromwell's Navy: Te Fleet and the English Revolution 648-66o (Cambridge, 1988), s. 15-
41, 33170-
14 J. R. Jones, Te Angio-Dutch Wars of the Seventeenth Century (Londra, 1996)

Angio-Dan
savana ilikin zl bir deerlendirme sunar. Deniz ileri P. Padfield tarafndan daha ayrntl
olarak ele alnr. Bk. Tides ofEmpire: Decisive Naval Campaigns in the Rise ofthe West, 2 c. (Londra,
1979 ve 1982).
'
s C. R. Phillips, Six Galleons for the King ofSpain: Imperial Dience in the early Seventeenth Centur
(Baltimore, 1986) , s. 213-18.
6 J. D. Davies, Genlemen and Taraulins: The Ofcer and Men ofthe Restaration Navy (Oxford, 1991);
G. Teitler, The Genesis ofthe Profssional Ofcers Cors (Londra, 1977); J. Aman, Les Ofcers Bleus
dans la marine Franaise au XVIIle Siecle (Geneva, 1976); A. K Belik, "Stucture of the Oficer
Corps of the Russian Navy", The W ar ofKing Gustavus III and Naval Battles ofRuotsinsalmi iinde
(Kotka, 1993), s. 49-59-
17 J. D. Davies, Genlemen and Tarpaulins: The Ofcers and Men ofthe Restaration Navy (Oxord, 1991);
G. Teitler, T Genesis ofthe Profssional Ofcers Cors (Londra, 1977); J. Aman, Les Ofcers Bleus
dans la Marine Franaise au XVIIle Siecle (Geneva, 1976); A. K Belik, "Stucture of te O
f
ficer
Corps of the Russian navy", The W ar ofKing Gustavus III and Naval Battles ofRuotsinsalmi iinde
(Kotka, 1993), s. 49-59-
8 E. H. Jenkins, A Histor ofthe French Navy from its Beginnings to the Present Day (Londra, 1973), s.
38-os; J. Tramond, Manuel ofd'Histoie M aritime de la France (Paris, 2. bs., 1947), s. 175-293, C. de
la Ronciere, Histoire de la Marine Franaise, 6 c. (Paris, 1906-p), c. s; J. W. Konvitz, Cities and the
Sea: Port Planning in early Modem Europe (Baltimore, MD, 1978); J. Bruiyn, The Dutch Navy in the
Seventeenth and Eighteent Centuries (Columbia, SC, 1993); J. P. Merino Navarro, La Armada Es
panola en el Siglo XVIII (Madrid, 98); E. J. Phillips, The Founding ofRussia's Navy: Peter the Great
and the Azov Fleet, 688-1714 (Westport, CT, 1995).
19 Tramond, Manuel, s. 283; G. Symcox, The Crisis ofFrench Sea Power, 688-1697 (Lahey, 1974).
Britanya zerindeki etkisi iin bkz. D. W. Jones, W ar and Economy in the Age ofWilliam III and
Marlborough (Oxford, 1988).
266 NOTLAR VE KAYNAKA
20 D. D. Aldridge, Sir John Norris and the British Naval Expeditions to the Baltic Sea, 1715-1727, yaym-
lanmam doktora tezi (University of London, 1972), s. 318, 330.
21 Tramond, Manuel, s. 3II-13 .
.
Padfeld, Tides ofEmpire, c. 2, s. I457
22 N. Tracy, Attack on Maritime Trade (Londra, I991), zellikle s. u-63.
23 J. S. Corbett, England in the Mediterranean: A Study in the Rise and Injuence ofBritish Power within
the Straits, 160]-1714, 2 c. (Londra, I904; yeni bs. Westport, CT, I987) hala yararldr. H. W. Rich
mond, Te Navy in the W ar of1739-1748, 3 c. (Cambridge, I92o; yeni bs. Godstone, 1993); J. S. Cor
bett, England in the Seven Years War: A Study in Combined Strategy (Londra, I907); P. Bamford,
Prisons and Fighting Ships: The Mediterranean Galleys ofFrance in the Age ofLouis XIV (Minneapolis,
MN, 1973), s. 272-7.
24 Glete, Navies and Nations, c. I, s. 233-5.
25 C. Buchet, La Lutte pour l'Espace Caribe et la Faade Atlantique d l 'Amerique Centrale du Sud (1672-
1763), 2 c. (Paris, I99I), c. I, s. I64-274-
26 D. Baugh, "Great Brtain's Blue Water Policy, I689-18I5", Interational History Revie, x {I988), s .
35-58; J . Balack, A System ofAmbition? British Foreign Policy, 66o-1793 (Londra, 199I); J. Black,
"British Naval Power and Interational Commitments: Political and Stategic Problems", M.
Duff (der.) , Parameters ofBritish Naval Power, 165o-185o iinde (Exeter, 1992), s. 39-59.
27 J. Pritchard, Louis XV's Navy, 1 748-1762: A Study of Organisation and Administration (Quebec,
I987); Merino Navarro, La Armada Espanola, s. 83-8; S. Gradish, Te Manning ofthe British Navy
During the seven Years W ar (Londra, I98o).
28 M. Acerra ve J. Meyer, Marines et Revolution (Rennes, I988), s. 27-43; Merino Navarro, La Armada Es
panola, s. 83-8; S. Gradish, T Manningqfthe British Navy Duringthe Seven Year W ar (Londra, I98o).
29 J. R. McNeil!, Te Atlantic Empire ofFrance and Spain: Havana and Louisbourg, 1700-1763 (Chapel
hill, NC, 1985); D. G. Crewe, Yellaw Jack and the Worm: British Naval Administration in the West In
dies, 1739-1748 (Liverpool, I993), J. D. Harbron, Trafalgar and the Spanish Navy (Londra, 1988); J.
Sutton, Lords ofthe East: Te East India Company and its Ships (Londra, I98I); J. Boudriot, Campag
nie des Indies, 1720-1770: Vaisseaux, Hommes, Voyages, Commerce (Paris, 1993).
30 Richmond, The Navy in the W ar of1739-1748; P. Woodfne, "Ideas ofNaval Power and the Conflict
with Spain, I737-1742", J. Black ve P. Woodfne (der.), The British Navy and the Uses ofNaval Power
in the Eighteenth Centur iinde (Leicester, 1988), s. 7I-9o; J. Black, "Anglo-Spanish Nava
Relations in the Eighteenth Century", Mariner's Mirror, Ixvii {I991), s. 235-8; C. E. Swanson,
Predators and Prizes: American Privateering and Imperial Warare, 1739-1748 (Columbia, SC, 199I);
J. D. Starkey, British Privateering Enterprise in the Eighteentg Centur (Exeter, 1990), s. 121-50; C. E.
Fayle, "Economic Pressure in the W ar of I739-48", Joural ofthe Royal United Services Institution,
Ixviii (1923), S. 434-46.
31 R. Browning, The W ar ofAustrian Succession (New York, I993; Stoud, 1995), s. 307-9, 321-3, 329-
44; M. S. Anderson, The W ar ofAustrian Succession, 1740-1748 (Londra, 1995), s. I87-92.
32 Corbett, England in the Seven Years W ar; G. S. Graham, Empire ofthe North Atlantic: The Maritime
Strugle for North America (Oxford, I958); Pritchard, Louis X' s Navy; Merino Navarro, La Armada
Espanola, R. Middleton, The Bells ofVictor: ThePitt-Neucastle Ministry and the Conduct ofthe Seven
Years W ar, 1757-1762 (Cambridge, 1985) yakn zamanda yaplan deerli bir almadr.
ToP, TFEK VE SNG
33 J. C. Riley, The Seven Years W ar and the Old Regime in France. The Economic and Financial Toll
(Princeton, NJ. I986), s. ro5-7; H. Legoherel, Les Tresariers Generaux de la Marine (1517-1788)
(Paris, I963), s. 22I; J. R. Dul!, The French Navy and American Independence: A Study ofArms and
Diplomacy, 1774-1787 (Princeton, NJ. 1975).
34 Harbron, Trafalgar and the Spanish Navy, s. 34-42.
35 Glete, Navies and Nations, c. I, s. 27I-94, 3II-I3-
36 N. Tracy, Navies, Deterrence and American Independence, Britain and Seapower in the 176o's and
1770's (Vancouver, I988); D. Syrett, Te Royal Navy in American Waters, 1775-1783 (Aldershot,
I989); Dul!, The French Navy and American Independence.
37 Acerra ve Meyer, Marines et Revolutrion,W. S. Cormack, Revolution and Political Confict in the
French Navy, 1789-1794 (Cambridge, 1995).
38 Glete, Navies and Nations, c. I, s. 299; R. C. Anderson, Naval Wars in the Baltic, 1522-1850 (Lond
ra, I9ro; I969 bs.), s. 24I-93-
39 W. C. Chapman, "Prelude to Chesme", Mariner's Mirror, Ii {I966), s. 6I-76, 72-4.
40 Glete, Navies and Nations, c. z, s. 375-401.
GABoR AcosToN j AvRUPA'DA OsMANLI SAVALAR 1453-1826
Osmanl tarihinin erken dnemi iin bkz. Cemal Kafadar, Between Two Wor!ds. Te Construction
ofthe Ottoman State (Berkeley, Los Angeles ve Londra: University ofCaliforia Press, I995) zel
likle s. I9-28, 47-59, 79-90, II854

2 Gyula Kldy-Nagy, "The First Centuries of te Ottoman Military Organization", Acta Orientalia
Academiae Scientiarum Hungariae (bundan sonra AOH olarak anlacak) , 3I {I977), s. I47-83.
Marshall Hodgson, Te Venture ofIslam. Conscience and Historin a World Civilization 3 Te Gun
powder Empires and Modem Times (Chicago and Londra: University of Chicago Press, I974)
4 Halil nalck, "The Socio-Political Effects of the Diffusion of Firearms in the Middle East", V. J.
Parry ve M. E. Yapp (der.), W ar, Technology and Society in the Middle East iinde (Londra, Oxford
University Press, 1975), s. 204.
5 Veron J. Parry, "L maniere de combattre", Parry ve Yapp (der.), W ar, Technology and Societ, s. 224-
6 Halil nalck "The Ottoman State: Economy and Society, r3oo-r6oo", nalck ve Donald Quataert
(der.), An Economic and Social History ofthe Ottoman Empire, 1300-1914 iinde (Cambridge: Camb
ridge University Press, I975), s. 204-
7 Gabor Agoston, "Ottoman Artillery and European Military Technology in the Fifteenth and Seven
teenth Centuries", AOH, 47 {1994), s. 15-48.
8 M.J. Rogers ve M. R. W ard, Sleyman the Magnifcent (Londra, 1988), No. 45b.
9 Caroline Finkel, "Ottoman Tactics", ISAV Konferans'na sunulan tebli, stanbul, II Eyll 1996.
ro Palmira Brummett, Ottoman Seapower and Levantine Diplomacy in the Age ofDiscovery (New York:
State University of New York Press, 1994), s. 89-IZI. Gritti'nin verileri iin bkz. S. 93
II John Guilmartn, Gunpowder and Galleys, Changing Technology and Mediterranean W aiare at Sea
in the 16th Centur (Cambridge: Cambridge University Press, 1980).
IZ nalck "The Ottoman State", s. 29.
I3 Rhodes Murphey, "Ma' din", Encyclopedia ofislam iinde (Leiden, I954-), s. 973-85.
NOTLAR VE KAYNAKA
14 Gabar Agoston, "Gunpowder for the Sultan' s Ary: New Sources on the Supply of Gunpowder to
the Ottoman Ary in the Hungarian Campaigns of the Sixteenth and Seventeenth Centuries",
Turcica, 25 (1993), s.
7596.

s Alnh, Kennet M. Setton, Te Papacy and the Levant (1204-1571) 4 c. iinde (Philadelphia, PA:
American Philosophical Society, r978-8s). c. 4, s. ro75
r6 Bu konuda bkz. Suraiya Faroqhi, "Crisis and Change, rs9o-r699", nalck ve Quataert (der.) , An
Economic and Social History iide, s. 4n -63 6.
r7 Gabor Agoston, "Habsburgs and Ottomans: Defense, Military Change and Shifts in Power", Bul
letin ofthe Turkish Studies Association, yaknda kacak, 1998.
r8 Klara Hegyi, "1be Ottoman Military Force in Hungary", Geza David ve Pal Fodor (der.), Hun
garian-Ottoman Military and Diplamatic Relations in the Age of Sleyman the Magnicent iinde
(Budapete: ELTE, 1994), s. r3q8.
19 Agoston, "1be Cost of Ottoman Defence in Hungary" yaymlanmam metin.
20 Caroline Finkel, The Administration ofWaare: the Ottoman Military Campaigns in Hungary, 1593-
1606 (Viyana, VWG, r988), s. 290.
2r Finkel, Administration, s. 121-208.
22 J6zsef Kelenik, "A hadgyi forradalam hatasa Magyarorszagon a tizenteves baboru icLsza
kaban", Hadtrtinelmi Kzleminyek, 103 (1990), s. 85-95.
23 Veriler . L. Barkan'n eitli arahrmalarnda yaymlanan ve Gabar Agoston'un "A eur_pai
hadgyi forradalam es az oszmanok"unda (Trtenelmi Szemle, 37 [1995], s. 478-9) zetleren Os
manl btelerinden alnmhr.
24 Halil nalck, "Military and Fiscal Transformatian in the Ottoman Empire, 16oo-r7oo", Archivum
Ottomanicum, 6 (r98o ), s. 283-337; Finkel, Administration, s. 39-46; William J. Griswold, The Great
Anatolian Rebellion, 1000-1020/1591-1611 (Berlin: Claus Schwarz, 1983); Karen Barkey, Bandits and
Bureaucrats. The Ottoman Route to State Centralization (Ithaca, NY ve Londra: Comeli University
Press, 1994).
25 Ahmet Tabakolu, Gerileme Dnemine Girerken Osmanl Maliyesi (stanbul, Dergah, r985), s. 14-15.
26 Caroline Finkel, "1be Cost of Ottoman Warfare and Defence", Byzantinische Forschungen, r6
(1990), s. 9r-ro3.
27 Tabakolu, Gerileme, s. r83-93-
28 Kurt Wessely, "Neuordnung der ungarischen Grenzen nach dem grogen Trkenkrieg", Die k.k.
Militirgrenze. Beitrige zu ihrer Geschichte (Viyana, 1973), s. 2993
29 Burada Virginia Aksan'n arahrmalann ve paha biilmez denemelerini temel alyorum. Virginia
Aksan, An Ottoman Statesman in W ar and Peace. Ahmed Resmi Efndi, 17001783 (Leiden: E. J. Brill,
1995), s. roo-69, aynca "Eighteentl Century Ottoman-Russian Warfare: New Approaches", 35
ICANAS'a sunulan (Budapete, 6-12 Temmuz 1997) tebli.
30 Ibid., s. I394I.
31 Mehmet Gen, "XVIII. Yzylda Osmanl Ekonomisi ve Sava", Yapt, 49 (1984), s. 89.
32 Ibid., s. 54-5.
33 Yavuz Cezar, Osmanl Maliyesinde Bunalm ve Deiim Dnemi (Alan Yaynclk, 1986), s. 89-97.
34 bralim Mteferrika, Milletierin Dzeninde lmi Usuller (stanbul: Milli Eitm Basmevi, 1990), s. 7J-II2.
ToP, TFEK VE SNG
35 Alnh, Geoffrey Parker, Te Military Revolution: Military Innovation and the Rise oftheWest, 1500-
18oo (Cambridge: Canbridge University Press, r996), s. r28.
36 Virginia Aksan, "Baron de Tott's 'Wretched Fanatcks' and Ottoman Military Reform in te Late
Eighteenth Cenhry" (yaymlanmam metn) .
BRrAN L. DAvrEs 1 Rus AsKERi GcNN GEiiMi r453-r8rs
A. E. Presniakov, Te Formatian ofthe Great Russian State (Chicago: Quadrangle, r9:o), s. r99, 266.
2 Gustave Alef "The Origins of Muscovite Autocracy: The Age of Ivan III", Forschungen zur Os
teuropiischen Geschichte, 39 (r986), s. I22.
Meshiestvo'nun siyasal gdleyicileri ve sonulan iin bk2. Nancy Shields Kollmann, Kinship
and Politics: Te Making ofthe Muscovite Political System, 1345-1547 (Stanford, CA: Stanford Univer
sity Press, r987).
4 Gustave Alef, "Muscovite Military Reforms in the Second Half of te Fifeent Cenh", Forchungen
zur Osteuropiischen Geschichte, r8 (r973), s. 778, r22; A. V. Cherov, Vooruzhennye sily russkogo
gosudarstva v XVXVII v. (Moscow: Ministerstvo Oborony SSSR, r954), s. 33; Dianne L. Smit, "M us
covite Logistics, r462-r598", Slavonic and East European Review, LXI: r (r993), s. 389; J. L. H. Keep,
Soldiers ofthe Tsar, Army and Society in Russia, 14621874 (Oxord: Ciarendon Press, r985), s. 878.
Cherov, Vooruzhennye sily, s. 40-r; Marshall Poe, ''The Consequences of the Military Revolution
in Muscovy: A Comparative Perspective", Comparative Studies in Society and History, XXVIII: 4
(r996), S. 6r4I5.
6 Brian Davies, "The Town Governors in the Reign efivan IV", Russian HistoryjHistoire Russe XIV:
l4 (r987), s. 8o-r; N. E. Nosov, Ocherki po istorii mestnogo upravleniia russkogo gosudarstva pervoi
poloviny XVI veka (Moskova ve Leningrad: Akademiia Nauk SSSR, r957), s. 2I, 67-75, 79
7 Sigizmund Gerbershtein, Zapiski o Moskovii (Mosdkova: Moskovskiy Gosudarstvennyi Universitet,
1988), S. II3-I4-
8 B. A. Rybakov, "Voennoe isksstvo", Ocherki russkoi kul'tur XIII-XV vekov. Chast' pervaia (Mos
kova: Moskovskiy Gosudarstvennyi Universitet, r968) , s. 4n-r5; Thomas Esper, "Military Self-Suf
fciency and Weapons Technology in Muscovite Russia", Slavic Review XXVIII: 2 (r969) , s. r87-9;
Djurdjica Petrovic, "Firerarms in the Balkans on the Eve of and After the Ottoman Conquest of
the Fourteenth and Fifteenth Centuries", V. J. Parry ve M. E. Yapp (der.), War, Technology and
Society in the Middle East (Londra: Oxord University Press, r975), s. r64-5, r87, I903 talyan ve
Osmanl barut teknolojisinin Persiya ve Orta Asya'ya yaylmas konusunda bkz. Halil nalck,
"The Sociopolitical Effects of the Diffusion of Firearms in the Middle East", Parry ve Yapp (der. ) ,
W ar, Technology and Society iinde, s. 207-8.
9 Gerbershtein, Zapiski o Moskovii, s. II4.
ro Alef "Muscovite Miltary Reforms", s. ro3; Alef "Origins of Muscovite Autocracy", s. r23-3r, J. L.
I. Fennell, Ivan the Great ofMoscow (Londra: Macmillan, r963), s. r7r-6.
n "Sochineniya Ivana Semenovicha Peresvetova", L. A. Dmitriev ve D. S. Likhachev (der.) , Pamiat
niki literatury drevnei Rusi Konets XV-pervaia polovina XVI veka iinde (Moskova: Khudozhestven.
naia literatura, r984), s. 597, 599, 603, 6n, 756; A. A. Zimin, I. S. Peresvetov I ego sovremenniki
(Moskova: Akademiy Nauk SSSR, r958), s. 356-9, 36r.
270 NOTLAR VE KAYNAKA
12 A. A. Zimin, "K istorii voennykh reform 50-k godov", Istoricheskie zapiski, LV (r9s6), s. 344-s,
348; Chernov, Vooruzhennye sily, s. 33-6,
S
36, sS; M. M. Denisova, "Pomestnaia konnitsa I ee
vooruzhenie v XVI-XVII v.', Trudy Gosudarstvennoi Istoricheskoi Muzei, X (1948), s. 32 Pomes
te'yi temel alan svari hizmeti ile Trkik soyurgal ve trar sistemleri arasndaki benzerlikler iin
bkz. Jaroslaw Pelensk; "State and Society in Muscovite Russia and the Mongol-Turkc System in
the Siteenth Century", Forschungen zur Osteuropiischen Geschichte, XXVII (r98o), s. r63-4 ve
Donald Ostowsk, "The Military Land Grant Along the Muslim-Christian Frontier", Russian His
tory/Histoire Russe, XIX: r-4 )1992), s. 327-59.
13 Zimin, "K istorii voennykh reform", s. 354-7; A. V. Chernov, "Obrazovanie streletskogo voiska", Is
toricheskie zapiski, XXXVIII (I9
S
I), s. 283, 288; Richard Hellie, Enserent and Military Change in
Muscovy (Chicago: University of Chicago Press, 1971), s. r6r; Esper, "Military Self. Suffciency", s.
193; David Nicole, The ]anissaries (Londra: Osprey, I99
S
) , s. 26, 48.
14 Poe, "The Consequences of the Military Revolution", s. 6rs; P. P. Epifanov, "Voisko I voennaia or
ganizatsiia", Ocherki russkoi kul'tur XVI veka, Chast' pervaia (Moskova: Moskovskiy Gosudarst
vennyi Universitet, 1976), s. 377-9; Davies, "The Town Goverors", s. 84-
S
rs Davies, "The Town Governors", s. 78, 87-143.
r6 Chernov, Vooruzhenye sily, s. 69-73, 82-3; Denis J. B. S,haw, "S outhem Frontiers of Muscovy, rsso
r7oo", James Bater ve R. A. French (der. ), Studies in Russian Histarical Geography. Volume One iin
de (Londra ve New York: Academic Press, 1983), s. 122-6.
17 N. I. Nikitin, Sluzhilye liudi v zapadnoi Sibiri (Novosibirsk: Nauka, 1988), s. 6.
r8 N. I. Nikitin, Sibirskaia epopeia XVII veka (Moskova: Nauka, 1987), s. 52-7.
19 Giles Fletcher, "Of the Russe Commonwealth", Lloyd Berry ve Robert O. Crummey (der.), Rude
and Barbarous Kingdom: Russia in the Accounts of Sixteenth-Century English Voyagers iinde
(Madison: University ofWinconsin Press, 1968), s. 84-6; V. A. Zoloratev (der. ) , Voennaia istoriia
otechestva s drevnikh vremen do nashikh dnei. Tom pervyi (Moskova: Mosgorarkhiv, I99
S
) , s. rs6-
7.
20 Michael Roberts, Te Early Vasas: A History ofSweden, 1523-1611 (Cambridge: Cambridge Univer
sity Press, r9s8), s. 2s7-8; David Kirby, Norther Europe in the Early Moder Period: Te Baltic
World, 1492-1772 (Londra ve New York: Longman, 1990), s. 47, 136-9, 146, so.
2r Zolotarev, Voennaia istoriia, s. rs34; A. N. Kirpichnikov, "Oborona Pskova v r6rs g", lu. G. Alek
seev (der.) , Srednevekovaia I novaia Russiia. Sborik nauchnykh statei iinde (St. Petersburg: Sankt
Petersburgskii Universitet, 1966), s. 424-50.
22 Zolotarev, Voennaia istoriia, s.rso-r.
23 V. I. Bulganov, "Perepiska gorodovogo prikaza s voevodami livonskikh gorodov v rs77rs78
godakh", Arkheografcheskii ezhegodnik za 1965 g. (r96s), s. 29031s; Norbert Angermann, Studien
zur Livlandspolitik Ivan Groznjs (Marburg ve lahn: J. G. Herder-Institut, 1972).
24 Janet Martin, Medieval Russia, 980-1584 (Cambridge University Press, 1995), s. 371; G. V. Ab
ramovich, "Novgorodskoe pomest'e v gody ekonomicheskogo krizisa poslednei teti XVI v.',
Materialy po istorii sel'skogo khoziaistva I krest'ianstva SSR. Sborik VIII (1974), s. 5-26.
2
S
Peter B. Brown, "Early Moder Russian Bureaucracy: The Evolution of the Chancellery System from
Ivan III to Peter the Great", yaymlanmam dokora tezi (University of Chicago, 1978), s. 231-3, 292;
E. D. Stashevskiy, Ocherki po istorii tsarstvovaniia Mikhaila Derorovicha. Chast' pervaia (Kiev, 1913)
ToP, T FEK VE SNG
26 Hellie, Ensernent, s. 104-40.
27 V. M. Vazhinskiy, Zemlevladenie I skladyvanie obshchiny odnodvorstsev v XVII v. (Voronezh:
Voronezhskiy Gosudarstvennyi Pedagogicheskiy Institut, 1974).
28 V. M. Vorob'ev, "Konnost", liudnost', oruzhnost' I sbruinnost' sluzhilykh gorodov pri pervykh", i
lu G. Alekseev et a. (der.), Dam Romanovykh v istorii Rossii (St. Petersburg: Sankt-Peterburgskiy
Universitet, 1995), s. 93-o8.
29 E. D. Stashevskiy, Smolenskaia voina 16]2-1634 g. (Kiev, 1919), s. 2-8, 128, 316.
30 Tabancalann hala ithal edilmesi gerekiyordu, ancak gamizon birlikleri 16. yzyl tasanm fitlli
tfeklerle donahlyordu. Bk. Esper, "Military Self-Sufficiency", s. 198-9, 201-5; E. E. Kolosov, "Raz
vitie artlleriiskogo vooruzheniia v Rossii vo vtoroi polovine XVII v.', Istoricheskie zapiski, LXI
(1962), s. 2596!.
31 V. P. Zagorovskiy, Belgorodskaia cherta (Voronezh: Voronezhskii Universitet, 1969); V. P.
Zagorovskiy, Iziumskaia cherta (Voronezh: Voronezhskiy Universitet, 198o); Carol Belkin
Stevens, Soldiers on the Steppe: Army Reform an Social Change in Early Moder Russia (De Kalb:
N orthem Illinois University Press, 1995), s. 1n-14-
32 G. N. Bibikov, "Opyt voennoi reformy 16o9-16o gg", Istoricheskie zapiski, XIX (1946), s. 1-16.
33 Hellie, Enserent, s. 171; William C. Fuller, Jr. , Strategy and Power in Russia, 1600-1914 (New York;
Free Press, 1992), s. 31.
34 Chemov, Vooruzhennye sily, s. n4-15, 137-8; Hellie, Ensernent, s. 168-72.
35 Brian Davies, "Village Into Garrison: The Militarized Peasant Communities of Southern Mus
covy", Russia Review, LI (1992), s. 481-501.
36 Keep, Soldiers of the Tsar, s. 91. Carol Stevens'in Soldiers on the Steppe'si gney snr hizmet
nfusuna den mali yk konusunda zellikle ayrnhldr.
37P. P. Epifanov, "Uchenie I khitrost' ratnogo stroeniia pekhotnykh liuderi", Uchenye zapiski moskovs
kogo gosudarstvennogo universiteta. Kafdry istorii SSSR, CXXVII (1954), s. 77-98; A. Baiov, Kurs
istorii russkago voennago iskusstva (St. Petersburg, 1909), c. I , s. 140-5; V. N. Zaruba, Ukrainskoe
kazatskoe voisko v bor'be s turetsko-tatarskoi agressiei (Harkov: Osnova, 1993), s. 72-3.
38 A.N. Mal'tsev, Rossiia I Belorussiia XVII veka (Moskova: Moskovskiy Gosudarstvennyi Universitet,
1974), s. 69-70, 121-6; Yuriy Tys-Krokhmaliuk, "The Victory at Knotop", Ukrainian Review, VI: 3
(1959), s. 34-35; Baiov, Kurs, s. 152-9; Catherine S. Leach (ev. Ve der.), Memoirs ofthe Polish
Baroque: The Writings ofjan Chryzostom Pasek (Berkeley: University of California Press, 1976), s.
73-92, 99, 168, 177; Janusz Sikorski (der.) Polskie tradyeje wojsove (Varova: Ministerstwo Obrony
Narodowej, 1990), c. I, s. 300; Robert I. Frosti "The Polish-Lithuanian Commonwealth and the
'Military Revolution'", M. B. Biskupsi ve James S. Pula (der.) Paland and Europe: Histarical Dimen
sions. Volume One iinde (New York: Columbia University Press, 1993), s. 35, 41-2.
39 Zaruba, Ukrainskoe kazatskoe voisko, s. 46-50, 63-4; Stevens, Soldiers on the Steppe, s. 76-97;
Epifanov, 'Uchenie I khitrost"', s. 84-
40 M. D. Rabinovich, "Formirovanie reguliarnoi russkoi armii nakanune severnoi voiny", V. I. Shun
kov (der.), Voprosy voennoi istorii Rossii: XVIII I pervaia polovina XIX vv. iinde (Moskova: Nauka,
1969), s. 221-32; Keep, Soldiers ofthe Tsar, s. o3-4-
41 A. I. Zaozerskiy, Fe'dmarshal B. P. Sheremetev (Mokova: Nauka, 1989), s. 53-5, 57. 6o, 62, 65; Keep,
NOTLAR VE KAYNAKA
Soldiers ofthe Tsar, s. ro-14; L. G. Beskrovnyi, Russkaia armiia Ifot v XVIII veke (Moskova: Minis
terstvo Oborony SSSR, 1958), s. n1-13.
42 Bu say, gney snrnn eitli blmlerini savunmakta olan gamizon glerini, kazaklan ve
dzensiz Tatar birliklerini ve sloboda alaylarn kapsamyordu. Keep, Soldiers ofthe Tsar, s. 105-6;
Beskrovnyi, Russkaia armiia, s. z6.
43 _ Fuller, Strategy and Power, s. 44-6, 54-6; P. P. Epifanovve AA Komarov, "Voennoe delo. Armiia
I flot", Ocherki russkoi kul'tur XVIII veka. Chast' vtoraia (Moskova: Moskovskiy Gosudarstvennyi
Universitet, 1987), s. 197-9; Beskrovnyi, Russkaia armiia, s. 130-3, 135, 141, 68-9, 176.
44 O. Leonov, L Ul'ianov, Regulamaia pekhota, 1698-1801 (Moskova: AST, 1995), s. 33-4; Beskrovnyi,
Russkaia armiia, s. 75-8.
45 John Le Donne, Absolutism and Ruling Class (New York, Oxford: Oxford University Press, 1991),
s. 76-8.
46 Petro sava meydannda konseyin planlarn gerektiinde deitirecek ya da terk edecek ekilde
kendi yarglarn klanma hakkna sahip olduklan konusunda subaylanna gvence veriyordu.
Ibid., s. 69-73; Fuller, Strategy a

d Power, s. 71-5; Epifanov ve Komarov, "Voennoe delo", s. 197.

47 Keep, Soldiers ofTsar, s. o7; Fuller, Strategy and Power, s. 48-9; Beskrovnyi, Russkaia armiia, s. n8;
Arcadius Kahan, The Plow, the Hammer, and the Knout: An Economic History ofEighteenth-century
Russia (Chicago ve Londra: University of Chicago Press, 1985) s. 321, 330-2.
48 Rus ordusu, Polanya Veraset Sava'nda (1733-35), Bar Konfederasyonuna Kar Sava'ta (768),
Polanya'nn blnmeleri (1772, 1793 ve 1795) srasnda Polanya' da; 1741-I743'te ve 1788-9o'da s
velilere kar; Yedi Yl Savalar'nda (1756-63) Prsya'ya kar, 1735-39, 1768-74, 1787-91 ve 8o6-
18rz'de Trklere kar; 8o3-13'te Persiya'ya kar; ve 1798-1800, 8o5-07 ve 1812-15'te Fransa'ya
kar kullanld.
49 Walter Pintrer, "The Burden of Defense in Imperial Russia, 1725-I9I4", Russian Review, XLIII: 3
(984), s. zp; Christopher Duff', Russia's Military W ar to the West (Londra:: Routledge and Keagan
Paul, 1985), s. 69-72; Beskovnyi, Russkaia armiia, s. 91-3.
50 W alter Pintrer, "Russia's Military Style, Russian Society, and Russian Power in the Eighteenth
Century", A G. Cross (der.), Russia and the West in the Eighteenth Centuriinde (Newtonville, MA:
Oriental Research Partrers, 1983), s. z6z, 264; Fuller, Strategy and Power, s. 171-4; Keep, Soldiers
ofthe Tsar, s. 222-3.
51 Beskrovnyi, Russkaia armiia, s. 6-2, 148-9, 289, 310-n, 384-92.
52 B. G. Kipnis, "Razvite taktiki russkoi armii v russo-turetskoi voine 1768-1774 g.', T. G. Frumen
kov (der.) Rossiia v XVIII veke. Voiny I uneshnaia politika, vnutrennaia politika, ekonomika I kul'tu
ry iinde (St. Petersburg Minerva, 1996), s. 4-5; Bruce W. Menning, "Russia and the West: The
Problem ofEighteenth-century Military Models", Cross (der.), Russia and the West in the Eighteenth
Century iinde, s. 282-8; L R. Klokman, Fel'dmarshal Rumiantsev v period russko-turetskoi voiny
1768-1774 g. (Moskova: Akademiia Nauk SSSR, 1951), s. o6.
53 Bruce W. Menning, "Russian Military Innovation in the Second Half of the Eighteenth Century",
W ar and Society, II (1984), s. 37
54 J. L. H. Keep, " Feeding the Troops: Russian Army Supply policies During the Seven Years' W ar",
Canadian Slavonic Papers, XXIX: (987), s. 24, 43; Zenon Kohut, Russian Centralism and Uk-
ToP, T FEK vE SNG
ranian Autonomy (Cambridge, MA, Harvard University Press, r988), s. ro4-24; Bruce W. Men
ning, "G. A. Paterin and A. !. Chemyshev: Two Dimensions of Reform and the Military Fron
tier in Imperial Russia", Consortium on Revolutionary Europe Proceedings, I (r98o), s. 2413.
55 Le Donne, Absolutism, s. 836, 306; Beskrovnyi, Russkaia armiia, s. 34L
56 Kahan, The Plow, s. 333, 336.
57 Ibid., s. 345-9; V. S. Abalikhin, "Rol" Ukainy v obespechenii armii v otechestvennoi voine r8r2
g", Shunkov (der.) , Voprosy voennoi istorii Rossii iinde, s. r87-204-
58 Kahan, Te Plow, s. 337; Pintner, "The Burden of Defense", s. 248.
KNUD J. V. JEsPERSEN J BALTK'TA SAvA vE ToPLUM soo-8oo
Axel Oxenstiemas skrifer och brefexling (Stocholm, r888- ), c. Il. I, s. 395-400; alnt, Michael
Roberts evirisi, Gustavus Adolphus. A Histor ofSweden, 1611-1632 iinde (Londra, 1958), c. II, s.
362-3-
2 Steward Oakley, "W ar in the Baltc, 1550- 1790", Jeremy Black (der. ), The Origins ofW ar in Early
Modem Europe iinde (Edinburgh, r987). s. 52-7L Daha kapsaml bir deneme iin bkz. Gran
Rystad, Klaus-R. Bhme ve Wilhelm Carlgren (der.), In Quest ofTrade and Security. The Baltic in
Power politics 1500-1900. C. I (r5oo-r89o) (Stockholm, 1994). Genel balam, ne yazk ki biraz
dank bir tarzda, David Kirby tarafndan verilmektedir. Bk. Northem Europe in the Early Modem
Period. The Baltic World 1492-1772 (Londra, 1990).
Baltk atmaianna ilikin aadaki inceleme, esas olarak 2 numaral dipnotta listelenen eserleri
temel almaktadr.
4 Klasik Avrupa byk g sistemine ilikin kapsaml bir betimleme iin bkz. Derek McKay ve H.
M. Scott, The Rise ofthe Great Powers, 1648-1815 (Londra, r983). sve savalarnn genel hatlar ve
yorumu iin bkz. Gran Behre, Lars-Olof Larsson ve Eva sterberg, Sveriges historia 1512-1809.
Stormaktsdrm och smastatsrealiteter (Stockholm, 1985). s. 261 vd. K. Gunnar Arteus, Krigsmakt
och samh6Jle I Frihetstidens Sverige (Stockholm, 1982) ve Gurnar Arteus (der.) , Gustav III:s ryska
krig (Stockholm, 1992). Danimarka'nn 18. yzyldaki durumuna ilikin en iyi betimleme: Ole
Feldbaek'in Gyldendals Danmarks histore'sinin 4- cildi (Kopenhag, r982). Burada 1730-1814 dne
mi ele alnmaktadr. Bu savalarn Danimarka'dak askeri rgtlenme zerinde yaratt etkiler
iin bkz. Knud J. V. Jespersen, "Claude Louis, Comte de Saint Germain (1707-1778): Professional
Soldier, Danish Military Reformer and French War Minister", Abigail T. Siddall (der.) Soldier
Statesmen ofthe Age ofthe Enlightenment iinde (Manhattan, KS, r984), s. 305-2L
Michael Roberts, The Militar Revolution, 156o-166o (Belfast: 1956); biraz deitirilerek gene Mic
hael Roberts'in Essays in Swedish Histor'si (Londra, r967, s. 195-225) iinde yeniden baslmtr.
6 Geoffrey Parker, "The Military Revolution, 156o-166o" -a Mytl?", Spain and the Netherlands, 1559-
1659. Ten Studies iinde (Londra, 1979), s. 86-ro3; gene ayn yazarn, The Military Revolution.
Military Innovation and the Rise ofthe West, 1500-18oo (Cambridge, 1988). Kr. J. M. Black, A
Military Revolution? Military Change and European Society, 1550-18oo (Londra, r99r); Brian M.
Downing, The Militar Revolution an Political Change. Origins ofDemocracy and Autocracy in Early
Modem Europe (Princeton, 1992) ve Clifford J. Rogers (der.), The Militar Revolution Debate (Boul
der, CO, 1995). Danimarka'daki yanklar iin bk. Knud J. V. Jespersen, "Social Change and
2
74
NOTlAR VE KAYNAKA
Military Revolution in Early Modem Europe: Some Danish Evidence", Te Histarical Joural, 26
iinde (I983), s. II3.
7 H. Lamberg, L. Ekholm, R. Nordlund ve Sven A. Nilsson, Det kontinentala krigets ekonomi. Studier
I krignansiering under svensk stormaktstid (Kristanstad, I97I); Lars Ekholm, Svensk krignan
siering 1 63o-16]1 (Uppsala, I974) ve Klaus-Richard Bhme, "Building a Baltic Empire", Gran
Rysta
d
et al. (der.) , In Quest ofTrade and Security, s. I77-220.
8 Paul Douglas Lockhart, Denmark in the Thirty Years' W ar, 1618-1648. King Christian IV and the Vee
line ofthe Oldenburg State (Selinsgove, I996); k. Gunner Lind, Haeren og magten I Denmark,
1614-1662 (Odense, I994); Finn Askgaard, Christian IV-Rigets Vebnede arm (Kopenhag, I988) ve
Jens Cari Kirchmeier-Andersen, "Christian IV som taktiker", Vaabenhistoriske Aarbcger, q3-4
(Kopenhag, I987-88), s. 63-I57, 5-
o7.
9 Gunnar Arteus, Till militirstatens frhistoria. Krig, professionalisering och social Jrindring under
Vasasnemas regering (Stockholm, I986); Sven A. Nilsson, P vig mot militirstaten. Krigsbiilets etab
lering I den ildre Vesatiends Sverige (Uppsala, I989) ve donanma iin, Jan Glete, Navies and Nations:
Warships, Navies and State Building in Europe and America, 1500-186o, 2 c. (Stockholm, I993)
IO Kar. Lind, Hren og magten I Danmark ve E. Ladewig Petersen, "Christian I vs skanke og norske
f:stningsanl:g I596-I622" (Danish) Histarisk Tidsskri.f, 95 (I995), s. 328-4.
n Frede P. Jensen, Danmarks konfikt med Sverige 1563-1570 (Kopenhag, I982), s. I49 vd.
I2 Knud J. V. Jespersen, "Slaget ved Lutter am Branberg I626", Krigshistorisk Tidsskrif (Kopenhag,
I973), s. 809
I3 Finn Askgaard ve Ame Stade (der.), Kampen om Skane (Kopenhag, I983), s. I94-247; Nrdlingen
konusunda bkz. Theodore K. Rabb, The Strugle fr Stability in Early Modem Europe (New York,
I975). s. I22.
I4 Jorgen H. Barfod,. Niels ]uel. A Danish Admirl ofthe 17th Centur (Kopenhag, I977), s. 73-88.
I 5 Genelde I657-6o savalar ve zelde Charles X. Gustav'n Kopenhag'a saldrs iin bkz. Finn Ask
gaard, Kampen om 0stercen. Et bidrag til nardisk s1krigshistorie pa Carl Gustaf tid 1654-60 (Kopen
hag, I974l
I6 Bu saylar Jan Glete'nin denemesinden alnmhr: "Bridge and Bulwark. The Swedish Navy and
the Baltic, I5oo-I8o9", Rystad et al. (der.), In Quest ofTrade and Security iinde, s. 9-6o; zellikle
tablo I ve 2, s. 27-8.
I7 Saylar u kaynaklardan alnmtr: Parker, "Military Revolution", s. 96; Andre Corvisier, Armies
and Societies in Europe, 1494-1789 (Londra, I979), s. II3 ve Danimarka iin Knud J. V. Jespersen,
Gyldentals Danmarks historie, c. 3, der. Soren Morch (Kopenhag, I989) ve Dr. P. H. Wilson'un bu
kitabn nc blm olarak yer alan yazs.
I8 Robert Molesworth, An Account ofDenmark as it was in the Year 1692 (Londra, I694; yeni bs.
Kopenhag, I976), s. 224- Corvisier'ye gre, Armiers and Societies in Europe, s. n3. Greve hazr as
kerlerin nfusa oran Prsya ve sve'te I:25 idi. Benim hesaplamalarm aynsnn Danimarka iin
de geerli olduunu gsterir. Avusturya, Fransa ve Rusya' da oran sadece I:oo idi.
I9 sve sorunlar iin bkz. rn. Behre et al., Sveriges historia 1521-1809 ve ayn zamanda Michael
Roberst'in konuya ilikin pek ok ktab; Danimarka'daki koullara genel bir giri iin bkz. Jesper
sen, Gyldendals Danmarks historie; ayrca k. Jespersen, "The Rise and Fall of Danish Nobility,
ToP, TFEK vE SNG
I6oo-I8oo", H. M. Scott (der.), Te European Nobilities in the Sevententh and Eighteenth Centuries,
C. II iinde (Londra, I995), s. 4I-70.
20 Yer sorunu nedeniyle bu blmde ancak ksmen deinebildiim bu nemli zellik iin b k. Anja
Tjaden, "Tbe Dutch in the Baltic, I544-I72I" ve Steward Oakley, "Trade, Peace and the Balance of
Power. Britain and Baltic, I6o3-I8o2", her ikisi de, Rystad et al. (der.), In Quest of Trade and
Security iinde, s. 6I-I32 ve 22I-56.
J- MICHAEL HI LL / KELT SAVAARI I453-1815
Michael Roberts, Te Militar Revolution, 156o-166o (Belfast, I956), passim; Geoffrey Parker, "Tbe
'Military Revolution', I56o-I66o -A Myth?", joumal ofModem History, 48 (I976), s. I95-2I4-
2 James Michael Hill, Celtic Waare, 1595-1763 (Edinburgh, I986), passim; James Michael Hill, "Tbe
Distinctiveness ofGaelic Warfare, I400-I75o", European Histor Quarterly, 22 (1992), s. 323-45; G.
A. Hayes McCoy, Scots Mercenary Forces in Ireland, 1565-6o3 (Dublin, I937), passim; Andrew
McKerral, "West Highland Mercenaries in Ireland", Scottish Histarical Review, 30 (195I), s. I-I+
Hill, Celtic Waare, s. 22-44; J. Michael Hill, "Tbe Origins and Development of te ' Highland
Charge' c. 1560 to I646", Militirgeschichtliche Mitteilungen, 53 (I994), s. 295-307.
4 Hill, "Distncviness ofGaelic Warfare"; Hill, "Origins and Development of te 'Highland Charge' ".
5 Hill, "Distinctiveness of Galeic Warfare".
6 Hill, Celtic Waare, s. 45-I56; Hill, "Origins and Development of te ' Highland Charge'".
7 Hill, "Distinctiveness of Gaelic Warfare"; Hill, Celtic Waare, s. 64-I8r.
8 Michael Howard, War in European History (Oxford, I976), s. 3-I5; Sir Charles Oman, The Art of
W ar in the Middle Ages yayma hazrlayan John H. Beeler (Ithaca, NY ve Londra, I953), s. I28-9.
9 John Dynmok'un Gallowglas tasviri, Dublin, National Library of Ireland, MS 669, f II (bundan
sonra NLI olarak geecek).
ro Hayes-McCoy, Scots Mercenary Forces, s. 5-8, 12-I7; McKerral, "West Highland Mercenaries": Hill,
"Distinctiveness of Gaelic Warfare".
II J. F. Lydon, "Tbe Bruce Invasion of Ireland", Histarical Studies, 4 (1963), s. 1II-25; Katherine
Simms, "Warfare in the Medieval Gaelic Lordships", Insh Sword, I2 (I975-76), s. 98-Io8.
I2 Eoin MacNeill, Phases ofIrish Histor (Dublin, 1937), s. 324-5
13 G. A. Hayes-McCoy, Irish Battles (Londra, I969), s. 48-53; Hayes-McCoy, Scots Mercenar Forces, s.
23-5,
ss.
73
I4 Hayes-McCoy, Insh Battles, s. 48-67; John Dynmok, A Treatice ofIreland, der. Rev. Richard But
ler (Dublin, 1842), s. 7; Londra, Public Record Office, State Papers, rlanda, St. Leger'den krala, 6
Nisan 1543, SP 6ofii/2 (bundan sonra SP olarak ksaltlacak).
15 Hayes McCoy, Scots Mercenary Forces, passim; Michael Mallett, Mercenaries and Their Masters: W ar
fare in Renaissance Italy (Totowa, NJ, 1974), s. 25-50; William H. McNeil, The Pursuit ofPower:
Technology, Armed Force, and Society since A. D. 1000 (Chicago, 1982), s. 77
I6 Londra, Lambeth Palace Library, Carew MSS, Sir Henry Sidney'den Sir Francis Wals1ngham'a, I
Mart I583, c. 601, s. 89; Parker, "Military Revoluton", s. I96.
17 Sir Charles Oman, A Histor ofthe Art ofWar in the Sixteenth Century (New York, 1937), s. ro5-
207; Howard, W ar in European History, s. 26-8, 33; Parker, "Military Revolution", s. 207; J. R. Hale,
NOTLAR VE KAYNAKA
W ar and Society in Renaissance Europe, 1450-1620 (Londra ve New York 1985), s. 46-74; Gerald de
Gaury, The Grand Captain, Gonzalo de C6rdoba (Londra 1955), s. 83-6.
18 Howard, W ar in European History, s. 26-7, 34, 37; J. R. Hale, "The Early Development of the Bas
tion: A Italian Chronology, c. 1450- c. 1534", J. R. Hale et al. (der. ), Europe in the Late Middle Ages
iinde (Evanston, II, 1965), s. 466-94; Michael Roberts, "Gustav Adolf and the A of W ar", Mic
hael Roberts (der.), Essays in Swedish History iinde (Minneapolis, MN, 1967), s. 56-8.
19 Roberts, "Gustav Adolf', s. 59; Oman, Art ofW ar in the Sixteenth Century, s. 229-43.
20 H. C. B. Rogers, Weapons ofthe British Soldier (Londra, 1960), s. 45-53; George Gush, Renaissance Ar
mies, 148o-65o (Cambridge, 1982), s. -12; J. R. Hale, "Gunpowder and te Renaissance: A Essay i
te History ofldeas", C. H. Carter (der.), From the Renaissance t the Counter- Riormation: Essays in the
Honor ofGarett Mattingly iinde (New York, 1965), s. 4; Roberts, "Gustav Adolf", s. 59; Howard, W ar
in European History, s. 34; Theodore Ropp, W ar in the Modem World (New York, 1962), s. 27.
21 Gush, Renaissance Armies, s. 109.
22 Hill, Celtic Waiare, passim; Hale, "Gunpowder", s. 120-1; C. G. Cruickshank, Elizabeth's Army (2.
bs. Oxford, 1966), s. .
23 Cyril Falls, Elizabeth's Insh Wars (Londra 1950; yeni bs. New York, 1970), passim; Hayes-McCoy,
Irish Battles, passim; Rev. George Hill, An Histarical Account ofthe MacDonnels ofAntrim ( Belfast,
1873), s. 132-40; J. Michael Hill, Fire and Sword: Sorley Boy MacDonnell and the Rise ofClan Ian
Mor, 1538-1590 (Londra, 1993), s. 77-122; Shane O'Neill'den Lord Justice'e, 2 Mays 1565, SP
63/13/34; Sir William Fitzwilliam'dan Cecil'e, 16 Mays 1565, SP 63/13/38; Shane O' Neill'den Sir
Thomas Cusake'ye, 22 Ma)s 1565, SP 63/13/48;Captain Power'dan Cecil'e, 27 Aralk r6or, SP
63j210j26o; Lord Mountjoy ve Konsey'den Lord Chancellor ve Konsey'e, r Ocak r6o2, SP
63j210j1, I; Captain Wynfeld'den Cecil'e, 25 Aralk r6or, SP 63/209/255; NLI, MS 669, f. n.
24 Parker, "Military Revolution", s. 206-7; Michael Roberts, "The Military Revolution, r56o-r6oo",
Roberts (der.), Essays in Swedish History iinde, s. 196; Gush, Renaissance Armies, s. 106-o.
25 Roberts, Military Revolution, s. 33-4; Roberts, "Gustav Adolf', s. 52.
26 Roberts, "Gustav Adolf', s. 6o-2, 65-70; Roberts, Military Revolution, s. 33-4; Gush, Renaissance
Armies, s. 3; Theodore A. Dodge, Great Captains, Gustavus Adolphus ( Boston ve New York,
1895
.
s. 42-4
-
27 David Stevenson, Alasdair MacColla and the Highland Problem in the Seventeenth Century (Edin
burgh, r98o), passim; Roberts, "Gustav Adolf', s. 74; Stuart Reid, The Campaigns ofMontrose: A
Military Histor ofthe Civil W ar in Scotland, 1639 to 1646 (Edinburgh, 1990), s. 58 ve passim.
28 Hill, "Origins and Development of the ' Highland Charge' ".
29 Ibid.
30 Stevenson, Alasdair MacColla, passim; Hill, "Origins and Development of the 'Highland Charge'".
31 Roberts, "Gustav Adolf' , s. 75; Hill, Celtic Waiare, s. 45-150; Tmgeneral Hugh Mackay, Memoirs
ofthe W ar Carried on in Scotland and Ireland, 1689-1691, der., Maitland Club (Edinburgh, 1833), s.
51-2. 18. yzyln ortalarnda yeterince talim grm bir asker ortalama sava alan koullar alhn
da akmakl tfeini, barut ve mermiyle doldurma ve ateleme grevini iki ya da kez gerekle
tirebiliyordu. H. L. Blackmore, British Military Firearms, 65o-85o (Londra, 1961), s. 277; H.
Bland, A Treatise ofMilitary Discipline (Londra, 1727), s. 19-34.
TOP, TF E K VE SNG 277
32 Hill, Celtic Waare, s. 45-150. Killiecranke'de rlanda hcumunun amansz etkisine ilikin bir
betimleme iin bkz. Henry Jenner (der.) , Memoirs ofthe Lord Viscount Dundee, the Highland Clans,
and the Massacre ofGlenco and ete. (Londra, r9o8), s. 20: "Pek ok . . . subay ve askerin kafatasnda
ve boynunda, bazlannn gslerinde kesikler vard; bazlannn kafatas kulaklarnn zerinden
kesilmiti . . . Bazlarnn vcudu tek bir vurula aprazlama kesimit; mzraklar ve kk kllar
jilet gibi kesiyorlard. " Kralln Sava srasnda sko alanna dair yeni ve kapsam bir al
ma iin bkz. Reid, Campaigns Of Montrose, passim.
33 Steven Ross, From Flintlock to Rife: Infantr Tactics, 1740-1866 (londra, 1979), s. 33 valye
Folard'n kollada ilgili fikirleri iin bkz. J. Colin, L'Infantrie an XVIIle siecle: la tactique (Paris,
1907), s. 36-8.
34 J. A. H. Guilbert, Dqnse du systeme de guerre modere au rqtation complette du systeme de M . . . . D
. . . . (Neuchatel, 1779), c. I, s. r69-7r.
35 Christopher Duf, The Militar Experience in the Age ofReason (Londra ve New York, 1987) s. 199
36 Hennan Maurice de Saxe, Reveries or Memoirs upon the Art ofW ar, ev. W. Faucett (Londra, 1757),
alnh, Geoffrey Simcox (der.), War, Diplomacy, and Imperialism 1618-1763 (New York ve Londra,
1973), s. 187-8.
37 W. Dalrymple, Tacticks (Dublin, 1782), s. n3, ev. J. F. Puysegur, Art de guerre par principes et par
regles, 2 c. (Paris 1749), c. I, s. 227.
38 Roberts, "Gustav Adolf', s. 75; B. P. Hughes, Firepower: Weapons Efectiveness on the Battlqeld,
163o-185o (Londra, 1974), s. ro-n; David Chandler, Te Art ofW aiare in the Age ofMarlborough
(New York, 1976), s. n5; III. William dneminde ngiliz ordusunun geliimine ilikin kapsaml
bir inceleme iin bk. John Childs, The British Army ofWilliam III, 1689-1702 (Manchester, 1987).
39 Hill, Celtic Waare, s. 54, 64-79; Paul Hopkins, Glencoe and the End ofthe Highland War (Edin
burhg, 1986), s. 157-61; The Marchioness ofTullibardine (der. ), A Military History ofPerthshire, 2
c. (Perth, 1908), c.I, s. 266; John Spalding, Memorialls ofthe Trubles in Scotland and in England, A.
D. 1624- A. D. 1 645, der., Spalding Club, 2 c. (Aberdeen, 1850-51), c. II, s. 444-5; George Wishart,
The Memoirs ofjames, Marquis ofMontrose, 1639-1650, der. A. B. Murdoch ve H. F. M. Simpson
(Londra, 1893), s. 85; Patrick Gordon, A Short Abridgement ofBritane's Distemper, fom the yeare of
Gad 1 639 to 1649, der., Spalding Club (Aberdeen, 1844), s. ro1-2.,
40 Chandler, Art ofWaare, s. 127-8; F. G. Bengtsson, Charles XII (Londra, 1960), s. 85-90.
41 R. Ernest DuPuy ve Trevor N. DuPuy, Te Encyclopedia ofMilitar Histor from 3500 B. C. to the
Present (2. gzden geirilmi bs. New York, 1986), s. 6o8-12; David Chandler, Marlborough as
Mlitar Commander (New York, 1973), passim; C. T. Atkinson, Marlborough and the Rise ofthe
British Army (New York ve Londra, 1921), s. 222-36, 285-97, 339-44, 398-4o6; Bland, Treatise of
Military Discipline, s. 8o.
42 Parker, "Miltary Revolution", s. 213.
43 Duff, Militar Experience in the Age ofReason, s. 168; M. S. Anderson, W ar and Society in Europe
ofthe Old Regime 1618-1789 (Leicester ve New York, 1988), s. 36-45; Ropp, W ar in the Moder
World, s. 30-1; Chandler, Art ofWaare, s. 1415.
44 Hill, Celtic Waare, s. 2-4, 17, 22-44, 45-63, 64-79, 80-99, 127-56; Katherine Tomasson ve Fran
cis Buist, Battles ofthe '45 (Londra, 1962), s. 67-9.
NOTLAR VE KAYNAKA
45 Hughes, Firepower, s. ro-n, 26, 35-6, 81-5; Hill, Celtic Waiare, 140-50; Jeremy Black, Culloden and
the '45 (Londra ve New York, 1990), passim.
46 eviri, J. A. H. Guibert, Essai general de tactique, 2 c. (Paris, 1772), c. I, s. 216.
JEREMY BLACK j DEVRM VE NAPOLEON SAVALAR!
Bu blmn ilk tasla iin yaphklan yorumlar nedeniyle Owen Connely, Charles Esdaile, Alan For
rest, David Gates, Donald Horward ve Harald Kleinschmidt'e teekkr ederim.
S. P. Mackenzie, Revolutionary Armies in the Moder Era. A Revisionist Approach (Londra, 1997), s. so.
2 S. F. Scott, Response ofthe Royal Army to the French Revolution (Oxford, 1978); P. Wetzler, W ar and
Subsistence: Te Sambre and Meuse Army in 1794 (New York, 1985); J. P. Bertaud, The Army ofthe
French Revolution (Cambridge, 1988); J. Lynn, The Bayonets ofthe Republic Motivation and Tactics
in the Army ofRevolutionary France, 1791-94 (2. bs. Boulder, CO, 1996); T. C. W. Blanning, The
French Revolutionary Wars, 1787-1802 (Londra, 1996).
S. Wilkinson, The Rise ofGeneral Bonaparte (Oxford, 1930); W. G. F. Jackson, Attack in the West.
Napoleon's First Campaign Re-Read Taday (Londra, 1953).
4 A. Forrest, Canseripts and Deserters. The Army and French Society during the Revolution and Empire
(Oxford, 1989).
D. Chandler, Te Campaigns ofNapoleon (Londra, 1966); G. Rothenburg, TheArt ofWaiare in the
Age ofNapoleon (Londra, 1978); J. R. Elting, Swords Araund a Trone: Napoleon's Grande Armee
(New York, 1988).
6 O'Connelly, Blunderingto Glory: Napoleon's Military Campaigns (Wilmington, DE, 1987), s. r-2; M.
Glover, The Napoleonic Wars: An Illustirated History (Lawrence, KS, 1994), s. 93
7 R. M. Epstein, Napoleon's Last Victory and the Emergence ofModer W ar (Lawrence, KS, 1994), s. 182.
8 C. Duffy, Austerlitz (Londra, 1977).
9 M. Raeff (der.) , Te Diary ofa Napoleonic Foot Soldier (Londra, 1991).
ro Chandler, Campaigns ofNapoleon, s. 952.
r Bk. T. Cornell, "The Military Revolution, Effectiveness, Innovation, and the Duke of Welling
ton", Te Consortium on Revolutionary Europe 1750-185o. Selected Papers, 1996 (Tallahassee, FL. ,
1996), s. 2509
ToP, T FEK VE SNG 2
79
KATKIDA BuLUNANLAR
GABOR AGoSTON
Washington DC. Georgetown niversitesi Tarih Blm'nde Osmanl tarihi yardmc profesr.
1998' e kadar, Budapete Etvs Lorand niversitesi'nde Osmanl ve Macar tarihi dersleri verdi.
THOMAS F. ARNOLD
Yale niversitesi'nde yardmc tarih profesr. Doktora derecesini 1993'te Ohio State niversite
si'nden ald. Rnesans'tan bu yana geometrinin Avrupa askeri kltr zerindeki etkilerini inceleyen
bir kitab tamamlamak zere.
RoNALD G. AscH
Osnabrck niversitesi'nde erken modem tarih profesr. Komu Mnster niversitesi'nde birka yl
ders verdi. Yaynlar: Der H ofKarls I. Von England. Politik, Provinz und Patronage, 1625-1640 (1993) ve
The Thirty Years W ar. The Holy Roman Empire and Europe 1618-1648 (1997). Editrln yapt ya da
editrleri arasnda yer ald kitaplar: Politics, Patranage and the Nobility, The Court at the Beginning of
the Moder Age, c. 1450-1650 (1991) ve Der Absolutismus-ein Mythos? Strukturwandel monarchischer
Herrschaf ca. 1550-1700 (1996).
JEREMY BLACK
Exeter niversitesi'nde tarih profesr. Aralarnda, Culloden and the '45 (1990), W ar for America (199I),
A Military Revolution? Militar Change and Govermental Development, 1550-18oo (1991), European W ar
fare 16601815 (1994), Why Wars Happen? (I998) ve W ar and the World 1450-2ooo'in (1998) bulunduu
29 kitabn yazan. Aralannda W ar in the Early Moder World'n (1998) yer ald 12 kitabn editrl
n yapt ya da editrleri arasnda yer ald.
BRIAN L. DAVIES
San Antonio Texas niversitesi'nde yardmc tarih profesr. I7 yzyl Rus toplumsal tarihi uzman.
Yaknda kacak State Power and Community in Early Moder Russia'nn yazan. Halen Rusya'nn Krm
Hanl ve Osmanl mparatorluu'yla yapt savalara ilikin bir monograf zerinde alyor.
RICHARD HARDING
Westminster niversitesi'nde ba asistan. Britanya'nn 18. yzylda amfbik gcnn geliimi zerine
eitli makaleler yaymlad. Amphibious Warare in the Eighteenth Century (199I), The Evalutian ofthe Sa
iling Navy {I995) ve Seapower and Naval Warare 165o-183o'un {I999) yazar.
J. MICHAEL HILL
Alabama, Tuscaloosa, Stillman College'de tarih profesr ve Celtic Warare, 1595-1763 (1986) ve Fire B
Sword: Sorley Boy MacDonnell and the Rise ofClan Ian Mor, 1538-159o'nun (1993) yazar.
KNUD J. V. JESPERSEN
Odense niversitesi'nde modem Avrupa tarihi profesr ve Danimarka Kraliyet Saray'nda kraliyet ta
rihyazcs. Eserleri arasnda, 3 ciltlik Gyldendals Denmark historie: Tiden 1648-1730 (I989), 4 ciltlik Det
europaiske hus: Stat og nation, 1500-1870 (I992).
PETER H. WILSON
Sunderiand niversitesi'nde erken moder Avrupa tarihi asistan. W ar, State and Society in Wttem
berg, 1677-1793 (1995); German Armies: W ar and German Politics 1648-18o6'nn (1998).
280 KATKl DA BULUNAN LAR
Di zi N
Ab Abbas (ah) 133, 134
Abukr Krfezi rzs
Adolf, II. Gustaf 24, r87, 194, 197, 198, 2ro,
.
218, 220, 221, 223, 246
Adolphus, Gustavus 30, S7 6o, 61, 6s, 66,
9S
168
Adriyatik 39, 1os
Aeilian so
Ahmed Han 161
.Ahmed Paa (Humbarac) 1S3
Ahmed, III. 149
aknclar 13 S
Akra 36
Alef, Gustave 1S7
Alesia Kuatmas 49
Alexander, I. 248, 2SO
Ali Paa (Tepedelenli) 149
Ali ah r6r
Alsace 68
Altn Ordu Devleti IS4
Amasra 137, 139
Amerikan Bamszlk Sava ror, 231
Amsterdam 69, 239
Anadolu isyanlar I4S
Anadolu Seluklu Sultan rz8
Anglo-Felemenk Savalar 9S II3, ns. II7
Ankara Meydan Sava 131
Antigua 122
Antwerp S7
Apulia 37 39
Arcole Sava 241
arkebz 43, 134, qo
Arnavutluk, Arnavutlar 36, 46,137, I45>I49
askeri devrim 26, 29, 30, 34, 141
askeri giriimci 90
askeri klluk sistemi 130
askeri rnesans 48, s
Aspern-Essling Sava 249, 2so
ateli silahlar 42, 2r8
Auerstadt Meydan Sava 243
Austerlitz Sava 248
Avlonya r38
ToP, T FEK VE SNG
Avusturya Veraset Savalar (1740-48) 90,
I I 9, 49

196,
Axtoma Meydan Sava 199
azab askeri 34, 36
Azak 148, so, 74, 77
Babali 49
Babr mparatorluu, Babrller 43, 33, 134
Badat 39
Bailen Sava 249
Balear Adalar 40,
Baltalar tepesi 23
baltah harbe 46,
Baltk Savalar 89, 196, 200
Banat 149
barut 66
barut devrimi 22
barut fabrikalar 140
barut ithali s
barutlu silahlar 44
Bassano Sava 24
Bavyera 68, 83, 89
Bavyera Veraset Sava 102
Bayard, Pierre de Terrail 44, 48
Bayezid, I. 3r, rp, 13S 38
Belgrad 21, 2s, 37, 96
, 138, 143, 49
Belgrad Bar so
Beneditti, Alessandro 46, 47, so
Berezina Irma 2SO
Bertlier, Louis-Alexander 243
biyolojik sava aralar 4o
Bizerta 38
Black, Jeremy 34, 3S 87, 88
Blenheim Sava 97, 228
Bohemya r8, 20, s6, 67
Bohemya isyan SS
Bonaparte, Napoleon bkz. Napoleon
Bonneval, Comde de bkz. Ahmed Paa,
(Humbarac)
Borodino Sava r86, 2SO
Boschawen 23
Bosna 37, 42, I4S
149
Ba
Bougie 38
Brandenburg G3, 90
Brandenburg-Prusya 8G, 89, 9S
Breisach G2
Breitenfeld Sava Gr, G2, G4, Gs, 2rG, 2r8
Brescia sr
Britanya donannas 23,
Bruce, Edward 213
Budin 139, 142, r4G
Burckhardt, Johannes S4
Burke, Ulick 213
Bursa 132
Byk Kuzey Sava (qoo-2r) 87, n7, 177,
183, 187, 190, 177, 20I
Byrgin, John (Amiral) 123
:
a
Cadiz ro9, n8
Calabria 9, 40
Camperdown Sava r2s
Campo Formio 241
Cape Finisterre Savalar 122
caravel 107
Carlos, Il. r8
Cebelitank n8, n9, 122
Celali isyanlan 143, I4S
cenah saldrs 230
Ceneviz, Cenevizliler 9, 40
Cenova 93
cepheden hucum 230
cerahorlar I3S
Cerbe Sava 40
Ceremilerin isyan rGr
Ceresole Meydan Sava 21G
Cerignola Sava 2IS
Ceuta 38
Cezayir 40
Chandler, David 227
Charles (Aridk) 240,242, 288
Charles, I. ss
Charles, Il. 9S
Charles, IV. Gr, 198
Charles, IX. 140
Charles, V. 4S 49, 2SS
Charles, VIII. 2IS, 217
Charles, XII 24, 9S 227
Christian, IV. 192, 199, 20G, 208
Churchill, John (Marlborough Dk) 228
Cicona, Mattea 41
Cleves dk 53
Colbert, Jeant-Babtiste 9G, nG
Colledon 231
Colonna, Prospero 49
Communeros Ayaklanmas 74
Connelly, Owen 24S
Cope, John (Sir) 230
Cordoba, Gonzalo de 47
Cornwallis, Earl 239
Corvisier, Andre Gs
Culloden Sava 22G, 231
Cumberland 230
akmakl tfek 24, r3s. rGG, 172
aldran Meydan Sava r38
erov, A. V. 157
eme Sava I2S
ift azl kl 219
in 44
Dalrymple, Campbell 233
Danimarka-sve Savalan (rG43-4s, rG52-Go,
rG75-78) II5, rq, 195
destur-i Rumi 134
devirme sistemi r3r
Din Savalan rG, 20, 74
Diyarbakr 138, 142
dkmhaneler 139
Dokuz Yl Savalan (rs94-rGo3) p, nG, n7,
I20, 22G
Drt Gn Sava II4
Drake, Sir Francis ro9
Dresden Sava 251
Efak 149
Eri 143
el silahlar r G G
Elizabeth, I. 9
Epominandas 49
Erik, XIV. 198
Erzurum 142
Eugene (Prens) 77
Euler, Leonhard 28
eyalet askerleri r3G
Di zi N
a
Da
Ef
Fa
Falkirk Sava 2n, 230
Falkland Adalar I2S
Famese, Alessandro (skender) 49
Fas 38, 41, 43, 138
Fazl Almed Paa (Kprlzade) 141, 146
Felemenk flolar n7, n8, I2S
Felemenk isyan 31, 109
Felemenk ordusu 31, 6o, 6
Felemenk Sava 86
Felemenk Seferi 82
Ferdinand, I. 6
Ferdinand, II. S4
Filistn 36,
Finlandiya 196
Finlandiya Krfezi 24
Frat 131
frkateyn 24, n
fitilli tfek 43, 3s, So
Planders n, n7, 144
Fontoney Sava 76
Fomovo Sava 2IS, 217
Fransz Devrimi 9, 14, 6, 78, 91, 231, 233
Fransz Din Savalan 9, 52
Fransz flolar n8, 124
Fransz istilas 149
Fransz komuta sistemi 248
Fransz korsan gemileri no, n8, 123
Fransz lejyonlar so
Fransz milis birlikleri 19
Fransz piyadesi 41, 6s
Frederick, II. (Byk) 14, 24, 2s, 90, o, 2
44,
229, 23S 246
Fredrikshamm Bar 196
Freiberg Sava o
Friedland Sava 248
Friedlingen Meydan Sava 97
Friuli 37
Ga Gabbard Sava n4
Galata 138
Galya Sava 49
Gelibolu os, 138
Giray Han 66
ToP, TFEK vE SNG
Girit Savalar 141, 146
Gonzaga, Francesco (Mantua Dk) 48, S2,
S3

s8
Granada 38
Grande Armee 248
Grenelle 238
Gribeauval, Jean de 236
Gritti, Andrea 138
Grossbeeren 2SI, 252
Gueterias Sava n2
Guicciardini, Francesco 49
Guilbert, Jacques Atoine Hippolyte (Kont)
22S, 23!, 233

23S 237
Gustaf, X. Charles 200
Gustav, lll. 13
Gyr 143
gherile 140, 6o
glle 139
Haova 42,
hafif piyade 79
hafif Svari ro o
Haiti 241
Hale, J. R. 217
Halep 138, 142
Hall, Bert 3S
Hannibal 49
Hanover 17, 89
Hanover piyadesi 76
Hansa Birlii o4, 191, 208
hareketli kale 67
Hasan (Uzun) 134
Hasan Paa (Abaza) 146
Havana 122, 123
Hayes-McCoy, G. A. 214
Hazar Denizi p
hedefe at 99
Heilborn Birlii 69
Henry, IV. S3
Henry, VIII. s
Henry, VIII. s, 214
Herberstein IS9
Hessen-Kassel 89
Hicaz 138
Hindistan 24, 122
Ha
Hint Okyanusu ro7
Hoche, Lazare 240
Hochkirch Sava ro
Halenlinden Sava 247
Hondschoote Sava 241
Hoste, Paul 28, 235
Howad, Michael s
Huguenotlar 56, 7, 90
i b
brahim Mteferrika 152, 53
nebaht 40, 41, 79, os, o9
ngiliz deniz gc 126
Ingiliz ordusu 84, 87
ngiliz piyadesi 76
ngiliz uzun yayl askerleri 2n
ngiltere Sava 55
ran 43 44
ran ordusu 138
ran Savalan 141
sfendiyarou Beylii 137
skandinav Birlii 9r
skender Bey 137
s ko mzrakllar 3 5
sko ordusu 87
smailov, A. V. 73
spanyol arnadas n2
spanyol haff svarisi 46
spanyol kadrga filosu 40
spanyol kalyonlar III, n3
spanyol piyadesi 47, 6o
spanyol Veraset Sava 22, II7,n8, r2o, 227,
228
stanbul 4o, 43, ro4, os, 37
stanbul kuatnalar 32
sve Krall 191
sve ordular 24
sve Ordusu 66
sve piyadesi 6o
svire mzrakllar 3 5, 4 7
svire tarz piyade taktkleri 49
svireli mzrakllar 3 5
talyan devletleri 46
talyan savalan 46
talyan tahkimat sistemi 46
ivan, III. I54 rs6, I57 rs8. I59 rso
ivan, IV 6, r62, r66, r67, 69, r87
Jamaica 122
James, II ro, 17, 87, 23, 231
Jankov Sava 62
Japonya 44
Jemappes Sava 239, 241
J e na Sava 248
J oseph, II. 8o
Jourdan, Jean-Baptiste 240
kadrga 24, I04, IOS,I06, 107, 20
kadrga flolan rr6
Kahire 138
Kalmar Birlii 190, 92
Kalmar Sava 93, 206
Kalmuklar 179
kalyonlar no
Kandiye 140, 146
Kanije 46
Kanije Eyaleti 43
Karamanolu Beylii 37
Karamanoullar 32
Karaosmanolu Ailesi 49
Karelian cephesi 74
Karlofa 48
Kasmov Hanl 6
Katerina, II. 83
Kazak Ordular 6s
Kazaklar 79
Kazan 64
Kazan Hanl r6, 66
Kazan Kuatnas 63
Kefe 37
Kelt ordular 24
Kelt piyadesi 22
Kelt savalar 6, 230
Kbrs 39
Kiel Bar 96
Killiecrankie Meydan Sava 227
kimyasal sava aralar 140
Kinsale Sava 209
Krm 37, so,p
Krm Hanl 2, 8s
Krm Tatarlar 57, so, 72
Kirpinikov, A. N. 57
Kzl Deniz 38
Kliyoevskiy 79
Ja
Ka
Di zi N
Kmelmitskiy isyan 174
Knockdoe Meydan Sava 223
Koalisyon Sava, nc (r8os-o7) r82, 247
Kopenlag Bar I9S
Korfu Kuatmas 39
korsan gemileri r22
korsanlar n
Kosova Sava 132
Kuds 79
kul-devirme sistemi 131, r36
Kulm 251
kuatma savalan r46
Kuum Hanl r66
Kutsal ittifak 141, r48
Kutsal ttifak birlikleri r46
Kutsal ttifak Sava (r683-99) 146
Kutsal Roma Germen mparatorluu 4S, 52,
S4
.
ss
.
s6, 68, 89, 93
Kutuzov r84
Kuzey Yedi Yl Savalar (rs63-70) 190, 199,
206
kk kalibreli silahlar IS9
Kk Kaynarca Bar so
la
La Hogue Savay n9
La Noue, Franois 41
lamc birlikleri 93
Lagos Sava 23
Laney Meydan Sava 222
Latin yelkeniisi ro7
Laupen Sava 2n
Lefkoa 39
Leghor ro7, ro9, n8
Leipzig Sava 2sr, 252
Livy 50
Lizbon n8
Lobositz Meydan Sava 97
Lochaber baltas 219
Lodi Sava 241
Louis, XIII. s6, s8, 59
Louis, XIV r8, 19, 28, 77, 86, 90, n6, n8,
II9, I9S, 242
Louis, XVIII. 252
Ltzen Sava 6r, 62, 251
Lynn, John A. I3, q, s, 65
ToP, TFEK VE SNG
Macaristan cephesi 142
Macaristan snr kaleleri 142
Maccolla, Alexander 222, 227
MacDonell, James 219
MacDonnell'ler 222, 223
Machiavelli, Nicolo 49, so
Mahan, Alfred Thayer (Kaptan) n6
Malaga Sava n9
Malplaquet Sava 99
Malta 39 4I, ros, ro8
Malta Kuatmas 38, 39
mancnk 44
Mansfeld, Kont Erst von 67
Mantegna, Andrea 49
Mantua 48, sS
Mantuan Sava 71
Marengo Sava 246, 247
Marignano Sava (r5r5) 215, 217
Marlborough 229, 246
Marlborough Dk 77
Mathias 54
Maurits (Nassau Kontu) 31, so, 51, 2IO, 2I2,
220, 22I
Maximillian (Bavyeral) 57, 68
Maximillian, I . 45
Maximillian, II. 31
Mazepa, ivan 8, I7S
Medine 149
Mehmed Ali Paa 149
Mehmed Paa (Kprl) 141, r46
Mehmed, I. 132
Mehmed, II. (Fatih) 37, 134, 135, 136, 137, r6o
Mekke 149
Mekke erif r38
Melilla 38
Memlk 38
Memlk emirleri 149
Memlk ordusu r38
Memlukler 41, 241
Mercidabk 138
mermi atan salra topu 231
Mezokerestzes Sava 42
Minden Sava 235
Minarka 22, n8, 122, 125
Minarka Sava 123
Ma
Miras Sava 86
miri levendat so
Msr'n fethi ro s
Moollar 42, 44
Moha 37, 43, 146
Moha Meydan Sava 135, r38
Moha (kinci) r46
Molleswort, Robert 203
Mollwitz Meydan Sava 98
Mondovi Sava r8, 24r
Monferrat blgesi 53
Montrose, Hames Graham 227
Mora Yanmadas r37
Moreau, Jean 247
Morgarten Sava 2rr
Moskova r55, r6o, 250
Moskova piyade alay r75
Muhlberg Sava (r547) 2r6
Murad, I. r32
Murad, II. r32, r35
Murray, Lord George 23r
Mslman korsanlar 40,
Mustafa Paa (Kara)
Mustafa, Il. r49
Mustaribler 40,
Mnster 56
msellem rv
Ia Napoleon 9, ro, r2G, r82, 237, 240, 242, 243,
245 24G, 248, 249

250, 25
I
, 252, 253
254
Napali 20, 2r, 38, 47
Napali topu okulu 28
Narva Sava r78, 227
Navarino Sava 27, 4r
Nelson, Horatio r24, r25
Nice 40
Nibolu (Nikropolis) Sava 4r
Nizam- Cedid r53
Noailes, Franois de r4o
Nogay aknlan r72
Normandiya 72, 2r3
Norve 54
Novgorod r58, r6o
Nrdlingen Sava 3r, 6r, G2, G3
286
Nrdlingen Sava G9, r99
Novi Sava 242
Nu-Pieds [yalnayaklar]Ayaklanmas 72
O'Donnells, Tryconnel 2r9 O
O'Neill, Hugh 209, 2r9
O'Neil, Shane 209, 2r8, 2r9, 223
Olivares, Conde Dk 59
Oman, Charles 42
Ordurman Sava 4r
On Yl Savalan (r554-66)r 72, 175, r76
Oran 38
Osman eli r28
Osman, I. r28
Osmanl aknclan 37
Osmanl askerleri rsr
Osmanl donannas r37
Osmanl gl r33, r37
Osmanl hilal biiminde saldr dzeni r3G
Osmanl mparatorluu, Osmanllar, Osmanl
Trkleri rs, rG, 36, 37

38, 4r, 42, 43 ros,
r25, r28, r29, r31, r34, r3G, r87
Osmanl ordulan 44, rso
Osmanl tehdidi 44,
Osmanl trar sistemi rG2
Osmanl topu gc r35, r38
Osmanl tfekisi rG3
Osmanl ynetimi 142
Osmanl-Rus Sava (r678-8r) r46, 172, r7G
Osmanl-Rus Savalan r85
Osmanl-Venedik savalan ro5
Otranto Kuatmas 37,
Otuz Yl Savalan (rGr8-48) 52, 55, 5G, 57, Go,
Gr, 62, GG, 7r, 72, 78, 83, 8G, r4G, r89,
r94, r95, 202, 206
Oxenstierna, Axel r89, r97, 205
zbekler 43 z
Panipat Sava 43 Pa
Papak Devletleri 2r
Parker, Geoffrey 23, 30, 3r, 32, 33, 34, 35, 36,
Gr, r8G, 228
Parma ro
Pavia Sava 2r5, 2rG, 2r8, 254
Di zi N
Pavia Meydan Sava 2S4
Pazvantolu (Vidinli) 49
Pepys, Saruel 6
Petervaradn 49
Petro, !. (Byk) o, 9, 2
0, so, 63, 77, 78,
8o, 8, 82, 83, 8s, 87
Petro, IV. Gospodar Rares (Moltavyal) 6
Petrovna, Elizabeth 83
Pett, Peter no
Piave 37
piyade o, JI
piyade birlikleri 34
piyade rstahfz 36
Polonya 6, S3 93, 48
Polonya ordular 24
Polonyasve Sava, Birinci (6oon) 26
Polonyasve Sava, kinci (67-29) 26
Polots 63
Poltava Sava 79, 227
Polybius so
Polye Meydan Sava 32
Pontus mparatorluu 37
Prag Sava 2s, 96
Prag Bar S7 68
Prestonpans Sava 230
Preveze Sava 40
Prsya ordusu 98
Prut so
Pskov 6o, 68
Qu Quebec 2o
Quilberon Krfezi Sava 23, 24
Ra Ravenna Sava 47, 27
Reggio 40
Reid, Stuart 222
Rline S3
Richelieu s8, S9 7
Ridaniye Meydan Sava 38
Robers, Michael 3o, 3, 32, 33, 34, 42, 6o,
86, 96, 97, 98, 209, 22, 223
Rocroi Sava 64
Rodger, Nicholas 12, 13
Rodos Adas 37
Rodos valyeleri 38
ToP, T FEK VE SNG
Rogers, CHfford 3S
Rosbach Sava s, 23s
Rotlenberg, Gntler E. 34
Rudolf s4
Rumiantsev 24, 83, 84
Rus donanras ns, I2S
Rus piyadesi 83
Rus topusu 83
Rus-sve sava 96
Rus-Japon Sava (904-9os) 96
Rusya ordular 24,
Safevi mparatorluu; Safeviler 44, 128, 33,
34
Safiyeddin (eyh) 28
Sakz Adas 138
Salaranca Sava 250
Sanuto, Marin 47
Sardunya 22
Sardunya Adas 20
Savoy-Piedrond 90, 94
Saxe, Maurice de (Mareal) 24, 27, 77, s3,
22S, 226, 23S 236, 239
Scheld Irra S7
Scheveningen Sava II4
Sekban birlikleri 44, 4s
Selim, Il. 138
Selim, III. 1S3
Selim'in topusu 138
Serpach Sava 2II
Sforza, Francesco (Milano Dk) 49
Sicilya n8
Sicilya 20, 38, n8
Silezya 67
Sinop Sava 4,
spahiler JI, 135
Srp Ayaklanmas 149
Smolensk Sava 74
Songhai 43,
Sound halici 9S III, n s, II7, n8
Southwold Sava II2
St. James Gn Sava n4
St. Jean valyeleri 37, 38, os
Steenkerke Sava 228
Stevenson, David 222
Sa
Stockach Sava 242
Stuart, Charles Edward 2n, 23
Sudan 4
Sleyman, I. (Kanuni) 43, p, 38, 139, 14
Suudi emirleri 49
Suvorov 24, 180, 83, 84, 242
Ta tabur cengi 134
tabur topu oo
tahkmat 40
Talavera Sava 2SO
Tartaglia 28, S1
Tatar aknlan 16s, 73
Tatarlar s9, 162, 66, 179
Temevar 42, 49
tmarl sipahi 3, 34, 48, so
Tilly, Kont Johann 61, 199
Toktam 1S9
Taranbay 38
top 43, 44, 4S oo, o7, 132, r66, 182
topu 42, 93, r3r, 8o, 2S2
Toulouse Sava 2S2
Trablus 38
Trachenburg Plan 2sr
Trafalgar Sava 124, I2S
Transilvanya S2, 143, 148
Transilvanya Sava 141
Trebbia Sava 242
Tudor hanedam 2r?
Tunus 38, 40, 4
Turin Sava 96
Tushino 69, 173
tfek 98, 221
tfek at 9 9
Tfeki Bakanl 63
tfekiler 66, 67
tfekli askerler r63
tfeng s9
tfenki atllar 13 6
Trk, Trkler r6,
24, 2S, 36, 37, 39, 40, 4S
S1,
87, oi, IOS, 109, 184
Tver rs4, IS9
Uk
Ukrayna r8
Ulm Sava 243, 247
Uyvar 46
288
Valmy Sava 239
Vasiliy, II. rs4, s7, s8
Vasiliy, III. rs4, s7, s8, 1s9
Venedik r6, 39, 4, 46, 47, so, 93, 94, ros,
107, 109, 138, 48, 149
Venedik gizli servisi 4o
Verrier, Frederique 48
Vervins Bar 52
Victor Amadeus, II. (Savoy-Piedmontlu) 18
Vimeiro Sava 249
Vitoria Sava 252
Viyana 2s, 37, 87, 144, r46
Viyana kuatnas 79
Wagram Sava 244, 249
Wallenstein, Albrecht von 20, 61, 6s, 68
Waterloo Meydan Sava 2S3, 2S4
Wattignies Sava 239
Weimar, Berrhard von 67, 68
Wellington, Arthur Wellesley 2S3
White Mountain Sava (216)
William, III (Oranjl) 17, II9
Yank 143
Yano, Hnyadi 34
Yanya Aslan 149
Yedi Yl Savalan (17s6- 64) 90, 98, 99, 123,
124,
1
49, 184, 23, 23S, 236,
yeni eri 130
yenieri tfekileri 138
yenieriler 134, r3s, so
Yunanistan 46, 149
Zapolya, Jan (Prens) 16r
Zenta Sava 2S
Zigetvar Kuatnas 39
Zitvatorok Bar Andamas s2, 143
Zonclio Deniz Sava 37, 40
Zutphen Sava (rs86) 216
Di zi N
Va
Wa
Ya
Za