Blm 8 Eanl Denklem Modelleri s

8.1
8.1.1

Eanl Denklem Modellerinin Niteli i s g

Eanl Denklem Modelleri s

Simdiye kadar iinde yalnzca bir Y ba ml de ikeni olan tek denklemli g gs modelleri ele aldk. Bir ya da birden fazla X aklayc de ikeni ierebilen bu modellerde, negs denselli in yn de tanml ve Xten Y ye do ru idi. g g Ancak, gerek hayatta o u zaman basit ve tek ynl bir neden sonu ilikig s sinden sz etmek do ru de ildir. g g De ikenler arasndaki ilikinin iki ynl oldu u bu gibi durumlarda aklags s g yc ve ba ml de iken ayrm gleir. g gs s ste byle durumlarda birden fazla Y ba ml de ikeninin farkl denklemler I g gs aracl yla tanmland eanl denklem (simultaneous equation) modelleg g s rinden yararlanlr. Eanl denklem modellerinde birden fazla karlkl ya da ortak ba ml des s g s giken vardr ve bunlar arasndaki ilikiler birden fazla denklem kullanlarak s anlatlr. nceki modellerin aksine, eanl denklem modellerindeki bir denkleme ait s katsaylar do ru tahmin etmek iin di er denklemlerin verdi i bilgiyi de dikg g g kate almak gereklidir. Bu blmde, eanl denklem modellerine rnekler verecek ve bu modellerin s neden SEK yntemi ile genellikle tahmin edilemeyece ini gsterece iz. g g

130

Eanl Denklem Modelleri s

A. Talha Yalta (2007 - 2011)

Tek denklemli modellerdeki eanllk sorununu zmeye ynelik ara de is gs kenler yaklamn inceleyecek ve buna ilikin snama ve tahmin yntemlerini s s de ele alaca z. g Gelir-Para Arz Modeli rne i g Eanl denklemlere rnek olarak su modeli gsterebiliriz: s Gelir ilevi: s Yt = 1 + 2 Mt + 3 Wt + 4 t + ut Para arz ilevi: Mt = 1 + 2 Yt + 3 Et + vt s Burada Yt milli geliri, Mt para sto unu, g Wt cret demelerini, t rma karlarn Et ise dviz kurunu gstermektedir. Miktar kuram ile toplam retime gelir yaklamnn karm olan modele s s gre, para arz milli geliri belirleyicidir. Di er yandan para arz da merkez bankas tarafndan gelir dzeyine ba l olag g rak belirlendi i iin, Y ve M arasnda iki ynl bir iliki bulunmaktadr. g s Klein Model I rne i g Daha kapsaml bir rnek olarak, Lawrence Klein tarafndan 1950 ylnda gelitirilen Klein Model 1 sistemini ele alalm. s
Tketim ilevi: Ct = 1 + 2 t + 3 t1 + 4 (Wt + St ) +ut s Vergi ilevi: s It = 1 + 2 t + 3 t1 + 4 Kt1 +vt cret ilevi: s Wt = 1 + 2 Yt + 3 Yt1 + 4 t + t Gelir tanm: Yt = Ct + It + Gt Kazan tanm: t = Yt Wt Tt Sermaye tanm: Kt = Kt1 + It

Bir makroekonominin nasl iledi ini anlatan modeldeki ilikilerin ok yns g s ll dikkat ekicidir. g En stteki denkleme davransal denklem (behavioral equation) ad ves rilir. Bunlar, rma ve tketiciler gibi iktisadi oyuncularn davranlarnn sos nucunu gsterir.

131

http://www.acikders.org.tr

Eanl Denklem Modelleri s

A. Talha Yalta (2007 - 2011)

Daha alttaki denklem ise hesaplamasal ilikileri anlatan tanmlardr. s Alt eanl denklemden oluan Klein Model I sisteminde toplam 10 de is s gs Ct tketim harcamalar, It yatrm harcamalar, Wt zel sektr cret demeleri, Yt toplam retim, t rma karlar, ken bulunmaktadr. Bunlar seklin Kt sermaye sto u, g Gt kamu mal ve hizmet harcamalar, St kamu cret demeleri, Tt dolayl vergiler ve t zaman dedir. Gnmzde artk a d kalan bu do rusal model, ABD makroekonomisinin g s g ilk modeli olmas asndan nemlidir. Eanl Denklem Modelinin Genel Gsterimi s Eanl denklem modelinin genel gsterimi syledir: s
Y1i = 11 + 12 Y2i + + 1r Yri + 11 X1i + + 1k Xki +u1i Y2i = 21 Y1i + 22 + + 2r Yri + 21 X1i + + 2k Xki +u2i . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Yri = r1 Y1i + r2 Y2i + + rr + r1 X1i + + rk Xki +uri

Burada Y1 , . . . ,Yr ortak ba ml de ikenleri, g gs X1 , . . . ,Xk ba msz aklayc de ikenleri, g gs u1 , . . . ,ur olaslksal hata terimlerini gstermektedir. Y ve Xlerin katsaylar srasyla ve ile gsterilmitir. s Eanl denklem modellerindeki X de ikenleri olaslksal de ildir. Bu de is gs g gs kenler modelin dndan geldikleri iin bunlara dtrel (exogenous) de is s gs ken denir. De erleri nceden belirlenmi olmad iin, ortak ba ml de iken Y ler g s g g gs olaslksaldr. Model iinde tanmlanan bu de ikenlere itrel (endogegs nous) de iken ad verilir. gs

132

http://www.acikders.org.tr

Eanl Denklem Modelleri s

A. Talha Yalta (2007 - 2011)

Model gelece i tahmin iin kullanld nda yalnzca itrel de ikenler iin g g gs de er retir. Dtrel de ikenler ise verili olmaldr. g s gs Bir de ikenin itrel mi yoksa dtrel mi olaca na karar vermek modeli gs s g belirten kiiye kalmtr. s s Bu noktada dikkatli davranlmal, yaplan ayrm nsel ya da iktisat kuram temelinde savunulabilmelidir.

8.1.2

zdeleme Sorunu s

Eanl denklem modellerindeki de ikenlerin birden fazla denklemde yer aldklar s gs yetmezmi gibi, balarndaki katsaylar farkl denklemlerde farkldr. Byle karmas s sk bir yap altnda tahmin edilen denklemin hangi denklem, katsaynn ise hangi katsay oldu unu bilmek gtr. Bir denkleme ait katsaylarn hesaplanp hesaplag namayaca na ilikin olarak olaslk sz konusudur: g s 1. Eksik zdeleme (under identication): Baz katsaylarn de eri hesaplanas g mamaktadr. 2. Tam zdeleme (exact identication): Her bir katsay iin tekil bir de er s g hesaplanabilmektedir. 3. Ar zdeleme (over identication): Katsaylarn biri ya da daha fazlas s s iin birden ok de er sz konusudur. g zdeleme Kurallar s Karmak bir modelde katsaylar bulabilmek iin yeterli bilgi olup olmad n s g anlamak zor bir srece dnebilir. s Bu ilemi kolaylatran eitli zdeleme kurallar vardr. Uygulamada, zs s s s deleme de erlendirilirken genellikle sra koulu (order condition) kuras g s lna bavurulmaktadr. s Sra koulu s Toplam r denklemli modeldeki bir denklemin zdelenebilmesi iin, denkles min bu modeldeki en az r 1 de ikeni dlamas gereklidir. Denklem e er gs s g tam olarak r 1 de ikeni dlyorsa tam zdelemeli, r 1den fazla de igs s s gs keni dlyorsa da ar zdelemelidir. s s s rnek olarak, bataki gelir-para arz modelinde iki denklem oldu u iin her s g denklem bir de iken dlamaldr. Demek ki gelir ilevi tam, para arz ilevi gs s s s ise ar zdelemelidir. s s

133

http://www.acikders.org.tr

Eanl Denklem Modelleri s

A. Talha Yalta (2007 - 2011)

8.1.3

Eanl Denklem Yanll s g

Eanl denklem modellerinin temel zelli i, bir denklemde ba ml olan des g g s gikenin di er bir denklemde aklayc de iken olabilmesidir. g gs Byle itrel aklayc de ikenlerin en byk sakncas ise ba lanm hata gs g terimi ile genellikle ilikili kmalardr. s Xlerin olaslksal olmad varsaymnn i nenmesi anlamna gelen bu dug g rumda SEK tahmincileri tutarszdr. Di er bir deyile, SEK tahmincileri yanldr ve bu yanllk rneklem bykg s l artsa bile ortadan kalkmaz. g Eanl denklem yanll n cebirsel olarak gstermek iin aa daki basit Keys g s g nesi gelir modelini ele alalm. Tketim ilevi: Ct = 1 + 2 Yt + ut s Gelir tanm: Yt = Ct + St Burada Ct tketim harcamasn, Yt geliri, St de tasarrufu gstermektedir. 1 > 0 ve 0 < 2 < 1 ise otonom tketimi ve marjinal tketim e ilimini g anlatan anaktle de itirgeleridir. gs Ct ve Yt nin karlkl ba ml olduklar grlmektedir. s g Hata Teriminin Y ile Ilintili Olmas olarak elimizdeki modelde Yt nin hata terimi ile ilintili oldu unu gstereIlk g lim. Tketim ilevini gelir zdeli inde yerine koyarsak sunu buluruz: s s g Yt = 1 + 2 Yt + ut + It 1 1 1 + It + ut Yt = 1 2 1 2 1 2 E(ut ) = 0 varsaymndan ve It nin nceden belirli oldu u iin beklenen deg gerinin kendisine eit olma zelli inden yararlanarak sunu elde ederiz: s g E(Yt ) = 1 1 + It 1 2 1 2

134

http://www.acikders.org.tr

Eanl Denklem Modelleri s

A. Talha Yalta (2007 - 2011)

(. . . devam) Yukardaki nc denklemi ikinciden kartalm. Yt E(Yt ) = ut 1 2

E(ut ) = 0 oldu una gre ut E(ut ) = ut diyebiliriz. g Buna gre Yt ve ut arasndaki kovaryans syledir: cov(Yt , ut ) = E ([Yt E(Yt )][ut E(ut )]) E(u2 ) t = 1 2 2 = 1 2 0 < 2 < 1 ve 2 > 0 oldu u iin cov(Yt , ut ) sfrdan farkl olmaldr. Bu g durumda hata teriminin ba ml de iken ile ilintisiz oldu u ynndeki SEK g gs g varsaym i nenmi olur. g s De itirge Tahminlerinin Yanl Olmas gs Ikinci olarak Yt ve ut arasndaki ilinti nedeniyle de itirge tahminlerinin yanl gs oldu unu gstermek istiyoruz. g Bunun iin 2 formln anmsayalm: 2 = = ct y t 2 yt Ct y t 2 yt

Alk oldu umuz gibi, kk harer burada ortalamadan sapmalar gsters g mektedir. Forml ikili ba lanm konusunda grd mz ile ayndr. Tahmin edilen sey g g tketim ilevi oldu u iin Ct nin ba ml, Yt nin ise aklayc de iken oldus g g gs guna dikkat ediniz. (. . . devam)

135

http://www.acikders.org.tr

Eanl Denklem Modelleri s

A. Talha Yalta (2007 - 2011)

Simdi, 2 formlndeki Ct yerine bunun tketim ilevindeki eitini koyalm: s s 2 = (1 + 2 Yt + ut )yt 2 yt y t ut = 2 + 2 yt Yt y t /

2 yt = 1 ve

Dikkat: Yukardaki ikinci admda rinden yararlanlmtr. s

yt = 0 zellikle-

Her iki yannn beklenen de erini alrsak sunu buluruz: g E(2 ) = 2 + E yt ut 2 yt

Beklenen de er ilemcisi do rusal oldu u iin en sa daki terimi de erlendig s g g g g remiyoruz. Ancak aka grlyor ki yt ut terimi sfr olmadka 2 yanl bir tahmin edicidir. De itirge Tahminlerinin Tutarsz Olmas gs Eanllk altnda tahminlerin tutarsz oldu unu gstermek iin, bulmu oldus g s gumuz E(2 ) formlnden yola kyoruz: E(2 ) = 2 + E yt ut 2 yt

Yukarda grlen yt ut bir rneklem kavramdr. Bu terim bir anaktle kavram olan cov(Yt ,ut ) ile yakndan ilikilidir ancak ona eit de ildir. s s g Bu nedenle Yt ile ut nin ilintili oldu unu, di er bir deyile cov(Yt ,ut ) = 0 g g s eitsizli ini gstermi olsak da yt ut = 0 diyemiyoruz. s g s Bir tahmincinin beklenen de eri kesin olarak bilinemedi i zaman dikkatler g g bunun kavumazsal de erine yneltilir. s g Bunun iin ise olaslk snr (probability limit), ksaca plim kavramndan yararlanlr. (. . . devam) E(2 ) formlnn her iki yannn olaslk snrn alalm. yt ut plim(2 ) = plim(2 ) + plim 2 yt

136

http://www.acikders.org.tr

Eanl Denklem Modelleri s

A. Talha Yalta (2007 - 2011)

rneklem bykl sonsuza giderken g kilde yt ut /n = cov(yt , ut ) olur.

2 yt /n = var(yt ) olur. Benzer se

2 var(yt ) = Y ve daha nce buldu umuz cov(yt , ut ) = g lanarak sunu yazabiliriz:

2 12

eitliklerini kuls

plim(2 ) = plim(2 ) +

plim( yt ut /n) 2 plim( yt /n) 2 /(1 2 ) = 2 + 2 Y

2 0 < 2 < 1 ve 2 , Y > 0 oldu una gre, 2 gerek 2 yi oldu undan bg g 2 yanldr ve rneklem byse de yanllk yk tahmin etmektedir. Demek ki ortadan kalkmamaktadr.

137

http://www.acikders.org.tr

Eanl Denklem Modelleri s

A. Talha Yalta (2007 - 2011)

8.2

Tek Denklemli Modellerde Eanllk s

Eanl denklem modellerinin temel zelli inin birden fazla nedensel ba lans g g ty anlatan birden fazla denklemden olumalar oldu unu biliyoruz. s g Uygulamada ise sistemi btn olarak ele almak yerine yalnzca bir denkleme odaklanan tek denklem yntemleri ska kullanlr. Denklem sisteminin sakncas, bir denklemde yanl ilev biimi kullanlds s gnda bunun di er denklemlere tanarak ciddi model belirtim hatalarna yol g s aabilmesidir. Tek denklem yaklam bu zorluktan kanmakla kalmaz, ayn zamanda uys gulama kolayl da sa lar. g g Tek denklem yaklamnda di er denklemler iin aka belirtim yaplmaz s g ama bunlar gz ard etmenin eanllk yanll na yol aaca da unutulmaz. s g g rnek olarak, bir rne olan talebi tahmin etmek istiyor olalm. Bunun iin aa daki gibi bir model belirtebiliriz. s g Qt = 1 + 2 Pt + ut Burada Pt maln yatn, Qt ise tketilen miktar gstermektedir. Talep ile yat arasndaki iliki ters ynl oldu u iin 2 nin eksi de erli ols g g masn bekleriz. Elimizdeki modelde Qt ile Pt nin ortak ba ml de ikenler oldu unu grmek g gs g g de ildir. g Iktisat kuramndan, yat ve miktarn arz ve talep e rileri tarafndan ortaklaa g s belirlendi ini biliyoruz. g Dolaysyla, yattaki bir de iim rn miktarn etkilerken retim maliyetgs lerinin artmas gibi bir nedenden dolay miktardaki bir de iiklik de yat gs etkileyecektir. Demek ki elimizdeki model, daha nce grd mz tek denklemli modellerg den farkl olarak zlmesi gereken bir eanllk sorunu iermektedir. s

138

http://www.acikders.org.tr

Eanl Denklem Modelleri s

A. Talha Yalta (2007 - 2011)

Sorunun niteli ini net bir sekilde grmek iin varsaymsal yat-miktar verig lerini serpilim izimi zerinde gsterebiliriz.
VARSAYIMSAL BR RNE AT FYAT VE MKTAR LKS 10

6 Fiyat 4 2 0 0 2 4 6 8 10 Tketilen miktar

VARSAYIMSAL BR RNE AT FYAT VE MKTAR LKS 10 S1 8 S2 S3 6 Fiyat 4 D3 2 D2 0 0 2 4 6 8 10 Tketilen miktar D1

izitlerden anlald gibi, elimizdeki yat-miktar verileri gerekte farkl arz s g ve talep e rilerinin kesimesi sonucu ortaya kan denge noktalarndan baka g s s birey de ildir. s g Dolaysyla, bu verilere bir do ru yaktrarak ne talep ne de arz ilevini tahg s s min etmi oluruz. s Bata da gstermi oldu umuz gibi SEK yntemi burada yanl ve tutarsz s s g katsay tahminleri retecektir.

139

http://www.acikders.org.tr

Eanl Denklem Modelleri s

A. Talha Yalta (2007 - 2011)

Sorununun farkl bir yaklam gerektirdi i aktr. Bize gereken sey talep sas g bitken arzn de imesi sonucu ortaya kan yat-miktar iftleridir. gs Sabit bir talep e risi zerindeki noktalardan yararlanarak talep e risinin e ig g g mini do ru bir sekilde tahmin edebiliriz. g
VARSAYIMSAL BR RNE AT FYAT VE MKTAR LKS 10 S1 8 S2 S3 6 Fiyat 4 2

D1

0 0 2 4 6 8 10 Tketilen miktar

8.2.1

Ara De ikenler Yaklam gs s

Pt ve Qt arasndaki eanllk sorununu zebilmek iin ara de ikenler modeli s gs (instrumental variables model, ksaca IV model) ad verilen yaklam izleriz. IV s modelinde bilindik ba ml ve aklayc de ikenlerin yan sra yeni bir de iken g gs gs tr olarak Zt ara de ikenleri bulunur. Zt , geerli bir ara olmak iin iki koulu gs s sa lamaldr: g 1. Ilgililik (relevance): corr(Zt ,Pt ) = 0. 2. Dtrellik (exogeneity): corr(Zt ,ut ) = 0. s Ksaca, bu de iken yattaki arz e risinden kaynakl de iimi yakalayabilmeli angs g gs cak talep tarafndan etkilenmeyerek hata terimi ile ilintisiz de kalabilmelidir. Elimizdeki talep ilevi modeli rne inde retim maliyetlerini ya da tarmsal bir rn s g iin hava koullarn uygun bir ara olarak dnebiliriz. s s Ara de ikenler modelinin genel gsterimi syledir: gs Ara de ikenler modeli gs Yi = 0 + 1 Y1i + + r Yri + r+1 X1i + + r+k Xki + ui

140

http://www.acikders.org.tr

Eanl Denklem Modelleri s

A. Talha Yalta (2007 - 2011)

Burada Yi ba ml de ikeni, g gs gs Y1i , . . . , Yri itrel aklayc de ikenleri X1i , . . . , Xki dtrel aklayc de ikenleri, s gs gstermektedir. Dtrel de ikenler ui ile ilintisizdir. s gs Itrel de ikenler ise ui ile ilintilidir gs ve eanllk yanll na yol amaktadr. s g Ayrca Z1i , . . . , Zsi biiminde s sayda ara de iken vardr. Zi ler Yi leri gs aklaycdr ama hata terimi ile de ilintisizdir. Ara de iken says itrel de iken saysndan azsa, model eksik zdelegs gs s meli demektir. Ara says eitse tam zdelemeli, fazlaysa da ar zdeles s s s meli model olur. s Tek Denklem ile Eanl Denklemler Ilikisi s Elimizdeki talep ilevi modelinin ve bu modeli do ru tahmin edebilmek iin s g nerdi imiz ara de ikenler yaklamnn temelinde eanl denklemler oldug gs s s guna dikkat edelim. Pt ve Qt arasnda iki ynl bir ba lant oldu unu biliyoruz. Bu durum aslnda g g iki denklemli bir modeli gstermektedir. Tek denklem yaklamn benimsemek yerine ilikiyi btn olarak ele alsays s dk, aa dakine benzer bir eanl denklem modelimiz olacakt: s g s Talep ilevi: Qd = 1 + 2 Pt + u2t s t Arz ilevi: s Qs = 1 + 2 Pt + 3 Zt + u1t t yleyse Zt gerekte aka belirtmedi imiz arz ilevindeki ba msz bir akg s g layc de ikenden baka birey de ildir. gs s s g Eanl denklemlerde bir denklemi di erlerinden ayrt ederek tahmin edebils g mek iin zdeleme kurallarndan yararland mzdan sz etmitik. s g s Sra kouluna gre bu iki denklemli rnekte talep ilevi bir de ikeni dlad s s gs s g iin tam zdelemeli, arz ilevi ise en az bir de ikeni dlayamad iin eksik s s gs s g zdelemelidir. s Di er bir deyile, Zt de ikeni arz ilevini denetim altnda tutarak talep ileg s gs s s vini zdelemekte ve bylece tahmin edilebilir olmasn sa lamaktadr. s g

141

http://www.acikders.org.tr

Eanl Denklem Modelleri s

A. Talha Yalta (2007 - 2011)

Sonu olarak, ara de ikenler eanl denklemlerdeki tek bir denkleme odakgs s lanan kestirme bir yoldur diyebiliriz. Tek denklemli modellerde tm ilikileri aka modellemek gerekmiyor. Ans cak, di er denklemlerdeki de ikenlerden ara de iken olarak yararlanyog gs gs ruz.

8.2.2

Eanllk Yanll n Saptamak s g

Eanl denklemler ya da eanllk sorunu yokken SEK tahmincileri yansz ve s s enaz varyansldr. Eanllk altnda ise SEK tahmincileri tutarl bile de ildirler ve bu nedenle s g yerlerini almak tahmincilere brakrlar. s Ancak bu almak tahminciler e er eanllk sorunu yokken kullanlacak olurs g s larsa enaz varyansl olmayan tahminler retmektedirler. Bu nedenle, almak yntemleri kullanmak zere SEKten vazgemeden nce s rneklemde eanllk sorununun olup olmad snanmaldr. s g Bu do rultuda sklkla kullanlan snama ise 1978 ylnda Jerry A. Hausman g tarafndan gelitirilen ve bir tahminciyi bir di erine gre de erlendiren Hauss g g man snamasdr. Hausman Snamas Bir itrel ve bir dtrel de ikeni olan su modeli ele alalm: s gs Yi = 0 + 1 Yi + 2 X1i + ui Z1i , . . . , Zsi ise ara de ikenler olsun. Hausman snamasnn eanll a bakmak gs s g iin kullanlabilecek basit bir sekli syledir: 1. Yi nin birtek ara de ikenlere gre aa daki ba lanm hesaplanr ve kalngs s g g tlar kaydedilir: Yi = 0 + 1 Z1i + + s Zsi + vi 2. Kalntlar zgn modele eklenir ve SEK tahmini yaplr: Yi = 0 + 1 Yi + 2 X1i + 3 vi + ui 3. Eanllk yoksa, vi ve ui arasndaki ilinti de kavumazsal olarak sfr olmals s dr. Bu nedenle vi nn katsaysna baklr. 3 e er t snamasna gre anlaml g bulunursa, eanllk olmad n syleyen sfr nsav reddedilir. s g

142

http://www.acikders.org.tr

Eanl Denklem Modelleri s

A. Talha Yalta (2007 - 2011)

8.3

Eanl Denklem Yntemleri s

8.3.1 Iki Aamal Enkk Kareler Tahmini s

Modelde eanllk yanll sz konusu oldu u zaman, SEK tahminleri tutars g g szdr ve bu nedenle kullanlmamaldr. Eanl denklemleri tahmin etmeye ynelik en temel yol ise iki aamal en s s kk kareler (two stage least squares) ya da ksaca 2AEK (2SLS) yntemidir. 2AEK yntemi ile bulunan tahminler her zaman yanszlk ve enaz varyansllk zelliklerini sa layamayabilseler de tutarldrlar. g Di er bir deyile, rneklem bydke yanllk azalr ve tahminler giderek g s anaktledeki gerek de ere yaklarlar. g s Bu nedenle kk rneklemlerde dikkatli olunmal, 2AEK kullanlmadan nce Hausman snamas yaplp aklayc de ikenlerin hata terimi ile ilintili olgs du u do rulanmaldr. g g 2AEK bir tek denklem yntemidir. Ara de ikenler modeli tahmininde kulgs lanld gibi, bir denklem sistemindeki tm denklemlere ayr ayr da uygulag nabilir. 2AEK yntemini kullanabilmek iin tek gerekli koul tahmin edilecek denks lemin eksik zdelemeli olmamasdr. s Bataki gelir-para arz modelimize geri dnelim. s Gelir ilevi: s Yt = 1 + 2 Mt + 3 Wt + 4 t + ut Para arz ilevi: Mt = 1 + 2 Yt + 3 Et + vt s Yt nin gelir, Mt nin para arz, Wt nin cretler, t nin karlar, Et nin ise dviz kuru oldu unu anmsayalm. g zdelemede sra kuralna gre gelir ilevinin tam, para arz ilevinin ise ar s s s s zdelemeli oldu unu gryoruz. s g Dolaysyla her iki denklemi de 2AEK ile tahmin edebiliriz.

143

http://www.acikders.org.tr

Eanl Denklem Modelleri s

A. Talha Yalta (2007 - 2011)

Adndan anlalabilece i gibi, 2AEK iki ayr SEK tahmini ieren do rusal bir s g g yntemdir. ncelikle para arz ilevini tahmin edelim. Sre su sekildedir: s 1. Birinci aama: s Isel aklayc de iken Yt ile hata terimi vt arasndaki ilikiyi gs s yok etmek iin, Yt nin ara de ikenler ve denklemdeki dsal de ikenlere gs s gs gre ba lanm bulunur. rne imizde, Et para arz ilevindeki dsal de ig g s s gs kendir. Wt ve t ise geliri aklayan ama para arz ile ilintisiz kabul edilen aralardr. Buna gre aa daki model hesaplanr. s g Yt = 1 + 2 Wt + 3 t + 4 Et + et Yukardaki ilem sonrasnda su iki para ayrtrlm olur: s s s Yt = Yt + et Yt burada Yt nin nceden belirli dsal de ikenler olan Wt , t ve Et ye gre s gs koullu ortalamasdr. Modelde isellik sorunu olmad iin, et terimi SEK s g varsaymlarn sa lar. g 2. Ikinci aama: Para arz denklemi artk aa daki biimde yazlabilir. s s g Mt = 1 + 2 (Yt + et ) + 3 Et + wt = 1 + 2 Yt + 3 Et + (wt + 2 et ) t = 1 + 2 Y + 3 Et + wt Yukardaki modelin bataki para arz ilevinden tek fark Yt yerine Yt y kus s lanmasdr. Yt ilk modeldeki hata terimi vt ile ilintiliyken, Yt ise wt ile kavus mazda ilintisizdir. Bu ikinci aama ba lanm SEK yntemi ile bulunabilir. s g Elde edilecek tahminler tutarldr ve rneklem da lmlar da byk rnekg lemlerde normal da lma yaknsamaktadr. g Yntemi biraz daha aklamak iin di er denkleme de bakalm. Modelimizdeki g gelir ilevi tam zdelemelidir. Dolaysyla bunu da 2AEK yntemi ile tahmin edis s lebiliriz: 1. Birinci aama: Bu denklemde Et , para arzn aklad ama gelir ile do rus g g dan ilintili olmad dnlen ara de ikendir. Wt ve t ise dsal de ig s gs s gs kenlerdir. Bu durumda birinci aama ba lanm aa daki gibidir: s g s g Mt = 1 + 2 Et + 3 Wt + 4 t +
t

144

http://www.acikders.org.tr

Eanl Denklem Modelleri s

A. Talha Yalta (2007 - 2011)

2. Ikinci aama: Yukardaki tahminden elde edilen Mt ler kullanlarak ikinci s aama ba lanm da syle yazlr: s g Yt = 1 + 2 (Mt + t ) + 3 Wt + 4 t + t = 1 + 2 Mt + 3 Wt + 4 t + (t + 2 t ) t = 1 + 2 M + 3 Wt + 4 t + t Ikinci aamadaki tahminleri kavumazsal olarak tutarldr. s s 2AEK karsama Sorunu 2AEK tahminindeki nemli bir nokta karsamaya ilikindir. s
Hata terimi t nin gerekte (t + 2 t ) oldu una ve bunun varyansnn da g zgn modeldeki t nin varyansndan farkl oldu una dikkat edelim. g

Bu nedenle ikinci aamada hesaplanan lnl hatalar ve bunlara dayal gs ven aralklar, t ve F de erleri yanltcdr. g Gerekli dzeltmeyi yapmaya ynelik bir ayarlama forml bulunmakla birlikte, bilgisayar yazlmlarndaki ilerleme bu ek ilemi ortadan kaldrmtr. s s Gretl, 2AEK yntemini tek bir admda uygulamakta ve tm istatistikleri ayarlama gerektirmeksizin bulabilmektedir. 2AEK terimi ise modelin gerekten iki ayr SEK ba lanm ile hesapland g g zamanlardan kalma yerlemi bir szck olarak kullanlmay srdrmektedir. s s Saysal Bir rnek Saysal bir rnek olarak, 1987-2006 aras Trkiye verilerini kullanalm ve para arz ilevini 2AEK ile tahmin edelim: s
Mt = 82,8752 + 2,8635 Yt + 49,4770 Et h (80,6982) (0,9123) (17,7648) z (1,0270) (3,1386) (2,7851) R2 = 0,7429

Modelin SEK tahminleri ise aa daki gibidir: s g

Mt = 96,5514 + 3,0196 Yt + 47,5508 Et h (80,4139) (0,9091) (17,7301) t (1,2007) (3,3215) (2,6819) R2 = 0,7433

145

http://www.acikders.org.tr

Eanl Denklem Modelleri s

A. Talha Yalta (2007 - 2011)

Sonular arasnda dikkate de er farkllklar bulunmaktadr. g Hausman snama istatisti ine bakld nda ise p-de erinin 0,0022 oldu u gg g g g rlr. SEK tahminlerinin tutarl oldu u sfr nsav reddedildi ine gre, 2AEK yng g teminin kullanlmas do rudur. g Son olarak, 2AEK tahmincisi byk rneklemlerde normal da ld iin t g g yerine z de erleri verildi ine dikkat ediniz. g g Di er Eanl Denklem Tahmin Yntemleri g s Uygulamada eanl denklem modellerini tahmin etmek eitli durumlara dikkat s s gerektiren bir srece dnebilmektedir. Farkl zellikler tayan almak tahmin s s s yntemlerinden birka ise sunlardr: aamal enkk kareler (three stage least squares) s Snrl bilgi enok olabilirlik (limited information maximum likelihood) Tam bilgi enok olabilirlik (Full information maximum likelihood) Grnrde ilikisiz ba lanmlar (seemingly unrelated regressions) s g Genellemeli Beklemler Yntemi (generalized method of moments) Bu ileri yntemler burada ele alnmayacaktr.

146

http://www.acikders.org.tr

Eanl Denklem Modelleri s

A. Talha Yalta (2007 - 2011)

nmzdeki Dersin Konusu ve dev

dev Kitaptan Blm 18 Simultaneous-Equation Models, Blm 19 The Identication Problem ve Blm 20 Simultaneous-Equation Methodsokunacak. nmzdeki Ders Zaman Serileri Ekonometrisinin Temelleri

147

http://www.acikders.org.tr

UADMK Ak Lisans Bilgisi

sbu belge, Creative Commons Attribution-Non-Commercial ShareAlike 3.0 UnI ported (CC BY-NC-SA 3.0) lisans altnda bir ak ders malzemesi olarak genel kullanma sunulmutur. Eserin ilk sahibinin belirtilmesi ve geerli lisansn kos runmas kouluyla zgrce kullanlabilir, o altlabilir ve de itirilebilir. Creative s g gs Commons rgt ve CC-BY-NC-SA lisans ile ilgili ayrntl bilgi http:// creativecommons.org adresinde bulunmaktadr. Bu ekonometri ders notlar setinin tamamna http://www.acikders.org.tr adresinden ulalabilir. s

A. Talha Yalta TOBB Ekonomi ve Teknoloji niversitesi Ekim 2011