JEAN-JACQUES ROUSSEAU'NUN "BLMLER VE SANATLAR STNE SYLEV" ADLI ESERNDE BLMSANAT-ERDEM LKS

Ahlak felsefesi, insan yaamnn ahlaki boyutu ile ilgilenir. nsan yaamnn deerleri, ilke ve yarglar Ahlak Felsefesinin konularn oluturur. Ahlak ise, insanlarn birbirleriyle ya da devletle olan ilikilerinde ortaya kan ve yaplmas beklenen davranlardr.*1+

Bilimlerin ve sanatlarn gelimesi ahlakn dzelmesine yardm etmi midir?*2+ Rousseaunun eserlerindeki tezlerini zetledii ve yazarlk kariyerinin dnm noktas olan eseri, Bilimler ve Sanatlar zerine Sylev adl eseridir. Ahlak-Bilim-Sanat ilikisini irdeledii sylevi ile ve dier eserleriyle Rousseau ahdamar olarak nitelendirebileceim nl soruya Hayr cevabn vermi ve fikirlerinde hibir zaman sapmayarak, ilerleyen zamanlarda da bu fikirleri geniletmeye ve kantlamaya adeta kendini adamtr.

Dijon akademisi tarafndan sorulan Bilimler ve sanatlarn gelimesi ahlakn bozulmasna m, dzelmesine mi yardm etmitir? sorusuna cevap arayan yarmann rndr bu sylev. Eser, Rousseauya gre cokunluk ve gllk doludur. Mantk ve dzenden yoksundur. Eserleri arasnda l, uyum ve akl yrtme konusunda en zayf olandr. zgrlk, kendine yetmenin verdii huzur ve mutluluk, erdem, servet ve hretin hilii gibi duygularla yazlm olan bu eserin dl kazanmas, Rousseaudaki gven ve azmi perinlemitir.

n nedir ki? te ben nm u zavall esere borluyum. Bana bir armaan kazandrm ve adm tantm olan bu eser, nihayet orta halli bir yazdr; hatta diyebilirim ki bu kitabn en zayf paralarndan biridir. (Bu sylev o zaman Rousseaunun iki roman ve dier sylevi, Emile, Contrat Social, La Nouvelle Heloise ile bir arada baslmtr.) Bu ilk yaz yalnz deeri kadar rabet grm olsayd, onu yazan adam nice felaketlerden kurtulmu olurdu. Fakat layk olmadm bu eref yznden insafszla uramam gerekiyormu. *3+ Rousseauya gre, sylevde zerinde durulan konu insann mutluluu iin elzem olan konudur. nsan zamann tesinde yaamay setiyse, toplum fikirleri ve memleket kurallarna baml yaam seen insanlar iin yazmamaldr. Ki bu kesime kibar aydnlar ve gzde yazarlar girer. Rousseau bu kiilerce beenilme endiesi tamamaktadr. Soruya olumsuz cevap veriinin ho karlanmayacan dnmekte ve bunu Cret etme olarak nitelendirmektedir. Bir akademide bilgisizlii vmek ve hi bir ey bilmeyen, bilmedii iin de utan duymayan adamn tarafn tutmu biri olarak, bilim ve sanatn ahlakn geliimine deil de bozulmasna yol atn savunmu olmay cret olarak grmektedir. Burada yaplan bilimi yermek deildir, erdemi savunmaktr. Bilginlerin bilime verdikleri deerden daha fazlasn, iyi insanlar iyilie, drstle vermektedir. nanlarda korkuya yer yoktur, sylem ekli korkutabilir. Sonu olarak, kazanlacak gerek armaan kalpte huzurdur.

1749lu yllarda Avrupa lkeleri, bilgisizlikten beter bir bilim taslann egemenlii altndaydlar. En doal evrim belki de Edebiyat, yazma sanat, dnme sanat tarafndan gerekletirildi.

Ruhun da vcut gibi ihtiyalar vardr. Vcudun ihtiyalar toplumun temeli, dierleri de ziynetidir. Hkmet ve yasalar, bir araya toplanm insanlarn, birlik ve huzur iinde bir arada yaamalarn salar. Onlar kadar egemen olmamakla beraber, belki onlardan daha gl olan bilim, edebiyat ve sanatlar insanlar birbirine balayan zincirleri ieklerle rter; zgr yaamak iin domu grnen

insanlarn damarlarnda tadklar zgrlk duygusunu sndrr. Onlara klelik hayatn sevdirir; onlar uygar milletler dediimiz topluluklar konumuna sokar. htiyacn dourduu kral tahtlarn bilim ve sanat glendirmitir.*4+ Krallar, parann lke dna kmasn istemez, bu yzden elenceli sanat ve gereksiz ss merakn severler. Bylece klelie uygun ruhlar beslenmi olurlar. Hi bir eye ihtiya duymayan insana boyunduruk vuramazsnz. Boyunduruk altna alma bu ekilde kolaylar. Erdem youn ss ve gsterile beraber yrmez. Servet zevk, gsteri, bolluk gstergesi olabilir. Erdem ruhun gcdr ve ssle alakal deildir. Ss vcuttaki hastal gizlemek iindir. Erdemli adam plak ve kabadr. Saklayacak bir eyi yoktur. Ss erdemli adamn g kullanmasna manidir. Sanat davranlarmz kalplatrr. Kaba ama doal olan adetlerimizi bozar. Ruhun henz bu bozulmadan nasibini almad dnemde insan karsndakini daha iyi anlyor ve endiesiz yayordu. Hoa gitmek adna ortaya atlan zenti davranlar, tm ruhlar ayn kefeye sokmutur. Her nezaket kural beraberinde zorunluluu getirmitir. Olduumuz gibi grnmeyi brakarak, bakalar iin gereksiz nezaket kurallarna uyarak yaamay setik. Bu yzden tek tip adam yetiecektir. Gvensizlik ktl getirecek, itenlik, dostluk yerini korku, nefret, ekingenlik gibi duygulara brakacaktr. Aldatc nezaket, korku, bask, itimatszlk; bilim adn alacaktr. nsan iinden geldii gibi davranmak yerine, iftira yolunu seecek, bilgisizliin yerini inanszlk alacaktr. Sonu olarak bozulma vardr, ruh bozulmutur ve bu yeni deildir. Etki ortadadr.

Sokrates bilgisizlii vyor. Sanyor musunuz ki, Sokrates yeniden dosayd, aramzda yaasayd, bizim bilginlerimiz ve sanatlarmz hakknda baka trl dnrd? Hayr baylar; bu doru adam bizim bo bilimlerimizi de kk grrd. Bizi her taraftan saran kitap ynlarnn artmasna yardm etmezdi: ve kendi rencilerine olduu gibi bizim ocuklarmza da tek yol gstericinin erdemin ansn brakrd. te gzel olan insanlar byle eitmektir.*5+ Erdem bilim yaplmaya balanrsa, her ey mahvolur. Ancak esas zorluk insan bilgili olarak dosayd gerekleirdi. nsan ne kadar az bilirse, o kadar ok bildiini sanr. Bilimsel aratrmalar tehlikelidir. Sonu olumlu bile olsa, bulunan ey acaba iyi bir niyete mi hizmet edecektir? Gerek yrekten mi aranyor? Doru tektir, yanl ise sonsuz biimlere girebilir. sizlikten doan bilim isizlii besler. Bo bilim geri gelmez zaman beraberinde tar. Siyasette de ahlakta olduu gibi , iyilik etmemek ktlk etmektir. Yararl olmayan yurtta zararldr. Bilim ve bilgi olmasayd, daha m az ahlakl olacaktk? Bilim ve teknoloji bize bu anlamda kazan saladlar m?Geliebilecek miydik? Daha m kt olacaktk? Bilimsel sonular ie bu kadar az yaramalarna ramen, devletin parasn smren insanlar oluturmutur. Hrs insana her eyi yaptrr. Bo sanatlar topluluu parlak szleriyle insanlar kandrm ve inanlarn temelden ykarlar. Lks ve bilim-sanat i iedir. Zaman kayd ve lks zararldr. mparatorluklar ancak ahlakla yaar, lks ise ahlakla uzlamaz. Bu lks meselesinde asl dnlecek nokta hangisidir? mparatorluklara gereken parlak ve sreksiz olmak m, yoksa erdemli ve srekli olmak m, mesele budur. Parlak dedim, ama nasl parlak? Ruhlarda parlama istei hibir zaman namuslu olma isteiyle bir arada yaayamaz. Hayr, bir sr kk ve bo kayglarla alalm ruhlarn byk eylere ykselmeleri mmkn deildir. Buna kudretleri olsa bile cesaretleri yoktur.*6+

Kadndaki cazibe, ktlk iin verilmemitir, insanln mutluluu iin verilmitir. Kadnlara verilecek iyi terbiye insanlk iin ok yararl olacaktr. Erkein byk ve erdemli olmasn isteyen kadna erdem ve bykl anlatmaldr, nk erkek kadnn olmasn istedii gibi olacaktr.

lkada sadelik hkm sryordu. nsan tanr i ieydi. Rahat kulbesinde yaam sren insan ktlk balaynca, tanrlar heybetli mabetlere brakt ve terk etti. Sonralar bu mabetlere insan yerleti. Ktlk en son safhaya ulat. Lks artt, mertlik bozuldu. Bilim ve sanat askerlik iin olduu kadar ahlak deerleri iin de zararldr. Anlamsz eitim, gereksiz bilgi insan olumsuz etkiler. Unutulacak eyler yerine, ie yarayacak deerler retilmelidir. Sanat eserleri ahlaksz elerle doludur. Tm bu olumsuzuz deerler ahlakszln yan sra insanlar arasnda eitsizlii de dourmaktadr. Yara yerine iyi yazlm olan eser, namus yerine sanat kimlii olan deer kazanyor. Gzel sylev yetiyor, eref deer bulmuyor. Deerli olan hor grlyor.

Ktlk henz olabilecei kadar byk deildir. Akademiler hem sanat korumak hem de erdemin unutulmasn nleme ihtiyacndan domutur. Akademiler en azndan buralara giren insanlarn daha fazla bozulmalarna engel olacaktr ya da buralara katlmak isteyenler kendilerini dzeltmeye alacaklardr. Akademiler tanr tarafndan derde deva olarak verilmi bir nimet gibidirler.benzetmesini yapmamz sanrm yanl olmaz. Rousseauya gre filozof lmszlk sava vermektedir. Yararl diye niteleyerek alaya ald tlerini yakn evrelerine vermelerini, yine ayn alayc dille ifade eder. En byk filozoflar, bu yararl dersleri yalnz kendi dostlarnza, kendi ocuklarnza verseniz ne olur! Hem siz fikirlerinizin meyvesini daha abuk elde edersiniz, hem de bizim ocuklarmz sizin mezhebinize girmek tehlikesinden kurtulmu olurlar.*7+

nsan aklnn btn sapknlklarna dm olan Yunanllardan eser kalan eserler, Hristiyanlkta matbaann kard utanlacak eserlerin yannda hi kalr. O zaman henz insan kafasnn btn samalarn ebediletirme sanat icat edilmemitir. Ama matbaa sayesinde, Hobbeslarn, Spinozalarn tehlikeli hayalleri hep ortada kalacaktr! Ey nl eserler, krlarda yaayan bilgisiz atalarmzn dnemeyecei yksek kitaplar, haydi siz de, yzylmzn bozulmu ahlakn yanstan daha tehlikeli birok eserlerle birlikte torunlarmza gidin.*8+

Bilim ve sanatlarla uramalarna izin verilecek kimseler, kendilerinde byk ustalarn izinden gitmek ve onlardan ileri gitmek kudretini bulan sayl insanlar olmaldr. nsan zekasnn antlarn dikmek yalnz bu birka kiinin hakkdr. Ama bu insanlarn dehalaryla her eyi amalar isteniyorsa, mitlerini aan hibir eyin de bulunmamas gerekir. Onlar yalnzca byle bir tevike muhtatrlar. Ruh hi farknda olmadan urat ilerin dzeyine gre ykselir veya alalr. Byk adamlar yaratan byk frsatlardr.*9+

SONU

Kendi iimizde bulabileceimiz mutlulua, kendimizi bakalarna beendirmeye alarak ulaamayz. D grnmz ve davranlarmz, yreimizde tadklarmzn tam bir belirtisi ve gstergesi olmaldr ki, gerek felsefe ortaya kabilsin. Nasl olsa insanlara grevlerini retmeye kendini adam bir sr insan var, en iyisi sade kalmak ve iimiz konusunda, yapabileceimizin en iyisini yapmaya almaktr. Daha fazlas gereksizdir.

Erdem basit ruhlarn yksek bilgisidir. Ona ulamak iin nl olmaya, sama eserlerle uraya ya da bakalarnn beenilerine gerek olup olmad sorgulanmaldr. Erdemin ilkeleri yrekte sakldr. Vicdan devreye girer. Gerek felsefe budur.

Bana gelince, doalln gnmzde en byk meziyetlerden olduunu dnrmGereksiz gsteri z bozar. Hayatmz boyunca amacmz bakalarnn dorularna gre yaamak deil, kendi ama, doru ve arzularmzla kimseye zarar vermeden yaamak olmaldr. Teknolojinin hayatmza pek ok katks var. Bu inkar edilemez Ancak, Teknoloji arada srada hayatmzdan karlmal. diye dnmmdr ok kez. rnein cep telefonunuzu en az yirmi drt saat kapatp yaamak, doa ile i ie kitap okumak, yry yapmak, nefes almak, ihtiyacmz olan huzuru bir parack da olsa geri verecektir.

Kaynaka:

J. J. ROUSSEAU - Bilimler ve Sanatlar zerine sylev-ev. Sabahattin Eybolu-Mart 2007. stanbul

[1] http://www.canaktan.org/din-ahlak/ahlak/ahlak-felsefesi/ahlak-felsefesi.htm [2] J. J. ROUSSEAU- Bilimler ve Sanatlar zerine sylev-ev. Sabahattin Eybolu. Mart 2007. stanbul. Sh.V. [3] A. G. E. Sh.1 [4] A. G. E. Sh.8 [5] A. G. E. Sh. 16 [6] A. G. E sh.23 [7] A. G. E. Sh.30 [8] A. G. E.Sh.31 [9] A. G. E. Sh.32