Professional Documents
Culture Documents
1. mwhl fj
j, jrk, nej
(Ratio, Proportion and Direct Variation)
ekJ mwhl thif vaiy neuoahfnth kiwKfkhfnth vthW
gagLJnwh vgij ghl fhzyh.
1.1 mKf
Itah, Ufh Mnahiu ga tuf y nH jugLsd:
tuf
t.v.
Itah
Ufh
1.
taJ
17 MLf
15 MLf
2.
cau
136 br.
123 br.
3.
vil
31.
29 .
4.
gUF ms
5 .
3 .
5.
goF neu
4 k
3 k
6.
isahL neu
2 k
2 k
7.
gagLJ nehLf
vif
13
14
8.
toia XL ntf
10 ./kF
15 ./kF
taJf j
17 : 15
cauf j
136 : 123
vilf j
31 : 29
gUF msf j
5:3
goF neuf j
4:3
isahL neuf j
2:2
13 : 14
toia XL ntf j
10 : 15
mwhl fj
1.2 j
ms
15 MfSF 10
bgfSF cs j
500 . ; 1 .. MatWF
cs j
1 . 25 br.. ; 2. MatWF
cs j
j
tot
d
tot
va
j
15 : 10
15
10
3:2
500 : 1000
500
1000
1:2
125 : 200
125
200
5:8
vLJfhL : 2
xU khztl 11 FngLfS 7 jffS csd. mtl cs FngL
f vifF jff vifF cs j vd?
:
khztl cs FngLf vif = 11
khztl cs jff vif =
vLJfhL : 3
xU ngdh iy %.8 xU bg iy %.2.50 v, (i) ngdh
iyF, bg iyF (ii) bg iyF, ngdh iyF
cs jij va to fhf.
:
fzF
` FngLfSF jffSF cs j = 11 : 7
maha 1
t.v.
ms
j
tot
d
tot
va
j
1.
ngdh iyF, bg
iyF cs j
800 : 250
800
250
16 : 5
2.
bg iyF, ngdh
iyF cs j
250 : 800
250
800
5 : 16
vLJfhL : 4
xU uhk cs 10,000 ng 4,000 ng muRg csd;
cstf Rabjh wd v,
i) muR g cstf kW uhk cstf.
ii) Ra bjh gtf kW uhk cstf .
iii) muRg cstf kW uhk cstf.
MnahUilna cs jfis fhf.
: uhk cstf vif
= 10,000 ng
muRg cstf vif
= 4,000 ng
` Ra bjh gtf vif
t.
v.
ms
j
tot
d
tot
va
j
1.
muRg cstfSF,
uhk cstfSF.
4000 : 10000
4000
10000
2:5
2.
Ra bjh gtfSF,
uhk cstfSF.
6000 : 10000
6000
10000
3:5
3.
muRg cstfSF,
Ra bjh gtfSF.
4000 : 6000
4000
6000
2:3
Ka brf :
1. fhQ jfis RUa to vGJf:
(i) 3:5 (ii) 15:25
(iii) 22:55
(iv) 24:48
2. fhQ jfis RUa to vGJf:
(i) 1. F 500
(ii) 24br. F 4 (iii) 250. F 3
(iv) 45. F 2k
(v) 30igrhF 3%
(vi) 70 khztfSF 2 Maf
3. Rj vgt taJ 50, mtuJ kf taJ 10 v mtfsJ
taJfSilnaahd j.
(i) 5 MLfSF Kdh
(ii) jnghJ
(iii) 5 MLf fJ vts?
4
mwhl fj
4. rkhd jfis bghUJf:
u A
u B
3:4
1:3
4:5
2:7
2:3
5 : 15
9 : 12
20 : 30
14 : 49
12 : 15
1.3 rkhd j
X M gHij, Ut vthW gJ bfhwhf vgij
ftf.
vL rkghffshf whf. UtU jfSFa ghffis F
jij 6 : 2 vdyh. mijna RUa to 3 : 1 vW brhyyh.
UJ eh mtJ 3 : 1, 6 : 2 vw jf rk msyhdJ MF.
vdnt, rkhd dfisnghy, tiw rkhd jf vdyh.
vdnt, a : b vw j cs a, b vw cWf xnu v
klFfsh bgUfgL nghJ ilF jf rkhd
jf vdgL.
vLJfhL : 5
5 : 7 vw j VnjD IJ rkhd jfis vGJf.
: bfhLfgl j = 5 : 7
d tot
= 5
7
10
15
j rkhd df
,
, 20 , 25 , 55 MF.
14 21 28 35 77
` 5 : 7 rkhd jf, 10 : 14, 15 : 21, 20 : 28, 25 : 35 kW 55 : 77
g 1.1
1) tU TWf rah? jtwh? vd TWf.
i) 4 ngdhfSF 6 bgfSF cs j 4 : 6
ii) 50 khztf cs tF 30 bgfSF 20 MfSF
cs j 20 : 30
iii) 3 : 2 vw jK 2 : 3 vw jK rkhd jf MF.
2)
(2) 8 : 9
5
(3) 1
3
(4) 3.4
(3) 6 : 7
(4) 8 : 7
fzF
iv) 5 : 2 vw j rkhd j 10 : 14
maha 1
3)
4)
5)
6)
7)
8)
iii) 16 : 32 va tot
(1) 16
(2) 32
(3) 1:2
(4) 2:1
32
16
iv) 2 : 3, 4 : _ Mad rkhd jf v Lgl v
(1) 2
(2) 3
(3) 4
(4) 6
v) 1br.., F 2..F cs j
(1) 1:20
(2) 20:1
(3) 10:2
(4) 2:10
tU jfis va to jUf.
(i) 20:45
(ii) 100:180
(iii) 144:216
tU jf ehF rkhd jfis vGJf.
(i) 3:5
(ii) 3:7
(iii) 5:9
nH cs tufSF jij mikJ, mjid va to jUf.
i) 81-F 108-F cs j.
ii) 30 lF 1 k 30 lF cs j
iii) 60 br..F 1.2 .F cs j.
kh khj rgs %.20,000, nr %.500 vf.
i) rgsF, nrF cs j
ii) rgsF, bryF cs j
iii) nrF bryF cs j fhf.
IgJ ng cs tF 30 ng Mf v
i) MfSF bkhj khztfSF cs j
ii) bgfSF bkhj khztfSF cs j
iii) MfSF bgfSF cs j fhf.
bfhLfgLs gl UJ vifF VwthW fhQ
dhfSF ilaf.
i) KnfhzfSF tlfSF ilna cs j
ii) tlfSF rJufSF cs j
iii) KnfhzfSF rJufSF cs j
iv) tlfSF bkhj cUtfSF cs j
v) KnfhzfSF bkhj cUtfSF cs j
vi) rJufSF bkhj cUtfSF cs j fhf.
mwhl fj
3 = 3 # 7 = 21
4 = 4 # 5 = 20
5 5 7 35
7 7 5 35
21 MdJ 20 ia l bgaJ.
35
35
3
` MdJ 4 ia l bgaJ.
5
7
vdnt 3:5 MdJ 4:7 I l bgaJ.
vLJfhL : 7
%. 280 ia 3:5 vw j f.
: 3:5 vg Kj gF 3 gFf v ulh gF 5 gFf.
vdnt bkhj gFf = 3+5 = 8
F 8 gFf = %.280
` 1gF = 280 =35
8
` Kj gF = 3 # 35 = %.105
gFf
8
3
5
%gh
280
?
?
kW ulh gF = 5 # 35 = %.175
vLJfhL : 8
xU brtf s, mfyf j 4:7, mfy 77 br. v mj sij
fzLf.
:
mfy = 77br.
s mfyf j = 4:7
brtf mfy = 7gFf
` 7 gFf = 77br.
1gF = 77 br. = 11br.
7
s = 4gFf
gFf
7
1
4
msf
77
?
?
=6:5
= 6 + 5 = 11
J nej mik.
11 gFf
= 1,21,000
7
gF
bkhj
11
6
5
121000
?
?
fzF
maha 1
1, 21, 000
= 11, 000
11
` uhk cs Mf vif = 6 # 11,000 = 66,000 ng
` uhk cs bgf vif = 5 # 11,000 = 55,000 ng
` 1 gF =
g 1.2
1.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
1.5 j rk
U jf va tot rkkhf UF v mjf jrk
MF. jrk jfis = myJ : : vw Fpil gagL vGjyh.
mjhtJ a, b, c,d Mad jrk mik v jid a : b = c : d myJ
mwhl fj
:
j
i)
ii)
d tot
va tot
2
3
8
8:12
=2
12 3
` 2:3, 8:12 Mad jrk MF.
2:3
25 = 5
45 9
35 = 5
35:63
63 9
` 25:45, 35:63 Mad jrk MF.
25:45
2:3
2:3
5:9
5:9
4:3=12:19
fzF
: eL cWf 3, 12
maha 1
vLJfhL : 14
xU jf iy %. 12 v 2, 5, 7 jff vifF
iyF cs j fhf. UJ mJ bfhlJ vd?
:
jff
vif
bkhj iy
d
tot
va
j
2 # 12 = 24
2 : 24
2
24
1 : 12
5 # 12 = 60
5 : 60
5
60
1 : 12
7 # 12 = 84
7 : 84
7
84
1 : 12
1.6 ne j
uL cWf xnu j bjhlJ khdh mit ne j
mikJsd vdyh.
vLJfhL : 15
rghdh vgt 2 k neu 35 ..u flwh v, mnj ntf
brwh 6 k neu vts u flJ Ugh?
: fhy mfFnghJ flj uK mfF vdnt, J nej
mik.
2 : 6 = 35 :
fhy (k)
2
6
flj u (..)
35
?
Lgl v = 6 # 35 = 105
2
vdnt, 6 k neu rghdh flj u = 105..
vLJfhL : 16
12 khztfSF Uil tHf %.3,000 brythF v, %.1250F vjid
khztfSF Uil tHfyh?
:
khztf vif
12
?
3,000
1,250
10
mwhl fj
bry br bjhif Fiw nghJ, khztf vif Fiw.
vdnt, J nej mik.
12 : = 3000 : 1250
Lgl v = 12 # 1250 = 5
3000
vdnt, %.1250 5 khztfSF Uil tHfyh.
vLJfhL : 17
fhgit nej csjh? iyah? vd rghf.
jff vif
iy
10
25
8
20
20
50
4
10
4
10
8
20
10
25
20
50
:
ij VWtir vGJf.
jff vif
iy
F j 4 = 2 , 8 = 2 , 10 = 2
10 5
20 5
25 5
` 4 = 8 = 10 = 20
10 20 25 25
vyh jfS rkkhfnt csd.
20 = 2
50 5
g : 1.3
1) fhQ jf j rkkh? iyah? vd TWf.
i) 1:5
kW 3:15 (M / iy)
ii) 2:7
kW 14:4 (M / iy)
iii) 2:9
kW 18:81 (M / iy)
iv) 15:45
kW 25:5 (M / iy)
v)
kW 45:60 (M / iy)
(2) 20
(3) 30
(4) 40
fzF
2)
30:40
maha 1
v) 100 I 3 : 2 vw j F nghJ ilgJ
(1) 30, 20
(2) 60, 40
(3) 20, 30
(4) 40, 60
3)
(i)
fhy(k)
u (.)
(ii)
taJ (ML)
vil (.)
(iii) mr (%)
to (%)
5
200
4
160
3
120
2
3.5
6
10.75
4
15
8
23
300
18
450
27
250
15
600
36
8
16
10
-
15
-
4
-
2
-
(ii)
5
-
28
12
48
15
-
10
-
(iii)
45
20
-
60
15
-
10
15
1 . 7 jrk - gaghLf
xU o lglij eh tiu nghJ o cikahd s,
mfyfis bfhL tiua KoahJ.
12
mwhl fj
tiuagl sF, cikahd sF cs j a:b vf.
1. a k b kig l Fiw v ekF ilgJ FWa
gl MF.
2. a k b k rk v ekF ilgJ msL glkhF.
3. a k b kig l mf v ekF ilgJ bgjhfgl
glkhF.
vLJfhlhf,
1. o tiugl - FWa gl.
2. Fngo tiuagL toa glf - rk msL gl.
3. cUbgU tna ghf Toa EUf - bgjhfgl gl.
vLJfhL : 18
1 br.F 200 . vw msl xU gl csJ
(i) u d vd?
(ii) gl beiyF, bridF ilna cs u 3 br.. v
uoFKs cikahd u vd?
: tiuagl sK, cikahd sK xnu my iy.
uil xnu my khw,
200 .
= 200 # 100000 br.
[a 1. = 100000 br.]
= 2,00,00,000 br.
1
i. u d =
20000000
ii. gl beiyF, bridF cs u = 3 br.
vdnt, beiyF bridF cs cikahd u = 3 # 200 = 600 .
thf:
unt tjlfis fhL ah tiuglij ghf.
gl mslgo
1. bridF, ffjhF
2. bridF, KigF
3. bridF, blF ilnas ufis fhf.
g 1.4
m) u d vd?
M) gl FfgLs 3.5 br. bjhiy cikahd bjhiy
vd?
) cikahd bjhiy 2100 .liu gl vts bjhiythf
Ff ntL?
13
fzF
maha 1
2. 1 br..F 500 vw mslF xU gl tiuagLsJ.
i) u d vd?
ii) gl 5.5br. bjhiy cik vts bjhiy MF?
iii) cikahd bjhiy 2500 liu gl vts bjhiythf
Ff ntL?
3. brf
i)
ii)
iii)
msl
1 br. = 200
1 br. = 250
1 br. = _____
cikahd ms tiuagl ms
4 br.
1750
3700
5 br.
id bfhf.
jrk jf cs Kj kW W cWf
bgUFbjhif eL cs cWf bgUfbjhifF
rk.
afj
2. afj
khf, khf, nfhitf
2.1 mKf
f gntW isahLfis MtJlD, crhfJlD isaho
Uf. nghJ vfis bfhL isaho ghngh!
tF cs khztfis gy FGfshf J bfhs. xbthU
FGit VnjD X <yf viz FJ bfhs brhy. d nH
csthW y fzLfis bra.
go 1 :
Fj <yf viz 2 M bgUf.
go 2 :
ilj vQl 4 I Tl.
go 3 :
ilj viz 5 M bgUf.
go 4 :
fzF
maha 2
g : 2.1
1) bfhLfgls v mik Kiw Lgl viz fhf.
5, 10, 15, _, 25, 30.
2)
(i) 20
(ii) 2
(iii) 22
(iv) 23
mik Kiw mLj _W totfis fhf.
(i)
(ii)
(iii)
(iv)
3.
Kj v
ulhv
1
10
2
20
3 4 5 6
30 40 50 60
2)
3)
4)
bkhj
Ff
vifia
fzLtjfhf
tUkhW mltizgLdh.
Knfhzf
vif
gagLa
Ff
vif
....
12
....
3# 1 3# 2 3# 3 3# 4
....
thW
mltizgL
Knfhzf
vifF
gagLjgl Ff vifF ilnas bjhlid
flh. mjhtJ,
gagLa Ff vif = 3
16
Knfhzf vif.
afj
F
Knfhzf
vifia
bghUJ
njitahd
3)
4)
E vw vGJf
vif
njitahd
Ff
vif
5)
....
10
15
20
25
....
5# 1
5# 2
5# 3
5# 4
5# 5
fzF
1)
maha 2
vLJfhL : 2
Ffis gagL moghf uL iyahd Ffis,
nk ghff _W _whf bfhl mnrhf ku tot mik Kiw
ia fhf.
1)
2)
mnrhf ku
nk ghff
vif
nk ghffSF
njitahd
Ff
vif
moghfF
njitahd
Ff
vif
njitahd bkhj
Ff
vif
3)
4)
5)
...
12
15
...
3# 1
3# 2
3# 3
3# 4
3# 5
...
...
...
afj
g 2.2
1. rahd ilia njbjLf
m)
Kj v
16
26
36
46
56
66
ulh v
10
20
30
40
50
60
M)
Kj v
ulh v
10
11
12
13
2.
3.
4.
i)
19
fzF
vf).
maha 2
ii)
iii)
bra l
F :
FG iaho afj sf.
j mah mKf bfhLfgl v isahofhd
afj sf njh.
eg idj v x vf.
idj viz 2 M bgUf 2x ; 4 I Tl (2x+4);
5 M bgUf (5x (2x + 4) = 10x + 20) ;
20 I ff (10x + 20 20 = 10x)
id bfhf.
kh xU iyahd v my. Niynfg gntW kfis bgW.
khfis a, b, c, ... x, y, z... vw My a vGJfsh Fnwh.
khfis gagL cUthfgl nfhitfis bjhl gLjyh.
va kW toa gFf l bgWs bghJ Nufis,
khfis gagL bgwyh.
20
msitf
3. msitf
fhy msitf
(Measures of Time)
mKf
mfhiy vGjJKj utiu ekJ braghLfis ftf.
fhiy flf Koj, gF brYj, goj, isahLj nghw
xbthU braghoF eh Fl neuij fU bfhnwhkyth?
e Kndh Na JizbfhL fhyij fJ jj gfis
nkbfhld. Mdh kiHfhyfY g_lfhyfY Na
cjia bfhL bragl Koahjyth?
vdnt, gila fhyf, fhyij ma gy Kiwfis gagLdhf.
Hfofhuij vafS, bkGFt fofhuij MnyaU, fW
fofhuij dfS, vbzfofhuij InuhafS, fofhuij
afS kW kzfofhuij ntW y ehodU gagLd .
H fofhu
1 eh
= 60 ehof
= 60 lf = 60 # 60 ehof
= 3600 ehof
= 24 k = 1440 lf (24 # 60)
= 86,400 ehof (24 # 60 # 60)
60 eho
= 1 l
` 1 eho
60 lf
= 1 k
` 1 l
a 60 eho
= 1 l
= 1 l
60
vLJfhL : 1
120 ehofis lfshf khWf.
: 120 eho = 120 #
1 l = 120 = 2 lf
60
60
1 eho
1 l
60
1 k
60
fzF
1 l
1 k
maha 3
vLJfhL : 2
360 lfis kfshf khWf.
:
360 lf = 360 # 1 = 360 = 6 k
60
60
` 360 lf vgJ 6 k MF.
60 l
= 1 k
` 1 l
= 1 k
60
vLJfhL : 3
3 k 45 lfis, lfshf khWf.
: 1k = 60 lf
3 k = 3 # 60 = 180 lf
3600 ehof = 1 k
` 1 eho
1 k
3600
brJ ghf:
1) cz ilntis neuij ehofshFf.
2) khiy isahL neuij kfshf khWf.
vLJfhL : 5
2 k 30 lf 15 ehof vgij ehofshf khWf.
: 1 k = 3600 ehof & 2 k = 2 # 3600 = 7200 ehof
1 l = 60 ehof & 30 l= 30 # 60 = 1800 ehof
2 k 3 lf 15 ehof = 7200 + 1800 +15 = 9015 ehof
rhjuzkhf, neuij FF nghJ eu 12 kKj egf 12 ktiu
Kgf (A.M. - Ante Meridiem)myJ K.g. vW, egf 12 kKj eu12
ktiu gf (P.M. - Post Meridiem) myJ .g. vW FLnwh.
F : neuij FFnghJ 4:30 myJ 4.30 vW vGjyh. jrk ia
gagLdhY 4.30 vgJ tHfkhf gagLJ jrk v mW.
fhiy 9 . 00 k
vgij vGJ nghJ
9. 00 K.g. vW khiy
4 . 30 k vgij 4.30
.g. vW vGJnwh,
22
msitf
g 3.1
1. nfhol lij uf.
i) 1 k
=
_________lf.
ii) 24 k
=
_________eh.
iii) 1 lf
=
_________ehof.
iv) fhiy 7 k 15 lf vgij _________vdyh.
v) khiy 3 k 45 lf vgij_________vdyh.
2. ehofshf khWf.
i) 15lf
ii) 30 lf 12 ehof
iii) 3 k 10 lf 5 ehof
iv) 45 lf 20 ehof
3. lfshf khWf.
i) 8 k
ii) 11 k 50lf
iii) 9 k 35 lf
iv) 2 k 55 lf
4. kfshf khWf.
i) 525 lf
ii) 7200 ehof
iii) 11880 ehof
1.
2633
2.
2693
3.
6123
4.
2637
5.
6177
6.
2635
7.
2605
bjhl to
bga
fahFk
iu to
KJ ef iu
to
beiy
iu to
ghoa
iu to
kiynfhil
iu to
itif
iu to
gyt
iu to
wgL
l
nrUl
wgL
neu
tJ
nrU
neu
vG
fahFk
17.25 k
6.30 k
vG
JFo
19.45 k
6.15 k
vG
beiy
19.00 k
8.10 k
vG
kJiu r
21.30 k
6.15 k
vG
Uuhg 22.30 k
5.25 k
vG
kJiu
vG
12.25 k 20.10 k
fzF
t.v
maha 3
Tw ntL. mltiz y bjhl tof wgL neu kW nrU
neu 12.00 -F mfkhf csJ. thW bfhLfgLs unt neuij
rhjhuz neukhf khw unt neu UJ 12 k neuij ff ntL.
neuij kh ghnghkh?
vLJfhL : 6
1. unt neukhf kh vGJf.
(i) 8.00 K.g.
(ii) 10.25 .g.
(iii) 12 egf
: (i) 8.00 K.g = 8.00 k
(ii) 10.25 .g. = 10 k 25 lf
= 10.25
+ 12.00
---------= 22.25 k
---------(iii) 12 egf = 12.00 k
2. rhjhuz neukhf khWf.
(i) 23.10 k (ii) 24 k
(iii) 9.20 k
: (i) 23.10 k = 23.10 -12.00 = 11.10 .g.
(ii) 24 k = 12.00 eu
(iii) 9.20 k = 9.20 K.g.
brJ ghf :
khztfns! f
mwhl br
braghLfis
unt neugo
tirgL
mtiw rhjhuz
neukhf khWf.
g 3.2
1. unt neukhf khWf.
(i) 6.30 K.g.
(ii) 12.00 eu
(ii) 12.00 k
(iii) 00.00 k
(iv) 23.35 k
= 4 k 00 lf + 12 k 00 lf
= 16 k 00 lf = 16 k
` fhy ilntis
msitf
vLJfhL : 8
nru iu to brid bruUJ 22.10 kF wgL, kWeh 02.50
kF nry brwiljJ. to Xoa neuij fzL TWf.
:
nry brwilj neu
= 02.50
bridUJ wgl neu = 22.10
(K eh) gaz neu
= (24.00 22.10) + 2.50 = 1.50 + 2.50 = 4.40
= 4 k 40 l
` to Xoa neu
vLJfhL : 9
xU khzt Kgf 9.00 F gF brwh. g KojJ j
eg oF brW isaho L d, j oF gf 5.30 F
Udh v, mt il L btna Uj neuij fzLf
:
khzt oUJ wgl neu = 9.00 K.g.
wgl neuUJ 12.00 k tiu ilgl neu
= 12.00 9.00= 3.00 k
oF Ua neu
= 5.30 .g.
` khzt il L bt Uj neu = 3.00 + 5.30 = 8.30 k
g 3.3
1. fhy ilntisia fzLf.
(i) 3.30 K.g. Kj 2.15 .g. tiu
(ii) 6.45 K.g. Kj 5.30 .g. tiu
2. UbentUJ 18.30 kF wgl beiy iu to 06.10
kF brid vG u iyaF tJ nrjJ. mto,
brid tjila vLJ bfhl neu vts?
3. rf, j khkh oUJ K.g. 10.00 F wgL, jdJ il .g. 1.15
F brwiljh. mt il mila vLJ bfhl neu vts?
25
fzF
3.4 ML
maha 3
vdJ? ut 29M njah? vd ngRwh? ut khjF 28
ehf jhnd?
Mkh rZ! tHfkhf 28 ehf jh. Mdh, ehF MLfSF xU
Kiw kL ut khjF 29 ehf tU. mjdhjh mj Mil eh
ML vnwh. MoF 366 ehf. rhjhuz MoF 365 ehf.
Mo kL V xU eh mf tUwJ vW cdF bjkh?
vdF bjahJ. eh Mal nfL bjJ bfhsyh.
UtU Mal brW jf rnjfij nfld. Ma,
Naid RWwJ vgJ cfSF bjkyth? mJ Naid xU Kiw
R tu vLJ bfhS fhy ms 365.25 ehf MF. Mdh, vikfhf
MoF 365 ehf vd fUJnwh. xnth ML fh eh 0.25 ahr
Ugjh ehF MLf xU KG eh LgL L. ehfh Mo xU eh
Todh, ij r brJ lyh. mj Miljh eh ML vnwh
vW sdh.
1 eh
= 24 k neu
1 thu
= 7 ehf
mJ bfhf:
1 ML
= 12 khjf
eh vj who Unwh?
1 ML
= 365 ehf
a ML vJ vdmf?
1 ML = 366 ehf
10 MLf = 1 gjhL (Decade)
100 MLf = 1 whL (Century)
1000 MLf= 1 a (Millennium)
(ii) 1993
(iii) 2800
(iv) 2008
msitf
(ii)
1993I 4M tFf
1993 ' 4 & < = 498, 1
` vdnt, 1993 Mly.
Mf khjF 31 ehf.
7 ehf = 1 thu
1 eh =
1
7
thu
vLJfhL : 13
: bfhLfgLs ML Mlh vd fLof
2004 ' 4
< = 501, = 0.
` vdnt, 2004 ML. ut khjF 29 ehf.
#dt khj cs ehf = 3112 = 19 ehf
27
fzF
maha 3
(m.J)
#dt
= 19
ut
= 29
kh
= 6
bkhj ehf
= 54
(iii) 2003
(iv) 1200
(v) 1997
= 17
45
= 10
00
ilgl neu
= 7
45
ka cz neu [13:30-12:45] = 0
45
1 eh g neu
00
12
13
12
0
90
30
45
45
6 ehf g neu
7
= 7 x 6 k
= 42 k
msitf
vLJfhL : 15
xU fofhu kF 5 beho ntfkhf aFwJ. Kgf 6 kF mj
fofhu rahd neu itfglh, gf 4 kF vd neuijfhL?
:
4 .g. = 16.00 k
6 K.g. = 06.00 k
ilgl fhy ms = 10.00 k
1 k neu mfkhf aF neu 5 beho.
10 k neu mfkhf aF neu 10 # 5 beho = 50 beho
vdnt, gf 4 kF, rahd neuijl 50 beho mf fhL.
mjhtJ gf 4 kF fofhu fhL neu gf 4 k 00 50 beho.
brJ gh:
1.
2.
bra ghL
khztfis FGfshf f. wF FGd wj ehis jf
wj ehnshL xL ghJ ah bgat vd fla brf. xnthU
FGY Jngh xL, tFny ah f bgat, ah f at
vW ma brf.
29
fzF
bra l
maha 3
brJ ghf :
1.
2.
3.
4.
ehofshf khWf.
i)
2 l
eho
ii)
5 l 7 eho
eho
iii)
2.5 l
eho
iv)
3.5 k
eho
lfshf khWf.
i)
30 eho
ii)
2.4 k
iii)
1 k 16 l
iv)
2 ehf 1 k
kfshf khWf.
i)
90 l
ii)
2.25 ehf
iii)
2 ehf 14 k =
iv)
1 thu 2 ehf
il :
ii)
il :
iii)
iv)
l.
id bfhf.
1. fhyij eh, k, neu, eho, l, thu, khj, ML vW
tifgLJnwh.
2. eu 12.00 kKj egf 12.00 ktiu Kgf
3. egf 12.00 kKj eu 12.00 ktiu gf
4. Kgf 12 k neuK, gf 12 k neuK nrj xU eh 24
k neunk unt neukhF.
5. X MoF 365 ehf, Mdh tUlF 366 ehf.
30
toa
4. toa
nfhzf (Angles)
4.1 nfhzf
xU jh O vD ia Ff. O
UJ OA, OB vD U ffis gl 1
fhosthW tiuf.
gl U ff O vw xnu bjhlf
mikUwd. O vw
xU nfhz mikwJ. U ff
OA, OB
vgit af myJ nfhz gff vW
O I Kid
miHfgLwd. bghJ
vnwh. nfhzij Fl gl fhosgo
(gl-1) nfhz afis, KidF mU xU
a tisj nfhlh nrJ FglgLwJ
gl.1
gl.3
gl-3 OA vD f O I ikakhf
bfhL v fofhu ir RHW f OB I milwJ. mf cUthF
31
fzF
maha 4
RH
ms
nfhz
ms
vW
miHfgLwJ.
brnfhz : (Rigth angle)
xU fhjjhis gl fhoathW
koJ f. m U btL
nfhLfis fhnwh.
mtF AB, CD vd bgaLnth.
U nfhLfS rF O vw
l ehF nfhzf cUthwd.
fofhu k 3
VgL nfhz ms.
fofhu k 11.55-F
VgL nfhz ms.
32
toa
nfhz : Obtuse angle
nfhz ms 90o l mfkhf 180o I l
Fiwthf csJ v, mnfhz nfhz MF.
vLJfhL : 91o, 96o, 142o, 160o, 178o.
fofhu k 8-
VgL nfhz ms
(nfhz)
g 4.1
tU nfhzf vit FWnfhz, brnfhz, nfhz vd
vGJf.
(i) 45o
2.
(iii) 100o
(iv) 175o
3.
(ii) 138o
(ii) 4.00
(iii) 9.00
(iv) 7.45
(ii)
33
fzF
1.
maha 4
braghL
1. xU fofhu, l K 15 l vjid ghiff flJ tU?
2. xU fofhu, l K 30 l vjid ghiff flJ tU?
3. xU fofhu, l K 1 k neu vjid ghiff flJ tU?
4. xU fofhu, k K 3 k neu vjid ghiff flJ tU?
5. xU fofhu, k K 6 k neu vjid ghiff flJ tU?
6. thif NHiy bfhL brnfhz msfSF y vLJfhLf
jUf.
vLJfhL : 1
vgij eh
nkY
toa
U nfhzf TLj 180o v, mnfhzf
xWbfhW if u nfhzf vdgL.
(v.fh)
Mlgyif ika VgL nfhz
msf vbghGJ if ufshnt UF.
40o if u nfhz = 180o 40o = 140o
g 4.2
1.
(i) 37o
2.
(iii) 88o
(iv) 0o
(iv) 16o
(i) 6o
3.
(ii) 42o
(ii) 27o
(iii) 88o
(iv) 104o
(v) 116o
(vi) 146o
nfhz fhf.
gl +BOC = ______
4.
rah? jtwh?
7.
fzF
maha 4
bra l
brJ ghf
1. vtifahd nfhzf (FWnfhz, brnfhz, nfhz kW ne
nfhz) vW TWf.
:
i) 45o vtifahd nfhz
o
:
ii) 62 vtifahd nfhz
o
iii) 90 vtifahd nfhz
:
o
:
iv) 105 vtifahd nfhz
o
v) 180 vtifahd nfhz
:
o
:
vi) 32 vtifahd nfhz
o
vii) 155 vtifahd nfhz
:
o
viii) 162 vtifahd nfhz
:
2. u nfhzfis fhf.
i) 15o u nfhz =
ii) 79o u nfhz =
iii) 56o u nfhz =
o
o
o
o,
y=
5. if u nfhzfis fhf.
i) 56o if u nfhz
=
=
o
o
a=
o,
b=
x=
o,
y=
36
brKiw toa
5. brKiw toa
nfhzfis tiujY msjY
(Constructing and Measuring Angles)
5.1 mKf
nfhz kW gtif nfhzfis ga fUJfis Kija ghl
goUf. gF bfhLfgl nfhzij vthW msgJ kW
vthW tiutJ vgJ g mJ bfhnth.
xU nfhzij msgjfhd myF o MF xU nfhzkhdJ
nfhzkh cjl msfgLwJ.
vLJfhL : 1
PA vw nfhL JL tiuf.
go : 2
(i)
nfhzkhia PA vw
Jo J itf.
nfhL
bghUJkhW
gl
fhoathW nfhzkhia PA
J bghUJf.
go : 3
(i)
PAvw nfhL ir 0o
bjhl
VWtir
(fofhu
v
ir)
nfhzkh
miutl 60o F neuhf
TKid bgyh Q vW Ff.
(ii) nfhzkhia
vLj
d
P, Q vw fis nenfho
izf.
(iii) nghJ njitahd
+APQ = 60c MF.
nfhz
m
vLJfhL : 2
(i)
0o
bjhl VW tir
(fofhuir
v
ir)
nfhzkh miutl
120o F 130o F eL 125o F
neuhf TKid bgyh Q vW
Ff.
fzF
go : 3
maha 5
g 5.1
1.
(iv) 155o
(v) 69o
2.
3.
4. bfhLfgl gl
5. bfhLfgl gl tU
ilf
g 1.1
1.
2.
3.
5.
7.
8.
(i) r
(ii) jtW
(iii) jtW
(iv) jtW
(i) 2
(ii) 1
(iii) 3
(iv) 4
(v) 3
(i) 4 : 9
(ii) 5 : 9
(iii) 2 : 3
4. (i) 6 : 10, 9 : 15, 12 : 20, 24 : 40
(ii) 6 : 14, 12 : 28, 15 : 35, 30 : 70
(iii) 10 : 18, 15 : 27, 30 : 54, 40 : 72
(i) 3 : 4 (ii) 1 : 3 (iii) 1 : 2
6. (i) 40 : 1 (ii) 40 : 39 (iii) 1 : 39
(i) 3 : 5 (ii) 2 : 5 (iii) 3 : 2
(i) 1 : 2 (ii) 4 : 3 (iii) 2 : 3 (iv) 4 : 9 (v) 2 : 9 (vi) 1 : 3
g 1.2
1.
3.
4.
5.
8.
(i) 3 : 4
(ii) 4 : 5
2. (i) 3 : 4
(ii) 3 : 7
(i) 150, 250 (ii) 2. 500, 3. (iii) 1 25br., 1.
(iv) 50 l, 6k 10l
Mdij l mU %.600 mfkhf thdh
14br.,
6. %. 2,100 7. %. 3,500, %. 4,000
55,000, 45,000
g 1.3
1)
2)
3)
4)
5)
(i) M
(i) 1
(i) M
(i) 20, 3, 8, 4
%. 1950
(ii) iy
(iii) M
(iv) iy (v) M
(ii) 2
(iii) 4
(iv) 4
(v) 2
(ii) iy
(iii) iy
(ii) 20, 7, 60, 40
(iii) 30, 30, 40, 22.5
6) 80
7) 42
8) %. 55,200 9) 24
10) 120 11) 100
g 1.4
2)
3)
1
10, 00, 00, 000
1
(i)
50, 000
(ii) 2,750 ..
(iii) 5 br..
(i) 800 .
(ii) 7 br..
(iii) 740 .
(i)
4) 18 br..
g 2.1
1)
(i) 20
2) (ii)
3) (iv) ulh v = 10 x Kj v
39
fzF
1)
g 2.2
1)
2)
a) (ii)
b) (iii)
40x
3) 12b
4) (i) 6x
(ii) 6y
(iii) 7z
g 3.1
1)
2)
3)
4)
(i) 60
(ii) 1
(i) 900 dhof
(i) 480 l
(i) 8 k 45 l
(iii) 60
(ii) 1812 dhof
(ii) 710 l
(ii) 2 k
g 3.2
1)
2)
(i) 6.30 k
(i) 10.30 Kgf
(ii) 0 k
(ii) 12 egf
(iii) 21.15 k
(iii) eu 12
(iv) 13.10 k
(iv) 11.35 gf
g 3.3
1)
2)
(i) 10 k 45 l
11 k 40 l
(ii) 10 k 45 l
3) 3 k 15 l
g 3.4
1)
2)
(i) 7
(i), (iv)
(ii) 29
3) 96
(iii) 72
(iv) 12
(v) 3600
4) (i) 46 thu kW 6 ehf
(ii) 25 thu
g 4.1
1.
2.
3.
(i) FWnfhz
(ii) nfhz
(iii) nfhz
(iv) nfhz
(i) FWnfhz
(ii) nfhz
(iii) brnfhz
(iv) FWnfhz
(i) +AOB nenfhz +DOB nfhz +BOA nenfhz
+ AOD FWnfhz +DOC FWnfhz +AOC brnfhz
(ii) +AOB FWnfhz +AOC FWnfhz +AOD brnfhz
+BOC FWnfhz +COD FWnfhz
g 4.2
1)
2)
4)
5)
7)
(i) 53o
(ii) 48o
(iii) 2o
(iv) 90o
(v) 74o
(i) 174o (ii) 153o
(iii) 92o
(iv) 76o
(v) 64o
(vi) 34o (vii) 122o
(viii) 1o
3) 50o
(i) r
(ii) r
(iii) jtW
(iv) jtW
(v) r
(vi) r
(i) unfhz (ii) if unfhz (iii) unfhz
(iv) if unfhz
6) (i) 45o (ii) 90o
(i) brnfhz (ii) FWnfhz (iii) FWnfhz (iv) FWnfhz
40
MaUF....
ma jf Ua gig btL jUz
vKidUJ wghd Cfid, Mjuit e tU fngh,
fngh r_fnjhUF vf berhj efis g brnwh.
cy _iyKLFf vyh JJ fLofS, MfS
nkbfhL tUtjh, maiy bghUjtiu, mj mogil
bfhiffS, nfhghLfS vj xU Wahd tiuaiwF cglhJ,
fhynjhW khbfhnl Uj fTL. ma cikfis,
fUJfis mt rhuij J rfhk ca glfSl
ml KaWnsh.
ma fUJfis nghg brJ fw Kiw X mogilTwhf
midtuhY
VWbfhsgLsJ.
ghlf
lbgWs
braghLf thyhf, mjj ghlfUJfis kL fWbfhsnth,
rghfnth khzhf ftdij Ff brtjF khwhf
braghLfis brnghJ, mtwh flagL Ko vgJ
mLjnjh nrhjid nkbfhtjF lkgjhf Uj ntL.
gagLJ bghUf iykthf, jj UlfSF mUnf
v ilf ntL vgJ fU UjgL, braghLfS
MfS totikfgLsJ. braghLf nkbfhtij begLj,
mit _W fshfgLsd.
ehnd brnw - khzt xbthUtU Rakhf nkbfhtd.
ehfns brnwh - khzt FGfshf J nkbfhtd.
cWneh mnth - Mauh brJfhl jfd.
_whtJ braghLf, nkbfht rnw fodkhd myJ
rhu, mghafukhd ntbghUf bjhlghditahf UF.
nkY mJ bfhnth jiy cs, ghl rhj aL
cikf/ brf btW jftfns m nj fnzhl
khzhfiu mbrf rhJ nrhj TlhJ.
kL vgJ fwYfhd kbwhU js vw ntWgl nfhz
mQfgLsJ. JbfhSjiy KjikgLJtdh, cUnghLj
vD tHfij KYkhf ntuWf Kid fhlgLsJ. fwjtiw
mwhl th gagLJ w, fiy F w, gFjh
jid nghwtiw CfgLj ntL. xU dhF xF
nkgl ilfis khzhf jU th UFkhdh, mjF Kaf
vnghJ ghuhlglntL.
nkY ma jffS, izajs KftfS, ghlf W
bfhLfgLsd.
cflUJ
Mftkhf
fUJfS,
krdfS tuntfgLwd. jFahd krdf fU
bfhsgL cgLjgL.
- Ma FG
sciencetextbook@gmail.com
42
br mik
br mik
kj
cl
kLkyhk,
jhtuf, yFf
nghw
cfS brfsh Mditjh.
bra 2
cW neh mnth
Ma
cjnahL,
g
Mtf
cs
Enzh, xU btfha
njh
WgFia itJ,
mj brfis ghj.
br
vgJ
cdf
mogil mik, bra myF
MF.
go, Kj Kj briy
ghjt ah bjkh? fzho
filfhuuhd
uhg
A].
Kbgyh fzho ghofis
_oitf ku jifah Md fh
vD _oia gagLJthf.
mj fhif bkjhf mWJ,
jlUj
Mofsh
Md
btW
ffsh
briy
ghfKokh? KoahJ. mJ e
ffsh ghf Koj bghUfis
l ms f aJ. Mfnt,
mij neuoahf fhz Enzh
(Microscope) vD ma fU
njit.
bra 1
TL Enzh ghffis
fhj.
ma
cW neh mnth
fzUF by
UF
Rt
bghUsUF by
ifo
TL Enzh
nkil
fzho
jh
43
myF-1
a fU itJ ghjh.
m,
dajhf
xnu
mss gy mWnfhz miwf
Ugij mt flh. brYyh
vD y bkh brhYF
xU a miw vW bga. mj
a miwF uhgA] br
vW bgalh. J elj ML
.. 1665. t C Cuhf jdJ
fUia vLJ bfhLngh
br ijia fho, fbgw
Ph Mdh.
br
cgFia
ghf Kokh?
jhtu, yF - uLF
brf xnu khahf iy.
ghOah(Bacteria),
y
ghf
nghwit xnu brdh Mdit.
t brf cns rdh
NHgl E cWf iy.
uhg bus vD g
Ma Muhia bjhlJ
nkbfhL , nkY MHkhf ghf
Koj edkhd Enzhia
rdh
NHgl
E
cWf
yhj
bjtw
cfU kLnk bfhl briy
Phf nuhnfaho br
ekh
brYFns xU j cyf
Ugij uhg bus flh.
guL
myJ
g_W
cSW
cWdf
nrJ
ufakhf gahW Fo
bjhrhiyjh
br
vgJ
mtUF jJ.
br tifghLf :
shkh gly
iknlhfhah
brnah
vnlhshr tiy
cfU k
nghnrh
cfU
iynrhnrh
nfhif cWf
irnlhshr
E F
yF br mik
44
45
cfU r
Fnuhnko
tiyd
cfU rhW
cfU k
iknlhfhah
nfhif cWf
(oonahnrhf)
vnlhshr tiy
nghnrh
iynrhnrh
E Ff
fff
iknlhfhah
nfhif cWf
vnlhshr tiy
nghnrh
iynrhnrh
brnuhnrh
E Ff
irnlhshr
ma
cfU r
Fnuhnko
tiyd
cfU rhW
cfU k
cfU
nuhnlhshr
yF br
shkh gly
nfaho
br
brY mj c cWfS
cfU
nuhnlhshr
irnlhshr
shkh gly
brRt
jhtu br
nuhnfaho
br
br
br mik
myF-1
vW miHwhf. mjhtJ va
br. v.fh. ghOah.
br bjhrhiyF
brW R ghfyh.
cns
yFbr
shkh gly (Plasma
membrane) :
thf, thf. vf yFbr
cfis mnghL tuntwJ.
v bga shkh gly. briy
Rs gly eh. brYF
tot
bfhLgJ
ehjh.
brYF
njitahdtiw
kLnk mDkF fhtyh eh.
br
btRt
kW
rdh NHgl cfU cgl
E cWf midJ bfhl
br nfaho br, mjhtJ
KGikahd br vg.
jhtu,
yF brf j tifia
rhjit.
eh
Vfdnt
ghjJnghy,
jhtu kW yF brfSTl
xnu kh iy. mit mt
gF Vg msY, totY
ntWglhY mogil mik
xJ fhzgLwd.
nuhnlhshr (Protoplasm):
shkh glyF cns
UF T eh. j br
bjhrhiy Ka uL
gFf
vdF
mlf.
irnlhshr, br cfU
Ma
uil
csla
Kj,
yF
briy
ghngh.
br xU Fo
bjhrhiy.
ah ahUF
vd ntiy vgij bjJ
bfhnth.
uj btis mQ
bfhG br
jirbr
beUnfh Kil
eu br
46
br mik
v
bga
nuhnlhshr.
thfgh! kjtf vyh tJ
xbthUjuh mKf
brJ
bfhSf. nuhnlhshr
vW bga lt n#.. g.
nuhnlh vwh Kjik vW,
shr vwh Tnghw mik
vW bghU.
irnlhshr (Cytoplasm)
btr
cr
nl
cfU( a-Nucleus) :
tzf.
vf
bga
iknlhfhah. brhwJFs
_R thFy! vf ntiy
mJjh. br Rthr vf
if. f rhL czit
Mwyhf khW ntiyia ehf
brnwh.
vfSF
Xnt
ilahJ. br Mw ika
(Power house of the cell) vW
vfis miHghf. iwa ntiy
UF, tUnwh...
vd
mgona
mrJngh
DOf. ehjh brnyhl
Ka gF. vdnt br
fLghL
ika
vW
brhthf. Mdh, eh br
eLjh Uf ntLbkw
mta iy.
v bga cfU. v tot
nfhs tot. cfUrhW, cfU
r, cfU k (nahyNucleolus),
Fnuhnko
tiy
cfU r
Fnuhnko tiyd
cfUrhW
cfUk
cfU
47
ma
iknlhfhah
myF-1
nghnrhf (Ribosomes) :
iynrhnrhf (Lysosomes) :
vd
mgo
ghff!
cUilah krsh UF vf
ngU iynrhnrhf. ghf go
UnfhD idfhf. br
fhtyf ehfjh.
cns
EiH E Ufis ciu
bfhLjhtJ bfhnth.br
jbfhiy igf (Suicidal bags
of the cell) vW vfSF bga.
ij ju brjiy vf
gahf bra ntoUF.
mLjJ ahUgh? njh tuhU.
nfhif cWf
vnlhshr tiy
(Endoplasmic reticulum) :
tzf.
eh vnlhshr
tiy. brYF cns UF
bghUfis XlUJ knwh
lF bfhL brgt eh.
iynrhnrhf
brnuhnrh (Centrosome):
v bga brnuhnrh. eh
yF br kLnk Ung.
cfUF mU Ea FH
kW F to Unf.
vD brnahf csd.
br j-mjhtJ a brfis
cUthFtJjh v ntiy.
vnlhshr tiy
48
br mik
mLjJ, jhtubriy ghfyhkh!
jhtu br
j mikng ahrkhf
UwJ myth?
Vbfdnt
ghjJnghy,
brnuhnrh
vD EQW
iy.
nkY, Utif brYF vd
ahrf csd vgij
goa nghL K, bro bfhof
kW kuf
W UgJ
V vgij mayhkh?
brnuhnrh
E Ff (Vacuoles) :
Yf... Yf... vfis
LL nghfhf. vf ngU E
Ff. bt yw xU F
kh UjhY vfSF Xnt
yhj f fodkhd ntiy...
bjkh?
rJiu
nrgJ,
br c mGjij xnu kh
ngQtJ. go ntiyf... buhg
ukgh. vd sOfsh, egh
shkh tfis mDgh...
yFfisl jhtu W
UgjF fhuz, jhtuf
brRt vD mikghF.
brRt:
brYF
totij
jU btiw brRt. J
brYnyhdh
MdJ.
j
g, br c cWfis
ghJfhgJ, brYF tot jUtJ.
vd, yF br bjhrhiy
ciHghfis rfsh?
br Rt
shkhgly
iynrhnrh
EF
cfU
vnlhshrtiy
nghnrh
iknlhfhah
jhtu br mik
49
ma
ff
myF-1
fff (Plastid)
J jhtu brYnf ca EQW MF. itf wf
fhzgL. wf mogil tiw _whf fyh.
tif
fhzgL w
gf
jL, iyfSF
gir tz jUj
fnuho- MuR w w
f, ffSF
rhnjh~ - kr w w tz jUj
nfhsh
jhtu ntgF
kW jiu
jLf fhzgLj
bra 3
ehfns brnwh
brYF,
yF
brYFkhd
jhtu br
ntWghLfis
yF br
brRt cL
brRt iy
fff cL
fff iy
brnuhnrh iy
brnuhnrh cL
E Ff ms bgait E Ff ms ait
ehfns brnwh
br kh brj
jhtu br khia, vjhf ilF bghUfis bfhL
ehfns cUthFnth. br EQWfis mJ bfhnth.
50
br mik
ehfns brnwh
vfSF njitahdit
giHa nehL jf nk mil (rW jokdhdJ), btis
jh xW, gir, bjdF JLf, tz JLf, kz,
tisa JLf, of bghL, yfliy bt XL, ghgaW/
jil gaW / glh , sF, Vyfh, tz fhj JLf.
brKiw
rW jokdhd mil nk girjl, bga btis jhis
xLnth. ghljfYs jhtu br totij btis jh
J bgajhf tiunth.
tiuj jhtu br cw cfU totij tiunth.
jhtu br EQWfis fhQ bghUfis xo
cUthFnth.
njitahd bghUf
cfUk
of bghL
Fnuhnko tiyd
tz
cfUr
tisa JLf
irnlhshr
gir, kz
vnlhshr tiy
tz
iunghnrh
fLF
iynrhnrh
bghLfliy
yfliy XL
gRfff
EFf
fhj JL
shkh gly
brRt
bjdF JLf
ehf mJ bfhlJ
jhtu br mikig vfsh bjthf J bfhs KojJ.
51
ma
br EQW
myF-1
bra 5
ehfns brnwh
br cWf
gf
shkh gly
irnlhshr
cfU
1. br midJ brafis
fLgLJwJ.
2. kugfis xU jiyKiwUJ
mLj jiyKiwF flj cjwJ.
nfhif cWf
vnlhshrtiy
nghnrhf
ujij cg brwJ.
iynrhnrh
brnuhnrh
br jYF cjwJ.
10
EFf
1. br c mGjij fLgLJwJ.
2. rJ iu nrwJ.
11
fff
12
brRt
br mik
jft Jf
1. kj cl cs brf vif Rkh 6,50,00,000 MF.
2. vYf <ugiraw w tif brfsh Mdit.
3. uj t brfsh Mdit vgij cyF fLoJ
mjt Ml th tAh (1675).
4. yFbr f skhd br eubr MF.
5. yFbr f fodkhd br vYbr MF.
6. uj tgQf cfU yhj yFbrf MF.
kL :
I. rahd ilia njbjLJ vGJf
1. cdf mik kW bra myF ________
(m) cfU (M) br () iknlhfhah (<) nghnrh
2. bghUfis fzho iy itJ
fhgjF gagLJ fU________
(m) bjhiyneh (M) Enzh
ms
bgajhf
ma
(m)
(M)
()
(<)
4. br Mw ika ________
(m) iknlhfhah (M) nghnrh () iynrhnrh (<) cfU
5. jbfhiyigf vd miHfgL br cW ________
(m) oonahnrh (M) nghnrh () brnuhnrh (<)iynrhnrh
53
myF-1
6. br
brafis
EQW________
fLgLJ
nfhs
tot
bfhl
(<)iynrhnrh
mF
<LgL
54
br mik
IV. bghUJf.
br EQW
ntWbgaf
gf
iknlhfhah
jbfhiyigf
uj cg
nghnrh
br Mwika
kugfis
flj
iynrhnrh
br fLghLika
Mw cg
cfU
br uj bjhrhiy
br mj
V. gl tiuJ ghffis Ff
1. cfU ( cfU r, Fnuhnko tiyd, cfU rhW, cfU
k ).
2. iknlhfhah ( btr, nl, cr ).
ma
myF-1
VIII. btlfis uf
iynrh
nrh
cfU
irnlhshr
cfU
r
jhtu br
E
F
IX. il njlyhkh........
1. iyf Fnshnuh vw gir w w fhzgLtjh mit
gRik w fhzgLwd. khgH njh kr w
fhzgLtjfhd fhuz vd vgij vGj.
2. cfU br fLghL ika vd miHfgLwJ. jfhd
fhuzij vGj.
nkY ma
izajsf
www.enchanted learning.com
www.biology4 kids.com
www.teacher vision.fen.com
www.diffen .com
www.wiki.answers.com
56
bghUfis j
bghUfis j
_________________________
nkfl
f
uh
tofLj, ifah bjbjLj
nghw
j
Kiwfis
gagLdh.
_________________________
UJ eh mtJ vd?
njitaw gFbghUfis
f
clYF
F isF
gFbghUfis f
ekF gagL bghUfis
ikahf bgw j
Kiwf mtakhwd.
thW
eh
FoF
jiu
fh
tofo
Fonwh.rikgjF
K mia jL fG,
ikgL gagLJnwh.
nj jahF nghJ tofLnwh.
uit, nfhJik kh nghwtiw
rnwh. m, gUtiffis
ilnwh. tiwbayh eh
V brnwh vW cfsh Tw
Kokh?
nj nghy e mwhl th
gagL gntW Kiwfis
g mnthkh...
57
ma
myF-2
k fyitfis F Kiwf
k fyitfis ifah bjbjLj, Wj, rj kW
fhj Kiwfis gagL fyh.
ifah bjbjLj
oF fhf th tjl vd
brnwh? mtiw jfh, sfh vd
jjahf nwh. mtiw eh iffis
gagLna JLnwh. fhf ms
bgajhf UgjhY, w btntwhf
UgjhY j vjhf csJ.
thW w, ms, tot mogil
bghUfis j ifah bjbjLj
vdgL.
1. vnu cs gl cst vj Kiw
bghUfis wh?
2. vbjj bghUfis
gagLjyh?
f Kiwid
..............................................................................................................
..............................................................................................................
..............................................................................................................
fyit Fiwj ms Ujh kLnk ifah
bjbjLj Kiwia gagLj Ko.
Wj
trhf, gjUl
Toa jhaij
fhwoF nghJ Kw vLJ rW cau
UJ
bkJthf bfhLnghJ
jha
fdkhf Ugjdh, nH GJ Fayhf
nrU.
gj
nyrhdjhf
Ugjdh,
fhwh moJ brygL rW j
G. thW jhafis bjLF
Kiwna Wj vdgL.
fyit cs gF bghUf nyrhdjhf
Ujh, mtiw Wj Kiw fyh.
58
bghUfis j
rj
fhj Kiw
fhjij gagL cs
U bghUis f Kokh?
bra 1
fyit
cs
gF
bghUf gUkds ntWglh
kLnk mtiw rj Kiw
f Ko.
ehnd brnw
xU a fzho Kfitia
vLJbfhL, m ghas
iu unt.
njnghW fLkhd gf
eilbgW lfY kz
UJ ffis f ryilia
gagL rgij fhzyh.
m
y
nghLnt.
F^fis
Kfit
gfthonyh,
guF nknyh xU fhj
ij bfhL brnt.
eh fljit:
______________________________
______________________________
______________________________
__________________________
59
ma
myF-2
fhQ mltizia uf.
fyit
f gagLJ
Kiw
gF bghUf
iyf (k,
ut, th )
beY gjU
nftuF gU
kzY ffS
uit US
kf
fiuahj
k
bghUfis F Kiwf
kzY U fyj fyitia
ifah bjbjLj, rj,
Wj,
fhj
Kiw
Matwh f Kokh?
KoahJ. V? kzY U fyj
fyit xU gF bghUshf
Ugjdh
kfyitfis
bjLF
Kiwfis
gagLj ayhJ. fyit cs
bghUf jikF Vg j
KiwfS khWgL.
mjdh,
fiuahj
kfis,
xiwl
kbwhW
fdkhd
gF
bghUfis bfhl
fyit
fis bja itj, bja
itJ Wj, tofLj Kja
Kiwfis gagL fyh.
(bjj ut)
kz
bja itj
bja itJ Wj
bja
itj
fyit
xUJ,
bjthd
ut
bghUis kL kbwhU fyDF
fzhoF
cjl
khWj bjaitJ Wj
vdgL.
bja itj
k bghUS, ut bghUS
fyj fyitia xU Kfit
Jneu
mirahk
itJ,
ut mo k bghUis
goa brj bja itj MF.
nkny cs ut bjj ut
(Supernatant liquid) vdgL.
v.fh : kzY U nrj fyit
fzhoF
Kfit
bja itJ Wj
60
bghUfis j
tofLj
kf fiuJs k
bghUfis F Kiwf
bjthf
csjh? mgo iybawh, mj
iu xU gU Jia gagL
tofl.
nghJ bjthd
ilwjyth?
Vbd
J cs iHfSF ilna
Jisf Ugjdh (ryil
UgJngh) mj tahf nH
brWLwJ.
kzJff
Jnyna
jLwd.
Jnghw
fyitfis
tofl
Mtff, JF gyhf
tojh
gagLjgLwJ.
tojhY J UgJnghynt
f Ea Jisf Uwd.
kf fiuJs k
bghUfis f Mahj
kW MRU kkhj nghw
Kiwf gagLwd.
Mahj
bra 2
cWneh mnth
js
cfiuriy
ghu
vLJbfhL,
mij xU jh nk cs
ftiyJ itJ,
eF
Nnlw. KGtJ Mahd
d fy vd UwJ
vd ghf.
eh cWneh mJbfhlJ
______________________________
______________________________
btggLJ
nghJ
xU
kkhdJ Mahf khW f
Mahj vdgL. kf
fiuJs k bghUfis
f Mahj Kiw gagLwJ.
jh
to
61
ma
myF-2
cgs
cfSF bjkh?
xU l fl Rkh 3.5 uh
c fiuJsJ. fl eh
cQ c kL yhk
50F nkgl fkf csd.
itaidJ bjh Jiwf
KaJt bgwit.
MRU kkhj
c kzY fyj fyitia xU
fy vLJ bfhs. mjDl
nrJ fyf. fyit
cs c, fiuJL.
bghGJ jfyit cs
gFbghUfis jjahf
f vd bra ntL?
tofLj _y kziy jahf
fyh.
vdF c,
U Ug
ntL. mtiw
jjahf
bjLf
eh vd bra
ntL?
gfo
MRU kkhj
gl
csJ
nghy
JizfUfis
mikJ
bfhs.
T
FLit
ciu
vLJ
mjid
btggLj. Mahf khW.
Mahd fzhoFHh
tahf
nenu
MFHhF
brY. MFHh gfo
Ugjdh Fahf UF.
m
uhgll
F
ailJ, uhf khL. FLit
Ys bkhj U Mahd
wF,
c
kL
FLit
jUgij
fhzyh.
xU
bghU M, F mil
nghJ kkhf khWwJ. f
MRU kkhj vdgLwJ.
mltizia uf
fyit
f gagLJ
Kiw
kzY U
uit U
c U
62
gF bghUf
iyf ( k,
ut, th )
bghUfis j
mwhl th eh gagLJ gy bghUf, gntW j Kiwf
ikahfgl dnu gaghoF tUwd.
vLJfhlhf, fUUJ rfiuia jahFbghGJ tofLj,
Mahj, gofkhf nghw gy j Kiwf gagLjgLwd.
U, jf, mYa, jhu nghw cnyhffis mt
jhJfUJ f, mtiw ikahf bgw xWF nkgl
j Kiwf gagLwd.
cfSF bjkh?
RH Mahj kW M
RU
kkhj
Maitna
mogil braf. Jnt kiH tu
fhuz.
bra 3
ehfns brnwh
vfSF njitahdit :
fhj, Kfitf, , tojh, d, jh,
fzhojf, bgo, ftiy, bkGFt.
fzhoF,
ehf cWnehaJ
bjLj bghU
ma
myF-2
ehf cWnehaJ
bjLj bghU
bjLj bghU
ehf fljJ
t.v
bjLj bghU
gagLa Kiw
jft Jf
bgnuh, kbzbzUJ mJUil (eh~j) tiu
vgjhW tifahd bghUf frh vbz vD fyit
Unj bjLfgLwd.
fhW gy thf nrj fyitahF.
kL
I. rahd ilia njbjLf.
1. fyit cs nyrhd khRfis f VwKiw.
m. Wj
M. ifah bjbjLj
. Mahj
<. fhj
2. fyit cs bghUf msit mogilahf bfhl j Kiw.
m. fhj
M. Wj
. rj
<. Mahj
3. gHrhW jah, rhUJ ijfis f VwKiw
m. tofLj
M. rj
. gofkhf
<. Wj
64
bghUfis j
4. cig fl UJ F Kiw
m. rj
M. Mahj
. fhj Kiw
<. Wj
5. w, ms, tot ntWgl k fyitfis F Kiw
m. fhj Kiw
M. bja itj
. ifah bjbjLj
<. rj
II. bghUjhj xiw tlL fhuzij TWf.
1.ifah bjbjLj, Mahj, Wj, rj.
2.tofLj, bjaitj, bjaitJ Wj, MRU kkhj.
3.Mahj, fhj, MRU kkhj, gofkhf.
4.tojh, ryil, d, fzhoF.
III. jtiw fLoJ rahd j Kiwia vGJf.
m. oF fhf th tjh, mij Wj Kiw v
J lyh.
M. fyit khRbghU nyrhdjhf Ujh fhjjh fyh.
. kij btggL MahFjiy M RU kkhj vW
miHnwh.
<. fhjjh ftugL xU bghU fyit gFahf Ujh rj
Kiw fyh.
IV. Mtff tofLjYF gagL JizfUf gl tiuJ
mt bgafis vGJf.
ma
V. btlfis uf.
65
myF-2
VI. tU vGJ fyitUJ () fyitia f gagL
Kiwfis fLo.
ij ijj
rikj
cGj
f moj
Wj
ifah
bjbjLj
cQj
mWtilbrj
1. ___________
2. ___________
3. __________
4. __________
5. ___________
6. ___________
7. __________
8. __________
VIII. il njlyhkh.......
1. mKjh
C
FsJ
iujh
Fof
ga
gLJwhf. Mdh, mJ fyfyhf UwJ. mij Rjkhd
Fouhf khw mKjhF f TW tKiwf vbdd?
66
bghUfis j
2. RzfoS U fyj fyit, girglh fliy
gU fyj fyit, FigfYs UbghUf fyitfis
bjLf xnu j Kiwia gagLJtiy. V?
3. e mwhl th bjLj f mtajhdh? V?
4. cfl c fiur csJ. mUJ cigkL bjLf
ntL. cig bjLf tofLj Kiwia gagLj
ayhJ. V? ntW vd Kiwia gagL f?
5. fhgdtiw ntWgLJf.
(m) to, frL
(M) Wj, rj
bral
1. e mwhl th gagL j Kiwfis goaLf. mit
vF vthW gagLwd vW j Kiwf mtaij
nflJ vGJf.
2. fl UJ cig bjLF Kiwia g jftfis
nrfJ mtnwhL bjhlila glfis xl. jeho
cgsf UF lfis nflJ vGJf.
nkY ma
izajsf
http://en.wikipedia.org/wiki/separation_process
http://encarta.msn.com/encyclopedia_761574279_2/evaporation.html.
67
ma
myF-3
Mw tiff
f
bjhiyfh
ghgJ
clh? mJ vts mrakhd
fLo!
thbdhbgo
x
kLnk
nfF.
Mdh,
bjhiyfh
x,
x
uLnk izJ e ffSF,
fhJfSF
Ujhwd.
cfSF
bjhiyfh
dho-dh
fia
ghf
f oF myth? nff
nfL FG thahf g brh
kbg bgW mj f vts
kahdJ.
rg, My miytir
(Channel) x elj dho-dh
f nffgl xU nf
ahrkhf
UjJ.
fh
nf
fhQ
j
fjd. efu caukhd xU
fll bkhil kho xU
ma khehL elJwhf. g
khztf m fyJ bfhwhf.
mj fllF xU khz ghuh No (Parachute)
thUJ tJ bkhil kho
neuoahf wFwh.
xU khzt o (Lift) V mF
brwh.
mj efUF uL khztf
tna gl brW fllij
miljd.
xU khzt elnj
fllij miljh.
mj
68
Mw tiff
nf J jh:
mwhl braghoF
Mw njit
mtf
xbthUtU
vjtif
Mwiy
gagLdhf?
J,
e
jidia
L
nfjh. Mdh, ekF Kj
Mw
vwh
vdbtW
bjantLnk.
bjJ
bfhnth, thUf.
mwhl thif eh br
y
braf
glfis,
ekfhf y auf br
braf glfis Kj
ghUf.
j
ntiyfis
vyh
vthW bra KowJ? tiw
bra Mw njit myth?
mj Mw ekF vUJ
ilwJ?
R
fhW,
aF auK, ghJ tU
U
ntiy
brwjyth?
ij brtjfhd wik mit
bgWs Mw UJjhnd
iljd.
ma
Mw
iybawh,
elj, XLj, J Jitj
Kja braf vJ elfhJ.
Jnghw brafis bra
njitahd Mwiy eh cQ
czUJjhnd bgWnwh.
nghJ wjh, ekF V
g vLwJ vW.
vWf,
njf
Tl
jDila
ntiyfis RWRWgh brJ
bfhoUgij ghUf
myth? mit jDila
ntiyfis bra Mwiyjhnd
bryLwd?
69
myF-3
eh br brafSF vbdd Mw njit? mit vUJ
ilwd vgij bjJ bfhsyhkh?
brabra
1
1
cW neh mnth
jF
ehnd brnw
br ntiy
njitgL Mw
J cyu
Na btgMw
ngUij af
3
4
eh mJbfhlJ
_______________________________________________________
_______________________________________________________
nkfl brafUJ, ntiy bra njitahd wikna Mw
vgij bjJ bfhOf myth? Mwiy #](Joule) vD myfh
FLnwh.
1. au Mw
mizfo cs , gh MW, efU ngUJ, XL Fiu, nH G
f, nkiy bjhoYs nghwtTl Mw csJ.
70
Mw tiff
vdnt,
xU
bghU
mj
iyia
bghUnjh
(Position)
myJ
totij
bghUnjh
(Conguration) bgWs Mw iy
Mw vdgL.
efU ngUJ, XL Fiu,
gh
nghwit af
csjdh, mit af Mwiy
bgWsd.
af
cs
bghU
bgWs Mw af Mw.
caukhd l mizfo
nj itfgL UF
mf
Mwiy
bgUF.
mizUJ
nHG
MwiybfhL
dh
(generator) f RUis (Turbine)
RHWtj _y dhw cg
bragLwJ.
iyahwY af MwY
au Mw tiff.
mizfo cs , nkiy
bjho cs nghwit rW
cau iyahf Ugjdh,
mit iy Mwiy bgWsd.
gaf:
1. au Mw _y iyahf
cs bghUis af bra,
aF bghUis XiyF
bfhLtu Ko.
2.fh af Mwiy bfhL,
fhwhiyf _y dhwiy
cg brayh.
2. ntahw
Gfgl ug
tisa
mKfgl
RU
btg xU tifMw
vgij fLojt
n# #]. jdh
jh Mw myif
#](Joule) vnwh.
71
ma
au Mw
myF-3
ntahw
gaf:
1. jhtuf kW yFf
tsF
brafSF
mt
czYs
ntahw gagLwJ.
2. fyf (Battery) cs
nt MwUJ w
ilwJ.
3.vbghUfis
gagLJ
bghGJ mYs ntahw
btgMwyhf,
x
Mwyhf khwkilwJ.
jeho
fhwhiy
_y rhu
ilF
lf fajhW
(Ubent),
Muthbkh
(fahFk),
nfhag, U khtlf
xahwyhf,
dhw
af
Mwyhf
khwkilwJ.
fhwhiyf
fh
af
Mw
_y
dhw bgwgLwJ.
gaf:
1. bjhrhiyf aufis
af,
bjhiybjhl
JiwY dhw gagLwJ.
2. bgUefuf rhu bjhl
toia af,
dhw
gagLwJ.
eh gagLJ dhw
vUbjyh ilwJ vd
FG fyJiuahlyhkh?
3. dhw
4. btg Mw
e
o
cs
Rir
aal RHwJ;
sF
vwJ;
fhuz
bjkh? s dhw
dhw
72
cf o rikgjF wif
gagLJwhfsh?
myJ
vthit gagLJwhfsh?
wF vF bghGJ, vthit
gagLJ bghGJ vd Mw
btgLwJ? wF, vth
nrJ itfgLs ntahw
btg
Mwyhf
btgLwJ.
ntidf
kW
cuh
_ykhf btg Mw ilwJ.
Mw tiff
btg
Mwiy
btgLJ
ntWy
bghUfis
cf
egfl fyJiuaho bjJ
bfhs.
gaf:
1. NalUJ btgL btg
Mwdhjh kiH ilwJ.
btg Mw
2. m d
iyaf
yfia vgjh ilF
btgMw rhu cg
bra gagLwJ.
bra 3
3. rhu
mL,
rhu
ryitbgo
Kjat
dhw
btg
Mwyhf
khwkilwJ.
X L
bka
ehlhit oJbfhL va
itJ, m eilbgW Mw
khwfis fLof.
cW neh mnth
5. Na Mw
Nal UJ ilF Mwny Na Mw MF. NalUJ
vbjj Mw ekF neuoahf ilwJ?
bra 4
ehfns brnwh
vfSF njitahdit
cUbgU, fhjJL
1. fhjJo J Nax Fgo
cUbgUia oJ bfhs.
2.J
neu
fhjJo
khwij cWnehf.
VgL
ma
myF-3
cfSF bjkh?
Na Mwiy gagLJ
Kiw
K.212-
Mo
vw nuf ehL mP
Na
Mwiy
gagL
cUbgU _y nuhkha
nghfgfis vjh.
gaf:
1. NnlW fU, Na mL
nghwt
Na Mw
neuoahf gagLwJ.
2.b r a i f n f h f Y ,
fzL fUfY Na
fyf gagLwd.
3.Na
Mw
thfdfis
af gagLwJ.
Mw tiff
bra 5
ehfns brnwh
2.
3. ----------------------
4 .----------------------
5 .----------------------
6. ----------------------
xMwiy
ntahwyhf
nrJ itwd.
mnjngh,
1.jehoYs
bent,
v
Kja
md
iyaf yfia vJ,
mj_y rhu jahf
gLwJ.
F yf
ntahw,
btg
Mwyhf
khwkilJ
mUJ
dhw ilwJ.
3.cau nj itfgLs
iyMwyhdJ
nH
GbghGJ af Mwyhf
kh, dh (Generator)
rfuij RHy brtjh
Mw cg bragLwJ.
4.ku, yf, bgnuh, Or, vth
Kjatiw va itFnghJ
mYs
ntahw
btg
Mwyhf btgLwJ.
5.xnrif
nghJ,
jhtuf, NalUJ bgW
bra 6
ehfns brnwh
iwa
NH
vbghUfshd
bgnuh,
Or
Kjyhdtiw vtif fdkhf gagLjyh
vgij g W FG fyJiuahLf.
75
ma
2.xbgU dhw
Mwyhf khwgLwJ.
kiH bgWtjF
myF-3
vLJfhlhf, iwf gagL nkhlh aFbghGJ
VgL Mw khwij ghngh.
F nkhlhiu af brylgL dhwyhdJ af
Mwyhf, x Mwyhf, btg Mwyhf khwkilwJ.
af Mw + x Mw + btg Mw
dhw
(nkhliu af
(iu nknyw)
(nkhl aF nghJ
njitgLtJ)
btgLtJ)
bra
bra77
ehfns brnwh
___________________________________________________
2 . ___________________________________________________
3 . ___________________________________________________
4 . ___________________________________________________
5 . ___________________________________________________
6 . ___________________________________________________
UJ ehf bjJ bfhlit
______________________________________________________
76
Mw tiff
kL
I. rahd ilia njbjLJ vGJf.
1. J iu cyu njitgL Mw _________
m) Na btg Mw
M) x Mw
) af Mw
<) iy Mw
M) n# #]
<) fnah
3. J af Mw njit _________
m) fhwhiy
M) bjhrhiy
) to
<) ghuhN
M) ntahw
) dhw
<) x Mw
M) x Mw
) af Mw
<) Na Mw
: dhw
: __________
77
ma
myF-3
2. ghkufgiy fhW aFj
g milfgl fhW
: __________
: iyahw
3. cdf tsF
: cz cs ntahw
: __________ cs ntahw
thfdfis af
2. yf
5.
8. efU nkf
3. V cs
6. mKfgl RU
9. wF
_________
_________
2. thbdh
_________
_________
3. ryitbgo
_________
_________
4. dh
_________
_________
VII. il njlyhkh.....
1. eh to gF brtjhf UjhY, isahLtjhf
UjhY myJ vj xU braiy bra ntLkhdhY ekF Mw
njit vgij mnth. UJ Mwiy vthW tiuaWfyh?
mj myF vd?
2. gl cs njfh _W tifahd Mwfis bgWsJ. mit
vbdd vW J vGj.
1. ______________
2. ______________
3. ______________
78
Mw tiff
3. nkL, gthrhf nghw lf Mwiy gagL
rhu
cg bragLwJ vgij mnth. j
iyaf eilbgW Mw khwij tirgL vGj.
4. gl
bfhLfgLsitf
vtif
Mw
nrJ
itfgLsJ? mj Mw vbjj tiff ekF gaDsjhf
csJ?
Or fy
vth cUis
jhtu
(1)
(2)
(3)
1.________________________________________________________
2.________________________________________________________
3.________________________________________________________
xU f nkneh vagLwJ
jirf nrJ
itfgLs
Mw
f nkneh
brwJ
nt Mw
_________
f neh GwJ.
f Fl
cau UF
bghGJ
f nH
GbghGJ
f jiu nkhJ
bghGJ
_________
_________
VIII.ilaf
1. iyahw, af Mw ntWgLJf.
2. Mw mik ia vLJfhLl sFf.
79
btg Mw
ma
myF-3
IX.bra l
1. cf Lf gagLjgL fU bga, mt VgL Mw
khw kW gafis fhQ mltiz g bra.
t. v
1.
fU
bga
g
VgL Mw khw
dhw x Mwyhf
2.
3.
4.
5.
nkY ma
izajsf
http://www.tutorvista.com
http://www.arvindguptatoys.com
http://www.wikipedia.org
80
gaf
btr bgw