1 PRAISTORIJSKA ARHITEKTURA

Ljudi su jo u mlaem kamenom dobu (neolitu) poeli da grade objekte za svoju upotrebu,to su prije svega kue za stanovanje koje su bile zemunice,kamene kue i tzv.sojenice. Ti objekti su imali samo upotrebnu vrijednost i ne mogu se smatrati arhitekturom ili arhitektonskim djelima.Arhitektura podrazumijeva umjetnike oblikovanje soljnog i unutranjeg prostora,a objekti koji nemaju umjetniku komponentu nazivaju se samo graevinskim objektima npr.svaka zgrada ne mora biti arhitektonsko djelo ali zato objekti kao to su mostovi koje smatramo graevinskim objektima,ako imaju umjetniku komponentu oni su u isto vrijeme i arhitektonska djela npr.naa GAZELA. Prva arhitektonska djela koja se javljaju u istoriji su tzv.megalitski spomenici.To su objekti od velikih blokova kamena koji su imali svoju funkciju u kultu mrtvih i moemo ih podijeliti u tri grupe:menhiri, dolmeni i kromlesi. Menhiri su vertikalni kameni blokovi vesine i do 20m.Oni su imali ulogu da obiljee mjesto umrlog.To su pretee obelisaka.Mogli su biti ili pojedinani,ili postavljeni u duge leje ija je duina mogla biti i do 2 ili 3km. Dolmeni su sloenije arhitektonske kompozicije sastavljene od dva vertikalna stuba preko kojih je poloena horizontalna kamena greda.Oni su takoe sluili za obiljeavanje grobova pokojnika i vrlo esto su bili postavljeni u redove ili leje.Dolmeni predstavljaju preteu tzv.tektonskog konstruktivnog sistema koji e biti primjenjivan u egepatskoj i grkoj arhiktekturi,a koji se zasniva na otroj podjeli vertikalnih nosivih i horizontalnih noenih elimenata. Kromlesi su jo sloenije arhitektonske i prostorne kompozicije formirane od koncentrinih krugova u koje su postavljeni stubovi i grede, a koji su takoe izdiferencirani i po visini.Kromlesi predstavljaju najstarije oltare i rtvenike,oni su praktino pretee prvih hramova.Najznaajniji takav primjer je kromleh u Stonhedu u Engleskoj. Megalitski spomenici su graeni periodu od III pa do polovine II milenijuma p.n.e i nalaze se na irokom prostoru od Engleske preko Francuske,panije, june Italije, Skandinavije pa sve na istoku do Persije i Male Azije.Megalitski spomenici su arhitektonoska djela i zbog toga to prvi put u istoriji ovjek gradi objekat sa idejom i namjerom da traje mnogo vie od jednog ljudskog vjeka i na taj nain u istoriji ostvarena je ideja monumentalnosti.

-Zemunice
To su kue od zemlje, mogle su biti poluukopane,ukopane i nadzemne.U osnovi imaju kruni ili ovalni oblik,pokrivene su konstrukcijom u obliku kupe koja se sastoji od drvenog kolja povezanog ili oplitenog pruem,a zatim oblijepljenem blatom.Za pokrivanje zemunica upotrebljavana je krovina(korov,razne vrste ibljastih biljaka),trska ili drvenakora(lub). Zemunice su najee bile jednoprostorne, imale su ulaz prosjeen sa prednje strane.U prostoriju se silazilo stepenicama usjeenim u zemlju,na sredini objekta se nalazilo ognjite,a po obodu zemljana klupa koja je sluila za sjedinje,spavanje,odlaganje predmeta.Kua ovog tipa bilo je i na naim prostorima o emu svjedoe arheoloki nalazi u Vini kod Beograda,Starevu kod Paneva i kue u Lepenskom Viru kod Donjeg Milanovca koje predstavljaju jedan poluukopani tip sa trapezoidnom osnovom.

-Kue od kamena
Ove kue su u praistoriji graene u krakim predjelima i predjelima bogatijim kamenom.One su imale pravougaonu,kvadratnu ili ovalnu osnovu.Zidane su od kamenih ploa bez upotrebe maltera u tzv.suvozidu. Pokrivanje ovih kua vreno je nekom vrstom iljaste kupole koja se dobijala postepenim isputanjem redova kamena prema sredini objekta.Tako se dobijala jedna kupola u obliku koare ili konice.Ovakvi

2
objekti su do dan danas sauvani u nekim predjelima primorja, Crne Gore i Hercegovine.Nazivaju se emerima i bunjama.Zovu se jo i poljarice i danas slue za sklanjanje obana ili ostavljanje alata na imanjima ili za sklanjanje od nevremena.

-Sojenice
Sojenice su najei tip kua u praistoriji.One su graene na drvenim platformama od kolja,na obalama rijeka ili jezera.Naziv su dobile po sojama(vertikalno kolje).Same kue su graene od oblica ili tesanih greda,ili je konstrukcija bila od drveta,a ispuna od pletara(tanko kolje).Krovovi su bili od drvenih dasaka ili krovine.Na ovaj nain graena su itava naselja na platformama na obalama rijeka i jezera,a do njih se dolazilo ili drvenim mostovima ili amcima.Sojenika naselja su graena na ovaj nain iz bezbjednosnih razloga,jer su u to vrijeme bili esti sukobi izmeu pojedinih plemena,njihovih dijelova,ali i izmeu naselja.

-Gradine
To su privremena utvrenja za sklanjanje jednog roda ili dijela plemena u sluaju opasnosti.Gradine su podizane na vrhovima brda i bile su zatiene koljem,a takoe su mogle biti sagraene i uz obale rijeka ili jezera kada su pored ograde od kolja bile zatiene i rovom ili kanalom sa vodom.Gradine poinju da se podiu krajem neolita,ali se grade i kasnije u bronzanom i gvozdenom dobu.U kasnijem periodu gradine se utvruju kamenim zidovima,a u gvozdenom dobu dobijaju i unutranji zatitni prsten,a ponekad i kulu. Gradina je bilo i na naim prostorima.Iz starijeg perioda pripisuju se Ilirima i Traanima,a iz kasnijeg perioda pripadaju Srbima.Gradine su pretee prvih gradova i na njihovom mjestu kasnije su nikli brojni gradovi.Takvi primjeri su Avala kod Beograda,nov,Novo Brdo,Golubac,Ras kod Novog Pazara,Gradina na Jelici kod aka i drugi gradovi.

3 MESOPOTAMIJA
Mesopotamija je naziv za meurijeje izmeu rijeka Tigra i Eufrata,nalazi se u dananjoj dravi Iraku.Na tom prostoru je stvorena jedna od najstarijih civilizacija koja je posebno znaajna za razvoj arhitekture i urbanizma zbog toga to je na tom prostoru prvi put u istoriji pronaena konstrukcija luka,svoda i kupole.Prvi put u istoriji na tom prostoru su nastali pravi i ureeni gradovi. Ve poetkom III milenijuma p.n.e na prostoru june Mesopotamije ,narod Sumeri pronalaze klinasto pismo i stvaraju svoje prve gradove drave kao to su Ur,Uruk,Laga,Nipur i drugi.To je prostor koji se nalazio izmeu Crnog mora,Kaspijskog mora i Persijskog zaliva.Bio je izloen ,zbog fine klime i plodne ravnice estom osvajanju i prodoru nomadskih plemena,to je stvorilo jedan osjeaj nesigurnosti koji se odrazio i ne religiju,nain ivota i na arhitekturu.U kasnijem periodu u II milenijumu na ovom prostoru stvara se Vavilonska drava,a na sjevernom Asirsko carstvo.Bez obzira na politike promjene,esta osvajanja i promjene granica,na ovom prostoru je stvorena jedinstvena arhitektura koju nazivamo mesopotamskom. Ovaj prostor,u plodnoj ravnici izmeu rijeka Tigra i Eufrata,nije imao kamena,drveta je bili u ogranienim koliinama,ali je zato bilo kvaletetne gline od koje su pravljeni zemljani prizmatini elementi koje nazivamo erpiom i koji je postao glavni grakevinski materijal na ovom prostoru.Za znaajnije objekte i konstrukcije,ovi prizmatini elementi od zemlje su peeni te je tako dobijana cigla ili opeka.Da bi sagradili objekte od ovako sitnih elemenata Mesopotamci su pronali konstrukciju luka koji je bio potreban za zatvaranje otvora u zidovima prozora i vrata,pronali su i svodove i kupole za meuspratne konstrukcije i pokrivanje objekata.Upotrebom ovih konstruktivnih elemenata u Mesopotamiji je stvoren novi konstruktivni sistem koji nazivamo stereotomnim.Karakteristika ovog sistema je da nema otre podjele izmeu nosivih i noenih elemenata,ve konstrukcija zida upotrebom lunih elemenata od opeke polako prelazi u konstrukciju luka ili svoda.Ovaj svoj veliki izum Mesopotamci e prenijeti na narode i arhetekturu Persije i Male Azije,a kasnije iz Male Azije Etrurci e ovaj konstruktivni sestem prenijeti u Evropu koji e preko rimske arhitekture ostati dominantan konstruktivni sistem u evropskoj kasnijoj arhitekturi. Mesopotamci su svoje gradove podizali na vjetakim terasama,visokim 10 do 15m,a sami gradovi su sa spoljne strane bili zatieni zidovima,kapijama i kulama.Gradove su podizali na terasama da bi se zatitili od poplava Tigra i Eufrata,a zidovi su sluili za zatitu od estih provala neprijatelja i nomadskih plemena.Sami gradovi su bili dosta pravilnog,najee pravougaonog oblika sa pravilnim i irokim licama, sa vodovodom i kanalizacijom i sa zgradama koje su mogle imati i po nekoliko spratova.Grad je bio podijeljen na odreene zone:za javne sadraje,radne zone gdje su se nalazile zanatske radionice,stambene zone,a u okviru grada posebno je bila izdvojena kraljevska palata koj je bila ureena i utvrena. Kue u Mesopotamiji su bile organizovane oko unutranjeg dvorita,odnosno jednog slobodnog prostora u sredini objekta iz koga se ulazilo u ostale prostore.Najvii nivo mesopotamska arhitektura je dostigla u izgradnji kraljevskih palata kod kojih je primijenjeno svo znanje mesopotamskog graditeljskog umijea u pogledu organizacije,primjeni konstruktivnih sistema,ureenju i ukraenju objekata i prostora.Najpoznatija sauvana kraljevska palata je palata Sargona Kralja Sargona II u Karzabadu, koja je zauzimala povrinu od oko 10 hektara.Bila je organizovana oko 30 unutranjih dvorita i imala je oko 200 prostorija. Ona se sastojala iz tri dijela:saraja ili sveane prostorije za prijem,hana koji je sluio za smjetaj posluge i kraljeve garde i harema koji je bio lini ili intimni dio palate.U okviru kraljevske palate nalazio se i hram. Mesopotamci su bili mnogoboci ,imali su vei broj boanstava.Bilo je sedam glavnih boanstava koja su bila olienje planeta:Tumuz,Bal,Marduk,Meruda,Merbal i dr.Oni su vjerovali da njihova boanstva eve na vrhovima planina pa su svojim boanstvima podizali hramove u vidu stepenastih piramida koje su obino imale 3 ili 7 stepenika od kojih je svaki stepenik bio obloen gleosanom opekom druge boje i bio posveen drugom boanstvu.Na vrhu hrama je bila kapela u kojoj se nalazio kip boanstva i gdje je vren religiozni obred.Do kapele se dolazilo rampama i stepenicama.Ovakvi hramovi su se nalazili u svakom gradu.U veim gradovima ih je bilo i vie,a nalazili su se i u okviru kraljevskih palata.Najpoznatiji hram je tzv.Vavilonska kula,hram koji se nalazio u gradu Vavilonu,imao je tri velika stepenika sa rampama.Taj

4
objekat je smatran jednim od sedam velikih uda starog vijeka,a njegov opis imamo kod grkog istoriara Herodota koji je posjetio Vavilon. Gradovi Mesopotamije su posebno bili dobro ureeni i organizovani.Oni su bili ne samo utvreni ,ve se velika panja posveivala i njihovom ureenju.Najpoznatiji mesopotamski gradovi su Vavilon koji je dobio naziv po dravi Vavilon i dugo je bio prijestonica vavilonskog carstva,Mimiva u kojoj se nalazila uvena biblioteka knjiga pisanih na glinenim ploicama,Korzabad i Asur prijestonica Asirije.Vavilon je u osnovi imao oblik nepravilnog pravougaonika.Kroz njegovo sredite je proticala rijeka Eufrat preko koje su bili sagraeni mostovi,obim zidova je iznosio oko 18 km i pretpostavlja se da je u vrijeme svoje najvee moi imao 200 000 stanovnika.To je jedna od metropola starog vijeka.Na ulaski u Vavilon bila je uvena kapija boginje Itar obloena gleosanom opekom sa figurama u obliku stilizovanih ivotinja.Od kapije boginje Itar ila je ulica koja se nazivala 'put procesije' koja je bila iroka oko 7m i u ono vrijeme je bila asfaltirana(VI vijek prije Hrista).Najvei doprinos Mesopotamije ,u arhitekturi i urbanizmu,je u tome to je na tom prostoru prvi put stvorena konstrukcija luka,svoda i kupole koja se preko Male Azije i Etruraca prenijela u Evropu,a zatim preko rimske arhetekture postala dominantan konstruktivni sistem u srednjovjekovnoj evropskoj arhitekturi i kasnijim arhitekturama.Drugi izuzetno znaajan doprinos Mesopotamije je u domenu urbanizma jer su na ovom prostoru stvoreni prvi pravi veliki i ureeni gradovi,a umijee se kasnije proirilo prvo na Malu Aziju,Egipat,Krit,Grku,rimsku,a kasnije i na evropsku arhetekturu i ureenje gradova.

5 EGIPATSKA ARHITEKTURA
Za razliku od Mesopotamije prostor Egipta je bio zatien prirodnim ogranienjima, sa sjevera Sredozemnim morem,sa istoka Crvenim,sa zapada pustinjom.To se odrazilo,prvo to je taj pristor bio bezbjedniji,a to je uticalo na shvatanje,nain ivota,religiju i arhitekturu. U razvoju egipatske arhitekture i umjetnosti imamo pet perioda: Prvi period je tzv.tinitska epoha koji traje od 3000. do 2750. p.n.e.U ovom periodu javlja se prva arhitektura u obliku mastaba od opeke. Drugi period je tzv.staro carstvo koje traje od 2750. do 2065. p.n.e .To je period od I do III dinastije.U arhitekturi ovaj period je znaajan po monumantalnim kraljevskim grobnicama u obliku piramida,a najznaajnije piramide iz tog perioda su Doserova,Keflanova i Keopsova. Trei period egipatske arhitekture je tzv.srednje carstvo.Traje od 2065. do 1580. p.n.e.To je vrijeme u kome u ekonomskom pogledu egipatska drava stagnira,vrijeme ratova.U ovom periodu prave se hramovi kao to je hram Sozestesa III,Zatim kraljice Paepsut. etvrti period je tzv.novo carstvo koje traje od 1580. do 1100. p.n.e.To je zlatno doba egiatske umjetnosti i arhitekture.To je vrijeme velikih faraona iz dinastije Ramzesa i Amenofisa koji podiu velike hramove u Karnaku i Luksoru i grobnice u stijeni. Peti period egipatske umjetnosti i arhitekture je kasno doba koje traje od 1100. p.n.e pa do 313 n.e ,odnosno cara Konstantina i zvanino poetka hrianstva.To je period stagnacije egipatske umjetnosti i arhitekture.U ovom periodu egipatska drava dolazi pod vlast prvo Asiraca ,zatim Persijanaca ,Aleksandra Makedonskog i na kraju Rimljana.U ovom periodu zvanina egipatska drava nestaje ,ali egipatska kultura i arhitektura u itavom periodu uspijevaju da sauvaju svoje specifinosti i da grade nove objekte.Ovi objekti su dosta skromniji i jednostavniji.To je vrijeme,prije svega ,dinastije Ptolomeja koji su priznali grku ,a kasnije rimsku vlast.U ovom periodu podiu se manji hramovi kao to su hramovi na ostrvu File i Elefantina na Nilu,a grade se i grobnice skromnije i po veliini i po organizaciji i po obradi. Za razliku od Mesopotamije Egipat je pored dobre gline imao izuzetno dobre majdane kamena.U njemu je bilo i kvalitetnog peara i sijenita i granita i drugih vrsta kamena od koga su napravljena najznaajnija egipatska ostvarenja.U Egiptu je bilo dosta palmovog drveta,a za kvalitetnije graevine uvoena je kedrovina iz Libana.Glavna arhitektonska djela u Egiptu su sagraena od kamena i to je jedan od razloga ,pored suve klime to su graevine sauvane do dananjih dana.Za razliku od Mesopotamije u ijoj je arhitekturi primjenjivan stereotomni konstruktivni sistem,kod koga nema otre podjele izmeu nosivih i noenih elemenata,u egipatskoj arhitekturi se zahvaljujui upotrebi kamena primjenjuje tektonski konstruktivni sistem zasnovan na otroj podjeli nosivih elemenata(stubova i zidova) i noenih elemenata u vidu greda.Egipani su takoe poznavali upotebu luka i svoda,ali ove konstrukcije u Egiptu nisu imale nikakvu veu svrhu i upotrebu.Egipani su ove konstruktivne elemente(stubove i grede) oblikovali po uzoru na stilizovane floralne elemente palme papirusa i lotosa,biljaka koje su rasle na tom prostoru.Tako je egipatski stub isklesan od kamena najee oponaao sveanj ili denjak palmovih palmovih ili papirusovih stabala,a kapiteli(glave)stubova su oblikovani u vidu stilizovanih papirusovih,lotosovih ili palminih cvjetova.Kapiteli stubova su nekad dobijali oblik egipatskih boanstava,najee boga Hatora ili Ozirusa.Grede egipatskih konstrukcija su imale oblik stilizovanih palmovih ili lotosovih poreanih listova. Upotrebom ovih kamenih konstrukcija Egipani su gradili veliki broj svojih objekata os kojih su bili najznaajniji hramovi posveeni boanstvima i grobnice u kojima su sahranjivani faraoni i drugi visoki dostojanstvenici. Ovakav zatien poloaj Egipta odrazio se i na religiju u kojoj je stvoren pojam besmrtnosti due,odnosno vjerovanje da je ivot na ovom svijetu privremen i kratak,a da pravi ivot dolazi na drugom svijetu.Da bi se obezbedila besmrtnost due Egipani su svoje umrle balsamovali i uz poseban religiozni

6
ceremonijal sahranjivali.Ovakvo shvatanje religije uticalo je na izgradnju kraljevskih grobnica u koje je polagano balsamovano tijelo faraona.Zajedno sa sahranjivanjem tijela Egipani su spremali i polagali u grobnicu sve ono to su smatrali da e biti potrebno pokojniku na drugom svijetu,a to su:hrana,pie,odijelo,namjetaj,dragocjenosti i posluga koju su zamjenjivale figure ili kipovi napravljeni od kamena ili drugih materijala.Za sahranjivanje svojih pokojnika ,posebno faraona(careva) i velikodostojnika,egipani su gradili monumentalne grobnice iji se oblik tokom vremena mijenjao i usavravao.Najstariji oblik grobnice u Egiptu je mastaba to na egipatskom znai klupa.To je grobnica koja nad zemljom ima jednu kamenu veu prostoriju(nekad i dvije ili tri)sa nadgrobnim zidovima koja slui za obavljanje religioznog obreda pri sahranjivanju i kao ostava za predmete i dragocjenosti namijenjene pokojniku.Sama grobnica se nalazi u jednom bunaru ili ahtu iskopanom ispod nadzemnog objekta na dubini od 10 nekad i do 20 m u koje se polae mumificirano tijelo pokojnika.Daljim razvojem,reanjem jedne mastabe na drugu(manje na veu)nastaje sloeniji oblik grobnice koji se naziva stepenasta piramida iji je tipian primjer grobnica kralja(faraona)Dosera.Daljim razvojem ,izravnavanjem stepenika od stepenaste piramide nastaje klasina piramida sagraena od kamenih blokova i obloena glatkim kamenim elementima. Najtipinije grobnice tipa iste piramide su grobnice Keopsa,Keflana i Mikerina.Keopsova piramida je najvea monumentalna grobnica sa stranom u osnovi od 148 m u ivicom od 232 m.U unutranjosti piramide nalaze se hodnici i grobne komore za polaganje mumificiranog tijela faraona.Zbog velikih dragocjenosti koje su pohranjivane zajedno sa faraonom jo u periodu starog carstva poele su pljake grobnica te zbog toga u periodu srednjeg carstva poinje sahranjivanje faraona u grobnicama koje su iskopane u ivoj stijeni. Ove grobnice su imale vei broj prostorija i po svojoj organizaciji su oponaale egipatsku kraljevsku palatu. Egipani su svojim bogovima podizali hramove koji su bili ogromnih dimenzija i sagraeni od kamena.U razvoju egipatskog hrama razlikujemo etiri tipa hrama: 1. hram sa pilonima 2. polupodzemni ili hemispeos 3. podzemni 4. peripteralni hram Hram sa pilonima je graevina ogromnih dimenzija,tako npr.hram u Karnaku ima dimenziju 100x50 m i sastoji se od veeg broja sadraja.Ispred ulaza u hram nalazila se aleja sfingi koja je trebala da uvede ili pripremi vjernika za religiozni obred.U sam hram ulazilo se kroz monumentalnu ogromnu kapiju,naglaenu zakoenim zidovima koji su se nazivali piloni.Prvi prostor u ulasku u hram je dvorite okrueno trijemovima iz koga se ulazilo u tzv.hipostilnu dvoranu.To je dvorana sa kamenim gustim stubovima,pokrivena gredama sa nadvienim srednjim dijelom.U ovoj prostoriji je vladala polutama.Tu se odvijao glavni riligiozni obred iznoenje svete Barte sa boanstvom.Zadnji prostor hrama je kapela u kojoj je u tami uvan kip boanstva,a uz taj prostor nalazile su se svetenike prostorije i riznica. Polupodzemni hram je po organizaciji bio slian hramu sa pilonima samo to je njegova hipostilna dvorana dvorana i kapela bila isklesana u stijeni.Najpoznatiji primjer takvog hrama je hram kraljice Haepsut. Podzemni hram je hram koji se itav nalazio pod zemljom isklesan u stijeni,a samo je njegov monumentalni ulaz naglaen statuama boanstva isklesanim u stijeni.Najpoznatiji takav hram je Abusimbel koji je Ramzes II podigao bogu Amonu Ra. Peripteralni hram je hram koji ima kvadratni ili pravougaoni oblik.Nalazi se na visokom postolju do koga se dolazi monumentalnim stepenitem,a sam hram se sastoji od kapele na sredini i trijema sa etvrtastim kamenim stubovima sa sve etiri strane objekta.Najpoznatiji hramovi ovog tipa su iz mlaeg perioda egipatske arhitekture,iz perioda Ptolomeja i nalaze se na ostrvima File i Elefantina. Stambena arhitektura Egipta sastojala se od kua organizovanih oko unutranjeg dvorita i sagraenih erpia(nepeena opeka).Ove kue su imale ravne krovove,ali je bilo i kua sa nekom vrstom zemljane kupole.Kue i palate dostojanstvenika bile su vee,sloenije po organizaciji i sagraene od boljih materijala.Kraljevske palate su takoe bile organizovane oko unutranjeg dvorita.Imale su veliki broj sadraja i prostora od kojih su najznaajniji bili iroka dvorana koja je imala stubove i pokrivenu tavanicu i sluila je za prijem,tzv.duboka dvorana koja je sluila kao trpezarija,a posebno je bio odvojen intimni kraljev dio za ivot porodice.I pored veliine,sloene organizacije i kvalitetnih materijala egipatska kraljevska palata nikad nije dostigla znaaj i veliinu mesopotamske kraljevske palate zbog toga to je smatrano da je ivot na ovom svijetu privremen i da slui da bi se ovjek spremio za vjeni ivot koji dolazi poslije smrti.Zbog

7
takvog vjerovanja egipatska arhitektura je svoj vrhunac dostigla u izgradnji kraljevskih grobnica,vjenih stanova faraona i hramova ,vjenih kua za egopatska boanstva.Egipatska arhitektura je prva velika monumentalna arhitektura koja je svoje objekte gradila u kamenu sa namjerom da traju ne jedan ljudski vijek,ve u vremenu koje se mjeri sa vjenou.

EGEJSKA ARHITEKTURA
Ova arhitektura obuhvata ostrvo Krit,Grko kopno,oblast Male Azije i prostor Sicilije i june Italije.Egejska arhitektura prethodi grkoj arhitekturi i znaajna je za njeno razumijevanje.Razvoj ove arhitekture moemo pratiti kroz tri perioda: Prvi obuhvata vrijeme od 2000. do 1900. p.n.e Drugi od 1900. do 1400. p.n.e Trei od 1400. do 1100. p.n.e Centar arhitektonskog stvaralatva za prva dva perioda je na ostrvu Krit,a u treem na grkom kopnu, obalama Male Azije i na prostoru june Italije.Egejska arhitektura na Kritu nastaje u prvom,a svoj vrhunac dostie u drugom periodu.Ova arhitektura nastaje pod uticajem Mesopotamije,Egipta i Male Azije. Arhitekturu na Kritu karakterie dorski karakter,odnosno tu arhitektura vrhunac dostie u izgradnji kraljevskih palata nastalih pod uticajem Mesopotamije,ali koje su na ovom prostoru dobile svoj specifian oblik.Od graevinskih materijala na Kritu se primjenjuje kamen i drvo za izradu meuspratnih konstrukcija u vidu drvenih greda.Posebna specifinost u kritskoj arhitekturi je upotreba stuba koji slui kao nosa trijema i stepenita.Stub iz kritske arhitekture koji se suava od baze prema vrhu sa njegovim okruglim kapitelom preuzee grka arhitektura,usavriti ga i od njega stvoriti dorski stilski red.Palate na Kritu,iako nastale pod uticajem mesopotamskih u mnogim elementima se razlikuju od njih.Ontakoe, organizovane oko unutranjeg dvorita,ali su manjih dimenzija i sagraene na vie nivoa koji su meusobno povezani stepenitima.Za razliku od mesopotamskih palata,kritske su mnogo vie graene po mjeri ovjeka i karakterie ih ljupkost i intimnost prostora.Najpoznatije kritske palate su mala i velika palata u Knososu i palata u Festosu.U kritskoj arhitekturi nema hramova i grobnice su skromnih dimenzija, u obliku tumulusa,a jo jedna specifinost kritske arhitekture je da nema utvrenih gradova jer su kriani imali jaku flotu koja je njihove gradove i naselja titila sa mora.

-Mikenska arhitektura(jedna od kritskih)

Mikensku arhitekturu je stvorio narod Arhajci koji su doli sa sjevera i zauzeli grko kopno i ostrvo Krit. Mikenska arhitektura svoj vrhunac dostie u treem periodu od XIV do XI vijeka p.n.e, a glavni centri se nalaze u gradovima dravicama Mikeni,Tirinsu i Morhomeni.To su utvreni gradovi zatieni debelim zidovima od velikiih kamenih blokova tekih i po dvije do tri tone, tzv.kiklopski zidovi.U utvrene mikenske gradove ulazilo se kroz dobro zatiene kamene kapije kao to je tzv.Lavlja kapija u Mikeni sagraena od velikih kamenih blokova sa pretstavom lavova isklesanih iznad ulaza kapije.U okviru utvrenja nalazio se grad sa kuama, ulicama i kraljevskom palatom.Specifinost mikenske arhitekture su i objekti u vidu tzv.megarona. Megaron je objekat sa jednom ili dvije prostoriije ispred kojih se nalazi trijem. Grad je formiran oko nepravilnih ulica prilagoenih konfiiguraciji terena,a uz ove ulice su graeni objekti u vidu megarona.Megaron je posebno znaajan zbog toga to e posluiti kao prototip za izgradnju grkog hrama. Kraljevska palata u mikenskim gradovima dravicama bila je, takoe,organizovana oko unutranjih dvorita ali mnogo manjih od kritske i mesopotamske i sastavljena od objekata u vidu megarona koji su meusobno povezani.U mikenskoj arhitekturi nije bilo hramova jer njihova religija nije zahtijevala izgradnju posebnih objekata za religiozne potrebe.U ovoj arhitekturi javljaju se i monumentalne kamene grobnice sa iljastom kupolom kao to je Akrijeva riznica u Mikeni.

8
U treem egejskom periodu nastala je znaajna arhitektura i na prostoru Male Azije gdje su Arhajci osnovali svoje gradove dravice Lidiju,Likiju,Kariju i Frigiju.Arhitektura Male Azije znaajna je i zbog toga to je prenosila uticaje iz Mesopotamije u Grku i iz Grke u Persiju i Mesopotamiju.Na ovom prostoru nastao je i prvi objekat tipa megarona i utvreni gradovi koji e imati uticaja na grku,rimsku i kasnije vizantijsku arhitekturu.Na ovom prostoru nalazi se i grad Troja poznat iz grke mitologije i istorije. Na prostoru june Italije Arhajci su osnovali grke kolonije koje e posebno biti znaajne u ranim fazama grke arhitekture. Egejske arhitekture,pored velikih razliitosti imaju i neke zajednike crte koje e u velikoj mjeri doprinijeti nastanku i razvoju grke arhitekture.

GRKA ARHITEKTURA
Oko 1100.godine p.n.e ,na prostor dananje Grke,sa sjevera dolazi pleme Dorci koji pokoravaju Arhajce,zauzimaju mikenske gradove i drave i postaju nosioci jedne velike kulture i arhitekture koju nazivamo grkom.Od XI do IX vijeka Dorci polako preuzimaju kulturu,drutveno ureenje i arhitekturu Arhajaca,a zatim poinju da stvaraju novu arhitekturu koju nazivamo grkom.Arhajske gradove dravice usavravaju i razvijaju u savreniji oblik grada drave tipa polisa koji obuhvata grad ili gradove,ali i velike teritorije van gradskog podruja.Najznaajnije grke drave tipa polisa su Sparta,Atina,Korint i dr.Ove dravice su bile u estim meusobnim sukobima i ratovima i samo ih je zajednika opasnost ponekad ujedinjavala kao u peloponeskom ratu u borbi protiv Persijanaca.Najjaa dravica na kopnu je bila Sparta,a na moru Atina koja je imala jaku flotu.Grke drave i dravice su u svom razvoju prole razliita drutvena ureenja,od kraljevine preko demokratske drave,za vrijeme Perikla do apsolutistike vlasti Aleksandra Makedonskog.U razvoju grke kulture i arhitekture razlikujemo tri perioda: Arhajski period koji traje od 1100. do 450. p.n.e.On ima tri potperioda. Prvi je geometrijski nazvan po geometrijskim arama na keramici.On traje od XI do VIII vijeka p.n. e. Drugi je arhajski on traje od VIII vijeka do 500-te godine p.n.e.To je period kada su Dorci ve prihvatili kulturu pokorenih Arhajaca i poeli da stvaraju novu.Ovaj period karakterie pojava prvih hramova na poetku sa drvenim stubovima, a kasnije kamena. Umjetniko vostvo u ovom periodu imaju maloazijske pokrajine,ali i grke kolonije u junoj Italiji,u Pestumu,Sirakuzi,a iz ovog perioda potie i jedan od najstarijih grkih hramova na ostrvu Egini. Predklasini period traje od 500. do 450. godine p.n.e.U ovom periodu najznaajnije graevine podiu se u junoj Italiji,ali se grade objekti ina grkim ostrvima i na kopnu,grade se hramovi u Olimpiji. Klasini period traje od 450. do 323. p.n.e.odnosno do smrti Aleksandra Makedonskog.To je zlatno doba grke kulture i arhitekture.U ovom periodu posebno je znaajna izgradnja atinskog Akropolja,hramova Partenon,Erekteon,Atinenike.Pored Atine, u klasinom periodu,u grkim gradovima dravicama ka to su Korint,Sparta,Olimpija podiu se hramovi,ali i drugi objekti(pozorita,stadioni),ureuju se gradovi,gradski trgovi sa prodavnicama. Helenistiki period traje od 323. do 148. p.n.e.odnosno do pada grke pod rimsku dominaciju.Ovaj period karakterie irenje grke drave,ali i kulture i arhitekture na istok.Osnivaju se novi gradovi Aleksandrija u dananjem Egiptu,Antiohija u Siriji,Pergam. Karakteristika ovog perioda u grkoj arhitekturi je prvo osnivanje novih gradova koji imaju pravilan oblik po tzv.hipodomusovom ortogonalnom sistemu sa trgovima ili agorama, koji karakteriu ulice pravilno postavljene pod uglom od 90 stepeni,pravilni

9
blokovi(prostor izmeu etiri ulice),na sredini grada se gradi slobodan prostor,ureen u vidu agore odnosno trga.Ovaj period takoe karakterie izgradnja novih javnih objekata kao to su gimnazioni,buleterioni(zgrade optinske uprave). Glavni materijal u grkoj arhitekturi je kamen,a u pogledu konstrukcije grka arhitektura iz mikenske tradicije preuzima tektonski konstruktivni sistem zasnovan na stubovima i gredama,usavrava ga i daje mu glavno mjesto u svojoj arhitekturi.

-Stilski redovi
Grku arhitekturu u osnovi moemo smatrati jednim stilom iako se u okviru nje mogu izdvojiti i tri posebna podstila ili stilska reda,a to su:dorski,jonski i korintski stilski red. Dorski stilski red primjenjivan je kod objekata kada je trebalo izraziti snagu,vrstinu i robusnost.To je olienje i mukosti u grkoj arhitekturi.Dorski stilski red se sastoji od podnoja koje sainjavaju stepenici, zatim stuba koji se sastoji od trupa ili stabla stuba sa vertikalnim ljebovima ili kanelurama i glave stuba ili kapitela.Trei element je grednik koji se sastoji od arhitrava(greda koja povezuje stubove),friza koji je ukraen i sastoji se od triglifa i metafa i zavrni element je vijenac koji slui da ukrasi stilski red. Svi elementi stilskog reda raeni su u proporcijama ija osnovna mjera ili jedinica se zove modul i to je donji prenik stuba.Stub dorskog stilskog reda bio je visok 8 do 11 modula zavisno od perioda i podruja.U dorskom stilskom redu sagraen je najvei broj javnih objekata u Grkoj a najpoznatiji su Partenon na Akropolju,Terzeon na atinskoj agori. Jonski stilski red je olienje enstvenosti i ljupkosti u grkoj arhitekturi.On se takoe sastoji iz tri osnovna elementa:prvi element je podnoje koje se sastoji od stepenika,drugi element je stub koji na donjoj strani dobija novi elemenat ,bazu.Sam stub je vitkiji od dorskog,ima polukrune kanelure(ljebove) i glavu stuba koja se dosta razlikuje od dorskog stilskog reda i sastoji se od ploe ili abakusa i voluta ili zavojnica.Zadnji elemenat je grednik,slian je kao kod dorskog,ali je bogatije oblikovan.Visina ovog stilskog reda ide od 15 do18 modul,a kod maloazijskog jonskog stilskog reda ide i do 21 modula.Najpoznatiji objekat,sagraen u jonskom stilskom redu je Erehteon na Akropolju i hram Atenenike.Erehteon ima dva trijema,jedan sa jonskim stubovima,a drugi umjesto stubova ima enske figure koje se nazivaju kore ili kariatide. Korintski stilski red je dobio naziv po gradu dravi Korintu,slian je jonskom stilskom redu,glavna razlika je u glavi stuba koji je raskono oblikovan u vidu korpe ili koare,sa obavijenimakantusovim listovima(akantus je mediteranska biljka).Ovaj stilski red je bio simbol raskoi i bogatstva,naroito je bio omiljen kasnije u rimskom periodu.Najznaajniji objekti u ovom stilu su hramovi u Delfima i Epidaurusu. U grkoj arhitekturi graen je pored stambenih objekata veliki broj javnih objekata u koje spadaju prvo hramovi,zatim pozorita,odeoni,gimnazioni,stadioni,trkalita i palestre i buleterioni. -Grka kua Grka kua je do Aleksandrovih osvajanja imala oblik megarona odnosno oblik objekta sa jednom ili dvije prostorije ispred kojih se nalazio trijem.Poslije Aleksandrovih osvajanja pod uticajem mesopotamske,persijske i maloazijske arhitekture,grka kua u drugom djelu dobija peristil.Peristil je unutranje dvorite ureeno kao vrt sa trijemom iz koga se ulazi u ostale prostorije.Grke kue u helenistikom periodu, pod uticajem istoka,karakterie i podjela na prednji muki i zadnji enski dio. -Pozorita Pozorita su javni objekti namijenjeni za pozorine predstave i politike skupove.Sastojali su se od skene(scene)koja je sluila kao kulisa i garderoba,drugi dio je orkestra(okrugli podijum na kome se odvijala predstava)i trei dio je gledalite koje je po pravilu bilo isklesano u stijeni.Grka pozorita su imala savrenu akustiku, tako da se i najmanji apat na orkestri uo do najudaljenijeg djela u gledalitu.To su bili objekti koji su mogli da prime veliki broj gledalaca(30 000 do 50 000),a najpoznatija pozorita su u Atini i Epidaurusu.

10
-Odeoni Odeoni su javni objekti slini pozoritima,samo manjeg kapaciteta.Namijenjeni su za muzike i druge sveanosti i mogli su da prime od 200 do 500 gledalaca. -Hramovi Grci su bili mnogoboci,vjerovali su u vee broj boanstava od kojih je bilo 12 glavnih,na vrhu su bili Zevs i Hera,Afrodita,Apolon,Posejdon(bog mora)i dr.Grci su svojim bogovima pripisivali ljudske osobine odnosno po njihovom vjerovanju njihovi bogovi su se meusobno svaali,ratovali i voljeli.Svojim bogovima podizali su hramove koji za razliku od egipatskih i mesopotamskih nisu bili ogromnih dimenzija,ve su oni svoju religioznost izraavali finim postavljanjem hramova na teren, skladnim proporcijama i arhitektonskim detaljima(stilski redovi zavisno od toga da li je hram trebalo da djeluje ljupko i enstveno ili raskono).Grki hramovi su se sastojali od cijele (kapele)u kojoj se nalazio kip boanstvo.Vei hramovi su imali jo i prostoriju za svetenike,a neki i riznicu.Hram je sa prednje strane(sa dvije strane ili sa sve etiri)mogao imati trijem pa su zavisno od toga postojali i razliiti tipovi hramova kao to su prostilos sa trijemom sa jedne strane,amfiprostilos sa trijemom sa dvije strane,peripteros je imao trijem sa sve etri strane i tolos je okrugli hram.Najpoznatiji grki hramovi su Partenon, remek djelo grke arhitekture,sagradili su ga arhitekti Ihtinos i Kalikrates,vajarske radove je izveo Fidia.Pored Partenona izuzetno su znaajni i Erehteon,hram Atinenike,zatim Tolos u Delfima. -Gimnazioni Gimnazioni su kolski objekti koji su sluili za obuku ili pripremu sportista za takmienja ili olimpijske igre. Gimnazioni su imali su imali razliite prostorije kao to su svlaionice i borilita organizovane oko unutranjeg dvorita. -Stadioni To su sportski objekti za takmienje sportista.Samo ime je od rijei 'stad',a to je grka mjera(185 m). Ovi objekti se sastoje od borilita i gledalita.Stadioni su imali potkoveasti oblik.Mogli su da prime veliki broj gledalaca (30 000 do 50 000).Najpoznatiji stadion je u Olimpiji,gdje su odravane olimpijske igre. -Trkalita Trkalita su slina stadionima.Sluila su za konjske i kolske trke i sastojala su se od trkalita i gledalita sagraenog slino kao kod pozorita i stadiona. Ovi objekti su bili sagraeni u svim veim grkim gradovima,a naroito u novim gradovima poslije Aleksandrovih osvajanja kao to su Pergam,Milet i Atina. -Buleterioni Buleterioni su javni objekti za administrativne potrebe.Tu su se nalazila sjedita bula(optina).Najee su organizovani oko unutranjeg dvorita i po pravilu su imali salu za zasjedanje optinskog senata,koja se mogla koristiti i za druge polotike ili kulturne potrebe. Grka arhitektura je posebno znaajna.To je prva evropska velika arhitektura koja e imati veliki uticaj prvo na rimsku arhitekturu,a zatim i na evropsku arhitekturu u kasnijim periodima.Prvo u periodu renesanse,drugi put u periodu klasicizma u XIX vijeku i u najnovije vrijeme u obliku postmoderne.

11 ETRURSKA I RIMSKA ARHITEKTURA

Etrurci su narod iz Male Azije po Herodotu srodan Lidijcima koji se naselio na prostor oko dananjeg Rima i formirao svoju dravicu.U njihovom susjedstvu ivjela su italska plemena Sabinjani, Umbri koji su imali svoje gradove dravice. 753.godine p.n.e ujedinjenjem latinske,sabinske i etrurske optine stvoren je grad drava Rim. Etrurci koji su doli iz Male Azije osnovali su na prostoru Italije gradove dravice kao to su Perua, ertveri,Korneto,Morzeboto i dr.Oni su na ovaj prostor iz Male Azije donijeli konstrukcijuluka,svoda i kupole koje su upotrebljavali prilikom izgradnje svojih objekata kao to su gradske kapije,mostovi,akvadukti i kanali.Oni su svoje gradove pravilno organizovali sa pravilnim ulicama pod uglom od 90 stepeni,a glavne ulice su izlazile na gradske kapije.Svoje graditeljsko umijee Etrurci su prenijeli na Rimljane koji su osvojili njihove gradove i te prostore ukljuili u novu rimsku dravu. U razvoju rimske umjetnosti i arhitekture razlikujemo tri perioda: Prvi period je doba kraljevstva i obuhvata vrijeme od 753. do 510.godine p.n.e. To je vrijeme prevlasti etrurske kulture i arhitekture,a objekti u rimskoj dravi se grade po etrurskom uzoru. Drugi period je vrijeme republike i traje od 510. do 28.godine p.n.e.U ovom periodu rimska drava od malog grada drave se iri i zauzima u V vijeku p.n.e prvo okolne italske i etrurske gradove drave.U III vijeku p.n.e se iri i zauzima itav prostor dananje Italije ukljuujui i grke dravice i kolonije u junoj Italiji i na Siciliji(magnagrecijavelika Grka).U II vijeku p.n.e rimska drava se ratnim osvajanjima iri na zapadu zauzima dananju Galiju,paniju,Balkansko poluostrvo i 148.godine p.n.e zauzima i Grku.Zatim se iri,zauzima dio Afrike,Kartaginu,Egipat,Englesku(Julije Cezar).U ovom periodu rimska kultura i arhitektura potpada pod sve vei grki uticaj. Trei period je vrijeme carstva i traje od 28.godine p.n.e pa do 313.godine do Milanskog edikta.To je vrijeme kada je rimska drava postala svjetsko carstvo koje je obuhvatalo prostor na zapadu kod Engleske,pa na istoku do Persije i Mesopotamije pa na sjeveru od Germanije pa na jugu do sjeverne Afrike(Tunis,Maroko,Libija). U ovom periodu u umjetnosti i arhitekturi pored grkih poinju da preovlauju i istoni uticaji. U konstruktivnom pogledu rimska arhitektura je od Etruraca preuzela konstrukciju luka,svoda kupole, razvila ih i usavrila i obogatila novim tipovima i rjeenjima kao to su ravan luk i ravan svod,segmentni luk i svod,eliptini,krstasti i lepezasti.Oni su od Grka preuzeli stilske redove,ali su ih upotrebljavali uglavnom u dekorativne svrhe.Stilske redove su prilagodili svojim potrebama tako da imamo rimsko-dorski stil,rimskojonski,rimsko-korintski stilski red i tzv.toskanski stilski red koji je slian dorskom,ali je vie nastao uzorima rimske i etrurske arhitekture. Za izgradnju svojih objekata koristili su uglavnom stereotomni konstruktivni sistem zasnovan na luku,svodu i kupoli,a od graevinskih materijala upotrebljavali su peenu opeku,kamen koje su kombinovali i jedan novi rimski izum,rimski beton,ili emplekton koji predstavlja neku vrstu prirodnog cementa pomijeanog sa kamenom i pijeskom.Zahvaljujui ovoj usavrenoj graevinskoj tehnici oni su bili u stanju da lako savladaju velike raspone i da sagrade veliki broj javnih objekata i gradova du svog velikog carstva.Pored stambenih objekata rimljani su sagradili i irok repertoar javnih objekata,poev od komunalnih kao to smostovi, putevi i akvadukti,pa preko hramova,pozorita,amfiteatara,termi,bazilika,trijumfalnih kapija,pobjednikih stubova,gradskih trgova i drugih objekata.

12
-Rimska kua U ranom periodu rimska kua je po etrurskom uticaju bila organozovana oko tzv.atrijuma (predvorje sa lukom i bazenom).U kasnijem periodu pod grkim uticajem rimska kua u drugom dijelu dobija dio kue organizovan oko peristila koji je uraen kao botanika bata sa fontanama i skulpturama.Gradske kue su bile zatvorene prema ulici i otvorene prema unutranjem prostoru dvorita i peristilu.Ova kua se jo zvala i domos.Imuniji graani su na svojim imanjima gradili tzv.vile rustike.To su kue luksuznijeg sadraja i organizacije koje su bile otvorene prema okolnom prostoru i prirodi.Za potrebe rimskih careva pravljene su palate,koje predstavljaju velike i raskone komplekse.Najpoznatije rimske palate su se nalazile na rimskom brijegu Palantinu,zatim izletitu u Tivoliju,a ovakvih objekata bilo je i na naim prostorima kao to su Galerijeva palata u Romulijani kod Gamzigrada,u Naisusu(Niu),u Medijani,Sirmijumu(S. Mitrovica),a najvjerovatnije takav objekat se nalazio u Viminacijumu(Kostolcu). -Hramovi Rimljani su bili mnogoboci.Oni su svoja boanstva preuzeli od Etruraca i Grka i njima su podizali hramove sline grkim koji su bili postavljeni na visokom postamentu(postolju) i imale su trijem najee samo sa prednje strane.Najpoznatiji rimski hramvi su Vestin u Rimu,Antonina i Faustine u Rimu,uveni Panteon(hram posveen svim rimskim bogovima)okruglog oblika,pokriven kupolom.Nalazi se u Rimu.Pored Rima oni su hramove svojim boanstvima,a najee Jupiteru(vrhovnom bogu),podizali u svim veim gradovima carstva,ostatka takvih hramova ima i na naem prostoru. -Pozorita Graena su po uzoru na grka pozorita.Razlikuju se to umjesto orkestre imaju polukrunu binu i pozornicu,a gledalite nije klesano u prirodnoj stijeni ve graeno na ravnom terenu,na koso postavljenim svodovima.Najpoznatija rimska pozorita su Marcelovo i Pompejevo. -Amfiteatri Ovi objekti predstavljaju rimski izum.Nastali su po uzoru na pozorita.Imaju eliptian oblik i sastoje se od borilita i gledalita ili eliptino postavljenih tribina.Ovi objekti su sluili za gladijatorske borbe izmeu gladijatora i ivotinja.To su objekti koji su sluili za zabavu dokonog rimskog svijeta,koji su ivjeli na raun drave,a za njih su radili robovi.Najpoznatiji amfiteatar je Koloseum u Rimu koji je mogao da primi 80 000 gledalaca,a takvih objekata bilo je u svim velikim rimskim gradovima. -Cirkusi(trkalita) Sluili su za konjske i kolske trke,imali su potkoviast oblik,sastojali se od trkalita i gledalita.Najpoznatiji takav objekat je cirkus Maksimus u Rimu koji je mogao da primi oko 150 000 gledalaca. -Terme Terme su takoe rimski izum.Na poetku su graene za potrebe rimskih careva u sklopu palata,a kasnije su postale obavezan sadraj svih veih rimskih gradova.U uem smislu,terme su kupatila sa hladnom,toplom i vruom vodom i prostorijama za znojenje i masau,a sve vee rimske terme pored ovih sadraja imale su i gimnastike dvorane,biblioteke,prodavnice i druge pratee sadraje.To su bili ogromni kompleksi pokrivenih i zatvorenih prostora.Najvee terme su se nalazile u Rimu,Dioklecijanove i Karakaline.Ovih objekata manjeg obima bilo je i u rimskim naseljima i gradovima,na naem prostoru u Sremskoj Mitrovici, Beogradu,Kostolcu,Niu,aku,Ulpijani(Lipljan).

13
-Bazilike To su veliki zatvoreni prostori sa nadvienim srednjim dijelom koji je sluio za osvjetljenje.Bazilike su sluile kao trnice i sudnice,a u periodu hrianstva bazilike postaju uzor za izgradnju hrianskog hrama ili crkve.Najpoznatije bazilike se nalaze u Rimu:Julija,Emilija i Konstantinova bazilika u Rimu.Takvih objekata bilo je i kod nas u Sremskoj Mitrovici i aku. -Trijumfalne kapije Trijumfalne kapije su objekti koji su podizani u slavu rimskih careva i vojskovoa poslije pobjeda u ratovima.Ovi objekti su nastali po uzoru na gradske kapije i imali su jedan ili tri otvora ili luna prolaza,a sama kapija je bila bogato ukraena arhitektonskim detaljima,skulpturama i reljefima koje su slavile pobjednike.Najpoznatiji takvi objekti su Konstantinov sa tri otvora,Septimiasevera u Atini i dr. Pobjedniki stubovi su objekti podignuti u ast vojskovoa i imperatora.Imali su oblik uveanog dorskog stuba,visine 20 do 30 m sa skulpturom na vrhu.Najpoznatiji takvi stubovi su Trajanov u Rimu i Konstantinov u Carigradu. Rimljani su du svog velikog carstva pored guste mree puteva podizali i mostove i akvadukte za dovoenje vode u gradove.Pored brojnih rimskih mostova kao to su Sant Angelo u Rimu,na naem prostoru kod Kladova se nalazio veliki rimski most sa razmakom izmeu stubova od 36 m i duinom preko kilometra,pidignut za vrijeme cara Trajana,a njegov graditelj je Apolodor iz Damaska.

14 RANOHRIANSKA ARHITEKTURA
Hriansko uenje pojavilo se poetkom nove ere u istonom dijelu rimskog carstva (Palestina).To uenje je propovijedao Isus Hristos i njegovi uenici koji se nazivaju apostolima.Hrianstvo je bila vjera u jednog gospoda Boga i njegovog sina Isusa Hrista.To je bila jednoboaka vjera za razliku od paganskih mnogoboakih religija.Hrianstvo je pored vjera u jednog Boga propovijedalo jednakost i bratstvo meu ljudima.Ovo je na poetku bilo upereno i protiv robovlasnikog sistema,a samim tim i protiv rimskog carstva.Tada je kod hriana vaila krilatica:'Lake je kamili proi kroz iglene ui nego bogatau ui u raj.'Zbog takvog uenja hriani su bili proganjani od strane zvanine rimske drave i bili su prinueni da se organizuju u hrianske optine i da svoje obrede obavljaju tajno.Naroito su veliki progoni hriana bili za vrijeme rimskih careva Nerona i Diokleciana,kada su hriani ne samo zatvarani ve i ubijani i bacani u arenu divljim zvijerima da ih rastrgnu.Zbog velikih progona hriani su svoje obrede obavljali tajno po kuama,van gradova,esto na grobljima,a u veim gradovima oni su kopali podzemne tunele katakombe, gdje su se sklanjali i obavljali svoje obrede,molitve Bogu, krtenja,vjenanja i opela za umrle i nastradale. U velikom broju rimskih gradova poev od Rima,Napulja,Palmire pa do Aleksandrije imamo kilometre,a negdje i stotine kilometara(Rim)podzemnih hodnika ili katakombi.U katakombama nastaje i prva hrianska umjetnost,posebno slikarstvo,gdje se javljaju slikari dekoracije i freske,prvo hrianskih simbola kao to su krst,sidro,riba,jagnje,ali poinju da se javljaju i prve freske sa predstavama iz Hristovog ivota. Veliki broj katakombi dobio je ime po hrianskim svecima i muenicima.To su ljudi koji su svoj ivot dalo za odbranu hrianskog uenja.Tako katakombe u Rimu nose imena svetog Kalista,svete Arneze,svetog Petra,svetog Marcelina i drugih svetaca.Katakombe su pored hodnika imale proirenja u vidu veih prostorija ili kubikula(soba)koje su imale funkciju crkve,odnosno u njima se obavljao religiozni hrianski obred.Hriani su se u katakombama i sahranjivali u grobove koji su bili izdubljeni u zidovima stijene. Pored katakombi hriani su svoje obrede,a posebno molitve obavljali van gradova i zatosu podizali male objekte po uzoru na rimske hramove koji su imali oblik trolista ili tzv.cijele trikore i drugi oblik je bio u vidu krsta.To su bili mali objekti gdje je mogao da stane samo sveti prijesto ili menza i svetenik koji je obavljao obred i bogosluenje dok su se vjernici nalazili ispred objekta na slobodnom prostoru. Kada je 313.godine Milanskim ediktom cara Konstantina hrianstvo priznato za ravnopravnu vjeru sa drugim rimskim religijama,a 346.godine za jedinu priznatu vjeru u carstvu.Pojavio se problem izgradnje hrianskog hrama ili crkve.Traen je tip objekta koji moe da zadovolji potrebe bogosluenja, u kome prisustvuju i svetenici i vjernici.Uzor za hriansku crkvu nisu mogli biti rimski hramovi iz dva razloga.Prvo zato to su bili po hrianskom uenju olienje zla ili avola i drugo to prostorne mogunosti ovih graevina,sa rijetkim izuzecima kao to je Panteon,nisu odgovarali hrianskim potrebama.Drugi rimski javni objekti kao to su amfiteatri,teatri i terme bili su olienje zla i razvrata,ali i mjesta gdje su hriani stradali,a takoe njihove prostorne mogunosti nisu odgovarale. Jedini rimski objekat koji je mogao da zadovolji potrebe za novim hrianskim hramom su bile bazilike.One su predstavljale veliki zatvoren pokriven i dobro osvijetljen prostor ijom pregradnjom i prilagoavanjem se mogao dobiti novi hrianski hram ili crkva.Vanu ulogu u izradi novog hrianskog hrama i prilagoavanju bazilike novim potrebama imali su arhitekti iz patricijskih porodica koji su preli u hrianstvo.Pretvaranjem bazilike u hram ona je u istonom dijelu dobila novi dio odvojen od glavnog prostora bazilike koji se nazivao oltarski prostor.Taj prostor je bio najee uzdignut za jedanstepenik, odvojen i naglaen jednim lunim prolazom na sredini koji je bio simbol pobjede hrianstva. Na sredini oltarskog prostora nalazio se sveti sto ili menza.I na tom prostoru su za vrijeme molitve ili drugih obreda stajali svetenici koji su vodili molitvu,tumaili jevanelje i praktino bili posrednici izmeu vjernika i Boga.Bazilika je najee imala tri broda:srednji uzvieni kroz ije prozore iznad krova je osvjetljavan prostor,po sredini su bila dva reda stubova koji su nosili konstrukciju srednjeg broda i bazilike su najee imale drvenu tavanicu i drvenu krovnu konstrukciju pokrivenu krovnim ploama od peene zemlje. Unutranjost crkava je bila raskona drvena kasetirana tavanica,najee ukraena bojama,a zidovi su ukraavani freskama ili mozaikom.

15
Hriansko bogosluenje je bilo jako bogato, pored raskonog enterijera,ovaj ceremonijal su obogaivali i horovi,jer je bogosluenje graanima trebalo da prui zamjenu za sve one sadraje koje su pruale terme, pozorita,konjske trke.Unutranjost bazilika je bila bogata to je asociralo na hriansku duu koja je bila bogata i plemenita,pri emu spoljanjost nije bila toliko vana. Bazilike(hrianske),prema svom obliku,organizaciji,sadraju moemo podijeliti u dva tipa: Prvi tip su tzv.latinske bazilike koje pored poduih brodova dobijaju jedan popreni brod koji se naziva transept,a sa prednje strane jedno zatvoreno dvorite sa trijemom na ijoj sredini se nalazi fontana,esma ili bunar koji svoju ulogu ima u pokrtavanju.Najpoznatije bazilike latinskog tipa se nalaze,uglavnom,u Rimu.Sagraene su na poetku hrianske ere u vremenu IV i V vijeka i to su bazilike prvo Svetog Petra,druga latinska bazilika je Sveti Jovan Lateranski(u Rimu),zatim crkva Svetog Pavla izvan gradskih zidova,crkva Svete Arneze i crkva Svete Marije. Drugi tip su helenistike bazilike ili crkve koje u svojoj organizaciji imaju rjeenja koja su karakteristina za arhitekturu Grke,Sirije i Jermenije.Te bazilike su nastale pod uticajem arhitektura koje su se nalazile u istonom dijelu rimskog carstva.Helenistike bazilike nemaju popreni brod ili transept,zatim nemaju atrijum sa zadnje strane ,ve imaju jedno zatvoreno predvorje koje se zove narteks,a istoni oltarski prostor je obavezno trodijelni koji pored glavnog i centralnog oltarskog prostora ima jo dvije prostorije sjevernu(proskomidija) i junu koja se zove akonikum. Najznaajnije bazilike ovog tipa su Sanapolinare Inklase odnosno crkva Svetog Apolinarija u mjestu Klase kod Ravene.Zatim bazilika Hristovog roenja u Vitlejemu u Palestini danas Izraelu,zatim bazilika Hristovog vaznesenja ili Anastazis u Jerusalimu na mjestu gdje se Hristos uznio na nebo,bazilika Svetog Dimitrija u Solunu. Pod uticajem helenistikog tipa bazilike nastao je veliki broj crkava na prostorima istonog dijela rimskog carstva.Ovaj tip bazilike je bio prisutan i uticao na vizantijsku arhitekturu,a takoe srpska crkvena arhitektura u znaajnom dijelu svog graditeljstva nastavlja tradiciju helenistikog tipa bazilika. Pored crkava u periodu ranog hrianstva graene su i krstionice ili baptisterijumi. To su objekti koji su sluili za masovno krtavanje vjernika.Ovi objekti su ,najee,imali oblik kruga ili kvadrata,ponekad i osmougaonika.Najpoznatiji takav objekat je Lateranski Baptisterijum u Rimu,a takvi objekti su otkriveni i na naem prostoru u sklopu bazilika kao to su primjeri u Cariinom gradu kod Lebana i na Jelici kod aka.Pored krstionica,u ovom periodu,za svece i crkvene velikodostojnike odnosno za njihovo sahranjivanje graeni su i mauzoleji ili mortarijumi.Ovi objekti su najee bili centralnog tipa u oblik kruga pokrivenog kupolom ili u obliku osmougaonika.Najpoznatiji takvi objekti su mauzolej Galaplaidija u Rimu i mauzolej Konstantinove kerke Konstance u Raveni.

16 VIZANTIJSKA ARHITEKTURA
Vizantija je naziv za istono rimsko carstvo koje je poslije propasti zapadnog dijela rimskog carstva ostalo da egzistira jo 1000 godina do 1453.godine do pada Carigrada pod Turke.Vizantijci su sebe nazivali Romejima,a naziv Vizantija je prihvaen na zapadu i on dolazi od glavnog grada Vizanta,grada koji je nastao u VII vijeku p.n.e. Rimski car Konstantin koji je dozvolio hriansku vjeru,a pred smrt i sam postao hrianin,izabrao je stari gri grad Vizant za svoju novu prijestonicu koji je po njemu kasnije dobio naziv Konstantinopolis(Konstantinopolj).Konstantinopolj ima drugi naziv Carigrad to znai da je carski grad,a kasnije je nakon osvajanja od strane Turaka dobio naziv Istanbul.Konstantinopolj, kao nova prijestonica, trebao je da oznai hrianski karakter nove rimske drave.On je na poetku graen po organizaciji i ureenju kao ureeni rimski grad utvren zidovima,kulama i kanalom sa morskom vodom.Ovaj grad se nalazio na izuzetno znaajnom i lijepom mjestu na granici dva kontinenta i na raskrsnici vanih puteva koji su iz Rima i zapadnog dijela drave ili na istok.Sam grad je dobio novim repertoarom hrianskih objekata jednu drugu fizionomiju razliitu od drugih rimskih gradova.On nije imao one objekte iji sadraj je bio u suprotnosti sa hrianskim uenjem kao to su bili amfiteatri,ali je imao veliki broj hrianskih objekata ili crkava. Vizantijska arhitektura je nastala na bazi rimske arhitektonske tradicije,ali su joj poseban peat dali uticaji istonih arhitektura Sirije,Jermenije,Mesopotamije i Male Azije koje su se nalazile prvo u sastavu rimskog,a kasnije vizantijskog carstva.Vizantijska upotrebljava rimska dostignua u zidanju graevina naroito rimski beton i tzv.opus mikstum odnosno naizmjeninu upotrebu opeke i kamena pri izgradnji objekata.Naroito veliku primjenu u vizantijskoj arhitekturi nalaze svod,luk i posebno kupola koju usavravaju dodatkom tzv.sfernih zavretaka ili pandatifa koji omoguavaju da se lako sa kvdratne osnove graevine pree na kruni oblik na koji se oslanja kupola. Kupola u vizantijskoj arhitekturi ima tambur ili kruni zid na kome se nalazi gust niz prozora koji slui za bogato osvjetljavanje enterijera. Za zidanje u vizantijskoj arhitekturi upotrebljava se kreni malter sa razliitim dodacima kao to su drobljena opeka ,sjeckana brezova i vrbova kora,jaja,ivotinjska dlaka i drugi sastojci koji malteru i zidu daju elastinost i otpornost na dinamika pomjeranja i zemljotres.Pokrivanje ovih graevina vrili su olovnim limom,bakarnim limom ili eramidom. Usavravajui rimsku arhitekturu stvorili su nove,smjele konstrukcije koje su omoguile pokrivanje velikih raspona kao to je sluaj kod Svete Sofije,Svete Irene,ali i kod nekih drugih profanih(civilnih)objekata. Vizantijsku umjetnost i arhitekturu moemo pratiti kroz sledee periode:

Prvi period od V do VII vijeka ili tzv.Justinijanova doba.To je zlatni period

vizantijske arhitekture i umjetnost u kome nastaju veliki i znaajni objekti kao to su crkve Sveti Vitalije u Raveni,crkva Sergija i Vaha,crkve Sveta Sofija i Sveta Irena u Carigradu. Drugi period traje od VII do IX vijeka.To je period slabljenja vizantijske drave,vrijeme ratova i napada Slovena i Germana i vrijeme ikonobojstva.U ovom periodu dolazi do smanjenja gradnje.Najpoznatija crkva iz tog perioda je Sveti Andrija u Krizisu u Grkoj. Trei period je vrijeme od IX doXII vijeka.To je vrijeme konsolidacije vizantijske drave,ali i vrijeme krstakih ratova.Iz ovog perioda najpoznatija je tzv.nova crkva. etvrti period je vrijeme od XII do XIV vijeka.To je vrijeme slabljenja vizantijske drave. 1204.godine krstai i krstaka vojska iz zapadnih zemalja koja je pola pod izgovorom da oslobodi Hristov grob,zauzela je Carigrad,osnovala tzv.latinsko carstvo i sistematski je pljakala i unitavala vizantijsku dravu,naroito Carigrad.Vie od 10,15 godina dragocjenosti i predmeti su brodovima tjerani na zapad u Veneciju,Francusku.Crkva

17
Svete Sofije je opljakana i oskrnavljena.Jedan dio vizantijske drave na maloazijskom dijelu,sa centrom u Nikeji(dananja Turska) je ostao dalje da egzistira. Vizantija je uspjela da se oslobodi i da protjera krstae,ali je drava smanjena,ekonomski opustoena,nije vie uspjela da se oporavi i 1453.godine Carigrad osvajaju Turci i prestaje da postoji civilizacija i drava koja je trajala 1000 godina. Najvii domet vizantijska arhitektura je dostigla u izgradnji crkava kod kojih je primijenjeno najbolje graditeljsko umijee tog vremena.U razvoju vizantijske crkvene arhitekture razlikujemo pet tipova crkava: Prvi tip su tzv.crkve centralnog tipa koje imaju osnovu u obliku kruga,kvadrata ili osmougaonika,a pokrivene su kupolom(kupolama).U ove tipove spadaju San Vitale u Raveni koja ima osmougaonu kupolu sa rebrima raspona 14m. Drugi tip vizantijskih crkava su potkupolne bazilike iji su glavni predstavnici crkve Sveta Sofija i Sveta Irena obje u Carigradu. Trei tip vizantijskih crkava su crkve u obliku slobodnog krsta sa pet krugova gdje se na presjeku krakova krsta nalazi centralna (glavna) kupola,a na svakom od krakova krsta jo po jedna kupola.Glavni predstavnici ovog tipa crkava su Sveti Apostoli u Carigradu,crkva u kojoj su sahranjivani vizantijski carevi koja je poruena od strane Turaka,crkva Svetog Marka u Veneciji,Venecija je tada bila u sastavu vizantijske drave(bila je pravoslavna) i crkva Svetog Pavla u Efezu u Turskoj. etvrti tip vizantijskih crkava su crkve u obliku upisanog krsta iji je glavni predstavnik crkva Nea(nova crkva).Ovaj tip crkava ima pet kupola.To je krst upisan u kvadrat ili pravougaonik na ijem presjeku se nalazi glavna kupola,a okolo jo etiri manje kupole. Ovaj tip crkve u obliku upisanog krsta je imao posebnog uticaja na srpsku srednjovjekovnu arhitekturu,naroito na kosovsko-metohijsku kolu. Peti tip predstavlja kombinaciju prethodnih.

-Sveta Sofija
Ona predstavlja remek djelo,ne samo vizantijske nego arhitekture svih vremena.Ona je djelo vizantijskog pravoslavnog genija,gradili su je Antemijus iz Tralesa i Isidor iz Mileta.Oni su bili uveni matematiari,filozofi i arhitekti toga vremena. Srednji brod Svete Sofije je pokriven sa centralnom kupolom raspona 32m i sa dvije polukupole.Cijela geometrija masa je oslonjena na osam taaka(etiri stuba i po dva sa strane),a boni brodovi su pokriveni svodovima.Sveta Sofija ima visinu do tjemena 56m,visina kupole je prvobitno bila 14m,ali se prilikom demontae skele sruila i sagraena je nova sa visinom strijele od 24m.Crkva ima izuzetno raskoan i jedinstven unutranji prostor.Njena kupola ima gust niz prozora tako da izgleda kao to je jedan vizantijski pisac rekao kao da lebdi objeena zlatnim lancem o nebeski svod. Sveta Sofija ima izuzetno bogat enterijer u tehnici mozaika,sa staklom,poludragim kamenom u boji i listovima zlata.Po osvajanju od Turaka pretvorena je u damiju,zidovi su omalterisani i okreeni.U XVI vijeku je dobila minarete,danas je ona pretvorena u muzej,skinut malter,ali ne na svim dijelovima.

-Crkva Svetog Marka

Crkva Svetog Marka u Veneciji sagraena je kao hrianska pravoslavna crkva u IX vijeku kada se Venecija nalazila zajedno sa junom Italijom u sastavu Vizantije. Ova crkva je u XIII vijeku prepravljena i dobila dananje gotiko ruho ili fasadu,ali je zadrala originalan vizantijski enterijer sa prekrasnim mozaikom. I na naem prostoru je bio veliki broj crkava u vizantijskom periodu:crkva u Cariinom gradu kod Lebana,rodnom mjestu vizantijskog cara Justinijana gdje je on sagradio grad koji se zvao Justinijana prima i

18
tu se nalazilo episkopsko sjedite.Iz ovog perioda imamo ostatke crkava u Lipljanima na Kosovu gdje je bilo episkopsko sjedite i na Jelici kod aka gdje je otkriveno pet velikih trobrodnih crkava helenistikog tipa i tu se ,takoe,u VI vijeku nalazilo episkopsko sjedite.

SRPSKA SREDNJOVJEKOVNA ARHITEKTURA

Ovoj arhitekturi nije pridavana vea panja i u njenom prouavanju i tumaenju neki periodi su preskakani ili preutkivani to je nanijelo veliku tetu naoj kulturi. Tu se posebno misli na prednemanjiki period i na period srpske arhitekture pod Turcima.Srpska srednjovjekovna arhitektura se kod nas do sada izuavala samo kroz tri perioda i to raki period(raka kola),zatim kosovsko-metohijska kola i moravska kola.Mi emo u naem razmatranju ovu arhitekturu razmatrati kroz pet perioda i to:prednemanjiki period,nemanjiki(raka kola),kosovsko-metohijski period,moravska kola i period pod turskom okupacijom.

Prednemanjiki period
Srbi su vrlo rano formirali svoje dravice u VIII , IX, X i XI vijeku kako na prostoru dananje Srbije i Bosne,tako i u primorju gdje je stvoren itav niz srpskih dravica koje su na poetku samo formalno priznavale vizantijsku vlast.Te dravice su Zahumlje ije se sjedite nalazilo u Stonu na poluostrvu Peljaac.Ona je obuhvatala prostor od Herceg Novog i dio Hercegovine i negdje do Neretve.Druga dravica je Travunija koja je obuhvatala prostor od Herceg Novog prema zaleu i juno du obale.Zatim sa desne strane Neretve prema Splitu nalazila se srpska dravica Paganija,na prostoru Crne Gore oko Podgorice Duklja.Kraljevi ovih drava bili su Mihajlo,Bodin,Vlastimir.Na podruju Srbije,zatim rijeka Pive,Tare i Ibra u istom periodu je postojala i srpska drava Raka sa sjeditem u Rasu(N.Pazar).U XI vijeku skoro 100 godina primorske srpske drave se ujedinjuju u jednu veu srpsku dravu koja se zove Zeta. Njeno sjedite se nalazilo u Skadru,dananjoj Albaniji,jer je itava sjeverna Albanija tada bila naseljena srpskim narodom. Ove srpske drave ,u pogledu kulture,bile su pod velikim uticajem Vizantije koja je tada imala jake centre u dananjoj Veneciji i junoj Italiji sa sjeditem u Raveni. Srbi su rano primili hrianstvo i poeli su za potrebe vjere graditi i crkve pod ranohrianskim i vizantijskim uticajem.Na prostoru ovih drava,pored drugih objekata,u vremenu od VIII do XI vijeka sagraen je veliki broj crkava.Crkve iz ovog perioda su,uglavnom,bile manjih dimenzija,razliitih tipova i prostornih rjeenja,a graene su najee od opeke i kamena sa kupolom ili bez kupole. Unutranjost crkava je bila omalterisana i oslikana freskama po vizantijskom uzoru.Crkve iz ovog perioda,iako nisu velike po dimenzijama,imaju izuzetno interesantna i bogata prostorna konstruktivna i arhitektonska rjeenja.Meu najznaajnije crkve iz ovog perioda moemo ubrojati prvo crkvu Svetog Nikole u Skadru,zatim crkvu u mjestu Dan kod Skadra,crkvu pod Damjanom kod Skadra,crkvu Svetog Mihajla u Stonu,crkva u Olju kod Stona,crkva Svetog Luke u Kotoru,crkva Svetog Petra u Rasu kod Novog Pazara(VIII vijek),crkva u Zatonu izmeu Bijelog Polja i Berana.

Nemanjiki period
U drugoj polovini XII vijeka Stefan Nemanja ujedinjuje sve srpske drave u jedinstvenu dravu koja je obuhvatala prostor od Nia pa do Neretve.Zahvaljujui rudnom bogatstvu i mudroj politici ,on i njegovi nasljednici uspjevaju da stvore i ekonomski i politiki jaku dravu.Pored drugih objekata Nemanja i njegova braa Miroslav i Stracimir poinju da grade crkve.Nemanja podie prvo crkve Svete Bogorodice i Svetog Nikole kod Kurumlije,zatim ureve stubove kod Novog Pazara.U znak zahvalnosti za pobjedu nad Vizantijom,on podie ovu crkvu i posveuje je Svetom oru.etvrta Nemanjina crkva je Studenica,njegova braa Miroslav i Stracimir podiu,takoe,crkve zadubine.Miroslav u Bijelom Polju gdje je pisano uveno Miroslavovo jevanelje,a Stracimir u Gracu na Moravi,dananjem aku.

19
Nemanjini masljednici Stefan Prvovjenani,Radoslav,Dragutin,Uro takoe podiu svoje crkve,zadubine od kojih su najznaajnije ia,Sopoani,Arilje,Gradac,Moraa u Crnoj Gori,urevi stubovi kod Budimlje,Sveti Arhaneli na Prevlaci. Crkve nemanjikog perioda predstavljaju jednu organsku i stvaralaku sintezu uticaja istoka i zapada koju nazivamo rakom kolom pri emu je uticaj Vizantije,Sirije i Jermenije prisutan u prostornim rjeenjima i enterijeru,a uticaj zapada odnosno romanike u oblikovanju fasada i spoljnom izgledu crkve.Crkve rakog perioda su najveim dijelom jednobrodne sa kupolom na sredini,trodijelnim oltarskim prostorom na istoku,razuenost kod ovih crkava postie se bonim kapelama,pridodatim pjevnicama i proskomidijom i akonikumom.Kod starijih crkava,kupola pokriva skoro itav naos(irina srednjeg broda ispod kupole),dok kod crkava mlaeg perioda kupole su manjeg prenika i naglaena je vertikalnost. U kasnijem periodu crkve dobijaju bone anekse koji se pretvaraju u neku vrstu trobrodnih bazilika kao to je sluaj kod Sopoana ili u petobrodne crkve kao kod Deana.Remek djelo rake kole je Studenica sagraena od bijelog radoelskog mermera sa bogatom plastikom(ukrasi na fasadi,oko prozora,biljne dekoracije) i dekoracijom. Crkve ovog perioda imaju fasade ralanjene pilastrima(polustubovi-ispad iz zida koji lii na stub) koji formiraju nie luno zavrene na romaniki nain.Fasade su obogaene ulaznim portalom sa skulpturalnom dekoracijom.Fasade crkve obogauju prozori u obliku bifora(dvodijelni prozor) i trifora i rozeta(okrugli prozor).

Kosovsko-metohijski period
U zadnjoj etvrtini XIII i XIV vijeka srpska drava se iri na jug na prostor dananjeg Kosova i Makedonije.Centri drave se premjetaju u Prizren i Skoplje.Srpska drava i kultura tada dolaze u direktan kontakt sa vizantijskom kulturom i arhitekturom i u tom periodu poduu se crkve pod direktnim vizantijskim uticajem,a naroito crkve tipa upisanog krsta kao to je Nea. U ovom periodu prisutna je pored kamena sve vea upotreba opeke,a pojedini dijelovi crkava sagraeni su itavi od opeka razliitih formata i oblika (naroito kupola).Zbog velike upotrebe opeke crkve dobijaju ive boje,najee rozikaste tako da pored arhitekture itava kompozicija crkve je i polihromno(vie boje) obogaena. Najznaajnije crkve ovog perioda su crkva Svetog ora kod Skoplja,Graanica na Kosovu i Bogorodica Ljevika u Prizrenu.Imaju pet upisanih kupola po uzoru na Neu. Zatim crkve u obliku upisanog krsta sa jednom kupolom je Markov manastir u Hilandaru i manastir Banja kod Priboja. Zatim crkve u obliku saetog krsta sa jednom kupolom su Kraljeva crkva u Studenici i crkve Svetog Nikole i Svetog Dimitrija u Pekoj patrijariji. Najznaajnija crkva iz ovog perioda koja predstavlja i jedno od remek dijela srpske srednjovijekovne kulture je Graanica na Kosovu koja ima piramidalnu kompoziciju sa centralnom kupolom koja je najvia i naglaava stremljenje ka nebu i bogu.Ona djeluje skladno,ali i izuzetno raskono,obogaena detaljima i rozikastom bojom opeke.

20

Moravska kola
Poslije kosovske bitke srpska drava je smanjena,ona je ostala da egzistira u sjevernom dijelu nekadanje drave na podruju oko Zapadne Velike June Morave sa sjeditima u Kruevcu za vrijeme kneza Lazara,zatim sa sjeditem u Beogradu za vrijeme Despota Stefana Lazarevia i na kraju sa sjeditem u Smederevu za vrijeme ura Brankovia. Iako drastino smanjena ,ova srpska drava koja je imala status kneevine i despotovine bila je jo uvijek ekonomski jaka i pored toga to je gradila utvrene gradove za odbranu od Turaka kao to su Kruevac, Smederevo,Stala. Ona je imala snage da podie i crkvene graevine.Crkve ovog perioda predstavljaju jednu sintezu rake i kosovsko-metohijske kole ,ali sa nekim uticajima Sirije i Jermenije.Crkve ovog perioda su zidane od kamena i opeke sa izuzetno bogatom dekoracijom na fasadama kojom se teilo i da se ponekad sakriju neka nesavrenstva u prostornim rjeenjima. Najznaajnije graevine ovog perioda su Ljubostinja,Manasija,Resava sa pet kupola,Kaleni,Lazarica i Rudenica sa jednom kupolom.Sve crkve moravske kole imaju sa spoljnih strana pridodate polukrune nie ili konhe.Fasade crkava moravske kole izuzetno su bogate dekoracijama u vidu pletara,floralnih elemenata, dekoracijama preuzetih sa tekstila,a oko prozora se javljaju i konfrontirane ivotinje i mitska bia koja su preko jermenskih majstora iz Mesopotamije doli na ovaj prostor.Najznaajnija crkva ovog perioda je Lazarica u Kruevcu zadubina kneza Lazara,ali koja ima i jedan nedostatak,a to je da toranj ili kula nad ulaznim dijelom konkurie glavnoj kupoli to je ispravljeno kod crkve Kalenia.

Period srpske arhitekture pod Turcima

Poslije nestanka srpske drave i padom u tursko ropstvo 1459.godine nestalo je i srpsko plemstvo koje je bilo glavni ktitor crkava,ali graditeljska djelatnost u ovom periodu nije nestala,narod svojim skromnim sredstvima i znanjem i dalje podie brojne crkve koje su skromne po dimenzijama i arhitektonskoj obradi,ali predstavljaju znaajna i vrijedna arhitektonska ostvarenja.Ove crkve najee se grade po uzoru na crkve rake i moravske kole,ali je bilo i drugih uticaja iz Evrope i primorja. Najznaajnije crkve iz ovog perioda su manastir Dobrilovina naTari,manastir Nikoljac kod Bijelog Polja, Sveta Trojica kod Pljevalja,Brezova kod Ivanjice,ovarsko-kablarski manastiri od kojih su najznaajniji Sveta Trojica,Blagovetenje i Nikolje,zatim manastir elije kod Valjeva. Na prostoru Crne Gore i primorja srpski narod je neto due zadrao samostalnost,nije odmah pao pod Turke i u tom periodu podiu se manastir Reevii ,crkva u Podama i cetinjski manastir. Na prostoru Like i Dalmacije koji se nalazio pod Austrijom grade se crkve Krka,Krupa i Dragovi koji su porueni za vrijeme hrvatske oluje. Na podruju Vojvodine i Srema srpski narod je u okviru Austrije uivao odreenu politiku i vjersku autonomiju i na tom prostoru nastaje veliki broj crkava i manastira od kojih su najpoznatiji frukogorski manastiri: Kruevdol,Popovo,Velika i Mala Remeta,Vrdnik i dr.

21

ROMANIKA ARHITEKTURA
To je arhitektura koja nastaje u periodu od polovine XI pa do kraja XII vijeka.To je arhitektura katolikog zapada koja obuhvata irok prostor zapadne Evrope na jugu od panije pa na sjeveru do Njemake i na zapadu od Engleske pa na istok do Italije pa i naih prostora. U ovom periodu na politikom planu dolazi do konsolidacije feudalnog sistema i do borbe za prevlast izmeu katolike crkve i feudalaca.Katolika crkva da bi obezbijedila prevlast osniva brojne monake redove kao to su Benegditanci,Cesterciti,Katuzijanci,Dominikanci,Templari i dr.Ovi monaki redovi pored toga to su imali veliki znaaj za katoliku crkvu i irenje njenog uticaja jako su znaajni i za arhitekturu.U ovom periodu dolazi do razvoja zanatstva,do osnivanja i razvoja gradova,do obnove starih antikih ,poruenih i naputenih gradova.Gradovi su naroito graeni pored vanih trgovakih i hodoesnikih puteva po Evropi,a naroito u sjevernoj Italiji(Lombardiji),Francuskoj i paniji. Monaki redovi da bi obezbijedili presti i ugled crkve postaju glavni nosioci i graditelji romanikih graevina,a u prvom redu crkava,samostana,krstionica i drugih objekata. U konstruktivnom pogledu romanska(romanika)arhitektura i graditeljstvo uvodi upotrebu svodova.U periodu ranog hrianstva crkvene graevine u najveem broju su imale drvene krovne konstrukcije koje su bile mete estih poara pa su brojne crkve zajedno sa relikvijama i dragocjenostima stradale.To je bio glavni razlog za uvoenje svodova u romanikoj arhitekturi,a posebno u arhitekturi crkava.Svod kao konstrukcija je bio poznat u rimskoj arhitekturi pa i u periodu ranog hrianstva,ali je on tada izuzetno rijetko upotrebljavan.Svod postaje glavna konstrukcija romanike arhitekture.U prvom periodu najee se upotrebljava polukruni svod ili polukruni svod ojaan rebrima,a u kasnijem periodu tzv.zrele romanike glavna konstrukcija postaje krstasti svod,koji nastaje presjekom dvije oblice istog radijusa. Osnovna prostorna jedinica u romanikoj arhitekturi je travej koji se sastoji od etiri stuba meusobno spojena lukovima,a preko kojih je oslonjen krstasti svod.Umnoavanjem veeg broja ovih prostornih jedinica dobija se vei prostor koji omoguava izgradnju romanikih objekata. Glavni objekti u romanikoj arhitekturi su crkve i manastiri ili samostani.Romanike crkve u osnovi preuzimaju latinski krst koji je bio karakteristian i za ranohriansku arhitekturu.Romanike crkve su izduenog oblika,najee imaju tri ili pet brodova,imaju popreni brod ili transept,a na presjeku glavnog i poprenog broda crkva je naglaena visokom kulom ili tornjem osmougaonog ,kvadratnog ili poligonalnog oblika.Istoni dio crkve ili oltarski prostor esto dobija sloene oblike sa veim brojem polukrunih kapela,a kod nekih graevina ovaj prostor moe imati i oblik polukrunog broda koji se naziva deambulatorijum. Na zapadnom ulaznom dijelu crkve, u romanici,najee se nalaze dvije masivne kule ili tornja koji imaju i funkciju zvonika.Poto se kod polukrunih lukova i svodova javljaju velike horizontalne sile,kod romanikih crkava one se prihvataju sa bonih strana debelim i masivnim zidovima,sa istone strane apsidama,a sa zapadne masivnim i tekim kulama. Romanike crkve najee imaju razuenu kompoziciju sa velikim brojem ispada u vidu kapela,apsidnih nia i kula koje su i u arhitektonskom pogledu izdvojene i naglaene kao posebne mase.Romanike crkve djeluju teko,masivno,sa malo najee polukrunih otvora,sa strmim esto strelastim krovovima. Fasade romanikih crkava su sa prednje ulazne strane obogaene ulaznim portalima,rozetama i skulpturom. Bone strane romanikih crkava su podijeljene po vertikali vijencima i obogaene polukrunim niama koje razbijajaju teku masu punog zida. Prozori romanikih crkava su malih dimenzija polukruno zavreni i najee imaju oblik jednodijelnih,rjee dvodijelnih ili trodijelnih prozora odnosno bifora ili trifora.Rozete ili okrugli prozori kod romanikih crkava se nalaze na zapadnoj strani iznad ulaza,a kod nekih graevina i iznad bonih ulaza.

22
Krovni vijenac kod romanikih crkava naglaen je u vidu tzv.lombardijskog vijenca ili friza,to je jedan niz lukova meusobno povezanih i konzolno isputenih. Skulptura je vaan dio romanikih graevina,ona je vezana za zid,za arhitekturu i iz njega izlazi ili kao dubok reljef ili kao poluslobodna skulptura u vidu mitskih bia,adaja,grifona,a ponekad i u obliku ljudskih figura. Romanika arhitektura se razvila iz rimske graditeljske tradicije,ali veliki uticaj na njen nastanak imala je i vizantijska i istonjaka arhitektura sa kojom je zapad ponovo doao u kontakt preko krstakih ratova. Najznaajnija romanika arhitektura i najbogatija nastaje na prostoru dananje Francuske koja je tada bila podijeljena na veliki broj feuda pa se zato javljaju i velike regionalne specifinosti u ovoj arhitekturi koje moemo nazvati i posebnim kolama.Tako na prostoru Francuske imamo sledee najznaajnije romanike kole,to su normandijska na sjeveru i sjeverozapadu Francuske iji je glavni predstavnik katedrala u Kaneu.Zatim imamo burgundijsku kolu iji su glavni predstavnici katedrale u Dionu,zatim tzv.kolu il 'd frans,to je podruje oko Pariza.Glavni predstavnici su katedrale u Parizu i Remsu.U junom dijelu Francuske gdje je bio jek uticaj rimske i antike arhitekture,ali i uticaj vizantijske arhitekture nastaje specifina romanika arhitektura iji su glavni predstavnici katedrale u Klermonferanu i druga je u Perigeu crkva u obliku slobodnog krsta sa pet kupola koja je nastala po uzoru na vizantijsku arhitekturu ili konkretno na crkvu Sv.Marka u Veneciji. Romanika arhitektura na prostoru dananje Italije se razvija u okviru tri posebne kole ili pravca,prva je sjeverna ili lombardijska koju karakterie upotreba polukrunih svodova,ali i polukrunih svodova ojaanih rebrima.Glavni predstavnici ove kole su katedrale Sv.Ambrozije u Milanu,zatim katedrale u Paviji,Modeni i Ferari. Druga italijanska romanika kola je centralna ili sredinja koja obuhvata centralni dio Italije,a njeni glavni centri se nalaze u Firenci i Pizi,najznaajniji predstavnici su crkva i krstionica u Firenci i katedrala u Pizi,ukljuujui i kosi toranj. Juna italijanska kola koja obuhvata juni dio Italije,Siciliju,nju karakterie uticaj vizantijske i islamske arhitekture jer se Sicilija dugo vremena nalazila pod vlau Arapa.Najznaajniji predstavnici ove kole su katedrale Sv.Nikola u Bariju i katedrala u Barleti. Romanika arhitektura je imala znaajan uticaj i na srpsku srednjovjekovnu arhitekturu,naroito na raku kolu.Romanika arhitektura kod crkava rake kole prisutna je u oblikovanju fasada,ali je na naim prostorima ona dobila jedan poseban i specifian oblik prilagoen naim prostorima,mogunostima i afinitetu.

23

GOTIKA ARHITEKTURA
Nastaje postepeno razvojem romanike arhitekture.Ona nastaje prvo u Francuskoj,u okolini Pariza,u provinciji Il'd frans oko 1200.godine,a zatim se iri prvo po itavoj Francuskoj,a iz Francuske i na ostali dio Evrope.Gotika arhitektura nastaje u specifinim politikim i ekonomskim prilikama u zapadnoj Evropi.To je period kada dolazi do razvoja zanata i trgovine koji su podstaknuti trgovinom sa istokom.U ovom periodu dolazi do osamostaljenje i ekonomskog jaanja zanatlija na prostoru zapadne Evrope.Zanatlije koje su do tada bile vezane za feud i feudalnog gospodara otkupljuju se i postaju slobodni i samostalni. Takoe na prostoru zapadne Evrope dolazi i do ekonomskog jaanja i osamostaljenja pojedinih gradova koji se otkupljuju od feudalaca,postaju samostalni slobodni gradovi i priznaju samo vrhovnu vlast kralja.Ove ekonomske i politike okolnosti dovode do jaanja novog zanatskog sloja koji postaje ne samo vodei sloj,ve postaje i glavni nosioc gradnje na prostoru zapadne Evrope. Osloboenje zanatlija i njihovo organizovanje u cehovna udruenja dovodi i do usavravanja brojnih zanata,a posebno graditeljskih zanimanja.Razvoj zanata dovodi i do usavravanja konstrukcija i do stvaranja novih konstruktivnih sistema koji e omoguiti izgradnju gotikih graevina. Glavne konstrukcije koje su omoguile izgradnju gotikih objekata su: 1. prelomljeni luk 2. krstasti prelomljeni i rebrasti svod 3. stub 4. potporni luk 5. kontrafor Polukruni lukovi i svodovi su primali velika horizontalna optereenja ,pa su zbog toga romanike graevine morale imati debele i masivne zidove.Umjesto polukrunog luka gotika uvodi prelomljeni luk kod koga su horizontalne sile svedene na minimum i koji u konstruktivnom pogledu prua mnogo vee mogunosti u izgradnji objekata. Drugi gotiki konstruktivni elemenat je krstasti,rebrasti i prelomljeni svod.On predstavlja znatno savreniju prostornu konstrukciju od krstastog svoda jer su kod njega nosivi elementi rebra,a sam svod je za razliku od romanikog lagan i ima funkciju vie zatvaranja prostora nego prenoenja optereenja. Trei gotiki konstruktivni elemenat-stub je za razliku od romanikog masivnog stuba puno manjeg presjeka,elegantniji i stvoren da prenosi samo vertikalne sile. etvrti gotiki konstruktivni elemenat je potporni luk koji slui da horizontalne sile sa vrha gotikih graevina kroz slobodan vazduni prostor prenosi na masivne stubove smjetene sa spoljne strane graevine koji se nazivaju kontrafori. Peti konstruktivni elemenat su kontrafori.To su kameni stubovi smjeteni sa spoljne strane gotikih graevina i imaju ulogu da horizontalna optereenja sa potpornih lukova prime i prenesu na temelje i tlo.Uvoenjem ovih novih konstruktivnih elemenata stvorena je mogunost da se umjesto tekih romanikih graevina grade puno laganije gotike graevine kod kojih su teki zidovi pretvoreni u niz meusobno povezanih stubova to stvara mogunost za otvaranje velikih prozora na fasadama preko kojih su gotike graevine bogato osvijetljene.

24
Glavne graevine i u gotikoj arhitekturi i dalje ostaju crkve,ali se pored njih javljaju i druge graevine kao to su cehovske kue zanatskih udruenja,gradske optine,ali i kue i palate bogatih pojedinaca.Gotike crkve u osnovi i dalje zadravaju oblik latinskog krsta sa tri ili pet brodova ,sa poprenim brodom,kulama na zapadnoj strani i tornjem na presjeku brodova. Osnovna prostorna jedinica i u gotikoj arhitekturi je travej,ali novi konstruktivni sistem omoguava izgradnju znatno viih laganih i prozranih objekata.Meutim,spajanjem vie traveja po irini i duini dobija se vea prostorna jedinica kod crkvenih graevina koja se naziva brod.Gotike konstrukcije omoguavaju izgradnju posebno visokih srednjih brodeva kod crkava pri emu horizontalne sile kod srednjeg broda na prvoj treini visine prihvataju lukovi i svodovi bonih brodova.Horizontalne sile na drugoj treini visine kod glavnog broda prihvataju lukovi i svodovi iznad galerija bonih brodova,a horizontalne sile na gornjoj treini visine glavnog broda prihvataju potporni lukovi i preko krovova bonih niih brodova ovo optereenje prenose van graevine na potporne stubove ili kontrafore.Usavravanjem gotike konstrukcije u kojoj nosivu ulogu imaju kamena rebra stvaraju se razliiti oblici rebara koji predstavljaju ujedno i enterijerski ukras u crkvama,a u pojedinim kolama ova rebra se kao u engleskoj gotici pretvaraju u kamene ipke,lepeze ili cvjetove tako da moemo govoriti i o posebnom pravcu u gotici koji nazivamo plamenom ili cvjetnom gotikom. Spoljni izgled gotikih crkava je puno bogatiji,raskoniji i laganiji.Zapadna fasada kod gotikih crkava zadrava osnovnu koncepciju preuzetu iz romanike,ali portali dobijaju vitkiji prelomljeni oblik i bogato su dekorisani plastikom.Bone fasade dobijaju vei broj velikih otvora u vidu prelomljenog luka.Oni su najee zastakljeni vitraom,staklom u boji to stvara mistian i bogat osjeaj u unutranjosti crkve. Prozori pored jednodijelnih mogu biti i u obliku bifora i trifora i imaju bogat skulpturalni ukras.Naroito su bogato u gotikoj arhitekturi obraeni okrugli prozori ili rozete koje dobijaju oblik kamenih cvjetova i imaju dosta velike dimezije.Tako recimo rozeta na crkvi Notrdam u Parizu ima prenik od 9m.Gotike graevine imaju izuzetno bogatu skulpturalnu dekoraciju.To su skulpture i dalje vezane za zidno platno,za graevinu,ali su slobodnije tetiraane,a pojedine skulpture javljaju se i u slobodnom obliku. Gotika arhitektura nastaje prvo u okolini Pariza u provinciji Il'd frans,a prvi veliki objekat sagraen u ovom stilu je bogorodina crkva u Parizu ili Notrdam.To je petobrodna graevina sa malo naglaenim poprenim brodom,sa strelastim tornjem na sredini i sa kulama na zapadnoj ulaznoj strani.Notrdam je ne samo prva graevina u gotikoj arhitekturi ve i remek djelo gotike koja je postala uzor za izgradnju drugih brojnih crkvenih graevina,prvo na podruju Francuske,a zatim i u ostalim dijelovima Evrope. I gotika arhitektura je na podruju Francuske dobila veliki broj regionalnih kola koje se meusobno razlikuju po mnogim elementima i detaljima.Najznaajnije regionalne kole francuske gotike su normandijska,burgundijska,il'd frans,midiji(srednja) i juna francuska kola. U najznaajnije graevine francuske gotike moemo ubrojati crkvu Notrdam u Parizu,katedrale u Remsu(San Remi),zatim katedrale u Amijemu,arltru,Karkansonu,Avinjonu,katedrala u Anu i dr. Gotika arhitektura se iz Francuske proirila na zapad u Enlesku gdje je dobila specifian vid engleske gotike koju karakteriu sloeni rebrasti svodovi s obiljem ukrasa u vidu lepeza,tako da se kod pojedinih objekata engleske gotike tavanice pretvaraju u kamene ipke ili cvjetove. Najznaajnije graevine engleske gotike su katedrale u Kentelberiju,Velsu i Vestministerska opatija ili manastir u Londonu. Gotika arhitektura iz Francuske se proirila i na Italiju,ali je na ovom podruju gdje je bila jaka antika i romanika tradicija ona vie dobila dekorativnu formu,odnosno, kod gotikih graevina na prostoru Italije,osnovni prostorni i konstruktivni sklop sa malim modifikacijama postaje romaniki,a gotika se javlja vee kao stil ukraavanja samo fasada.U gotikoj arhitekturi na prostoru Italije slino kao i u romanici razlikujemo dva pravca ili dvije kole,to su sjeverna ili lombardijska i srednja ili centralna.Najvaniji objekti italijanske gotike su katedrala u Milanu,u Paviji i katedrala u Firenci.U okviru italijanske gotike javlja se jedan posebni vid tzv.profane gotike koji je primjenjivan naroito u Veneciji pri izgradnji palata.Ovu gotiku karakterie bogat ukras u obliku floralnih motiva,a naroito cvjetova i glavni predstavnici ovog pravca talijanske gotike su palate Kadoro na kanalu Grande u Veneciji i druga palata je Dudova palata u Veneciji.

25
Gotika arhitektura nije imala nekog veeg uticaja na nau srednjovjekovnu arhitekturu.Ona se javlja samo u obliku pojedinih modifikovanih elemenata i detalja,a jedino je u veoj mjeri zastupljena kod manastira Gradac,zadubine kraljice Jelene Anundske koja je bila porijeklom francuskinja.

RENESANSA
Renesansa je naziv za umjetnost i arhitekturu koja nastaje u XV vijeku u Italiji,a zatim se iri na itav prostor zapadne Evrope.Poslije krstakih ratova i osnivanja kneevina na prostoru dananje Sirije dolo je do snanog razvoja trgovine izmeu zapadnih zemalja i istoka.U razvoju trgovine izuzetno znaajnu ulogu su imali italijanski gradovi kao to su Venecija,Firenca,enova koje su imale snane trgovake flote.Zahvaljujui trgovini dolazi do velikog bogaenja i razvoja talijanskih gradova posebno Firence ,enove i Venecije. Trgovina dovodi i do stvaranja bankarstva i do stvaranja novog obogaenog sloja trgovaca i bankara koji e imati vrlo vanu ulogu u nastanku i razvoju nove umjetnosti koju nazivamo renesansom.Ovaj novi obogaeni sloj nije samo imao ekonomsku mo i novac ve su to u najveoj mjeri bili bivi plemie koji su bili i izuzetno obrazovani.Oni na svojim dvorovima ili bogatim kuama poinju da okupljaju umjetnike,naunike i knjievnike svog doba i da finansiraju i naruuju umjetnika djela.Na taj nain stvorena je institucija tzv.mecenata,a to su bogate porodice(familije)kao toPiti,Este,Gonzage,Montefeltre u Milanu idr.koje okupljaju najpoznatije umjetnike svog vremena i takmie se meusobno u finansiranju i naruivanju umjetnikih djela kao to su skulpture,slike,arhitektonska,knjeevna i druga djela. Ova institucija tzv.mecenata uticala je da se na prostoru Italije stvore i razvijaju brojne univerzalne linosti tzv.homouniverzale koji su istovremeno esto bili i slikari,arhitekti i vajari i pisci i naunici.Meu najznaajnije spadaju Milelanelo,Da Vini,Filipo Bruneleski,Bramante,Alberti i dr. Renesansa znai obnovu i vraenje starim antikim uzorima u arhitekturi,slikarstvu i vajarstvu,ali to ne znai kopiranje antikih spomenika i umjetnikih djela ve prvo njihovo prouavanje da bi se otkrili proporcijski odnosi,prostorna kompozicija i detalji objekata,a zatim da bi se na bazi tih prouavanja stvorili novi originalni objekti primjereni novim potrebama i zahtjevima vremena.Renesansni umjetnici,a posebno arhitekti snimaju,mjere,iscrtavaju i prave planove antikih spomenika po Italiji,a zatim na bazi njihovih studija stvaraju nova i originalna djela. Najvaniji objekti u renesansnoj arhitekturi i dalje ostaju crkve,ali palalelno sa njima i skoro sa istom vanou grade se i palate bogatih ljudi,optinske zgrade,gradske loe i drugi objekti. Renesansne crkve u svojoj osnovi kao uzor imaju gotike i romanike graevine,ali one su i prostorno i arhitektonski oblikovane na sasvim drugi nain.Renesansne crkve u osnovi u najveem broju zadravaju oblik latinskog krsta,ali sada se umjesto tornja na presjecima krakova krsta po uzoru na rimsku i vizantijsku arhitekturu javlja kupola.Kupola u renesansnoj arhitekturi je oblikovana na novi nain i ona se sastoji iz tri elementa tambura,kalote i lanterne koja slui za osvjetljenje unutranjeg prostora.Pored osnova u obliku latinskog krsta u renesansnoj arhitekturi grade se crkve tzv.centralnog tipa koje imaju osnovu u obliku kruga,kvadrata ili osmougaonika.Renesansne crkve za razliku od gotikih i romanikih imaju jedinstven prostor skladno povezan,dobro osvijetljen i sa harmoninim odnosom cjeline i detalja. Renesansne palate su graene za potrebe bogatih porodica,trgovaca i bankara,ali i za potrebe crkvenih vlasti ,velikodostojnika kao i za potrebe rimskih papa.Renesansna palata nastala je po uzoru na rimske patricijske kue.Ona najee ima oblik kvadrata ili pravougaonika i organizovana je oko unutranjeg dvorita u sredini.Renesansne palate imaju dvije do tri etae ,sa unutranje strane, u prizemlju trijem,a na spratovima galerije u vidu otvorenih hodnika.U prvom periodu tzv.rane renesanse spoljanjost palate djeluje jo teko i rustino,a nasuprot toma unutranje fasade palate djeluju lagano i prozaino.U periodu zrele renesanse palate dobijaju savreniju organizaciju i izgled, spoljne fasade postaju bogate ,ali i

26
harmonine sa uspostavljenom pravom mjerom arhitektonskih ukrasa i detalja.U periodu pozne renesanse fasade postaju dinamine i raskone,a prostorna rjeenja sloena. . U razvoju talijanske renesanse razlikujemo tri perioda: Prvi period je rana renesansa koja traje izmeu 1400. i 1500.god. Drugi period je zrela renesansa koja traje izmeu 1500. i 1550.god Trei period je pozna renesansa koja traje u vremenu od 1550. do 1600

-Rana renesansa
nastaje u Firenci,gradovima Lombardije i Venecije,a njeni najznaajniji predstavnici su arhitekti Filipo Bruneleski,Leon Batista Alberti i Mikelo Mikeloci. Filipo Bruneleski je slikar ,vajar i arhitekta.On dobija na konkursu da zavri crkvu Sv.Marije u Firenci ija gradnja je zapoela u gotici.On potpuno mijenja koncepciju crkve i podie ogromnu kupolu raspona 45m i vesine bluzu 90m koja predstavlja prvu renesansnu kupolu i glavni akcenat ne samo ove crkve ve itave Ferince.On takoe gradi i druge crkvene objekte kao to je crkva San Lorenco,kapelu Paci kao grobnu crkvu za porodicu Medii.,a takoe podie i jednu od prvih renesansnih palata za porodicu Piti. Drugi ranorenesansni arhitekta Leon Batista Alberti je jedan od najuneverzalnijih linosti renesanse.On se bavio slikarstvom,vajarstvom,arhitekturom,napisao je deset knjiga o arhitekturi,smatra se rodonaelnikom urbanizma,a bavio se i medicinom i muzikom.Njegova najznaajnija arhitektonska djela su crkve Sv.Andrija u Mantovi i Sv.Sebastijan u Firenci kod kojih je postavio vane principe u oblikovanju renesansnih crkava. On je sagradio i uvenu palatu Ruelaj koja je postala uzor za oblikovanje fasada u periodu zrele renesanse.

-Zrela renesansa
U periodu zrele renesanse ili visoke renesanse centar stvaralatva iz Firence ,Venecije i Milana se premijeta u Rim,a glavni naruioci graevina i umjetnikih djela su rimske pape i rimska crkva. Najznaajniji arhitekti ovog perioda su Bramante,Mikelanelo,Rafael i dr. Bramante je bio slikar,vajar i arhitekta.Njegova najznaajnija djela su kapela Tampijeto,mala okrugla kapela ili crkva na mjestu gdje je razapet Sv.Petar u Montoroji kod Rima.To je graevina savrenih proporcija koja e kasnije postati uzor za mnoge arhitekte.On po nalogu pape pravi projekat za izgradnju nove crkve Sv.Petra u Rimu koja je trebala da simbolizuje centar hrianskog svijeta.On svoju graevinu projektuje u vidu tzv.centralnog tipa odosno kvadrata u koji je upisan krst na ijem presjeku krakova je velika kupola.Pored crkvenih graevina on projektuje i gradi i dvije palate u Rimu (Giro,Kanelarija)koje predstavljaju vrhunac u izgradnji plata u periodu renesanse. Drugi znaajni arhitekta visoke renesanse je Mikelanelo,on je takoe jedan od velikih univerzalnih umova i genija toga doba.On je vajar Davida i robova,slikar uvene Sikstinske kapele u Vatikanu i stranog suda,a kao arhitekta poeo je izgradnjom biblioteke Laurentijane za porodicu Medii.Od pape dobija narudbinu da uredi vatikanski trg Kampadoljo od koga on stvara jedan izuzetan,dinamian i bogat prostor sa dvije palate, to su palate Konzervatora i Senatora ije fasade izgledaju dinamino i bogato i predstavljaju remek djela arhitekture palata.Poslije smrti Bramantea on nastavlja gradnju crkve Sv.Petra,u jednoj mjeri mijenja i usavrava Bramanteov projekat i podie velianstvenu kupolu raspona 42m i visine oko 140m.Svoju kupolu on tretira dinamino skoro kao skulpturu.

-Pozna renesansa
U ovom periodu centri stvaranja su Rim,Venecija i Vienca,a najznaajniji arhitekti Andrea Paladijo, akomo Vinjola i oro Vazari. Andrea Paladijo radi i stvara u Veneciji i Vienci,a njegova najznaajnija djela su crkva San oro Maore,Loa del Bernardo i vila Rotonda.Izuzetno znaajno djelo predstavlja vila Rotonda koja ima etiri simetrina ulazna trijema,a sredina objekta je naglaena i osvijetljena kupolom.

27
Vinjola gradi prvo palatu petougaonog oblika sa unutranjim okruglim dvoritem koja se naziva Kaprarola. Ovu svoju palatu gradi po narudbini i za potrebe rimskog pape.Drugo njegovo znaajno djelo je crkva Il'ezu (Isusova crkva) u Rimu koja e zbog svoga proelja (ulazne fasade) postati uzor za kasnije barokne crkve. Trei poznorenesansni arhitekta oro Vazari ivi i radi u Firenci,a njegovo najpoznatije djelo je palata u Fii u kojoj se danas nalazi poznata galerija.

BAROK
Barok je naziv za umjetnost i arhitekturu koja se javlja u XVII vijeku. Barok nastaje u specifinim uslovima poslije pobjede kontrareformacije.Reformacija je pokret za reformu uenja i stavova u katolikoj crkvi koji je doao kao reakcija na tzv.oprotajnice,odnosno diplome o oprotenju grijehova vjernicima koji su svoj prilog dali za izgradnju crkve Sv.Petra u Rimu.Kao reakcija na ovakvo ponaanje i stavove katolike crkve javlja se pokret koji trai reformu crkve.Ovaj pokret nastaje prvo u Njemakoj,a zatim se iri po itavoj zapadnoj Evropi i pretvara se u tzv.tridesetogodinji rat izmeu katolika i protestanata.itava Evropa je bila podijeljena na sjeverni protestantski dio Evrope u koji je ulazila sjeverna Njemaka,Holandija,Belgija,Engleska i skandinavske zemlje i na juni katoliki dio koji je obuhvatao junu Njemaku,Austriju,Italiju,Francusku i paniju.U ovom ratu privremenu prevlast je odnijela katolika crkva i da bi sprijeila dalje podjele izvrila je tzv,autoreformaciju ili kontrareformaciju.U cilju slavljenja pobjede katolianstva nad protestantima stvorena je i nova umjetnost koju nazivamo barokom. Barok nastaje u Rimu sa ciljem da slavi ulogu i pobjedu katolike crkve,a u Francuskoj nova umjetnost ima zadatak da slavi monarhiju na elu sa kraljem svjetlosti Lujem XIV.

-Karakteristike barokne umjetnosti

Za razliku od renesanse koja je bila mirna,harmonina i predstavljala olienje savrenstva barok je umjetnost asimetrije,nemira,pokreta,dinamike,pompe,sjaja i raskoi.Barok obuhvata sve vrste umjetnosti od arhitektrue,vajarstva,slikarstva pa do muzike i knjievnosti.Barok kao nova umjetnost prvo poinje u skulpturi i arhitekturi,a zatim se iri i na ostale vrsti umjetnosti. Barokni arhitekti svoje graevine tretiraju i grade kao skulpture.Osnove baroknih graevina su sloene,sastavljene od konkavnih,konveksnih i drugih sloenih geometrijskih slika. Fasade baroknih graevina za razliku od renesansnih koje su mirne i simetrine u baroku dobijaju zakrivljene,konveksne i konkavne talasaste povrene.Efekti pokreta i dinamike u baroknoj arhitekturi postiu se asimetrinim formama,udvojenim stubovima naglaavanjem vetrikalnih elemanata graevine, monumentalnim stepenitima,ogledalima i pretjeranim ukrasom u enterijeru. Mjesto nastanka barokne arhitekture je Italija ili blie grad Rim odakle se ova arhitektura iri po itavoj zapadnoj Evropi,ali i na novootkrivene amerike kontinente. Nastanak baroka u izvjesnoj mjeri su nagovijestili arhitekti zrele i pozne renesanse Mikelanelo sa svojom dinaminom kupolom na crkvi Sv.Petra i Vinjola sa crkvom Il'ezu. Najznaajniji arhitekti italijanskog baroka su Bernini i Boromini koji ive i stvaraju u Rimu i jedan trei veliki barokni arhitekta Baltazar Longena koji ivi i stvara u Veneciji. Prvo Berninijevo znaajno barokno djelo je ciborijum u crkvi Sv.Petra u Rimu koji predstavlja kombinaciju vajarstva i arhitekture.Ciborijum je mali objekat koji predstavlja krov iznad svetog prijestola u crkvama. Bernini je svoj ciborijum oblikaovao u vidu jedne raskone vajarske i arhitektonske kompozicije.Drugo njegovo veliko djelo je kolonada i trg ispred crkve Sv.Petra u Rimu.On je stvorio jedan dinamian trg koji u osnovi predstavlja kombinaciju trapeza i elipse po ijim obodima je sagradio monumentalnu kolonadu koja se iri od crkve Sv.Petra ka trgu i predstavlja jedan veliki uvod ili predvorje ispred crkve Sv.Petra.Kolonada

28
sastavljena od redova dorskih stubova postavljena u zakrivljenoj formi daje dinamiku itavom prostoru i naglaava glavni akcenat koji predstavlja crkva Sv.Petra.Bernini je sagradio i crkvu Sv.Andrija na Kvirinalu koja ima dinamine forme i nemirne fasade sa zakrivljenim povrinama.

Drugi rimski barokni arhitekta Boromini poznat je kao graditelj crkava koje su postale uzor i inspiracija za druge barokne crkve,prvo irom Italije,a zatim i po drugim dijelovima Evrope.Dvije njegove najpoznatije crkve su prva Sv.Karlo kod etiri fontane i druga crkva je Sv.Ivo.Obje su sagraene u Rimu.Crkva Sv.Karlo kod etiri fontane ima sloenu osnovu sastavljenu od konkavnih i konveksnih elemenata ,krugova i elipsi kombinovanih sa drugim geometrijskim slikama.Fasade ove crkve su oblikovane u nemirnim talasastim i zakrivljenim povrinama sa obiljem arhitektonskih detalja.itavom utisku bogatstva,raskoi i dinamike kod ove crkve doprinosi i nemirna voda fontana koje si nalaze ispred crkve,a koje svojim umom i pokretom pojaavaju utisak bogatstva i raskoi.Voda je jo jedan vaan elemenat koji je upotrebljavan u baroknoj arhitekturi u vidu fontana,bazena i drugih vodenih povrina.Druga Boromijijeva crkva Sv.Ivo ima osnovu u obliku estokrake zvijezde sa umekanim i zakrivljenim kracima.Fasade ove crkve djeluju dinamino,raskono i nemirno. Arhitekta Baltazar Longena gradi u Veneciji svoju uvenu crkvu Santa Marija de la Saluta koja u osnovi ima oblika osmougaonika,a ire donje osmougaono postolje povezano je sa kupolom volutama koje daju dinamiku i rasko ovoj graevini,a itavom utisku bagatstva i pokreta doprinosi i nemirna voda lagune u kojoj se ova graevina ogleda. Barokna arhitektura iz Italije se prenosi u Francusku gdje dobija poseban specifian vid francuskog baroka koga karakterie uzdranost u detaljima,simetrija i strmi kosi krovovi nastali po uzoru na franduske dvorce u prirodi. Najznaajniji francuski barokni arhitekti su Luj Luvo,koji poinje izgradnju versajskog dvrca i gradi drugi objekat to je koled etiri nacije,drugi poznati francuski barokni arhitekta je Fransoa Mansar koji gradi dvorac Mazon i crkvu Val de Gras.Trei i najvei francuski barokni arhitekta je il Arduen Mansar sinovac Fransoe Mansara.On prvo dovrava versajski dvorac koji je poeo Luvo,to je arhitektonsko djelo umjerene monumentalnosti i raskoi koje u sebi sadri i dosta mirnih renesansnih elemenata.Najznaajniji prostor u ovom dvorcu je uvena dvorana ogledala sa raskonim i bogatim enterijerom.Drugo Mansarovo kjelo je kapela dom invalida u Parizu u obliku grkog krsta sa izuzetno oblikovanom kupolom. Barokna arhitektura iz Italije proirila se i na sjeverni dio Evrope,prvo u Austriju i Be gdje imamo jednog velikog arhitektu Fiera fon Erliha koji podie u Beu baroknu crkvu Sv.Karla Boromejskog sa dinaminom kupolom,a ispred crkve on postavlja dva stuba po uzoru na Trajanov stub iz Rima koji daju dinamiku i bogatstvo ne samo crkvi ve i okolnom prostoru.Drugo njegovo djelo je dvorac enbrun u Beu koji je on sagradio za carsku porodicu.U Beu u periodu baroka djeluje jo jedan znaajan arhitekta Hilden Brant koji gradi dvorac Belvedere za princa Eugena Savojskog. Barokna arhitektura se iri i dalje na sjever na prostor Njemake gdje imamo dosta znaajnih baroknih ostvarenja,a naroito crkava.Dvojica najznaajnihih njemakih baroknih arhitekarta su Nojman i Cimerman.Prvi gradi crkvu u Vidzburgu,a drugi crkvu u Vizu. Barokna arhitektura imala je odreenog uticaja i na nau arhitekturu naroito na objekte koji su nastali na tadanjem prostoru austrijske drave,a posebno je uticala na grupu frukogorskih manastira kod kojih se javlja jedan oblik uproenog baroka.

29

ARHITEKTURA XIX VIJEKA

XIX vijek je vijek velikih promjena u politici,nauci i tehnologiji. Na politikom planu poslije francuske revolucije u Evropi dolazi do ukidanja monarhija i do uspostavljanja ili republika ili ustavnih monarhija.Na politiku pozornicu umjesto plemstva dolazi nova klasa koju nazivamo buroazijom. XIX vijek je vijek brojnih tehnikih pronalazaka od fotoaparata,preko automobila,lokomotive. U Engleskoj,Frncuskoj i drugim zemljama zapadne Evrope dolazi do tzv.industrijske revolucije to ima velikog uticaja i na kulturu i na arhitekturu. Nova obogaena klasa eli da se izrazi i da ovjekovjei svoj poloaj i u arhitekturi kao to su to inili njihovi prethodnici.Oni trae novi stil i novi stilski izraz koji e biti razliit od prethodnog kitnjastog baroka,a koji u umjetnosti treba da reprezentuje novu klasu koja je imala i ekonomsku mo i vlast.U ovom trenutku dolazi do velikog raskoraka i jedne dezorjentacije izmeu ekonomske i politike moi nove klase i umjetnikog pravca koji preuzimaju.Uovom periodu deavaju se jo neke krupne stvari koje utiu na izbor novog stilskog pravca,a to su velika arheoloka otkria,prvo Vezuvom zatrpanih rimskih gradova(Pompeja i Herkularum). Izboru novog stilskog pravca doprinio je i tzv.francuski akademizam,visoka kola arhitekture i lijepih umjetnosti gdje se izuavala arhitektura i pri emu je poseban afinitet pridavan klasinoj rimskoj i grkoj arhitekturi. Veliki broj arhitekata i istoriara u Evropi poenje da prouava,snima antike spomenike po Italiji,Grkoj i mediteranu.Na bazi tih prouavanja poinju da se stvaraju i novi objekti po uzoru na antike spomenike i tako nastaje novi stilski pravac koji nazivami klasicizmom.Njegovi zaetnici su engleski arhitekti Dems Adam i Dems Stjuart koji prouavaju antike spomenike po Italiji,Balbek(rimski grad u Siriji),Almiru,a zatim na bazi ovih prouavanja poinju da grade kue u klasicistikom stilu. Klasicizam u arhitekturi znai obnovu grke i rimske arhitektonske tradicije,ali na jedan mnogo manje stvaralaki nain od renesanse.Arhitekti u klasicizmu kopiraju grke i rimske graevine,hramove,trijumfalne kapije i druge objekte ili prave njihove kombinacije.Klasicizam je podrazumijevao davanje objektima spoljnog izgleda po uzoru na antiku,a pri emu je unutranjost objekta ili funkcija bila prilagoena savremenim potrebama.Tako se po brojnim evropskim gradovima podiu objekti crkava,muzeja,banki,biblioteka i drugih savremenih sadraja,a koji po svom spoljnom izgledu lie na grke i rimske graevine.Glavni evropski gradovi poinju da dobijaju nove objekte u klasicistikom stilu,tako u Parizu nastaje Panteon u vidu okruglog hrama,zatim crkva Madlen ija fasada je neto modifikovana kopija antikog hrama i trijumfalne kapije Etoal i Karasel koje predstavljaju kopije ili modifikovane kopije rimskih trijumfalnih kapija.Po istom principu u Londonu se grade engleska banka i britanski muzej,a u Berlinu berlinski muzej i uvena Branderburka kapija koja predstavlja kopiju atinskih propileja.Propileji su monumentalna kapija na ulasku u atinski Akropolj prosto namijenjen za izgradnju hramova. Paralelno sa klasicizmom u XIX vijeku u Evropi se javlja i drugi stilski pravac koji nazivamo romantizmom.On se inspirie osjeanjima,velikim istorijskim dogaajima,bujnom matom i prirodom.Romantizam pored arhitekture obuhvata i sve druge oblasti umjetnosti od slikarstva,vajarstva,knjievnosti pa do muzike.Romantizam u arhitekturi znai obnovu svih prethodnih stilova od renesanse,baroka,gotike,romanike, izbor uzora koji e posluiti za izgradnju objekata zavisi od afiniteta umjetnika,podneblja i drave.Tako u okviru romantizma u evropskoj arhitekturi imamo prvo neoromaniku,neogotiku,neorenesansu i neobarok.

30
Objekti u romantiarskom duhu dobijaju sadraj i funkciju prema potrebama vremena i namjene objekta,a u svom spoljnom arhitektonskom obliku preuzimaju elemente romanike,gotike,renesanse ili baroka.Naroito je veliko oduevljenje u Evropi u ovom periodu vladalo za obnovu gotike koja je u mnogim dravama smatrana nacionalnim stilom. Pored ovih istih stilskih pravaca u romantizmu javlja se kod objekata i mjeavina vie stilova koju nazivmo eklektikom.Eklektika znai proizvoljno uzimanje razliitih stilskih elemenata iz prethodnih epoha i njihovo kombinovanje na nov nain. Najznaajniji objekti sagraeni u Evropi u romantiarskom duhu ili stilu su prvo kraljevski paviljon Brajtona(Engleska),arhitekte Dona Nea.To je objekat sagraen pod uticajem indijske arhitekture.Indija je tada bila u sastavu engleskog kraljevstva.Posebno je na ovaj paviljon uticao Tad Mahal,mauzolej koji pripada persijskoj koli islamske arhitekture,nalazi se u Agri u Indiji.To su Englezi zvali indijskom gotikom. Drugo znaajno romantiarsko djelo je katedrala u Baltimoru(Amerika) u stilu neogotike,Benjamin Lotre je je arhitekta. Tree znaajno romanatiarsko ostvarenje je zgrada engleskog parlamenta sa uvnim Big Benom u stilu neogotike,arhitekte arlsa Barija. Sledee znaajno romantiarsko djelo je zgrada pariske opere arhitekte Tonija Garniea ,sagraena u neobaroknom stilu,zatim zgrada beke opere arhitekte Sempera,sagraena takoe u neobaroku,zatim imamo zgradu biblioteke svete ene Vjeve u Parizu, arhitekte La Brusta koja je sagraena u neorenesansnom stilu i na kraju imamo u Parizu Sakr Ker na Monmartru(brdo)koja je sagraena u eklektinom stilu koja predstavlja mjeavinu vizantijske,istonjake,ali i nekih baroknih elemenata,arhitekta je Abadi. Pored klasicizma ili neoklasicizma i romantizma u XIX vijeku javlja se i trei pravac u arhitekturi u mnogo vie izraz tehnolokih i tehnikih,ali i estetskih mogunosti toga vremena nego to su ova prethodna dva pravca.Glavni protogonisti novog pravca u arhitekturi nisu arhitekti nego ininjeri, konstruktori koji su poznavali tehnoloke mogunosti toga vremena i smatrali su da novi arhitektonski izraz treba da bude i rezultat tehnolokih mogunosti i ireg shvatanja sredine.Tako nastaju objekti sagraeni od elinih konstrukcija koji svoju estetiku stvaraju ne stilskim ukrasima i detaljima nego prije svega istotom konstrukcije ija je forma proizala iz funkcije i tehnologije. Prvi takav objekat je kristalna palata u Londonu u Hajd parku,sagraena 1851.godine za svjetsku izlobu,to je jedna ogromna graevina od stakla i elika. eline konstrukcije su se pojavile etrdesetih godina XIX vijeka kod biblioteke svete ene Vjeve,ali su one ovdje upotrijebljene samo djelimino kod krovne konstrukcije koja je bila vidljiva u enterijeru dok je fasada oblikovana u neorenesansi. Drugo znaajno veliko djelo je Ajfolova kula sagraena 1889.godine za svetsku izlovu u Parizu po projektu Gustava Ajfela. U znaajna konstruktivistika djela spada i galerija maina talijanskog arhitekte Mengonija.To je jedna velika izlobena hala sagraena u elinoj konstrukciji i staklu,a ovom tipu objekata pripada i most preko rijeke Ejvona. Ovi objekti sagraeni u skladu sa novim tehnolokim mogunostima i potrebama novog vremena nagovjetavaju novu estetiku i predstavljaju uvod u savremenu ili modernu arhitekturu.

31

MODERNA (SAVREMENA )ARHITEKTURA

Na nastanak i razvoj moderne arhitekture u velikoj mjeri su uticale dvije kole i dva pravca i to su ikaka kola,secesija,kola bauhaus i ruski konstruktivizam.

-ikaka kola
Ona nastaje u Americi u XIX vijeku i poetkom XX vijeka.Njeni glavni nosioci su arhitekti Henri Hopson Riardson,Baron Dejmi,Luis Saliven i Frenk Lojd Rajt. ikaka kola je znaajna po izgradnji objekata sa primjenom elinih konstrukcija,a koje u svom arhitektonskom izrazu nemaju arhitektonskih ukrasa i detalja ve stvaraju jednu novu istu arhitektonsku estetiku. ikago je bio grad u razvoju i poslije velikog poara krajem pretprolog XIX vijeka on se pretvorio u jedno veliko gradilite u kome se grade poslovne zgrade,robne kue,stambeni objekti sa elinom noseom konstrukcijom i oblogom od opeke.ikaka kola je posebno znaajna zbog toga to se u ikagu gradi prvi soliter.Na njegov nastanak uticala je prvo skupa zemljina renta,a drugo tehnloke mogunosti koje je obezbijedila primjena elinih konstrukcija,a posebno upotreba lifta. -Stil 1900. ili secesija To je pokret u Evropi nastao u vremenu izmeu 1890. i 1910. koji je imao razliite nazive,u Austriji se zvao secesija po asopisu 'Secesija',u Njemakoj Jugen stil ili stil mladosti,u Italiji Art novo ili nova umjetnost.U sutini se radilo o jednom istom stilu ili pokretu koji je bio antiistorijski i predstavljao reakciju na klasicistiku i romantiarsku arhitekturu.Javlja se prvo u dizajnu i enterijeru,a zatim se iri na arhitekturu i ostale oblasti umjetnosti.Secesiju u arhitekturi karakterie upotreba floralnih motiva,upotreba fajansa(bojena keramika-gleosana),kuvanog gvoa,stakla i balkona i erkera(visei dijelovi objekta)kod objekata. Najznaajniji objekti u stilu secesije su fotoatelje Elvira u Minhenu arhitekte Augusta Endele,beka eljeznika stanica arhitekte Oto Vagnera,umjetnika kola u Glazgovu arhitekte arlsa Mekintoa ,a u ovu grupu moe se svrstati i panski arhitekta Antonio Galudi sa svojim objektima u nadrealnom duhu kao to su crkva Sv.porodica u Barseloni(Sa Grada Familia),Kazamila uvena kua.

-Bauhaus
To je kola za umjetnost i zanate osnovana u Njemakoj poetkom XX vijeka.Njen osniva je arhitekta i dizajner Van der Velde.kola je okupljala evropsku elitu iz oblasti umjetnosti i arhitekture toga doba koji su radili kao profesori kao to su Peter Berens,Valter Gropijus,Paul Kloe,Vasili Kaldinski i uveni Item koji je predavao teoriju boja.kola je tebala da studentima prui iroko znanje i obrazovanje iz oblasti umjetnosti i zanatstva koji su pvi put bili objedinjeni na jednom mjestu.U koli se izuavala prvo teoretska nastava,drugi dio su sainjavali ateljei gdje se istraivla forma i trei dio su predstavljale radionice gdje su se studenti upoznavali sa mainama,tehnologijom i bili su obavezni i da savladaju praktini rad u radionicama.Kao direktori i profesori kole predavali su i Valter Gropijus i Nis Van de Roe poznati moderni arhitrkti.Naune metode kole bauhaus bie rairene po itavoj Evropi,ali i na amerikom kontinentu i postae metod rada na velikom broju fakulteta i kola na kojima se studirala arhitektura,dizajn i umjetnost.Poslije dolaska Hitlera na vlast kola je bila zatvorena,a profesori i studenti su emigrirali u Englesku,Francusku i Ameriku.

32

-Ruski konstruktivizam
To je pokret u umjetnosti,likovnoj umjetnosti nastao u Rusiji odnosno Moskvi.Poslije I svjetskog rata njegovi tvorci i nosioci su umjetnici i teoretiari Naum Gabo i Anton Pevsner koji su u svom tzv. konstruktivistikom manifestu iznijeli osnovne postavke konstruktivizma.Oni u njemu kau:'Mi ne slikamo slike i ne vajamo skulpture nego stvaramo konstrukcije u prostoru.'Osnovno estetsko naelo konstruktivizma je da se estetika izraava istotom konstrukcije i njene forme koja je proizala iz funkcije i tehnologije.Ova konstruktivistika grupa pravi vekiki broj projekata,maketa,gradi jedan dio objekata koji izraavaju konstruktivistike principe. Najvaniji predstavnici ruskog konstruktivizma su Vladimir Tatlin koji pravi projekat za spomenik III internacionali u obliku jedne spiralne eline konstrukcije koja monumentalnost i estetiku izraava konstrukcijom i njenom formom. Drugi znaajni konstruktivistiki stvaraoci su braa Vesnini koji prae projekat za zgradu 'Pravde'-novinske kue u Lenjingradu,zatim Kazimir Maljevi koji pravi projekat Supermatske strukture, to je jedan arhitektonsko-vajarski projekat.Poslije dolaska Staljinovih progona konstruktivisti su takoe kao i predstavnici kole bauhaus morali da napuste Rusiju i da odu na zapad,ali su njihove ideje i uenje u velikoj mjeri doprinijeli nastanku i razvoju moderne arhitekture. NAJZNAAJNIJI MODERNI ARHITEKTI U najznaajnije moderne arhitekte koji su posebno znaajni za razvoj moderne arhitekture ubrajaju se sledei etvorica modernih velikih arhitekata su Frenk Lojd Rajt,Valter Gropijus,Nis Van de Roe i Lekor Dizije. Pored ove etvorice najznaajnijih u znaajne protogoniste i nosioce moderne arhitekture mogu se ubrojati Alvar Alto- finski arhitekta,Pjer Luii Nervi-italijanski arhitekta,Kenzo Tange-japanski arhitekta,Oskar Nimajer-brazilski arhitekta i dr. FRENK LOJD RAJT On je Salivenov ak,ponikao je u ikakoj koli,kao arhitekta prvo se prouo po svojim vilama graenim u predgraima ikaga nazvanim prerijske kue.On je od ovih svojih objekata pravio moderne i savremene kue koje su ostvarivale jednu stvaralaku vezu sa arhitekturom tog podneblja i izuzetno dobro se uklapala u teren.On je praktino na jedan moderran nain transponovao prerijsku kuu koja je imala naglaenu vertikalu dimnjaka i horizontalne mase. Najpoznaatije njegove prerijske kue su Roberts po porodici Robertson,Kaufman ili uvena kua na vodopadu. Poslije uspjeha sa prerijskim kuama on odlazi u Japan gdje poslije zemljotresa gradi hotel Imperija,a zatim se vraa u Ameriku gdje gradi u velikom stilu na moderan nain veliki broj javnih objekata kao to su upravna zgrada Donson i sin,uveni Gugenhajnov muzej u Njujorku koji asocira na formu pua koja je tretirana na jedan novi nain,naime,izlobeni prosator ovog muzeja ima spiralnu formu koja u oblikovanju objekata stvara jednu izuzetnu dinaminu i modernu formu. On gradi i Sinagogu u Pensilvaniji,ali i brojne druge objekte.Bavio se teorijom arhitekture,pisao je knjige i ostavio veliki broj uenika i sljdbenika. VALTER GROPIJUS

33
Njemaki arhitekta i dizajner,bavio se prvo dizajnom automobila,lokomotiva,a zatim radi kao arhitekta i profesor i direkktor kole bauhaus.Zalagao se za moderan pristup u oblikovanju arhitektonskih objekata. Jedno od prvih dijela mu je kolska zgrada za kolu bauhaus kod koje je posebno interesantan trakt ili dio sa radionicama koji on gradi u elinoj konstrukciji i prvi put u arhitekturu uvodi stakleni zid.Poslije dolaska faista emigrira u Englesku i Ameriku gdje predaje arhitekturu na Harvardskom univerzitetu i gradi veliki broj objekata u Americi od kojih su posebno znaajni zgrada Harvardskog univerziteta i ameriki paviljon za svjetsku izlobu u Pensilvaniji.Bavio se teorijom arhitekture,napisao veliki broj radova,rasprava i knjiga. NIS VAN DE ROE On se na poetku bavio gipsanim figurama i dizajnom.Zatim pod uticajem Petra Berensa iji je uenik bio poinje da se bavi arhitekturom.Do I svjetskog rata projektuje kue i objekte u romantiarskom duhu,a zatim pod uticajem holandske grupe de stil i Petra Berensa poinje da projektuje i gradi objekte u modernom stilu. Projektuje vilu Tugenhat u Bernu,zatim njemaki paviljon za svjetsku izlobu u Barseloni,pravi veliki broj projekata za objekte u eliku i staklu,poslije dolaska faista emigrira u Ameriku gdje radi kao profesor,ali i projektuje veliki broj objekata,naroito je bio veliki majstor za objekte u eliku.Najpoznatiji objekti u Americi su mu zgrada tehnolokog ili Nojs instituta i Konvencional hol. LEKOR DIZIJE Francuski arhitekta,vajcarac po roenju,jedan od velikih protogonista i nosioca moderne arhitekture.On je na poetku bio pod uticajem kubizma,kuu je doivljavao kao mainu za stanovanje i u tom duhu pravi svoju vilu Savoju sa istim kubinim formama koja izgleda kao kutija za cipele postavljena na etiri akalice. Gradi veliki broj objekata u modernom stilu kao to su krstasti soliteri u Parizu,uveni stambeni blok u Marseju Habitacion,zatim gradi upravnu zgradu i parlament u andigaru u indijskoj dravi Pendap,pravi projekte za objekte u velikom broju svjetskih gradova za Bagdad,Montevideo.U Francuskoj gradi dvije crkve u modernom stilu Ronan i manastir Laturet.Bavio se i urbanizmom,pravio urbanistike planove za Pariz,Montevideo,Braziliju.Sa arhitektom brazilcem Oskarom Nimajerom gradi ministarstvo prosvjete u Braziliji,a takoe sa njim uvenu zgradu Ujedinjenih nacija u Njujorku.Bio je veliki majstor,naroito za objekte u armiranom betonu,veliki teoretiar moderne arhitekture.Iza sebe je ostavio veliki broj sagraenih objekata,planova,knjiga i rasprava i posebno sljedbenika. ALVAR ALTO Finski moderni arhitekta poznat po tome to je finsku tradicionalnu arhitekturu u drvetu transponovao u beton i na taj nain stvorio svjetski poznata djela u oblasti arhitekture.Najpoznatija njegova djela su dvorana Filandrija u Helsinkiju,fabrika celuloze u Sunili i vijenica(optinska zgrada) i Silansutu. KENZO TANGE Japanski moderni arhitekta poznat po tome to je slino Alvar Altu japansku trdicionalnu arhitekturu transponovao u modernu arhitekturu u kojoj je kao glavni materijal upotrebljavao armirani beton. Njegova najpoznatija djela su Centar mira u Hiroimi,vijenica Kagavi.On se bavio u urbanizmom,pravio je i urbanistike planove za Tokio,ali i za ddruge svjetske gradov.Poslije zemljotresa u Skoplju uradio je plan za obnovu Skoplja i projekat za eljezniku stanicu u Skoplju. PJER LUII NERVI Italijanski ininjer i arhitekta poznat naroito po smjelim montanim objektima u armirano-betonskoj konstrukciji.Pravio je projekte za avionske hangare,palatu sportova za svjetsko prvenstvo ili olimpijadu u Rimu 1960.,upravnu zgradu firme Pireli i zgradu UNESKO-a u Parizu. OSKAR NIMAJER

34
Brazilski moderni arhitekta,uenik i saradnik Lekor Dizijea.Njegovi najvaniji objekti su kola u Belohorizonteu u Brazilu,zatim ministarstvo prosvjete sa Lekor Dizijeom u Braziliji,zatim kongresna dvorana u Braziliji i zgrada Ujedinjenih nacija u Njujorku zajedno sa Lekor Dizijeom.

URBANIZAM
To je nauka i disciplina koja se bavi planiranjem,istraivanjem i ureenjem gradova i naseljenih mjesta. Sama rije urbanizam je latinskog porijekla od rijei urbs to znai grad.Urbanizam kao nauka se prvi put javlja u renesansi,a njen osniva je Leon Batista Alberti renesansni arhitekta i urbanista. Postoji nekoliko kriterijuma koji odreuju ili definiu status gradskog naselja.Prvi i glavni kriterijum po kome se jedno naselje moe smatrati gradskim je djelatnost njegovih stanovnika pa se po tom kriterijumu gradskim naseljem moe smatrati ono iji se preovlaujui broj stanvnika bavi nepoljoprivrednim ili tzv.sekundarnim i tercijalnim djelatnostima,a tu spadaju zanatstvo i trgovina,ugostiteljstvo.A kod savremenih gradskih naselja tu spadaju kolstvo,zdravstvo,turizam i druge nepoljoprivredne djelatnosti. Drugi kriterijum je broj stanovnika.Po svjetskim standardima minimalan broj stanovnika mora iznositi 10 000 ,a svaka drava svojim propisima i zakonima dalje regulie podjelu naselja prema vrsti i tipovima, tako po naem zakonu u Srbiji pored Beograda status gradova imaju jo Novi Sad,Subotica,Ni i Kragujevac,a ostalo su naselja gradskog tipa.

Kratak pregled razvoja urbanizma

Ljudi su jo od najstarijih vremena poev od praistorije pokuavali da urede svoja naselja koja su mogla biti sagraena od razliitih materijala i objekata razliitih tipova.Takvih ureenih naselja u periodu praistorije bilo je i na naem prostoru i najznaajnija su Vina kod Beograda i Lepenski Vir kod Donjeg Milanovca. Ova naselja su organizovana i graena po odreenim principima i po odreenom nainu organizacije pri emu se vodilo rauna da se uspostavi red i da se obezbijede prolazi do pojedinih objekata,tako kod Lepenskog Vira imamo naselje postavljeno na blagoj terasi prema Dunavu formirano od trapezastih kua,a izmeu kojih su se nalazili manji i vei prolazi koji su omoguavali komunikaciju u okviru naselja. I praistorijsko naselje u Vini je takoe graeno po odreenom redu,meutim,i kod ova dva naselja,a i uopte u periodu praistorije moemo govoriti samo o ureenim naseljima jer se gradska naselja javljaju znatno kasnije tek u periodu starog vijeka.

-Urbanizam Mesopotamije
To je prostor izmeu rijeka Tigra i Eufrata u dananjoj dravi Iraku,a Mesopotamija je pored arhitekture posebno znaajna i za urbanizam jer se na tom prostoru prvi put u istoriji javljaju ureena naselja gradskog tipa ili gradovi.Najstariji gradovi potiu izu tzv.sumerskog perioda,to je poetak III milenijuma p.n.e. U te najstarije gradove spadaju Ur,Uruk,Laga,Nipur i dr.Mesopotamski gradovi su imali pravilan pravougaoni ili kvadratni oblik.Graeni su na vjetakim nasipima ili terasama od zemlje da bi gradove zatitili od estih i iznenadnih poplava Tigra i Eufrata.Do gradova sagraenih na terasama dolazilo se rampama i stepenitima.Sami gradovi pored toga to su graeni na terasama bili su i utvreni zidovima i kulama,a u njih se moglo ui samo kroz dobro kontrolisane kapije.Unutranjost grada je bila organizovana sa pravilnim blokovima i ulicama,a u okviru grada postojala je i funkcionalna podjela na pojedine zone: na javne zone gdje su se nalazili hramovi,na stambene zone,na radne zone.Mesopotamski gradovi iz kasnijeg asirskog i vavilonskog perioda su se razvili i usavrili na osnovnim principima sumerskog grada.Njihovi gradovi su imali vodovod i kanalizaciju,zgrade na vie spratova i poploane ili asfaltirane ulice.Najpoznatiji mesopotamski ili vavilonski grad je Vavilon koji je u VII vijeku p.n.e imao oko 200 000 stanovnika.Imao je

35
oblik nepravilnog etverougaonika,obim zidova je iznosio 18,5 km,a glavna ulica je bila iroka 7m i asfaltirana.

-Egipatski urbanizam
Za egipatski urbanizam je karakteristina podjela gradova po namjeni tako da prvo imamo gradove prijestonice u koje spadaju Teba,Memfis i Ehnaton.Zatim imamo gradove hramovske komplekse kao to su Karnak i imamo tzv.gradove mrtvih ili memorijalne gradove.To su kompleksi sa piramidama i kraljevskim grobnicama,ali uz koje ide i itav niz drugih prateih sadraja.Najznaajniji od ove tri vrste su gradovi prijestonice koje su bile najee utvrene,sagraene od erpia ,sa pravilnim blokovima izmeu kojih su se nalazile ulice.U okviru egipatskog grada takoe je postojala funkcionalna podjela na pojedine zone kao to su javne zone,stambene zone,zone namijenjene za rezidencije.Za razliku od mesopotamskog grada egipatski nije imao veliki broj sadraja kao to su hramovi i grobnice koji su se nalazili u posebnim odvojenim cjelinama,hramovskim kompleksima i memorijalnim kompleksima.Egipatski grad je po organizaciji,nainu izgradnje,ali i po drugim karakteristikama u velikoj mjeri zaostajao za mesopotamskim gradom.Razlog za to treba traiti u egipatskoj religiji prema kojoj je ivot na ovom svijetu smatran privremenim pa su i gradovi imali privremen karakter i pravljeni od loih materijala.

-Grki urbanizam
U razvoju grkog urbanizma slino kao u istoriji umjetnosti i arhitekturi razlikujemo tri perioda. Prvi period je kritski i mikenski ili tzv.egejski.Drugi period je klasini i trei period je helenistiki.Prvi period je vezan za izgradnju gradova na Kritu kao to su Knosos i Festos.To su gradovi sagraeni od kamena sa dijelovima smjetenim na razliitim terasama koje su meusobno povezane rampama i stepenitima.Ulice ovih gradova kao i sam oblik grada prilagoeni su konfiguraciji terena.Mikenska epoha traje od XVI do XI vijeka p.n.e i ovaj period grkog urbanizma karakterie podizanje utvrenih gradova na teko pristupanim mjestima kao to su Mikena,Tirins i Argos.Ovi gradovi su utvreni debelim zidovima od velikih tesenika tzv.kiklopskim zidovima.Ulaz u grad je kontrolisan dobro utvrenim kapijama kao to je Lavlja kapija u Mikeni.Organizacija samog grada unutar zidova prilagoena je maksimalno konfiguraciji terena.Ulice su krive i nepravilnog oblika,a objekti su sagraeni od tzv.megarona.Klasini grki urbanizam traje od persijskih ratova od 450. do 323.godine p.n.e.U ovom periodu grade se i ureuju brojni grki gradovi od kojih su najpoznatiji Atina,Korint,Delfi,Sparta,ali i gradovi u grkim kolonijama u junoj Italiji,na Siciliji i u Maloj Aziji.Glavne karakteristike grkog urbanizma u ovom periodu su prvo podjela gradske teritorije na akropolis uzvien i posveen prostor namijenjen prije svega za izgradnju hramova.Zatim druga funkcionalna cjelina je trg ili agora.To je prostor na kome se u grkom gradu odvijao javni ivot.To je slobodan poploan prostor pravougaonog oblika oko koga su se nalazile prodavnice ili stoje,zatim trijemovi,optinske zgrade,gimnazioni i drugi javni objekti.Trei dio grkog grada je stambeni dio.Druga karakteristika grkog urbanizma u ovom periodu je planska izgradnja ili primjena tzv.hipodomusovog sistema koji se sastojao od ulica postavljenih pod uglom od 90 stepeni izmeu kojih su se nalazili pravilni blokovi.U ovom sistemu pravljen je novi dio Atine koji se prostirao prema luci Pireju.Za helenistiki period grkog urbanizma karakteristino je prvo osnivanje novih gradova na prostoru koji je osvojio Aleksandar Makedonski i najvaniji takvi novi gradovi su Aleksandrija u Egiptu,Antiohija u Siriji i Pergam u Maloj Aziji.Kod izgradnje ovih gradova primjenjuju se prethodna dva principa grkog urbanizma: prvo funkcionalna podjela na akropolis,agoru i stambene dijelove,a drugi princip je primjen hipodomusovog sistema odnosno izgradnja ulica pod uglom od 90 stepeni.

36

-Rimski urbanizam
Rimski urbanizam se razvio na batini etrurske organizacije i ureenja grada.Etrurski gradovi su bili pravougaonog ili kvadratnog oblika sa dvije ulice koje se sijeku pod uglom od 90 stepeni i svaka ulica izlazi na jednu od etiri glavne gradske kapije.Na ovom principu graeni su brojni rimski gradovi,a posebno vojni logori i utvreni gradovi.Ove dvije glavne ulice su se nazivale kardo i dekumanus.Na presjeku ove dvije ulice nalazio se slobodni prostor koji je po funkciji odgovarao grkoj agori,a koji se nazivao trg ili forum. Rimski trgovi su najee bili pravougaonog oblika okrueni trijemovima i javnim objektima,poploani,a njihova veliina zavisila je od veliine znaaja grada.Najznaajniji i najvei trgovi nalazili su se u Rimu.Oni su pored pravougaonog oblika na sredini dobijali i polukrune nie ili eksedre.U Rimu je bilo izgraeno nekoliko trgova koji su meusobno bili sastavljeni i predstavljali jedan veliki javni prostor.Oni su nosili imena careva koji su ih podigli,a najznaajniji su Augustov i Trajanov forum.Rimski gradovi su imali poploane ulice,vodovod i kanalizaciju,a vei gradovi su imali i veespratne objekte.Rimljani su du svog velikog carstva podigli brojne gradove ili su svoje gradove gradili i razvijali na mjestima grkih,keltskih ili ilirskih naselja.Pored Rima veliki rimski gradovi su bili Konstantinopolj,zatim Balbek u Siriji,Timgad u Africi,zatim na mjestu velikog broja dananjih evropskih prijestonica su se nalazili rimski gradovi Vimbodona na mjestu Bea,Skupi na mjestu Skoplja,a na naem prostoru je takoe bilo velikih rimskih gradova od kojih su najpoznatiji Sirmijum-Sremska Mitrovica,Singidunum-Beograd,Naisus-Ni, Viminacijum-Kostolac i dr.Pored ovih velikih gradova du brojnih rimskih puteva postojali su i brojni manji gradovi i naselja gradskog tipa u vidu varoica ili tzv.vikusi.Pored Dunava u erdapu postojao je itav sistem utvrenih rimskih gradova sa vojnim logorima tzv.limes koji je poinjao od Viminacijuma-Kostolca, pa preko Pinkuma-Gradita,Talijate-Donjeg Milanovca,pa sve do Pontesa-Kladova gdje se nalazio veliki Trajanov most preko koga se prelazio Dunav.

-Urbanizam srednjeg vijeka

Poslije propasti rimskog carstva i najezde Varvara brojni rimski gradivi i naselja su stradali ,a znatan dio stanovnitva se povukao na sela da bi preivio.Na poetku srednjeg vijeka feudalci su imali negativan stav prema gradovima i gradskim naseljima tako da sve do VIII vijeka obnova i izgradnja gradskih naselja je bila spora i malobrojna.Od VIII pa do XII vijeka poinje znaajnija izgradnja i razvoj gradskih naselja,a pojedini feudalci i crkva iz ekonomskih razloga na svojim posjedima stimuliu osnivanje i razvoj gradova.Sve do XII vijeka gradska naselja u zapadnoj Evropi su bila mala i u prosjeku su iznosila oko 10 000 stanovnika.Od XII do XIV vijeka gradovi dobijaju zamah u svom razvoju,a pojedini vei i razvijeniji gradovi se osamostaljuju i postaju gradovi komune ili samostalni gradovi drave.Tada naroito dolazi do razvoja gradova na prostoru dananje Italije i Francuske tako npr.Firenca ima 60 000 stanovnika u XIV vijeku,Bolonja ima 90 000 stanovnika,London ima 40 000 stanovnika,Novo Brdo ima 40 000 stanovnika,a Venecija kao velegrad tadanjeg perioda imala je oko 190 000 stanovnika.Srednjovjekovni gradovi su nastajali prvo razvojem trgova,zatim razvojem seoskih naselja ili razvojem starih antikih gradova od kojih su mnogi bili naputni ili degradirani.Srednjovijekovni gradovi su najee spontano organizovani i graeni sa ulicama i blokovima nepravilnog oblika koji su se maksimalno prilagoavali konfiguraciji terena.Ureenih slobodnih prostora u okviru gradova je bio mali broj i najee su se nalazili oko crkava,zgrada,esnafa i trgovakih udruenja. Jedan broj srednjovijekovnih gradova iako nema pravilnu ulinu mreu ipak se gradi po odreenim pravilima i principima,tako da se javljaju i gradovi sa tzv.zrakastom ulinom mreom,a kod nekoh sluajeva pored zrakaste javlja se i prstenasta mrea to je karakteristino za srednjovijekovnu Moskvu i Hamburg. Srednjovijekovni gradovi su po pravilu utvreni,ponekad i sloenim sistemom zidova i kula pa vrlo esto se javlja i sredinji ili tzv.gornji grad koji se nalazi u sredini ili na vrhu grada i koji je namijenjen za smjetaj feudalaca ili vladara.Bilo je i srednjovijekovnih gradova ili njihovih dijelova koji su graeni po odreenom

37
planu ili emi,ali je u periodu srednjeg vijeka njihov broj bio jako mali.I na naem prostoru bilo je ureenih srednjovijekovnih gradova od kojih su neki pravljeni ne samo pod uticajem zapadnih ve i pod uticajem vizantijskog urbanizma koji je dolazio iz Carigrada,iz Soluna.Najvaniji nai srednjovijekovni gradovi su na primorskom dijelu(Kotor,Bar,Ulcinj,Dubrovnik),a u unutranjosti Ras,Skoplje,Prizren,Beograd,Kruevac, Smederevo i Golubac.Posebno treba istai Smederevo kao primjer planski graenog grada kako za potrebe prijestonice isto tako za potrebe odbrane od turske najezde.

-Renesansni urbanizam
To je period XV i XVI vijeka.Renesansa nastaje na prostoru Italije,a njeni nosioci su bogati gradovi komune koji su su se razvili zahvaljujui trgovini,ali i izradi skupocjene robe.Najznaajniji takvi gradovi komune ili dravice na prostoru Italije su Firenca,Venecija,enova,Milano i Rim.Sa stanovita urbanizma renesansa je znaajna prvo zbog toga to se urbanizam tada javlja kao nova nauka ili disciplina,a veliki broj renesansnih arhitekata i urbanista bave se teoretskim postavkama urbanizma,a pogotovao nastojanjem da stvore tzv.idealni grad.Ovim problemima se bave prvo Leon Batista Alberti,zatim Bramante,Direr,a posebno Skamoci i Filartre koji prave tzv.idealnu emu ili idealni plan za renesansni grad.Idealni grad po ovim vizijama ima zrakast oblik sa jednim glavnim trgom na sredini iz koga polazi osa zrakastih ulica prema periferiji ,a na njihovim sredinama se nalazi jo po jedan manji trg od kojih svaki ima drugaiju namjenu. Projekat za idealni renesansni grad ostao je samo u okviru teoretskih razmatranja i na papiru dok konkretnih veih realizacija na tom planu nije bilo.U pogledu urbanizma renesansa je ostavila veliki broj ureenih trgova koji su nastali u tom periodu,posebno su znaajni firentinski trgovi Anuncijata,Duom i Signorija koji su meusobno povezani i predstavljaju izuzetne prostore.Renesansni trg je nastao po uzoru na antiki,grki i rimski.To je slobodan,poploan pravougaoni prostor okruen arhitekturom odnosno graevinama koje u prvom redu sainjavaju gradske vijenice,loe,trijemovi i zanatske radnje.Drugi znaajan renesansni trg je Kampadoljo u Rimu koji je graen po projektu Mikelanela.To je trapezasti slobodni prostor sa ijih se bonih strana i proelja nalaze renesansne palate,a na sredini konjanika statua Marka Aurelija.Trei znaajan renesansni trg je trg Sv.Marka u Veneciji koji se sastoji od dva povezana trapezasta trga sa ijih strana se nalaze palate i objekti,a sa druge dvije strane trg je zatvoren zvonikom i crkvom Sv.Marka.

-Urbanizam baroka
Barokni urbanizam je znaajan po izgradnji pojedinih gradskih dijelova,a naroito trgova,parkova i kraljevskih kompleksa.Prvi znaajan barokni trg sagraen je u Rimu ispred crkve Sv.Petra.Ovaj trg je sagraen po projektu arhitekte Berninija.To je jedan dimamian slobodni prostor sastavljen od dva trga trapezastog i eliptinog koji su okrueni kolonadom,odnosno jednim trijemom koji prati geometriju trga tako da predstavlja jedan raskoni uvod i pripremu ua ulazak u crkvu Sv.Petra.Karakteristika baroknog urbanizma,a posebno trgova je naglaavanje perspektive i pokreta,ali i raskoi prostora.Drugi barokni trg je takoe sagraen u Rimu.To je trg del Popolo ili narodni trg koji se nalazi kod sjevernih gradskih vrata.To je slobodni prostor ispred kapije od koje polaze tri zrakaste ulice iz jedne take tako da naglaavaju perspektivu ili treu dimemziju i stvaraju utisak kretanja.Znaajna ostvarenja baroknog urbanizma nastala su u Francuskoj,naroito u Parizu od kojih su najznaajniji trg ispred Versajskog dvorca.To je jedan pravougaoni prostor okruen sa tri strane krilima Versajake palate,a na etvrtoj strani tri zrakaste ulice polaze ka centru Pariza.Sa urbanistikog stanovita posebni je znaajan i versajski park graen po projektu arhitekte Lenotra izuzetno raskono oblikovan sa paviljonima,bazenima i fontanama i grupacijama zelenila geometrijski rasporeenog to je specifinost francuskih parkova.U Parizu se nalazi jo jedan znaajan trg Vandom takoe organizovan po principima baroknog urbanizma.

-Urbanizam XIX vijeka

Sve do XIX vijeka i industrijske revolucije razvoj gradova je bio postepen.Poslije francuske revolucije veliki broj seljaka vezanih za zemlju bio je osloboen i mogao je slobodno odlaziti u gradove traei posao i bolje

38
uslove ivota.Industrijska revolucija,veliki tehniki pronalasci omoguili su izgradnju fabrika u brojnim gradovima zapadne Evrope,a naroito u Engleskoj i Francuskoj.To je dovelo prvo do velikog priliva radne snage sa sela i stvorilo velike probleme u razvoju i ureenju gradova.Prvo u centrima gradova grade se fabrike,eljeznike pruge to razara gradska jezgra,ali i stvara brojna sirotinjska naselja neureena i bez komunalne infrastrukture:ulica,vode i kanalizacije.Sve je ovo dovelo do ozbiljnih problema u razvoju i ureenju gradova koji su se razvijali stihijski i bili optereeni brojnim problemima.Jedan broj urbanista i teoretiara pokuao je da rijei krizu koja je nastupila u gradovima zapadne Evrope u XIX vijeku.Meu njima bili su prije svega socijalisti utopisti arl Furije,Kobet,Robert Oven,Tomas Mor i dr.Oni pokuavaju na razliite naine da rijee problem.Neki od njih se ponovo vraaju tzv.idealnom gradu,meu njima je Nikola Ledu.Neki od njih kao Robert Oven pojedine eksperimente sprovode u okviru svoje fabrike. Meutim,sve ove ideje su bile utopistike jer nisu mogli da sagledaju sutinu problema,da mu priu na adekvatan nain.Jedan broj urbanista i naunika pokuava da ovaj problem rijei sa idejom tzv.vrtnog grada. Tu ideju je formulisao Englez Huard,a zatim na bazi te ideje u Engleskoj se prave dva naselja tog tipa. Oni su taj idealni grad zamislili da se on nalazi u prirodi,zamiljeni grad ima kruni oblik,u sredini se nalaze javne ustanove i zelenilo,u sledeem prstenu je stanovanje,a na periferiji tog prstenastog idealnog grada su smjetene fabrike i eljeznica.Ovim idejama napravljeno je naselje Letvor,20 milja od Londona i drugo naselje Velve u Americi.Meutim,sve ove ideje samo su bile pojedinani i parcijalni nedovoljni pokuaji da se kriza ureenja i organizacije grada u XIX vijeku razrijei.Rjeenje ovog problema naeno je tek poetkom XX vijeka uvoenjem i stvaranjem nove discipline koja se zove urbanistiko planiranje.To je jedna nova nauna disciplina koja pomou urbanistikog plana planira i kontrolie ureenje gradova i naselja.

URBANISTIKO PLANIRANJE
Urbanistiko planiranje je nauna disciplina ili oblast koja pomou urbanistikih planova naunim metodama planira i sprovodi ureenje gradova i naseljenih mjesta.Urbanistike planove prema namjeni i nainu izrade moemo podijeliti na : 1. generalne 2. detaljne 3. regulacione 4. urbanistike projekte 5. urbanistike ureajne osnove

-Generalni urbanistiki plan

Generalni urbanistiki plan slui za grubo ili globalno planiranje grada ili naseljenog mjesta.On se radi po zakonom odreenoj proceduri.Sastoji se od analitikog i grafikog dijela,a u njegovoj izradi ima najee etiri faze,a to su: pripremna , programska , nacrt plana i prijedlog plana. Generalni urbanistiki plan se radi na geodetskim podlogama u razmjeri 1:5000 ili 1:10 000 zavisno od veliine naseljenog mjesta.Ako je vee mjesto radi se o sitnijoj razmjeri i obratno. Prvi posao u okviru tzv.pripremne faze je pribavljanje aurne geodetske podloge.Aurna znai da se na toj podlozi ili planu nalaze ucrtani svi objekti koji se nalaze sagraeni na terenu.Geodetska podloga se moe raditi iznova ili dopunjavati podacima o poloaju objekata na terenu(auriranje). Sledei posao je prikupljanje ili stvaranje tzv.informacione baze ili osnove u ta spadaju podaci o postojeem stanju na terenu : objekata,njihove namjene,infrastrukture(vodovoda,kanalizacije,elektrine i PTT mree),saobraajnica,podaci o stanovnitvu(njihovom broju,razmjetaju),podaci o drugim sadrajima i djelatnostima(kolstvu,zdravstvu,trgovini) itd.Ovi podaci se prikupljaju metodom ankete,zatim direktnim preuzimanjem podataka iz elaborata.Ovako prikupljeni podaci se nanose na geodetske podloge,tabele,eme, grafikone,a zatim se vri njihova analiza i ocjena da bi se evidentirali problemi na terenu,odnosno na prostoru naselja. Paralelno sa prikupljanjem informacione osnove pristupa se i izradi studija i elaborata za potrebe plana u koje spadju demografska,urboekonomska,socioloka studija,geoloka studija,studijazatiti ovjekove

39
okoline,studija zatire spomenika kulture i dr.Geoloka studija slui da izvri analizu karakteristika terena,njihove podobnosti za izgradnju i da odredei zone u kojima se moe graditi i pod kojim uslovima ,u kojima ne moe ukoliko postoje klizita i slabo nosiva tla.Saobraajna studija slui da izvri analizu postojeeg saobraaja i saobraajne mree i da predvidi broj vozila u planiranom periodu i poterebne soobraajnice i njihov poloaj za pravilno funkcionisanje grada.Demografska studija slui da predvide broj stanovnika koji e ivjeti u nalelju u planiranom periodu,ali i njihovu strukturu odnosno broj radnog stanovnitva,broj izdravanog stanovnitva,brojkolske djece,broj predkolske djece,broj studenata.Ovi podaci su nam potrebni da bi na osnovu njih mogli realno da planiramo potrebe u gradu,za broj i povrinu kolskih zgrada,kapacitete i razmjetanje zdravstvenih ustanova,trgovina,objekata kulture,sporta i rekreacije i stanovanja.Na bazi analiza informacione osnove i rezultata studija pristupa se prvo izradi programa za budui plan to podrazumijeva sve potrebne sasraje i njihove kapacitete koje treba planirati. Zatim se pravi tzv.programski model generalnog urbanistikog plana.To je grafiki model ili karta na kojoj su preko aurne geodetske podloge prvo nanijete glavne budue saobraajnice,a zatim glavne gradske namjene ili sadraji u koje spadaju rad koji se dijeli na sekundarne i tercijalne djelatnosti.Sekundarne djelatnosti su industrija i graevinarstvo,tercijalne djelatnosti su zdravstvo,kolstvbo,trgovina,prosvjeta, kultura.U primarne djelatnosti spadju poljoprivreda i rudarstvo,ali se one u ovaj plan ne nanose zato to to nisu gradske funkcije. Sledea namjena koje se nanosi na karte je stanovanje,zatim saobraaj , sport i rekreacija. Sve ove namjene na plan se nanose bojama ili rafurama,na tano odreenom mjestu i tano odreenog intenziteta ili kapaciteta. Grafiki model se radi najee u dvije ili tri varijante,a zatim se izlae javnom uvidu na kome uestvuju korisnici prostora (graani,drutveno-politike organizacije,ustanove).Na javnoj raspravi prisutni se upoznaju sa konceptom plana,a zatim daju svoje miljenje,primjedbe,sugestije i elje,o tome se vodi zapisnik,a zatim se pristupa izradi sledee faze plana koja se zove nacrt,a koja podrazumijeva izradu jednog korigovanog grafikog modela,ali koji sada sadri i infrastrukturu i sadri jedno tekstualno obrazloenje. Novi model ide ponovo na javnu raspravu,zatim ide na ocjenu od strane strune komisije koju formira ministarstvo graevina ili ministarstvo za urbanizam i izgradnju(danas). Zatim se formira konaan elaborat generalnog urbanistikog plana koji se zove prijedlog plana i on sadri kompletan grafiki i tekstualni dio, poslije usvajanja prijedloga od strane nadlene optinske skuptine ovaj dokumenat se naziva planom.On dobija zakonsku snagu i postaje obavezan dokunenat pomou koga se mora graditi grad ili naseljeno mjesto. Generalni urbanistiki plan se sastoji iz dva dijela : tekstualnog ili analitikog dijela i grafikog dijela ili samih planova ili crtea. I Analitiki dio plana sadri izvode iz studija,zatim analizu i ocjenu postojeeg stanja,ocjenu i analizu evidentiranih problema na terenu ,urboekonomsku analizu,pravni osnov za realizaciju i sprovoenje plana,obrazloenja predloenih rjeenja i smjernice za sprovoenje plana.

II Grafiki dio se sastoji iz: A. Karata ili planova postojeeg stanja u koje spadaju :
1. aurirana geodetska podloga sa granicama 2. izvod iz plana vieg reda 3. plan postojee namjene povrina 4. plan postojeih sobraajnica 5. plan postojee infrastrukture 6. plan podobnosti terena za izgradnju 7. plan postojeih zelenih povrina B. Karata budueg(planiranog)stanjau koje spadaju: 1. plan budue namjene povrina 2. plan buduih sobraajnica 3. plan budue infrastrukture koji se prikazuje u vidu posebnih karata za vodovod,kanalizaciju,

40
4. 5. 6. 7. 8. elektriku,gasovod,toplovod ili jednom sinteznom kartom plan zelenih i rekreativnih povrina plan zatite ovjekove okoline plan zatite spomenika kulture sektorske karte u koje spadaju plan radnih zona,plan stanovanja(detaljna razrada namjene pov) faze realizacije

-Detaljni urbanistiki plan

On se radi za dio grada ili naselja za koji je prethodno uraen generalni urbanistiki plan.Detaljni plan slui za fino ili precizno planiranje pojedinih dijelova grada.Radi se po slinoj prodeduri kao i generalni urbanistiki plan.Najee se radi u razmjeri 1:500 ili 1:1000 zavisno od veliine prostora ili znaaja. Detaljni plan se takoe sastoji iz dva dijela: tekstualnog ili analitikog dijela i grafikog dijela ili samih planova ili crtea.I kod izrade detaljnog urbanistikog plana potrebno je obezbijediti aurnu geodetsku podlogu,zatim prikupiti informacionu bazu,odnosno podatke o stanju na terenu,prvo fizikih struktura odnosno objekata,zatim saobraajnica,infrastrukture(vodovoda,kanalizacije,elektrine i PTT mree),zatim podaci o stanovnitvu na tom prostoru(njihovoj strukturi,broju zaposlenih,broju kolske djece),o kapacitetima radnih prostora,industrije,kola i drugih sadraja koji se nalaze na tom prostoru. Sledea faza je izrada programa za potreba izrade detaljnog plana,a kome prethode pored analiza postojeeg stanja i anketiranje stanovnitva,institucija koje se nalaze na tom prostoru i ukljuivanje njihovih potreba i programa,ako ih ima,u jedan sentezni elaborat koji se naziva program za izradu detaljnog urbanistikog plana.Na osnovu ovog programa pristupa se izradi modela detaljnog urbanistikog plana koji predstavlja jednu kartu tog prostora na koju su unijete prvo budue saobraajnice,zatim se nnose brdue namjene u koje su ukljuene sve potrebe. Ove namjene se za razliku od generalnog urbanistikog plana ,kod koga smo to radili bojama i rafurama,sada nanose u vidu konkretnih gabarita buduih objekata koji imaju svoju irinu,duinu i visinu koja se izraava spratnou P+1 , P+2 , P+3 itd. i namjenom.Detaljni urbanistiki plan mora biti u skladu sa generalnim urbanistikim panom odnosno ono to je predvieno generalnim urbanistikim planom na odreenom prostoru ne moe se mijenjati detaljnim planom,ve samo detaljnije razraivati ili eventualno u manjoj mjeri korigovati.Detaljni plan se slino generalnom sastoji iz dva dijela:

I Analitiki dio u okviru koga se daju prvo odluka o pristupanju izradi,popis katastarskih parcela,
analiza prostora sa stanovita namjene,analiza fizikih struktura ili objekata na terenu,analiza potreba, urboekonomska analiza prostora,pravni osnov za realizaciju i sprovoenje plana,opisi i obrazloenja predloenih rjeenja.

II Grafiki prilozi ili sam plan koji se sastoji od : A. Karata postojeeg stanja u koje spadaju:
izvod iz generalnog urbanistikog plana aurirana geodetska podloga sa granicama postojee namjene povrina plan postojeih fizikih struktura(objekti) postojee stanje saobraajnica postojee stanje infrastrukture(najee posebne karte za vodovod,kanalizaciju,gasovod,a nekad mogu biti prikazane zajedno-sintezna karta) B. Karata(planova)budueg stanja u koje spadaju: 1. karta budue namjene povrina 2. budua karta saobraaja 3. budua karta fizikih struktura 4. budue karte infrastrukture(karta vodovoda,kanalizacije,karta elektrine i PTT mree,karta gasovoda,toplovoda) 1. 2. 3. 4. 5. 6.

41
5. plan ureenja zelenih povrina 6. sektorske karte(detaljnije razraen plan namjene povrina)koje sainjavaju plan stambenih zona ,plan industrijskih ili radnih zona-po vrsti,namjeni 7. plan zatite spomenika kulture 8. plan zatite ovjekove sredine 9. plan faza realizacije(karta u kojoj se po fazama izdvoji ta e se realizovati u kojoj fazi)

-Regulacioni plan
Po novom zakonu o planiranju i ureenju prostora detaljni urbanistiki plan se ne radi ve se radi regulacioni plan koji slui za detaljnije planiranje pojedinih dijelova grada za koje je takoe prethodno ureen generalni urbanistiki plan.Ova vrsta plana se radi po neto kraoj prodeduri i nainu izrade taki da imamo program plana,nacrt plana i prijedlog plana.Radi se takoe na auriranoj geodetskoj podlozi. Sutinska razlika izmeu detaljnog i regulacionog plana je u tome to regulacioni plan ne daje gabarite buduih objekata kao detaljni plan ve odreuje samo tzv.liniju regulacije do koje se prema ulici moe graditi,odnosno daje samo granice prostora na kome se moe graditi i povrine buduih objekata,a projektantu objekta se ostavlja sloboda da odredi oblik i gabarit objekta.Drugi elemenat u kome se ova dva plana razlikuju je taj to se u regulacionom planu daje tzv.plan parcelacije koji nije postojao u detaljnom urbanistikom planu.Plan parcelacije sadri podatke o tanim koordinatama,obliku,povrinama i vlasniku parcela.Trei elemenat koji imamo u regulacionom planu je tzv.plan javnog zemljita.To je zemljite u posjedu optine ili grada u u njega spadaju povrine pod ulicama i drugim vrstama saobraajnica (tramvajskim prugama),povrine pod javnim objektima(javni trgovi,parkovske povrine).Tu je izdvojeno sve ono to je od interesa za grad,a sav ostali prostor da li je drutveni ili privatni ne ulazi u njegov imovinski status. Sledea stvar koja se radi u regulacionom planu to je prikupljanje tzv.uslova od javnih i komunalnih organizacija za prostor na kome se radi regulacioni plan.To su podaci za vodovod i kanalizaciju(o presjeku cijevi,o mjestima gdje se moe prikljuiti).Takoe, se dobijaju podaci za navedeno podruje za elektrine i PTT instalacije,podaci o toplovodi,gasovodu,njihovim trasama.Takoe se kod regulacionog plana prikupljaju podaci o infrastrukturi, fizikim strukturama,vri analiza namjene,a onda pristupa izradi programa navedenog plana,zatim se pristupa izradi nacrta plana koji se izlae na javni uvid.Postoji komisija za planove koja pregleda nacrt plana,ali i odri tzv.javnu raspravu na kojoj se razmatraju primjedbe i prijedlozi koji su se pojavili na javnom uvidu,onda se to vraa obraivau(organizaciji koja pravi plan)koji pravi konaan elaborat regulacionog plana koji se zove prijedlog plana.On odlazi na skuptinu i po usvajanju on postaje plan i slui za izdavanje tzv.akta o uslovima ili izvoda iz plana na osnovu kojih se rade projekti i ureuje prostor. Regulacioni plan se takoe sastoji iz tekstualnog i grafikog dijela(sam plan ili crtei). Kod tekstualnog dijela na poetku imamo odluku o izradi plan a,opte odredbe,popis granica,zatim drugi dio u kome se vri analiza prostora,postojeih namjena,obrazloenje predloenih rjeenja i daju se uslovi za regulaciju prvo fizikih struktura odnosno gradnju objekata,zatim daje se regulacija za saobraaj,uslovi regulacije za vodovod i kanalizaciju,za elektrinu i PTT mreu,za toplifikaciju,gasifikaciju,zatim uslovi za regulaciju ureenja zelenih povrina,regulaciju i ureenje spomenika i opis faza realizacije. Drugi dio je sam plan ili crtei koji se sastoje iz postojeeg stanja i budueg stanja ili planova regulacije. U karte postojeeg stanja spadaju: 1. izvod iz generalnog urbanistikog plana 2. plan postojee namjene povrina 3. plan fizikih struktura 4. plan postojeih saobraajnica 5. plan postojee infrastrukture 6. postojei plan zelenih povrina U karte ili planove budueg stanja spadaju: 1. budua namjena povrina 2. plan buduih saobraajnica 3. plan regulacije i parcelacije

42
4. 5. 6. 7. 8. plan regulacije infrastrukture plan regulacije zelenih povrina plan regulacije spomenika kulture i zatienih zona(ako ih ima) plan javnih povrina plan faza realizacije(moe,a i ne mora)

-Urbanistiki projekat
To je plan koji slui za najfinije(najdetaljnije) planiranje jednog dijela prostora i on praktino ini prelaz izmeu urbanistikog planiranja i arhitektonskog projektovanja.Urbanistiki projekat je po sadraju slian detaljnom urbanistikom planu,ima dio elemanata regulacionog plana koji se odnose na uslove za prukljuak na saobraajnice i infrastrukturu,a u svom sadraju on pored planova i karata sadri i kompletno arhitektonski i idejno rjeenje za objekat ili prostor za koji se radi. U formalnom i zakonskom pogledu on se radi isto kao regulacioni plan sa svim istom predvienim fazama i nainom izrade i usvajanja. Urbanistiki projekat se radi na auriranoj geodetskoj podlozi,vri se analiza postojeih namjena prostora, prikupljaju se uslovi i prilau u elaborat za prikljuak infrastrukture(vodovoda.kanalizacije,elektrine i PTT mree) i drugih sadraja.Urbanistiki projekat pored preciznog poloaja,gabarita objekta,njegove spratnosti, sadri i idejno arhitektonski rjeenje koje obuhvata osnove i organizaciju budueg objekta,poprene presjeke i fasade ili izglede objekta. Urbanistiki projekat se radi za posebno znaajne prostore u gradu ili naseljenom mjestu kao to su centralne gradske zone,zatiene zone,ali i drugi gradski prostori kada se eli precizno i kvalitetno planiranje i izgradnja.Urbanistiki projekat se ,takoe, sastoji iz dva dijela tj.tekstualnog i grafikog dijela. Tekstualni dio je slian tekstualnom dijelu regulacionog plana,a grafiki dio ima sledee sadraje: A. Karte ili planove postojeeg stanja: 1. preglednu kartu ili izvod iz plana vieg reda(generalni ili regulacioni plan) 2. auriranu geodetsku podlogu sa granicama 3. plan postojee namjene povrina 4. plan postojeih fizikih struktura 5. plan postojeih saobraajnica 6. plan postojee infrastrukture B. Karte ili planove budueg stanja: 1. budua namjena povrina 2. budui plan fizikih struktura 3. budui plan saobraajnica 4. plan parcelacije i nivelacije 5. plan javnih povrina 6. plan regulacije i prikljuaka na infrastrukturu 7. plan zatite ivotne sredine 8. kompletno idejno rjeenje ili idejni projekat

-Urbanistika ureajna osnova

To je vrsta urbanistikog plana koja se koristila najee za ureenje seoskih naselja, ili prostora za koje nije donijet urbnistiki prostorni plan.On je slian detaljnom urbanistikom planu,ali od njega ima manji broj sadraja.Radi se po istoj proceduri i najvaniji sadraji urbanistike ureajne osnove su aurirana geodetska podloga,iri geodetski plan prostora,plan postojee namjene povrina,plan postojeij fizikih struktura,plan postojeih saobraajnica,plan buduin namjena povrina,plan buduih fizikih struktura,plan budue infrastrukture i plan parcelacije(ponekad).

43

PROSTORNO PLANIRANJE
To je novija nauna oblast ili disciplina koja se bavi planiranjem sveukupnog prostora od nivoa drave ili od prostora drave pa do dijela optina pri emu gradove i naseljena mjesta tretira kao cjeline i ne ulazi u njihovu strukturu i orgnizaciju.Prvi prostorni plan uraen je 1930. godine za dolinu rijeke Tenesi u Americi, a prvi pravi prostorni planovi poeli su da se rade tek poslije II svjetskog rata.Izmeu prostornog i urbanistikog planiranja nema uvijek otre granice i oni se u pojedinim dijelovima i elementima preklapaju. Prostorno planiranje ima za cilj postizanje ili uspostavljanje optimalnog razmjetaja u prostoru,prvo stanovnitva,zatim aktivnosti i prirodnih dobara,odnosno cilj izrade prostornog plana je najoptimalnije korienje prostora.Prostorne planove prema namjeni i znaaju dijelimo na: 1. makroregionalni planovi u koje spadaju republiki prostorni plan,prostorni plan autonomnih oblasti 2. regionalni prostorni planovi u koje spadaju prostorni planovi regiona,okruga ili dvije tri optine u nekim sluajevima 3. mikroregionalni prostorni planovi u koje spadaju optinski prostorni plan,prostorni plan dijela optine 4. prostorni planovi podruja posebne namjene u koje spadaju prostorni planovi nacionalnih parkova(erdap,Tara,Kopaonik,Fruka gora),zatim kulturno istorijski kompleksi (Frukogorski manastiri),zatim vojne baze ili prostorni planovi infrastrukturnih koridora. Prostorni plan se sastoji od analitikog ili tekstualnog dijela i od samog plana koji obuhvata karte ili crtee. I Analitiki dio prostornog plana obuhvata sve vidove istraivanja prostora: A. Prirodne i geografske karakteristike terena,u okviru ove oblasti istrauju se i analiziraju: 1. morfologija(reljef,hidrologija-rijeke,potoci,mora) 2. geologija(sastav terena,pedoloke karakteristike terena,nosivost terena,podobnost terena za izgradnju) 3. klima(temperatura,padavine,broj kinih dana,min zimska temperatura,max ljetnja temperatura,koliina padavina,vjetrovi) 4. vegetacija(ume,doline,panjaci,poljoprivredne povrine) B. Antropogeografske karakteristike terena ili stvorene strukture,to je sve ono to je nastalo kao dio ljudskih ruku 1. naselja(njihov razmjetaj,veliina,klasifikacija na velike gradove,srednje gradove, male gradove,varoice,seoska naselja) 2. infrastruktura u koju spadaju saobraajnice(putevi,pruge,plovni putevi,aerodromi), regionalni vodovodi,regionalni gasovodi,hidrocentrale,termocentrale i promarni dalekovodi koji ih povezuju,ali i druge infrastrukturne instalacije ireg prostornog znaaja kao to su PTT instalacije(razmjetaj releja,satelitske stanice) 3. Industrija i graevinarstvo i rudnici(teka,laka ,obojena,prehrambena industrija, zatim ridnici po vrsti-bakar,al i kapacitetu) 4. nain zauzimanja i korienja poljoprivrednog zemljita(analiziraju se povrine pod umama-etinarske,listopadne,koje prostore zauzimaju , povrine

44
pod vonjacima,vinogradima,povrine pod ratarskim kulturamapenica,soja,kukuruz) C. Demografska istraivanja i analize obuhvataju: 1. broj stanovnika(natalitet,mortalitet) 2. strukturu stanovnitva(prema uzrastu,strukturu u odnosu na aktivnosti,radno sposobno,izdravano stanovnitvo) 3. projekcije(predvianja )budueg stanovnitva po broju i po strukturi 4. socioloka istraivanja ili studije(studija budeta,studija slobodnog vremena,nain ivota,ishrana) i drugi socioloki elementi vani za planiranje 5. ekonomska istraivanja(opti uslovi ekonomskog razvoja,strategija trita, potronja el.energije,dohodak po glavi stanovnika,projekcije nacionalnog dogotka i opta strategija razvoja podruja ili prostora za koji se plan pravi. Na bazi navedenih studija i istraivanja prostora dobijenih analizom terena(podA,B,C),ali i potreba budueg stanovnitva pravi se prvo tzv.strategija razvoja podruja,a zatim elaborat-program prostornog plana. Program sadri sve prostorne i druge potrebe stanovnitva i na bazi njega pristupa se izradi prostornog plana koji se radi po odreenoj metodologiji i podrazumijeva vei broj faza u koje spadaju sledee: I faza je prikupljanje informacija, II faza je analiza i ocjena, III faza je evidentiranje problema na navedenom prostoru,sledea faza je izdvajanje najvanijih problema,izlaganje problema na javnoj raspravi, zatim sueljavanje strunog interesa i interesa stanovnitva i zainteresovanih subjekata i zauzimanje konanog stava u vezi naina rjeavanja glavnih problema,zatim izrada programa,izrada prostornog modela, izbor najboljeg modela,izrada prostornog plana po izabranom modelu,izlaganje prostornog plana na javnom uvidu,usvajanje prostornog plana i realizacija prostornog plana.

II Drugi dio prostornog plana obuhvata sam plan ili crtee ili karte i u njih spadaju
sledei crtei i karte: A. Karte i planovi postojeeg stanja u koje spadaju: 1. karta podruja za koje se plan gradi 2. izvod iz plana vieg reda 3. plan postojee namjene povrina 4. plan postojeih saobraajnica 5. plan postojee infrastrukture 6. plan postojeih industrijskih kapaciteta 7. plan postojeih rudinika 8. plan postojeih hidrocentrala,termocentrala 9. plan postojeih akumulacija i sistema za vodosnabdijevanje regionalnog karaktera 10. plan postojee mree naselja B. Karte i planovi budueg stanja 1. plan budue namjene povrina 2. plan buduih saobraajnica(putevi,pruge,plovni putevi) 3. plan budue infrastrukture-novi regionalni vodovi,novi primarni elektrovodovi koji spajaju termo i hidrocentrale i velike industrijske centre,gasovodi 4. budui plan mree naselja sa razmjetajem,podjelom prema veliini,strukturi i sa planom za njihovu rekonstrukciju,razvoj ili izgradnju novih naselja 5. mrea i razmjetaj industrijskih kapaciteta 6. mrea i razmjetaj rudnika(otvaranje novih rudnika) 7. plan korienja i upotrebe poljoprivrednog zemljita 8. ekoloki plan 9. planovi zatite od ratnih dejstava ili vojni planovi Prostorni plan je dugoroni plan za period od 20 do 25 godina ,revizija se vri svakih 5 ili 10 godina.

45