PROJEKTOVANJE I IZVOENJE UZEMLJENJA U DISTRIBUTIVNIM TRANSFORMATORSKIM STANICAMA 35/10KV; 10/0,4KV; 20/0,4 KV Univerzitet u Sarajevu Elektrotehniki fakultet Odsjek za elektroenergetiku

Predmet: Elektrine instalacije i mjere sigurnosti

Projektni zadatak

"PROJEKTOVANJE I IZVOENJE UZEMLJENJA U DISTRIBUTIVNIM TRANSFORMATORSKIM STANICAMA 35/10 KV; 10/0,4 KV; 20/0,4 KV"

1/39

PROJEKTOVANJE I IZVOENJE UZEMLJENJA U DISTRIBUTIVNIM TRANSFORMATORSKIM STANICAMA 35/10KV; 10/0,4KV; 20/0,4 KV POPIS KORITENIH ZAKONA, PROPISA I STANDARDA

1. Zakon o graenju (Slubene novine FBiH br.55/02) 2. Zakon o prostornom ureenju (Slubene novine FBiH br.52/02) 3. BAS IEC 60364-4-41:2007: Elektrine instalacije niskog napona - dio 4-41: Sigurnosna zatita - Zatita od elektrinog udara. (pr.eng. Low voltage electrical instalations-part 4-41: Protection for safety-Protection against electric shock, IEC 60364-4-41:2005,IDT) 4. BAS IEC 60364-4-43 Edition 3.2:1995-05. 5. Pravilnik o tehnikim normativima za elektrine instalacije niskog napona (Slubeni list br.52/88) 6. Pravilnik o tehnikim normativima za zatitu niskonaponskih mrea i pripadajuih TS, elektrina postrojenja nazivnih izmjeninih napona iznad 1kV (standard CENELEC-a HD 637 S1:1999) i An American National Standard Std.80-1986 7. Tehnika preporuka br. 5, EPS - Direkcija za distribuciju elektrine energije Beograd, Vojvode Stepe 412 - izdanje, januar 1997 8. Tehnika preporuka br. 7, EPS - Direkcija za distribuciju elektrine energije Beograd, Vojvode Stepe 412 - izdanje, juni 1996 9. Komentar Tehnike preporuke br.7, EPS - Direkcija za distribuciju elektrine energije Beograd, Vojvode Stepe 412 - izdanje, juni 1996

2/39

PROJEKTOVANJE I IZVOENJE UZEMLJENJA U DISTRIBUTIVNIM TRANSFORMATORSKIM STANICAMA 35/10KV; 10/0,4KV; 20/0,4 KV PROJEKTNI ZADATAK

PROJEKTOVANJE I IZVOENJE UZEMLJENJA U DISTRIBUTIVNIM TRANSFORMATORSKIM STANICAMA 35/10 kV;10/0.4kV;/ 20/0.4kV Sadraj U radu treba dati 1. 2. 3. 4. 5. Osnovne tehnike uslove za dimenzionisanje i izvoenje sistema uzemljenja TS Karakteristike uzemljivaa i zemljovoda Naini uzemljenja TS 35/10 kV i 35/20 kV Naini uzemljenja u distributivnim kablovskim TS 10/0.4 kV Naini uzemljenja u distributivnim TS 10/0.4 kV koje se prikljuuju na nadzemnu srednjenaponsku mreu 6. Zatita od iznoenja potencijala 7. Mjerenja, kontrola i pregled sistema uzemljenja Grafiku obradu elemenata uraditi u skladu sa uobiajenom tehnikom praksom. Projekat mora biti uraen u skladu sa trenutno vaeim propisima i standardima: Zakon o graenju FBiH Zakon o prostornom ureenju FBiH BAS IEC 60364-4-41 Edition 3.2: 2000 BAS IEC -4-43 :2000 Pravilnik o tehnikim normativima za elektrine instalacije niskog napona Pravilnik o tehnikim normativima za zatitu niskonaponskih mrea i pripadnih TS odgovarajue preporuke ( npr. Elektrodistribucije , ...)

Projekat mora da zadovoljava i po formi i po sadraju kako bi bio inenjerski itak to se posebno odnosi na Priloge. U uvodnom dijelu Projekta treba dati osnovne temeljne postavke i zahtjeve za izgradnju objekata prema odredbama Zakona o graenju i Zakona o prostornom ureenju ( Slubene novine FBiH 55/02 i 52/02).

Vanr.prof.dr Alija Muharemovi, dipl.el.ing.

3/39

PROJEKTOVANJE I IZVOENJE UZEMLJENJA U DISTRIBUTIVNIM TRANSFORMATORSKIM STANICAMA 35/10KV; 10/0,4KV; 20/0,4 KV 2.UVOD: DEFINICIJE POJMOVA I PODJELA UZEMLJENJA PO FUNKCIJI Sistem uzemljenja nekog objekta elektroenergetskog sistema mora zadovoljiti etiri osnovna zahtjeva:

osigurati sigurnost ljudi obzirom na napone koji se na sistemima uzemljenja javljaju pri najveim strujama zemljospoja osigurati mehaniku vrstou i otpornost na koroziju osigurati toplotno podnoenje najvee struje kvara (koja se odreuje proraunima) i osigurati da nee doi do oteenja opreme i imovine.

Osnovni parametri mjerodavni za dimenzionisanje sistema uzemljenja nekog objekta elektroenergetskog sistema su:

vrijednost struje kvara trajanje struje kvara (kvara) karakteristike tla

Prva dva parametra uglavnom zavise o nainu postupanja sa neutralnom takom visokonaponskog sistema. Kod postrojenja sa razliitim naponskim nivoima etiri osnovna zahtjeva moraju se zadovoljiti za svaki visokonaponski sistem. U obzir se ne moraju uzeti istovremeni kvarovi u sistemima razliitih naponskih nivoa. Definicije pojmova

Uzemljiti: znai realizirati elektriki dobru vodljivu vezu izmeu metalnog dijela postrojenja i zemlje. Uzemljenje: je skup meusobno elektriki dobro vodljivo povezanih pojedinanih uzemljivaa, zemljovoda i sabirnih zemljovoda. Uzemljivai: su metalni dijelovi, koji se nalaze u zemlji i realiziraju elektrinu vodljivu vezu uzemljenih dijelova postrojenja sa zemljom, kao i neizolirani vodii, koji slue za spajanje postrojenja sa zemljom, na dijelu u kojem su poloeni u zemlju. Zatitno uzemljenje: je uzemljenje metalnih dijelova koji ne pripadaju strujnom krugu, niti su posredno u elektrinim kontaktu sa njima, ali u sluaju kvara mogu doi pod napon. Zatitno uzemljenje smanjuje ovaj napon, kao i potencijalne razlike dodira i koraka kojima mogu da budu izloeni ljudi. Radno (pogonsko) uzemljenje: je uzemljenje dijela strujnog kruga kojim se osigurava eljena funkcija i/ili radne karakteristike ovog kruga. Radno uzemljenje moe biti: -

direktno, ako se izvodi neposrednim vezivanjem za sistem uzemljenja indirektno, ako se veza sa sistemom uzemljenja izvodi peko neke impedanse (aktivne otpornosti, induktinosti, kapaciteta ili njihove kombinacije). 4/39

PROJEKTOVANJE I IZVOENJE UZEMLJENJA U DISTRIBUTIVNIM TRANSFORMATORSKIM STANICAMA 35/10KV; 10/0,4KV; 20/0,4 KV

Gromobransko uzemljenje: je uzemljenje gromobranske instalacije, koje slui za odvoenje struje atmosferskog pranjenja u zemlju. Zdrueno uzemljenje: je uzemljenje koje se postie spajanjem radnog i zatitnog uzemljenja u TS ili kada se isto uzemljenje koristi i kao radno i kao zatitno. Temeljni uzemljiva: uzemljiva koji je poloen u betonu koji je po velikoj povrini u dodiru sa tlom, ili armiranobetonska konstrukcija u tlu. Zemljovod: zatitni provodnik koji spaja glavni prikljuak (sabirnicu) za uzemljenje sa uzemljivaem, odnosno provodnik koji spaja gromobransku instalaciju sa uzemljivaem. Otpornost rasprostiranja uzemljivaa: je otpornost izmeu uzemljivaa i referentne zemlje, odnosno definira se kao kolinik potencijalne razlike izmeu ivice uzemljivaa i referentne zemlje i struje kroz uzemljiva, koj pravi tu potencijalnu razliku. Otpornost uzemljenja: je zbir otpornosti rasprostiranja uzemljivaa i otpornosti zemljovoda. Izloeni provodni dio: provodni dio elektrine opreme koji moe da se dodirne i koji nije pod naponom, ali koji moe da doe pod napon u sluaju kvara. Strani provodni dio: provodni dio koji nije dio elektrine instalacije, a moe da prenosi potencijal: npr. metalna konstrukcija zgrada, metalne cijevi i instalacije za gas, vodu ili grijanje i neelektrini ureaji povezani sa njima. Izjednaenje potencijala: elektrini spoj kojim se razni izloeni provodni dijelovi i strani provodni dijelovi dovode na isti potencijal. Vodi za izjednaenje potencijala: zatitni provodnik za obezbjeenje izjednaenja potencijala. Zatitni provodnik (PE - provodnik): provodnik koji se zahtjeva prema mjerama zatite od elektrinog udara za elektrino spajanje izloenih provodnih dijelova, glanog prikljuka (sabirnice) za uzemljenje, uzemljivaa, uzemljene take izvora napajanja ili vjetake neutralne take. Zatitni neutralni provodnik (PEN - provodnik): uzemljeni provodnik u kojem su izjednaene funkcije zatitnog i neutralnog provodnika. Glavni prikljuak (sabirnica) za uzemljenje: prikljuak (sabirnica) predvien za spoj zatitnih provodnika, ukljuujui i provodnike za izjednaenje potencijala i provodnik za radno uzemljenje. TN sistem ("nulovanje"): sistem napajanja sa jednom direktno uzemljenom takom sa kojom su pomou zatitnih provodnika spojeni izloeni provodni dijelovi (mase) instalacije. TN-S sistem: sistem napajanja kod kojeg je kroz cijeli sistem razdvojena neutralna i zatitna funkcija (npr. glavni zatitni provodnik elektrine instalacije prikljuen na zatitnu sabirnicu u TS). TN-C sistem ("klasino nulovanje"): sistem napajanja kod kojeg je kroz cijeli sistem objedinjena neutralna i zatitna funkcija. TN-C-S sistem ("nulovanje sa posebnim zatitnim provodnikom"): sistem napajanja kod kojeg su u jednom dijelu sistema objedinjena neutralna i zatitna funkcija (npr. u NN mrei), a razdvojena u drugom dijelu sistema (npr. u instalaciji potroaa). TT sistem ("zatitno uzemljenje"): sistem napajanja sa jednom direktno uzemljenom takom, a izloeni provodni dijelovi (mase) instalacije su spojeni sa 5/39

PROJEKTOVANJE I IZVOENJE UZEMLJENJA U DISTRIBUTIVNIM TRANSFORMATORSKIM STANICAMA 35/10KV; 10/0,4KV; 20/0,4 KV zemljom preko uzemljenja koje je elektriki nezavisno od uzemljenja sistema napajanja. Sistem uzemljenja: mjesno ogranien sistem vodljivo spojenih uzemljivaa ili metalnih dijelova jednake efikasnosti (npr. temelji stubova, armature kablova, metalni platevi kablova), vodia za uzemljenje i vodia za izjednaenje potencijala. Kabl sa uzemljivakim efektom: kabal iji platevi, zasloni ili armature imaju isti uinak kao trakasti uzemljiva. Sistem sa neuzemljenom neutralnom takom (izolovani sistem): sistem kod kojeg neutralne take transformatora i generatora nisu namjerno uzemljene, uz izuzetak visokoimpedansnih uzemljenja za signalizaciju, mjerenje ili zatitu. Sistem sa neutralnom takom uzemljenom preko male impedanse: sistem kod kojeg je najmanje jedna neutralna taka nekog transformatora, transformatora za uzemljenje ili generatora uzemljena direktno ili preko impedanse koja je dimenzionirana tako da kod zemljospoja na bilo kojem mjestu veliina struje kvara osigurava pouzdanu proradu zatite. Potencijal uzemljivaa Uu: napon izmeu uzemljivakog sistema i referentne zemlje Potencijal povrine zemlje: napon izmeu neke take na povrini zemlje i referentne zemlje. Napon dodira Ud: dio potencijala uzemljenja usljed zemljospoja koji moe premostiti ovjek uz predpostavku da struja kroz ljudsko tijelo tee od ruke prema stopalu (vodoravni razmak od dostupnog dijela je 1m). Napon napajanja za dodir Ukd (oekivani napon dodira): napon koji pri zemljospoju postoji izmeu vodljivih dijelova i zemlje kad se te dijelove ne dodiruje (napon napajanja). Napon koraka Uk: dio potencijala uzemljenja usljed zemljospoja koji moe premostiti ovjek pri koraku od 1m, uz pretpostavku da struja kroz ljudsko tijelo tee od jednog stopala prema drugom stopalu. Oblikovanje potencijala: oblikovanje potencijala zemlje, posebno potencijala povrine zemlje, pomou uzemljivaa. Preneseni potencijal: potencijal sistema uzemljenja izazvan strujom prema zemlji koji se preko spojenog vodia (npr. metalni plat kablova, PEN vodi, cjevovod, tranice) prenosi u podruje malog ili nikakvog potencijala prema referentnoj zemlji. To dovodi do razlike potencijala izmeu tog vodia i njegove okoline. Definicija se odnosi i na vodi spojen sa referentnom zemljom koji ulazi u podruje potencijala. Izoliranje mjesta posluivanja: mjera za poveanje otpora izmeu poda i mjesta posluivanja radi spreavanja premoenja nedoputenih napona. Ukupni sistem uzemljenja: sistem uzemljenja ostvaren povezivanjem lokalnih sistema uzemljenja kod kojeg su, obzirom na blizinu lokalnih sistema uzemljenja, otklonjeni opasni naponi dodira. Ti lokalni sistemi uzemljenja omoguavaju podjelu struje zemljospoja kojom se postie smanjenje potencijala pojedinog lokalnog sistema uzemljenja. Tako nastaje kvazi ekvipotencijalna povrina. Zemljospoj: vodljivi spoj izazvan kvarom izmeu faznog vodia glavnog strujnog kruga i zemlje ili uzemljenog dijela. Taj vodljivi spoj mogu je i preko luka. Zemljospojevi dvaju ili vie faznih vodia istog sistema na razliitim mjestima nazivaju se dvostrukim ili viestrukim zemljospojevima. 6/39

PROJEKTOVANJE I IZVOENJE UZEMLJENJA U DISTRIBUTIVNIM TRANSFORMATORSKIM STANICAMA 35/10KV; 10/0,4KV; 20/0,4 KV

Struja zemljospoja If: struja koja na mjestu kvara (mjestu zemljospoja) tee iz glavnog strujnog kruga prema zemlji ili uzemljenim dijelovima. Kod jednofaznog zemljospoja to je:
-

u sistemima sa neuzemljenom neutralnom takom - kapacitivna struja zemljospoja u sistemima sa neutralnom takom uzemljenom preko male impedanse struja jednopolnog kratkog spoja

Struja prema zemlji Ie : struja koja preko impedanse uzemljenja tee u zemlju. Redukcijski faktor r: faktor r trofaznog voda je omjer struje prema zemlji i zbir nultih struja u faznim vodiima glavnog strujnog kruga na mjestu udaljenom od mjesta kratkog spoja i od sistema uzemljenja postrojenja.

Podjela uzemljenja po funkciji Uzemljenje predstavlja sveukupnost mjera i sredstava u vezi sa uzemljavanjem. Osnovni elementi svakog uzemljenja su:

uzemljiva zemljovod sabirni zemljovod

Sistem uzemljenja (uzemljivaki sistem) je onaj sistem koji ine meusobno galvanski povezani uzemljivai, temeljni uzemljivai, zatitni provodnici nadzemnih vodova, platevi kablova i druge metalne instalacije koje su u kontaktu sa tlom (npr.cjevovodi). Sistem uzemljenja se karakterie impedansom uzemljenja (Zu). To je impedansa koju pri frekvenciji od 50 Hz sistem uzemljenja prua odvoenju struje ka referentnoj zemlji. Ova impedansa se izraunava kao paralelna veza otpornosti rasprostiranja uzemljivaa i impedansi uzemljenja nadzemnih i kablovskih vodova. Impedansom uzemljenja obuhvataju se ostali uzemljivai koji se nalaze van teritorije uzemljivaa, ili su prostorno odvojeni uzemljivai (cjevovodi, armiranobetonske konstrukcije, brane i sl) ako su ukljueni u sistem uzemljenja, kao i uzemljivai susjednih postrojenja ili objekata ako sa tim uzemljivaima postoji galvanska veza (npr. veza preko elektrine zatite kablova, veza preko neutralnog provodnika niskonaponske mree i sl.). Po svojoj funkciji uzemljenje moe biti:

zatitno uzemljenje radno (pogonsko) uzemljenje gromobransko uzemljenje zdrueno uzemljenje.

Najpotpunije definicije vrsta uzemljenja date su standardom BAS IEC 60364-5-54AMD1 (2000).

7/39

PROJEKTOVANJE I IZVOENJE UZEMLJENJA U DISTRIBUTIVNIM TRANSFORMATORSKIM STANICAMA 35/10KV; 10/0,4KV; 20/0,4 KV - Zatitno uzemljenje je uzemljenje metalnih dijelova koji ne pripadaju strujnim kolima, niti su posredno u elektrinom kontaktu sa njima, ali u sluaju kvara mogu da dou pod napon. Zatitno uzemljenje smanjuje ovaj napon, kao i potencijalne razlike dodira i koraka kojima mogu da budu izloeni ljudi i na taj nain ih titi. Prema standardu BAS IEC 60364-5-54AMD1 (2000), razlikuju se dva naina izvoenja zatitnog uzemljenja niskonaponskih inatalacija i to: a) PE provodnici upotrebljeni u vezi sa ureajima za prekostrujnu zatitu. Ako su ureaji za prekostrujnu zatitu upotrebljeni za zatitu od elektrinog udara, zatitni provodnici se postavljaju u isti sistem elektrinog razvoda sa provodnicima pod naponom. b) PE provodnik i pomono uzemljenje za zatitni ureaj napona greke. Pomoni uzemljiva mora biti elektriki odvojen (neovisan) od svih ostalih uzemljenih metalnih dijelova, kao to su dijelovi metalnih konstrukcija, metalni cjevovodi, metalni nosai kablova. Ovaj uslov se smatra ispunjenim ako je pomono uzemljenje udaljeno najmanje 10 m od svih uzemljenih metalnih dijelova. Veza sa pomonim uzemljenjem mora biti izolovana da bi se izbjegao kontakt sa zatitnim provodnikom ili provodnim dijelovima koji su sa njim u vezi, ili stranim provodnim dijelovima samo onih elektrinih ureaja ije e se napajanje prekinuti u sluaju djelovanja zatitnog ureaja pri pojavi kvara. - Radno (pogonsko) uzemljenje je uzemljenje dijela strujnog kruga kojim se obezbjeuje eljena funkcija i/ili radne karakteristike tog kola. Sa stanovita elektrinih instalacija niskog napona ono mora biti izvedeno tako da osigura ispravan rad instalacije. Radno uzemljenje moe da bude direktno ili indirektno. Direktno radno uzemljenje se izvodi neposrednim vezivanjem za sistem uzemljenja. Indirektno radno uzemljenje se izvodi vezivanjem za sistem uzemljenja preko neke impedanse (aktivne otpornosti, kapaciteta ili njihove kombinacije). - Gromobransko uzemljenje je uzemljenje gromobranske instalacije koja slui za odvoenje struje atmosferskog pranjenja u tlo. Gromobransko uzemljenje treba da ogranii napon na koji dolazi gromobranska instalacija, kako bi se sprijeili naknadni ("povratni") preskoci na pogonska elektrina kola i metalne objekte. - Zdrueno uzemljenje se dobija kada se zatitno uzemljenje, radno (pogonsko) uzemljenje i gromobransko uzemljenje meusobno poveu. Dimenzionisanje uzemljivaa radnog i zatitnog uzemljenja zavisi od toga da li e se koristiti zdrueno uzemljenje, kao i od primjenjenog sistema zatite od indirektnog dodira u niskonaponskoj mrei i instalacijama kupaca.

8/39

PROJEKTOVANJE I IZVOENJE UZEMLJENJA U DISTRIBUTIVNIM TRANSFORMATORSKIM STANICAMA 35/10KV; 10/0,4KV; 20/0,4 KV Opti uslovi za izvoenje zdruenog uzemljenja : - Zdrueno uzemljenje se primjenjuje ako distributivna trafostanica napaja urbanizovani dio naselja, gdje velika gustina podzemnih metalnih instalacija oteava ili onemoguava efikasno razdvajanje radnog i zatitnog uzemljenja. - Prema standardu BAS IEC 60364-5-54AMD1 (2000), kada je obezbijeena funkcija radnog i zatitnog uzemljenja, pri razliitim zahtjevima, odluujui su oni koji se odnose na zatitno uzemljenje. - Uslovi bezbjednosti od napona dodira u distributivnim trafostanicama bie ispunjeni ako ukupna otpornost zdruenog uzemljenja zadovoljava uslov: k U Zu d doz r Ik ako je neutralna taka srednjenaponske mree na koju je prikljuena transformatorska stanica uzemljena preko male otpornosti

Zu

k d Udoz Iz
gdje su: Zu kd Udoz r Ik Iz

ako naponska mree, na koju je prikljuena transformatorska stanica, radi sa izolovanom neutralnom takom ili sa kompenzovanom strujom zemljospoja, a zemljospoj se iskljuuje najkasnije za 2 h

- ukupna otpornost (impedansa) sistema uzemljenja trafostanice () - faktor koji odreuje odnos napona uzemljenja trafostanice i napon dodira na mjestu dodira - dozvoljeni napon dodira (V) - redukcioni faktor srednjenaponskog voda - ukupna struja zemljospoja srednjenaponske mree (A) - ukupna kapacitivna struja zemljospoja galvanski povezane srednjenaponske mree sa izolovanom neutralnom takom, odnosno preostala struja zemljospoja srednjenaponske mree sa kompenzovanom strujom zemljospoja (A)

Faktor kd moe imati slijedee vrijednosti:

kd = 2 u svim sluajevima kada se trajanje zemljospoja ograniava na najvie 3 s. kd = 3 u svim sluajevima dimenzionisanja TS 35/10 kV. Ista vrijednost bi mogla da se koristi i pri dimenzionisanju TS X/0,4 kV ako se preko trafostanice napajaju iskljuivo objekti koji posjeduju temeljne uzemljivae i u kojima su sprovedene mjere izjednaenja potencijala kd = 1 ako je trajanje zemljospoja iznad 3s (ali ne smije da pree 2h zbog vjerovatnoe pojave dvostrukog zemljospoja), a u elektrinim instalacijama niskog napona se paralelno koristi TN i TT sistem, ili se koristi samo TN sistem, pri emu pojedine zgrade nemaju izveden temeljni uzemljiva i sprovedene mjere izjednaenja potencijala prema propisima za elektrine instalacije niskog napona. 9/39

PROJEKTOVANJE I IZVOENJE UZEMLJENJA U DISTRIBUTIVNIM TRANSFORMATORSKIM STANICAMA 35/10KV; 10/0,4KV; 20/0,4 KV Dozvoljeni napon dodira (Udoz), u zavisnosti od vremena iskljuenja zemljospoja, rauna se prema slijedeem izrazu: 75 Udoz = t gdje je: Udoz t - dozvoljeni naponi dodira u voltima (V); - vrijeme trajanja zemljspoja u sekundama (s).

uz ogranienje da dozvoljeni napon dodira ne smije da bude vei od 1000 V, dok trajno dozvoljeni napon dodira iznosi 65 V. Kako je redukcioni faktor nadzemnog srednjenaponskog voda r = 1, a faktor kd = 2, otpornost zdruenog uzemljenja distributivne trafostanice koja se gradi kao poseban slobodnostojei objekat, treba da bude:

Rzdr 0,5 ako se zemljospoj iskljuuje u vremenu do 1,0s Rzdr 1,0 ako se zemljospoj iskljuuje u vremenu do 0,5s

Napomena: Izuzetno, vrijeme trajanja zemljospoja moe da se smanji do 0,25s, ime se dobija R zdr 2, ali se na taj nain poveava vjerovatnoa neselektivnog djelovanja zatite. Uslovi bezbjednosti od napona dodira bie ispunjeni u distributivnoj trafostanici i izvan distributivne trafostanice i u niskonaponskoj mrei i instalacijama potroaa, ako se distributivna trafostanica nalazi na podruju razgranate mree 10 ili 20 kV. Obzirom da je faktor kd = 2 i vrijeme iskljuenja zemljospoja ne prelazi 1s, otpornost zdruenog uzemljenja treba da bude:

Rzdr 2 pod uslovom da je distributivna trafostanica povezana na TS X/10(20) kV srednjenaponskim kablom sa provodnim platom tipa NPO13-A, NPO13 i sl. (redukcioni faktor kabla iznosi oko 0,5) Rzdr 1 pod uslovom da je distributivna trafostanica povezana na TS X/10(20) kV srednjenaponskim kablom sa neprovodnim platom tipa XHP48A, XHE49 i sl. (redukcioni faktor kabla iznosi oko 0,25) Rzdr 0,5 pod uslovom da je distributivna trafostanica povezana na TS X/10(20) kV srednjenaponskim kablom sa neprovodnim platom tipa PP41 i sl. (redukcioni faktor kabla iznosi oko 1)

Napomena: Kablovi tipa PP41 i slini ne odgovaraju vaeim standardima, jer nemaju elektrinu zatitu i ekran izolacije, ali su ranije koriteni i nalaze se u eksploataciji.

10/39

PROJEKTOVANJE I IZVOENJE UZEMLJENJA U DISTRIBUTIVNIM TRANSFORMATORSKIM STANICAMA 35/10KV; 10/0,4KV; 20/0,4 KV - Ako neki od navedenih uslova ne moe da se ispuni, treba primjeniti neke od slijedeih mjera:

smanjenje vremena trajanja zemljospoja (t) na sabirnicama 10 ili 20 kV na vrijednost ispod 1s. Za prosjene uslove rada u distributivnoj mrei ne preporuuje se dimenzionisanje uzemljenja kablovske distributivne trafostanice sa vremenima ispod 0,5s, to odgovara dvostrukim navedenim vrijednostima uzemljenja smanjenje otpornosti uzemljenja kablovske distributivne trafostanice (npr.dodavanjem jo jednog prstena uzemljivaa, koritenjem vertikalnih uzemljivaa veih duina, izvoenjem posebnog uzemljivaa radnog uzemljenja i sl.)

- Kada se uzemljiva radnog i zatitnog uzemljenja distributivne trafostanice izvode posebno, moraju da budu na meusobnom rastojanju najmanje 20m. Po elektrinim kriterijima, radno i zatitno uzemljenje su efikasno razdvojeni ako se na jednom uzemljenju ne moe da pojavi potencijal vei od 40% potencijala drugog uzemljenja, pri emu na uzemljivau zatitnog uzemljenja ne smije da se pojavi napon vei od 1200 V.

11/39

PROJEKTOVANJE I IZVOENJE UZEMLJENJA U DISTRIBUTIVNIM TRANSFORMATORSKIM STANICAMA 35/10KV; 10/0,4KV; 20/0,4 KV

3. OSNOVNI TEHNIKI USLOVI ZA DIMENZIONISANJE I IZVOENJE SISTEMA UZEMLJENJA TS Tretman neutralne take mree - Mrea 110 kV je direktno uzemljena. Pri utvrivanju zatitnih mjera koje eventualno treba preduzeti zbog iznoenja potencijala iz postrojenja 110/X kV, treba raunati sa vremenom iskljuenja zemljospoja na sabirnicama 110 kV od 0,5 s, ako se zemljspoj iskljuuje djelovanjem drugog stepena distantne zatite sabirnica 110 kV u postrojenju 110/X kV. Vrijeme automatskog ponovnog ukljuenja je due od 0,5 s. - Mrea 35 kV je uzemljena preko niskoomske impedanse (najee aktivna otpornost ili reaktansa), sa ogranienjem struje zamljospoja na 300 A. Izuzetno, razgranata kablovska mrea 35 kV uzemljuje se preko niskoomske rezistanse sa ogranienjem struje zemljospoja na najvie 1000 A. Vrijeme iskljuenja zemljospoja ne prelazi 2 s. Vrijeme automatskog ponovnog ukljuenja je due od 0,5 s. - Mree 10 kV i 20 kV su uzemljene preko niskoomske impedanse (najee aktivna otpornost) ili rade sa izolovanom neutralnom takom. Vrijednost niskoomske impedanse u uzemljenim mreama bira se tako da se struja zemljospoja ogranii najvie na 300 A. Kapacitivna struja zemljospoja u izolovanoj mrei 10 kV ne treba da pree 15 A, ali ni u kom sluaju ne smije da pree 30 A. Vrijeme iskljuenja zemljospoja u izolovanoj mrei ne smije da pree 2h, ali se preporuuje da ne pree 3s ako ukupna kapacitivna struja galvanski porezne mree prelazi 10 A . Vrijeme automatskog ponovnog ukljuenja je due od 0,5 s. - NN mrea je direktno uzemljena.

Dimenzionisanje sistema uzemljenja Sistem uzemljenja TS dimenzionie se prema toplotnim optereenjima i naponima dodira. a) Obzirom na uslove rada distributivnih mrea, proraun uzemljenja na termika naprezanja se ne vri ako se materijali i presjeci uzemljivaa biraju prema preporuci -propisu (uslovima navedenim u dijelu 5).

12/39

PROJEKTOVANJE I IZVOENJE UZEMLJENJA U DISTRIBUTIVNIM TRANSFORMATORSKIM STANICAMA 35/10KV; 10/0,4KV; 20/0,4 KV b) Sistem uzemljenja TS dimenzionie se prema naponima dodira tako da naponi dodira ne prelaze vrijednosti dozvoljenih napona dodira koji se raunaju prema izrazu: Udoz = gdje je: Udoz t - dozvoljeni naponi dodira u voltima (V); - vrijeme trajanja zemljspoja u sekundama (s). 75 t (3.1)

uz ogranienje da dozvoljeni napon dodira ne smije da bude vei od 1000 V, dok trajno dozvoljeni napon dodira iznosi 65 V. Ako TS neposredno napaja javnu (distributivnu) mreu, naponi dodira koje se pri zemljospoju u visokonaponskoj mrei javljaju u NN mrei i instalacijama potroaa (na primjer: iznoenjem potencijala preko neutralnog provodnika NN mree) ne smiju da budu vei od dozvoljenih napona dodira. Sistem uzemljenja TS zadovoljava uslove bezbjednosti od napona dodira ako vrijednost ukupne otpornosti (impedanse) uzemljenja iznosi: Zu gdje je: Zu kd Udoz r Ik - ukupna otpornost (impedanca) sistema uzemljenja TS u omima (); - sainilac koji odreuje odnos napona uzemljenja TS i napona dodira na mjestu dodira; - dozvoljeni napon dodira; - redukcioni faktor srednjenaponskog voda koji napaja TS; - ukupna struja zemljospoja srednjenaponske mree u amperima (A). k d Udoz r Ik (3.2)

Traena vrijednost ukupne otpornosti (impedanse) uzemljenja dokazuje se mjerenjem. Ukupna otpornost (impedansa) uzemljenja TS sastoji se iz paralelne veze otpornosti rasprostiranja ostalih uzemljivaa koji su u galvanskoj vezi sa uzemljivaem TS, kao to su: energetski kablovi sa provodnim platom (IRO 13-A, IRZO 13 itd.), zatitni provodnici (uad) nadzemnih vodova, uzemljivai susjednih TS koji su preko platova ili elektrinih zatita u galvanskoj vezi, uzemljivai susjednih zgrada, vodovod itd.

- Distributivne TS 20/0,4 kV i TS 10/0,4 kV koje ispunjavaju uslove za rad u uzemljenim mreama 20 kV i 10 kV, mogu da se prikljuuju i na mree 20 kV i 10 kV ije su neutralne take izolovane. 13/39

PROJEKTOVANJE I IZVOENJE UZEMLJENJA U DISTRIBUTIVNIM TRANSFORMATORSKIM STANICAMA 35/10KV; 10/0,4KV; 20/0,4 KV - Distributivne TS 20/0,4 kV i TS 10/0,4 kV koje ispunjavaju uslove za rad iskljuivo u izolovanim mreama 20 kV ili 10 kV ne smiju da se prikljuuju na uzemljene mree 20 kV ili 10 kV. Dimenzionisanje sistema uzemljenja TS vri se prema kapacitativnoj struji zemljospoja cjelokupne galvanski povezane mree 20 kV ili 10 kV. - U TS 35/10 kV i TS 35/20 kV se koristi zdrueno uzemljenje. Izvodi se samo jedan uzemljiva, koji se koristi i za radno i za zatitno uzemljenje. Isti uzemljiva se koristi i za uzemljenje gromobranske isntalacije. - U TS 20/0,4 kV i TS 10/0,4 kV koja radi u kablovskoj srednjenaponskoj mrei koristi se zdrueno uzemljenje. Izvodi se samo jedan uzemljiva, koji se koristi i za radno i za zatitno uzemljenje. - U TS 35/0,4 kV, TS 20/0,4 kV i TS 10/0,4 kV, koja je direktno ili preko kablovskog voda prikljuena na nadzemnu srednjenaponsku mreu (stubne TS i prigradske slobodnostojee TS), postupa se na sljedei nain: 1. Ako TS radi u mrei sa uzemljenom neutralnim takom, ili ako se u roku od 7 godina planira prelazak na rad sa uzemljenom neutralnom takom, u TS se izvode posebni uzemljivai za radno i zatitno uzemljenje koji se naknadno galvanski povezuju ako postoje uslovi za zdrueno uzemljenje. 2. Ako TS radi iskljuivo u mrei sa izolovanom neutralnom takom, ili ako se u roku od 7 godina ne planira prelazak na rad sa uzemljenom neutralnom takom, u TS se po pravilu koristi zdrueno uzemljenje. U TS se izvodi samo jedan uzemljiva koji se koristi i za radno i za zatitno uzemljenje. U sistem radnog (zdruenog) uzemljenja ukljueni su i svi uzemljivai koji su prikljueni na neutralni provodnik provodnik NN mree i u instalacijama potroaa.

14/39

PROJEKTOVANJE I IZVOENJE UZEMLJENJA U DISTRIBUTIVNIM TRANSFORMATORSKIM STANICAMA 35/10KV; 10/0,4KV; 20/0,4 KV 4. KARAKTERISTIKE UZEMLJIVAA I ZEMLJOVODA Pri izgradnji sistema uzemljenja novih TS i rekonstrukciji sistema uzemljenja TS u pogonu treba koristiti materijale i presjeke u skladu sa slijedeim takama:

Za izvoenje uzemljivaa TS koji se direktno polae u tlo koristi se bakarno ue presjeka najmanje 35 mm. Izuzetno, mogu da se koriste i uzemljivai od pocinkovanog elika krunog punog presjeka prenika 10 mm, sa slojem cinka najmanje 70 m. Za direktno polaganje uzemljivaa u tlo ne preporuuje se primjena trakastih elinih pocinkovanih uzemljivaa. Za izjednaenje potencijala unutar TS koristi se pocinkovani elik krunog punog presjeka prenika 10 mm ili pocinkovana elina traka presjeka najmanje 100 mm i debljine najmanje 4 mm.

Da bi se izbjegao negativan utjecaj sunog perioda na pogoranje provodnosti tla u gornjim slojevima, preporuuje se kombinacija horizontalnih i vertikalnih uzemljivaa, ako vrsta tla to omoguava. Kao vertikalni uzemljiva koristi se pocinkovana cijev prenika najmanje 63,5 mm ili pocinkovani tapni uzemljiva prenika najmanje 24 mm, duine najmanje 3 m. - Uzemljiva treba da bude u dobrom kontaktu s tlom u koje se polae. Kod kamenitog ili ljunkovitog tla u rov za polaganje uzemljivaa nasipa se dobro provodna zemlja, bentonit i sl. Uzemljivai moraju da budu galvanski spojeni meusobno i sa zemljovodima. Spojevi se izvode zavarivanjem, pomou vijaka (najmanje M10) ili pomou stezaljki. Svi podzemni spojevi moraju da se zatite od prodora vlage, na primjer zalivanjem bitumenom u kutiji za ukrsni komad. - Metalne mase u TS prikljuuju se na uzemljiva preko zemljovoda ili sabirnog zemljovoda. Metalne mase koje su vrsto i galvanski spojene sa uzemljenim konstrukcijama temelja ili sa uzemljenim elinim konstrukcijama ne moraju posebno da se uzemlje. - Prirubnice provodnih izolatora, kuke za privrivanje zateznih izolatora i podnoja potpornih izolatora uzemljuju se ako nisu u dobrom galvanskom spoju sa uzemljenim dijelovima nosee konstrukcije. - Metalni plat, armatura i elektrina zatita srednjenaponskog kabla, odnosno nosee ue i elektrina zatita srednjenaponskog SKS-a, uzemljuju se vezivanjem na zatitna uzemljenja TS koje povezuje kablovski vod, odnosno vezivanjem na uzemljiva stuba nadzemnog voda na kome se vod javlja neizolovano.

15/39

PROJEKTOVANJE I IZVOENJE UZEMLJENJA U DISTRIBUTIVNIM TRANSFORMATORSKIM STANICAMA 35/10KV; 10/0,4KV; 20/0,4 KV Nije dozvoljeno koritenje plata, armature ili elektrine zatite kabla kao zemljovoda ili sabirnog zemljovoda. Kabl sa provodnim platom tipa NRO 13-A, IRZO 13 i sl. odlian je uzemljiva, a u distributivnim mreama najee se javlja u dva sluaja:

"kratak" kabl, koji slui za prikljuak TS na nadzemnu srednjenaponsku mreu; "dugaak" kabl, koji radi u razgranatoj kablovskoj srednjenaponskoj mrei (gradski konzum).

"Kratak kabl" se ponaa kao trakasti uzemljiva. Duina do koje se kabl ponaa kao "kratak" moe priblino da se odredi prema izrazu: Lk 10 (4.1)

gdje je Lk duina u metrima (m), a specifina elektrina otpornost tla u ommetrima (m). Ukupna otpornost rasprostiranja kablovskog prikljuka Rk na nadzemni vod proraunava se prema izrazu: Rk = gdje je: Rkt Rs - otpornost rasprostiranja kabla kao trakastog uzemljivaa; - otpornost rasprostiranja uzemljivaa stuba. Rkt Rs Rkt + Rs (4.2)

Otpornost rasprostiranja kabla kao trakastog uzemljivaa proraunava se prema izrazu: Rkt = rr (4.3)

gdje je rr relativna otpornost rasprostiranja trakastog uzemljivaa ije se vrijednosti, u zavisnosti od duine L, dobijaju sa dijagrama na sl.5.1.a, i vae za procjene vrijednosti presjeka kablova koji se koriste u distributivnoj mrei i dubinu ukopavanja kabla oko 0,7 m. Kao duina L uzima se dio ukupne duine kablovaskog prikljuka koji je u neposrednom kontaktu sa tlom, a nalazi se izvan povrine koju zahvata spoljanja kontura uzemljivaa TS. Otpornost rasprostiranja uzemljivaa stuba iznosi Rs15. Kabl duine vee od duine "kratkog" kabla najee se zavrava u susjednoj TS. Na sl.5.1.b daje se grafiki prikaz vrijednosti otpornosti rasprostiranja kabla (Rk) u zavisnosti od duine kabla za = 100 m i uz pretpostavku da na kraju kabla otpornost rasprostiranja uzemljivaa odgovarajue TS iznosi: 4 , 1 ili 0,5 .

16/39

PROJEKTOVANJE I IZVOENJE UZEMLJENJA U DISTRIBUTIVNIM TRANSFORMATORSKIM STANICAMA 35/10KV; 10/0,4KV; 20/0,4 KV

otpornost rasprostiranja []

x 0,01 Rr [/m]

duina kabla Sl.4.1.a Rel. otp. rasprostiranja "kratkog" kabla NPO 13

duina kabla Sl.4.1.b Otpornost rasprostiranja kabla sa provodnim platom

17/39

PROJEKTOVANJE I IZVOENJE UZEMLJENJA U DISTRIBUTIVNIM TRANSFORMATORSKIM STANICAMA 35/10KV; 10/0,4KV; 20/0,4 KV Ako TS radi u razgranatoj kablovskoj srednjenaponskoj mrei (gradski konzum), svaki kabl prikljuen na TS moe sa stanovita uzemljenja da se tretira kao dugaak, to znai da je prikljuen paralelno uzemljivau TS i da ima stalnu vrijednost otpornosti rasprostiranja (Rkd) nezavisno od broja TS i vrijednosti otpornosti rasprostiranja TS koje povezuje, i koja moe priblino da se prorauna prema izrazu: Rkd 0,075 (4.4)

Duina preko koje se kabl ponaa kao dugaak moe priblino da se prorauna pema izrazu: L d 6 Lk = 60 (4.5)

Kablovi sa neprovodnim platom tipa HNE 49-A, HNR 48 i sl., ukljuujui i srednjenaponski SKS tipa HNE 48/O-A, posredno djeluju kao uzemljivai jer pomou elektrine zatite (bakar presjeka 3x1x16 mm ili 3x1x25 mm) paralelno vezuju uzemljivae susjednih TS i tako smanjuju impedansu sistema uzemljenja svih TS. Ako TS radi u razgranatoj srednjenaponskoj mrei (gradski konzum), svaka TS povezana je bar u jednom pravcu s dvije ili vie TS, pa su preko elektrinih zatita galvanski povezani i uzemljivai tih TS. Vrijednost otpornosti uzemljenja (Rk) dvije ili vie susjednih TS, pri 100 m, iznosi: Rk 1, Rk 0,5 , ako kablovski vod povezuje slobodnostojee TS H/0,4 kV sa namjenski izvedenim uzemljivaima otpornosti rasprostiranja oko 4 ; ako kablovski vod povezuje TS H/0,4 kV smjetene u vee zgrade (objekte) sa temeljnim uzemljivaima otpornosti rasprostiranja oko 1 .

Da bi se uraunao efekat smanjenja impedanse sistema uzemljenja TS zbog utjecaja uzemljivaa susjednih TS, du itavog kablovskog voda mora da bude obezbjeena pouzdana galvanska veza elektrinih zatita susjednih dionica voda na kablovskim spojnicama, zavrnicama i u TS.

18/39

PROJEKTOVANJE I IZVOENJE UZEMLJENJA U DISTRIBUTIVNIM TRANSFORMATORSKIM STANICAMA 35/10KV; 10/0,4KV; 20/0,4 KV 5. NAINI UZEMLJENJA TS 35/10 KV I 35/20 KV U fazi projektovanja TS 35/10 kV i TS 35/20 kV nije potrebna provjera ili proraun uzemljenja, ve projektom treba samo da se predvidi izvoenje uzemljenja prema preporuci TP-7. U TS se koristi zdrueno uzemljenje. - Zdrueno uzemljenje TS 35/10 kV i TS 35/20 kV izvodi se tako da se izvede uzemljiva zatitnog uzemljenja i na njega veu: kuita energetskih transformatora, metalni platovi, elektrine zatite i armature kablova, sekundarna strujna kola mjernih transformatora, uzemljenje neutralne mree 10 kV ili 20 kV (niskoomska impedansa), neutralni provodnici energetskih transformatora za sopstvenu potronju, odvodnici prenapona, zatitni provodnici (uad) nadzemnih vodovoda koji ulaze u TS, zemljovodi gromobranske instalacije, kao i svi ostali metalni dijelovi opreme i aparata koji ne pripadaju strujnim kolima. Ako se zemljospojna zatita energetskog transformatora izvodi kao zatita kuita, veza kuita energetskog transformatora sa uzemljivaem TS izvodi se preko primara strujnog transformatora na iji sekundar se prikljuuje zatita kuita. - Uzemljiva zatitnog uzemljenja TS 35/10 kV i TS 35/20 kV izvodi se na sljedei nain (sl.5.1): 1. Zgrada u koju se postavlja kompletna TS, odnosno svaka zgrada na teritoriji TS u koju se smjetaju dijelovi TS (razvodna postrojenja, komadne prostorije itd.) mora da posjeduju temeljni uzemljiva (TP-5) i sprovedene mjere izjednaenja potencijala unutar zgrade. Oko zgrade, na udaljenju 1 m od zida i na dubini od 0,8 m, postavlja se spoljanja kontura (prsten) uzemljivaa, koja se povezuje sa temeljnim uzemljivaem direktno na vie mjesta ili preko glavnog prikljuka (sabirnice) za uzemljenje unutar zgrade. 2. Ako se dijelovi TS montiraju na otvorenom (spoljanja montaa), tada se, u zavisnosti od raspoloivog prostora i rasporeda opreme, energetskih transformatora i drugih ureaja, polae horizontalni uzemljiva na dubini oko 0,8 m, pri emu se formiraju pravougaona okca. 3. Metalna ograda TS, odnosno metalni stubovi ograde TS napravljenje od neprovodnih materijala, uzemljuju se vezivanjem na zajedniki uzemljiva za oblikovanje potencijala koji se polae s spoljanje strane du ograde na daljinu 1 m i dubinu 0,5 m. Zajedniki uzemljiva za oblikovanje potencijala se na vie mjesta vezuje za uzemljiva zatitnog uzemljenja TS. 19/39

PROJEKTOVANJE I IZVOENJE UZEMLJENJA U DISTRIBUTIVNIM TRANSFORMATORSKIM STANICAMA 35/10KV; 10/0,4KV; 20/0,4 KV

1 temeljni uzemljiva; 2 horizontalni uzemljiva; 3 uzemljiva za oblikovanje potencijala ograde. Sl. 5.1 Izvoenje zatitnog uzemljenja TS 35/10(20) kV Izvoenjem uzemljivaa prema prethodnim takama vri se izjednaenjem potencijala unutar TS i oblikovanje potencijala oko TS, pa sa stanovita ispunjenja uslova bezbjednosti od napona dodira i koraka nisu potrebne dodatne zatitne mjere, kao to su: postavljanje izolacionih tepiha, asfaltiranje tla oko zgrade TS i sl. Prije aktiviranja TS 35/10 kV ili TS 35/20 kV, a u toku eksploatacije u vremenskim intervalima, mora da se izmjeri ukupna otpornost (impedansa) sistema uzemljenja TS (Zu). Uslovi bezbjednosti od napona dodira bie ispunjeni u TS i izvan TS, pa nije potrebno mjerenje napona dodira i koraka, ako je ispunjen uslov (3.2). S obzirom na uslove rada mree 35 kV, sainilac kd u izrazu (3.2) ima vrijednost kd = 3, pa se mjerenjem mora dobiti: a. Zu 1,5 ako je TS 35/10 kV ili TS 35/20 kV vezana kablom 35 kV na TS 110/35 kV (redukcioni faktor kabla sa provonim platom je r = 0,2, odnosno r=0,5 za kabl sa neprovodnim platom). b. Zu 0,7 ako je TS 35/10 kV ili TS 35/20 kV prikljuena na nadzemni vod 35 kV (r = 1); 20/39

PROJEKTOVANJE I IZVOENJE UZEMLJENJA U DISTRIBUTIVNIM TRANSFORMATORSKIM STANICAMA 35/10KV; 10/0,4KV; 20/0,4 KV c. Zu 0,5 ako TS 35/10 kV radi u kablovskoj mrei 35 kV u kojoj je struja zemljospoja ograniena na najvie 1000 A (r 0,4) Viegodinje iskustvo u elektrodistribuciji i obavljena mnogobrojna mjerenja pokazuju da e uslovi a. i c. biti uvijek ispunjeni, bez obzira na nain izvoenja mree 10 kV ili 20 kV. Uslov b. bie ispunjen ako je ispunjen bar jedan od sljedea tri zahtjeva:

TS je prikljuena na najmanje dva nadzemna voda 35 kV sa zatitnim provodnikom u duini od najmanje 1 km svaki; na TS su prikljuena najmanje dva kabla sa provodnim platom tipa IRO 13-A, IRZO 13 i sl. u duini od preko 300 m svaki; na TS su prikljuena najmanje tri voda izvedena kablovima tipa HNE 29-A, HNR 48, SKS-om tipa HNE 48/0-A itd., pri emu svaki vod napaja najmanje dvije TS 10/0,4 kV ili 20/0,4 kV.

Ako je uzemljiva zatitnog uzemljenja TS izveden prema sl.6.1, a mjerenjem ukupne otpornosti zdruenog uzemljenja dobiju se vrijednosti vee od navedenih u dijelu 5, tada se primjenjuje jedna od sljedee dvije mjere:

vrijeme iskljuenja zemljospoja na sabirnicama 35 kV u TS 35/10 kV ili TS 35/20 kV treba ograniiti na najvie 0,5 s i tada se smatra, u smislu vaeih tehnikih propisa, da je kriterijum zatite od napona dodira ispunjen, bez dokazivanja proraunom ili mjerenjem; smanjiti vrijednost otpornosti uzemljivaa zatitnog uzemljenja (na primjer: dodavanjem vertikalnih uzemljivaa, dodavanjem jo jednog prstena uzemljivaa i sl.), tako da se zadovolji uslov naveden u dijelu 5.

6. NAINI UZEMLJENJA U DISTRIBUTIVNIM KABLOVSKIM TS 10/0.4 KV 21/39

PROJEKTOVANJE I IZVOENJE UZEMLJENJA U DISTRIBUTIVNIM TRANSFORMATORSKIM STANICAMA 35/10KV; 10/0,4KV; 20/0,4 KV

U ovom dijelu projekta objanjen je nain izvoenja uzemljenja u distributivnoj TS 10/0,4 kV koja radi u kablovskoj srednjenaponskoj mrei (u daljem tekstu: kablovska DTS). - Sistem uzemljenja kablovske DTS izvodi se tako da zadovolji uslove bezbjednosti od napona dodira za rad u srednjenaponskoj mrei ia ja neutralna taka uzemljenja preko niskoomske impedanse, sa ogranienjem struje zemljospoja na najvie 300 A. - U kalovskoj DTS se izvodi zdrueno uzemljenje, tako to se izvede uzemljiva zatitnog uzemljenja i na njega neposredno prikljui neutralni provodnik NN mree. Na zatitno uzemljenje DTS, koje ima ulogu zdruenog uzemljenja, vezuju se jo: kuite energetskog transformatora, metalni platovi, elektrine zatite i armature kablova, sekundarna strujna kola mjernih transformatora, odvodnici prenapona, kao i svi ostali metalni dijelovi opreme i aparata koji ne pripadaju strujnim kolima. Na ovaj nain vri se izvjednaenje potencijala unutar DTS, pa sa stanovita ispunjenja uslova bezbjednosti od napona dodira nije potrebno postavljanje izolacionih tepiha. Zdrueno uzemljenje kablovske DTS, koja se postavlja u okviru nekog objekta (zgrade), izvodi se na sljedei nain: 1. Ako objekat (zgrada) ima svoj temeljni uzemljiva, tada se temeljni uzemljiva koristi i kao uzemljiva DTS i ne izvodi se nikakav drugi uzemljiva (sl.6.1.1). Ako objekat (zgrada) nema svoj temeljni uzemljiva, tada za DTS treba da se izvede poseban uzemljiva na raspolozivom mjestu van objekta (zgrade), na primjer pomou tri vertikalna uzemljivaa koji su meusobno povezani bakarnim uzemljivaem (sl.6.1.2). Ako objekat (zgrada) nema svoj temeljni uzemljiva, a izvoenje posebnog uzemljivaa prema prethodnoj taki, bilo bi komplikovano i skupo (na primjer: u centru grada), kablovska DTS moe da bude bez posebnog uzemljivaa (sl.6.1.3) pod uslovom da radi u razgranatoj kablovskoj mrei 10 kV, da je prikljuenje na tu mreu izvedeno najmanje sa dva kabla sa provodnim platom (IRO 13-A, IRNo 13 itd.) duine preko 300 m svaki (mjerodavna je duina metalnog plata, bez obzira da li je kabl pod naponom), kao i da je neutralnog provodnika NN mree ove DTS povezan sa neutralnim provodnikom susjedne DTS.

2.

3.

22/39

PROJEKTOVANJE I IZVOENJE UZEMLJENJA U DISTRIBUTIVNIM TRANSFORMATORSKIM STANICAMA 35/10KV; 10/0,4KV; 20/0,4 KV

Sl.6.1.1 Temeljni uzemljiva zgrade kao uzemljiva TS

Sl.6.1.2 Izvoenje posebnog uzemljivaa za TS u zgradi

Legenda: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 temeljni uzemljiva obkekta (zgrade) uzemljiva TS, bakarno ue vertikalni uzemljiva ispitna spojnica izjednaenje potencijala u TS glavni prikljuak (sabirnica) za uzemljenje sabirnica neutralnog provodnika energetski transformator NN tabla blok VN kabl sa provodnim platom

Sl.6.1.3 Kabel NPO 13 kao uzemljiva TS 23/39

PROJEKTOVANJE I IZVOENJE UZEMLJENJA U DISTRIBUTIVNIM TRANSFORMATORSKIM STANICAMA 35/10KV; 10/0,4KV; 20/0,4 KV Zdrueno uzemljenje kablovske DTS koja se gradi kao poseban slobodnostojei objekat izvodi se na slijedei nain (sl.6.2):

1 temeljni uzemljiva TS; 2 spoljanja kontura, bakarno ue; 3 vertikalni uzemljivai ; 4 ispitna spojnica; 5 izjednaenje potencijala u TS; 6 glavni prikljuak (sabirnica za uzemljenje); 7 sabirnica neutralnog provodnika; 8 energetski transformator; 9 NN tabla; 10 blok VN

Sl. 6.2 Uzemljenje slobodnostojee kablovske DTS U temelj DTS polae se prva kontura (prsten) - temeljni uzemljiva TS. Armiranobetonska konstrukcija DTS moe da se koristi kao temeljni uzemljiva pod uslovom da elina armatura u temelju ima direktan kontakt (preko betona) sa tlom. Na rastojanju od najmanje 1 m i na duini od 0,8 m postavlja se drugi (spoljanji) prsten uzemljivaa, sa vertikalnim uzemljivaima u tjemenima. Spoljanji prsten se povezuje sa temeljnim uzemljivaem direktno (sl.6.2) ili preko glavnog prikljuka (sabirnice) za uzemljenje. Ako se DTS nalazi na podruju razgranate mree, 10 kV izvedene kablovima sa provodnim platom (NPO 13-A, IPHO 13 itd.), vertikalni uzemljivai se izostavljaju. Vertikalni uzemljivai u tjemenima spoljanje konture mogu da se izostave i iz drugih razloga, kao: zbog kamenitog tla, zbog rizika od oteenja podzemnih instalacija itd. i tada treba raunati sa poveanjem otpornosti rasprostiranja uzemljivaa za oko 25%. 24/39

PROJEKTOVANJE I IZVOENJE UZEMLJENJA U DISTRIBUTIVNIM TRANSFORMATORSKIM STANICAMA 35/10KV; 10/0,4KV; 20/0,4 KV Prije aktiviranja, a u toku eksploatacije najmanje jedanput u 10 godina, mora da se izmjeri ukupna otpornost zdruenog uzemljenja (Rzdr) kablovske DTS. Uslovi bezbjednosti od napona dodira bie ispunjeni u DTS i izvan DTS, u NN mrei i instalacijama potroaa, pa nije potrebno mjerenje napona dodira i koraka, ako je ispunjen uslov dat izrazom (2.2). Obzirom na uslove rada mree 10 kV, sainilac kd u izrazu (2.2) ima vrijdnost: kd = 2, pa se mjerenjem mora dobiti: a. Rzdr 2 , pod uslovom da je DTS povezana srednjenaponskim kablom sa provodnim platom tipa NPO 13-A, IPHO 13 itd. za TS X/10 kV (redukcioni faktor kabla iznosi oko 0,25) b. Rzdr 1 , pod uslovom da je DTS povezana srednjenaponskim kablom sa neprovodnim platom tipa XHP 48-A, XHE 49 itd. za TS X/10 kV (redukcioni faktor kabla iznosi oko 0,5) c. Rzdr 0,5 , pod uslovom da je DTS povezana srednjenaponskim kablom sa neprovodnim platom tipa PP 41 i sl. za TS X/10 kV (redukcioni faktor kabla iznosi oko 1) Napomena: kablovi tipa PP 41 i sl. ne odgovaraju vaeim standardima, jer nemaju elektrinu zatitu i ekran izolacije, ali su ranije koriteni i nalaze se u eksploataciji. Dosadanje iskustvo, obavljena mjerenja i prorauni pokazali su da uslov a. moe da se zadovolji u svim pogonskim uslovima. Uslov b. moe da se zadovolji:

ako je u pripadajuoj NN mrei primjeen TI sistem napajanja, a neutralni provodnik povezan sa vodovodom i uzemljivaima objekata (zgrada); ako su ispunjeni uslovi iz dijela 4.

U prethodno nabrojanim sluajevima, u fazi projektovanja nije potrebna provjera i proraun zdruenog uzemljenja, ve projektant usvaja otpornost uzemljenja najblie DTS sa kojom se povezuje projektovana DTS. U ostalim sluajevima provjera i proraun zdruenog uzemljenja su neophodni. Ako neki od prethodnih uslova ne moe da se ispuni, treba da se primjeni neka od slijedeih mjera, ili njihova kombinacija:

Smanjenje vremena trajanja zemljospoja t na sabirnicama 10 kV na vrijednosti ispod 1 s. Za prosjene uslove rada u distributivnoj mrei, ne preporuuje se 25/39

PROJEKTOVANJE I IZVOENJE UZEMLJENJA U DISTRIBUTIVNIM TRANSFORMATORSKIM STANICAMA 35/10KV; 10/0,4KV; 20/0,4 KV dimenzionisanje uzemljenja kablovske DTS sa vremenima ispod 0,5 s, to odgovara dvostrukim vrijednostima otpornosti uzemljenja iz prethodnih taaka.

Smanjenje otpornosti uzemljenja kablovske DTS, npr: dodavanjem jo jednog prstena uzemljivaa, koritenjem vertikalnih uzemljivaa veih duina, izvoenjem posebnog uzemljivaa radnog uzemljenja itd.

26/39

PROJEKTOVANJE I IZVOENJE UZEMLJENJA U DISTRIBUTIVNIM TRANSFORMATORSKIM STANICAMA 35/10KV; 10/0,4KV; 20/0,4 KV 7. NAINI UZEMLJENJA U DISTRIBUTIVNIM TS 10/0.4 KV KOJE SE PRIKLJUUJU NA NADZEMNU SREDNJENAPONSKU MREU U ovom dijelu projekta objanjen je nain izvoenja uzemljenja u distributinoj TS 10/0,4 kV koja je direktno ili preko kablovskog voda prikljuena na nadzemnu srednjenaponsku mreu. Ovdje spadaju: stubne TS i prigradske slobodnostojee DTS. - Srednjenaponski vod izveden SKS-om tipa XHE 48/O-A moe sa stanovita uzemljenja da se tretira isto kao odgovarajui tip podzemnog kabla (redukcioni faktor, utjecaj uzemljivaa susjednih TS itd.), ako su ispunjeni slijedei uslovi:

da je du itavog kablovskog voda obezbijeena pouzdana galanska veza elektrinih zatita susjednih dionica na kablovskim spojnicama, zavrnicama i u TS; da je elktrina zatita prve dionice voda galvanski vezana na uzemljiva izvorne TS.

Kada se uzemljivai radnog i zatitnog uzemljenja stubne ili prigradske slobodnostojee DTS izvode posebno, moraju da budu na meusobnom rastojanju od nejmanje 20 m. Ako postoje uslovi za zdrueno uzemljenje, u DTS se galvanski povezuju neutralni proodnik NN mree i glavni prikljuak (sabirnica) zatitnog uzemljenja. Radno i zatitno uzemljenje su efikasno razdvojeni, u smislu vaeih propisa, ako se na jednom uzemljenju ne moe da pojavi potencijal vei od 40% potencijala drugog uzemljenja, pri emu na uzemljivau zatitnog uzemljenja ne smije da se pojavi napon vei od 1200V. Uzemljiva zatitnog uzemljenja prigradske slobodnostojee DTS izvodi na slijedei nain (sl.7.1):

U temelj DTS polae se prva kontura (prsten) - temeljni uzemljiva DTS. Armiranobetonska konstrukcija DTS moe da se koristi kao temeljni uzemljiva pod uslovom da elina armatura u temelju ima direktan kontakt (preko betona) sa tlom. Na rastojanje 1 m od zida i na dubinu od 0,5 m postavlja se kontura za oblikovanje potencijala oko TS (drugi prsten uzemljivaa), koja se povezuje sa temeljnim uzemljivaem direktno ili preko glavnog prikljuka (sabirnice) za uzemljenje u TS. Kontura za oblikovanje potencijala se ne postavlja ako DTS treba da radi iskljuivo u izolovanoj mrei 10 kV. Umjesto spoljanje konture uzemljivaa, u zavisnosti od lokalnih uslova (raspoloiv prstor, vrsta tla, prisustvo podzemnih instalacija i sl.), mogu da primjene i druga rjeenja koja daju isti efekat. Na zatitno uzemljenje DTS vee se: kuite energetskog transformatora, metalni platovi, elektrine zatite i armature kablova, sekundarna strujna kola 27/39

PROJEKTOVANJE I IZVOENJE UZEMLJENJA U DISTRIBUTIVNIM TRANSFORMATORSKIM STANICAMA 35/10KV; 10/0,4KV; 20/0,4 KV mjernih transformatora, odvodnici prenapona, kao i svi ostali metalni dijelovi opreme i aparata koji ne pripadaju strujnim kolima. Na ovaj nain vri se izjednaavanje potencijala unutar DTS i oblikovanje potencijala oko DTS, pa sa stanovita ispunjenja uslova bezbjednosti od napona dodira nije potrebno postavljanje izolacionih tepiha unutar DTS, niti asvaltiranje tla oko DTS.

1 temeljni uzemljiva TS; 2 spoljanja kontura, bakarno ue; 3 vertikalni uzemljivai; 4 ispitna spojnica; 5 kontura za oblikovanje potencijala, bakarno ue; 6 glavni prikljuak (sabirnica) za uzemljenje; 7 sabirnica neutralnog proodnika; 8 energetski transformator; 9 NN tabla; 10 blok VN; 11 izjednaenje potencijala; 12 kabl PPOO 1x50 mm2, 1 kV; 13 uzemljiva radnog uzemljenja, bakarno ue Napomena: Ako DTS iskljuivo u izolovanoj mrei 10 kV ne izvodi se uzemljiva radnog uzemljenja i kontura za oblikovanje potencijala Sl.7.1 Uzemljenje slobodnostojee DTS prikljuene na nadzemnu mreu

28/39

PROJEKTOVANJE I IZVOENJE UZEMLJENJA U DISTRIBUTIVNIM TRANSFORMATORSKIM STANICAMA 35/10KV; 10/0,4KV; 20/0,4 KV - Uzemljiva zatitnog uzemljenja stubne DTS izvodi se pomou dvije konture (prstena), sa vertikalnim uzemljivaima u tjemenima spoljanje konture (sl.7.2). Prva kontura se postavlja na daljinu 1 m od stuba i na dubinu od 0,5 m. Druga (spoljanja) kontura se postavlja najmanje na 1 m od prve konture i na dubinu od 0,8 m. Obje konture meusobno se povezuju najmanje na dva mjesta. Konstrukcija stuba DTS vee se na uzemljiva zatitnog uzemljenja preko stezaljke za uzemljenje stuba (ispitna spojnica) i sabirnog zemljovoda. Na sabirni zemljovod prikljuuju se: konzole, kuite energetskog transformatora, kuite kondenzatora, uzemljenje odvodnika prenapona, uzemljenje sekundarnih kola mjernih transformatora, kao i metalni dijelovi ostalih srednjenaponskih i niskonaponskih naprava koji ne pripadaju strujnom kolu. Kao sabirni zemljovod koristi se konstrukcija stuba kod metalnih STS, a kod betonskih STS: najmanje jedna armaturna ipka stuba prenika najmanje 10 mm koja se protee od vrha do dna stuba sa izvedenim prikljucima u vidu mesinganih navojnih ahura sa navojem M12 za svaki element koji se uzemljuje, ili se uz stub polae posebna elina pocinkovana okrugla ica prenika 10 mm ili traka 30 mm x 4 mm. - Uzemljiva radnog uzemljenja u prigradske slobodnostojee DTS, odnosno stubne DTS, izvodi se u zavisnosti od raspoloivog prostora i uslova da bude od uzemljivaa zatitnog uzemljenja najmanje 20m. Preporuuje se koritenje uzemljivaa od tri vertikalna uzemljivaa koji su meusobno povezani bakarnim uetom. Uzemljiva radnog uzemljenja vezuje se kablom PP00, 1kV, 1x50mm2 za sabirnicu neutralnog provodnika na NN razvodnoj tabli (sl.7.1 i 7.2) Ako prostor, prisustvo podzemnih instalacija ili vrsta tla (kamen) ne dozvoljava da se izvede ovakav uzemljiva, ili ako izvedeni uzemljiva ne moe da zadovolji zahtjeve s obzirom na uslove bezbjednosti od napona dodira u NN mrei i instalacijama potroaa. Uzemljiva radnog uzemljenja moe da se izvede pomou pojedinanih uzemljivaa neutralnog provodnika kod prvoh stubova NN mree ili na neki drugi nain.

29/39

PROJEKTOVANJE I IZVOENJE UZEMLJENJA U DISTRIBUTIVNIM TRANSFORMATORSKIM STANICAMA 35/10KV; 10/0,4KV; 20/0,4 KV

1 kontura za oblikovanje potencijala; 2 spoljanja kontura; 3 vertikalni uzemljivai; 4 uzemljiva radnog uzemljenja; 5 kabel PP00 1x50 mm2, 1 kV Napomena: Uzemljiva radnog uzemljenja se ne izvodi ako STS radi iskljuivo na izolovanoj mrei 10 kV. Sl.7.2 Uzemljenje STS

- Dimenzionioranje sistema uzemljenja prigradske slobodnostojee DTS ili stubne DTS vri se prema struji zemljospoja koja je ograniena najvie na 300 A ako DTS radi u mrei sa uzemljenom neutralnom takom. U DTS se izvode posebnei uzemljivai radnog i zatitnog uzemljenja. Dimenzionisanje uzemljivaa radnog i zatitnog uzemljenja zavisi i od toga da li e se koristiti zdrueno uzemljenje, kao i od primjenjenog sistema zatite od indirektnog dodira u NN mrei i instalacijama potroaa. 1. Zdrueno uzemljenje se primjenjuje ako DTS napaja urbanizovani dio naselja, gdje velika gustina podzemnih metalnih instalacija oteava ili onemoguava efikasno razdvajanje radnog i zatitnog uzemljenja. Uslovi bezbjednosti od napona dodira bie ispunjeni ako ukupna otpornost zdruenog uzemljenja zadovoljava uslov (3.2). Kako je redukcioni fakor nadzemnog voda r=1, a sainilac kd=2, otpornost zdruenog uzemljenja treba da bude: 30/39

PROJEKTOVANJE I IZVOENJE UZEMLJENJA U DISTRIBUTIVNIM TRANSFORMATORSKIM STANICAMA 35/10KV; 10/0,4KV; 20/0,4 KV Rzdr 0,5 ako se zemljospoj iskljuuje u vremenu do 1s; Rzdr 1 ako se zemljospoj iskljuuje u vremenu do 0,5s. Izuzetno, vrijeme trajanja zemljospoja moe da se smanji do 0,25 s, ime se dobija Rzdr 2 , ali se na taj nain poveava vjerovatnoa neselektivnosti djelovanja zemljospojne zatite. U prosjenim uslovima rada distributivne mree, traene vrijednosti otpornosti zdruenog uzemljenja teko je ostvariti na ekonomski prihvatljiv nain samo pomou uzemljivaa radnog i zatitnog uzemljenja.. Meutim, ako DTS napaja NN mreu i instalcije potroaa u kojima je na irem podruju primjenjen TN sistem napajanja, traeni uslov za zdrueno uzemljenje relativo lako se postie jer se preko neutralnog provodnika povezuju uzemljivai susjednih DTS, svi uzemljivai objekata (zgrada), vodovod i ostale metalne instalacije koje imaju funkciju prirodnih uzemljivaa. U ovom sluaju se u fazi projektovanja usvaja vrijednost otpornosti zdruenog uzemljenja susjedne DTS, dok se uzemljivai zatitnog i radnog uzemljenja izvode na prethodno navedeni nain, tako da se dobije: Rz 5 ; Rr 10 . 2. Efikasno razdvajanje radnog i zatitnog uzemljenja najvie se primjenjuje ako se prigradska slobodnostojea ili stubna DTS nalazi van urbanizovanog dijela naselja. a) Uzemljiva zatitnog uzemljenja izvodi se prema prethodno navedenom postupcima. Ukupna otpornost zatitnog uzemljenja dimenzionie se tako da se na uzemljivau ne prekorai napon od 1200V, to se postie ako vrijednost otpornosti zatitnog uzemljenja iznosi: Rz 5 u TS 10/0,4kV: b) Ukupna otpornost radnog uzemljenja dimenzionie se u zavisnosti od primjenjene zatite od indirektnog dodira u NN mrei i instalacijama potroaa. Preporuuje se da vrijednost ukupne otpornosti radnog uzemljenaj (uzemljiva radnog uzemljenja DTS zajedno sa uzemljivaima koji se vezuju na neutralni provodnik NN mrere) iznosi: Rr 5

31/39

PROJEKTOVANJE I IZVOENJE UZEMLJENJA U DISTRIBUTIVNIM TRANSFORMATORSKIM STANICAMA 35/10KV; 10/0,4KV; 20/0,4 KV - Ako DTS radi iskljuivo u mrei sa izolovanom neutralnom takom, ili ako se u roku od 7 godina ne planira prelazak na rad sa uzemljenom neutralnom takom, u TS se pravilu koristi zdrueno uzemljenje. U TS se izvodi samo jedan uzemljiva, koji se koristi i za radno i za zatitno uzemljenje. U sistem radnog (zdruenog) uzemljenja ukljueni su i svi uzemljivai koji su prikljueni na neutralni provodnik NN mree i u instalacijama potroaa, kao: uzemljivai na krajnjim stubovima duih dionica radijalnih NN vodova, uzemljivai objekata (zgrada) sa TN sistemom napajanja (TP-5) i sl. Uslovi bezbjednosti od napona dodira bie ispunjeni ako ukupna otpornost zdruenog uzemljenja zadovoljava uslov (3.2). lan kd ima vrijednost: a) kd = 2 ako se zemljospoj iskljuuje najkasnije za 3s, a to u uslovima rada distributivne mree odgovara mreama sa kapacitivnim strujama zemljospoja do 20A, izuzetno do 40A; b) kd = 1 ako se zemljospoj iskljuuje najkasnije za 2h, ali traje due od 3s, a to u uslovima rada distributivne mree odgovara mreama sa kapacitivnim strujama zemljospoja do 10A. Preporuuje se dimenzionisanje sistema uzemljenja za kapacitivnu struju zemljospoja od 20A. U tom sluaju, ukupna otpornost zdruenog uzemljenja treba da iznosi: Rzdr 6,5 Izuzetno ako DTS radi u izolovanoj mrei u kojoj kapacitivna struja zemljospoja prelazi 20A, treba smanjiti vrijeme trajanja zemljospoja tako da se takoe dobije vrijednost (zbog tipizacije) : Rzdr 6,5 Naprimjer: za graninu vrijesnost struje zemljospoja od 40A (iznad ove vrijednosti neutralna taka mree se obavezno uzemljuje), trajanje zemljospoja treba da se ogranii na najvie 0,6s. Traena vrijednost otpornosti zdruenog uzemljenja treba sda se postigne pomou uzemljivaa zatitnog uzemljenja, ija otpornost rasprostiranja treba da bude: Rzdr 6,5

32/39

PROJEKTOVANJE I IZVOENJE UZEMLJENJA U DISTRIBUTIVNIM TRANSFORMATORSKIM STANICAMA 35/10KV; 10/0,4KV; 20/0,4 KV 8. ZATITA OD IZNOENJA POTENCIJALA - Nema opasnosti od iznoenja potencijala iz TS 35/10kV, TS 35/20kV, TS 35/0,4kV, TS 20/0,4kV i TS 10/0,4kV, pod uslovom da su uzemljivai i uzemljenja izvedeni i dimenzionisani saglasno preporuci TP-7. - Nema opasnosti od iznoenja potencijala iz TS 110/10(20)kV, ako TS napaja razgranatu mreu 10kV ili 20kV izvedenu kablovima sa provodnim platom, ako je dodatno ispunjen bar jedan od sljedea dva uslova:

TS 110/10(20)kV radi u kablovsoj mrei 110kV: Zemljospoj na sabirnicama 110kV iskljuuje se najkasnije za 0,15s.

- Nije dozvoljeno prekidanje metalnih platova i ubacivanje izolacionih umetaka energetskih kablova 35kV, 20kV i 10kV tipa NPO 13-A, IPZO 13 i sl. - Metalne vodovodne cijevi galvanski se razdvajaju od uzemljivaa TS 110/10(20)kV umetanjem cijevi od izolacionog materijala na mjestu uvoenja u TS. Zbog velikih struja zemljospoja u mrei 110kV, postoji opasnost pojave visokih potencijala na uzemljivaima nekih TS 110/10(20)kV. Ovi potencijali mogu da se prenesu preko metalnih plateva, elektrinih zatita i/ili armatura energetskih kablova 10kV ili 20kV do TS 10/0,4kV, u NN mreu i dalje preko neutralnog provodnika u instalacije potroaa, izazivajui napone dodira koji bi u nekim sluajevima mogli da budu vei od dozvoljenih napona dodira prema izrazu (3.1). Pri zemljospoju na 110kV strani TS 110/10(20)kV, na sistemu uzemljenja u prvoj TS 10/0,4kV ili 20/0,4kV pojavie se napon Uu1: Uu1 = ki Uui = ki r Ik Zu gdje je: k Uui r
k

(8.1)

Zu

koeficijent iznoenja (koeficijent izlazeeg) potencijala: napon na sistemu uzemljenja TS 110/10(20)kV u voltima (V) redukcioni faktor napojnog voda 110kV ukupna struja zemljospoja na sabirnicama 110kV u TS 110/10(20)kV u amperima (A) - ukupna otpornost (impedansa) sistema uzemljenja TS 110/10(20)kV u omima ()

Nije potrebno preduzimanje posebnih mjera zatite od iznoenja potencijala iz TS 110/10(20)kV, ako napon sistema uzemljenja Uu1 u prvoj TS 10/0,4 kV ili TS 20/0,4kV iznosi:

Uu1 300V ako se zemljospoj na sabirnicama 110kV iskljuuje za 0,5s djelovanjem drugog stepena distantne zatite (Udoz = 150V, kd = 2); 33/39

PROJEKTOVANJE I IZVOENJE UZEMLJENJA U DISTRIBUTIVNIM TRANSFORMATORSKIM STANICAMA 35/10KV; 10/0,4KV; 20/0,4 KV

Uu1 1000V ako se zemljospoj na sabirnicama 110kV iskljuuje za 0,15s djelovanjem zatite sabirnica 110kV (Udoz = 500V, kd = 2);

Koeficijent ki se odreuje na sljedei nain: a) Ako se veza TS 10/0,4kV ili TS 20/0,4kV sa TS 110/10(20)kV izvodi kablom sa provodnim platom (NPO 13-A, IPZO 13 i sl.) koeficijent iznoenja potencijala ki u zavisnosti od duine kablovskog voda 10kV ili 20kV i za nekoliko vrijednosti specifine elektrine otpornosti tla koje su karakteristine za gradski konzum, dobija se sa dijagrama na sl.8.1.a. Za duine kablovskog voda manje od 200m koeficijent iznoenja potencijala ima vrijednost kao i za duinu 200m, jer se tada TS 10/0,4kV ili 20/0,4kV praktino nalazi unutar potencijalnog lijevka izvorne TS 110/10(20)kV. b) Ako se veza TS 10/0,4kV ili TS 20/0,4kV sa TS 110/10(20)kV izvodi kablom 10kV ili 20kV sa neprovodnim platom, koeficijent ki u zavisnosti od broja (nts ) TS X/0,4kV koje su prikljuene na isti kablovski vod, u TS koja je najblia izvornoj TS ima vrijednosti koje su date u tabeli 8.1. U tabeli izraz urbanizovano naselje podrazumjeva da TS X/0,4kV imaju relativno male vrijednosti otpornosti uzemljenja, na primjer Rz ~ 0,5 u sluaju da je na irokom prostoru primjenjen TN sistem napajanja , odnosno Rz ~ 1 kod malih vrijednosti specifine elektrine otpornosti tla i sl. Izraz vangradski konzum obino podrazumjeva da se za napajanje koristi SN SKS XHE 48/O-A. Tabela 9.1: Koef. Iznoenja potencijala za kabl sa neprovodnim platom Broj TS na vodu (nts ) ki urbanizovano naselje, TN sistem, Rz ~ 0,5 ki urbanizovano naselje Rz ~ 1 ki vangradski konzum Rz ~ 4 1 0,74 0,85 0,95 2 0,49 0,65 0,9 >2 0,41 0,55 0,8

Ako napon uzemljenja TS 10/0,4kV ili TS 20/0,4kV prelazi prethdno date vrijednosti mora da se preduzme jedna ili vie sljedeih mjera:

proraunom, analizom i/ili mjerenjima dokazati da su naponi dodira koji se javljaju u TS 10/0,4kV ili TS 20/0,4kV, kod izloenih objekata NN mree i u instalacijama niskog napona manji od dozvoljenih napona dodira iz 3.7; smanjiti napon sistema uzemljenja TS 110/10(20)kV ; smanjiti vrijeme trajanja zemljospoja u mrei 110kV (ugraditi zatitu sabirnica 110kV u TS 110/10/(20)kV, podesiti drugi stepen distantne zatite na 0,4s i sl.): 34/39

PROJEKTOVANJE I IZVOENJE UZEMLJENJA U DISTRIBUTIVNIM TRANSFORMATORSKIM STANICAMA 35/10KV; 10/0,4KV; 20/0,4 KV

preduzeti dodatne zatitne mjere.

35/39

PROJEKTOVANJE I IZVOENJE UZEMLJENJA U DISTRIBUTIVNIM TRANSFORMATORSKIM STANICAMA 35/10KV; 10/0,4KV; 20/0,4 KV

koef. iznoenja potencijala (ki)

duina kabla Sl. 8.1.a Iznoenje potencijala preko plata kabla IPO-13A

36/39

PROJEKTOVANJE I IZVOENJE UZEMLJENJA U DISTRIBUTIVNIM TRANSFORMATORSKIM STANICAMA 35/10KV; 10/0,4KV; 20/0,4 KV - Smanjenje napona uzemljenja TS 110/10(20)kV moe da se postigne primjenom jedne, ili kombinacijom vie mjera, kao to su: 1. Smanjenje struje zemljospoja u mrei 110kV, koje se postie izborom najpovoljnije konfiguracije mree i zabranom trajnog rada mree u zatvorenom prstenu. Smanjenje bi moglo da se postigne i ubacivanjem impedanse za ogranienje struje zemljospoja, ako su ispunjeni ostali uslovi za tu mjeru. Ove mjere su sistemske i mogu da se sprovedu samo na nivou elektroprivrede kao cjeline. Efekat smanjenja struje zemljospoja smanjenjem broja uzemljenih neutralnih taaka 110kV energetskih transformatora 110/X kV je mali, pa se ova mjera ne koristi u distributivnim mreama. 2. Smanjenje dijela struje zemljospoja kroz uzemljiva TS, koje se postie smanjenjem redukcionih faktora napojnih vodova primjenom zatitnog provodnika od bolje provodnog materijala (E-AIMgSi0,5 i sl.) na najmanje 5-6 raspona od TS. 3. Smanjenje impedanse sistema uzemljenja TS, na primjer dodavanjem vertikalnih uzemljivaa. - Dodatne zatitne mjere, koje mogu da se primjene pojedinano ili kao kombinacija vie mjera, su: 1. U kablovski rov, uz kabl sa neprovodim platom (XHP 48-A, XHE 49 i sl.) koji povezuje TS 110/10(20)kV sa prvom TS 10/0,4kV ili TS 20/0,4kV, na nekoliko pravaca polae se bakarno ue presjeka najmanje 35mm2 . 2. Objekti (zgrade) koji se napajaju iz TS 10/0,4kV ili TS 20/0,4kV koje su direktno vezane na TS 110/10(20)kV imaju svoj uzemljiva ( po mogunosti: temeljni uzemljiva) i sprovedene mjere izjednaavanja potencijala, a niskonaponski razvodni ormar i KPK su, po mogustvu, od izolacionih materijala (oprema klase II) ili se nalaze na asfaltiranom prostoru i kod kojih je primjenjen TN sistem napajanja izvedeno je oblikovanje potencijala. 3. Izuzetno je dozvoljeno da se u TS 110/10(20)kV izoluju elektrine zatite kablova sa neprovodnim platom (XHP 48-A, XHE 49 i sl odnosno SKS XHE 48/O-A) Pri tome mora da se uzme obzir:

da redukcioni faktor voda 10kV i 20kV postaje r=1 umjesto r=0,5, to znai da se sistem uzemljenja svih TS 10/0,4kV ili TS 20/0,4kV koje su prikljuene na taj vod treba da se dimenzioniu na dvostruko veu vrijednost struje zemljospoja; da izostaje efekat smanjenja ukupne otpornosti (impedanse) sistema uzemljenja TS zbog prekida galvanske veze uzemljivaa susjednih TS. 37/39

PROJEKTOVANJE I IZVOENJE UZEMLJENJA U DISTRIBUTIVNIM TRANSFORMATORSKIM STANICAMA 35/10KV; 10/0,4KV; 20/0,4 KV U uslovima rada distributivne mree, dodatna mjera izolovanja elektrinih zatita kablova moe da se primjeni, uz sveobuhvatno tehnoekonomsko obrazloenje, na poetku eksploatacionog vijeka TS 110/10(20)kV na nekom izvodu 10kV ili 20kV preko koga se napaja samo jedna TS 10/0,4kV ili TS 20/0,4kV. Zbog velikog utjecaja kablova 10kV ili 20kV na impedansu sistema uzemljenja i rjeavanje probleme iznoenja potencijala, na sistem uzemljenja TS 110/10(20)kV treba ve na poetku eksploatacionog vijeka TS da bude prikljueno najmanje pet kablova 10kV ili 20kV sa provodnim platom, odnosno najmanje osam kablova sa neprovodnim platom, pri emu nije bitno da li su svi kablovi pod naponom. Prije izvoenja radova na vodu kod kojih se vod iskljuuje, vod se uzemljuje na mjestima odvajanja od napona. Izuzetno, ako je vod prikljuen na TS 110/10(20)kV, a napon sistema uzemljenja TS prelazi prethodno date vrijednosti, tada se TS 110/10(20)kV vod iskljuuje ali se ne uzemljuje.

9.

MJERENJA, KONTROLA I PREGLED SISTEMA UZEMLJENJA

- Ukupna otpornost uzemljenja (radno, zatitno, zdrueno) mjeri se naizmjeninom strujom uestanosti do 150Hz. Kod TS X/0,4kV koriste se prenosni instrumenti (na primjer ureaji koji rade prema Berendovoj metodi), dok se za TS 35/10(20)kV koriste metode mjerenjem strujom i naponom, Mjerenje se vri bez odvajanja uzemljivaa TS od ostslih uzemljivaa, kao to su: zatitni provodnici nadzemnih vodova, metalni platovi, armature i elektrine zatite energetskih kablova (osim ako se izriito ne zahtjeva suprotno), neutralnih provodnika NN mree zajedno sa svim uzemljivaima NN mree i instalacijama potroaa koji su prikljueni na neutralni provodnik. - Mjerenje otpornosti uzemljenja vri se prije putanja u pogon ili poslije radova na sistemu uzemljenja, a u toku eksploatacije:

najmanje jedanput u 10 godina kod TS X/0,4kV; najmanje jedanput u 10 godina kod TS 35/10kV ili TS 35/20kV ako se za uzemljivae TS koji se polau u tlo koristi bakar; najmanje jedanput u 5 godina kod TS 35/10kV ili TS 35/20kV ako se za uzemljivae TS koji se polau u tlo koristi pocinkovani elik.

U istim vremenskim intervalima vri se i vizuelni pregled, koji slui za ocjenu kvaliteta spojeva i stanja zatiteod korozije u sistemu uzemljenja. - Mjerenje napona dodira i napona koraka se ne vri ako su uzemljivai dimenzionisani i izvedeni u skladu sa preporukom TP-7. - Specifina elektrina otpornost tla se ne mjeri.

38/39

PROJEKTOVANJE I IZVOENJE UZEMLJENJA U DISTRIBUTIVNIM TRANSFORMATORSKIM STANICAMA 35/10KV; 10/0,4KV; 20/0,4 KV Za proraun otpornosti uzemljenja koriste se podaci o prosjenim srednjim vrijednostima koji su, u zavisnosti od vrste tla gdje se locira TS, dati u vaeim propisima o uzemljenjima. Ako radno i zatitno uzemljenje moraju da budu efikasno razdvojeni mora mjerenjem da se dokae da se sa jednog uzemljivaa ne moe prenijeti vie od 40% potencijala drugog uzemljivaa. Pri izvoenju kablovskih zavrnica i spojnica na srednjenaponskom kablu tipa XHP 48A, XHE 49, XHE 48/O-A i sl., a u toku eksploatacije najmanje jedanput u 10 godina, treba mjerenjem dokazati galvansku povezanost elektrine zatite na krajevima kablovskog voda koji povezuje dvije susjedne TS.

39/39