Var Olabilen eyler ve Var Olmas Gereken eyler... Antibiyotik Kirlilii...

Bilim ve Teknik
Biliim dnyasnn stnde kara bulutlar m dolayor?

Aylk Popler Bilim Dergisi Aralk 2012 Yl 46 Say 541 5 TL

Hayal et, tasarla, iz, yazdr, kefet ve kullan

Teknolojide Yeni Boyut Boyutlu Yazclar

Bulut Biliim

Wikipedia
Kyamete Hazr msnz?
Arsenik ve Yaam
41 9 771300 338001

Ya a m n S r r D N A

Ya a m

1953 ylnda DNAnn kefedilmesi insanlk tarihinde yepyeni bir sayfa at. Aradan geen srede genetik bilginin ve biyolojik sistemlerin nasl altn renmekle kalmadk, izleyici koltuundan kalkp canllarn yaam kodunu deitirerek yaam srelerine yn verebilir hale geldik. Gen tedavisi ile hastala sebep olan genlerin yerine salkl kopyalarn aktarp tedavi saladk. nsan kk hcrelerini elde ettikten sonra, vcudumuzu oluturan hcrelere ve dokulara dnm programlarn renerek insan mrn uzatma ynnde nemli almalar yapmaya baladk. 2000de insann yaam srrn ieren genetik kodunu okumay baararak, her alanda etkilerini greceimiz yepyeni bir an kaplarn aralam olduk. Artk her yeni doan bireyin, alt milyar hare yazlm bir kullanm klavuzuyla birlikte dnyaya geldiini biliyoruz.

POPLER BLM KTAPLARI

Bilim ve Teknik
Aylk Popler Bilim Dergisi Yl 46 Say 541 Aralk 2012 Benim mnevi mirasm ilim ve akldr Mustafa Kemal Atatrk

Bilim ve Teknik dergisinin her yeni saysnn bir ncekinden daha ok okunmas hedefimiz hl devam ediyor. Bu hedef dorultusunda 2013 senesinde, gemi yllarda yaptmz DVD promosyonlarn tekrarlamay planlyoruz. Bize gelen istekler arasnda nemli yer tutan, Bilim ve Teknik dergisinin 45 yllk arivini ieren bir DVDyi nmzdeki yln balarnda cretsiz olarak siz okurlarmza sunacaz. Yln dier aylarnda animasyonlu bilgi paketleri ieren 3 adet DVDyi de sizlerle paylaacaz. Dergideki ksa yazlarn saysn artrarak hem gncelliini hem konu eitliliini artrmay hedefliyoruz. te yandan farkl ilgilere cevap verebilmek iin yeni keler amaya devam ediyoruz. Bu ay Ali Doanaksoy ve arkadalar tarafndan hazrlanan Matematik Havuzu aramza katlyor. Havuz bandaki elenceye hepinizi bekliyoruz. boyutlu yazc teknolojisi kahve fincanndan ilaca kadar, hayal edebildiniz hemen hemen her eyi evinizin rahatlnda yapabilme imkn salayacak bir teknoloji. zlem Kl Ekici Boyutlu Yazc Teknolojisi yazsnda gelien bu teknolojiyi farkl ynleriyle inceliyor. Alp Akolu 21 Aralk 2012ye yaklatmz u gnlerde ayyuka kan kyamet sylentilerine farkl bir adan yaklayor ve olas kyamet senaryolarn bilimsel adan tartyor. Blent Gzceliolu orkideleri konu alan yazsyla bu narin ve nadide ieklere dikkat ekerken, lkemizde ve Dnyada baz orkide trlerinin soylarnn tehlikede olduunu ve korumak iin aba harcamamz gerektiini hatrlatyor. Kadir Demircan Yemeyin Yaptrn balkl yazsnda midyelerin hi bilmediimiz bir ynnden bahsediyor. Gemilere ve iskelelere yapmasndan rahatsz olduumuz midyelerin cerrahlar tarafndan kullanlabilecek sper yaptrclara nclk edebileceini eminim bizim gibi sizler de bilmiyordunuz. Bayram Tekin Var Olabilen eyler ve Var Olmas Gereken eyler balkl yazsnda Higgs bozonundan balayarak var olabilen temel paracklardan ktleekimine kadar birok konuda bizleri aydnlatyor ve evrenin ne kadarn anladmz sorguluyor. Abdurrahman Cokun ise yazsnda ldrc bir zehir olarak bildiimiz arsenik ile yaam arasndaki ilgin dans anlatyor. Brtein Ege bulut biliimi ve bu hizmetin gvenliini sorguluyor. Levent Dakran bilmediimiz bir eyler olduunda internette bavurduumuz ilk kaynaklardan olan Wikipediann hikyesini bizlerle paylayor. Sayglarmzla, Murat Yldrm

Sahibi TBTAK Adna Bakan Prof. Dr. Ycel Altunbaak Genel Yayn Ynetmeni Sorumlu Yaz leri Mdr Duran Akca
(duran.akca@tubitak.gov.tr)

Yaz ve Aratrma Alp Akolu lay elik

(alp.akoglu@tubitak.gov.tr) (ilay.celik@tubitak.gov.tr)

Grafik Tasarm - Uygulama dl Evren Tngr

(odul.tongur@tubitak.gov.tr)

Mali Ynetmen H. Mustafa Uar

(mustafa.ucar@tubitak.gov.tr)

Dr. zlem Kl Ekici

(ozlem.ekici@tubitak.gov.tr)

Sayfa Dzeni / Web Sadi Atlgan

dari Hizmetler mran Tok

Dr. Blent Gzceliolu Dr. zlem Ak kinci Redaksiyon Sevil Kvan

(sadi.atilgan@tubitak.gov.tr)

(imran.tok@tubitak.gov.tr)

(bulent.gozcelioglu@tubitak.gov.tr) (ozlem.ikinci@tubitak.gov.tr) Yazma Adresi Bilim ve Teknik Dergisi Atatrk Bulvar No: 221 Kavakldere 06100 ankaya - Ankara Tel (312) 427 06 25 (312) 468 53 00 Faks (312) 427 66 77 Abone likileri (312) 468 53 00 Faks: (312) 427 13 36 abone@tubitak.gov.tr nternet www.biltek.tubitak.gov.tr e-posta bteknik@tubitak.gov.tr ISSN 977-1300-3380 Fiyat 5 TL Yurtd Fiyat 5 Euro. Datm: DPP http://www.dpp.com.tr Bask: PROMAT Basm Yayn San. ve Tic. A.. http://www.promat.com.tr/ Tel (212) 622 63 63 Bask Tarihi: 29.11.2012

Yayn Ynetmeni Dr. Murat Yldrm

(murat.yildirim@tubitak.gov.tr)

Yayn Kurulu Do. Dr. M. Necati Demir Do. Dr. Burak Aksoylu Prof. Dr. Salih epni Dr. kr Kaya Do. Dr. Ahmet Onat Prof. Dr. Gkhan zyiit Prof. Dr. eref Sarolu

(sevil.kivan@tubitak.gov.tr)

Bilim ve Teknik Dergisi, Milli Eitim Bakanl [Tebliler Dergisi, 30.11.1970, sayfa 407B, karar no: 10247] tarafndan lise ve dengi okullara; Genelkurmay Bakanl [7 ubat 1979, HRK: 4013-22-79 Et. Krs. . say Nr.83] tarafndan Silahl Kuvvetler personeline tavsiye edilmitir.

indekiler

24 32 52

retim teknolojisine devrim yaratacak nitelikte deiiklikler ve yenilikler getiren boyutlu yazclar insanolunun hayal gcn zorluyor. Yaratc fikirler ve tasarmlar gerek modellere, son rnlere, paralara ve prototiplere hzl bir ekilde dnveriyor. Kullanlmaya baland ilk gnden itibaren aklnza gelebilecek her trl rnn yan sra ok zel ve ilgin rnler de ortaya karan bu yeni nesil teknoloji, geleceimizi inanlmaz biimlerde ekillendirecee benziyor. Bu teknoloji sadece tasarmclara ve mhendislere deil, isteyen herkese kefetme ve yenilik yapma frsat sunuyor.

Okurlarmz yaklak yl nce bu konuda uyarm, nmzdeki yl boyunca bu konu medyada ok tartlacak demitik. imdi beklenen gn geldi, att. 21 Aralk 2012de kyametin kopaca ve Dnyann yok olaca sylentileri had safhaya ulat. O nedenle biz de Ocak 2010 tarihli saymzda yaymladmz Kyamet Senaryolar adl yazmzda ele aldmz bu konuyu yeniden gndeme getirelim istedik. ncelikle belirtelim sz meclisten dar. Bilim ve Teknik okurlarnn bu sylentilere kulak astn dnmyoruz. O nedenle safsatalara ksaca deindikten sonra olas kyamet senaryolarn, yani Dnyann gerekten nasl yok olabileceini ele alacaz.

Orkideler tm dnyada geni alanlara yaylm en byk iekli bitki ailelerinden birini oluturur. Tr says iin deiik kaynaklarda deiik rakamlar mevcut olmakla birlikte genel olarak 20-25 bin kadar trn yaad kabul ediliyor. Ayrca 70 bin-100 bin kadar hibridi (melezi) olduu da kaynaklarda geiyor. Her yl 800 civarnda yeni orkide tr tanmlanyor ve orkide tr saysnn 30 bine kadar kabilecei tahmin ediliyor.

Haberler / Alp Akolu ............................................................................................................... 4 Bulut Biliim / Brtein Ege ................................................................................................... 12 Tekno - Yaam / Osman Topa .............................................................................................. 16 Wikipedia: Dnyann Bilgisini Dokuz Karaktere Sdrmak / Levent Dakran ........... 18 Ctrl+Alt+Del / Levent Dakran ............................................................................................ 22 Boyutlu Yazc Teknolojisi / zlem Kl Ekici............................................................... 24 Yumurta ekilli Cce Gezegen Haumea / mit Fuat zyar ............................................. 30 Kyamete Hazr msnz? / Alp Akolu ................................................................................. 32 Zihin Dankl ile Hcresel Yalanma Arasndaki Gizemli liki / lay elik .......... 36 APEX Teleskobu: ALMAnn lk ncs / Efe Tuncel-Umut A. Yldz ............................ 38 Var Olabilen eyler ve Var Olmas Gereken eyler / Bayram Tekin ................................ 44 Antibiyotik Kirlilii nsan Saln ve evreyi Tehdit Ediyor / zlem Ak kinci ........ 50 Orkideler / Blent Gzceliolu ............................................................................................... 52 Sper Yaptrcdan Cerrah Yaptrcsna: Midye Salgs - Yemeyin Yaptrn / Kadir Demircan ...................................................................................................................... 60 Arsenik ve Yaam / Abdurrahman Cokun ......................................................................... 66 Duruumuz Hayatmz Deitirir mi? / Duygu Biricik .................................................... 71 Biyoplastikler / Meneme Gmdereliolu ......................................................................... 76

58 64 72

Nasl alr?
Murat Yldrm

Yayn Dnyas
lay elik

Matematik Havuzu

Ali Doanaksoy

74 80 82 90 94

Gkyz
Alp Akolu

Salk

Ferda enel

Trkiye Doas
Blent Gzceliolu

Bilim Tarihinden
H. Gazi Topdemir

Zek Oyunlar
Emrehan Halc

Haberler

Alp Akolu

Ayn Glgesi Avustralyaya Dt

13

Kasmdaki tam Gne tutulmas, gney yarkrede dar bir koridor zerinde izlendi. Tutulmann izlenebilecei tek anakara Avustralya olduundan tutulma avclar burada topland. Gkyz fotorafs Tun Tezel ve Cenk Tezel de tutulmay izlemek iin Avustralyaya gitti. Tutulmay Queenslanddeki Lakeland adl bir yerleim yeri yaknndan izleyip fotorafladlar. Tam tutulma Avustralyada bu fotoraflarn ekildii yerde, gn doumundan yaklak bir saat sonra, yerel saatle 06.37de balad ve 1 dakika 48 saniye srd. Gne ufka yakn olduundan teleskopla ekilen grntlerde atmosferdeki alkantlarn etkisi grlebiliyor. Buna karn Gnein etkin olduu bir dnem olmas nedeniyle renkkredeki fkrmalar belirgin olarak grlebiliyor.

Bir sonraki tam Gne tutulmas 20 Mart 2015te. Ancak bu tutulma Kuzey Buz Denizi zerinde gerekleecek. Tutulma eridi zerinde bulunan en byk yerleim yeri, Norvee bal Spitzbergen Takmadas. Tutulma burada 2 dakika 47 saniye srecek.

Sper Jpiter
awaiideki Subaru Teleskobuyla gzlem yapan gkbilimciler gkyznn grece parlak yldzlarndan biri olan Kappa Andromedann evresinde dolanan bir sper Jpiter kefetti. Bu, u ana kadar kefedilen en byk ktleli gezegen. Kappa Andromeda b ad verilen gezegenin sper Jpiter olarak anlmasnn nedeni ktlesinin Jpiterinkinin 12,8 kat olmas. Aslnda olayn gkbilimciler iin en ilgin yan bu gkcisminin bir gezegenle kahverengi cce arasndaki snrda oluu.

Kahverengi cceler, ne gezegen ne de yldz snfna giriyor. Geleneksel yldz oluum modeline gre bir gaz cismin kahverengi cce olabilmesi iin ktlesinin en azndan yaklak 13 Jpiter ktlesi olmas gerekiyor. Gne gibi bir yldz olup parlamas iin scaklnn 3 milyon derecenin zerine kmas gerekiyor. Bu da ancak 80 Jpiter ktlesindeki gaz toplarnda gerekleebiliyor. Kahverengi ccelerin en azndan oluumlarnn ardndan ksa bir sre de olsa, ar hidrojeni (ekirdei bir proton bir ntrondan oluan dteryum) kaynatrarak enerji

Bilim ve Teknik Aralk 2012

alp.akoglu@tubitak.gov.tr

ortaya kard dnlyor. Ancak kahverengi ccelerin ortak kaderi, zamanla souyarak scaklklarn kaybetmeleri. Kappa Andromeda b bir baka kuram dorulamada da gkbilimcilere yardmc oluyor. Bu kurama gre byk ktleli yldzlar byk gezegenleri oluturmaya daha meyilli. Ancak yldzn ktlesi bydke ma gc de artar. Byle bir yldzn evresindeki gaz yapl bir gezegenin gaz, yldzn nm basnc tarafndan uzaklatrlacaktr. 2,5 Gne ktlesindeki Kappa Andromeda b, grece byk ktleli bir yldzn da bu kadar byk bir gezegene ev sahiplii yapabileceini gsteriyor. Gkbilimciler Kappa Andromeda gibi gen yldz sistemlerini incelemeyi seviyor. nk bu sistemlerdeki gezegenler henz oluumlarndan kalma sy kaybetmemi oluyor. Dolaysyla kzltesi dalga boylarnda yaplan dorudan gzlemlerde gezegenlerin grlme olasl daha fazla oluyor.

Kasedin Dn
ir sredir nostaljik nesneler olarak grdmz kasetler deiik bir ekilde ve deiik bir amala yeniden gndemde. Gnmzde bir sabit diskin kapasitesi terrabayta ( bin gigabat) ulam durumda. Sosyal medya paylamlarndan medikal grntlemeye kadar hemen hemen her ey artk saysal ortamda gerekleiyor. Bu kadar yksek miktardaki verinin depolanmas iin bu kadar yksek kapasiteli sabit diskler bile yetersiz kalmaya balad. Bunun iin ne kan yeniliklerden biri, verilerin eskiden olduu gibi bantlarda saklanmas dncesi. Japon Fuji Film ve IBMin sviredeki aratrma merkezindeki aratrmaclar imdiden 35 terrabaytlk veriyi depolayabilecek bir prototip yapmay baard. inde baryum

dan da anlalabilecei gibi, bu teleskobun toplam anten alannn bir kilometre olmas ngrlyor. Almas gereken en byk zorluklardan biriyse elde edilecek verinin depolanmas. nk SKA almaya baladnda gnde bir milyon gigabayt veri retecek. Eer bu veri gnmzn en yksek kapasiteli sabit disklerinde depolanacak olsayd gnde 330, ylda 120.000 disk gerekecekti. Bu soruna zm bulmak iin uraan IBM ekibinden Evangelos Eleftheriou, teleskop 2024 ylnda kullanma girdiinde, imdiki prototip byklnde bir kasedin iine yaklak 100 terrabaytlk veriyi sdrabilir hale geleceklerini belirtiyor. Bu teknolojinin gelecein veri depolama ihtiyacn karlayacak olmas bir yana, enerji tketimi bakmndan da ok verimli olaca dnlyor. Kasetlerde veri depolayan bir veri merkezinin, ayn miktarda veriyi sabit disklerde toplayanlara gre 200 kez daha az enerji gereksinimi olacak. nk sabit diskler kullanlsn ya da kullanlmasn, yaplar gerei srekli alr durumdayken, kasetler yalnzca gereksinim olduu zaman, veri kaydedilirken ve okunurken enerji harcar. Verileri kasetlerde saklamann tek dezavantaj, verilere ulamann biraz zaman almas. O nedenle verilere annda ulalmasn gerektiren durumlarda sabit diskler bir sre daha hizmetimizde olacak gibi grnyor.

thinkstock

Kappa Andromeda yalnzca 30 milyon yanda. Gne Sistemininkinin yalnzca binde yedisi kadar. Nitekim Kappa Andromeda bnin scakl 1400 C. Onu yakndan plak gzle grme ansmz olsayd bize parlak krmz grnecekti.

ferrit kapl zel bir manyetik bant bulunan bu kasedin genilii ve uzunluu 10ar cm, yksekliiyse 2 cm. Bu kasetlerin en byk mterilerinden biri henz tasarm aamasnda olan Kilometrekare Dizgesi (Square Kilometer Array, SKA) ad verilen dnyann en byk radyoteleskop dizgesi olacak. Adn-

Haberler
Aslnda havadan petrol elde etme fikri yeni deil. Bu konuda gemiten bu yana almalar yaplyor. Yani bir bakma yaktn yanmas tersine evriliyor. Ne var ki bu dnmn maliyeti imdilik ok yksek. ABDdeki Princeton niversitesinde 1994 ylnda yaplan bir aratrmada karbon dioksit kullanlarak metanol (metil alkol) elde edilmiti. Ancak dorudan yakt olarak kullanlamayan metanol elde etmenin daha dk maliyetli yntemleri olduundan, bu alma uygulama alan bulamamt. Buna karn zlandada getiimiz yl bir g santraline eklenen artm tesisinde karbon dioksit metanole dntrlmeye baland. Getiimiz gnlerde yaymlanan bir habere gre, Air Fuel Synthesis adl bir ngiliz irketi havadaki karbon dioksiti benzine dntren deneme amal bir santral kurdu. irket yetkililerinin aklamalarna gre elde edilen rn herhangi bir katk maddesi iermediinden, otomobillerimizde kullandmz benzine gre daha temiz. irketin amac nmzdeki iki yl iinde gnde en az bir ton benzin retebilecek bir tesis kurmak. irket yakt elde ederken rzgr ve gne enerjisi gibi evreyi kirletmeyen kaynaklardan elde edilmi elektrik enerjisi kullanmay amalyor.

Simyac Bakteriler Havadan Petrol

ichigan Eyalet niversitesinden (ABD) bir grup aratrmac, yksek oranda zehir ieren ortamlarda bile yaamn srdrebilen bir bakterinin ilgin bir zelliini kefetti. Bakteri, ham haliyle herhangi bir deeri olmayan bir bileii altna dntrebiliyor. Aratrmann yrtcs olan mikrobiyoloji ve molekler genetik uzman Kazem Kashefi, bu bakterilerin yaptklarnn tam anlamyla mikrobik simya olduunu belirtiyor. alma, ilgin bir keifle balam. Kashefi, alma arkada Adam Brown ile birlikte yaptklar aratrmada Cupriavidus metallidurans adl bakterinin doada bulanan zehirli bir bileik olan altn klorr zeltisinde yaayabildiini kefetmi. stelik bakterinin ok yksek konsantrasyonlarda bile canl kald grlm. Aratrmaclar bakterilerin tpk laboratuvar ortamnda olduu gibi, doada da altn klorr 24 karatlk, yani saf altna dntrdn dnyor. alma mikroorganizmalarn ilgin yeteneklerini gstermesi bakmndan gzel bir rnek olsa da bu modern simya, altn retimi iin imdilik ekonomik bir seenek deil.

avadaki karbon dioksiti kullanarak petrol elde edilebilir mi? Kk bir ngiliz irketi bunun mmkn olduunu gsterdi. Getiimiz gnlerde sonucu aklanan bir aratrmaya gre, bilim insanlar havadaki karbon dioksiti su buharndan ayrtrlan hidrojenle birletirerek dorudan yakt deposuna doldurulabilecek hale getirmeyi baard. Bu teknoloji bir gn verimli hale gelirse hem petrol sknts hem de atmosferdeki artan CO2 sorununa are olabilir.

Obez ve Neeli
ir dirhem et bin ayp rter, demiler. Eskiden kilolu olmann gzellik ve salk gstergesi olduu dnlrm. Gzellik greli bir kavram olduundan bu konuda bir ey sylemek zor. Ama ar kilolu olmann salkl olmad artk iyi biliniyor. Ar kilo zellikle kalp ve damar hastalklarna, yksek tansiyona ve diyabet gibi fiziksel sorunlara yol ayor. Obezitenin depresyona da yol atn gsteren almalar var. Genler zerinde yaplan gncel bir aratrmaysa, beklenenin tersine obeziteyle depresyon arasnda tersine bir iliki olduunu gsteriyor.

Bilim ve Teknik Aralk 2012

Kanadadaki McMaster niversitesinde aratrmay yrten David Meyre, obeziteyle ilikili bir gen mutasyonunun depresyonla ilikisi olduunu bulduklarn, bunun ayn zamanda depresyonun genlerle ilikili olduunu gsteren ilk alma olduunu belirtiyor. FTO ad verilen genin obezite ve vcudun ya kitlesiyle ilikisi 2007 ylnda kefedilmiti. Aratrmaclar alma srasnda artc biimde sz konusu genin depresyon riskini % 8 kadar azalttn bulmu. Hatta genomunda bu mutant genden iki kopya bulunanlarn, depresyon riskinin bir o kadar daha yani toplam % 16 kadar azaldn grmler. Bu sonular, halk arasnda yaygn olan kilolu insanlar neelidir dncesini dorular nitelikte. Gnmzde toplumsal bask genlerde yazl olan bilgiye galip geldiinden, obez insanlarda depresyon grlme skl artm durumda. Gemi-

te, kilolu olmann bir zenginlik gstergesi olduu zamanlarda, kilolu insanlar muhtemelen daha neeliydi.

Klozet Otura
yle balk olur mu? demeden nce okumalsnz. Alafranga tuvalet otura genellikle evlerimizdeki en kirli eyalardan biri olarak anlr. Oysa bilim insanlar ona byk hakszlk ettiimizi ortaya kard. Evimizde ok daha kirli eyalar var, stelik hi de beklemediimiz yerlerde. ABDdeki Arizona niversitesinden mikrobiyoloji profesr Dr. Chuck Gerba, hastalklarn nasl yayld konusunda alan bir bilim insan. almalar ev ortamndaki eyalarn hangi bakterileri ne

miktarda ierdiini de kapsyor. Genellikle de yaygn olarak bulunan ve hastala neden olabilen E.coli ve staphylococcus aureus zerine alyor. Bu bakteriler dkda da bulunuyor. Gerba, evlerdeki klozet oturaklarnda cm2 bana ortalama 8 bakteri bulunduunu ve mikroorganizmalar bakmndan ele alndnda bunlarn bulunabilecek en temiz eyalar olduunu belirtiyor. Peki evlerimizdeki en kirli eyalar nerede dersiniz? artc gelecek belki ama bu eyalar mutfaklarmzda. rnein bir kesme tahtasnda, klozet oturanda olduundan 200 kat fazla dkda bulunan bakteri bulunuyor. Bunun nedenini anlamak zor deil. Klozet kapa evdeki en kirli eya olarak grldnden sk sk temizleniyor. Oysa bir kesme tahtas ok daha seyrek ykanyor ve girintili yzeylerinde biriken besin artklar onlarla beslenen bakteriler iin ideal bir yuva oluturuyor. Bu bakterilerin eyalarn zerinde bulunmas mutlaka dkyla temas ettikleri anlamna gelmiyor. Et ve et rnleri, hatta sebzelerdeki gbre artklar da bu bakterilerin bulamasna neden olabiliyor. Kesme tahtasndan daha kirli eyalar da var. Ortalama bir bulak bezi klozet oturandan 20.000, bulak sngeri ise 200.000 kat daha kirli. Farkl lkelerden toplanan rnekler bulak sngerinin bu konuda hemen hemen her zaman bir numara olduunu gsteriyor. Dr. Gerbann aratrmalarna gre Avustralya ve Kanada en hijyenik koullara sahip lkeler. Hindistan ve Malezya ise son srada geliyor. E.coli indikatr bir bakteri. Yani yksek dzeyde hastalk yapc olmasa da dknn bulatnn bir gstergesi. Onun bulunduu ortamlarda ok daha tehlikeli olan salmonella ve igella bakterileri de bulunabiliyor. u noktada sebzeleri klozet oturanda doramak kesme tahtas kullanmaktan daha gvenli grnyor. Ama ne olur ne olmaz, biz yine de tavsiye etmiyoruz.

thinkstock

thinkstock

Haberler

Kestirme Bilimi
Gnlk yaamn koturmacasnda gn ortasnda ksa da olsa kestirmek oumuz iin ancak bir hayal olabilir. Oysa aratrmalar gn ortasndaki ksa bir kestirmenin zihni ve bedeni tazeleyerek bizi ok daha yaratc ve retken yaptn gsteriyor. yle ki bunun bilincinde olan baz iletmeler alanlarn gn ortasnda ksa bir ekerleme yapmaya tevik bile ediyor. ocuklarn uyku konusundaki zaafn hepimiz biliriz. Yeterince uyumadklarnda, le uykusunu atladklarnda gnn geri kalannda ok huysuz olurlar. Aratrmalar, gndz uykusu ihtiyacnn beyin geliimi belli bir olgunlua ulatnda azaldn ya da tamamen kesildiini gsteriyor. Yetikinler beyin geliimlerini tamamlam olsalar da eitli nedenlerle gn iinde ksa uykulara ihtiya duyabiliyor. En nemli nedenlerden birinin insanlarn ounun geceleri yeterince uyumamas olduu dnlyor. Aratrmalara gre alan insanlarn nemli bir blm gnde 6 saatten az uyuyor. Gnlk uyku gereksinimi gece karlanmadnda bedenimiz gn iinde bunu telafi etmeye alyor. Beslenme eksiklii gn iindeki uyku gereksiniminin bir baka nedeni. zellikle le nnde yeterince protein ve lif iermeyen ama yksek miktarda karbonhidrat ieren yiyeceklerle beslenenler, leden sonra dk kan ekeri nedeniyle uykuya gereksinim duyuyor. Belki de tm bunlardan da nemlisi, vcudumuzun bu ekilde programlanm olmas. Beynimiz, vcudumuzun gnlk etkinliini dzenliyor. Buna biyolojik saat deniyor. Bilim insanlar gn iinde kestirmenin de bu doal ritmin bir paras olduunu dnyor. Bilim insanlar bunun bize atalarmzdan miras kaldn dnyor. nk ilkel insann hayatta kalabilmesi, gn iinde uyank ve dikkatli olmasna balyd. Byk olaslkla gn iindeki kestirmeler onlarn bu performans korumasn salyordu.
8

thinkstock

Artk eskiden olduu gibi lm kalm meselesi olmasa da, gn iinde yapacamz bir kestirme gnn geri kalann daha iyi geirmemizi salyor. ABDdeki Berkeley niversitesinde yaplan bir aratrmaya gre, zellikle ocuklarda ve genlerde lenleri bir saatlik uykunun ardndan renme kapasitesi belirgin bir biimde artyor. ster masa banda bir rapor yazalm, ister bir ua uuralm, ksa bir uyku o ii daha iyi yapmamz salyor. NASAnn pilotlar zerinde yapt bir aratrmaya gre uzun uularda uu srasnda pilotlarn yapt ortalama 26 dakikalk bir kestirme (elbette uyank bir yardmc pilot eliinde) performanslarn % 34, dikkat dzeylerini % 54 artryor. Yine iyerinde yaplan 10-15 dakikalk bir kestirme alanlarn performansn ve yaratcln nemli lde artryor. Bunun bilincinde olan irketler, rnein Apple ve Google alanlarnn iyerinde kestirmesine izin vermek bir yana, bunu tevik edecek dzenlemeler yapyor. Ksa bir uykunun kafeinli ieceklere gre ok daha etkili olmasna karn oumuz

Apple ya da Googleda almadmzdan uyku ihtiyacmz kahve ya da ay ierek, kafeinle bastrmaya alyoruz. Lifehacher adl internet sitesinde, mkemmel bir kestirmenin nasl yaplacana ilikin bilgiler yer alyor. Bunlarn bilimsellii tartlabilir, ancak eitli aratrmalarla tutarl neriler. Buna gre kestirme ksa olmal. 20 dakikadan uzun srerse derin uykuya gemeniz sz konusu. Bu durumda uyandktan sonra kendinize gelmeniz ok daha zor olacaktr. Ama eer iyeriniz buna izin veriyorsa 90 dakikaya varan srelerle uyumak da gnn ilerleyen saatlerindeki veriminizi artracaktr. Kafein alm uykuya dalmanz zorlatracaktr. Ama kahve ve kestirme koordinasyonunu iyi ayarlayarak baarl bir sonuca ulamak mmkn grnyor. ngilteredeki Loughborough niversitesinde yaplan bir aratrmaya gre bir fincan kahve iildikten hemen sonra yaplan 15 dakikalk bir kestirme en etkili yntem. Kahvedeki kafeinin kanda yeterli dzeye ulamasyla birlikte uyanrsanz, bu bileim sayesinde gnn geri kalann uyank ve zinde geirirsiniz.

Bilim ve Teknik Aralk 2012

Ar Metal Atklarna zm ODTl rencilerden

r metaller, sanayinin birok alannda atk madde olarak ortaya kan, bu nedenle doaya bol miktarda salnan yksek dzeyde zehirli ve kanserojen maddeler. Sanayi at olarak doaya ok miktarda salnmakta olan bu maddelerin doal yolla znmesi mmkn deil. Orta Dou Teknik niversitesi Biyoenformatik Blm yksek lisans rencisi Beliz Bediz ve Biyoloji Blm rencisi Yunus Can Esmerolu bu maddelerin etkisiz hale getirilmesine ynelik bir yntem gelitirdi. Biyoteknoloji tabanl yntem ile zehirli ar metaller, endospor halindeki (bakterinin zor koullar altnda metabolizmasn en dk halde altrarak ortamn d etkilerinden korunmak iin ald hal) mikroorganizmalarda hapsedilerek sresiz olarak etkisizletirilebiliyor. Bylelikle, gnmzn en

nemli sorunlarndan biri olan ar metal kirlilii sorununa genetik mhendislii bak asyla yeniliki, kalc, srdrlebilir ve evre dostu bir zm sunuluyor. Bu yntem ile ar metalce kirlenmi alanlarn endosporlarla temizlenerek bu zehirli maddelerin evre ve insan saln olumsuz ynde etkilemesinin de nne geilecei dnlyor. TSADn gen giriimcileri tevik etmek amacyla yrtt Bu Genlikte Var yarmasnda en iyi i fikri seilerek birincilik dl alan bu proje, ar metal atk reten fabrikalara ve atk denetimi yapan merkezlere yeni, teknolojik ve dk maliyetli bir yntem sunuyor. Bu yntem ayrca biyolojik artma alannda da yeni teknolojilerin gelimesinde zendirici olacak.

Aratrmada kullanlan denekler dardan hi yardm almadan, belli aralklarla gz hareketleri yapmak zere eitildi. Denekler kendilerine hibir ipucu verilmedii halde zaman hassas olarak tutmada dikkat ekici derecede baarlyd. Aratrmada, beynin lateral intraparietal (yan duvarii) blgesinin kk bir blmnn gz hareketleri srasnda etkinletii ve etkinliin her hareketten sonra giderek azald gzlendi. Etkinliin iddetinin ve azalma eklinin tekrarlayan dnglerde ayn olmas, bu sinir hcrelerinde bir tr zamanlayc olduunu gsteriyor.

Beyindeki Saat

innesota niversitesi Manyetik Rezonans Aratrma Merkezindeki aratrmaclar, ilevleri zaman lmek olan kk bir grup sinir hcresi kefetti.

thinkstock

Beynin incelenen blgesi, grmeyle ilgili bir blge olduundan aratrmaclar almada gz hareketlerinden yararlanm. Uzmanlar beynimizde zaman tutan, merkezi bir blge olmadn, bunun yerine zamanlamayla ilgili farkl ilevlerden sorumlu farkl blgelerin bulunduunu belirtiyor. Bu arada belirtelim, aratrmada kullanlan denekler maymun. Genelde hayvanlar zerinde yaplan deneylere dergimizde yer vermemeye alyoruz. Ama bu deneyde zarar grmediklerini dndmz iin aktarmakta saknca grmyoruz.
9

Haberler

Donmu Gllerde Yaam

ida Gl, Antarktikada bulunan donmu gllerden biri. Ama bu gl sanki yeryzne ait deil. Glde oksijen yok, suyu asitli ve yeryzndeki tm sular iinde, bilinen en yksek azot oksit dzeyine sahip. Gln neredeyse tamam donmu olduu halde buzlarn arasnda denizden yaklak 6 kat daha tuzlu bir su dolayor. Glde bulunan farkl kimyasal bileiklerin, tuzlu suyla tepkimeye giren demir bakmndan zengin tortul katmanlar sayesinde olutuu tahmin ediliyor. Azot oksit ve hidrojen de yksek olaslkla bu tepkimelerle olumu. ABDdeki Illinois niversitesinden Peter Dorann ekibi 2005 ile 2010 yllar arasnda gln yaklak 27 metre derinlikteki eitli blgelerinden rnekler toplad. Yaklak 2800 yldr Dnyann geri kalanndan yaltlm olduu dnlen bu derinlikten rnek almalarnn amac, donmu gln altlarndaki tuzlu suyun iinde yayor olabilecek canllar incelemekti. Nitekim bu ortamda daha nce bilinmeyen bakteri trleri buldular.

Asitli suyun kayalarla tepkimesi sonucu ortaya kan hidrojen, tuzlu suda yaamn srdren bakteriler iin ksmen de olsa enerji kayna olabilir. -13 Clik scaklkta yaamn srdren bu canllarn metabolizma hzlar ok dk olduundan enerji gereksinimleri de ok dk olmal. Antarktikadaki donmu gllerin bilim insanlarnn dikkatini ekmesinin nedeni, bu gllerdeki ortamn Marstaki ya da Gne Sisteminin dlarndaki byk uydulardaki koullara benziyor oluu. Mars, gnmzde kuru ve souk bir gezegen gibi grnse de yzeyinin nemli bir blm gemite suyla kaplyd. Bu su yeraltna ekilmeden nce bunun gibi gllerde donmu olabilir. Baz mikroorganizmalar da yaamlarn yeraltndaki buzlu gllerde srdryor olabilir. Jpiterin uydusu Europa ve benzer zelliklere sahip dier uydularda, kaln buz kabuun altnda kilometrelerce derinlikte su bulunduu dnlyor. Bu gkcisimlerindeki koullar da byk olaslkla Antarktikann gllerindekinden pek farkl deil. imdilik bu gkcisimlerinde benzer aratrmalar yrtlmesi ok zor. O nedenle aratrmaclar onlarn yeryzndeki benzerleri zerinde alyor.

Benzer almalar blgedeki dier gllerde de yaplyor. Getiimiz yl Rus aratrmaclar Vostok Glnn 4 kmlik buz rtsnn altna ulat ama henz yaam izlerine rastlamad. Bir ngiliz aratrma ekibiyse Elssworth Glnn zerindeki 3 km kalnlndaki buzun altnda neler olduunu kefetmek zere getiimiz ay yola kt. Bu gllerin altnda yaamn izlerine rastlanmas ok daha ilgin olacak, nk bu derinlikteki blgeler milyonlarca yldr gezegenin geri kalanndan yaltlm durumda.

10

Bilim ve Teknik Aralk 2012

Gktrk-2 Uzaya Frlatlyor

BTAK ve TUSA mhendislerinin yerli kaynaklarla gelitirdii Gktrk-2 uydusu, uzaya frlatlmaya hazr. Uzay yolculuuna inden balayacak olan uydu, getiimiz ay trenle bu lkeye uurland. lk adm 2007 ylnn Mays aynda atlan Gktrk-2 Projesi, TBTAK VE TUSA mhendislerinin be buuk yllk almalar sonucunda baaryla tamamland. Yer gzlem amacyla retilen ve RASATn ardndan milli kaynaklarla gelitirilen ikinci gzlem uydusu olan Gktrk-2, 15-25 Aralk tarihleri arasnda inin Gobi lndeki Jiquan Uzay ssnden uzaya frlatlacak. Grntleme znrl 2,5 metre olan Gktrk-2, Trkiye ve civarndan ald grntleri annda Trkiyeye indirebilecek. Yerden 700 kilometre ykseklikte yrngeye girecek olan 450 kilogramlk uydu, Dnyann herhangi bir noktasndan da grnt alabilecek. Uydu 93 dakikada bir Dnyann evresinde bir tur atacak. Her turda kuzey ve gney kutbundan bir kez geecek.

Nanokas
arbon atomlarndan oluan nano (10-9 m) genilikteki karbon nanotpler, gnmzde birok kullanm alan buluyor. Teknoloji rn bu ok kk malzemeden, su filtrelerinden uak paralarnn retimine kadar birok alanda yararlanlyor. Bilim insanlar karbon nanotpleri kullanarak imdi de normal kastan ok daha gl ve dayankl yapay kas lifleri retti. Sz konusu alma

ABD, Avustralya, in, Gney Kore, Kanada ve Brezilyadaki bilim insanlarnn ortak almas. Aratrmaclar kas liflerini yaparken, pamuk bir diki ipliinde olduu gibi karbon nanotpleri bkerek sarm. Tplerin iindeki boluklar da parafin ieren bir karmla doldurmular. Yapay kas lifleri hafife stldnda parafin genileyerek nanotplerin de genilemesine ve ksalmasna yol ayor. Lifler souduunda yeniden eski byklklerine dnyor. Kaslarn ekme kuvveti de ok yksek. Yapay kas, ayn byklkte ortalama bir insan kasna gre 200 kat kuvvetle ekebiliyor. Isnma ve souma sreci yapay kaslarn ok yava alaca izlenimini verebilir. Oysa bu yapay kas lifleri yalnzca 25 milisaniyede (saniyenin binde biri) ksalp tekrar uzayabiliyor. Bu da onlarn eitli tbbi aygtlar, robotlar ya da kk motor gibi hareketli paralar olan aygtlarda kullanlabileceini dndryor. imdilik bu liflerin vcuttaki kaslarn yerini almas mmkn grnmyor. Isya duyarl yapay kas liflerinin nndeki en nemli engel bulunduklar ortamdaki snn hassas biimde kontrol edilmesi gerekmesi. Bu da onlarn kullanm alann kstlayacaktr. Bunu gz nnde bulunduran aratrma ekibi imdi s yerine kimyasal etkilerle ksalp uzayabilen yapay kas lifleri yapmak iin urayor.

11

Brtein Ege
Hacettepe niversitesi Semantik Web Doktora rencisi

Biliim dnyasnn stnde kara bulutlar m dolayor?

Bulut Biliim
Bulut biliim, biliim dnyasnda son yllarda adndan en ok sz ettiren, yeniliki ama ayn zamanda bir o kadar da tartmal kavramlardan biri. Son yllarda kullanm zellikle bat lkelerinde srekli artan bulut biliimin, kullanc firmalar asndan teknolojik altyap maliyetini hayli drd ve kiisel kullanclar asndan da byk bir konfor getirdii iddia ediliyor. Fakat bulut biliim birok teknolojik, ticari ve hukuksal soruyu da beraberinde getiriyor: Bilgisayarlarn kapasitesinin ve performansnn bu derece artt ve kullanlan yazlmlarn son derece ucuzlad gnmzde zellikle kk ve orta lekli firmalar asndan bulut biliime gerekten ihtiya var m? Bir bulut biliim sisteminde fiziksel olarak saklanmas gereken veriler saklanmak zere ilk nce Dnyann hangi blgelerine doru seyahate kyor? Dnya seyahatine kan bu verilerin ifrelenmesi ve yedeklenmesi gerekten doru bir ekilde ve zamannda yaplyor mu? Bulut sistemini ileten firmann bir gn iflas bayran ekmesi mteri iin ne anlama geliyor? Her eyden nce bulutta zenle sakladnz bu verilere dolaysyla firma srlarna veya kiisel srlarnza sizden baka kimsenin ulamadndan nasl emin oluyorsunuz? Gelin, imdi hava iyice bulutlanmadan nce devlerin bulutlarla dansna bir gz atalm.

thinkstock

12

>>>

Bilim ve Teknik Aralk 2012

Tarihe
Bulut biliim fikri 2000li yllarn balarnda Amerikan biliim devi Amazon tarafndan gelitirildi. Dotcom balonunun patlamasndan sonra sunucu sistemlerinin kapasitesinin byk blm boa kan Amazon, o dnemde sunucu kapasitesinin sadece % 10nunu kullanmaktadr. Bu durum Amazona geriye kalan sunucu kapasitesini baka firmalara pazarlama fikri verir. Ksa bir sre iinde sahip olduu biliim altyapsn ve sunucularnn mimarisini bu dorultuda deitiren Amazon, ayn zamanda ilk bulut biliim sistemi olan Amazon Web Hizmetlerini (Amazon Web Services) 2006 ylnda hayata geirerek dnya piyasalarnn hizmetine sunar. Amazonun hayata geirdii bu ilk bulut sistemini gren Google, Yahoo, Microsoft, Apple ve Facebook gibi dier biliim devleri de pastadan pay kapmak iin kollarn svar ve ilerleyen yllarda bu alandaki ilk admlarn atarak birbiri ardna kendi bulut biliim sistemlerini devreye sokmaya balar.

Bulut biliimde hizmet modelleri

Amerikan Ulusal Standartlar ve Teknoloji Enstits (National Institute of Standards and Technology, ksaca NIST) tarafndan 2009 ylnda yaplan tanmlamaya gre bulut biliim salayclar bulut hizmetlerini farkl modele gre sunar: Altyap Hizmeti (Infrastructure as a service, ksaca IaaS): Bu en temel bulut hizmet modelinde bulut biliim salayclar, bilgisayarlarn ve baka donanm kaynaklarn fiziksel veya sanal makineler olarak istemcinin kullanmna sunar. Bu hizmet modeline rnek olarak Amazon CloudFormation, Amazon Elastic Computer Cloud (EC2), Windows Azure Virtual Machines ve Google Compute Engine verilebilir. Platform Hizmeti (Platform as a service, ksaca PaaS): Bu hizmet modeli eitli yazlm platformlarna herhangi bir lisans creti demeden uygulama gelitirmek isteyenler, yani web programclar iin idealdir. Talep edilen herhangi bir yazlm platformunu (veri taban, web sunucusu, yazlm gelitirme arac vb.) platform hizmeti kapsamnda mteriye sunan bulut biliim salayc, gerektiinde bu platformun ilem kapasitesinin artrlmas ve drlmesinden de sorumludur. Bylece bu hizmeti kullanan uygulama gelitiriciler, kullandklar yazlm zlmleri iin herhangi bir lisans creti demelerine, donanm ve yazlm katmanlarn ynetmelerine gerek kalmadan kendi uygulamalarn gelitirebilir ve altrabilir. PaaS hizmet modeline rnek olarak Amazon Elastic Beanstalk, Mendix, Google App Engine, Windows Azure Compute ve OrangeScape verilebilir. Yazlm Hizmeti (Software as a service, ksaca SaaS): Bu modelde kullanclar, bulut biliim salaycsnn kendilerine sunduu uygulama yazlmlarn kullanr. Kullancnn, bulut salaycsnn sunduu uygulamalar kendi bilgisayarna yklemesine gerek yoktur, bu nedenle uygulamann almasndan ilemlere kadar her ey bulut tarafndan gerekletirilir. rnekler: Google Apps ve Microsoft Office 365.

Bulut sisteminin avantajlar

Bulut biliim sistemlerinin zellikle yksek ilem kapasitesine ihtiya duyan, fakat bu tipte bilgi teknolojisi altyaplarn finanse edecek gc olmayan, kk ve orta byklkteki firmalar (KOB) iin faydal olaca dnlyor. Buradaki sihirli cmle: Kullandn kadar de. Buna gre bulut sistemini kullanan bir firma bulut sisteminden faydaland lde kendi yazlm ve donanm sistemlerine o kadar az yatrm yapmak zorunda kalyor ve bulut salaycsna sadece kulland kadar dyor. Yani bulut biliim sistemleri ncelikle kullanc firmalarn iletme maliyetini drmesi asndan n plana kyor. Sistemin beraberinde getirdii bu esnekliin zellikle i younluu dnemsel olarak artan ve azalan firmalar iin byk ekonomik faydalar getirebilecei ak, nk artan talepler karsnda sistemin kapasitesinin bulut salayc tarafndan otomatik olarak artrlp, yine gerektiinde otomatik olarak drlmesi mteri asndan ok byk bir avantaj. Bu durum srecin bakm, gvenlik vb. gibi dier ynleri iin de geerli, nk bulut salayc tm sistemin bakmn, yedeklenmesini ve gvenliini sizin iin srekli olarak salamakla ykml. Bulut biliim sistemleri btn bu ynleriyle zellikle KOBler iin usuz bucaksz siber uzayda bir can simidi gibi grnyor. Fakat tahmin edeceiniz gibi, her sistemin olduu gibi bulut biliim sisteminin de dezavantajlar var. imdi bunlara bir gz atalm.

Bulut biliim nedir?

Bulut biliim (cloud computing) corafi olarak belirli bir konumda veya dank bir ekilde bulunan bir biliim teknolojisi altyapsnn (donanm, yazlm, veri depolama, uygulama, hizmet, gvenlik vb.), yerel alar veya internet gibi genel alar zerinden kullancya sunulmasdr. Yani bulut sistemini kullanacak bir kiinin, prensip olarak sadece bu hizmeti salayan yerel aa veya internete balanmasn salayacak gte bir donanma (akll cep telefonu, tablet bilgisayar, dizst veya masast bilgisayar vb.) ihtiyac vardr. Geri kalan her ey yani arka plandaki hesaplamalar, verilerin depolanmas, uygulamalarn gelitirilmesi veya altrlmas, gvenlik hizmetleri vb., binlerce hatta on binlerce kilometre uzaklktaki bir sunucu bulutu iinde gerekleir. Bu adan bakldnda bulut biliim bir rn deil, bir hizmettir.

Bulut biliim sistemlerinde gvenlik ve endieler

Bulut biliimde gvenlik endiesine neden olan belli bal sebepler yle sralanabilir: Verilerin mteriden bulut biliim sistemine tanrken veya bulut sisteminde depolandktan sonra nc ahslarn eline gemesi yani okunmas olasl (doru zamanda, doru yntemlerle ifrelenmi olsalar bile veriler gerekten korunamayabilir)
13

Bulut Biliim

Bulut sisteminde depolanan verilerin -bunlar mterinin kendisi tarafndan ifrelenmi olsalar bile- bulut salayc tarafndan okunmas ve incelenmesi olasl Buluttaki verilerin, bulut salaycsnn kanunen ykml olduu resmi makamlar tarafndan talep edilmesi ve incelenmesi olasl Bulut salaycya olan teknolojik bamlln her geen gn ister istemez artmas Bulut sisteminin siber saldr, periyodik bakm, doal afet, elektrik kesintisi gibi sebeplerle ksa sreli de olsa eriilemez olmas ve bunun mteri asndan byk ekonomik kayplara yol ama olasl Verilerin fiziksel olarak bulut salaycnn hangi lkedeki sunucularnda, hangi artlar altnda saklandnn, dzenli olarak yedeklerinin alnp alnmadnn gerekten bilinememesi ve bunun mteri tarafndan kontrolnn pratikte neredeyse imknsz olmas zinsiz kopyalama gibi su tekil eden durumlarda, yabanc bir lkedeki bulut sisteminde yer alan verilerin hangi lkenin makamlar tarafndan incelenmesi gerektii konusunda uluslararas hukuksal belirsizliklerin olmas Bir bulut biliim sisteminde bulunan verilerin baka bir bulut sistemine aktarlma srecinin tam anlamyla tanmlanmam ve bu konuda dnya apnda geerli, ak standartlarn oluturulamam olmas Bulut salaycnn iflas etmesi durumunda bulutta saklanan verilerin gelecei konusunda hukuken ortak bir gr olmamas Facebook, Google gibi bulut salayclarn bulut sistemlerini kurmak iin -sistemlerin daha az enerjiyle daha kolay bir ekilde soutulabilmesi iin- Grnland, zlanda, sve ve Finlandiya gibi yar-arktik blgeleri semesi, fakat bunun da saklanan verilerin doal afetlere kurban gitme ihtimalini ykseltmesi
14

Grld gibi en temel bir deerlendirme bile bulut biliimin eksilerinin, artlarndan daha ok olduunu gsteriyor. Sonu olarak, mutlaka bir bulut biliim sistemi kullanmak isteyen bir firmann kullanaca sistemi seerken yapaca en ufak bir dikkatsizlik, ataca yanl bir adm o firmann en deerli sermayesi olan bilginin kolaylkla bakalarnn eline gemesine veya bir teknik aksilik sonucu pe gitmesine neden olabilir. Bu konu Avrupa Birlii yetkililerini de uzun sreden beri dndryor olmal ki, zellikle son zamanlarda AB tarafndan bu konuda yaplan uyarlarn ard arkas gelmiyor.

ektii dier noktalar ise bulut sistemlerine yklenen verilerin kaybolmas veya alnmas durumunda bunun ekonomik ve hukuksal sonularnn ne olaca.

Steve Wozniak: nmzdeki yllar byk problemler getirecek

Steve Jobs ile birlikte Applen kurucularndan olan Steve Wozniak da bulut sistemine ok pozitif yaklamayan bir isim. Wozniak, bir kiinin veya firmann elinde bulunan btn bilgileri bulut biliim sistemi ad altnda internete yklemesinin bu bilgileri bile bile elinden karmas anlamna geldiini belirterek, bunun nmzdeki be yl iinde ok byk problemlere yol aacan iddia ediyor.

ABnin bulut biliime bak as

Bu kapsamda AB komiserlerinden Neelie Kroes ve baz Alman yetkililer tarafndan son zamanlarda yaplan aklamalarda bulut biliimde hkm sren hukuki belirsizliklere dikkat ekiliyor ve Avrupa firmalarna ABD de dhil olmak zere yabanc kkenli firmalara ait bulut biliim sistemlerini kullanmamalar tavsiye ediliyor. Almanyann Schleswig-Holstein eyaletinin bilgi koruma yetkilisi Thilo Weichert ise bir adm daha ileri giderek, en azndan ABDde Vatanseverlik Yasas (Patriot Act) olarak adlandrlan yasa geerli olduu srece, Alman resmi makamlarnn Amazon, Microsoft, Google gibi Amerikal bulut salayclarna ait sistemleri -hatta sz konusu firmalarn sunucular AB snrlar iinde olsa bile- kullanmasnn yasak olduunu belirtiyor. (ABD kongresi tarafndan 11 Eyll saldrlarndan hemen sonra 25 Ekim 2001de uluslararas terr ile mcadele kapsamnda karlan Vatanseverlik Yasasna gre, merkezi ABDde bulunan firmalar ellerinde tuttuklar her trl bilgiyi -hatta bu veriler baka bir lke snrlar iinde tutulan sunucularda bile olsa- herhangi bir mahkeme kararna ihtiya olmakszn FBI ve CIA yetkilileriyle paylamak zorunda. Bu durum dnya apndaki bulut biliim sistemlerinin yaklak % 90nn salayan Google, Microsoft, Amazon gibi ABD merkezli biliim devleri tarafndan da yakn bir zaman nce doruland.) AB yetkililerinin zellikle dikkat

Kiisel kullanclar asndan riskler

Facebook gibi kiisel ve sosyal bilgileri saklayan bulut biliim sistemleri bireyler asndan da baz tehlikeler barndryor. Bunun en nemli nedenlerinden biri, bu hizmetlerin cretsiz verilmesi karlnda kiisel alkanlklarnn, sosyal iletiimlerinin bu hizmet salayclar tarafndan incelenmesine izin veren kullanclarn, elde edilen sonular ve bu sonularn gerekten kimler tarafndan ve nasl deerlendirildii hakknda tam anlamyla bilgilendirilmemesi.

2011deki be byk bulut arzas

ok eskilere deil, sadece yakn gemie bakmak bile bulut sistemlerinin gvenliine dair nemli ipular veriyor: Amazonun Virginia eyaletindeki bulut biliim tesislerinde, alarn gncellenmesi srasnda ynlendiricilerde meydana gelen bir hata sonucu, baz internet hizmetleri ile bilgi ilem merkezindeki ok sayda veri tabannn saatlerce devre d kalmas ve bunun sonucunda veri tabanlarndaki verilerden byk bir blmnn geri dnsz olarak kaybolmas (Nisan 2011)

<<<
Googlea ait bulut sistemlerinden App Enginenin, web uygulamalarnn bulunduu katmandaki (Platform hizmeti, PaaS) bir hatadan dolay saatlerce devre d kalmas (Temmuz 2011) rlandann bakenti Dublindeki Amazona ait bulut sistemine yldrm dmesinden sonra elektriklerin kesilmesi ve bunun sonucunda birok sistemin iki saat boyunca devre d kalmas (tm sistemin devreye alnmasnn ok daha uzun srd iddialar arasnda) (Austos 2011) rlandann bakenti Dublindeki Amazon tesislerine den yldrmn Microsoftun BPOS hizmetlerini de etkilemesiyle birok Microsoft abonesinin sz konusu hizmete yaklak iki gn boyunca eriememesi (Austos 2011) Sistemlerde oluan bir hatadan dolay Avrupa, Orta Dou ve Afrikadaki BlackBerry kullanclarnn saatler boyunca e-posta, internet ve Messenger hizmetlerine ulaamamas. Her ne kadar sistemdeki arza hzl bir ekilde giderilmi olsa da, biriken mesajlardan dolay tm sistemin tam anlamyla toparlanmasnn gnler ald biliniyor (Ekim 2011).

Bilim ve Teknik Aralk 2012

Sunucular

Uygulama katman
Dizst bilgisayarlar Sistem takibi Masast bilgisayarlar

erik

birlikleri

Yazlm gelitirme katman

letiim

Parasal durum

izim: Rabia Alabay

Kimlik Nesnelerin depolanmas

letim zaman

lem kuyruu

Veri taban

Teknik altyap
Hesaplamalar Cep telefonlar nternet/Yerel A Tablet bilgisayarlar

Bellek

Bulut Biliim

Bulut sistemlerde bilgisayar korsanlar cirit atyor

Almanyann Bochum kentindeki Ruhr niversitesinden geen yln Ekim aynda yaplan aklamaya gre, niversite aratrmaclar XML ile programlanm elektronik imzalar yine programlama yoluyla deitirerek Amazon Online-Shop zerinden yine Amazona ait bir bulut biliim sisteme szmay ve rastgele setikleri mteri kaytlarn diledikleri gibi gncellemeyi, hatta sz konusu kaytlar silmeyi baard. niversitenin A ve Bilgi Gvenlii krss yeleri Jrg Schwenk ve Juraj Somorovsky tarafndan yaplan aklamaya gre, sz konusu gvenlik aklarn Amazona bildirmelerinden ksa bir sre sonra Amazon bu aklar kapad.

di kullanm ihtiyalarndan dolay ortaya kt da ayr bir gerek. Nitekim bu, biliim devleri asndan gerekten isabetli bir karar, nk bylece hem kendilerine ait tm bilgileri yine kendi kontrolleri altnda tek elde topluyor hem bilgi ilem ve analiz maliyetlerini dryor hem de sz konusu sistemdeki kapasite fazlasn kiraya vererek kullandklar sistemlerin parasn byk lde karyorlar. Sonu olarak, dnya genelinde retilen donanmlarn kapasite ve performansnn bu kadar artt, gerek donanm gerekse yazlm fiyatlarnn olabilecek en makul seviyelere dt, internetin dnyann hemen hemen her kesine ulap zaten bulutun ta kendisini oluturmaya balad bu gnlerde, kresel bulut biliim sistemlerini kullanmann zellikle KOBler asndan gerekten ne kadar anlaml olduunu zaman gsterecek.

Sonu
Her sistem gibi bulut biliim sistemlerinin de kusursuz olmad grlyor. Dnya biliim devlerinin birbiri ardna kendi bulut sistemlerini kurduu ve bunlar hem kendilerinin kulland hem de kresel apta, zellikle de kk ve orta byklkteki iletmelere pazarlamaya alt bugnlerde, son karar yine kullanclar verecek. Bulut biliim sistemlerinin biraz da biliim devlerinin kenKaynaklar Heidrich, J., Datenschutz in der Wolke, Der Spiegel, Eyll 2011. Hinz, M., Die fnf grssten Cloud-Pannen 2011, Grnderszene, Ocak 2012. Bken, A., Patriot Act und Cloud Computing, iX Magazin fr Professionelle Informationstechnik, Ocak 2012. AFP, Apple Co-Grnder Wozniak sieht Datenwolke sehr kritisch, http://www.afp.com/de/ node/384453, 06 Austos 2012. Futurezone, Sicherheitslcke in Amazons Cloud entdeckt, http://futurezone.at/produkte/5620sicherheitsluecke-in-amazons-cloud-entdeckt.php, 25 Ekim 2011. Der Spiegel Online, EU fordert Regeln fr die Cloud, http://www.spiegel.de/netzwelt/netzpolitik/eu-willeinheitliche-regeln-fuer-die-datenwolke-a-843399. html, 09 Temmuz 2012. Golem, Europaeische Cloud-Daten nicht vor US-Zugriff sicher, http://www.golem.de/1110/87232.html, 21.10.2011.

15

Tekno - Yaam

Osman Topa

Boyutlu Yazcda Yeni Bir standart

Masast boyutlu yazclarda standartlar ykseliyor. Replicator 2 modeli 100 mikron (yaklak fotokopi kd kalnl) hassasiyette, 6717 cm3 byklkte rnler karabiliyor. Prototip reticileri, mhendisler, mucitler ve ciddi amatrler iin ulalabilir bir rn olan Replicator 2, ham madde olarak biyoplastik kullanyor ve farkl ton (mat ve parlak) ve renk seenekleri sunuyor.

Memoto: Hayatnzn Seyir Defteri

renen Termostat
ok farknda olmasak da baz konularda hayatmz aslnda baz rutinlerden oluuyor. Bu fikirden yola karak tasarlanan Nest termostat evinizi ne zaman ne kadar sttnz takip ediyor ve rutinlerinizi reniyor. Bu sayede siz termostat ayarlarn deitirmeseniz bile, o sizin yerinize evinizi sizin en ok rahat ettiiniz sda tutuyor. Bu sayede % 20ye varan enerji tasarrufu salayabiliyorsunuz. Ayrca Nestin ayarlarna akll telefonunuzdan ve internetten ulaabiliyorsunuz. Bu sayede eve gelmeden nce evinizin scakln ayarlayabiliyorsunuz.
www.nest.com

Ortaya kan rn hareketli paralar ierse bile yeterince salam olduu iin kullancya sorunsuz kullanm olana sunuyor.
www.makerbot.com

Dijital fotoraf makineleri (veya fotoraf eken cep telefonlar) artk hayatmzn bir paras ve hemen hemen btn nemli anlarmz bu cihazlar sayesinde lmsz yapmamz artk ok kolay. Memoto tasarmclar bunu yeterli bulmam ve insanlarn her ann lmszletirmek zere bir insan seyir defteri tasarlamlar. Memoto, GPS zellii olan 5MP znrlkl bir fotoraf makinesi. Memotoyu yaka mikrofonu gibi gsnze takyorsunuz ve cihaz her 30 saniyede bir fotoraf ekmeye balyor. Memoto tarafndan ekilen fotoraflar kablosuz olarak bir sunucuya aktarlyor. sterseniz daha sonra sunucudan fotoraflar paylama aabiliyor ya da arivleyebiliyorsunuz. GPS kaytlar sayesinde btn hayatnzn gzerghn fotoraflarla takip etmeniz mmkn. Tuhaf m, zekice mi? Karar sizin.
http://goo.gl/jOvYc

16

Bilim ve Teknik Aralk 2012

osman.topac@tubitak.gov.tr

VMultra: USB hub, DVDRW src, SD Kart Okuyucu, ve 500 GB Sabit Disk
Tanabilir bilgisayar dnyasnda yaygn olarak kullanlan netbook ve ultrabook bilgisayarlar genellikle az sayda USB porta ve dk sabit disk kapasitesine sahip ve pek ounda da CD/DVD okuyucu/ yazc yok. Piyasadaki bu boluu iyi deerlendiren Velocity Micro firmas 500 GB sabit disk ile birlikte USB giriler, DVDRW src, SD kart okuyucu bulunduran bir paket hazrlam. USB 3.0 balant hzna sahip olan VMultrann iindeki sabit diski herhangi bir 2,5 SATA sabit disk ile deitirmek de mmkn.
www.velocitymicro.com

Bulut Bulut Veri : CloudOn

Bulut veri depolama hizmeti veren sitelerin saylar her geen gn artyor. Dropbox, Google Drive ve Box bu hizmeti veren sitelerden bir ka. CloudOn ise bu servise birden ulamanz salayan bir IOS/ Android uygulamas. Bu uygulama sayesinde hem dosyalarnza tek bir program zerinden ulaabiliyor hem de bu sunucular zerindeki PDF, Excel, Word ve PowerPoint dosyalarnzda bu program kullanarak deiiklikler yapabiliyorsunuz. Ayrca CloudOndaki Word uygulamasnda deiiklikleri izle gibi, normalde mobil uygulamalarda ok fazla rastlanmayan zellikler var. Yine Excel uygulamasnda da zet tablo gibi zellikler kullancnn hizmetine sunuluyor.
www.cloudon.com

Yeni bir book: Chromebook

Notebook, netbook, ultrabooktan sonra imdi de Chromebooklar piyasada. Chromebooklar aslnda donanm olarak normal netbooklardan ok farkl deil. Chromebook iletim sistemi olarak Googlen Chrome web taraycs ve Google uygulamalar zerine kurulmu, gnlk kullanm iin uygun, yeterince hzl ve ok karmak olmayan tanabilir bilgisayarlara verilen isim. Henz piyasada bir ka marka ve model rn var. zellik/fiyat karlatrmas yapldnda, normal edeer bilgisayarlarn yar fiyatna satn alnabilecekleri grlyor. rnein Samsung Chromebookun ekran 11,6, arl 1,1 kg, kalnl 1,7 cm, batarya mr 6 saatten fazla. Bu cihazn en nemli zellii 10 saniyeden ksa srede alabilmesi. Acer tarafndan piyasaya srlen C7 Chromebookun ekran ise 11,6, arl da 1,5 kg. Batarya mr 4 saatle snrl olan C7nin kalnl yaklak 2,4 cm.
www.google.com 17

Levent Dakran

Wikipedia
nternetle ucundan kesinden de olsa ilgiliyseniz, Koreli arkc PSYnin Gangnam Style adl arksnn klibine mutlaka bir ekilde denk gelmisinizdir. Bu yazy yazdm sralarda yaklak 800 milyon izleme saysna ulaan klip ve klipteki dans getiimiz aylarda o kadar popler oldu ki, nl simalardan devlet bakanlarna kadar birok kii bu akmn peine takld ve Gangnam dans yaparken fotoraf ektirdi. Bu gelimenin doal bir sonucu olarak, interneti kasp kavuran bu akmdan pay almak isteyenler arknn parodilerini, taklitlerini ve uyarlamalarn yapmaya balad. arkc Atilla Ta da bunlardan biriydi. Gangnam Style parasn Trke szlerle yeniden yorumlayan Atilla Ta, adn Yamyam Style koyduu bu uyarlamayla televizyon kanallarnda boy gstermeye balad. Ancak sonu pek de beklendii gibi olmad ve arknn bu yeni halinin sosyal medyada alay konusu olmas fazla uzun srmedi. Sonrasnda ise ilgin bir gelime yaand. Bir grup internet kullancs arkya tepki olarak zgn bir fikir ortaya att ve dedi ki: Neden Atilla Ta Yunanl bir arkcym gibi gstermeyi ve dnyann geri kalann buna inandrmay denemeyelim? Fikir hzla uygulamaya geti. lk nce Atilla Tan yerine Athillas Thasos diye yeni bir isim bulundu.
18

Dnyann Bilgisini Dokuz Karaktere Sdrmak

285 dilde 23 milyondan fazla madde, binlerce ansiklopedi cildini dolduracak kadar bilgi; stelik tm bunlar bizzat kullanclarn eseri. 2001 ylnda saysz eletiriyle yola kp bugn dnyann en ok ziyaret edilen siteleri arasna giren, her ay yarm milyara yakn kiinin ziyaret ettii evrimii ansiklopedi Wikipedia ieriin yan sra gvenilirliini artrma yolunda da emin admlarla ilerliyor.

Daha nce ektirdii bir fotoraf sanki Yunanistan bayrana sarlm gibi uyarland. Katld televizyon program sanki Yunanistanda ekilmi gibi montajdan geirildi. Hatta Athillas Thasosun Yunanistandaki yaamn ve kariyer yolculuunu anlatan hayali bir zgemi bile yazld. Son olarak bu bilgiler Wikipediada alan Athillas Thasos bal altna yklendi. lgili madde Wikipedia editrleri tarafndan kaldrlana kadar yaklak bir gn yaynda kald. 2005 ylnda Seigenthaler olay yaanmasayd, belki de daha uzun sre yaynda kalacakt. Wikipedia: erdii bilginin gvenilirlii bazen tartmalara neden olsa da u an dnyann en byk evrimii bilgi kayna. Bireylerde toplanan bilgiyi dnyann geri kalanyla paylamak iin ortaya koyulmu gnll bir paylam, bizzat okuyucular tarafndan yazlan bir ansikopedi. Bugn geldii noktada 77 binden fazla kiinin katksyla, 285 dilde, 23 milyondan fazla maddeye ev sahiplii yapyor. Her gn yz binlerce ziyareti on binlerce makaleyi gncellerken binlerce yeni makale yaratyor, her ay yarm milyara yakn kii tarafndan ziyaret ediliyor. Akam e-postalarnza bakmak iin birka dakikalna bilgisayarn bana oturup da kendinizi gecenin bir yars kuramsal fizik veya sanat tarihi okurken bulmanzn en byk sebebi.

>>>

Bilim ve Teknik Aralk 2012

Kullancsndan Beslenen Bilgi Kayna

Wikipediann ortaya koyduu model aslnda ok ilgin. Dnn ki ansiklopedik nitelikte, evrimii bir bilgi kayna ortaya koymak iin bizzat dnyann en byk bilgi kayna olan ziyaretilerinizden yardm alyorsunuz ve buna ramen referans niteliindeki ciddi duruunuzu ve ierik btnlnz koruyabiliyorsunuz. Ulalmas zor bir hedef gibi grnyor, ama gerek. Wikipedia, temelinde llk kez 1995 ylnda Ward Cunningham tarafndan ortaya atlanWiki adl ierik altyapsndan destek alan bir bilgi platformu. Ad Hawaii dilinde hzl anlamna gelen wiki szcnden esinlenen bu yap, bir grup insann ayn metin ierii zerinde alabilmesini ve deiiklik yapabilmesini salamak zere kurgulanm. Wikipediann doum hikyesinden de ksaca bahsedelim. Bomis adl internet reklam irketinin kurucular Jimmy Wales, Tim Shell ve Michael E. Davis 1990l yllarn sonunda, uzun zamandr gndemde olan, ama kimsenin bir trl geree dntrmeyi baaramad evrimii ansiklopedi oluturma fikrinin peine der. Bu amala ortaya koyduklar ilk ie de Nupedia adn verirler. Nupedia, arka planda bir mesaj grubuyla birbirine bal profesyoneller tarafndan kaliteli ierikle beslenmesi planlanan bir yap olarak kurgulanmtr. Ama uzmanlar tarafndan dzenlenmi, gvenilir ve kaliteli ierie sahip bir ierik kayna oluturmaktr. Ancak birinci yln sonunda siteye girilen madde says 12de kalnca, bu yaklamn amaca ulamak iin yeterli olmad ortaya kar. Bunun zerine Wales ve Sagner bir araya gelip ierik retim hzn artrma konusunda dnmeye balar ve neredeyse annda iler hale gelebilen, bakm kolay olan Wiki altyapsnn bu i iin ok daha uygun olabileceine karar verirler. 10 Ocak 2001de Nupediaya destek vermek zere ilk Wiki yaps internet zerinde kullanlabilir hale getirilir. 15 Ocak 2001de Wikipedia.com alan adnn alnmasyla da servis kendi ismine kavuur.

Servis gerekten de ierik toparlanmas adna gayet gzel bir performans ortaya koyar. lk yln sonunda 20 bin maddeye ulaan Wikipedia, 30 Austos 2002de 40 bin maddeyi yayna almtr bile. Bu arada Jimmy Wales Wikipediaya asla reklam alnmayacan ilan eder ve alan ad Wikipedia.org olarak deiir. 2002 ylnda internet krizinin patlak vermesiyle Bomisin Nupedia ve Wikipediaya verdii destei kesmesinin ardndan Larry Sagner her iki sitedeki grevinden ayrlr. nternet kullanclar tarafndan ortak abayla retilen ieriin, yine kullanclarn ortaya koyaca z denetim sayesinde btnln koruyabileceine inanan Wales, bu dncesinin etrafnda gelien yaklam ve zaman iinde yaananlardan karlan dersleri temel alan kurallar erevesinde Wikipediay bugnk konumuna getirir. Gnmzde halen reklam yaynlamadan cretsiz olarak yaynn devam ettiren site, teknik altyap ve personel giderlerini her yl belli dnemlerde gndeme getirdii ba kampanyalarndan elde ettii gelirlerle karlyor.

kemmel olmak zere kurgulanmamasna borlu olduunu ifade eden bir yap. Wikipediann kendini anlatt sayfalarda bu durum yle anlatlyor: Korkmayn, Wikipediay bozamazsnz. Wikipedia mkemmelik zerine kurgulanmad. Yaptnz tm giriler istendii an geri alnabilir, dzeltilebilir veya daha sonra iyiletirilebilir. Katlmda cesur olun. Wikipediann sahip olduu temel zeliklere Wikipediann be stunu ad veriliyor. Bunlar ayn zamanda sitenin btnln devam ettirmek iin koyulmu kurallarn da zn oluturuyor. 1. Wikipedia bir ansiklopedidir. Bu anlaya bal olarak da bir ansiklopedinin veya dier bilgilendirici ieriklerin genel zelliklerini ve uzmanln tar. Serbest krs, reklam mecras, bbrlenme platformu, anariye veya demokrasiye dair bir deneme tahtas, geliigzel bir bilgi kayna veya web listesi deildir. Ayn zamanda bir szlk, gazete veya kaynak belgelerin sraland bir yap da deildir. Bu konularda katk yapmak iin Wikipediann yapsnda baka yaplar var.

Wikipediay Tayan Be Stun

Tm bunlar okuyunca insann aklna doal olarak u soru geliyor: Dnyann drt bir yanndan bunca insann katkda bulunduu bir kaynak, nasl oluyor da btnln srdrebiliyor? Wikipedia, ierie katk salayanlarn dikkate almas gereken ok sayda kurala sahip olmakla birlikte aslnda bugn geldii noktay ilgin bir ekilde m-

2. Wikipediann bak as tarafszdr. Ama olaylar genel hatlaryla ortaya koymaktr ve bunu yaparken de tarafsz bak asn koruma ilkesi gzetilir. Baz maddelerde zel bir bak asnn daha iyi anlalp ayrntlandrld, bazlarnda birok bak asnn bir arada bulunduu durumlar olabilir. Ancak Wikipedia bunlardan herhangi birine doru bak as veya en iyi bak as eklinde yaklamaz.
19

Wikipedia: Dnyann Bilgisini Dokuz Karaktere Sdrmak

Wikipediaya Dair lgin Gerekler

285 dilde 23 milyondan fazla maddeye ev sahiplii yapyor. ngilizce makale says 4 milyona, Trke makale says 200 bine yakn. Her yl ktphaneleri ziyaret edenlerin says 1,59 milyar, Wikipediay ziyaret edenlerin says 5,7 milyar. Wikipediann yllk iletme gideri yaklak 20 milyon dolar. Sadece ABDde yer alan ktphanelerin yllk gideri 10,9 milyar dolar. imdiye kadar makalelerde yaplan deiikliklerin says 1 milyarn zerinde. Ders kitaplarna kyasla Wikipediadaki bilgilerin doruluu % 98e ulayor. Herkes istedii deiiklii yapabildii halde deiikliklerin yzde 74 1400 kullanc tarafndan gerekletiriliyor.
* Ekim 2011 verileri. Kaynak: open-site.org/wikipedia

Yl 2000. Wikipediann temellerinin atld Bomis irketinin alanlar bir arada.

Wikipediada dolarken dzeltilmesi veya gelitirilmesi gereken konulara dair daha nceki editrler tarafndan braklm notlarla karlaabilirsiniz.

Tm makaleler dorulanabilir referanslara sahip olmaldr. Referans olmayan ifadeler silinebilir. Wikipedia, katkda bulunanlarn kendi kiisel deneyimlerini ve fikirlerini yanstabilecekleri bir platform deildir. zellikle speklasyona ak konular ve henz hayatta olan kiiler sz konusu olduunda tm bilgiler dorulanabilir olmaldr. 3. Wikipedia ierii cretsiz olarak sunulur ve herkesin katlmna aktr. Tabii ki kullanlan ierikler telif haklarn ihlal etmedii ve farkl kaynaklardan gelen alntlar iin uygun izinler alnm olduu srece. cretsiz olmayan ierikler adil kullanm koullar erevesinde Wikipediada yer alabilir, ancak cretsiz olanlar her zaman daha nceliklidir. Siteye yaplan katklarn tamam serbest lisansa sahiptir. Her bir editr siteye yapt katklarn herhangi bir izne gerek olmakszn deiti20

rilmesini ve paylalmasn peinen kabul etmi saylr. 4. Editrler birbirlerine kar saygl ve medeni olmaldr. Fikirlerini paylamasanz bile dier Wikipedia editrlerine sayg duymak, iyi niyetle hareket etmek ve kiisel mcadelelerden uzak durmak esastr. 5. Wikipediann deimez kurallar yoktur. Edinilen tecrbelere bal olarak Wikipediann sahip olduu kurallar deiim gsterebilir. Wikipediann temel felsefesini oluturan dncenin kurallardan daha nemli olmas bir yana, bazen geliimi salamak iin kurallara istisna yapmak da gerekebilir. Makaleleri dzenlerken cesur olun, hata yapmaktan korkmayn, ama bir yandan da cesaretinizi umursamazlk noktasna tamayn. Her bir maddedeki eski revizyonlar saklanr, yaplan her hatann geri dn vardr.

Gven Bunalmlar ve Beraberinde Getirdikleri

Her ne kadar bu prensipler Wikipedia iinde yer alan bir takm otokontrol ve moderasyon sistemleriyle denetim altnda tutuluyorsa da, Wikipediann kendi ifadesiyle yap mkemmellik zerine kurgulanm deil. Bu da yapnn iinde yer alan bilgilerin doruluunun ska gndeme gelmesine neden oluyor. Bununla ilgili gemite yaanan olaylar da var. Bunlardan belki de en ok n plana kan 2005 ylnda yaanan ve yaznn banda da sz ettiim Seigenthaler olay. Bu olayda sonradan adnn Brian Chase olduu ortaya kan anonim bir Wikipedia kullancs Amerikal gazeteci John Seigenthaler hakknda bir makale yazar ve yazda Seigenthalern John F. Kennedy ve Robert F. Kennedy suikastinin phelileri arasnda olduunu belirtir.

<<<
Kimse fark etmeyince bu iddialar drt ay boyunca sitede yer alr. Seigenthaler, bunu internet karakterine suikast olarak nitelendirir ve USA Today gazetesinde konuya dair bir yaz yazar. Olay Chasein Seigenthalerden zr dilemesiyle tatlya balanr, ancak Wikipediannbir bilgi kayna olarak ne lde gvenilir olduuna dair tartmalar da bu olayla alevlenir. Aslnda Wikipedia bu gibi bilgilerin szgeten geirilmesini salayan baz kurallar ve aralar var. Ancak sorun u ki, bunlarn farkna varlmas iin bir bakas tarafndan dikkat ekilmesi gerekiyor. Bu da aradan geen zamann uzunluuna ve bilgiyi gzden geiren kiilerin uzmanlna bal olarak, ierii sorgulanabilir klyor. Bu nedenle ierii referanslarn da gz nnde tutarak incelemek nemli. Wikipediann gvenilirlii konusunda yaanan son olay da bir hayli yeni. Getiimiz Eyll aynda Wikipediann gvenilir editrleri arasnda yer alan ve platform zerinde sz sahibi olan iki ismin, Roger Bamkin ve Maximillion Kleinin Wikipediay kendi kiisel amalar iin kulland ortaya kt. Bamkin Cebelitark ile ilgili bilgilerin Wikipedia ana sayfasnda ok daha sk grntlenmesi iin para alrken, Klein para karl Wikipedia maddelerinde deiiklik yapabilecei konusunda aka ilan vermi. http://onforb.es/WAhdAc adresinde, olup bitenlere dair detayl bir yaz bulabilirsiniz. Aslnda bu skandallar Wikipediann geliimi adna birer frsat olarak grenler de var. nk her defasnda, bu gibi olaylarn tekrarlanmasn nlemek zere yap deiimden geiyor.

Bilim ve Teknik Aralk 2012

Wikipediann kurucular arasnda yer alan ve gnmzde Wikipediann banda olan isim Jimmy Wales

lginizi ekebilecek Baantlar

wikipedia.org: Wikipedia ana sayfas tr.wikipedia.org: Vikipedi (Trke Wikipedia) ana sayfas wikimediafoundation.og: Wikipediann da dhil olduu tm yapy emsiyesi altna alan kurulu wikimediafoundation.org/wiki/Our_ projects: Wikipedia tarafndan kapsanmayan konulara da eilen Wikimedia projelerinin tamam. cretsiz grsel arivinden szlklere kadar bir dizi alma var. c2.com/cgi/wiki?WikiWikiWeb: Wikipediaya ilham veren Wiki altyapsnn zgn hali nupedia.wikia.com: Wikipedia ncesi evrimii ansiklopedi projesi olan Nupediann bgne kalan yansmas

Sonu olarak mkemmel olma iddias tamayan, iyi niyete dayanan bir yap bugn dnyann en zengin bilgi kaynaklar arasnda yer alyor. Siz de bu yapnn bir paras olmak, bilgiyi retenler arasnda yer almak ve dnyann bilgisini oaltmak isterseniz kaplar sonuna kadar ak. Tm detaylar iin tr.wikipedia.org adresini ziyaret edebilirsiniz.

21

Ctrl+Alt+Del

Levent Dakran

Yapmclar Aston Martine Kyamaynca Devreye Yazclar Girdi

Burada yapmclar arac modellemek yerine daha ilgi ekici bir yntem kullanm. Almanyadaki Voxeljet irketinin dev boyutlarda retim yapabilen 3 boyutlu yazclarnda, gerek aracn te biri byklnde model retmiler. retimi de modler yapmlar ki kaplar rahata alabilsin. Daha sonra aslna uygun ekilde boyanarak kurun delikleri gibi detaylarn eklenmesi ve filmde kullanlmas iin aralardan birini Propshop Modelmakers irketine vermiler, birini de ak artrmada yaklak 100 bin dolara satmlar.
Skyfalln yapmclar, klasik bir Aston Martini feda etmenin ok pahalya mal olacan grnce 3 boyutlu yazclarla zm retmeye ynelmi.

Filmi izlediyseniz sonucun ne kadar baarl olduunu grmsnzdr. 3 boyutlu yazclarn adm adm olgunlatn ve farkl alanlarda da kullanldn grmek beni daha da heyecanlandryor. Hatrlarsanz getiimiz yl Rodinin saldrya urayarak ar hasar gren Dnen Adam heykellerinden birini tamir etmek iin de 3 boyutlu yazclar kullanlmt. Detaylar voxeljet.de/en/newsand-events/news/james-bond-skyfall adresinde bulabilirsiniz.

Getiimiz ay vizyona giren son Bond filmi Skyfall, balangtaki kovalamaca sahnelerinin Trkiyede ekilmesinin haricinde ilgin bir detay daha barndryordu. Srekli en yeni teknolojileri ve srad otomobilleri kullanrken grmeye altmz Bondun arac bu kez Sean Connerynin James Bondu canlandrd Goldfinger filminde kullanlan klasik Aston Martin DB5ti. Bilirsiniz, genelde Bondun kulland aralarn girdii mcadelelerden tek para olarak kt pek grlmez. Sorun u ki, Aston Martin DB5 film ekimlerinde feda edilemeyecek kadar nadide ve kymetli bir para.

Forml Yazn, Karl Cebinize Gelsin

Samsung Galaxy Note serisi, kalemle ekrana yazdnz forml saysal hale evirerek zm ekrannza tayor.

Samsungun tablet ve akll telefon formunda piyasaya srd Note serisi, adna yakr ekilde gerek not defterine benzer fonksiyonlar da barndryor. Bu amaca uygun olarak rnler S Pen ad verilen zel bir kalemle geliyor ve el yazs tanma konusunda artc bir performanslar var. Yeni aygtlarn zelliklerini incelerken aslnda daha nceki Note serisinde de yer alan bir detay ilk kez dikkatimi ekti: Shape Match ve Formula Match. Shape Match, ekrana izdiiniz ekilleri dzeltme ve anlam kazandrma grevini stleniyor; rnein ekrana kutu-

lar ve aralarna balantlar iziyorsunuz, organizasyon emas veya ak diyagram ne izmeye altnz anlayp izimlerinizi ona gre dzenliyor. Formula Matchn yapt ise ok daha ilgin. El yazsyla yazdnz forml ne kadar karmak olursa olsun saysal hale dntrp bilimsel aratrma motoru Wolfram Alphaya gndererek (wolframalpha.com) sonucu karnza getiriyor. Zaten bu Wolfram Alpha arama motoru da kendi bana ayr bir hikye, daha nce denemediyseniz mutlaka ziyaret edin. Detaylar samsung.com/in/galaxynote800 adresinde bulabilirsiniz.

22

Bilim ve Teknik Aralk 2012

ldaskiran@gmail.com

Bir Tarayc Ekranna 100 Bin Yldz Snca

HTML5 teknolojisi ve internet tarayclarn bilgisayar donanmlarn daha verimli kullanabilmesine olanak salayan teknikler yardmyla, tarayclar kendi balarna bir platform haline gelme yolunda hzla ilerliyor. irketler de yeni nesil tarayclarn neler yapabildiini ortaya koyan demolar retmekten geri durmuyor. Bunun yeni ve ilgin bir rnei Googledan geldi. Google, Chrome internet taraycsnn yeteneklerini gstermek zere iinde 100 bin yldz olan etkileimli bir gkyz haritas hazrlam. workshop.chromeexperiments.com/stars adresinden ulaabileceiniz bu sayfaya girdiinizde, ksa bir yklemenin ardndan taraycnz iinde 100 bin yldzn olan dev bir uzay boluuna dnyor. stelik yldzlar arasnda dolamak, belli bir blgeye yaklap uzaklamak, hatta Gnee en yakn yldzlar arasnda kk bir tura kmak da mmkn. Olayn kendisi kadar, tm bunlarn sadece tarayc iinde almas da etkileyici. Tabii biraz aratrnca yeni nesil tarayclarn ve HTML5in yeteneklerini ortaya koyan farkl rneklerle karlamak da mmkn. rnein atari.com/arcade adresine girdiinizde Atarinin yllar nce rettii klasik oyunlarn ada tarayclar iin tasarlanm yeni srmlerini oynayabiliyorsunuz. Hatta Atarinin Microsoft ile yapt ibirlii gerei bu siteye Internet Explorer 10 ile girdiinizde reklamlar grntlemekten de kurtuluyorsunuz.
Yeni nesil tarayclarn yeteneklerini ortaya koymak zere gelitirilen rnek uygulamalar, son derece etkileyici grsel lenler ortaya koyuyor.

Kablosuz arjda lk Byk Adm Nokiadan Geldi

2011 ylnn Mays aynda, Kablosuz G Konsorsiyumu (Wireless Power Consortium) adl bir oluumun kablosuz arj konusunda bir birliktelik salamak zere Qi adn verdikleri yeni bir standart ortaya koyduundan bahsetmi, Texas Instrumentsn de bu sistemi kltmek iin almalar yrttne deinmitim. te tm bu abalar, sonunda uygulama noktasnda ciddi bir muhatap bulmu gibi grnyor. Nokia, Windows 8 Mobile iletim sistemiyle alan Lumia 820 ve 920 modellerinden itibaren, kablosuz arj zelliini rnlerinde resmen kullanmaya baladn duyurdu. Lumia 820de bu i zel bir arka kapak sayesinde zlrken, Lumia 920de kablosuz arj zellii telefon kutudan kt anda donanma eklenmi olarak geliyor. Aslnda kablosuz arj sisteminde arj cihaznz kablosundan ayrm olmuyorsunuz, ama telefonu arj etmek iin illa kabloyla prize balama derdinden kurtuluyorsunuz. Bunun iin prize takp masanzn bir kesine koyacanz zel arj minderinin zerine telefonu brakmanz yeterli. Bu minderlerin, gelecekte sahip olmanz muhtemel, Qi standardyla uyumlu dier cihazlar da arj edebilmesi sayesinde, evlerdeki arj cihaz kalabalna da bir zm getirecei dnlyor. Hayli pratik arj imkn salayan bu sistem iin, baz havayolu irketlerinin bekleme salonlarnda ve baz iletmelerde mterilere telefonlarn zerine koyup arj edebilecekleri zel yastklar sunulmaya balanm bile. zetle sistemin yaygnlamas iin endstri devlerinin yntemi sahiplenerek rnlerine uyarlamas gerekiyordu, Nokiann att adm bu nedenle nemli. Hatta LG tarafndan retilen bir sonraki Google markal cep telefonu Google Nexus 4n de bu zellie sahip olduu belirtiliyor. Detaylar nokia.com/global/products/ wireless-charging ve wirelesspowerconsortium.com adresinde bulabilirsiniz.

Nokia Windows 8li yeni Lumia serisinden itibaren kablosuz arj zelliini rnlerinde yaygn olarak kullanmaya balad.

23

zlem Kl Ekici
Dr., Bilimsel Programlar Bauzman, TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi

Hayal Et, Tasarla, iz, Yazdr, Kefet ve Kullan

Boyutlu Yazc Teknolojisi

24

retim teknolojisine devrim yaratacak nitelikte deiiklikler ve yenilikler getiren boyutlu yazclar insanolunun hayal gcn zorluyor. Yaratc fikirler ve tasarmlar gerek modellere, son rnlere, paralara ve prototiplere hzl bir ekilde dnveriyor. Kullanlmaya baland ilk gnden itibaren aklnza gelebilecek her trl rnn yan sra ok zel ve ilgin rnler de ortaya karan bu yeni nesil teknoloji, geleceimizi inanlmaz biimlerde ekillendirecee benziyor. Bu teknoloji sadece tasarmclara ve mhendislere deil, isteyen herkese kefetme ve yenilik yapma frsat sunuyor.

Uak, otomobil, yedek para, ayakkab, bisiklet, oyuncak, robot, heykel, tak, aksesuar, saks, el aletleri, mzik aletleri, sandalye, koltuk, bardak, atal, kak, tbbi malzeme, kimyasal madde, ila, takma di, tbbi protez hatta silah gibi aklnza gelebilecek her trden, eit eit rne ek olarak, ok yakn gelecekte insan vcuduna nakledilmek zere tasarlanan yapay organlar bile retebilecek boyutlu (3D) yazclarn marifetlerini ele almak istedik bu ay.

atkl retim, hzl prototipleme ya da boyutlu yazc teknolojisi, birok farkl malzemeyi ve teknolojiyi kullanarak boyutlu modeli katmanlara ayryor ve bu katmanlar adm adm aadan yukarya doru st ste yarak tasarlanan modeli somut, elle tutulabilen bir rn olarak ortaya karyor.Yani siz bir aleti, oyunca ya da herhangi bir nesneyi bilgisayar ortamnda dijital olarak tasarladysanz, rnnzn rneini 3D yazc sayesinde dakikalar iinde somut olarak elinize alabiliyorsunuz. Henz hi bir retim yntemi ile retilmesi mmkn olmayan para geometrileriyani farkl ekillerde rnler elde edilebiliyor. Nano lekli yani bir kum tanesinden bile kk, minicik nesneler en ince ayrntsna kadar boyutlu olarak baslabiliyor. Bilgisayarda izilen model ile yazcdan kan model birbirinin tamamen ayn oluyor. boyutlu kty alabilmek iin ncelikle bir boyutlu bilgisayar izimine ihtiyacnz var. Daha sonra internetten ak kaynak olarak da indirilebilen 3D yazc programlar kullanmanz gerekiyor. Bu yazlmlar boyutlu modeli dilimlere ayrarak 2 boyutlu katmanlar oluturuyor. eksenli ve bilgisayar kontroll birmakinevastas ile katmanlar srayla retiliyor. Bask iin 100den fazla malzeme (metal, plastik, polimer, reine, seramik, al ve hatta deney aamasndaki almalara gre insan dokusu) kat, sv veya toz halinde kullanlabiliyor. Malzeme yerletirilip yazdr tuuna basldnda, lazer nitesi yaratmak istediiniz rn aadan yukarya doru tabaka tabaka ileyerek, istediiniz rn ksa srede hazr hale getiriyor.

>>>

Bilim ve Teknik Aralk 2012

zel olarak hazrlanm malzeme, rnein sv reine, istenilen noktalara odaklanm lazer nyla sertletirilerek ekillendiriliyor. Lazerin 500 nanometre byklndeki odak noktas hareketli aynalarla kontrol ediliyor ve sadece odan merkezindeki reine katlam polimere dnyor. Lazer odann hassas kontrol sayesinde kum tanesinden bile kk cisimler yaplabiliyor. boyutlu yazclarn basm hz saniyede birka milimetreden birka metreye kadar deiebiliyor. boyutlu yazclarda kullanlan tekniin geleneksel retimde kullanlan ileme ya da biimlendirme tekniklerinden hayli farkl olduunu gryoruz. Malzemenin delme ya da kesme gibi ilemler sonucunda karlp uzaklatrlmas esasna dayanan geleneksel tala kaldrma tekniinin tersine, boyutlu yazc ile gerekletirilen retimin, malzeme eklemeye ynelik bir teknoloji olduu anlalyor. Geleneksel retim teknolojisiyle bir rn elde edebilmek iin rnn bilgisayarda hazrlanm izimine, destekleyici retim ekipmanlarna (kalp, takm, fikstr vb.), eitli imalat makinelerine ve ham maddeye ihtiya duyuluyor. Hayli pratik ve verimli olan 3D yazc teknolojisinde ise bilgisayar izimi, malzeme yma zelliinesahip boyutlu yazc ve ham madde dnda baka donanma ihtiya duyulmuyor. Farkl birok malzeme kullanlabiliyor. Ayrca ham madde gereksiniminin ve fire miktarnn kullanlan dier klasik yntemlere gre hayli az olduu biliniyor. 3D modelleme ile esnek ve maliyet asndan etkin bir retim salanyor.

25

 Boyutlu Yazc Teknolojisi

Kullanlan Yntemler ve Malzemeler

Gnmz 3 boyutlu yazc teknolojisi, lazer sinterleme, bileimli yma ve polimer krleme gibi birok farkl teknii kapsyor. Lazer sinterleme, bileimli yma ve polimer krleme. Bu teknoloji, rnlerin, modellerin, kalplarn ya da aletlerin dorudan elektronik verilerden hzl, esnek ve maliyet asndan etkin biimde retilmesine imkn veriyor.

Farkl bir tasarma sahip olsa da temelde en ok kullanlan cihazlar, bileimli yma teknii ile alan cihazlar. Butekniktebilgisayarda 3 boyutlu modeli hazrlanm cisim, 2 boyutlu katmanlar halinde ylarak 3 boyutlu rn elde ediliyor. Bu ilemigerekletirebilmek iin eksenli bir CNC makineye (en basit ifadeyle, mekanik ileme gerektiren bir almay delme, kazma, boyama vs- bilgisayardan gelen komutlara gre otomatik olarak yapan makine), kontrol kartna, kontrol kart ve CNC ile iletiimde olabilecek bir yazlma ve malzeme yma zelliine sahip bir yazcya sahip olmamz yeterli. Yazlm program STL (Standard Template Library) formatndaki modelleri matematiksel olarak katmanlara ayrr ve bu katmanlar st ste ina etmek zere 3 eksenli CNC kontroll bir cihaza gnderir.

Genellikle termoplastik malzemeler kullanlr. Termoplastik malzemeler defalarca eritilebildikleri, belirli bir scaklk aralnda svlaabildikleri iin bu teknolojiye hayli uygun malzemelerdir. Termoplastik malzemenin dzgn bir ekilde ylabilmesi iin, erime scaklna stlm bir nozlden yani pskrtme memesinden darya braklmas gerekir. Bu nozl bilgisayar tarafndan kontrol edilerek bilgisayar izimindeki parann geometrisinin aynsn oluturacak ekilde hareket ettirilir. Termoplastik malzemenin ylmas ile beraber, para 2 boyutlu katmanlar halinde tablaya ylr ve sonuta boyutlu rn ortaya kar. Baz katkl retim teknikleri paralar katman katman ina ederken iki farkl malzeme kullanr. Bunlardan biri boyutlu nesneyi oluturacak olan ana malzeme, dieri ise destek malzemesidir. Eer tasarlanan rnn fazla girintili kntl detaylar varsa bu destek malzemeler kullanlabilir. Daha sonra bunlar s ya da zc bir sv ile rnden uzaklatrlr. Kullanlan teknikler arasndaki en belirgin fark katmanlarn nasl ylddr. Bazlar malzemeyi eritip yumuatarak katmanlar oluturur, dierleri ise sv haldeki malzemeleri dorudan yar ve yma ileminin hemen ardndan malzeme sertletirilerek rne son hali verilir. 3D yazc teknolojisi zellikle son 10 ylda haylihzl birgelime gstererek yaygn bir ekilde kullanlmaya baland. ok eitli malzeme kat, sv veya toz halinde kullanlyor.

26

SPL

>>>

Bilim ve Teknik Aralk 2012

3D Katkl retim Yntemleri

Seici lazer sinterleme Dorudan metalle lazer sinterleme Bileimli yma teknii Stereolitografi (3 boyutlu tasarm yazlmlarnda oluturulan saysal modeli, fiziksel modele evirmek iin kullanlr) Dijital k ileme Bileimli telleri birletirme (polimer krleme) Eritme ve pskrtme teknii Tabakal retim Elektron demeti ile eritme Seici s sinterleme Al-inkjet esasl teknik (toz zemine mrekkep pskrtme)

Kullanlan Malzemeler
Termoplastik, metal ve seramik tozlar Her trl metal alam Termoplastik, maksimum erime yetenei olan metaller Fotopolimerler
SPL SPL

Sv reine Polilaktik asit (PLA) ve akrilononitril btadiyen stiren (ABS) gibi polimerler Metal ve plastik tel Kt, folyo, plastik film Titanyum alamlar Termoplastik tozlar Al, renkli al

Kullanm Alanlar
Gnmzde boyutlu yazc teknolojisi mcevher, aksesuar, ayakkab tasarmnda, endstriyel ve mimari tasarmlarda, inaat mhendisliinde, yap ilerinde, otomotiv sanayisinde, hava-uzay, diilik ve tp sektrnde, eitimde, corafi bilgi sistemlerinde ve farkl alanlardaki bilimsel almalarda birok lkede yaygn olarak kullanlyor. Bir sredir sanayi sektrnde kullanlan bu yazclarn kk ve gelitirilmi masa st modelleri, yakn gelecekte evlerimize de girecek. boyutlu yazclar evlerimize girdiinde, ihtiya duyduumuz rn kendi bamza retebileceiz. Bunu iki ekilde yapacaz: Ya reteceimiz rnn plann bilgisayarmza indireceiz ya da bilgisayarda rn kendimiz izeceiz. Daha sonra yazdr tuuna basp, rn kullanmaya balayacaz. Elimizdeki bir rn oaltmamz da mmkn olabilecek. Plann boyutlu tarayclarla bilgisayara aktaracamz bir rn, istediimiz sayda basp oaltabileceiz. Bu yazclarda renkli veya tek renk basm yaplabiliyor. rn planlar ve renkler zerinde oynayarak, tasarlanan rnleri kiiselletirebileceiz. rnein sipari zerine tasarlanm robotlar, oyuncaklar ya da aksesuarlar ok farkl ekil ve renklerde retilebilecek. Daha yaratc, yeniliki ve ilgin sanatsal tasarm eserleri sergilenebilecek.
27

 Boyutlu Yazc Teknolojisi

plan bir aratrmada ise iki ayr hastaya 3D yazcda retilen yz ve ene taklm. Tabii bu tbbi aratrmalarn hepsi deneme aamasnda. 3D teknolojisinde yaanan mthi hzl gelimeler, ok yakn gelecekte birok bilimsel gelimeyi de beraberinde getirecee benziyor.

Evimizdeki Kimya Laboratuvarlar

3D yazclar sadece para ya da malzeme retmekle kalmayp bilimsel almann bizzat kendisine de dhil olacak. Bu teknoloji sayesinde laboratuvar ekipmanlar, aletler, molekler modeller, kimyasal ila bileikleri baslabilecek. ngilteredeki Glaskow niversitesinden bir grup aratrmac dijital mavi kopya ve 2000 dolarlk boyutlu yazc kullanarak ncelikle inorganik ve organik tepkimelerin gerekletii tepkime odalarn, sonrasnda ise aktif maddeyi yani hedeflenen kimyasal bileii retmeyi baard. Dijital mavi kopya yani kimyasal maddenin detayl tarifini ieren dijital plan, aslnda internetten herkesin kolayca indirip boyutlu yazcsna ykleyebilecei zel bir yazlm. Bir kimyasal rn elde etmek iin programlanm olan bu zel yazlmn ieriinde gerekli tm donanmn ve aletlerin (tepkime odalarnn) lleri ve boyutlar, ayrca ierii oluturan kimyasal malzemeler ve kimyasal tepkimelerin formlleri de kaytl. ok yakn gelecekte, aratrmaclarn tasarlad evrimii internet sitesinden retmek istediiniz ilacn, rnein bir ba ars ilacnn ya da deterjan, sabun, el kremi gibi herhangi bir kimyasal rnn tarifini ieren yazlm indirip gerekli kimyasallar ieren mrekkep kartuunu da sipari edebileceksiniz. Yani boyutlu yazcs ve internet balants olan herkes evinde bir kimya laboratuvar kurabilecek.

Kaynaklar http://www.3dprinter.net/ http://www.3byazici.com/ http://www.makerbot.com/ http://www.wired.com/ design/2012/09/howmakerbots-replicator2-willlaunch-era-of-desktopmanufacturing/ http://en.wikipedia.org/ wiki/3D_printing http://www.the-scientist. com/?articles.view/ articleNo/32285/title/3-D%20 Printing http://www.wired.com/ design/2012/09/formlabscreates-a-low-cost-lightbased-3-d-printer/?utm_ source=googleplus&utm_ medium=socialmedia&utm_ campaign=googleplusclickthru http://www.guardian.co.uk/ commentisfree/2012/oct/16/ get-ready-for-3d-printing http://www.youtube.com/ watch?v=8_vloWVgf0o http://www.youtube.com/watc h?v=FdTmh5j6SPM&list=UU gKadKkzK-Ea_YnogNKtOlA &index=2&feature=plcp http://www.youtube.com/ watch?v=CP1oBwccARY &feature=fvwrel

Otomobil, uak gibi rnlerin d gvdeleri ve byk paralar, fabrikalardaki byk yazclarla bugnknden ok daha hzl retilebilecek. rnein Boeing baz uak paralarn, Audiyse baz otomobil paralarn imdiden bu ekilde retmeye balam bile. Baz klasik otomobillerin piyasada zor bulunan yedek paralar da hlihazrda 3D yazclar ile retiliyor. Xerox firmas 3D yazc teknolojisinde byk bir atlm gerekletirerek, plastikten bile daha dk scaklkta eriyebilen zel bir gm mrekkep malzemesi gelitirdiini duyurdu. Bu sayede yazclardan, yenilenebilir enerji teknolojisinde kullanlabilecek rnlerin kolayca alnabileceini belirtiyorlar. Nasl m? Bilindii gibi gm yaltkanlarda, yar iletkenlerde, iletkenlerde, indktrlerde ve eitli devrelerde kullanlan anahtar elementlerden biri. Gm malzemeyi kttan bile ince filmlerin, kumalarn veya plastiklerin zerine basarak ince erit halinde gne gzeleri, fotovoltaik hcreler, farkl koullara uyarlanabilen alclar ve ok eitli elektrik devreleri retmek mmkn olacak. 3D yazclarn tp sektrnde, biyolojik dokularn ve yapay organ retiminde hcrelerin tutunabilecei kalplarn hazrlanmasnda, kimyasal bileik veya ila retiminde, biyokimyada ok farkl fonksiyonlara sahip protein molekllerinin tasarlanmasnda, nanoteknolojide ve biyomedikal sektrnde ise para retiminde rahatlkla kullanlabilecei dnlyor. ABDli bir aratrmac getiimiz yl iinde bir hastadan alnan dokular ileyerek, alt saat ierisinde 3D yazcdan bbrek karmay baarm. Belikada ya-

Ekonomik ve Sosyal Boyutu

boyutlu yazclarn sanayi, ofis ya da ev tipi olmak zere farkl byklkte modelleri var, ancak bykle ve modele bal olarak makinelerin fiyat da artyor. Kullandklar malzemelere ve teknolojilerine gre fiyatlar 500 dolarla birka milyon dolar arasnda deiiyor. rnein termoplastik malzeme kullanan, kendin yap tipi bir boyutlu yazcnn fiyat 500 dolar iken, lazer kullanan ve eitli alam tozlar ile metal rnler retebilen bir yazc 1 milyon dolara satlyor. Tahminlere gre u anki piyasa deeri 1,3 milyar dolar olan boyutlu yazc sektr, 2020 ylna gelindiinde 5,2 milyar dolarlk bir deere ulaacak.

28

<<<
Gelecek 10 yl iinde ev tipi boyutlu yazc fiyatlarnn hayli hesapl hale gelmesi bekleniyor. Yani isteyen herkesin bir ya da birka 3D yazcs olabilecek. Sonrasnda ne mi olacak? Hayal gcnn ve yaratcln snr yok! Dileyen herkes hayal ettii her eyi izip tasarlayacak, yazdracak, isterse satacak, isterse sergileyecek, isterse sadece kendisi kullanacak. Peki, bu durum retim tketim ilikilerini ve dnyann sosyo-ekonomik dzeninini nasl etkileyecek? ncelikle tketiciler de retici haline gelecek. Herkes kendisi iin, ihtiya duyduu sayda ve zamanda retebilecek. i ve arac masraflar ortadan kalkaca iin, rnlerin maliyeti de azalacak. Bu durum, kk lekte retim yapan firmalarn g kaybetmesine, byk lekte retim yapan firmalarnsa -ev ortamndaki yazclar o lekte retim yapamayaca iin- glerini artrmasna neden olacak. Bu srete krn artracak bir baka sektrse, yazclarn kullanaca bask malzemelerini ve yazlm programlarn satan firmalar olacak. boyutlu retimin tketim mallar sektrndeki balca kullanm alanlarndan belki de en nemlisi hzl prototip ve model retimi.Modeller ve prototipler, irketlerin rnlerini piyasaya daha abuk karmasna yardmc olacak, bu da daha yava hareket edenlere gre rekabet avantajyla kr salayabilecekleri anlamna geliyor. yazlm programlarnn dzenlenmesi olduunu dnyor. Bu yolla birtakm snrlarn ve kstlamalarn getirilecei tahmin ediliyor. Dnsenize! 3D yazc alannda nmzdeki 20 ya da 50 yl iinde kim bilir ne tr bilimsel ve teknolojik gelimeler olacak. Hi phesiz 3D yazc teknolojisi retimi ve piyasay bir hayli etkileyecek. Umarz bu teknoloji gelecekte birok eyi hep olumlu ynde deitirir ve hayatmza ok faydal yenilikler kazandrr. Bekleyip greceiz, zaman bize hepsini gsterecek.

Bilim ve Teknik Aralk 2012

Peki ya boyutlu yazclar ile kanunsuz ila, silah ya da patlayc madde retilmesi ihtimaline kar nasl bir kontrol mekanizmas ya da ne tr dzenlemeler getirilecek? Maalesef imdilik kimse bu sorunun cevabn kesin olarak bilmiyor. Uzmanlar, bu tr tehlikeli rnlerin 3D yazc teknolojisi ile elde edilmesini nlemenin en iyi yolunun, ncelikle yazclarn ve

thinkstock

29

mit Fuat zyar

Fizik retmeni

Yumurta ekilli Cce Gezegen

Haumea
Kuiper Kuandaki bilinen en byk gkcisimleri

Pimi bir yumurtay kendi evresinde dndrp izlemiseniz yumurtann dnerken yalpaladn grmsnzdr. Bu dn bir topun kendi ekseni evresinde dnmesine hi benzemez. imdi kendi evresinde dnerken yalpalayan, yumurta eklinde bir gkcismi dnn. Byle bir gk cismi olabilir mi? Sorunun yantn Gne Sisteminin Neptn tesi blge olarak tanmlanan Kuiper Kuandaki Haumea adl cce gezegen veriyor. Haumea, aralarnda Pltonun da olduu sistemimizdeki be cce gezegenden biri. ekli yumurtay andryor.

Charon

Eris

Plton

Makemake

Haumea

Sedna

Quaoar

30

Mart 2003te kefedildiinde, 2003 EL61 kod ad verilen gk cisminin ekli ve yzeyi hakknda ayrntl bilgiye sahip deildik. 2005te varl onaylanan cce gezegen, 2006da Uluslararas Astronomi Birlii tarafndan Haumea olarak adlandrld. ki de uydusu olan bu cce gezegene ve uydularna, Hawaii mitolojisine gre isim verildi. Buna gre Haumea bereket ve doum tanrasnn, uydular Hiiaka ve Namaka ise onun kzlarnn addr. Mitolojoye gre Haumeann ok saydaki ocuu vcudunun deiik blmlerinden koparak olumutur. Bilim insanlar bu iki uydunun da bir arpma sonucunda Haumeadan kopan toz paralarndan olutuunu dnyor. Aratrmaclarn eitli yntemlerle (tayf lm) elde ettii veriler de bunu dorular nitelikte. Buna gre Gne Sisteminin olumaya balad ve bolca arpmann yaand 4,5 milyar yl nce, Kuiper Kuandaki Haumea bir gk cismi ile arpt. Haumeann bir ksm uzaya salrken dier cisim dald. Haumeann dalmamasnn nedeni olarak, arpmann merkezi deil teet bir arpma olmas ihtimali zerinde duruluyor. Uzaya dalan oka buz ve biraz da toz para iki ayr yerde ktleekimiyle kmeleerek uydular oluturdu.

><
Aslnda yrngesi nedeniyle Gnee uzakl 35 astronomi birimiyle 50 astronomi birimi arasnda deiir. Gneten uzakl nedeniyle yzeyi buzludur. Younluu suyun younluunun 3,5 katdr. Ktlesi Ayn ktlesinin yirmide biri kadardr.

Bilim ve Teknik Aralk 2012

Haumea ve iki uydusunun Hawaiideki Keck Teleskobuyla ekilmi fotoraf

Haumeann yumurta eklinde olmasnn nedeni de bu arpmadr. arpmann etkisiyle ekseni etrafndaki dn hz da artmtr. Haumeay yakndan grme ansmz olsayd, dnerken yalpaladn fark ederdik. eksenli bir elipsoid eklindeki Haumeann boyutlar 1000 km, 1600 km ve 2000 kmdir. Haumea Gneten, bizim Gnee olan uzaklmzn (1 astronomi birimi) 40 katndan daha uzak.

Neptnn tesinde bulunan cce gezegen Haumeann yrngesi de eliptiktir. Kendi evresindeki dnn 3,9 saatte tamamlayan Haumea, bu alanda Gne Sistemi iinde bir rekorun sahibidir. Gne evresindeki bir turunu ise 282 ylda tamamlar. Haumeay kzltesi dalga boyunda izleyen gkbilimciler yzeyinin neredeyse te birini kaplayan farkl renkte bir blge kefetti. Bilim adamlarna gre farkl renkteki bu blgede mineral ve organik bileikler bulunuyor olabilir. Haumea ve iki uydusu arasndaki ktleekimi kuvveti sonucunda, buz yzeyinin altndan baz radyoaktif maddelerin (potasyum-40, toryum-232 ve uranyum-238) aa kt dnlyor. Buzlu yzeyin altnda hapsolmu bu maddeler, yzeydeki gerilme kuvvetlerinin deiimiyle serbest kalyor olabilir. Bunun dnda su buzu ile kapl yzeyde potasyum siyanr gibi organik tuz bileiklerinin olabileceine dikkat ekiliyor. Yzeydeki buz orannn % 66 ile % 80 arasnda olduu tahmin ediliyor. Kuiper Kua Dnyada ve uzayda grev yapan teleskoplarla ayrntl olarak gzlenemeyecek kadar geni bir alan. Bu alanda ok eitli asteroitler, kuyrukluyldzlar ve toz var. Gn getike yeni cisimler, rnein cce gezegenler kefedilebilir. Ancak bildiimiz bir ey var: Blgede gezegen olabilecek kadar byk bir gk cismi yok. Belki 2015te Pltona ulaacak olan Yeni Ufuklar (New Horizons) adl uzay arac, yeni keifleri de beraberinde getirerek cce gezegen saysnn artmasn salar. Zamanla greceiz.

Haumeann buzlu yzeyindeki minerallerce zengin blgenin (krmz grnen blge) farkl ynlerden grn

Kaynaklar http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile. cfm?Object=Dwa_Haumea http://www.astronomidiyari.com/?p=3951 http://web.gps.caltech.edu/~mbrown/2003EL61/ http://gokbilgi.blogspot.com/2009/09/haumeadaorganik-bilesik-kuskusu.html

http://www.sciencedaily.com/ releases/2008/09/080918234427.htm http://derman.science.ankara.edu.tr/yazi/haumea.html

31

Alp Akolu

Kyamete Hazr msnz?

Okurlarmz yaklak yl nce bu konuda uyarm, nmzdeki yl boyunca bu konu medyada ok tartlacak demitik. imdi beklenen gn geldi, att. 21 Aralk 2012de kyametin kopaca ve Dnyann yok olaca sylentileri had safhaya ulat. O nedenle biz de Ocak 2010 tarihli saymzda yaymladmz Kyamet Senaryolar adl yazmzda ele aldmz bu konuyu yeniden gndeme getirelim istedik. ncelikle belirtelim sz meclisten dar. Bilim ve Teknik okurlarnn bu sylentilere kulak astn dnmyoruz. O nedenle safsatalara ksaca deindikten sonra olas kyamet senaryolarn, yani Dnyann gerekten nasl yok olabileceini ele alacaz.

2009da gsterime giren 2012 adl film, kahramanlarn lmden hep son anda kurtulduu, Hollywood usul, heyecanl bir felaket filmi. Filmin kahramanlar Himalayalar bile aan bir tsunamiyle mcadele ediyor.
32

emite Gne tutulmas olaca zaman, gezegenler hizaland zaman, bir kuyrukluyldz getiinde, bir gezegen Dnyaya en yakn konumuna geldiinde felaket tellall yapanlar oldu. Hibiri gereklemedi. 21 Aralk 2012 iin de Maya takviminin sona ermesinden gkada-

daki hizalanmaya, Gnein etkinliinin artmasndan Mardukun geleceine kadar, tamamen safsatalardan oluan birok senaryo retiliyor. Her eye karn bu senaryolar retenler de temkinli. 21 Aralkn yaklamasyla daha ileri tarihli yeni safsatalar retilmeye oktan baland bile.

>>>
2012de kyamet kopacan ne srenlerin k noktas Maya takviminin 2012de sona eriyor oluu. Mayalarn geride braktklar bize, bu uygarln dikkatli gkyz gzlemleri yaparak gezegenlerin hareketlerini hayli duyarl bir ekilde hesaplayabildiini gsteriyor. Karmak saylabilecek bir takvimleri olmas, matematikte de o dnemde yaayan dier uygarlklara gre daha ileri dzeyde olduklarn gsteriyor. Ancak bu duyarl ve matematik bilgisini gnmzdekiyle kyaslamamak gerek. Ayrca Mayalarn takvimi kehanetlerde bulunmak iin deil, zaman tutmak iindi. Mayalarn byle bir takvim gelitirmi olmas zellikle tarihiler asndan ilgi ekici olabilir, nk artk zaman hesaplama konusunda gemiteki herhangi bir dneme gre ok ileri durumdayz. Tarihilere gre 21 Aralk 2012de Maya takviminde bir dnem sona eriyor. Bu, otomobilinizin kilometre sayacnn 999dan sonra 000 gstermesi gibi bir durum. Zaten bilindii kadaryla Mayalar yaztlarnda Baktun 13 ad verdikleri bu dnemin ardndan kyametin geleceine ilikin bir ey belirtmiyor. Hatta kaytlarda bundan ok daha sonraki tarihlerde gerekleeceini dndkleri baz olaylarla ilgili bilgiler var. Gelelim 21 Aralk 2012deki kyametin nasl olacayla ilgili varsaymlara. Felaket senaristleri, bilimsel gerekleri saptrarak 2012deki kyamet varsaymn destekleyecek savlar ne sryor. Bunlardan biri, bu tarihte gkadamzn merkeziyle Gnein hizalanaca ve bunun kanlmaz sonu balataca. Her yl olduu gibi Aralk 2012de de Gne Yay Takmyldznda, Samanyolunun merkezine yakn dorultuda grnecek. Yani gkadamzn merkezi-Gne-Dnya dizilimi olacak. Gkadamzn merkezinden 30.000 k yl uzakta olduumuzu dnrsek, zaten her yl gerekleen byle bir dizilimin zerimizde fark edilir herhangi bir etkisi olamaz. Bir baka senaryo, Marduk ya da Gezegen-X olarak adlandrlan efsanevi gezegenin bize arpacayla ilgili. Babillilerin ve Asurlularn yaratl destanna gre, Marduk tanrlarn en bilgesi ve en gls. Mardukun Gezegen-Xle zdelemesi, Rus asll yazar Zecharia Sitchinin 12. Gezegen adl kitab sayesinde oldu. Kitapta Mardukun otuz alt yzylda bir yeryznn yaknndan getii ve her geiinde byk felaketlere yol atndan bahsediliyor. Byle bir gk cismi var olsayd dier gezegenler zerindeki etkileri kolayca belirlenir, modern grntleme teknikleri sayesinde yllar nce gzlenmi olmas gerekirdi. Byle bir gk cisminin yalnz profesyonellerin deil, yz binlerce amatr gkbilimcinin gznden kamas olanaksz. Eer var olsayd, onu dier bilim insanlarndan ve toplumdan saklamak mmkn olmazd.

Bilim ve Teknik Aralk 2012

Olas Kyamet Senaryolar

Bu safsatalar bir yana, bilimsel aratrmalar gezegenimizdeki yaamn tarihte birok kez yok olmann eiine geldiini gsteriyor. Hatta kimi zaman yeryzndeki tm trlerin % 90a varan oranlarda yok olduu biliniyor. Ama kimse byle bir olayn bir daha ne zaman gerekleeceini syleyemez. Hemen belirtelim, amacmz felaket tellallarnn yapt gibi sizi korkutmak deil, yreinize su serpmek. nk bu olaylarn herhangi birinin bir insann yaam boyunca gerekleme olasl yok denebilecek kadar dk. Gerek bir kyamet byk olaslkla gkyz kaynakl olacaktr. Gnein yaamnn sonlarnda Dnyay yutacan ve geriye bir ey brakmayacan biliyoruz. Belki de tek ngrebildiimiz kya-

met bu. Ancak bundan 4,5 milyar yl sonra olacak bu olay iin imdiden endielenmek yersiz. Bizi asl gnmzde ne gibi tehlikelerle kar karya olduumuz ilgilendiriyor. Gkta arpmalar en iyi bilinen ve en gereki olan tehlike. Gktalar yznden canllar dnem dnem kitlesel yok olularla kar karya kalm. 10-15 km apl cisimlerin yeryzne arpmasyla meydana gelen bu ykmlar, jeolojik anlamda dnnce epeyce sk, ortalama 100 milyon ylda bir gereklemi. Yaam ortaya ktndan bu yana yaklak 45 toplu yok olu meydana gelmi ve bunlarn ounun gkta kaynakl olduu sanlyor. 65 milyon yl nce gerekletii dnlen son arpma, yeryzndeki ou trle birlikte dinozorlarn da yok olmasna neden olan, yaklak 12 km apl bir asteroidin rn. Gnmzde Gnein evresinde dolanan ve yrngesi Dnyannkini kesen tm gk cisimlerinin saptanmasn ve izlenmesini amalayan byk bir alma yrtlyor. Aratrmaclar saptanan cisimleri izleyerek, gelecekte bizimle arpp arpmayacaklarn ok kk hata paylaryla hesaplayabiliyor. Henz rahat bir nefes almak iin erken olsa da, u ana kadar ap 1 km ve zerinde olan, Dnyaya yakn asteroitlerin ou kefedilmi durumda ve bunlarn hibiri gelecek yzyl iin nemli bir risk oluturmuyor. Gktalarndan sonra, bizim iin en byk tehditlerden biri de gama n patlamalar. Gama n patlamalar gkyzndeki en gl patlamalar. Bu kadar byk bir patlama yaknlarda bir yerlerde gerekleirse elbette gezegenimizdeki yaam zerinde birtakm etkileri olabilir. Patlamadan kaynaklanan gama nlar ve dier yksek enerjili nmn byk blm atmosferde sourulacaktr. Ne var ki bu srada meydana gelen tepkimeler ozon tabakasnn yok olmasna neden olabilir. Gkbilimciler, yaklak 3200 k yl tede meydana gelen bir gama n patlamasnn ozon tabakasnn yarsn yok edebileceini dnyor. Patlamadan kaynaklanan ve Gneten gelen mortesi nm, ozon tabakas zayf33

Kyamete Hazr msnz?

SPL

Yeryznde yaam ortaya ktndan bu yana yaklak 45 toplu yok olu meydana geldii dnlyor. Bunlarn ounun gkta kaynakl olduu sanlyor. 65 milyon yl nce gerekletii dnlen son arpma, yeryzndeki ou trle birlikte dinozorlarn da yok olmasna neden olan, yaklak 12 km apl bir asteroidin rn.

lam olan gezegenimizdeki besin zincirinin krlmasna yol aarak kitlesel yok olular tetikleyebilir. Gkbilimciler kyamete yol aabilecek bir gama nm patlamasnn ortalama bir milyar ylda bir gerekleebileceini tahmin ediyor. Uzaydan gelebilecek bu felaketlerin yan sra, gezegenin kendinden kaynaklanabilecek birtakm doal afetlerle de karlaabiliriz. Yanarda patlamalar genellikle blgesel felaketlere yol amakla birlikte, baz byk patlamalarn kresel apta etkileri olabiliyor. Bir yanarda patlamas srasnda akan lavlardan ve etrafa salan kaya paralarndan baka su, karbondioksit, eitli zehirli gazlar ve kl atmosfere karr. Byk yanarda patlamalar sonucunda ortaya kan gazlar yeryznden 12 ila 32 km ykseklikteki stratosfer katmanna yaylarak tm gezegeni rtebilir. Tozlar Gne nlarnn yeryzne ulamasn nlerken, kkrtl gazlarn da yanstc etkisiyle yeryz bir souma dnemine girer. Bunun da tesinde atmosfere yaylan kkrt dioksit slfrik aside dnr ve Dnya apnda slfrik
34

asit yalar olur. Gne ndan yeterince yararlanamayan ve slfrik asit yamuru altnda kalan bitkiler lr ve besin zinciri krlr. Buna bal olarak da birok canl tr yok olabilir. Yaklak 75.000 yl nce, Endonezya adalarndan biri olan Sumatradaki Toba Yanarda patladnda atalarmz muhtemelen en byk yok oluun eiine gelmiti. Son 25 milyon yln en byk yanarda patlamas olduu dnlen bu olayda 2800 km3 madde pskrd hesaplanyor. Patlama sonrasnda yaanan ve yllar sren volkanik k sonucunda yeryzndeki bitki ve hayvan trlerinin ounun yok olduu sanlyor. nsann gemiiyle ilgili yaplan genetik aratrmalar, gnmzden 70.00080.000 yl nce genetik eitliliin ciddi anlamda azaldn gsteriyor. Patlamadan sonra belki de yalnzca birka bin canl birey kalmt. Tobadaki patlamayla genetik darboaz arasnda bir balant olduu kantlanmam olsa da, zamanlama bunun bir tesadften te olduunu dndryor.

Felakete yol aabilecei dnlen yanardalardan biri de Kanarya Adalarndan La Palmada bulunan Cumbre Vieja. En son 1971 ylnda patlayan bu yanardan olas yeni bir patlamasnda dan bat yarsnn yaklak 500 km3lk bir blmnn kayarak Atlantik Okyanusuna gmlecei ne srlyor. Bilgisayarla yaplan modellemeler, byle bir durumda oluacak muazzam tsunamide ilk anda 600 metre ykseklikte dalgalar oluacan gsteriyor. Saatte yaklak 1000 km hzla ilerleyecek bu dalgalar 1 saatte Afrikaya, 3,5 saatte ngiltereye, 6 saatte Kuzey Amerikaya ulaacak. Bu dalgalarn zellikle Amerika ktasnda kydan 25 km ieriye girebilecei ve kydaki tm kentleri yerle bir edebilecei dnlyor. Milyonlarca kiinin lmne yol aabilecek kapasitede olsa da, bu olayn kresel apta bir kyamet yaratmayaca ortada. Felaket tellallarnn zerinde durduu baka bir konu da manyetik tersinme. Her birka yz bin ylda bir Dnyann manyetik alan kutup deitiriyor. Her deiim sreci birka bin yl sryor. nce man-

<<<
yetik alan iddeti azalyor, sonra yaklak yz yl sreyle alan tmyle kaybolup yeniden beliriyor. Bunun sonucunda manyetik kutuplar yer deitiriyor. En son manyetik tersinmenin 780.000 yl nce meydana geldiini biliyoruz. Dolaysyla gnmzde yeni bir tersinme srecinin balangcnda olabiliriz. Zaten elde edilen veriler yaklak 2000 yldr manyetik alan iddetinin yava yava azaldn gsteriyor. ngrler doruysa nmzdeki 1000 yl iinde manyetik alan yn deitirebilir. Elbette bu anszn deil yava yava gerekleecek bir sre. Dolaysyla bugnle 21 Aralk 2012 arasnda fark edilir bir deiim olmayacak. Ancak manyetik alann en byk zellii, Gneten ve yldzlararas ortamdan gelen ykl paracklara kar bir kalkan oluturmas. Manyetik alan zayfladnda ve kaybolduunda bu kalkandan mahrum kalacaz. Ancak ondan ok daha etkili bir kalkan olan atmosfer, bizi bu paracklarn olumsuz etkilerinden byk oranda koruyacak. Nitekim gezegenimizin tarihine baktmzda, manyetik alan tersinmesinin herhangi bir kitlesel yok olua neden olduuna ilikin bir kant gremiyoruz. Manyetik alann bir sre iin kaybolmas bizi kresel apta bir felakete srklemese de, zellikle ynlerini manyetik alana gre belirleyen canllar skntya sokacaktr. Ancak tarihte ok kez tekrarlanan bu olayn nemli bir etkisinin olmad ak. Biz insanlar, byk olaslkla dier canllardan daha fazla etkileneceiz, nk ykl paracklar yrngedeki uydularn ounu etkileyecek. Bunun yan sra yeryzndeki elektronik aygtlarn da nemli bir blm bundan etkilenebilir. Gl Gne rzgrlar srasnda elektrik kesintileri yaanabilir, zellikle hava ulam aksayabilir. Ancak elbette manyetik alan bir gnde ortadan kalkmayaca iin bu olaya hazrlanmak iin yeterince zaman bulacaz. Asl korkmamz gereken byle doal felaketlerden ok insann kendi soyunu yok etme potansiyeli. Baka trlere yaam hakk tanmadmz gibi, trmzn varln srdrebilmesi iin gereken kaynaklar hzla yok ediyor ve kirletiyoruz. Her yl ortalama 30.000 canl tr insan etkinlikleri yznden yok oluyor. Bu Dnyann tarihinde benzeri grlmemi bir soykrm. imdilik bunun ar sonularn hissetmiyor olabiliriz. Ancak ok da uzak olmayan gelecekte, ekosistemin bileenleri domino talar gibi birer birer devrilecek. te o zaman domino talarndan biri olduumuzu anlayacaz ve ekosistemin hassas dengesini bozmann belki de telafisi olmayan sonularna katlanmak durumunda kalacaz. nsann ekosistemi bozarak dolayl yoldan soyunu yok etme potansiyeli bir yana, bunu kastl olarak

Bilim ve Teknik Aralk 2012

Doal felaketlerle kyaslandnda insann kendi trn yok etme potansiyeli daha yksek grnyor. Nkleer silahlar en byk tehlikelerden biri. Nkleer silahszlanmaya karn gnmzde kullanma hazr 4400 kadar nkleer bomba bulunuyor. Soldaki fotorafta 1954 ylnda Bikini mercan adasnda yaplan bir nkleer bomba denemesi grlyor. Bu deneme Pasifik Okyanusunda zerinde yerleim bulunan birok adada nkleer serpintiye neden olmutu. Denemede kullanlan Castle Bravo adl bomba Hiroima ve Nagasakiyi yerle bir eden bombalarn her birinden yaklak 1000 kat daha gl.

thinkstock

yapma potansiyeli de var. Souk Sava dnemi sona erdiinde ou karlkl olarak imha edilmi olsa da, dnyada zellikle ABDde ve Rusyada olmak zere 20.000in zerinde nkleer sava bal var, bunlarn 4400 kadar hazr halde bekliyor. Her biri kinci Dnya Savanda Japonyaya atlan bombalardan ok daha gl. Gnmzde bir nkleer sava beklenmese de, bu bombalar yok edici zelliklerini koruyor. Gncel tehditlerden biri de biyolojik silahlar. Biyoteknoloji ve genetik mhendislikteki gelimeler yakn gelecekte genetik kusurlarmzn dzeltilmesini, baz hastalklara are bulunmasn salayabilir. Ancak bu alanda yaplan almalarn tartmal ynleri de var. rnein genetii deitirilmi organizmalarn gvenli olup olmad tartmalar gndemde nemli bir yer tutuyor. Bunlarn etkilerini uzun dnemde anlayacaz. Ancak laboratuvar ortamnda retilen ya da deitirilen mikroorganizmalarn biyolojik silah olarak kullanlma potansiyeli var. Tm insanl yok edebilecek bir virsn terrist amalarla kullanlamayacann garantisini kimse veremez. Sonuta 21 Aralkta gerekleecei sylenen kyamet bir dizi yalandan ibaret. Buna karn, yukarda szn ettiimiz doal afetlerin hepsi gerek olabilir. Ancak bata da sylediimiz gibi, bunlarn bir insann yaam boyunca gerekleme olasl yok denecek kadar dk. Asl ciddiye alnmas gereken kresel snma, ekosistemin k, nkleer ve biyolojik sava gibi insan kaynakl potansiyel tehlikeler. nk nlem almazsak, biz olmasak bile ocuklarmz bunlarn sonularyla kar karya kalacak. nsann kendi kendini yok etme olasl uykunuzu karmyorsa, dier senaryolar hi karmasn.
Kaynaklar Glba, O., Marduk Gelecek Dertler Bitecek (mi?), Bilim ve Teknik, Mays 2004. Krupp, E. C., The Great 2012 Scare, Sky & Telescope, Kasm 2009. Naeye, E., Real Potential Disasters, Sky & Telescope, Kasm 2009. Powell, C. S., 20 Ways The World Could End, Discover, Ekim 2000.

http://astrobiology.nasa.gov/ ask-an-astrobiologist/intro/nibiru-and-doomsday2012-questions-and-answers

35

lay elik

Zihin Dankl ile Hcresel Yalanma Arasndaki

Gizemli liki
S
an Francisco California niversitesinde (UCSF) yaplan aratrmada, ana odaklanma eilimi ile zihin dankl eilimi, 50-65 ya aralndaki 239 salkl kadn zerinde, telomer uzunluu ile balantl olarak deerlendirildi. Telomerler kromozomlarn her iki ucunda bulunan tekrarl DNA dizileri. Telomerler kromozom ularnn paralanmasn ve baka kromozomlarla birlemesini engelleyerek kromozomun btnlnn korunmasna yardmc oluyor. DNA elenmesinin molekler ileyiinden kaynakl olarak her DNA elen-

Bazen tm dikkatimizi nmzdeki ie ya da bulunduumuz ana odaklarken bazen de aklmz baka yerde buluruz. Bazlarmz dikkatini nndeki ie ya da duruma odaklamakta daha etkilidir. Bu yetenei genellikle stn baaryla ilikilendiririz. Yaplan aratrmalar zihni odaklamann kolay kolay aklmza gelemeyecek baka zelliklerimizle de ilikili olduunu ortaya koyuyor. Dank bir zihni mutsuzlukla, yaanan ana odaklanan bir zihniyse salkl bir psikolojiyle ilikilendiren aratrmalar var. Ancak henz balang dzeyindeki yeni bir aratrma, zihin dankl ile yalanma arasnda bir balant olabilecei ynnde bulgular ortaya koydu.
mesinde kromozomun ucu biraz ksalyor. Dolaysyla her hcre blnmesiyle kromozomlar biraz ksalm oluyor. Telomer dizileri bir nevi tampon ilevi grerek bu ksalmann ulara yakn genleri etkilemesini de engelliyor. Telomerlerin ksalmasysa normal olarak hcrenin geirebilecei blnme says iin bir snr oluturuyor. Bu yzden telomerlerin ksalmasnn yalanmayla ilikili olduu dnlyor. Dolaysyla telomer uzunluu hcresel ve bedensel yalanmayla ilgili biyolojik bir gsterge olarak kabul ediliyor.

36

Carol Del Angel/ Ikon Images / Getty Images Trkiye

><
Bulgular 15 Kasmda ABDdeki Psikolojik Bilimler Derneinin Clinical Psychological Science adl dergisinde yaymlanan aratrmaya gre, daha ok zihin dankl yaadn bildirenlerin telomerlerinin daha ksa, daha ok ana odaklananlarn ya da mevcut etkinliklerine daha fazla odaklanp onlarla daha ok megul olanlarn telomerlerinin ise daha uzun olduu grld. Sonular anlk stres dzeylerine dayanlarak yaplan istatistiksel dzeltme sonrasnda bile aynyd. Aratrmada ana odaklanmak kiinin o an nnde bulunan ilere younlama eilimi, zihin dankl ise o anki iin ya da durumun dndaki eylerle ilgili dncelere dalma eilimi olarak tanmland. Telomerler ya ilerledike ve psikolojik ve fizyolojik stres etmenleriyle karlaldka ksalyor. Yine UCSF aratrmaclarnn nclk ettii baka aratrmalarda telomerlerin ksalnn erken gelen hastalklarla ve erken lmlerle ilikili olduu kefedilmi. Aratrmaclar zihin dankl ile telomerleri bir arada deerlendirmi olsa da, zihin danklnn m telomerlerin ksalna yol at, tersinin mi geerli olduu yoksa nc bir ortak etmenin mi her ikisini etkiledii henz bilinmiyor. Kabullenici bir yaklam iinde, dikkati yaanan ana vermeyi kolaylatran bilinli meditasyon tedavileri salk durumunda baz alardan iyileme salyor. Daha nce yaplan baz aratrmalar bu tr mdahalelerin telomeraz olarak bilinen bir enzimin etkinliindeki artla ilikili olduunu ortaya koydu. Telomerazlar, telomerleri korumaktan ve baz durumlarda yenilemekten sorumlu enzimler. Aratrmaclar yeni yaplan aratrmann sonularyla birlikte daha nceki bulgularn da ana odaklanmann, hcresel dzeydeki sal iyiletiren bir srecin paras olabilecei ihtimalini desteklediini belirtiyor. Psikiyatri dalnda yardmc doent ve makalede bayazar olan Dr. Elissa Epel dikkat durumumuzun, yani belirli bir analamy

Bilim ve Teknik Aralk 2012

da dncelerimizin neye odaklandnn, ilgin biimde salk durumumuza ynelik bir bak sunan bir pencereye benzediini, duygularmzdan etkilenebilecei gibi duygularmz ekillendire bileceini de belirtiyor. Dr. Epel inceledikleri salkl rneklem grubunda, o anki etkinlikleriyle daha fazla megul olan insanlarn telomerlerinin daha uzun olduunu, ancak bu ilikinin ne kadar genellenebilir olduunu henz bilmediklerini ekliyor. Dr. Epel, UCSF Psikiyatri Blmnden psikolog Dr. Eli Putermen ve alma arkadalar, buradan yola karak ana odaklanmay destekleyen bir ders serisi gelitiriyor ve bu mdahalenin telomer uzunluunun korunmasn, hatta telomerlerin uzamasn salayp salamayacan grmek istiyor.

Yaymlanan aratrmada katlmclar zihin dankl eilimlerini kendileri bildirdi. Katlmclarn psikolojik stres ve salk durumlar lld. rneklem grubu yksek dzeyde eitimliydi, ayrca grubun ya ve stres dzeyi aralklar dard (ou bireyin stres dzeyi dkt). Epel, tm bunlarn sz konusu ilikinin ortaya karlmasna olumlu katk yapm olabileceini belirtiyor.

Epel, bu aratrmann dikkat durumunu telomer uzunluuyla ilikilendiren ve bunu yaparken stres ve depresyonu hesaba katan ilk alma olduunu sylyor. Daha nce yaplan almalarda telomer uzunluu ile belirli tiplerdeki stres ve depresyon arasnda balant bulunduu gsterilmi. Yeni alma bireylerin dikkat durumlaryla ilgili kendi bildirimlerine dayand iin, Epel yaanan ana odaklanmann ve zihin danklnn dorudan lld baka almalar yaplmas gerektii grnde. Epele gre aratrma bir ilk adm niteliinde ve zihin dankl ile hcre sal arasndaki ilikiyi anlayarak nedensellik ya da karlkllk olup olmadn ortaya karmann nemli olduunu gsteriyor. rnein zihin danklnn azaltlmas hcre saln iyiletirir mi? Ya da bu ilikiler bireyde var olan baka bir karakteristik zelliin bir yansmas m? Epele gre sonular, olumsuz deneyimleri kabullenme yaklamnn, yani bireyin o anki deneyimi kabullenip gnlk deneyimlerin rahatsz edici ynlerinden kanmamasnn, yaanan ana daha iyi odaklanma yeteneini glendiren bir etmen olabileceini dndryor. Makalenin yazarlarndan, duygular konusunda aratrmac ve UCSFda yardmc doent olan Dr. Wendy Berry Mendesin belirttiine gre birtakm duygu kuramlar, daha yksek dzeyde dikkat kontrolnn olumsuz duygularn daha az basklanmasn ve bylece baarsz basklamann yansmalarnn daha az grlmesini salad ynnde nermeler ieriyor. Mendes alternatif olarak, dikkat kontrolnn pskiolojide olumlu yeniden deerlendirme olarak adlandrlan sre sayesinde duygularmz daha yapc biimde yorumlamamza yardmc olabileceini, bu tr dnme biimlerinin salkl fizyolojik durumlarla ilikilendirildiini belirtiyor.
http://www.sciencedaily.com/ releases/2012/11/121117184551.htm 37

Efe Tuncel * Umut A. Yldz **

* ODT, Fizik Blm, Lisans rencisi ** Leiden niversitesi, Leiden Gzlemevi, Doktora rencisi

APEX Teleskobu
ALMAnn lk ncs
ilinin Llano de Chajnantor blgesindeki Avrupa Gney Gzlemevine (ESO) ait APEX Teleskobu, gney yarmkredeki en byk tek anak halinde alan, milimetre-alt dalga boyu teleskobudur. Atacama nc Deney Teleskobu olarak evirebileceimiz ad Atacama Pathfinder EXperiment szcklerinin ba harflerinden meydana geliyor. APEX u anda yepyeni keiflere yol aan ALMAdaki teleskoplarn ilk rnei olarak tasarlanmtr. Son teknoloji rn dedektrleriyle gkyzndeki karanlk blgeleri -evrelerindeki gaz ve toz nedeniyle- gzlemleyebilen en ideal teleskoplardan biridir.

38

ilimetre-alt gkbilimi souk, tozlu ve karanlk evrene alan bir pencere, ancak atmosferimizdeki su buhar evrenden gelen milimetre-alt nm (mikrodalga aralnda bulunan, dalga boyu 0,3-1 mm arasndaki nm) byk oranda engelledii iin, bu blge sadece son 30 yldr gzlemlenebiliyor. Bunun nedeni Dnyada atmosferdeki byk su ktlesinden etkilenmeyecek kadar yksekte sadece birka uygun yer olmasyd. APEXin bulunduu, ok nadir zelliklere sahip Llano de Chajnantor blgesi, gezegendeki en kuru yerlerden biri olmas ve ok yksek olmas sayesinde aratrmaclara milimetre-alt dalga boyundaki evreni gzlemlemek iin byk bir kap ayor. Deniz seviyesinden 5107 metre yksekteki APEX Teleskobu, 2005in Eyll ayndan bu yana aktif. Yeryznn en yksek yerlerinden birinde kurulmu olma zelliine de sahip. Teleskop aslnda Avrupa Gney Gzlemevinin (ESO) ortaklaryla birlikte ina etmekte olduu, dnyann en byk milimetre ve milimetre-alt blge dizge teleskobu olacak olan ALMA (Atacama Large Millimeter/Submillimeter Array - Atacama Geni Milimetre/Milimetre-alt Dizgesi) iin ina edilen ilk nc teleskop. Yani bu teleskop ile elde edilen deneyim ALMAnn yapm aamalarnda kullanld ve hl kullanlyor. ALMAnn yakn zamanda aktif hale gelmesiyle beraber ok daha detayl bir ekilde inceleyecei birok hedefi de kefetmi olan bu teleskop, Max Planck Radyo Astronomi Enstits (MPIfR), Onsala Uzay Gzlemevi (OSO) ve Avrupa Gney Gzlemevinin (ESO) ibirliiyle ina edildi. Bulunduu ykseklik nedeniyle atmosfer etkilerinden byk lde syrlmas, sert alma koullarna dayankl olmas ve ok dk hata pay gibi zellikleri eklendiinde APEXi astronominin vazgeilmezi olarak nitelendirmek herhalde yanl olmaz.

>>>
s almalar sonucunda, 5100 metredeki Chajnantor Platosunun milimetre-alt gzlem iin dnyadaki en iyi blge olduu belirlendi. Gzlem yerinin beklenenden daha iyi kmas, ALMAnn artk sadece milimetre deil milimetre-alt dalga boylarnda da almasna olanak saladndan projenin ismi Atacama Geni Milimetre/milimetre-alt Dizgesi olarak deitirildi. Fakat ALMAya bir nc teleskop gerekliydi. Bu yzden ESO ve ortaklar APEX iin almalara balad.

Bilim ve Teknik Aralk 2012

Tesisin leyii
APEX, Atacama lnde bulunan San Pedro isimli kyn birka kilometre kuzeyindeki Sequitorda bulunan s ile arasndaki bir balant hattyla altrlyor. ste laboratuvarlar ve ofislerin yan sra gzlemcilerin kalabilecei bir misafirhane ve yemekhane var. Ayrca etkili bir uzaktan kontrol iin altyap da salanyor. Tesiste ESOya bal gkbilimcilerin, mhendislerin ve personelin de iinde bulunduu yaklak 20 kiilik bir ekip almalarn srdryor. Milimetre-alt blge gne ndan etkilenmedii iin APEX gnn 24 saati gzlem yapabiliyor. Ancak uyulmas gereken birka kural ve almamas gereken bir snr da var. Salk ve gvenlik gerekeleriyle, 5100 metredeki gzlemler her zaman bir APEX grevlisinin yannda bir ya da iki gzlemci ile yaplyor ve bir gzlemcinin gnlk en fazla 8 saat gzlem yapmasna dikkat ediliyor. Bunun yannda Sequitorda her zaman gzlemcileri takip eden teknik elemanlar srekli telsiz balants ile gzlemi de takip ediyor. Kontrol odasnda ykseklik nedeniyle seyrelen hava, bir oksijen tankndan srekli oksijen pskrtlerek takviye ediliyor. Elektrik ise 250 kVA gcnde (jeneratrlerin deniz seviyesindeki gleri 400 kVA) iki dizel jeneratr tarafndan salanyor.
39

Projenin yks
1990larn ortalarnda, saylar ok az olan milimetre-alt teleskoplarla elde edilen baar ve yaplan keifler, gkbilimin milimetre-alt dalga boyuna yeterince younlamadnn fark edilmesini salad. Bu gelimeler nda ABD, Avrupa ve Japonya geni bir milimetre/milimetre-alt giriimler dizgesi (birbirinden bamsz birka teleskobun ayn anda ayn yeri gzlemlemesi ve sonrasnda bu verilerin tek bir byk teleskop tarafndan gzlenmi gibi bilgisayarda birletirilmesi yntemi) kurmay planlad. Teleskop iin en uygun yerin aranma-

APEX Teleskobu: ALMAnn lk ncs

Yerel geleneklere gre ina edilmi olan Sequitor ss, teleskop kontrol odas ve misafirhanelerin de bulunduu ok amal bir alan.

Tesiste gvenlik kurallar ok kat, blgeye girmek iin tesis mdrnden zel izin almak gerekiyor. Yksek rakmda almak ok kat salk ve gvenlik kurallarna uyulmasn gerektiriyor.

Teleskop
Vertex Antennentechnik tarafndan Almanyann Duisburg kentinde tasarlanan, retilen APEX, ALMA projesinde kullanlacak olan teleskoplarn tek bana alabilmesi iin deitirilmi bir rnei. Yatay ve dikey hareket salayan bir sis-

temin zerinde bulunan ve 12 metre apnda bir anteni olan APEXte Cassegrain tipi hareket mekanizmas var. Teleskobun bu deitirilmi halinin toplam arl yaklak 125 ton. APEXin kzltesi dalgalar ve radyo dalgalar arasnda kalan milimetre-alt dalga boylarnda gzlem yapmas iin birok farkl dedektr ve zel donanm gelitirildi. 295 piksel ile dnyadaki en byk bolometre kameralarndan biri olan, Max Planck Enstits Bolometre Gelitirme Grubu tarafndan tasarlanan ve 2007nin Mays ayndan bu yana almakta olan Geni APEX Bolometre Kameras hayli geni bir gr alan salyor. Bolometreler, bir eit termometreye benzer. Geni APEX Bolometre Kamerasnn zayf milimetre-alt nmn sebep olduu en kk scaklk deiimini alglamasn salayabilmek iin, kamerann iindeki termometrelerin her biri mutlak sfrdan sadece 0,3 derece (-272,85 0C) kadar yksek bir scakla kadar soutuluyor. Teleskop, bu kamerann yksek hassasiyeti ve geni gr alan zelliinin (Ayn 1/3) bu sistemle birlemesi sayesinde, milimetre-alt evreni gzlemleyebilmek iin olanak salyor.

40

>>>

Bilim ve Teknik Aralk 2012

APEX ve Bilim
Ad stnde nc bir teleskop olan APEX, henz yeni yeni almaya balayan ALMA iin ok nemli. Tek anak zellii ile son birka ylda bile ok sayda bilimsel alma yaplmasna yardmc oldu. APEXle yaplan gzlemler, Herschel Uzay Gzlemevinden elde edilen verileri tamamlyor. Yine APEXin verileri henz yeni almaya balayan SOFIA Gzlemevi iin de nemli olacak. Bu teleskoplar farkl dalgaboylarn alglayacak ekilde tasarlanm olduklarndan, veriler karlatrldnda gzlenen cisimler daha iyi anlalabiliyor. APEXin frekans aral (250-850 GHz) dier milimetre teleskobu olan spanyadaki IRAM 30-m teleskobunun (100-250 GHz) hemen bittii yerden balad iin, IRAM teleskobundan 30 yldr gelen verilerle bu yeni verilerin karlatrlmasna yardmc oluyor.

41

APEX Teleskobu: ALMAnn lk ncs Olumakta olan bir ilkel yldzdan pskren jetler (NGC 1333-IRAS 4A/4B), APEX teleskobu ile yaplan CO molekl gzlemleriyle aa karlyor (Yldz ve ark. 2012). Fonda Spitzer Uzay Teleskobu ile ayn blgenin kzltesi blgeden alnan grnts yer alyor (stte) (NASA/JPL/R. Gutermuth).

<<<

Peki, APEX ile ne gzlemleyebiliriz? Milimetrealt dalga boyundaki evreni gzlemlemek demek souk ve byk bulutsulardan yansyan bu may lebilmek ve daha nce ulalmam bir gkyz resmine ulaabilmek demek. Ayn zamanda moleklleri gzlemlemek ve toz bulutlarnn iine bakabilmek demek. Milimetre-alt dalga boyu blgesi, aslnda milimetre blgesinden daha scak blgeleri gzlemlemek iin daha uygun. Burada scak derken mutlaka bir karlatrma yapmak gerekiyor. nk milimetre ve milimetre-alt alan gkbilimcilere gre 10 Kelvin (-263 0C) souk, 150 Kelvin (-123 0C) scak ve 1000 Kelvin (727 0C) ok ok scak demektir. Optik astronomlarna gre ise 1000 Kelvin ok souk demektir. Yldzlarn doum yeri olan souk ve karanlk bulutsular, dier dalga boylarnda bakldnda ilerindeki toz nedeniyle karanlk ve rtl grnr, fakat milimetre-alt tayfnda bu blgelerdeki cisimler parlar. Bu karanlk bulutsularn iinde yeni yldzlar oluur ve oluum aamalarn milimetre-alt blgedeki farkl moleklleri inceleyerek ortaya karabiliriz. rnein karbon monoksit molekl (CO) gzlemleri, yldz oluum aamalarndaki madde pskrme jetlerini aa karmada ok nemli bir yntemdir. Evrendeki en uzak gkadalardan bazlarn gzlemlemek iin de milimetre-alt dalga boyu idealdir. Evrenin scak olan yerlerinin yan sra souk yerlerinden de veri alabilmek astronomlar iin ok nemlidir. Ayrca APEXin antenindeki kimyasal kapl paneller Gneten gelen grnr ve kzltesi nm datarak, teleskopu Gne gzlemi iin de elverili klar ve Gnein daha nce grdmz fotoraflarnda olduundan farkl olarak
42

allmadk bir dalga boyunda gzlemlenebilmesini salar. Geni frekans aralna sahip tayfeker alclar ile gkadalararas zellikleri ok daha derinlemesine aratrmay mmkn klyor. APEX gzlemleri ile bugne kadar uzayda birka yeni molekl de kefedildi. Bunlar arasnda CF+ (fluoromethylidynium) ve geen yl kefedilen H2O2 (hidrojen peroksit, Bergman ve ark. 2011) ayr bir neme sahip. Yaam ile ilikilendirilen su (H2O) ile yakn kimyasal zellikleri olduundan Dnyamzdaki suyun nasl olutuuna ve nereden geldiine dair ipular bulmamza yardmc olabilecek bir keif. Her ne kadar ALMA yakn zamanda tam kapasite devreye girecek olsa da APEX teleskobu, almaya devam edecek. ALMA, ok geni olan anten dizgeleriyle gzlem yaptnda gkyzndeki cisimleri en ince detaylarna kadar inerek inceleyebilecek. Ancak ALMA ile gkyznde geni bir blgenin gzleminin yaplmas ok fazla gzlem zaman gerektirdiinden, bu blgelerin haritalandrlmas iin APEXe hl ihtiya var. nk ALMA gkyznde ok dar bir alan grebilirken APEX geni bir alan gryor. APEXte, ikinci nesil aletler zaten kullanlyor. zerindeki ok gelimi melez ve bolometre alclar APEXin gelecekte de gzlemler ve keifler yapmaya devam edeceini kantlyor.
Fotoraflar: Umut Yldz Kaynaklar www.esoturkiye.org www.eso.org www.apex-telescope.org Guesten ve ark., The Atacama Pathfinder Experiment, ESO Messenger, Cilt 124, s. 12, 2006. Gutermuth ve ark., Spitzer Observations of NGC 1333: A Study of Structure and Evolution in a Nearby Embedded Cluster, Astrophysical Journal, Cilt 674, s. 336-356, 2008. Bergman ve ark., Detection of interstellar hydrogen peroxide, Astronomy & Astrophysics, Cilt 531, Makale L8, 2011. Yldz ve ark., APEX-CHAMP+ high-J CO observations of low-mass young stellar objects. III. NGC 1333 IRAS 4A/4B envelope, outflow, and ultraviolet heating, Astronomy & Astrophysics, Cilt 542, Makale 86, 2012.

POPLER BLM KTAPLARI

Halk Bilim Tarihi n Madenciler, Ebeler ve Basit Tamirciler Clifford D. Conner eviri: Zeynep ifti Kanburolu

Cliff Connern Halkn Bilim Tarihi, bilim tarihine fikir tazeleyen, keyifli, yeni bir bak sunuyor. Byle bir eserle daha nce hi karlamadm; bu kitap tarihe sekinci nyarglardan arnm bir bak asyla yaklayor ve yaratc bir slupla sradan insanlarn, alan insanlarn bilimin geliiminde oynad rol anlatyor. Yeni tarihsel verileri, bizleri artarak, gelenekselliin saraylarnda bir heyecan dalgas yaratarak sunuyor. Howard Zinn rendiimiz bilim tarihine ainayz: Galileonun dnyann evrenin merkezi olmadn kantlamak iin teleskopu nasl kullandn, Newtonun aatan den elma sayesinde yer ekiminini nasl kefettiini, Einsteinn basit bir denklemle zaman ve uzamn gizemlerini nasl zdn biliyoruz. Bu geleneksel cesaret yks, Byk Fikirleri olan birka Byk Adam tm insanln karsnda ne karr ve bilimi tamamyla bunlara borlu olduumuzu salklar. Oysa Bilim her zaman kolektif bir abann rn olmutur. Halkn Bilim Tarihinde ise dikkatler, sonunda, avctoplayclara, kyl iftilere, denizcilere, madencilere, demircilere, halk ifaclarna ve gnlk yaam mcadelesinde var olma abas ierisinde srekli doa ile yzleen sradan insanlara ynelmitir. Tp bilimi, okuryazar olmayan antik a insannn bitkilerin iyiletirici zelliklerini kefetmesiyle balamtr. Kimya ve metalurji antik alarda yaam madencilerin, demircilerin ve mlekilerin almalaryla ortaya km; jeoloji ve arkeoloji de yine madenlerde domutur. Matematik varoluunu ve, byk lde, geliimini binlerce yl boyunca arazi ettlerine, tccarlara, muhasebecilere ve tamircilere borlu olmutur. Bilimsel Devrime damgasn vuran ampirik (deneysel) yntem de, bu yntemin faydaland ok saydaki bilimsel veriler de Avrupal zanaatkrlarn atlyelerinden domutur.
hepmz okul ktaplarindan

Bayram Tekin
ODT Fizik Blm

Var Olabilen eyler ve Var Olmas Gereken eyler

ki soru ile balayalm: Evrende var olabilen eyler nelerdir, var olmas gereken eyler nelerdir? Hayli zor, biraz da kapal olan bu sorular, daha ak ve anlaml hale getirmeye alalm.

44

thinkstock

>>>
2012 ylnda CERNde Higgs paracnn byk bir ihtimalle bulunmu olmas, bilimle ilgili haberler arasnda phesiz en nemli oland. Btn mr yaklak saniyenin trilyon arp trilyonda biri kadar olan, varln adeta sadece hissettiren, ktlesi hidrojen atomunun 130 kat kadar olan bu paracn niin sylendii kadar deerli olduunu ilk bata anlamak ok da kolay olmayabilir. Annda var olup yok oluyor, yakalayp ila yapmamz veya uzay gemileri iin yakt olarak kullanmamz mmkn deil! Higgs paracnn nemini bu yazda izah etmeye alacaz, fakat belki btn bu Higgs parac tartmalarnda gzden kaan daha nemli bir nokta var: Kuramsal fizikiler 1960larn bandan beri bu temel paracn var olmas gerektiini iddia ediyor. Byle bir iddia nasl mmkn olabilir? yle dnelim: Drt duvar arasnda yaam, hi darya kmam bir insann kitaplarda grmedii ve hi kimseden duymad halde, tamamen kendi mantksal karmlaryla yeryznde balklarn var olmas gerektii sonucuna ulamas ne kadar hayret verici olurdu? Kuramsal fizikiler byk lde kt kalem yardmyla evrende nelerin var olabileceini, temel paracklar sz konusu olunca da nelerin var olmas gerektiini syleyebiliyor. lk sorumuza dnelim: Bu evrende var olabilen eyler nelerdir? Evren atomalt hatta ekirdekalt mesafelerden evremize, Gne sistemine, galaksilere ve 15 milyar k yl uzakla kadar her eyi kapsadndan, byle bir sorunun anlaml olup olmadn ve soruya cevap aramak iin hangi bilim dallarn kullanmamz gerektiini dnmeliyiz. Kuramsal fizik bize ekirdekalt mesafelerden grnr evrenin snrlarna kadar geni bir lekte dnme ve hesap yapabilme zemini salyor, dolaysyla kuramsal fizii kullanarak var olabilecek eylerin salamas gereken asgari artlar bulabiliriz. yle basit bir rnek verebiliriz: Yeryznde sadece kibrit plerinden oluan, iinde insanlarn da oturabilecei 10 katl bir bina var olabilir mi? Olamaz! Binay yapmaya almadan bu sonuca nasl ulatk? Tabii ki tecrbemizle. Peki olamayacan nasl ispat edebiliriz? Newtonun hareket kanunlar, mesela ikinci kanunu F=ma, kuvvet varsa hareketin nasl olacan gsterir. Bu yaygn olarak bilinir, ancak bu kanun en az hareket kadar nemli olan denge (hareketsizlik) durumu iin de geerlidir. Bir cismin stne etki eden kuvvetlerin toplam sfrsa, cismin ivmesi de sfrdr. Kararl yaplarda, mesela bir binada, bir kprde toplam kuvvetler ve kuvvetlerin oluturduu toplam tork sfr olmaldr (denge konumundan hafif esnemeler buradaki ana tartma-

Bilim ve Teknik Aralk 2012

thinkstock

mz etkilemez). Dolaysyla sadece Newton kanunlarn kullanarak muazzam bir karmda bulunabiliriz: zerindeki toplam torkun ve toplam kuvvetin sfr olmad hi bir yap uzun sre var olamaz. naat mhendisleri bunu bildiklerinden var olabilecek yaplar kt zerinde planlayabilir.

Kara delikte da olamaz

kinci rneimizi verelim: Dnya dhil, gkyzndeki btn byk cisimler neden yuvarlaktr ve zerlerinde ok byk dalar ve ukurlar (mesela 1000 kmlik) yoktur? Yarap yaklak 6500 km olan Dnyann zerindeki en derin ukur ile en yksek da arasndaki mesafenin 20 km kadar olduunu hatrlarsak, Dnyann yzeyinin przsz olduunu syleyebiliriz! Yuvarlakln ve przszln sebebi yerekimi kuvvetidir. Byk gk cisimleri kendi ekimleri altnda yuvarlak bir ekil alr, gk cismi ne kadar bykse ukurlar ve dalar da o kadar az olur. rnein yine kuramsal fizii kullanarak unu rahatlkla syleyebiliriz: Ktleleri Gneten daha byk yldzlar ntron yldzlarna, daha da byk yldzlar kara deliklere dnnce zerlerinde en kk bir knt ve girinti kalmaz. Yani bir kara delikte da olamaz. Bu iki rnekten karmamz gereken sonu sudur: Fizik maddenin hareketinin yan sra ok daha ilgin bir soru ile de ilgilenir, o da ne tr nesnelerin var olabilecei sorusudur.
45

Var Olabilen eyler ve Var Olmas Gereken eyler

Klasik fizikte atoma yer yok

Gelelim esas konumuz olan temel paracklar fiziine. 20. yzyln banda klasik Newton fizii ok kk olaylar ve varlklar (mesela atomun varln) aklamakta yetersiz kalnca, ilkeleri tamamen farkl olan kuantum fizii ortaya atlmtr. nceki rnekler erevesinde dndmzde klasik fizie gre atom var olamaz, dolaysyla evrende hi bir yap var olamaz. Etrafmzda grdmz cisimlerin hareketlerini son derece doru ve hassas bir ekilde hesaplamamza yardmc olan klasik fizik, bu cisimlerin varln aklayamaz. Kuantum fizii ok nemli bir paradigma deiimi nermitir. Mikroskobik cisimlerin hzlar ve bulunduklar yer ayn anda bilinemez. Newton fiziine gre ise bir cismin zaman iinde nasl hareket edeceini nceden bilmek iin, o cismin herhangi bir andaki hzn ve yerini bilmek gerekir. Dolaysyla Newton denklemi mikroskobik lekteki cisimler iin geerli deildir. Newton denkleminin yerini hz ve yer bilgilerini ayn anda kullanmayan Schrdingerin dalga denklemi alr. Bu denklem, atom ve molekl leindeki varlklarn bulunabilecei halleri hesap etmek iin kullandmz temel denklemdir. Daha da nemlisi, bir atomun kararl bir ekilde dalmadan nasl var olabildiini kuantum fizii ile anlyoruz.

sek hzlarda bir hz snrnn olmas ya da olmamas kk bir tartma gibi grnse de, sonular ok arpcdr. rnein klasik fizikte btn evrende ayn hzla akan bir zamandan sz edilebilir, ama deneylerle uyumlu zel grelilik kuramna gre farkl hzlarda giden cisimler iin zaman farkl akar, yani evrende tek bir saat olamaz. Klasik fizikte gerekleen bu iki paradigma deiimi -biri kk lekte dieri yksek hzda- birbirlerini nasl etkiler? Daha ak olarak yle soralm: En basit atom olan hidrojen atomunu anlamak iin kuantum fiziini kullanyoruz, ama zel greliliin de bu lekte hi bir katks, etkisi yok mu? Kaba bir yaklamla, hidrojen atomunda elektronun sabit protonun etrafnda 2000 km/sn gibi a gre hayli dk bir hzda dndn dnrsek, zel grelilik kuramnn atomu anlamak iin gerekli olmad kansna varabiliriz. Fakat bu doru deildir. Atomlarla ilgili bildiklerimizin nemli bir ksm, atom spektrumlarnn, yani atomun yayd k tayfnn detayl olarak incelenmesiyle elde edilmitir. Atomlar deiik d etkenlerden dolay geici olarak kararsz duruma geer. rnein ince bir kitap bir masann stne, ince kenar zerinde duracak ekilde koyulduunda bir sre sonra masa hafife sallandnda devrilerek normal yani kararl haline geri dnecektir. Atomlar da geici kararsz hallerinden, en dk enerjili normal hallerine geri dner ve bu esnada (gzle grlebilen ya da grlemeyen) k yayarlar. Sadece kuantum fizii ile bu ma tam olarak aklanamaz. Atomun herhangi bir ekilde masn aklamak iin kuantum fizii ve zel grelilik kuramlarnn birletirilmesi ve her iki kuram doru olarak ieren ortak bir kuram elde edilmesi gerekiyor.

Stegerphoto/ Peter Arnold / Getty Images Trkiye

Kuantum fizii + zel grelilik kuram = Var olabilen temel paracklar

Bu konuda ilk almalar 1928de P. A. M. Dirac isimli fiziki yapm ve u sonucu elde etmitir: zel grelilik kuram ile kuantum fiziinin birleebilmesi iin, elektronla ayn ktleye sahip ama elektrik yk zt olan baka bir paracn var olmas gerekir. Anti-parack (yani zt-parack) dediimiz bu temel parack Diracn makalelerinde kendine yer bulduktan bir ka yl sonra C. D. Andersonun laboratuvarnda 1932de bulundu. Bugn pozitron (yani pozitif ykl elektron) dediimiz bu temel parack baz hastanelerde rutin olarak retiliyor ve kafatasna zarar vermeden beyinde tmr tehisi yapabilen PET tarama teknolojisinin esasn oluturuyor.

20. yzyln banda fizikteki dier byk paradigma deiimi, klasik fiziin yksek hzlarda doru sonular vermediinin anlalmas zerine, zel grelilik kuramnn ortaya atlmas oldu. zel grelilik kuram evrendeki alamayacak hz snrnn k hz (yaklak 300 bin km/sn) olduunu syler. Klasik fizikteki Galileo-Newton grelilik kuram ise byle bir st snr olmadn kabul eder. ok yk46

>>>
Var olmas gerektii kuramsal fizikiler tarafndan yine ok nceden bilinen anti-proton da (eksi elektrik ykl proton) 1954te bir parack hzlandrcda bulundu (yani hareket enerjisi maddeye dntrlerek retildi). Gnmzde anti-proton ile pozitron ayn ortamda retilip birbirleri ile etkiletiriliyor ve anti-hidrojen atomu retiliyor. Fizik asndan anti-hidrojen atomu sadece var olabilen deil var olmas gereken bir anti-madde. Anti-hidrojen atomu yeterli teknoloji olduunda bile oluturulamasayd, temel fizik kuramlarmzda tamiri belki de mmkn olmayan ok ciddi bir delik oluur, zel grelilik ile kuantum fizii zerine ina edilen kuantum elektrodinamik kuramn sorgulamaya balardk.

Bilim ve Teknik Aralk 2012

Spin ve ktle: Temel paracklarn etiketleri

Temel paracklardan hangileri bu evrende var olabilir ve hangilerinin var olmas gerekli? zel grelilik kuram ve kuantum fizii birlikte bir sisteme uygulandnda karmza gerekten muazzam bir yap kyor. ncelikle bu iki kuram bize var olabilecek temel paracklarn ne tr zelliklere sahip olabileceini sylyor. Temel paracklar noktasal olmak zorunda, yani bir hacimleri olamaz. Bu gerekten nemli bir sonu, nk iyaps olmayan bir varlktan bahsediyoruz. Dier bir sonu da temel paracklarn kimliini belirleyen, etkileimler sonucunda deimeyen baz zelliklerinin olmas gerektii. Bu zelliklerden en nemli ikisi paracn ktlesi ve spinidir. Ktleyi bu aamada bildiimiz anlamda, klasik olarak anlamamz mmkn (birazdan bu konuya tekrar dneceiz ve bu klasik anlamn ok da doru olmadn greceiz).

SCIENCE SOURCE/ Photo Researchers / Getty Images Trkiye

Paul A.M. Dirac

Spin dnme deildir!

Spin klasik bir karl olmayan bir byklktr. Kelime anlam itibari ile paracn kendi ekseni etrafnda dnmesini artrsa da bu doru deildir. nk paracn ekseni yoktur, hacmi yoktur ve dnecek bir materyal yoktur. Peki spinin ne olduunu nasl anlayabiliriz? Spin bir paracn belki de en nemli zelliidir, dier paracklarla nasl etkileeceini byk lde bu zellii belirler. zel grelilik ve kuantum fiziinin birlikte uygulanmas, paracklar spin ve ktle ile etiketlememiz gerektiini sylemenin de tesinde, bu etiketlerin alabilecei deerleri de retir. rnein paracn ktlesi pozitif ya da sfr olabilir. Paracn

spin etiketi ise 0, 1/2 , 1, 3/2 , 2, eklinde, ya tam say ya da yarm say deerler alabilir. (Spin etiketinin bir birimi de var, ama buradaki tartma asndan bu ok nemli deil.) zel grelilik ve kuantum fiziine gre ktlesi pozitif ve spin deeri de rnein 7,1 olan bir parack var olamaz. Nitekim u ana kadar bulunan btn temel paracklarn spin deerleri ya 1/2 ya da 1dir. Mesela elektronun ve kuarklarn spini 1/2 , fotonun spini 1dir. lgin olan baka bir nokta da proton, ntron gibi hacmi olan dolaysyla temel olmayan paracklarn ve atomlarn -temel paracklardan olutuklar iin- spinlerinin yine ya yarm ya da tam deerler almasdr. Nitekim atomlarn spektrumlarn anlarken, elektronlarn ve atom ekirdeinin spini olduunu gz nnde bulundurmamz gerekir. Problemin belki daha da ilgin bir yan var: Kuantum fizii ile zel grelilik kuramlarn birletirerek elde ettiimiz kuram (veya kuramlar) hayal edebileceimiz en yksek enerjilerde veya hayal edebileceimiz en kk leklerde de geerli olacaksa, evrende sadece spini 0, 1/2 , 1 ve 3/2 olan temel paracklar var olabilir. Yksek spinli baka paracklarn anlaml, yani her trl enerji dzeyinde geerli olan kuramlarn oluturmak matematiksel olarak mmkn deil. Bu, temel parack fiziinin ulaabildii gerekten etkileyici bir sonu.
47

Var Olabilen eyler ve Var Olmas Gereken eyler

Var olabilen temel paracklarla ilgili elde ettiimiz bilgiye yeniden bakalm: Evrendeki btn temel paracklar sadece birka etiket tayor. Mesela evrendeki btn elektronlar, enerjileri hari ayn; biraz byk ya da biraz kk bir elektrondan bahsedilemez. Ayrca sadece 0, 1/2 , 1, 3/2 spin deerine sahip temel paracklar var olabiliyor, dier btn kompozit paracklar ve atomlar bu temel paracklardan olumak zorunda. Bu noktada bir detay var: Henz spin deeri 3/2 olan bir temel parack bulunmad. Kuramsal olarak var olabilen bu paracn, gerekten var olmas gerektiine dair ok kuvvetli bir kant yok. Dier taraftan 2012 ylnda Higgs parac bulunana kadar spin deeri 0 olan bir temel parack da gzlemlenmemiti. Ancak Higgs paracnn var olmas gerektii ynnde ok kuvvetli savlar vard. Bunu anlamak iin bir adm geriye gidelim ve paracklarn ktle etiketini anlamaya alalm.

Peter W. Higgs

Ktle etkileimdir!
Klasik anlamda ktle, zerine kuvvet uygulanan bir paracn harekete, ivmelenmeye kar gsterdii diren olarak anlalabilir. Ayn kuvvetin uyguland iki ayr cismin zamana gre yol deiimlerine bakarak ktlelerinin birbirlerine orann syleyebiliriz. Mikroskobik dnyada Newtonun kuramnn geerli olmadn bildiimize gre, ktle kavramn nasl anlayabiliriz? Ayrca elektron gibi hacimsiz bir varln ktle zellii tam olarak ne anlama gelir? Bu sorularn cevab, proton ile birlikte atom ekirdeini oluturan ntronun serbest haldeyken kararsz olmasnda, yani kimliini koruyamamasnda gizli. Ntron serbest haldeyken (yani ekirdein dndayken) yaklak 14 dakikalk ortalama mr sonunda proton, elektron ve anti-ntrino parackla-

rna dnr. Bu dnmn kuantum ve grelilik fizii ile uyumlu kuram Glashow, Weinberg ve Abdus Salam isimli fizikiler tarafndan 1960larn sonunda bulundu. Kuram evrende tane, o gne kadar hi gzlemlenmemi, ksa sre yaayan parack var olmas gerektiini syler. Nitekim bu paracklar (W +, W - ve Z bozonlar) 1983te kinetik enerjinin maddeye dntrld CERNdeki hzlandrcda retildi. Kuram neredeyse mkemmel alyor, fakat ok temel bir eksii var: Bozonlar ktleleri hidrojen atomumun ktlesinin yaklak 80-90 kat kadar olan noktasal temel paracklar. Oysa kuramn istediimiz kadar yksek enerji dzeylerinde geerli ve tutarl olabilmesi iin, bu bozonlarn ayn foton (k) gibi ktlesiz olmas gerekir. Kuram sadece dk enerjilerde geerli olan bir kuram olmaktan kurtarmann tek yolu 1964te ortaya atlan ve Higgs mekanizmas diye bilinen mekanizmay kullanmak. Higgs mekanizmasna gre bir temel paracn ktle diye nitelendirdiimiz zellii, o parackla evrenin tamamn dolduran bir alann etkileiminin kaba bir tasviridir. Yani ktle etkileimdir. Daha iyi anlalmas iin yle bir rnek de verebiliriz: Siz bu yazy okurken iinde bulunduunuz odann scakl 25 C olsun. Bu 25 C neyi ifade ediyor? Odann iindeki havann molekllerinin hzlar ok farkldr, ama ortalama hzlar 500 m/sn civarndadr. Molekller size ortalama olarak bu hzla arpar. Btn bu arpmalar son derece karktr, dolaysyla hava ile etkileiminizi tek tek arpmalarn verdii etkiyi inceleyerek anlamamz ok zor ve gereksizdir. Bu yzden, bu arpmalar unutup belli bir ortalama alp odann havas ile etkileiminizi tek bir parametreye gre, yani scaklk cinsinden ifade ediyoruz. Bu anlamda, yukardaki ifadeye paralel olarak scaklk etkileimdir diyebiliriz. Sonu olarak temel paracklar ktlelerini evreni dolduran Higgs alan ile etkileerek elde ediyor ve bu etkileim her an devam ediyor. Proton gibi temel olmayan, paralardan oluan paracklar iin durum byle deil. Protonun iindeki kuarklar ktlelerini Higgs alan ile etkileerek alyor, ancak protonu oluturan 3 kuarkn toplam ktlesi protonun ktlesinin sadece % 1i kadar. Protonun ktlesinin nemli bir ksm bu kuarklarn kinetik enerjilerinden ve balanma enerjilerinden geliyor. (Kuarklar arasndaki balanmay gluon isimli ve ktlesiz 8 temel parack salyor) Atomun dier nemli paras olan elektron, ktlesini Higgs alan ile etkileerek elde ediyor. Elektron ktlesiz olsayd ne atom ne de gzle grnr herhangi bir madde oluurdu.

48

<<<

Bilim ve Teknik Aralk 2012

Prof. Dr. Bayram Tekin lisans eitimini ODT Fizik Blmnde, doktora eitimini Minnesota niversitesinde yapt. Doktora sonras aratrmac olarak Oxford ve Brandeis niversitelerinde toplam 4 yl ktleekimi ve kuantum alan kuramlar zerine alt. Halen ODT Fizik Blmnde aratrmalarna ve ders vermeye devam ediyor. TBTAK Tevik ve TBA GEBP dllerini alm olan Tekinin 60 civarnda bilimsel yayn var. Ktle hikyemiz neredeyse mutlu bir ekilde sonlanmak zere, fakat hl ok nemli bir eksiimiz var. Var olduunu kabul ettiimiz, evreni dolduran bu Higgs alannn gerekten var olduunu nasl gsterebiliriz? Kuantum fizii ile grelilik kuramlarn birletiren ve Higgs alann da ieren kuram, paracklar yeterince yksek enerjilerde arptrldnda, bir anlamda Higgs alann oluturan Higgs paracnn ksa sreliine ortaya kacan ngryor. Zt ynlerde, neredeyse k hzna yakn hzlarda giden proton demetlerinin birbirlerine arpmas sonucunda ka Higgs parac oluaca kuantum fizii erevesinde yaplan ihtimal hesaplar ile bulunuyor. Nitekim yaznn banda belirttiimiz gibi, ktlesi hidrojen atomunun yaklak 130 kat olan Higgs parac 2012de, ok byk bir ihtimalle bu arpmalar sonucunda bulundu. 1964ten beri bilimsel makalelerde, ders kitaplarnda var olan ve kurama gre var olmas gereken bir parack sonunda ortaya kt! Higgs parac spini 0 olan ve kendi kendisi ile etkileerek kendisine ktle kazandran (yani ok ekonomik) bir parack ve dier tm paracklardan farkl. Kendisi anlk olarak var olup yok olsa da, varl atomun var olabilmesi iin gerekli. anlald, artk geriye aratrmalar asndan detaylar kald diyemeyiz. Evrenle ilgili bildiklerimiz henz atom ekirdeini doldurmuyor. rnein Higgs parac temel paracklarla niye farkl farkl etkileip onlara farkl ktleler kazandryor gibi sorular hangi erevede ele alp nasl cevaplayacamz bilmiyoruz. Protonun var olduunu biliyoruz, fakat var olmas gerektiini henz kuramdan karabilmi deiliz. ok ilgin bir durumdayz: Elimizde btn testleri baar ile gemi bir kuram olmasna ramen, konu ile ilgili hesap tekniklerimiz yeterince gelimedii iin kuramn ngrd btn sonular -protonun varl gibi- karabilmi deiliz. Protonu bir gn tam olarak anlayabilsek bile, evrendeki madde ve enerjinin sadece % 4n anlam olacaz, % 96lk ksm iin henz kabul grm bir kuram yok. Bu problemlerin yan sra ok daha temel bir problem var: Henz kuantum fizii ve Einsteinn genel grelilik kuram ile uyumlu bir kuram bulabilmi deiliz. Dolaysyla zaman nedir, evrenin balangc nasl olmutur, evrenin sonu ne olacaktr, kara deliklerin sonlar ne olacaktr bilemiyoruz. Ama fizik asndan nmzdeki yllarn gemi yllara gre daha heyecanl olacan dnmek iin yeterli ipucu var.

Evreni anladk m?
Higgs paracnn bulunmas ile evrende var olabilen ve var olmas gereken temel paracklarn tamam bulunmu oldu. Fakat yine de her ey

Kaynaklar Hooft, G. t, Maddenin Son Yaptalar, TBTAK Popler Bilim Kitaplar, 2000. Greene, B., Evrenin Zarafeti, TBTAK Popler Bilim Kitaplar, 2008.

Tekin, B., Parack Fiziinde Ksa bir Gezinti http://www.physics.metu.edu.tr/~btekin/parcacik.pdf

49

zlem Ak kinci
Dr., Bilimsel Programlar Uzman, TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi

Antibiyotik Kirlilii nsan Saln ve evreyi Tehdit Ediyor

Yaklamakta olan k aylarnda pek oumuzun evine girecek ilalardan biri kukusuz antibiyotikler. Reetelere srekli antibiyotik yazlr. Ancak bilim insanlar hastalar bilinsiz ve kontrolsz antibiyotik kullanmnn tehlikeleri konusunda uyaryor. stelik yaplan aratrmalar gereksiz antibiyotik kullanmnn insan saln tehdit etmekle kalmayp bir evre sorunu yaratma yolunda ilerlediini de gsteriyor.
50

nmzde en yaygn olarak kullanlan ilalar arasnda olan antibiyotikler bakteri enfeksiyonlaryla mcadelede kullanlan gl ilalar. Antibiyotikler doru kullanldnda hayat kurtarc olabiliyor. Ancak yanl ya da ar kullanmlar bakterilerde antibiyotik direnlilii olumasna yol ayor. Yani bakteriler antibiyotiin etkinliini azaltacak ya da yok edecek ekilde deiiklie uruyor. Bu da gnmzde basit hastalklar olarak grdmz bakteri kaynakl pek ok hastala kar en gl silahmz kaybetmemiz anlamna geliyor. Yaplan aratrmalar lkemizde gereksiz antibiyotik kullanmnn hayli yaygn olduunu gsteriyor. lkemizde antibiyotikler yaklak % 20lik bir oranla en ok tketilen ila snfn olutururken dnyada bu oran yaklak % 9. Yaplan bir anket almas lkemizde hastalarn % 26snn doktor tavsiyesi olmadan antibiyotik kullandn, % 17sininse doktordan antibiyotik talep ettiini ortaya koyuyor. Antibiyotik direnlilii, tedbir alnmad takdirde tm dnyada nemli salk sorunlar yaratma tehlikesi tad iin salk otoritelerinin son yllarda en ok zerine dt konulardan biri. Ancak yaplan aratrmalar antibiyotiklerin ar kullanmnn sadece insan sal asndan deil evre asndan da tehdit oluturduu ynnde bulgular ortaya koyuyor.

Deniz Tabannda Antibiyotik Alarm

Antibiyotikler yalnz insanlar iin deil ev ya da besi hayvanlar iin de kullanlyor. Sadece Avrupada her yl 10.000 tondan fazla antibiyotik tketiliyor. Antibiyotik olarak kullanlan ok eitli maddelerin % 30-60 insanlarn ve hayvanlarn vcutlarndan hi deimemi halde atlyor. Daha sonra bu maddeler kanalizasyon sistemleri, balk iftlikleri yoluyla ve tarm ve p alanlarndan gelen akntlarla denizlere ve okyanuslara karyor.

thinkstock

><
Gothenburg niversitesinden bir aratrma grubu deniz tabannda biriken antibiyotiklerin potansiyel etkilerine odaklanm. Aratrmaclardan Maria Granberg, denizlerde ve okyanuslarda antibiyotik kaynakl direnlilik durumunu anlamann yan sra bu ortamlardaki doal mikrobiyal yapy ve ileyii belgeleyip insan kaynakl bir deiiklik olup olmadn ve eer varsa ne ekilde olutuunu belirlemeyi amaladklarn sylyor. sveli aratrma grubu, alma alan olarak Grnland semi. Grnland sadece aratrmaclarn svete bulamayaca kadar temiz sulara deil ayn zamanda ok yksek dzeyde kirletilmi sulara da sahip. Bu yzden de evresel etkilerin anlalabilmesi iin ok uygun bir yer. Granbergin belirttiine gre Grnlandda kanalizasyon artma sistemleri bulunmad iin insanlarn yaad blgelerden gelen atk sular doruca denize gidiyor. Granberg el dememi bir alan ile kirletilmi bir alann bir arada bulunmasnn, karlatrma yapma imkn salayacan belirtiyor. Deniz tabanndaki yumuak keltiler, evreye braklan paralanmas zor maddelerin birikmesini kolaylatran artlar oluturuyor. Dorudan denize braklmayan maddeler bile yaan yamurlarla eninde sonunda deniz tabanna ulayor ve burada birikiyor. Bu da antibiyotiklerin deniz tabanlarndaki ekosistemleri uzun bir dnem boyunca etkileyebilecei ve denizlerdeki doal bakteri topluluklar zerinde lmcl etkiler yaratabilecei anlamna geliyor. Granberg ayrca denizlerde bulunan antibiyotiklerin deniz bakterilerinde yaygn lde diren oluturmasndan endielendiklerini, nk diren genlerinin, deniz kaynakl besinlerin tketilmesiyle insanlara ulaabilecek olan bakterilere geme ihtimali olabileceini sylyor.
Yatay Gen Aktarmyla Yaylan Direnlilik

Bilim ve Teknik Aralk 2012

re antibiyotik direnci kazandran temel mekanizma. Ayrca pestisitler gibi insan rn yeni maddeleri paralayabilen bakterilerin evrimlemesinde de etkili. Bakteriler arasndaki yatay gen aktarm plazmid ad verilen DNA moleklleri yoluyla gerekleiyor. Plazmidler kromozomdan ayr olarak bulunan ve ondan bamsz olarak oalabilen, genellikle halkasal yapda DNA moleklleri. Plazmidlerde tanan genler bakterilere sklkla antibiyotik direnci gibi genetik avantajlar salyor. Bakteriler konjugasyon ad verilen mekanizmayla birbirlerine plazmid aktarabiliyor, bylece bir bakterideki genetik avantaj baka bakterilere gemi oluyor. Konjugasyon farkl bakteri trleri arasnda da olabildii iin tek bir bakteri trnde bir antibiyotik direnci gelimesi ngrlmesi zor sonular dourabiliyor. Bu yzden de bakterilerde antibiyotik direnliliinin artmas gnmzn en nemli salk ve evre problemleri arasnda. Yanl ve ar antibiyotik tketimiyse bunun en nemli sebeplerinden.

Deniz tabanndaki keltilerde bulunan bakteriler azotu ve karbonu metabolize etme zellii tad iin trofikasyon (suda zellikle azot ve fosfor tuzlarnn fazlal sonucu oluan bir tr kirlilik) ve iklim deiimi gibi kresel evre problemleri asndan da nem tayorlar. Grandberg, antibiyotiklerin doal sistemleri nasl etkilediine ve antibiyotik direnliliinin bu sistemlerde nasl gelitiine ve yayldna ilikin bilgilerin henz kstl olduunu, ancak eer antibiyotik direnliliinin kaynan bulmak ve altndaki mekanizmalar anlamak istiyorsak bu bilgilerin ok nem tayacan vurguluyor.

Byk fotoraf: thinkstock Kaynaklar Karabay, O., Trkiyede Antibiyotik Kullanm ve Diren Nereye Gidiyor?, ANKEM Antibiyotik ve Kemoterapi Dernei Dergisi, Say: 23 (Ek 2), s.116-120, 2009. http://www.rshm.gov.tr/index.php?option=com_content&task=view&id=2288&Itemid=1 http://www.sciencedaily.com/releases/2012/10/121015093700.htm 51

SPL

Konjugasyon yoluyla iki bakteri arasnda gen aktarmn gsteren bilgisayar izimi

Yatay gen aktarm, nesilden nesle gen aktarmndan farkl olarak bamsz iki organizma arasnda gerekleiyor. Yatay gen aktarm bakterile-

Blent Gzceliolu
Dr., Bilimsel Programlar Uzman, TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi

Gda, Ss Bitkisi, Parfmeri ve la Sanayisinin Gzdesi Ayn Zamanda Tehdit Altnda Olan...

52

Bilim ve Teknik Aralk 2012

Orkideler
Fotoraf: Dr. Cenk Durmukahya
53

Orkideler

Prof. Dr. Bayram Gmen (Dactylorhiza umbrosa)

rkideler tm dnyada geni alanlara yaylm en byk iekli bitki ailelerinden birini oluturur. Tr says iin deiik kaynaklarda deiik rakamlar mevcut olmakla birlikte genel olarak 20-25 bin kadar trn yaad kabul ediliyor. Ayrca 70 bin-100 bin kadar hibridi (melezi) olduu da kaynaklarda geiyor. Her yl 800 civarnda yeni orkide tr tanmlanyor ve orkide tr saysnn 30 bine kadar kabilecei tahmin ediliyor. Tropik blgelerde daha yaygn olan orkideler, lman ve souk iklimlerde de yaayabilir. Orkidelerin yaam biimleri de farkllklar ierir. ok yllk otsu bitkiler olan orkideler, saprofit (rkl beslenen) ya da ototrof (z beslenen, kendi besinini inorganik maddelerden sentezleyerek yapan) olur. al biiminde trleri de olan orkidelerin toprakta yaayan trleri olduu gibi kayalarn (litofit) ya da baka bitkilerin zerinde yaayan trleri (epifit) de vardr. Baka bitkiler zerinde yaayan orkideler genellikle tropik blgelerde, sk ormanlk alanlarda yaar. Buralarda aalarn boyu uzun olduundan topran zeri youn glgeli olur. Orkidelerle birlikte ba54

ka baz bitki trleri de a ulamak iin dier bitkilerin zerinde gelimeye uyum salamtr. Toprakta yaayan orkidelerin yumrular, kkleri ve toprakalt gvdeleri (rizom) olur. Biri byk biri kk olmak zere iki yumru vardr. Byk olan yumru ikin ve parlak renkli, kk olan yumru kahverengi ve bzm yapdadr. Sert olan yumrular yumurta biiminde, 5-30 mm geniliinde ve 10-40 mm uzunluundadr. Orkideleri ilgi oda yapan gzel grnlerinin yan sra ekonomik adan da nemli olmalar. Orkideler ss bitkisi olarak (hem kesme hem de saksda), gda alannda (dondurma/salep, vanilya, yourt, pasta), parfm elde edilmesinde (Orchis punctulata trnden) ve tbbi amalarla (antikanserojen ve antiviral maddeler) kullanlr. lkemizde orkideler daha ok salep eldesi iin kullanlyor. Hatta bundan dolay orkidelere salep otu da denir. ok eski zamanlardan bu yana afrodizyak amal olarak da kullanlan salep, insanlarda solunum yollarnn temizlenmesi, bronit, mide lseri gibi hastalklar iin kullanlr. lkemizde scak iecek olarak satlan salep, tazeliini korumak amacy-

la toz haline getirilir. Ayrca kurutulmu yumrular iplere dizilerek de saklanabilir. Tm bunlar iin sadece lkemizde her yl 10 milyon-20 milyon salep yumrusu toplanyor. Salepler yaklak olarak % 50 bitki msilaj, % 24 niasta, % 1 eker ve % 10 protein ierir. Trkiyede yaayan 30 farkl orkide trnden salep elde ediliyor.

Nejdet Bozkurt (Ophrys climacis)

>>>
ni yumru gelitike eskisi yok olur. Orkide yumrularnn bir tanesi 1,6 gram gelir (Kahramanmarata yaplan bir almaya gre). 1 ton salep tozu elde etmek iin 625.000 orkideye ihtiya vardr. Sadece lkemizde her yl milyonlarca orkide topland gz nne alnrsa, bu orkidelerin soylarnn tehdit altnda olmas kanlmaz. Bunlarnda yan sra yerleim yerlerinin saysnn artmas, yol yapm, tarmsal etkinlikler, ar otlatma ve dier insan etkinlikleri lkemizdeki dier tehdit edici etkenler olarak gsterilebilir. Konunun uzmanlar, orkidelerin korunmas iin yayl alanlarnn belirlenmesi ve korunmas gereken orkidelerin bulunduu alanlarn ncelikle korunmaya alnmasn neriyor. Bunun yan sra koruma alanlar, mezarlk ve ormanlar korumada en etkin yerler olarak belirtiliyor. Orkidelerin gelime sreci (2-16 yl) ok uzun. Doal ortamlar dnda oaltlmalar gnmzde bile kolay deil. En byk neden orkidelerin reme srasnda mikoriza denen mantara ihtiya duymasdr. ou orkide trnde tohumlarn ok kk olmas ve endosperm bulunmamas nedeniyle imlenmenin ilk aamalarnda da dardan besin salanmas gerekir. Doada besin alma olay bir mikoriza mantar sayesinde gerekleir. Ancak kltre alma almalar srasnda la-

Bilim ve Teknik Aralk 2012

boratuvarda mikorizalar kullanlmasna karn bitki araziye ekildiinde yeterli verim salanmyor. Kltre alma almalarndan yksek verim alnmaya balanrsa, doada yaayan orkideler kurtulacaktr.

Ka Orkidesi (Likya orkidesi) TBTAK desteiyle Koruma Altnda

Orkideler Orchidaceae ailesinin yeleridir. lkemizde yaklak 170 kadar (hibrid trlerle birlikte 200) orkide tr var. Bunlardan 40 civarnda tr endemik yani Dnyada yalnzca lkemizde yayor. Ka orkidesi de (Ophrys lycia) bu trlerden biri. Antalyann Ka ilesinde yaayan bu nadir orkideden 250 tane kald biliniyor. ok kk bir alanda yaadndan lokal endemik olarak da kabul ediliyor. Ar toplama, kontrolsz hayvan otlatma gibi nedenlerle yok olma tehlikesi altnda olan Ka orkidesini korumak amacyla, Akdeniz niversitesi, Antalya Orman Blge Mdrl ve Ka Orman letme Mdrl gibi kurumlarn ibirliiyle bir proje yrtlyor. TBTAKn da destek verdii projeyle Ka orkidesi korunuyor. Bu projenin sorumlusu, Akdeniz niversitesi Eitim Fakltesi retim yesi Yard. Do. Dr. smail Gkhan Denizden proje ile ilgili bil-

Nejdet Bozkurt (Dactylorhiza incarnata)

Soylar Tehlike Altnda

Orkidelerin ekonomik nem tamas soylarnn tehlike altna girmesini kanlmaz hale getiriyor. Dnyann birok blgesinde pek ok orkide trnn soyu tehlike altnda. Avustralyada yaklak 1100 orkide trnn % 20sinin tehlike altnda olduu bildiriliyor. Brezilyada pek ok tr doada tahrip ediliyor. Hindistanda yaayan 1150 orkide trnden Cymbidium, Dendrobium ve Vanda orkide trlerinin otlatma, yol-kpr-baraj yapm, orman yangnlar, ar drog (biyolojik asll ila ve ila hammaddesinin genel ad) eldesi gibi nedenlerle tehlike altnda olduu raporlarda geiyor. Yine Borneo Adasnda 2500-3000 orkide trnn ormanlarn bozulmas, yangnlar ve ar derecede yasad toplama nedeniyle tehlike altnda olduu bildiriliyor. lkemizde de durum farkl deil aslnda. lkemizde orkidelerin soyunu tehdit eden en byk etken salep tozu elde etmek iin doadan ar miktarda toplanmalar. Salebin, orkidelerin yumrulu kklerinden elde edildiini syledik. Her orkide ylda bir tane yavru yumru meydana getirir ve ye-

Dr. smail Gkhan Deniz (Ophrys lycia)

55

Orkideler

gi aldk. Yaplan almalarda Ka orkidesinin soyunu tehdit eden etkenler olarak, yrede giderek artan turizm ve tarm etkinlikleri nedeniyle yaplamann artmas, bitkinin yumrularnn salep hammaddesi elde etmek amacyla sklmesi ve kontrolsz hayvan otlatma belirlenmi. 2012de trn yayl zerine kapsaml arazi almalar yaplm, yayl blgelerinde her bireyin GPS konumu alnm ve harita saysallatrma programlarna aktarlm, ieklenme ve meyvelenme dneminde ayrntl morfolojik lmler yaplm. Bunun yan sra Ka Orman letme Mdrlne ait olan 10 dnmlk bir alanda (Aullu Kasabas) zel koruma alan oluturulmu. Projenin ortak kurumu olan Antalya Orman Blge M-

drl tarafndan zel koruma alan snrlar belirlenerek alan itlenmi ve tantm tabelas hazrlanm. Ayrca Aullu lkretim Okulunda eitim almalarna balanm, trn ekolojisi zerine veri elde edilmi, kltre alma almalar da balatlm. Trn tantm da korunmasnda etkin rol oynadndan LikyaKa Kltr ve Sanat Festivalinde eitim ve tantm almalar yrtlm, brorler datlm, yerel ve ulusal medyada konuyla ilgili haberler yaplm, Ka orkidesi ile ilgili bir belgesel film ekilmi ve Akdeniz niversitesi internet portalnda proje web sitesi oluturulmu. Ka orkidesinin soyunun devam etmesi ancak yre halknn bu tr sahiplenmesi ve onu korumasyla mmkn.

Ka orkidesi iin oluturulan zel koruma alan sadece Ka orkidesi (Ophrys lycia) iin deil blgede daha nce varl saptanan Ophrys lyciensis (endemik), Ophrys mammosa, Ophrys ferrum-equinum, Orhrys lutea, Orchis sezikiana ve Orchis anatolica gibi dier yumrulu ve salep yapm iin ar toplama tehdidi altnda olan Orchidaceae yeleri iin de snak grevi gryor. Projenin ilerleyen aamalarnda, blgede farkl alanlarda da koruma sahalar oluturulmas planlanyor. Proje kapsamnda tre ait uygun miktarda kapsln Trkiye Tohum Gen Bankasna aktarlmas da gerekletirilmi, Meyvelenme dneminde tohumlar toplanm ve bir ksm tohum muhafaza protokollerine uygun olarak kuruma gnderilmi.

1
Aceras anthropophorum

2
Anacamptis pyramidalis

3
Barlia robertiana

4
Dactylorhiza iberica, D. osmanica

CORMON Francis / hemis.fr / hemis.fr / Getty Images Trkiye

David Clapp / Oxford Scientific / Getty Images Trkiye

Martin Page / Garden Picture Library / Getty Images Trkiye

Trkiyede Salep Elde Edilen Orkide Trleri

5
Himantoglossum afine

6
Neotinea maculata

7
Ophrys ferrumequinum, O. bombyliflora, O. fusca,

8
Orchis anatolica, O.coriophora, O.italica, O.laxiflora, O.morio, O.pallens, O.palustris, O.pinettorum, O.provincialis, O.purpurea, O.sancta, O.simia, O.spitzelii, O.tridentata,

Nejdet Bozkurt

9
Serapias vomeracea

David Clapp / Oxford Scientific / Getty Images Trkiye

56

Oliver Heinz / Getty Images Trkiye

Nejdet Bozkurt

Nejdet Bozkurt

Nejdet Bozkurt

<<<

Bilim ve Teknik Aralk 2012

Kesme iek Orkide Yetitiricilii

Orkidelerin baz trleri Tayland, Japonya ve Hollandada yetitiriliyor ve bu lkeler orkide ihracatndan nemli gelir elde ediyor. lkemizde yaayan orkideler genel olarak toprakta byr ve oaltlmalar imlenme srelerinin uzun srmesi ve mikoriza gibi mantarlarn bu srete etkin rol oynamas gibi nedenlerle ok zordur. Kesme iek olarak ya da saksda yetitirilen orkidelerse dier bitkiler zerinde geliir ve daha kolay yetitirilebilir. Bundan dolay daha ok tropik blge orkideleri yetitirilir. Bugn dnyada en ok talep gren kesme iek orkidesi tr Phalaenopsis sp.dir. Bu tr lkemizde doal olarak bulunmaz. Ancak yetitirilmesi iin projeler ve almalar yrtlyor. Bunlardan biri TBTAK tarafndan desteklenen, 2004-2007 tarihleri arasnda BATEMde (Bat Akdeniz Tarmsal Aratrma Enstits) yrtlen bir proje. Proje liderliini Dr. Adnan zelikin yapt aratrmada Dr. Kksal Aydinakir, Dr. Cevdet Fehmizkan, Esin Ar, Abdullah nl yardmc aratrmaclar olarak grev almtr. Bu proje kesme iek orkide (Phalaenopsis sp.) yetitiricilii konusunda lkemizde yaplan ilk almadr. Tm dnyada olduu gibi lkemizde de birim fiyat en yksek ieklerden biri olan kesme iek Phalaenopsis sp.nin Antalyada baar ile retilebilecei bu almann en nemli kts oldu. Proje sonularnn uygulamaya aktarlmas ksmnda, Antalyada zel sektr tarafndan TBTAK-Sanayi Arge projesi balatlm. Bugn yaklak 4 dnmlk alanda kesme orkide yetitiricilii devam ediyor. Son yllarda kesme iek orkidenin nemi tm dnyada giderek artm, retim ve ticaret hacmi bymtr. Dnyann en byk iek mezatlarndan (ak artrma ile sat yaplan yer) biri olan Hollanda Aalsmer iek mezatnda kesme iek orkidesi (Phalaenopsis sp.) ilk be iinde yer alr. lkemizde ise Yalova, stanbul, Antalya (yaklak 4 dnm) ve Urfada (yaklak 350 m2) kesme iek orkide, Mersinde ise saksl orkide retimi (yaklak 25 dnm) ok snrl alanlarda yaplyor. Ancak lkemizde yaygn olarak yetitirilmeyen ve retim koullar yeterince bilinmeyen kesme iek orkidesi, son yllarda yaygnlamaya balayan, jeotermal kaynaklarn bulunduu blgelerde kurulan modern seralarda baarl bir ekilde retilebilir. Balang maliyeti yksek olmasna, kn stma (14Cnin altna dmemesi gerekir) yazn da soutma (28Cnin zerine kmamas gerekir) ve ek aydnlatma gerektirmesine karn, dikimden sonra ayn bitkilerden 5-6 yl sresince iek hasat edilebilmesi ve fiyatlarn gnmz koullarnda hayli yksek olmas, kesme iek orkide yetitiriciliini avantajl ve krl yapyor.

Joshua McCullough / Garden Picture Library / Getty Images Trkiye

Heather Weston / Botanica / Getty Images Trkiye

Kaynaklar zelik, A., Aydnakir, K., zkan, C. F., Ar, E., nl, A., Kesme iek Orkide (Phalaenopsis) Yetitiricilii zerine Aratrmalar, TBTAK projesi (Proje No: 3311), 2007. Sandal, G., Dou Akdeniz Blgesinde Yetien Orkideler ve Yetime Ortam Nitelikleri ile Tehdit Faktrlerinin Aratrlmas, ukurova niversitesi

Fen Bilimleri Enstits, Doktora Tezi, 2009. Gnlen, N. ve ark., Ege ve Dou Akdeniz Blgelerinde Doal Yayl Gsteren Orchidceae Familyasna Ait Baz Trlerin in vitro ve in vivo Koullarda retimleri zerine Aratrmalar, TBTAK projesi (TBGAG-52), 1997. http://www.kew.org/science/orchids/ whatareorchids.html

57

Nasl alr?
Entropi, bir sistemin
birim scaklk iin faydal ie dnemeyecek s enerjisinin bir lsdr. Sfrdan byk olduu zamanlarda bir enerji kaybn, fazladan enerji verilmeden ilemin geri dndrlemeyeceini gsterir. Sistemin kendiliinden eski haline dnememesini ve dzensizlie doru kayn gsterir. Sistemin dzensizliinin bir lsdr.

Murat Yldrm

Termodinamik yasalar
Termodinamik, snn enerji ve faydal i olarak tanmladmz fiziksel olgularla ilikisini inceleyen doa bilimidir. Termodinamik sistemler makroskopik olgularla -s, enerji ve scaklk gibitanmlanr. Termodinamik mikroskobik sistemlerle uraan alt dallar olmasna ramen, genel olarak maddenin mikroskobik bileenleriyle uramaz. Termodinamik yasalar bu makroskopik olgular tanmlar, bu olgularn deiik artlar altnda nasl davrandn inceler ve bu davranlarn snrn izer. Bir baka deyile, popler bilim yazarlarnn en ok karlat sorulardan ikisi olan devridaim makinesi yapmak olanakl m? ve mutlak sfra ulalabilir mi? sorularna gnl rahatl ile hayr cevab vermesini salar.

Devridaim makinesi
Balang enerjisi verilerek ilk hareket salandktan sonra dardan enerji almakszn ayn hareketi srekli olarak tekrarlayabilecei dnlen makineler. Bu makineler ilk enerjiden baka enerji girii olmadan faydal i retmeye alr. Prensipte Newton mekaniine aykr da olmayabilir, fakat enerjinin korunumu ve termodinamik yasalarn iner.
alamy

Leonardo da Vincinin devridaim makinesi taslaklar

Southern Stock / Photodisc / Getty Images Trkiye

Termodinamiin sfrnc yasas

Tarihsel olarak dierlerinden sonra ifade edilmesine ramen, dierlerinin anlalmas iin ok nemli olmas sebebiyle bu ismi almtr. ki termodinamik sistemin bir ncsyle termal dengede olmas
58

durumunda, birbirleriyle de denge de olmalar gerektiini ifade eder. Bu yasa scaklk kavramnn tanmlanmasn salar.

Bilim ve Teknik Aralk 2012

murat.yildirim@tubitak.gov.tr

Termodinamiin birinci yasas

Bir cisme veya sisteme verilen enerji, i enerjideki deiimin ve yaplan iin toplamna eittir. Bu yasa s ve iin enerjinin bir biimi olduunu aklar. Bu yasadan kan en nemli sonu ise enerjinin her zaman korunduu yani yoktan var edilemedii ve varken de yok edilemediidir. Devridaim makinelerinin bir ksm bu yasay ihlal ettii iin yaplmalar da olanakszdr. Enerji retmek kavramn enerjinin bir formunu insanolunun kullanabilecei baka bir forma evirmek olarak anlyoruz. Devridaim makineleri ise verilen bir ilk enerjiyi oaltmay hedefledii iin enerji korunumunu ihlal eder.

Termodinamiin nc yasas
Bu yasa ise mutlak sfr noktasn tanmlar. Mkemmel bir kristalin entropisi mutlak sfr scaklnda sfrdr. Mutlak sfr noktas cisimlerin entropisini tanmlamak iin konulmu olas en dk scaklktr. Gerek hayatta mkemmel olmayan kristaller iinse scaklk mutlak sfra doru yaklarken, entropi sfrdan farkl bir sabit deere yaklar. Mutlak sfra u an ne kadar yaklaabildiimizi renmek istiyorsanz daha ayrntl bilgiyi Bilim ve Teknik dergisinin 2011 yl Nisan ve Mays saylarndaki Merak Ettikleriniz kesinde bulabilirsiniz.

Termodinamiin ikinci yasas

Termodinamiin ikinci yasas entropi olarak isimlendiren kavram tanmlar ve termal ilemlerde yn belirler. Suyun yukardan aa akmas gibi s da scaktan soua akar. Bu yn belirleyen entropidir. Tm termal ilemlerde entropi ya sfrdr ya pozitiftir. Eer entropi sfr ise ilem tersinir, eer pozitifse tersinmezdir yani ilem geri dndrlemez. Ok yaydan kmtr bir kere. Termodinamiin birinci yasas enerjinin yoktan var edilmesinin imknsz olduunu syleyerek devridaim makinelerinin yaplamayacan gsterir. kinci yasa ise termal bir srete yaplan ii ve verilen i enerjiyi geri dndrmenin imknsz olduunu gstererek sonsuz bir dngnn mmkn olamayacan ispatlar.

Kathy Collins / Taxi / Getty Images Trkiye

thinkstock

1664 ylna ait bir devridaim makinesi Buz eriyerek su haline geerken entropi artar.

59

Kadir Demircan

Sper Yaptrcdan Cerrah Yaptrcsna Midye Salgs

Yaptrn Yemeyin
Sper yaptrcnn mucidi kimyager Dr. Coover, II. Dnya Sava yllarnda Kodak firmasnda alyordu. Amac jet uaklarnda sya dayankl bir yaltm malzemesi bulmakt. Drt yz altm patentin sahibi olan Dr. Coover ve arkadalar 909 madde zerinde alt, ama istedikleri sonucu alamadlar. Ekip ylmadan usanmadan deney yapmaya devam etti. Denedikleri 910. madde deney cihazlarna zarar verince iin iinde bir tuhaflk olduunu anladlar. Madde cihaza yapp kalmt ve ayrlamyordu. Coover, sonraki almalarn akrilat denen bu madde zerinde yapt ve 1951 ylnda sper yaptrcy kefetti. Kodak firmas, bu rn Eastman 910 adyla pazara srd. 2011 ylnn Mart aynda 94 yanda vefat eden Dr. Coovera 2010 ylnda ABD Bakan Obama tarafndan Teknoloji ve Yenilik Ulusal Madalyas verildi. Coover yenilik dln ald ve nlendi, ancak en gl sper yaptrcnn retilmesini salayan midye onun kadar n kazanamad.

60

Photo Researchers / Photo Researchers / Getty Images Trkiye

nrtpaY

>>>
da etkili. Midyenin yapkan salgs tpta, diilikte, gemi ve ila endstrilerinde, botanikte, boya kimyas ve nrodejeneratif (sinir sistemi hasar) hastalklarn tedavisi ile ilgili almalarda birok yeni aratrmann ve byk projenin balamasna sebep olmutur. Bunlardan belki de en ilginci, anne karnndaki bebei koruyan zarlarn yrtlmas ile oluan hasarlarn midyeden elde edilen yaptrc ile tedavi edilebilmesi. Bu kk canldan ilham alnarak retilen rnler tpta ve teknolojide hayatmz kolaylatrmaya devam ediyor. Midye, doay gzlemleyerek ve taklit ederek (biyomimetik) retilen rnlere ilham kayna olan canllardan sadece biri. Otomobillerde, kuma ve d cephe boyalarnda, mcevher endstrisinde gm kaplamalarda kullanlan yaptrclar hayatmzn her alanna girmi durumda. Ancak gnmzde kullandmz yaptrclarn eitli problemleri var. rnein di dolgular ve kala protezleri belli bir sre sonra dyor veya geviyor. Kul-

Bilim ve Teknik Aralk 2012

aptrclarla ilgili 1960l yllarda balayan aratrmalar, zellikle gemilerin tabanlarna yapp hasar oluturan kaya midyesine odaklanyordu. Denizyldzlar, midyeler, algler, solucanlar, deniz yosunlar ve denizanas gibi canllar kayalara, deniz tabanlarna, balklarn srtna ve gemilere tutunabilmek iin yapkan bir madde salglar. Canllar salgladklar bu madde sayesinde gemilerin karinalarna yani sualtnda kalan ksmlarna tutunur. Bu durum hem gemilere zarar verir, hem de hzlarn azaltarak yakt israfna sebep olur. Gemilere yapan midyelerin temizlenmesi ve midye yapmasn nleyici zel boya masraflar nedeniyle ABD Donanmasnn ylda yaklak 6 milyon dolar harcad belirtiliyor. Midyeler, son yllarda bilim dnyasnda ilgi ile takip ediliyor. nk midye salglarndan elde edilen yaptrclar, Dr.Coovern kimyasal yaptrcsndan hem daha gl hem de sulu ortamlarda

lanlan yaptrc malzeme bir sre sonra etkisini kaybedebiliyor. zellikle sv ortamlarda yaptrcnn etkisi iyice azalyor veya hi kalmyor. Ancak midyelerden elde edilen gl yapkan madde sv ortamlarda da etkili. Dolaysyla bu doal maddenin, endstride ok eitli kullanm alanlar olabilir.

SPL

artc bir gerek

Midye, rmcek ve muzdaki yaptrc maddenin ham maddesi, Parkinson hastalarnn tedavisinde de kullanlan ve bir amino asit olan dihidroksifenilalanin (DOPA) adl madde. Vcut iin gerekli bir amino asit olan fenilalanin, vcutta ilk nce tirozine ardndan DOPAya dntrlr. DOPA da daha sonra adrenalin ve noradrenalin hormonlarna dntrlr. DOPA ayn zamanda beynimizdeki haberci molekl dopaminin de nc maddesidir. DOPA ok karmak bir zincirin halkas. Parkinson hastalarnda dopamin miktar az. Bunun iin hastalara tedavi amacyla DOPA verilir. Yani vcutta olmayan veya az olan bir madde, dardan takviye ile normal miktarlara getirilir. Bu tedaviye yerine koyma tedavisi ad verilir. Peki, beyindeki haberci molekl ile denizlerdeki midye arasnda nasl bir iliki olabilir? Midye salgsnda DOPA bulunmas aratrmaclarn kafasn allak bullak etmitir. Dier proteinlerin ieriinde fazla miktarda bulunmayan DOPA, midyenin yapkan zelliini oluturan protein ksmnda yaklak % 30 orannda bulunuyor. DOPA daha kolay okside olma zellii ile vcudumuzdaki 20 amino asitten ayrlyor. Yine bu zellii ile deniz suyundaki metal iyonlaryla daha kolay kimyasal ba yaparak yapkan zelliin olumasna katkda bulunuyor. Biroumuzun aklna bile getirmedii, hatta ismini bile duymad midye kaynakl DOPA, belki de birok aratrmacnn zihninde yeni ufuklar amaya devam edecek.
Wil Meinderts/ Foto Natura / Minden Pictures / Getty Images Trkiye

Yakn gelecekte, di dolgularnda ve ameliyat yaralarnn kapatlmasnda midyelerden ilham alnarak retilmi DOPA ierikli malzemelerle karlaacaz gibi grnyor. Suda bile yapan bu yeni nesil yaptrclar, bir yandan insanlarn hayatn kolaylarken dier yandan da denizlerin aratrmaclar iin ilham deposu olduunu hatrlatyor.

rmcek, muz ve midye ilikisi

rmcek usta bir avcdr. Avlanma srasnda son teknoloji rnler kullanr. rmcek alarndaki ince liflerde midyelerdekine benzer yaptrc bir madde olduu kefedilmi. rmcek, salglad yapkan bir damlack ile avn yakalar. Ezik ve bereli muzlar da midyedeki yaptrc maddeye benzer bir madde salglar. Meyvenin hasar grmesi sonucu tetiklenen bu mekanizmayla, yaptrc zellii olan salg maddesi rmeyi yavalatarak dayankll artrrken, mikroplarn sald61

Sper Yaptrcdan Cerrah Yaptrcsna: Midye Salgs - Yemeyin Yaptrn

rsna kar da koruma sistemini harekete geirir. Merakl aratrmaclar rmcek ve muz ilikisinden yola karak hayret verici bir bulua imza att. Yaptklar ilgin keif uydu: Midyenin, rmcein ve muzun salglarnda dihidroksifenilalanin (DOPA) adl bir protein vard. DOPA (3,4-dihidroksi-L-fenilalanin, L-DOPA) dopamin nc maddesidir. Dopamin ise sinir sistemindeki haberci molekldr. DOPA amino asiti beyinde dopamine dntrlr. Dopamin eksikliinde, hastalara kan-beyin bariyerini geemeyen dopamin yerine bu bariyeri geebilen DOPA verilir. Dopamin eksiklii grlen Parkinson hastalarnda, beyindeki dopamin miktarn artrmak iin DOPA kullanlr. Biyoteknoloji firmalar midyenin kendisini sabitlemek ve uygun bir yere yapmak iin rettii DOPA ieren protein karmndan ilham alarak, sentetik olarak bu maddeye benzeyen ve sulu ortamlarda da yapabilen yaptrclar retti. Bu balang yeni kaplarn ve uygulama alanlarnn almasna yol at.

Cerrah yaptrcs
Kadn doum hastalklar uzmanlar, midye salgsna benzer sentetik yaptrclarn bir an nce piyasaya srlmesini bekliyor. Amniyon ve koriyon zarlar, bebein anne karnnda iinde yzd amniyon svsn evreleyerek ince ve effaf bir klf gibi sarar. Bazen istenmeyen durumlar olabilir. rnein bu zar yrtlrsa, bebein iinde yzd su azalrsa ne olur? Zar yrt denilen durumlarda, anne karnndaki bebei koruyan bu zarlar doum balamadan nce yrtlr ve amniyon svs dar akmaya balar. Bu gebeliin sonlandrlmasna kadar gidebilen, istenmeyen bir durumdur. Dllenmeyi izleyen ilk sekiz haftaya embriyonik dnem ad verilir. Gelimekte olan insana embriyo (ieride byyen) denir. Sekizinci haftadan hamileliin sonuna kadarki dneme ise fetal dnem, bu dnemdeki insana da fets (domam) denir. Fetal zarlardan kast edilen bu dnemde bebei koruyup sarmalayan zar tabakalardr. Uzmanlar fetal zarlarda
62

oluan deliklerin ve yrtlmalarn sentetik midye yaptrcs ile tamir edilebileceini dnyor. Bir aratrmaya gre, midyeden ilham alnarak retilen DOPA ieren sentetik yaptrclar, ana rahminde bebei koruyan zarlarda snanm ve baarl sonular alnm. Bu aratrmada insan fetal zarlarnda 3 milimetrelik delikler alarak zar yrtklar taklit edilmeye allm; bu delikler piyasada bulunan tbbi dolgular, yaptrclar ve midye yaptrcs ile kapatlm. En iyi sonu midye yaptrcs ile alnm. DOPA ieren dolgu maddesi 10-20 saniye iinde katlam.

Cerrah yaptrcs olarak anlan ameliyat diki malzemelerinin yakn gelecekte piyasaya srlmesi bekleniyor. Cerrahlarn istedii su geirmez, zehirli olmayan ve yapkanlk zellii gl olan bir madde. Midye salgs ite bu zellie de sahip. Di hekimleri de midye almalarn drt gzle takip ediyor. nk az ii gibi sulu bir ortamda etkili olabilecek ideal bir yaptrc madde henz yok, olanlar da istenildii gibi etkili deil. Dilerimizin yapsnda tpk kayalarda olduu gibi mineraller olduu iin, kayalara yapan midyenin salgsndan ilham alnarak yaplan dolgularn ve yaptrc maddelerin bu i iin birebir olduunda hemen hemen herkes hemfikir. Romatizmal hastalklarda, menisks ve kas ba yrtklarnda ve zedelenmelerinde, krk kk, diz ve kala protezi almalarnda da midye salgsndan ilham alnan malzemeler kullanlmaya baland.

http://www.noaa.gov/features/earthobs_0508/images/mussels.jpg

SPL

thinkstock

<<<

Bilim ve Teknik Aralk 2012

Yiyelim mi, yaptralm m?

Dnyada milyonlarca insann besin kayna olan midyeler, son 10 ylda % 900 byyen endstri hacmi ile kamuoyunun ve aratrmaclarn ilgi odanda. 1988-1992 yllar arasnda tm dnyada 1,3 milyon ton, 1998de ise yaklak 2 milyon ton midye tketilmi. Midye kadmiyum, cva ve kurun gibi ar metallerin depolanmas riskinden dolay, birok lkenin balklk ve denizcilik birimlerinin insan sal konusunda yapt aratrmalara konu oluyor. Karacier hastalklar, diyabet, baklk sistemi yetmezlii gibi eitli rahatszlklar olanlarn midye tketimi konusunda dikkatli olmas neriliyor. kalsiyum iyonlar ile ba yaparak sertliin ve esnekliin iyice artmasn salyor. (Kolajen ba dokularnda rnein deride, kemikte, damarlarda ve tendonlarda bol miktarda bulunan bir protein. Vcudumuzdaki tm protein miktarnn % 30unu kolajen oluturuyor. Otuza yakn kolajen eidi var.) Uzmanlara gre, bu ba ancak midye ldnde kopuyor. Deniz suyundaki demir, inko, bakr ve mangan gibi iyonlar bir mhendis gibi kullanan midye, ince hesaplar sonucu salgsnn sertliini en st dzeye karyor. Midye deniz suyunda milyarda bir bulunan metal iyonlarn kendi bnyesinde younlatrdktan sonra yapkan salgnn sertliini ayarlamak iin kullanyor. Sonuta midyedeki szge ve artma sistemi ile metal iyonlarnn younluu 10.000 ile 100.000 kat arasnda artyor. Evet, artk karar sizin. sterseniz stne biraz limon skp yiyin ya da, tabii eer cerrahsanz, yaptrc olarak kullann.

Do. Dr. Kadir Demircan, 1994te Cerrahpaa Tp Fakltesi Tbbi Biyolojik Bilimler Blmnden mezun oldu. 1999da yksek lisans almasn tamamlad. 2001-2005 yllarnda Japonyann Okayama niversitesi Tp Fakltesi Molekler Biyoloji ve Biyokimya Anabilim Dalnda doktora, 2005-2009 yllarnda da doktora sonras eitimini tamamlad. 2011de tbbi genetik konusunda doentliini ald. Halen Fatih niversitesi Tp Fakltesi Tbbi Biyoloji Anabilim Dal bakan olarak alyor. Ayn zamanda, Adli Tp Kurumunda Biyoloji htisas Dairesi Bakan olarak grev yapyor. Hcre d matriksle ilikili ADAMTS genleri zerine alan Demircann yaynlar 250 atf almtr.

http://news.medill.northwestern.edu/chicago/news.aspx?id=158901

Wolfgang Poelzer / WaterFrame / Getty Images Trkiye

Teflona, titanyuma ve elie bile yapabilen midyedeki yaptrc madde iki ksmdan oluuyor: Reine benzeri protein ksm ve sertlemeyi hzlandran kimyasal ksm. Yapkan zellii olan protein ksm suyla temas edince katlayor. DOPA ieren kolajen benzeri bu protein, deniz suyundaki demir ve

Kaynaklar Haller, C. M., Mussel-mimetic tissue adhesive for fetal membrane repair: a standardized ex vivo evaluation using elastomeric membranes, Prenatal Diagnosis,Cilt31, Say7, s. 654-60, 2011. Messersmith, P. B.,Materials science. Holding on by a hard-shell thread, Science, Cilt 328, Say 5975, s. 180-181,2010. Wilker, J. J.,Marine bioinorganic materials: mussels pumping iron, Current Opinion in Chemical Biology,Cilt14, Say2, s. 276-283, 2010. Bendell, L. I., Cadmium in shellfish: the British Columbia, Canada experience--a mini-review, Toxicology Letter, Cilt198, Say1, s. 7-12,2010. Bilic, G., Injectable candidate sealants for fetal membrane repair: bonding and toxicity in vitro,

American Journal of Obstetrics Gynecology, Cilt202, Say1, s.85.e1-85.e9,2010. Holten-Andersen, N., Harrington, M. J., Waite, J. H.,pH-induced metal-ligand cross-links inspired by mussel yield self-healing polymer networks with nearcovalent elastic moduli, Proceedings National Academy of Science USA, Cilt108, Say7, s. 2651-2655,2011. The Interstate Shellfish Sanitation Conference (ISSC) http://www.issc.org/consumerinfo/mussels.aspx Miyoshi, T., Hirohata, S., Ogawa, H., Doi, M., Obika, M., Yonezawa, T., Sado, Y., Kusachi, S., Kyo, S., Kondo, S., Shiratori, Y., Hudson, B. G., Ninomiya, Y., Tumor-specific expression of the RGD-alpha3 (collagen IV) NC1 domain suppresses endothelial tube formation and tumor growth in mice, FASEB Jornal, Cilt 20, Say 11, s. 1904-1906, 2006. 63

Yayn Dnyas
Tm Hastalklarn ah
Kanserin Biyografisi Siddhartha Mukherjee eviri: Zeynep Ark Tozar Domingo Yaynlar, Eyll 2012 emite insanlar iin lmcl olan, insanlarn yaam kalitesini azaltan ve ortalama yaam sresini ksaltan pek ok hastaln stesinden gelinmi olduu bir dnem de yayoruz. Ancak baz hastalklar karsnda hl aresiz kalabiliyoruz. Bunlarn bandaysa kukusuz kanser geliyor. yle ki adn anmak bile iimizi rpertiyor. Tedavi edilebildii durumlar olsa bile tamamen alt edemediimiz sinsi bir dman olarak karmzda duruyor. stelik gitgide artan ve yakn gelecekte daha da artaca ngrlen kanser vakalar, bu hastalk ailesinin nemini daha da artryor. Bu kadar nemli bir hastalk doal olarak insanlk ve tp tarihindeki en byk mcadele srelerinden birini temsil ediyor ayn zamanda. Kanserin ve onunla mcadelenin tarihi de ilgi ekici. Bunun fazlasyla farknda olan Amerikal onkolog ve yazar Dr. Siddhartha Mukherjee, Trkesi Tm Hastalklarn ah-Kanserin Biyografisi balyla yaymlanan kitabnda kanserin kapsaml ve ayrntl biyografisini popler bir dille anlatyor. Kendisi de bir kanser uzman olan yazar kanserin ve kanserle mcadelenin gemiini, gerek hasta, doktor ve aratrma ykleriyle i ie anlatyor. eitli trleri, bu trlerin eitli belirtileri, mekanizmalar ve etkileriyle kendi iinde byk bir eitlilie sahip olan kanserin anlalma sreci de bu eitlilii yanstan biimde inili kl ve kvrml yollardan gemi. Mukherjee, kansere ilikin ve bugn bir ksm ok yaygn olan pek ok bilginin henz bilinmedii dnemlerde, aratrmaclarn ve doktorlarn Siddharta Mukherjee: Hint asll Amerikal hekim, bilim insan ve yazar. Hatralar, bilim ve tp tarihi ve edebiyat arasnda balantlar kurduu belirgin tarzyla tannyor. Columbia niversitesinde yardmc doent ve New York Citydeki Columbia niversitesi Tp Merkezinde hekim olarak grev yapyor. Rochesterdaki Mayo Clinicte Plummer Konuk Profesr ( Plummer Visiting Professor), Massachusetts Tp Derneinde Joseph Garland okutman (Joseph Garland lecturer ) ve Johns Hopkins Tp Okulunda fahri konuk profesr oldu. Bir hematolog ve onkolog olarak ayrca kann oluumu ve mikro-evre ile kanser hcreleri arasndaki etkileimler konularndaki almalaryla da tannyor.

Bilim ve Teknik Aralk 2012

lay elik

Ilay Celik <ilay.celik@tubitak.gov.tr

ce nfusun artmasyla deil tketim alkanlklarnn deimesiyle de artt. Artk ok daha kalabalz ve ok daha fazla tketiyoruz. Nfus azalmayacana gre bu problemin zm tketim alkanlklarmz deitirmemizden geiyor. Bu hem politikalar yoluyla hkmetler dzeyinde, hem de tek tek bireyler baznda olmal. Yani hepimiz gnlk yaama alkanlklarmz daha az tketecek ve daha fazla geri dntrecek biimde yeniden gzden geirmeli ve deitirmeliyiz. Bunun en etkin yolu da bireylerin kk yatan itibaren kazanacaklar alkanlklar. Bu gereklilik eitimcilerin dikkatini bu konuya her geen gn daha fazla ekiyor ve onlar bu konularla ilgili eitim materyalleri hazrlamaya tevik ediyor. TBTAK Popler Bilim Kitaplar tarafndan getiimiz Haziran aynda Trkeye kazandrlan Neden geri dntrmeliyim? balkl kitap bunlarn bir rnei. ncelikle ilkretim andaki ocuklara ynelik olarak hazrlanan Neden geri dntrmeliyim? geri dnmn ve evreyi korumann gereklilii, p sorunu, geri dnm yapmann yollar, nelerin geri dntrlebildii, az kullanma ve yeniden kullanma seenekleri, eitli geri dntrme teknolojileri gibi konularda, rengrenk sevimli izimlerle zenginletirilmi zet bilgiler sunuyor. Kitap ayrca geri dnmn her alannda okurlarn kendi yaamlarnda benimseyebilecekleri uygulamalar konusunda da nerilerde bulunuyor. Kitabn sonunda yer alan kk szlk ve dizin okurlarn kitaptan faydalanmasn kolaylatryor. ncelikle kk okurlara ynelik olsa da yetikinlerin de geri dnm konusunda ok ey renebilecei kitabn tm okurlara geri dnm konusunda motivasyon kazandrmasn diliyoruz. Geri dnm konusunda kafan m kark? Yoksa uraamam m diyorsun? Bu kitap sayesinde, bir geri dnm uzman olacak ve geri dntrme istei ve heyecan kazanacaksn! Susan Meredith: ocuk ve gen yetikin kitaplar yazar ve editr. Yaymlanm eserlerinden bazlar: Vcudunuz ve Siz (eviri, TBTAK Popler Bilim Kitaplar, 1993), Gece Hayvanlar (eviri, TBTAK Popler Bilim Kitaplar, 2010), Bana Bir eyler Oluyor! Ergenlik Diyorlar... (Kzlar) (Sfralt Yaynclk / ocuk Kitaplar Dizisi, 2011), Neden Formda Kalmalym? (eviri, TBTAK Popler Bilim Kitaplar, 2012).
64

geree nasl adm adm yaklatn anlatarak tp biliminin doasna ilikin bir kavray sunuyor. Yazar kanserin biyografisini yalnzca kronolojik olarak sralanm bir olaylar silsilesi biiminde anlatmyor. Sz konusu dnemin tarihsel ve sosyolojik balam iinde kansere ilikin hem tbbi hem de molekler biyolojik bilginin geliimini, tedavi yntemlerinin evrimini, hastaln etiyolojisinin, etimolojisinin ve yaama alkanlklaryla balantlarnn anlalmasna ynelik abalar, hastaln psikolojik, sosyolojik ve politik yansmalarn bir btn halinde sunuyor. Dolaysyla kitap sadece bir popler bilim kitab deil, ayn zamanda bir genel kltr hazinesi olma zellii tayor. zellikle de yazarn balantlar kurma konusundaki yetenei edebi adan farkl bir lezzet katyor kitaba. Yazar her blm balnn altnda edebiyatlarn, sanatlarn, doktorlarn ve hastalarn da dhil olduu ok sayda kiiden yapt alntlarla anlatmn zenginletirmi. Ayrca kitabn ortalarnda yer alan kue kda basl ksmda destekleyici grseller var. Yazar ok geni bir kaynakadan yararlanm ve metin iinde bu kaynaklara dayanarak yer verdii bilgileri, kitabn sonundaki notlar ksmnda ilgili kaynaklarla ilikilendirmi. Bylece kitaptaki belirli bir konuya ilgi duyanlarn ilgili kaynaklara eriimini kolaylatrm. Yazar kitabn sonuna ayrca teknik terimleri aklayan kk bir szlk ve kapsaml bir dizin de eklemi. 2011 Pulitzer Edebiyat D Kitap dl de dhil pek ok dl alm olan kitabn hem kanser konusunda aydnlatc olmasn hem de okurlarna tbbn ve bilimin geliimi konusunda fikir vermesini diliyoruz.

Neden geri dntrmeliyim?

Susan Meredith eviri: Yaln Arslantrk TBTAK Popler Bilim Kitaplar, Haziran 2012 nmzde enerji sknts ve kresel snma gibi evre sorunlarnn yannda en nemli sorunlardan biri de malzemelerin gitgide daha kstl hale gelmesi. Bu sorunun kayna kukusuz insanlarn her trl malzemeyi srekli olarak tekrar geri getirilemeyecek biimde tketmesi. nceleri dnyada bulunan eitli malzemeler ya da bunlarn hammaddeleri o kadar boldu ki bir gn bunlarn skntsnn ekilebilecei kimsenin aklna gelmiyordu. Hzla artan insan nfusunun artan ihtiyalar, snrsz grnen kaynaklarn snrlarn gzler nne seriverdi. stelik insanlarn ihtiyalar sade-

Gnein altnda verandann parmaklna konulmu bir meyve suyu bardan gznzn nne getirin. Size bo grnebilir, ama iinde en az 25.000 para mikroskobik toz dolanmaktadr. Bu toz paracklarnda Yerkredeki her eyden biraz vardr. Anszn karnza Sahra kumlarndan dklm minik paracklar ve gzle grlemeyen devety lifleri kabilir. Sonra rzgr yn deitirir ve orman mantar sporlar ve kurumu meneke paralar evrenizi sarar. Yaknlarda bir otobs yolcu almak iin durur ve minicik siyah kurum paralaryla kark insan derisi dkntleri bir anlna ortal kaplar. Her nefes alnzda binlerce zerre vcudunuza girer. Bazlar burnunuzun dehlizlerine yerleir. Bazlar genzinize yapr. Dierleri derinlerde, akcierlerinize snr. Siz kitapta sona geldiinizde, yeryzndeki bu zerrelerden 150.000 kadarn soluyarak iinize ekmi olabilirsiniz; tabii dnyann en temiz kelerinden birinde yayorsanz. Daha kirli bir yerde yayorsanz, muhtemelen bir milyondan fazlasn solumusunuzdur. Baz tozlar gezegen ve zerinde yaayan canllar iin tehlike tar. Bazlar insanlar, bitkiler ve hayvanlar iin yararldr. Bazlar aka byleyicidir. Burada hepsi mikroskobun altna alnacak ve tozlarn gizli yaamlar gzler
POPLER BLM KTAPLARI

nne serilecektir.

Abdurrahman Cokun
Do. Dr., Acbadem niversitesi, Tp Fakltesi, Biyokimya Anabilim Dal

Arsenik ve Yaam
Doada bulunan veya laboratuvarda retilen elementlerin says yzden fazla. Yaamn temel elementlerinin says ise sadece alt: Karbon, hidrojen, oksijen, azot, kkrt ve fosfor. Dier elementlerden bazlarnn eser dzeyde bulunmas yeterli iken, bazlarnn en azndan imdiki bilgilere gre canllara faydal bir ilevi yok; aksine zararl olabiliyorlar. Yaamla yldz pek barmayan elementlerden biri de arsenik. Acaba arseniin temel element olduu bir yaam olabilir mi, hem de yeryznde?

Elementlerin periyodik tablosu

lementler belli zelliklerine ve aralarndaki benzerliklere gre bir tabloya yerletirilebilir. Tablodaki her kutucuk ilgili elementin tapulu evidir. ki ayr element ayn evi paylaamaz, ancak komu olabilir. Komular rastgele elementlerden olumaz, aralarnda ciddi benzerlikler vardr. Kimin kiminle komu olaca kurallarla belirlenir.
66

Tabloya bakarak bir elementin komularnn ne tr zelliklere sahip olduunu kolaylkla syleyebiliriz. Bana arkadan syle, sana kim olduunu syleyeyim ataszn, elementler sz konusu olduunda bana komunu syle, sana kim olduunu syleyeyim diye deitirebiliriz. Elementlerin yerletirildii bu tabloya elementlerin periyodik tablosu denir.

SPL

>>>
Periyodik tabloda komu elementlerin yaam iin oynad roller ok farkl olabiliyor. Biri yaamn temel elementi iken onun komusu yaamla pek badamayabiliyor. Arsenik bunlardan biri. Yeri fosforun hemen altnda ve onunla benzer kimyasal zellikleri var. Fosfor yaamn temel elementi olduu halde, arsenik pek ok hcrenin deta kbusu. Yaamn temel elementleri genellikle atom arlklar daha kk olanlardr. imdiki bilgilere gre yaam iin gerekli olan en ar element, atom numaras 74 olan tungstendir (baz bakterilerde bulunur). Atom arl daha byk elementlerin de yaam iin gerekli olduu belki bir gn ortaya koyulur. Yaplan almalar insan vcudunda ok sayda element bulunduunu gstermitir. Ancak bunlarn vcuda dardan m girmi, yani bulam m olduu yoksa ilevli mi olduu henz tam olarak bilinmiyor. Yeryznde hidrojen, oksijen, azot ve karbon ok yaygn. Oysa fosfor, zellikle denizlerde, bu elementler kadar yaygn deil. Kk de olsa baz blgelerde, baz elementler daha fazladr. zellikle okyanuslarn derin blgelerinde ve jeotermal kaynaklarn olduu yerlerde arsenik daha fazla bulunabilir. Ancak tm yeryz dnldnde fosfor arsenie gre ok yaygndr; genel olarak arsenikten on bin kat daha yaygn olduunu syleyebiliriz. Arsenik yaygn olduu blgelerde fosforun katld tepkimelerde rol alabilir. Onun yerini almaya alr. Fosfor, bata proteinler ve nkleik asitler olmak zere, yaamn temel molekllerinin deta omurgasn oluturan element olduu gibi, bata hcre zar olmak zere pek ok yapsal oluum iin de vazgeilmez. Sadece bu kadar da deil: Organizmann tm enerji kaynaklar fosfora dayal bileikler ve tepkimeler zerine kurulu. Canl organizmalarda, fosfor kadar farkl ilevlere sahip bir element yok. Fosfor yaam iin bu kadar nemli iken, kap komusu arsenik bir o kadar yaamla badamayan bir element. Fosforla aralarndaki benzerlik, organizma iin tam bir felaket. Neden mi? Birlikte inceleyelim.

Bilim ve Teknik Aralk 2012

Arsenik Hcrenin Enerji retim Sistemlerine Byk Zarar Veriyor

Arsenik atom numaras 33, ktle numaras 75 olan bir element. Yaamn temel elementleri ile komu. Fosforla benzerlii, fosfor tayclar ile hcre iine kolaylkla gemesini salyor. Organizmada fosforun yer ald hemen hemen tm tepkimeler arsenik iin de potansiyel hedef. Enerji metabolizmas bunlarn banda geliyor. Hcrenin temel ihtiya listesinde kullanlabilir enerji her zaman ilk sradadr. Enerji olmadan hcre hibir ey yapamaz, yok olmaya mahkmdur. Arsenik kurbann enerji sistemlerine darbe vurarak teslim alr. Bunu nasl baardn daha yakndan inceleyelim. Organizmann kulland temel enerji birimi ATP. nsan vcudunu oluturan yaklak yz trilyon hcrenin tm, birka istisna dnda, enerji gerektiren tepkimelerde ATP kullanr. Katrilyonlarca tepkimede ATP kullanlnca doal olarak gnlk ATP gereksinimi de hayli fazla olur: Yaklak olarak vcut arlmz kadar. Bu miktar vcudun aktivitesine gre iki, kat ya da daha fazla olabilir. Yanl okumadnz, salkl bir insann normal etkinlikler iin bir gnde harcad ATP 70 kg civarnda.

Eer ATP retmeyip dardan alyor olsaydk, her ay 2 ton civarnda ATP almamz gerekirdi. Sadece insanlarn bir ayda tkettii ATP toplam 15 milyar tondan fazla olurdu. Oysa vcudumuzda yaklak 100 gram civarnda ATP var. Enerji gereksinimi olduunda ATP kendisini oluturan ADP ve Pia (ADP, Adenozin difosfat; Pi, inorganik fosfat) yklyor ve bu arada enerji aa kyor. Ancak ATPlerin ykm rnleri olan ADP ve Pi atlmyor ve gereksinim olduunda yeniden birletirilerek tekrar ATP elde ediliyor. Bu ykm ve yeniden yapm dngs sayesinde bir gnde arlmz kadar ya da daha fazla ATP sentezleyebiliyoruz. Hcrede ATP retimini salayan, birbirleriyle balantl yol var: Glikoliz, Krebs dngs ve elektron tama zinciri. Arsenik bu temel metabolik yollarn ilevini ok olumsuz etkiler ve sonuta ATP retimi ok zarar grr. Arsenik sadece bununla da yetinmez. ATPnin yapsna girer, organizmann eker (glikoz) retimini olumsuz ynde etkiler. Proteinlere balanarak yaplarn bozar. Yani nereden bakarsanz bakn tam bir kbustur. Ancak tm bunlara ramen, gnmz tbbnda arseniin snrl da olsa kullanm alan var. Bu bir paradoks gibi grnyor, ama deil.

SPL

Arsenik metali pek ok hcre iin gl zehir etkisine sahiptir.

67

Arsenik ve Yaam

Arseniin Tpta Kullanm

Bu kadar tehlikeli ve ldrc olan arsenik ayn zamanda bir ila. Yani bir tarafta zehir, dier tarafta panzehir. Elektron saysndaki deiimler (iyonik durumu), hidrojen, oksijen, karbon ve dier elementlerle veya gruplarla yapt bileikler farkl arsenik trlerinin ortaya kmasna neden oluyor. Arseniin tr, kullanm sresi ve dozu ona ok farkl kimlikler kazandryor. Bylece arsenik suikastlarda kullanlan etkin bir zehir, farkl kanser trlerine neden olan bir evre kirletici olabildii gibi bakterilere kar kullanlan bir antibiyotik, baz kanserleri tedavi etmek iin kullanlan bir ila da olabiliyor.

lara direnli ve akut promyelosistik lsemi olarak bilinen bir tr kanserin tedavisinde kullanlmak zere, arsenik ieren bir ilaca onay verdi. Tabii tm bu uygulamalar ancak alanlarnda uzman hekimler tarafndan yaplabiliyor.

20. Yzyln ilk yarsna kadar frengi tedavisinde arsenik ieren Salvarsan isimli ila kullanlyordu.

Tm tbbi uygulamalarda arseniin zararl etkisi daima n planda tutulmutur. Pek ok alma arseniin yaam dostu olmad ynnde. Acaba gerekten yle mi?

Arsenie Bal Yaam!

ATP (Adenozin trifosfat). Tm hcreler ATPnn ykmyla aa kan enerjiyi kullanr.

Arseniin tpta tedavi edici ila olarak kullanlmas M 2000li yllara dayanyor. Hipokratn baz yaralar iyiletirmek iin arsenik kulland bilinir. Ortaada tbbi kaytlarn yetersiz oluu nedeniyle arseniin ne kadar yaygn kullanldyla ilgili bilgimiz yeterli deilse de, zellikle frenginin tedavisinde yaygn olarak kullanld biliniyor. 18. ve 19. yzyllarda arsenik frenginin yan sra stma ve sedef gibi baz hastalklarn tedavisinde de kullanlmtr. Penisilinin kullanlmaya baland 1940l yllara kadar arsenik ieren Salvarsan isimli ila frengi hastalnn tedavisinde kullanlyordu. Arsenik uzun yllar kanser tedavisinde de kullanlmtr. 19. yzyln ikinci yarsnda arseniin kan, cilt ve meme kanserinin tedavisinde kullanld biliniyor. Arsenik gnmzde de baz kan kanserlerinin tedavisinde kullanlyor. 2000de FDA (Food and Drug Administration, Amerikan Gda ve la Dairesi) baz ila68

Biz insanlarn arsenikle ciddi sorunlar var, ancak bakteri dnyasnda i yle deil. Arsenik tpk fosfor gibi ok farkl biyolojik tepkimelere girebiliyor. Arsenie direnli bakteriler olduu gibi arsenie gereksinim duyan bakteriler de var. Oksijensiz ortamda yaayan baz bakterilerin arsenii enerji retim tepkimelerinde kullanmas, dikkatleri arsenie dayal yaam arayna yneltti. Acaba oksijenin az olduu ya da hi olmad gk cisimlerinde arseniin enerji retiminde rol ald bir yaam tr olabilir mi? En azndan bakteri dzeyinde. Bu soruyu hayr diye cevaplamak mmkn deil. Net bir cevap iin bu gk cisimlerini ziyaret etmemiz veya bula olmadan materyal getirtip incelememiz lazm. Biyolojik tepkimelerde arsenik-fosfor rekabeti yllardan beri biliniyordu, zelikle son 20 ylda bu konuda birok alma yapld. 2011 yl tam bir dnm noktas oldu. NASA astrobiyoloji grubu, ok nemli bir keif yapldn ve elde edilen bilgilerin basn toplantsyla duyurulacan belirttii zaman, ahsen ok farkl bir beklenti iine girmitim. Aklama-

y astrobiyoloji grubunun yapacak olmas bilim insanlarna Dnya dnda yaam ipular elde edilmi olabileceini dndrmt. Ancak beklenenin aksine konu Dnya d yaamla deil Dnyadaki yaamla ilgiliydi. ABDli bir aratrma grubu Kaliforniyadaki Mono Glnn dibinde arsenie bal bir yaam biimi kefedildiini duyurdu. NASA astrobiyoloji enstitsnden Wolfe-Simon ve ekibine gre Mono Glnde izole edilen bakteriler DNAda, proteinlerde ve dier biyomolekllerde fosfor yerine arsenik kullanyordu. Yaamn bildiimiz temel alt elementinden birinin, baka bir elementle yer deitirebileceini gsteren alma byk ilgi grd ve Scienceta yaymland. Bu aslnda kuramsal olarak uzun sredir dnlen bir konuydu, ancak ilk kez somut veri elde ediliyordu. Protein ve nkleik asitlerde fosfor yerine arseniin grev aldn iddia eden aratrmaclar, hem alkali hem de tuz oran hayli yksek bir glden elde ettikleri GFAJ-1 bakterisi zerinde almt. Bakterinin yaad Mono Glnde tuz ve arsenik oran ok yksekti. zellikle arsenik orannn yksek olmas aratrmaclarn dikkatini ekmiti. Glden alnan bakteriler iin zel bir ortam hazrlanm ve ortama fosfor yerine arsenik koyulmutu. Arsenik miktar giderek artrld halde bakterinin yaayabildii gsterilmiti. Aratrmaclara gre arsenik sadece protein ve nkleik asitlerde (DNA, RNA gibi) deil, hcre zarn oluturan fosfolipitlerde (hcre zarn oluturan bir ya eidi) ve baka pek ok moleklde de yapsal element olarak bulunuyordu. GFAJ-1 bakterisi ilgin zellikler sergiliyordu. Yaplan detayl almalara gre bakterinin arsenikle hi bir sorunu yok gibiydi. Ancak ortama fosfat eklendiinde bakteri daha hzl oalyordu. Bu almada elde edilen sonular pek ok ynyle nemliydi. Bu verilere gre yaamn alt temel elementi, bakteri dzeyinde bile olsa, deiebiliyordu. Dolaysyla fiziksel koullar farkl olan blgelerde (rnein gk cisimlerinde) farkl elementlere dayal bir yaam olabilirdi ve GFAJ-1 bakterisi bunun ilk somut rneiydi.

SPL

SPL

>>>
Eer fiziksel artlar deitirirseniz Dnyadakine benzer bir yaam tr oluturmak ok zor. rnein scaklk 100 oC ya da -50 oC olursa Dnyadaki yaam srdrmek pek de kolay olmaz. Yksek scaklklarda yaayan tek hcreli canllar (rnein termofiller) hayatta kalabilir, ancak bitkisel ya da hayvansal yaam gibi ok hcreli bir yaamn olmasn beklemek zor. Eer yaamn zerine kurulduu molekler yapda deiiklik olursa bu mmkn olabilir. rnein suyun donduu scaklkta amonyak sv haldedir. O zaman dk scaklkta amonyaa dayal bir yaam olabilir, nk yaamn suyun iinde olmasn zorunlu klan bir yasa yok. Amonyan sv halde olduu dk scaklkta, amonyakta ilevsel olan molekler organizasyona dayal bir yaam ekli olabilir, daha dorusu olmamas iin bir neden yok. Benzer ekilde ok yksek scaklklarda hidrokarbonlar yerine florokarbonlara dayal bir yaam olabilir, nk yksek scaklklarda florokarbonlar hidrokarbonlardan daha kararldr. Ancak bu tr yaklamlar (en azndan imdilik) kuramsal yaklamlar. imdiye kadar Dnyada ya da baka bir gk cisminde suyun yerine amonyan, hidrokarbonlar yerine florokarbonlarn kullanld bir yaam biiminin var olduu gsterilemedi. Bilim insanlar zellikle biyolojide srprizlere alk. En olmadk zamanlarda zellikle tek hcreli canllarla ilgili aratrmalarda beklenmedik durumlarla karlaabiliyorlar. Yaamn olmasn beklemediimiz ok dk ya da ok yksek scaklklarn yan sra yaamla badamayacan dndmz, tuz ya da asit orannn ok yksek olduu ortamlarda tek hcreli canllara rastland. Tm bunlarda deimeyen ortak nokta, canll oluturan temel molekller. DNA ve RNAy oluturan molekllerde ya da proteinleri oluturan temel amino asitlerde ok byk farkllklara rastlanmamtr. Daha da nemlisi bu molekllerde kullanlan temel elementler hep ayn. Acaba arsenie dayal bir yaam olabilir mi? Fosfor yerine arsenik kullanan ve fosforun zarar verdii bir yaam biimi olamaz m? Doal olarak bu tr bir yaam biimini tespit etmemiz ok zor, nk kullanlan besi yerlerinde ve dier ortamlarda bulunan fosfor, olas hcrelere zarar verip yok etmez mi? Arsenik nasl canllar iin genel olarak zehirli bir elementse, acaba fosfor da arsenie dayal bir yaam biimi zerinde benzer bir zehirli etki yapmaz m? Tm bu sorular hemen olamaz diye cevaplayamayz, hepsinin cevaplar tartmaya aktr. Arsenie dayal bir yaam var da acaba biz mi tespit edemiyoruz, bu yaam ulaamadmz yerlerde mi? Wolfe-Simon ve ekibinin bulgular bu alandaki umutlar iyice yeertmiti. Ancak bu sevin uzun srmedi. almann yaymlanmasndan yaklak 18 ay sonra durumun sanld gibi olmad yine Scienceta yaymlanan iki almayla gsterildi. Princeton niversitesinden Marshall Reaves ve Zrih ETH Mikrobiyoloji Enstitsnden Tobias Erb ve ekipleri, yaptklar almalarla GFAJ-1 bakterisinin arsenie bal yaamadn belirledi. Bakteriler fosfor yerine arsenik kullanmyordu. Arsenie direnliydiler, dk fosfor ve yksek arsenik dzeylerinde yaamlarn srdrebiliyorlard. Ksacas GFAJ-1 bakterisi arsenie direnli, fakat fosfora ba-

Bilim ve Teknik Aralk 2012

l bir bakteriydi. Bu bakteriler molekler yaplarnda fosfor yerine arsenik kullanmyordu. Fosfor temel element olarak yerini koruyordu ve bakterinin yaam iin ok az da olsa ortamda mutlaka bulunmas gerekiyordu. Tobias Erb ve ekibi GFAJ-1 bakterisinin, dk fosfor ve yksek arsenik ieren ortamlarda yaamn srdrebilmesine ramen oalmaya devam edebilmek iin fosfora gereksinimi olduunu ortaya koydu. GFAJ-1 bakterisinin bir zellii de dier arsenofil (yksek arsenikli ortamlarda yaayan) bakterilerden farkl olarak ok dk fosfor dzeylerinde bile yaayabilmesidir. Aratrmaclar arseniin deriimini fosfora gre ok yksek tuttuklar halde (40000/1,7) bakterinin yaayabildiini, ancak fosfat deriimi daha da drldnde bakterinin oalamadn gsterdi. Marshall Reaves ve arkadalar da benzer ekilde arseniin DNAnn yapsna girmediini gsterdi. Fosfor gibi, DNA ile ba yapan arsenie rastlamadlar. Yani bakteriler bilim insanlarn yine artt. ok dk dozu bile insanlar iin ldrc olan arsenie, baz bakterilerin aldrmad bir kez daha grld. Tm bunlar bakterileri tamamyla yok etmenin pek mmkn olmadn gsteriyor.

SPL

Nkleer atklarn bulunduu bir blgede yaayan bir tr bakteri. Bu bakteri yksek tuz seviyesinden ve radyoaktiviteden etkilenmez.
69

Arsenik ve Yaam

<<<

thinkstock

Arsenie bal yaad iddia edilen bakterilerin bulunduu Mono Gl, Kaliforniya, ABD.

Ortam ne ekilde deitirirseniz deitirin bakteriler bir ekilde bunun stesinden gelmeye alyor. Bunun en tipik rneini antibiyotiklerde grdk. 20. yzyln ilk yarsnda antibiyotiklerin mutlak zaferi vard. ou bilim insanna gre bakteriler bir daha bellerini dorultamayacakt, ama onlar yle dnrken bakterilerde iten ie yeni yollara bavuruyordu. Bugn bakterilerin direnci neredeyse krlamayacak gibi. Bouna kediyi keye sktrrsanz yznz trmalar dememiler. Bakterilerin kendilerini skntya sokan bir etkenin stesinden gelmek iin ihtiya duyduu en nemli ey zaman. Eer onlara yeterince zaman verirseniz stesinden gelemeyecekleri ey yok gibi. Arsenie direnli bakterilerin (arsenofiller) varl ilk defa bu almalarda gsterilmedi. rnein arsenik ieren veteriner ilalarnn kullanld hayvanlarda arsenie direnli bakteriler tespit edilmiti. Arsenofiller zincirin ilk halkas da deil. Kurun, cva gibi yaamla yldz pek barmayan ar metallerin yk70

sek deriimde olduu ortamlarda yaayan bakteriler de var. Benzer bakterileri kefetmenin belki de en kolay yolu farkl evre koullarnda aratrma yapmak. Sanayi tesislerinin olduu blgelerde yaplacak aratrmalarda metale direnli pek ok bakteri bulmak srpriz olmaz. Pek ok bakterinin byle ortamlar yaam alan olarak setii bile grlebilir. imdiye kadar yaplan almalar, gidiatn bu ynde olduunu gsteriyor. Aslnda bu tr bakteriler bize esiz olanaklar sunuyor. Tp, laboratuvar ve sanayi uygulamalarnda yeni ufuklar ayor. PCRda (polimeraz zincirleme tepkimesi) olduu gibi, yksek scaklklarda yaayan bakterilerden alnan enzimler (biyolojik katalizrler) ok byk bir engelin almasn salad. Bu teknikle, ortamda ok az bulunan genetik materyali oaltarak erken dnemde baz hastalklar tehis etmek mmkn. Hepatit B, Hepatit C, HIV gibi virslerin varl, hastaln erken dnemlerinde anlalabilir. PCR tekniinin gelitirildii ilk yllarda yksek scaklk nedeniyle testle-

ri sonulandrmak ok zaman alyordu. Oysa termofil (yksek scakla dayankl) bakterilerden alnan enzimle sorun kolayca zld. nk bu enzim 90 oC gibi yksek scaklklara dayankl ve byle ortamlarda ilev grebiliyor. Sonu olarak, direnli bakterilere bakmz deitirmemizde yarar var. Onlar tek bir hcrenin nasl diren gelitirerek hayatta kalabildiinin somut rnekleri. Biz insanlar ise hastalklara kar daha ok tedavi yntemleriyle savayoruz. Bakterilerden reneceimiz ok ey var.

Kaynaklar Wolfe-Simon, F.,Switzer Blum, J., Kulp, T. R., Gordon, G. W., Hoeft, S. E., Pett-Ridge, J., Stolz, J. F., Webb, S. M., Weber, P. K., Davies, P. C. W., Anbar, A. D., Oremland,R. S., A BacteriumThat Can Growby Using ArsenicInstead of Phosphorus, Science, Say 332, s. 1163-1166, 2011. Oremland, R. S.,Stolz, J. F.,TheEcology of Arsenic, Science, Say 300, s. 939-943, 2003. Erb, T. J., Kiefer, P., Hattendorf, B., Gnther, D., Vorholt, J. A., GFAJ-1 Is an Arsenate-Resistant, Phosphate-Dependent Organism, Science, Say 337, s. 467-470, 2012. Reaves, M. L., Sinha, S., Rabinowitz, J. D., Kruglyak, L., Redfield, R. J., Absence of Detectable Arsenate in DNA from Arsenate-Grown GFAJ-1 Cells, Science, Say 337, s. 470-473, 2012. Wolfe-Simon, F., Davies, P. C. W., Anbar, A. D., Didnaturealsochoosearse nic?, International Journal of Astrobiology, Say 8, s. 69-74, 2009.

Duygu Biricik
Ko niversitesi Psikoloji Blm

><

Bilim ve Teknik Aralk 2012

Duruumuz Hayatmz Deitirir mi?

Bu sorunun cevabn merak edenler iin batan syleyeyim: Evet, duruumuz hayatmz deitirir. Ama nasl?
at kltrnde genellikle mahcubiyet, alakgnlllk ve sknet erdem saylmaz. Kiinin atlgan ve konukan olmas, kendini gstermesi desteklenir. Oysa herkesin atlgan ve ekingen olduu durumlar farkldr. rnein aile iinde sessiz olarak bilinen kimselerin arkada evrelerinde daha rahat davrandna hepimiz tank olmuuzdur. Harvard niversitesi letme Blm retim yelerinden Amy Cuddy, bu deiimin vcudun duruuyla ilgili olduunu gstermi. Gol atan futbolcular dnn. Top kaleye girer girmez ne yaparlar? Kollarn kaldrp yana aarak komazlar m? Gol attklar an, kendilerini en baarl ve dolaysyla gl hissettikleri anlarn banda gelir. Bir de rnein retmeni tarafndan azarlanm bir renciyi dnn. Omuzlar der, ba ne eilir. Bir kabahat ilemitir ve kendisini retmeni karsnda gsz hissediyordur. Gznzn nne ana rahmindeki bir bebein duruunu getirin. Ne zaman sek ya da kendimizi zayf hissetsek, bu pozisyonu almaz myz? nk annemizin karn gibi korunakl bir yere ihtiya duyarz. Oysa hayatta her zaman bizi zayf anlarmzda koruyacak kimseler yoktur ve gl olmay renmemiz gerekir. Kiiliklerimizden bamsz olarak hepimiz her iki duruu da sergileriz. nemli olan bu durular ne sklkta sergilediimizdir. Cuddynin yapt aratrmada rastgele iki gruba ayrlan katlmclar farkl vcut durularn birer dakika boyunca sergilemi ve her duru sonras kendilerini ne kadar gl his-

settikleri sorulmu. Bir gruptaki kiiler vcutlar dik, kollar iki yana alm ve yukar kalkm ekilde dururken, dier gruptaki katlmclardan omuzlar dk ve balar ne eik durmalar istenmi. Bu ekilde birer dakika durduktan sonra aratrmaclar katlmclara kendilerini ne kadar gl hissettiklerini ve bir ans oyununda kazanma ihtimallerinin ne olduunu dndklerini sormu. Dik duru sergileyen kiilerin dier gruptaki kiilere kyasla daha gl hissettiklerini belirttii gzlemlenmi. Bu bilgi gndelik hayatta ne iimize yarar?

Gndelik yaammzda kendimizi gl hissetmek istediimiz durumlar olur. rnein bir sunum yapacamz zaman veya bir i grmesinde kendinden emin, gl ve gvende olmak ve yle de grnmek isteriz. Bir sunum ncesi yanl vcut duruunu sergilersek istediimiz baarya ulamamz gleebilir. Yalnzca iki dakika yalnz kalabileceimiz bir yere gidip dik durarak kollarmz iki yana asak ve iki dakika o ekilde dursak, ihtiyacmz olan tm gc toplayabiliriz. Sonraki hayatmz etkileyebilecek bir durumu, rnein bir i grmesini kiiliimizle elimeden, kendimizden baka kimseye ve herhangi bir destee ihtiya duymadan, kolay bir ekilde atlatabiliriz. Savaa gidecek askerleri dnn. Asker yrynde neden dik durulduunu imdi anlyorsunuz deil mi?
Kaynaklar Carney, Dana R., Cuddy, A. J. C. ve Yap, A. J., Power Posing: Brief Nonverbal Displays Affect Neuroendocrine Leavels and Risk Tolerance, Psychological Science, Cilt21, Say 10, s. 13631368, 2010. 71

Matematik Havuzu
Balarken
Deerli Bilim ve Teknik okuyucular, bu saydan balayarak Matematik Havuzu her ay sizlerle birlikte olacak. Matematii seven okurlarmz, havuzda ilgin konularn yan sra zerken elenecekleri, renecekleri problemler bulacak. Balca kelerimiz Serbest Stil, Usta Kaptanlar, Temelin Takas, Kum Havuzu, Elence Havuzu ve Olimpik Havuz olacak. Bu kelerden ilk drd dzensiz bir dnmle karnza karken son ikisi her ay dzenli olarak yaymlanacak. Serbest Stil kesinde gncel veya ilgin bir konuyu ele alacaz. Usta Kaptanlar kesinde dnyada veya lkemizde matematie nemli katklar salam portrelere yer vereceiz. Temelin Takasnda bazs az, bazs ok bilinen Temel fkralarn yani kssalarn ve bunlarn matematiksel hisselerini ele alacaz. Kum Havuzunda matematiksel nesnelere rnein saylara, geometrik ekillere ait ilgin zellikleri sergileyeceiz. Srekli kelerimiz problemlere ayrld. Olimpik Havuzda ulusal veya uluslararas matematik olimpiyatlar dzeyinde iki problem yer alacak. Elence Havuzunda ise temel matematik bilgisinin yan sra gzlem ve sezginin n plana getii problemler olacak. Matematik Havuzu esas olarak Dr. Zlfkar Sayg (TOBB ET Matematik Blm), Dr. Fatih Sulak (Atlm niversitesi Matematik Blm), Dr. Muhiddin Uuz (ODT Matematik Blm), Dr. etin rti (TOBB ET Matematik Blm) ve Dr. Enes Ylmaz (AD Matematik Blm) tarafndan hazrlanacak. Zaman zaman eitli konularn uzmanlarn da sayfalarmzda misafir edeceiz.

Ali Doanaksoy

TEMELN TAKASI
Kssa
Temel, snava almamtr. Snava girdiinde her soru iin be seenek arasndan doru cevabn arand oktan semeli bir snav olduunu grr. Bir madeni para karr ve yaz tura atarak snav kdndaki 50 soruyu cevaplamaya balar. Bu ekilde iki saat geer. ou renci snav bitirmi ve snftan kmtr, fakat Temel hl yaz tura atmaktadr. Gzetmen gelip sorar: - Snava almadan geldiin belli, sorulara bakmadn bile. Birok arkadan snav tamamlad, sen sorular yaz tura atarak cevaplyorsun ama hl bitiremedin. Bu kadar uzun sren nedir? Temelin cevab hazrdr: - Hepsini oktan cevapladm. imdi cevaplar kontrol ediyorum.

Hisse
Yaz tura ile be k arasndan seim yapmak o kadar kolay bir i deil. Elbette klardan biri seilirken her seenein eit olaslk deeri tamasn istiyorsak. Temelin yerinde siz olsaydnz yaz tura yntemiyle ve her seenee eit ans tanmak kouluyla, 50 sorudan oluan bir snav cevaplandrmak iin nasl bir yol izlerdiniz?

USTA KAPTANLAR
Kerim Erim
Matematiki Prof. Dr. Kerim Erim, 1 ubat 1894te stanbulda domutur. Babas Mirliva Arif Paa, babasnn babas da Buharal Molla Ahmed adnda bir din adamdr. Annesi Naciye hanmn babas, Kazanda eyhlmderrisin (yani mderrislerin, profesrlerin en yals, en nde geleni) namyla tannan Kerim Hazretin olu Ferik Abdurrahman Paadr. Tahsilinin orta ksmn Halepte tamamladktan sonra, stanbulda Mhendis Mektebine (bugnk stanbul Teknik niversitesi) girdi, 1914teki mezuniyetinin ardndan matematik okumak zere Berline, sonra da Adolf Hurwitz ynetiminde ayn alanda doktora yapmak zere Erlangena gitmitir. 22 Austos 1919da bitirdii doktora tezinin bal ber die Trgheitsformen eines Modulsystems (Bir Modl Takmna ait Atalet Formlar) olup, kendi ismi de Abdul Kerim aus Konstantinopel (stanbullu Abdlkerim) diye kaydedilmitir. Ayn yl yurda dnp nce Mhendis Mektebinde muallim olarak alp, hesab- nazari (genel bir diferansiyel ve integral hesap dersi) ve tahlili hendese (analitik geometri) dersleri vermitir. Bunlardan bilhassa birincisi, Trkiyede Cantorun kmeler teorisinin anlatld ilk ders olmas yznden dikkat ekicidir. Ksa zaman sonra stanbul Darlfnununda (bugnk stanbul niversitesi) mderris (profesr), svireli pedagoji profesr A. Malchenin mehur raporuna dayanarak 1933te yaplan niversite reformundan sonra da matematik profesr, matematik enstits bakan ve Fen Fakltesi dekan olmutur. Kendisiyle pek de ilgisi olmayan manasz bir siyasi itime yznden birka gn sonra dekanlktan istifa etmitir. 1928de Stockholmde, 1932de Delftte, 1936da Zrichte, 1946da Pariste, 1948de de Londrada yaplan mekanik kongrelerinde bildiriler sunmu, bu kongrenin 1952de stanbulda yaplmasn salam, ayn yl geirdii kalp krizleri sonucunda, hemen bu kongrenin ertesinde 28 Aralk 1952de vefat etmitir. Orijinal almalar yapmaktan ziyade, matematik sahasnda retici, nc ve idareci olarak byk hizmetler vermi olan Prof. Dr. Kerim Erim, ayn zamanda matematik ve kuramsal fiziin geni halk tabakalar arasnda tannmas amacyla vulgarisation nevinden makaleler yazmtr. Mhendis Mektebi Mecmuasnda 1930da yaymlanan ve Stockholm dn Berlinde A. Einsteinla yapt grmeyi hikye eden makalesi bugn bu yndeki en tannm eseridir. Prof. Dr. Kerim Erimin kz Glen Reuschun kz dnyaca tannm piyanistimiz Glsin Onaydr.
Kaynak: Bahadr, O., Matematikte Bir nc: KERM ERM, Anahtar Kitaplar Yaynevi, 2006.

Prof. Dr. Cem Tezer - ODT Matematik Blm

72

thinkstock

Bilim ve Teknik Aralk 2012

matematik.havuzu@tubitak.gov.tr

ELENCE HAVUZU
Stl Kahve
nmzde bir fincan st ve bir fincan kahve var. kisinin de hacimleri ayn. Bir kak st alp kahve fincanna koyuyoruz. yice kartrdktan sonra bu karmdan bir kak alp ste koyuyoruz. Kahve fincanndaki st m yoksa st fincanndaki kahve mi daha fazla? - Aritmetik ilemler ile oranlarn eit olduu grlebilecei gibi, hi ilem yapmadan kahve fincanndaki st miktarnn kahve fincanndan alnan kahve miktar ile ayn olduu gzlemiyle de ayn sonuca ulalabilir.

Maksimum arpm
Pozitif bir tam sayy pozitif tam saylarn toplam eklinde yazalm ve bu saylar arpalm. Sizce bu arpmn alabilecei maksimum deer ne olur?

10 = 6+4 6x4 = 24 = 5+3+2 5 x 3 x 2 = 30 = 3+3+2+2 3x3x2x2 = 36 = 2+2+2+2+2 2x2x2x2x2 = 32 Sihirli Matris

BAYRAMLAMA Bayramda eimle beraber bir ziyarete gittiimizde 4 ayr iftle karlatk. Karlkl olarak el skld. (Tabii eler birbirlerinin elini skmad.) Merak edip de herkese ka kiiyle el sktn sorduumda dokuz farkl cevap aldm. Eim ka kiiyle el skmtr?

thinkstock

1den 16ya kadar olan saylar 4x4lk bir matrise aadaki 1. ekilde gsterildii gibi yerletirin. Herhangi bir say seip daire iine aln. Sonra bu saynn bulunduu satr ve stunu izin. Sonra zeri izilmemi bir baka say seip daire iine alp ayn ilemi yapn. Bu ekilde devam edin ve setiiniz 4 sayy toplayn. - Bu toplam ben biliyorum. Hazr msnz? - Bu toplam 34tr. - Doru mu? Sizce nasl bildim? Ayn oyunu 2. ekildeki matris ile oynadmzda sihirli saymzn 24 olduunu bulabildiniz mi? Sizce bu tr matrisleri nasl oluturabiliriz?
1 5 9 13 2 6 10 14 3 7 11 15 4 8 12 16

imdi benzer bir oyunu fincanla oynamaya ne dersiniz? Ayn hacimdeki fincandan biri stle, dieri kahveyle dolu, ncs ise bo. Kahve fincanndan alnan bir damla kahve st fincanna damlatlr ve kartrlr. Bu karmdan bir damla alnp nc fincana aktarlr. Bu ilem kahve fincan tamamen boalncaya kadar devam ederse, st fincanndaki stn kahveye oran ne olur?

3,3 5,4 6,2 4,7 6,3 8,4 9,2 7,7 3,4 5,5 6,3 4,8 4,6 6,7 7,5 6,0
2. ekil

1. ekil

OLMPK HAVUZ
Drtgende A
ABCD dbkey drtgeninin keleri, O merkezli bir ember zerindedir. AC ve BD kegenlerinin kesiim noktas P olmak zere, ABP ve CDP genlerinin evrel emberleri ikinci kez Q noktasnda kesiiyor. O, P ve Q farkl nokta olduuna gre, OQP as ka derecedir?

Solo Test
Sonsuz bir satran tahtasnn nxnlik bir ksmna n2 ta yerletiriliyor ve solo test oyunu oynanyor. Oyunda her hamlede ilk olarak komu iki ta seiliyor, ardndan bu talarn yannda bo bir kare varsa talardan biri dierinin zerinden atlatlarak bu bo kareye yerletiriliyor ve zerinden atlanan ta tahtadan kaldrlyor. Tahtada bir tane ta kalrsa oyun sona eriyor. Oyunun bitmesini salayan hamle dizisi, nnin hangi deerleri iin bulunabilir?

thinkstock

CANKURTARAN EKB Ali Doanaksoy, etin rti, Enes Ylmaz, Fatih Sulak, Muhiddin Uuz, Zlfkar Sayg,

73

thinkstock

Gkyz

Alp Akolu

a resmen girerken zengin bir gkyz karlyor bizi. Bu ay gkyznn kraliyet ailesini simgeleyen takmyldzlar en iyi konumlarnda bulunuyor. Gkyznn en grkemli takmyldz olan Orionsa hava karardnda douda beliriyor. Ayrca bu ay yln en etkin gkta yamurlarndan biri olan kizler Gkta Yamurunu izleyebileceiz.

Kraliyet Ailesi
Kralie ve Kral takmyldzlar, Kutupyldzna yakn konumda yer aldklarndan, hi batmayan takmyldzlardan. Andromeda da yln byk blmnde gkyznde yer alyor. Gkyzndeki kraliyet ailesini oluturan bu takmyldzlar, Aralk aynda en iyi konumlarnda yer alyorlar. Kralie, yznz kuzeye dndnzde hemen gznze arpan, M biimindeki (yln dier zamanlar konumuna gre W olarak da alglanabilir) takmyldz. Yldzlar ok parlak olmamasna karn birbirine yakn parlaklkta, yaklak 2 kadirlik yldzlardan olutuu iin hemen dikkati ekiyor. Kralie, Samanyolu kua zerinde bulunduundan, derin gkyz cisimleri bakmndan zengin. Bunlar arasnda ak yldz kmeleri bata geliyor. Bir drbnle hatta plak gzle takmyldzda gezintiye karsanz bunlardan birkana denk gelirsiniz. Kral daha snk yldzlardan oluuyor ve bulunmas biraz zor. Ancak Kraliede olduu gibi, birbirine yakn parlaklktaki yldzlardan oluan bu takmyldz, yan sayfadaki harita yardmyla bulabilirsiniz. Kral, Aralk aynda Kralienin kuzeybatsnda bulunuyor. Kral ve Kralienin kzlar Prenses Andromeda, Aralk aynda tam tepemizde yer alyor. Andromeda Yunan mitolojisinde Zincirli Prenses olarak geiyor. Su canavar Balinann (Cetus) zincirledii prensesi kurtaran kahramansa Perseus. Aslnda Andromedann n, Yunan Mitolojisinin yan sra onun adn alan gkadadan geliyor. Andromeda gkadas, iyi gzlem koullarnda plak gzle de grlebilir. Gkada, Aralk aynn ortalarnda saat 19:00 civar tam tepede bulunuyor. Andromeda Takmyldzn, gkyznde bulmann en kolay yolu, Byk Kareden yararlanmak. Hemen gze arpan Byk Karenin yldzlarndan biri, Andromeda Takmyldznn en parlak yldz.
74

Orion Bulutsusu, Orionun kemerini simgeleyen dizili yldzn altnda bulunuyor. yi gzlem koullarnda bulutsuyu plak gzle grmek mmkn.

Orion Bulutsusu, bir drbnn gr alann kaplayacak kadar geni bir alana yaylmtr. Yukarda Orion bulutsusu ve onun hemen zerinde M43 bulutsusu grlyor.

Orion Bulutsusu
Akamlar havann kararmasyla gkyznn en gzel ve en etkileyici takmyldz olan Orion (Avc), dou ufku zerinde beliriyor. Ocak aynda, Orionu neredeyse tm gece boyunca gkyznde grmek mmkn. Orion en az kendisi kadar nl bir Messier cismini olan Orion Bulutsusunu barndryor. Bu bulutsu, parlakl ve zellikle bir drbn ya da teleskopla bakldnda etkileyici olan grnts nedeniyle amatr gkbilimcilerin en ok gzledii cisimler arasnda yer alyor. Orion Bulutsusu gkyzndeki en parlak bulutsu. Bunun nedeni, tam anlamyla bir yldz fabrikas olmas ve iinde bulunan ok gen ve ok parlak yldzlar. Bunlardan zellikle Trapez olarak adlandrlan ve bulutsunun merkezinde bulunan drd, bulutsunun temel k kaynan oluturuyor. Trapez, kk teleskoplarla byk ounluu seilemese de, en azndan 2000 yldzdan oluan bir kme. te bu kmeyi oluturan yldzlar, bulutsudaki gaz uyararak onun k yaymasna neden oluyor. Orion Bulutsusu, gkyznde bulunmas en kolay gkcisimlerinden biri. Parlakl sayesinde ehir iinde bile, k kirliliinden fazla etkilenmeyen blgelerde plak gzle seilebilir. Bunun iin, Orion Takmyldzn gkyznde tanmak gerekir, ki bu da zor deil. bulutsuyu grmek iin, Orionun kemerini oluturan parlak yldzn biraz altna bakmak yeterli. Bir drbnle bakldnda, bulutsu ok daha belirgin ve parlak grnr. Teleskopla, iindeki parlak yldzlar ve bulutsunun ilgin ayrntlar incelenebilir. Orion Bulutsusunun grnen blm bile gkyznde geni bir alana yaylr. Genilii, dolunayn apnn yaklak 4 katn bulur. Bu nedenle amatrler bulutsuyu bir drbnle izlemeyi sever. M42nin merkezindeki Trapezin drt parlak yldzn ayrt edebilmek iin iyi bir drbn ya da bir kk bir teleskop gerekir.

kizler Akanyldzlar
13 Aralkta kizler (Geminid) Gkta Yamuru var. 13 Aralk gecesiyle 14 Aralk sabah arasnda saatte 50 kadar akanyldz, yani atmosferde yanan gkta grebileceiz. Gece boyunca Ayn gkyznde olmamas sayesinde gzlemlerimiz onun ndan etkilenmeyecek. Gkta yamurunu izlemek iin en iyi zaman aral gece yarsyla sabah alacakaranlnn balamas arasndaki dnem. Gkta yamurlarn izlemek iin gkyznde hangi yne baktnzn pek bir nemi yok. En iyisi yere ya da bir ezlonga uzanp gkyznn en karanlk blgesine doru bakmak. Mevsimin k olduunu da anmsatalm. Gkyz gzlemleri uzun sre hareketsiz kalmay gerektirdiinden en iyisi kaln bir uyku tulumunun iine girmek.

21 Aralk K gndnm (en uzun gece) 26 Aralk Jpiter ve Ay ok yakn grnmde (gece)
Bilim ve Teknik Aralk 2012

alp.akoglu@tubitak.gov.tr
KUZEY Byk Ay Vaak Yenge kizler Arabac Kk Kpek
Procyon

Boa

Tekboynuz
Akyldz (Sirius)

Avc

Byk Kpek

Tavan

1 Aralk 22.00 15 Aralk 21.00 31 Aralk 20.00

1 Aralk Merkr, Vens ve Vega Satrn yakn grnmde Lir 10 Aralk Kk Ay Satrn ile Ay Kutupyldz yakn grnmde Kuu Deneb Kral 11 Aralk Zrafa Kralie Yunus Merkr, Vens ve Ay yakn grnmde Kapella Andromeda Gezegenler 13/14 Aralk Perseus kizler Gkya Merkr: Gnein batsnda oldu- ykseklii iyice azalacak ve gzlenmesi Merkr: Gnein batsnda oldu- ykseklii iyice azalacak ve gzlenmesi Kanatl At gen Yamuru Jpiter undan sabahlar sabahlar gndoumundan imknsz hale gelecek. 15 Aralkta hill evgndoumundan imknsz hale gelecek. 15 Aralkta hill evundan 15 Aralk nce gzlenebilecek. Ayn ilk haftas Ve- resindeki Ay ile yakn konumda olacak. nce gzlenebilecek. Ayn ilk haftas Ve- resindeki Ay ile yakn konumda olacak. Ko Aldebaran Ay ve hkim Jpiter: Aralk aynn tek Mars gezens ve Satrnle yakn konumda olacak. Jpiter: Aralk aynn tek hkim gezens ve Satrnle yakn konumda olacak. Kova kadir parlaklyla Parlakl -0,5 Balklar olan Merkr, Terazi geni Jpiter tm gece -3yakn grnmde -0,5 kadir olan Merkr, Terazi geni Jpiter tm gece -3 kadir parlaklyla kadir Parlakl Boa Takmyldznda parlyor. 26 Aralk geTakmyldznda. Boa Takmyldznda parlyor. 26 Aralk geTakmyldznda. 21 Aralk Vens: Sabahlar gndoumundan cesi Ayla ok yakn konumda olacak. Vens: Sabahlar gndoumundan cesi Ayla ok yakn konumda olacak. K gndnm Irmak nce ksa srelerle gzlenebilecek. Ay boSatrn: Halkal gezegen yava yava nce ksa srelerle gzlenebilecek. Ay boSatrn: Halkal gezegen yava yava Balina (en uzun gece) yunca Satrnle yakn konumda bulunacak. kendini gzlemcilere gsteriyor. Sabaha yunca Satrnle yakn konumda bulunacak. kendini gzlemcilere gsteriyor. Sabaha 26 Aralk 11 Aralkta afak skerken Vens, Merkr kar Terazi ile Baak takmyldzlar ara11 Aralkta afak skerken Vens, Merkr kar Terazi ile Baak takmyldzlar araIrmak Jpiter ve Ay ok sndaki blgeden ykselecek olan Satrn, ve Ay bir l oluturacak. sndaki blgeden ykselecek olan Satrn, ve Ay bir l oluturacak. yakn grnmde (gece)
Ejderha

Aralk 2012

DOU

Mars: Ayn ilk yarsnda, gnbatmnda gndoumuna kadar yaklak 3 saat sreyMars: Ayn ilk yarsnda, gnbatmnda gndoumuna kadar yaklak 3 saat srey1 Aralk 22:00 ksa srelerle bat ufkuna yakn gzlenebilir, le gzlenebilir. Gezegenin parlakl 0,5 kaksa srelerle bat ufkuna yakn gzlenebilir, le21:00 15 Aralk gzlenebilir. Gezegenin parlakl 0,5 ka31 Aralk 20:00 GNEY temiz bir ufuk ve uygun hava koulladir civarnda olacak. Satrn, 10 Aralkta Ay ama ama temiz bir ufuk ve uygun hava koulla- dir civarnda olacak. Satrn, 10 Aralkta Ay r gerekiyor. Ayn ikinci yarsndan itibaren ile yakn grnmde gzlenebilir. 29 r gerekiyor. Ayn ikinci yarsndan itibaren ile yakn grnmde gzlenebilir.

Aralkta Gezegenler ve Ay
Merkr, ay boyunca sabah gkyznde, dou ufku zerinde. Gezegen ayn ilk gnleri hava aydnlanana kadar yaklak yarm saat gzlenebilecek. Merkr ayn ilk gnleri Vens ve Satrnle yakn konumda olacak. lerleyen gnlerde gezegenler birbirinden uzaklaacak. Hazirandan bu yana sabah gkyznde parlayan Vens, gndoumundan nce ksa srelerle gzlenebilecek. Ay boyunca Satrnle yakn konumda bulunacak. Mars akamlar ksa srelerle bat ufkuna ok yakn konumda bulunuyor. Uygun hava koullarnda alacakaranln sonlarna yakn, gezegeni gneybat ufku zerinde grmek mmkn. 15 Aralkta hill evresindeki Ayn altnda yer alacak. Boa Takmydznda parlaklyla dikkati eken Jpiter hava karardnda dou ufku zerinde grlebilir. Gezegen neredeyse tm gece gkyznde.
11 Aralk sabah gneydou ufku 11 Aralk sabah gneydou ufku 25 Aralk akam dou ufku 25 Aralk akam dou ufku

BATI

Ay Ay Jpiter Jpiter Aldebaran Aldebaran

Ay Ay Vens Vens Merkr Merkr Betelgz Betelgz

Sabaha kar doan Satrn, ay sonunda gndoumuna kadar yaklak 3 saat sreyle gzlenebilecek. Gezegen, 10 Aralkta Ay ile yakn grnmde olacak.

28 28

Ay 6 Aralkta sondrdn, 13 Aralkta yeniay, 20 Aralkta ilkdrdn, 28 Aralkta dolunay hallerinde olacak.

75

Meneme Gmdereliolu
Prof. Dr., Hacettepe niversitesi Mhendislik Fakltesi Kimya Mhendislii Blm

Biyoplastikler
Gnlk yaammzn vazgeilmez malzemesi olan plastik, karmza ok eitli rnler halinde kyor ve bize konforlu bir yaam salyor. Genellikle sentetik polimerlerden hazrlanan plastik malzemeler ucuzluk, ilenebilme kolayl ve eitlilik gibi pek ok avantaja sahip. Ancak retimlerinin bata petrol olmak zere fosil yaktlara baml olmas ve evre kirliliine yol amalar nemli dezavantajlar. Bu dezavantajlar biyoplastiklerin retimini ve kullanmn gndeme getiriyor.

lastik malzemeler polimer olarak adlandrlan ham maddelerin uygun yntemlerle, (sl ekillendirme, fleyerek kalplama, enjeksiyon kalplama vb.) istenilen ekilde ilenmesi sonucunda retiliyor. Polimerler ise ounlukla petrolden ve petrol kaynaklarndan sentezleniyor. Ancak petroln tkenen bir kaynak olmas ve petrol rezervlerinin snrl olmas plastik retiminde nemli bir dar boaz oluturuyor. stelik petrol kkenli plastiklerin paralanma srelerinin ok uzun olmas nedeniyle doada birikmesi, evre kirliliinin temel nedenlerinden biri. te bu problemlerin stesinden gelebilmek iin plastik retiminde yeni kaynak araylarna gidildi. Son 20 yldr yenilenebilir yani doal kaynakl polimerler, dier bir deyile biyo-kkenli polimerler plastik malzemelerin retiminde ilgi oda haline gelmi durumda.
76

Doal kaynakl polimerleri doada polimer halinde bulunanlar, doal monomerlerden sentezlenenler ve bakteriyel polimerler olmak zere ana grupta toplayabiliriz.

Niasta ve selloz doal kaynakl polimerlerin en nemli rnekleri olarak biliniyor. ekerin mayalanmasyla (fermentasyonuyla) retilen biyo-kkenli laktid (yani laktik asit) monomerinin polimerizasyonu ile sentezlenen polilaktik asit (PLA) polimeri ise doal monomerlerden sentezlenen polimerlerin en tipik rnei. Bakteriler tarafndan sentezlenen bakteriyel polimerlere ise bakteriyel selloz ve polihidroksialkonatlar (PHA) rnek olarak veriliyor.

>>>

Bilim ve Teknik Aralk 2012

Dnden Bugne Biyoplastikler

Biyoplastiklerin tarihi, petrokimyasal plastiklerin tarihinden daha geriye gidiyor. lk doal kaynakl termoplastik 1860ta retilmi olan selloid. Bu malzeme, sellozun kimyasal bir ilemle znmez hale getirilmesiyle hazrlanm. Bu tarihten sonra ok sayda biyo-kkenli plastiin kefine ynelik almalar yaplm ve patentler alnm. rnein 1940l yllarda biyo-kkenli etil alkolden (etanolden) suyun uzaklatrlmasyla etilen retilmi. Ancak 1930lu ve 1940l yllarda yaplan bu keifler yalnzca laboratuvarlarda kalm; 1950li yllarda ham petrol kullanlarak ok ucuza sentetik polimer retimi yaplabildii iin de ticari kullanm bulamam. Son yirmi ylda biyoplastiklerde bir r ald ve ok sayda yeni polimer gelitirildi, rnein ekerden retilen polilaktik asit. Gnmzn en nemli sorunlarndan biri olan iklim deiiklii, fosil yakt kaynaklarnn snrl olmas ve evre duyarllnn gelimesi biyoplastiklerin nem kazanmasnda etkin oldu. Biyoplastikler henz ticarileme srecinin banda. ok az sayda rnn byk lekli retimi yaplyor, pek ok rn hl ancak pilot lekte veya aratrma-gelitirme aamasnda retiliyor. Doal polimerlerden retilen biyoplastikler, rnein termoplastik niasta ve polihidroksialkonatlar ticari neme sahip biyoplastiklerden sadece birka. Doal polimerlerden retilen biyoplastikler Doada ok miktarda polimer bulunur. Aalar, yapraklar, meyveler, tohumlar, hayvan derisi ve kemikleri gibi pek ok doal maddenin yapsnda polimer var. Bu maddeler insanlar tarafndan ok eski alardan beri eitli uygulamalarda kullanlm. Bu polimerlerin en nemli avantaj evreyle dost malzemeler olmalardr. Ancak doal polimerlerin ounun suda znmesi, bu nedenle de doada ok hzl bozunmalar, uzun sreli kullanm gerektiren uygulamalar asndan nemli bir dezavantaj. Bu grubun iki yesi en-

dstriyel adan nemli: Selloz ve niasta. Odundan elde edilen selloz, polisakkarit grubunda yer alan doal bir polimer. Sellozun yapsal eksiklikleri, hidroksil gruplarnn nitrolanmas veya asetillenmesi gibi kimyasal ilemler ile gideriliyor. Bu ilemler sonucu hazrlanan ticari plastik malzemeler 1950den beri esnek yapl ambalaj malzemesi olarak kullanlyor.
77

Biyoplastikler

l polimerler her eit plastik ileme makinesi ile ilenerek, bir kez kullanlp atlan rnler imal edilebiliyor. evre kirliliinin nlenmesini amalayan kanunlarn ve ynetmeliklerin yrrle girmesiyle bu rnlerin pazar paynn daha da artaca dnlyor. Bakteriler Banda: Polihidroksialkonatlar Doada eitli mikroorganizmalardan elde edilen zel bir polyester grubu vardr. Polihidroksi alkonatlar (PHA) olarak adlandrlan bu polimerler, uygun koullar salandnda doal ya da rekombinant mikroorganizmalar tarafndan retiliyor ve hcre iinde rezerv karbon kayna olarak depolanyorlar. Uygun plastik ileme teknikleriyle istenilen ekle dntrlebiliyor ya da film eklinde ve kaplama amal olarak kullanlabiliyorlar. Bu polimerler uzun sreli ila salm sistemleri ve ortopedik kullanmlar gibi eitli tbbi uygulamalarda da tercih ediliyor. PHAlar ticari plastiklerden farkl olarak, yenilenebilir kaynaklardan da retiliyor.

daha yksek oluu kullanmlarna snrlama getiriyor. imdilerde genetik teknolojinin devreye girmesiyle retim maliyeti daha makul dzeye inebiliyor. Gelecekte genetii deitirilmi bitkilerin yaygn kullanmyla fiyatlarn daha da aaya ekilecei dnlyor.

Msr biyoplastik retiminde nemli bir ham madde

Termoplastik Niasta Niasta gnmzde en yaygn olarak kullanlan biyobozunur (doada paralanan) polimerlerin banda geliyor. Tekrarlanan glikoz birimlerinden oluan niasta da selloz gibi polisakkarit ailesinin bir yesi. Sebzelerde, rnein patateste ve msrda kristaller halinde bulunan niasta, suda kolaylkla znmesi nedeniyle plastik malzeme retiminde dorudan kullanlamyor. Ancak termoplastik niasta olarak adlandrlan bir rn haline getirildikten sonra plastik olarak kullanm mmkn. Bu amala niasta polietilen, polipropilen ve polistiren gibi bozunmayan sentetik polimerlerle ya da polivinilalkol, polikaprolakton gibi biyobozunur sentetik polimerlerle harmanlanr ve ardndan sl yolla ilenip istenilen ekilde bir plastik malzemeye dntrlebilir. Polimerlere niasta eklenmesinin nedeni, doadaki baz mikroorganizmalarn bir glikoz polimeri olan niastay besin maddesi olarak kullanmas ve plastik ierisindeki niastaya ulaabilmek iin enzimler salglayarak plastii paralamalardr. Bylelikle plastik malzeme doada paralanabilen bir rn haline gelir. Ticari lekli retilen niasta katk-

Piyasadaki baz cep telefonlarnn kapaklar (% 40 kadar) msr niastasnn fermantasyonu ile retilen biyoplastik malzemeden yaplyor.

fotosentez H2O + CO2 kullanm ve bozulma

hidroliz msr eker fermantasyon

kalplanm paralar laktik asit kalplama PLA Polilaktik asitin retim sreci polimerizasyon

Biyoplastik bir ienin doada bozunmas (biyobozunma)

78

rnein bitkilerden (ounlukla msrdan) elde edilen ekerin mayalanmasyla retim gerekleiyor. PHAlar ok eitli mikroorganizmalar tarafndan paralanabilir ya da sulu ortamda yaplarndaki ester balarnn hidrolizi sonucunda bozunabilirler. PHAlar yllardr fermentasyonla endstriyel lekte retiliyor. Ticari olarak kozmetik rn ielerinde, kt kaplamalarda ve tbbi implantlarda kullanlyorlar. Ancak sat fiyatlarnn petrol temelli sentetik polimerlerden ok

Toprak bakterilerinden doal olarak retilen PHA, topraa maruz kaldnda bozunur. PHA, biyolojik olarak bozunmasna ramen neme direnlidir ve normal saklama koullarnda ve kullanm sresince kararldr. Biyobozunurluk ortam koullarna (mikrobiyal etkinlik, scaklk, pH gibi) ve malzeme zelliklerine (kristallik, molekl arl, yzey alan gibi) baldr. Biyolojik bozunma, mikroorganizmalarn plastik yzeyinde bymeye balamas ve salgladklar enzimlerle polimeri hidroksi asit olarak adlandrlan yaplara paralamasyla balar. Daha sonra bu hidroksi asitler mikroorganizmalar tarafndan karbon kayna olarak kullanlr. Bozunma rnleri aerobik (oksijenli) ortamda karbondioksit ve su, anaerobik (oksijensiz) ortamda ise karbondioksit ve metandr. Biyobozunmann en hzl, nem orannn % 55, scakln ise 60C olduu ortamlarda gerekletii bildirilmitir. Bu koullarda 7 haftada malzemenin % 85i yok olur. PHAnn biyobozunmas eitli sulu ortamlarda da incelenmi. sviredeki Lugano Glnde yaplan deneylerde PHA bazl plastik ieler ve ambalaj filmleri belli derinliklere yerletirilmi. Plastik ielerin paralanmas 5-10 yl srerken, PHA filmler 60C gemeyen scaklkta ve yzeyden 20 cm derinlikte 254 gnde tamamen bozunmutur.

<<<
St asidinden plastie: Polilaktik asit Gnmzde ticari olarak en yksek kapasitede retilen biyo-kkenli polimer laktik asit monomerinin polimerletirilmesiyle retilen polilaktik asittir (PLA). Laktik asit ilk kez stte bulunduu iin st asidi olarak bilinir ve eitli eker kaynaklarndan elde edilen glikozun fermentasyonu ile retilir. Gnmzde PLA retimininin nde gelen irketleri msr, eker kam ve patates niastasn eker kayna olarak kullanyor. Gelecekte ise PLA retimi iin sellozik biyoktlenin kullanlmas hedefleniyor. Fermantasyon ileminde ekerdeki glikoz, lactobacillus olarak adlandrlan bakteriler tarafndan laktik asite dntrlyor. Uygun lactobacillus sular kullanlarak laktik asitin izomerleri yani L (+) veya D (-) laktik asit retilebiliyor. L-laktik asitin polimerizasyonu poliL-laktik asit(PLLA) olarak adlandrlan rn olutururken, D-laktik asitin polimerizasyonuyla poliD-laktik asit(PDLA) retiliyor. Ancak piyasadaki ticari PLAnn byk ksm, % 95ten ou L-laktik asitten, % 5ten az D-laktik asitten oluan bir karm ve tekstil uygulamalarnda kullanlyor. PLA sl direncinin dk olmas nedeniyle yksek scaklk gerektiren uygulamalarda kullanlamyor. Son zamanlarda gndeme gelen sl direnci yksek PLAnn retimi sterokompleks teknolojisi ile yaplyor. PLLA ve PDLA arasnda sterokompleks oluumu, L-laktid ve D-laktid monomerleri bir aradayken, genellikle bir katalizr varlndaki polimerleme tepkimesiyle gerekleir. PLAnn yaygn kullanmlar paketleme (ieler, gda ambalaj malzemeleri, bardaklar ve saklama kaplar), tekstil (giyim, mobilya tekstili) ve bebek bezleri olarak sralanabilir. Isl dayanm yksek PLA iplikler otomobil tekstillerinde, PLA kpkler ise yaltm malzemesi olarak kullanlyor. yo-kkenli etilen ise etanolden (C2H5OH) kimyasal olarak suyun uzaklatrlmas ile retilir. Biyo-kkenli PEnin ticari pazara girii yeni deil. 1970lerde Hindistan etanoln kk bir ksmn etilen retiminde kullanm. Fakat 1990larn banda dk petrol fiyatlar nedeni ile biyo-kkenli etilen retimini durdurmu. Ancak kresel snma, snrl fosil yaktlar ve 2009daki ekonomik krize bal olarak artan petrol fiyatlar nedeniyle, biyo-kkenli PE tekrar ilgi ekici hale gelmi. Gnmzde biyo-kkenli PE, en fazla miktarda eker kamndan elde edilen etanolden retiliyor. Hasat edilen eker kam ykanyor, ince paralara ayrlyor ve deirmenlerde tldkten sonra esas rn olarak eker kam suyu, atk rn olarak ise eker kam kspesi elde ediliyor. eker kam suyu oksijensiz ortam koullarnda fermente edilerek etanole dnyor. Etanol damtma ilemiyle (distile edilerek) saflatrlyor ve 300-6000C scaklk aralnda, katalizr varlnda etanolden suyun uzaklatrlmasyla etilen retiliyor. Etilen kimya endstrisinin temel girdisidir. PE ise etilenden elde edilen en nemli rn ve plastik ham maddesidir. Biyo-kkenli PE de petrokimyasal PE gibi gda ambalajlar, kozmetik ve kiisel bakm rnleri, otomobil aksesuarlar ve oyuncaklar olmak zere pek ok uygulamada kullanlyor. Sonu olarak ham madde kaynaklarnn snrl oluu ve evre kirliliine yol amas gibi nedenlerle petrokimyasal plastiklerin yerini yakn bir gelecekte biyoplastiklerin alaca dnlyor. Ancak bu noktada akllara yle bir soru da geliyor: Dnyada ciddi boyutlara varan gda sknts varken niasta gibi besin maddelerinin plastik retiminde kullanlmas ne kadar doru bir yaklam? Bu soruya cevap olarak zirai atklarn ve besin atklarnn biyokkenli polimer retimi iin kullanm gndemde. rnein talyada yrtlen bir projede, domates retim/ileme atklarndan elde edilen polisakkaritlerin biyoplastik retiminde kullanlabilirlii aratrlyor. Benzer projeler tm dnyada yrtlmekle birlikte henz ticari boyutta retim aamasna gelinmi deil.

Bilim ve Teknik Aralk 2012

eitli biyoplastik malzemeler

Biyo-kkenli polietilen (PE) Biyo-kkenli polietilen (PE), biyo-kkenli etilenden retilir. Etilen iki karbon ve drt hidrojen atomundan olumu ve doymam, yani karbon atomlar arasnda ift ba bulunduran bir hidrokarbondur (C2H4). Doadaki pek ok bitki meyvesi olgunlatnda etilen retir. Endstriyel olarak bi-

Kaynaklar Gmdereliolu, M., Polimer Bilim ve Teknolojisi , Ders Notlar, Hacettepe niversitesi, 2012 Shen, L., Worrell, E., Patel, M., Present and Future Development in Plastics from Biomass, Biofuels,

Bioproducts, Biorefining, Say 4, s. 25-40, 2010. Gmdereliolu, M., Kesgin, D., evreyle Dost Polimerler, Bilim ve Teknik, Say 438, s. 82-84, 2004. 79

Salk
Aritmi (Tekleyen Kalp)
nsan kalbi, yumruk byklnde bir kastr. leri kan dolu drt odacktan oluur. Kalbin st blmnde iki kulakk, alt blmnde iki karnck vardr. Kalp kas dzenli aralklarla kaslarak, oksijeni azalm kan akcierlere, oksijenli kan da vcuda pompalar. Kalbin pompa grevini srdrebilmesi ve kan dolamn devam ettirebilmesi iin mr boyu ritmik ekilde kaslp gevemesi gerekir. Kalbin kaslmas iin gereken elektrokimyasal uyar yine kalbin iinde retilir. Kalbin sa kulaknda yer alan ve elektrik reten blgesine sins dm denir. Sins dmnde balayan elektrik uyars aa doru yaylarak kalbin ritmik kaslmasn salar. Erikin bir insann kalbi eit aralklarla yani ritmik olarak dakikada 60 ile 80 arasnda, gnde yaklak 100.000 kez atar. Egzersiz srasnda ve stres altnda kalndnda kalp atm hz 100n zerine kabilir. Kalp atlar arasndaki srenin dzensizlemesi, yani kalp ritminin bozulmasna aritmi denir. Aritmi srasnda kalp hz normal olabilecei gibi 60n altnda (bradikardi) veya 100n zerinde (taikardi) olabilir. Kalp damarlarndaki tkanklklar ve kalp kasndaki deiiklikler aritmiye sklkla yol aan durumlardr. Kalbin jeneratr konumunda olan sins dmndeki ilevsel bir bozukluk nedeniyle dzenli sinyal olumamas veya burada retilen sinyallerin kalbin alt tarafndaki karncklara iletilememesi (AV blok) en sk karlalan ritim bozukluu nedenleridir. Sins dmndeki sinyal retiminin bozulmasna hasta sins

Do. Dr. Ferda enel

sendromu denir. Bu hastalkta, elektrik sinyalinin olumamasna bal olarak ani kalp durmas ve lm grlebilir. AV blok denilen sinyal ileti mekanizmasndaki bozuklukta da kalp ritmi dzensizleir ve vcudun ihtiyacn karlayacak kan dolam salanamaz. Kulakk ve karncklar arasndaki sinyal iletimi tam olarak kaybolduunda (tam AV blok) kalpteki baka elektrik merkezleri, yaamsal ilevlerin devamlln salamak iin yava bir yardmc ritim retir. Aritmi srasnda, kalbin dzensiz kaslmasna bal olarak vcudun ihtiyacn karlayacak kadar kan pompalanamaz ve organlarda ilevsel kayplar oluabilir. Ritim bozukluklar kalp iinde pht olumasna ve bu phtlarn yerinden kopup akcier ve beyin gibi organlara giderek hayati sorunlar dourmasna yol aabilir. Vcudun oksijen ihtiyacnn yeterince karlanamamas durumunda ba dnmesi, gste rahatszlk hissi, halsizlik ve baylma gibi ikyetler grlebilir. Aritmi tedavisinde kalp ritmini dzenleyen eitli ilalar kullanlr. Bu ilalarn faydal olmad durumlarda hastaya ksa sreli elektrik oku (kardiyoversiyon) uygulanabilir. Kalpte dzensiz elektrik sinyalleri oluturan ve buna bal aritmiye yol aan blgeye, bir kateter araclyla yksek frekansl elektrik enerjisi verilmesi dier bir tedavi seeneidir. Kateter ablasyonu deBrian Evans / Photo Researchers / Getty Images Trkiye

nilen bu tedavide, dzensiz sinyal reten blge elektrik uyarsyla basklanarak o blgedeki sinyal retimi durdurulur. Kalp ritmini normale evirmek iin d elektrik kaynandan kalbe sinyaller gnderilmesi, ritmin dzenlenmesinde hayli etkin bir tedavi eklidir. Kalp pili denilen elektrik kayna ve bunu kalbe tayan kablolar (elektrotlar) sayesinde kalp kas dzenli olarak uyarlarak kalbin istenilen sayda atmas salanr. Kalp pilleri, acil durumlarda devreye girmek zere geici olarak kullanlabilecei gibi, uzun sreli tedavi amacyla kalc olarak da yerletirilebilir. Cilt altna yerletirilen kalp pilinin kalbe gnderdii elektrik sinyallerinin says, vcudun deien ihtiyacna gre otomatik olarak belirlenir. Yrme ve egzersiz gibi etkinlikler srasnda kan basnc ve organlarn oksijen ihtiyac artar. Bunu alglayan kalp pili, uyar saysn artrarak kalbi hzlandrr. Kuvvetli elektrik alanlar oluturan cihazlar, yksek gerilim hatlar, radyo, televizyon ve telefon iin kurulan yayn tesisleri kalp pilleriyle etkileime girecek dzeyde elektromanyetik sinyaller oluturur. Bu nedenle kalp pili tayan kiilerin bu tr cihazlara ve tesislere yaklamalar sakncal olabilir. Kalp pillerinin mr 5-10 yldr. Belirli aralklarla pil kontrol edilir ve gerektiinde deitirilir.

Souk Isr
okularn belirli bir scakln altna dmesi ve donmasyla meydana gelen hasara souk sr denir. Vcudun soua verdii ilk yant damarlarn bzmesi yani vazokonstrksiyondur. Vcut scaklnn dmesiyle klcal kan damarlarnda hcre hasar oluur, buna bal olarak da kan akm bozulur. Dokuya giden kann azalmasna yol aan bu durum donmay kolaylatran etkenlerin banda gelir. Hayati organlarn scakln korumak iin vcut dier blgelere giden kann dolamn neredeyse durdurur. Bu nedenle, souk srnn en sk grld-

blgeler, vcudun u ksmlar olan eller, ayaklar, kulaklar ve burun ucudur. Kan akm azaldka dokular soumaya balar. Hcrelerdeki olumsuz deiiklikler doku scakl 15 Cnin altna dtnde balar. Scaklk -6 Cnin altna dnce hcrenin dnda buz kristalleri oluur, hcre iindeki sv dar kar ve hcre donar. Hcrenin donmas hcreyi ldrmeyebilir, ancak donan dokular tekrar stldnda, kan damarlarnda oluan hasarn ve phtlarn dolam engellemesi nedeniyle uzuv canlln yeniden kazanamaz. >>

80

alamy

Bilim ve Teknik Aralk 2012

mfsenel@yahoo.com.tr
Vcut scaklnn 35 Cnin altna dmesine hipotermi denir. K aylarnda uzun sre souk su veya havayla temas edenler hipotermi riski altndadr. Soukla temas etme sresi uzadka vcut farkl mekanizmalarla s kaybetmeye balar. Vcudun dorudan evreye s yaymas, yani radyasyon yolu en sk karlalan s kaybetme mekanizmasdr. D ortam souduka ve d ortamla dorudan temas eden vcut yzeyi ne kadar genise radyasyonla kaybedilen s da o kadar artar. Hareket etmek de bu yolla kaybedilen snn miktarn nemli lde artrr. Vcut yzeyiyle temas eden hava da s kaybna yol aar. Doada rastlanan hipotermi vakalarnn byk ksmna sebep olan bu tr s kaybna konveksiyon denir. Bu mekanizmayla kaybedilen s miktar vcut yzeyindeki hava hareketinin hzna bal olarak artar. Vcut yzeyinin byk ksmn kaplayan ve rzgr geirmez giysiler bu tr s kaybn nler. Vcuda temas eden, vcuttan daha souk bir iletken yoluyla da nemli lde s kaybedilebilir. rnein su iinde veya slak giysilerle kondksiyon mekanizmas yoluyla s kaybedilir. Vcut scakln en fazla dren mekanizma kondksiyondur. Terleme veya nefes alp verme srasnda oluan buharlama da nemli miktarda s kaybettirir. Gnlk hayatta vcut ssnn yaklak % 30u buharlamayla kaybedilir. Souk havalarda, nefesle alnan havann stlmas ve nemli duruma getirilmesi iin buharlama artar; bunun sonucunda da buharlama yoluyla kaybedilen s miktar artar. Hipoterminin ilk belirtisi medir. Hafif hipotermi me ve titremeye, ellerde ve ayaklarda acya yol aar. Vcut scakl dtke kaslar kullanmak gleir, hareketler yavalar, yaz yazmak, atal tutmak gibi ince hareketler zorlar. Vcut scakl 34-35 C civarna gelince kaslar arasndaki uyum azalr, vcut dengesi bozulur, konuma gl ekilir ve duyarszlama balar. Hipotermi derinleip vcut scakl 32-34 C arasna dtnde bilin de bu durumdan etkilenmeye balar, dnce yavalar ve hafza kayb oluur. Bu aamada hipotermiye mdahale edilmemesi, tabloyu daha da arlatrarak geri dn olmayan, hayati sorunlara yol aabilir. Vcut scakl 32 Cnin altna dtnde me hissi ve titreme kaybolur. Bu durum orta ve iddetli hipotermiye gidiin ilk belirtisidir. Artk kaslar arasndaki uyumlu tamamen bozulmutur, kaslar sertlemitir ve kii artk ayakta dahi duramaz. Bu aamada bilin bulankl en st dzeydedir, kii mantksz davranlar sergilemeye balar. Hipotermi ilerledike bilin tamamen kapanr, solunum hafifler, nabz zayflar ve hzlanr (filiform nabz). iddetli hipotermi vcut scakl 28 Cnin altna dtnde grlr. Kii baygndr, kalp kas hzl ve dzensiz olarak kaslmaya (ventrikler fibrilasyon) balar. Vcut scakl 20 Cye geldiinde kalp durur, beyin lm gerekleir. iddetli hipotermiye girmi bir kiinin nabz ve solunumu o kadar zayf olabilir ki ilk muayenesinde ld dnlebilir. Bu nedenle karar vermeden nce kiinin mutlaka stlmas gerekir. Hipotermiden korunmann en iyi yolu s kaybn en aza indirecek giysiler giyilmesi ve ban mutlaka kapatlmasdr. Hipoterminin erken safhada fark edilerek ilk mdahalenin erken balatlabilmesi iin daclk ve trmanma gibi doa sporlarnn k aylarnda mutlaka grup halinde yaplmas gerekir. Uzun sre soukta kalnmas durumunda vcut hareketlerinin devamlln salamak, suyla mmkn olduunca temas etmemek, rzgrdan korunmak ve scak iecekler imek nemlidir. Hipotermiye girmi bir kiiye tbbi mdahale balatlana kadar, zerindeki dar ve slak giysilerin kartlarak scak ve kuru giysiler giydirilmesi, kaln battaniyelerle sarlmas ve zellikle gvde ksmnn stlmas gerekir. Bilin yerindeyse lk iecekler verilmesi i organlarn stlmas asndan faydaldr. Hipotermiye girmi bir insann kademeli olarak stlmas nemlidir. Yaklak 40 C civarnda lk suyla, 15-20 dakika iinde stmak en uygunudur. ok scak banyo veya benzeri uygulamalar kalp ve beyin zerinde olumsuz etkilere yol aar. Alnan ilk nlemlerden sonra kii en ksa srede salk kuruluuna tanmaldr. Hipotermiye giren kiiye salk kuruluunda yaplacak ilk tbbi mdahale, damardan 40-45 C scaklkta serum verilmesidir. nce sonda araclyla midenin lk suyla ykanmas da vcudu stmann bir dier yoludur.
Dorling Kindersley / Getty Images Trkiye

Hipotermi

Kaynaklar Girigin, A. S., Koak, S., Gl, M., Cander, B. Dr., Hipotermi ve Lokal Donmalar, Srekli Tp Eitimi Dergisi, Cilt 15, Say 3, s. 45-50, 2006. Daubert, C., Cazeau, S., Ritter, P., Leclercq, C., Past, present and future of cardiac resynchronization, Archives of Cardiovascular Diseases, Cilt 105, Say 5, s. 291-299, Mays 2012. Gatzoulis, K. A. ve ark., Ventricular arrhythmias: from the electrophysiology laboratory to clinical practice. Part I: malignant ventricular arrhythmias, Hellenic Journal of Cardiology, Cilt 52, Say 6, s. 525-535, Kasm 2011. Avellanas, M. L. ve ark., Management of severe accidental hypothermia, Medicina Intensiva, Cilt 36, Say 3, s. 200-212, Nisan 2012.

Souk sr belirli bir sre donma noktasnn altndaki hava koullarnda kalnmasyla, vcudun soukla temas eden herhangi bir blgesinde oluabilir. Hareketsizlik kan dolamn azaltaca iin buna zemin hazrlar. Souk srndan etkilenen blge acmaya balar ve o blgede cilt krmz-mavi bir renk alabilir. Donan cildin yzeyinde, ii sv dolu kabarcklar (bller) oluur. Soukla daha fazla temas edilmesi durumunda o blgedeki kan dolam durur, cilt mor-siyah renk alr, yani doku kangrenleir. Bu aamada mdahale edilmezse derin doku ve organlar da donmaya balar.

Donmu bir organ eritmek iin yaklak 40 C civarnda suyla ykamak gerekir. Eritme ilemi srasnda suyun scaklnn sabit tutulmas gerekir. Eritme ilemi organ tamamen eriyip pembe bir grnm kazanana, yani kan dolam tekrar balayana kadar devam ettirilir. Eritilen organn tekrar donma riski varsa, kii scak ortama alnana kadar bu ilem ertelenmelidir. Eritme ilemi srasnda ve sonrasnda donmu olan uzvun hareket ettirilmesi de dolam hzlandrmas asndan nemlidir. Uzuv eritildikten sonra, enfeksiyondan korumak iin mikroptan arndrlm sar-

glarla sarlmal ve kiiye tetanos as yaplmaldr. Souk srndan korunmann en nemli yolu, donma derecesinin altndaki hava koullarnda, vcut yzeylerinin havayla dorudan temasn nleyen kaln giysiler giyilmesi ve vcudun hibir blgesinin slak tutulmamasdr. Kemer tokas gibi metal giysi ksmlar, kolye veya ak gibi metal aletlerin vcuda dorudan temas etmemesi de hayli nemlidir.

81

Trkiye Doas Fauna

Dr. Blent Gzceliolu

Trkiyenin Deniztavanlar

En sevdiiniz deniz canls hangisidir diye sorulsa, akla ilk gelenler yunuslar, balinalar, mercanlar, palyao balklar olur. Ancak dalglar ve sualt fotoraflar iin ilk srada deniztavanlar yer alr. Deniztavanlar derken, deniz tabannda genellikle srnerek hareket eden, ok farkl ekil ve renklerde olabilen, balarnn st ksmnda iki dokunac olan ok kk canllardan sz ediyoruz. Deniztavanlar etil canllardr. Hidroyitleri, sngerleri, mercanlar bazen de dier deniztavanlarn yerler.

Baz trleri (rnein Elysia chlorotica) zooxanthellae denen mikroskopik deniz yosunlaryla ortak yaar. Deniztavanlar zooxanthellaelar yedikten sonra sindirmez.Zooxanthellaelar gne n kullanarak fotosentez yapar. Fotosentezin sonucunda oluan rnler, rnein karbonhidrat deniztavanlar tarafndan besin olarak kullanlr. Bylece bir deniztavan dardan besin almadan ok uzun sre yaamn devam ettirebilir. Bu tr deniztavanlarna gne enerjisiyle alan deniztavanlar da denir.

82

Bilim ve Teknik Aralk 2012

bulent.gozcelioglu@tubitak.gov.tr

Deniztavanlar hemen hemen her renkte, parlak turuncu, mavi, mor, sar, pembe olabilir. Bu kadar renkli olmalar dmanlarna zehirli olduklar mesajn verir. Deniztavanlarnn vcutlar yumuaktr. Baz akraba trlerde olduu gibi vcutlarn koruyan herhangi bir kabuk yoktur. Bu nedenle ok deiik savunma yntemleri gelitirmilerdir. Bazlar ok iyi gizlenirken, bazlar zehirli salglar sayesinde hayatta kalr. Bazlar da yakc hcreler tayan hidroyitleri yediklerinde hidroyitlerin yakc hcrelerini alp kendi savunma mekanizmalarnda kullanr.

Deniztavanlarnn en belirgin ve tanmlayc zellii, balarnda iki tane dokuna olmasdr. Deniztavanlarnn (Nudibranchia, plak solungallar takm) 3000den fazla tr biliniyor ve yeni keiflerle bu say her geen gn artyor. Fotoraflar: Mutlu Kurtba

83

Trkiye Doas Flora

Dr. Blent Gzceliolu

bulent.gozcelioglu@tubitak.gov.tr

Lohusa Otlar

84

Bilim ve Teknik Aralk 2012

Anadolu, bitki eitlilii asndan dnyann zengin blgelerinden biri. Bitki bilimciler bitkileri incelerken Dnyay eitli blgelere ayrr. Flora blgeleri ya da fitocorafik blgeler olarak da bilinen bu blgelerden (ran-Turan, Avrupa-Sibirya ve Akdeniz fitocorafik blgeleri) Anadolu zerinde kesiir. Bu blgelerin nde de birbirinden farkl zellikte bitki trleri yaar. Fitocorafik blgelerin birbiriyle kesimesi az rastlanan bir durumdur. Anadoluda farkl jeolojik, jeomorfolojik ve iklimsel zellikleriyle ok farkl ekosistemler vardr. Yksek dalar, bozkrlar, sulak alanlar, tuz glleri, kark yaprak dken ormanlar, her dem yeil ormanlar, orman aklklar, makiler ve bunlarn oluturduu ekosistemler farkl trlerde bitkilerin yaamasna olanak verir. Tm bunlar 145 bitki ailesine ait, 3000i endemik olmak zere, yaklak 12.000 bitkinin (alt taksonlarla birlikte) lkemizde yaamasn salar. Bitki eitlilii lkemiz aratrmaclarnn yan sra yabanc bilim adamlarnn da ilgisini tarih boyunca ekmitir. Hatta bitki bilimciler dnda yabanc arkeologlar, antropologlar ve diplomatlar da lkemizin bitki eitliliine ilgi gstermi, bitki rnekleri toplayarak kendi lkelerinin herbaryumlarna hediye etmitir. Bu aratrmaclardan biri talyan doumlu, Fransz uyruklu Paul mile Bottadr (1802-1870). Botta tp, doa bilim, arkeoloji gibi eitli alanlarla ilgili bir aratrmacdr. 1841-1844 yllar arasnda lkemizden de bitki rnei alp Paris Doa Tarihi Mzesine armaan etmitir, rnekler hl mzede saklanmaktadr. Bu rneklerden biri lohusa otudur. Lohusa otlar (Aristolochia) otsu, odunsu, sarlc olabilen bitkilerdir. Dnyada 500 tr bulunan lohusa otlarnn lkemizdeki tr says 27 civarndadr, bunlarn yars endemiktir. Aristolochia auricularia (lohusa otu): Endemik bir trdr. ok yllk otsu bir bitkidir, Nisan-Haziran aylar arasnda ieklenir. Mee ormanlar, kire tal tarlalar gibi yerlerde yaar. 700-2000 metre arasndaki yksekliklerde bulunur. Mersin, Antalya, Denizli ve Konyadan bilimsel kaytlar vardr.

Fotoraflar: Prof. Dr. Bayram Gmen Mut (Mersin)

Kaynak Baytop, A., Anadoludan Bitki rnekleri Toplam Olan Arkeolog, Antropolog ve Diplomatlar, Osmanl Bilimi Aratrmalar, XIII/1, 2011. Akman, Y., Ketenolu, O., Kurt, L., Gney, K., Hamzaolu, E., Tu, N., Angiospermae (Kapal Tohumlular), Palme Yaynclk, 2007. http://turkherb.ibu.edu.tr/index.php?sayfa=1&tax_id=8272

85

Trkiye Doas Jeoloji

Dr. Blent Gzceliolu

Playalar
Kurak ve yar kurak blgelerde geici olarak oluan gllerin, su birikintilerinin ve bataklklarn tabanlar jeolojik adan playa olarak adlandrlr ve aklanr. Playalar mil ve kilden oluan, genellikle tuz ieren depolara sahip alanlardr. lkemizde zellikle Anadoludaki kapal havzalar playalarla kapldr. Erciyes volkannn gneybatsndaki havza (Sultansazl batakl), Konya Cihanbeyli Actuz gl, Tuz gl, Denizlideki Acgl, Sivastaki Gemerek Havzas playalara rnek verilebilir. Playalarn en belirgin zelliklerinden biri yzeyin dmdz bir alan biiminde olmas. Bu alanlar zaman zaman saanak yamurlar sonucu su altnda kalr ve bir gl oluur. Bu biimde oluan gllerin derinlii fazla olmaz, ancak yzeyleri ok geni olabilir. Kurak zamanlarda playa zerindeki su hzla buharlar ve gl kurur. Sudaki tuz zemine ker ve bu olay hep tekrarlanr. Gln yzeyi krem ya da beyazms bir renk alr. Bazen playalar tamamen kurumaz. Baz yerlerinde s bataklklar oluur ve devaml olarak kalr. Playalar bazen de uzun sre kuru kalabilir. Bu durumda yzey d etkenlerle, rnein rzgrlarla bozulur. Yzeydeki maddeler rzgrla baka yerlere tanabilir. Playalarn zerinde kurakla ve birok olumsuz koula dayankl bitki rts geliir.

86

Bilim ve Teknik Aralk 2012

bulent.gozcelioglu@tubitak.gov.tr

Fotoraf: Dr. Blent Gzceliolu Tuz Gl / Kapadokya

Kaynaklar Erin, S., Jeomorfoloji II, Der Yaynlar, 2010. Pekuz, ., Acgl (Denizli) Playa Gl Havzasndaki Gncel Gl Tortullarnn Sedimantolojisi ve Mineralojisi, CB Soma Meslek Yksekokulu Teknik Bilimler Dergisi, Cilt 2, Say 14, 2010. 87

Trkiye Doas Doa Tarihi

Dr. Blent Gzceliolu

bulent.gozcelioglu@tubitak.gov.tr

Mangrov Ormanlar
Bir ZamanlarAnadoluda
Tarih boyunca Anadoluda ok sayda tr yaad ve yok oldu. Byk memeli hayvanlar (gergedan, maara aylar, su aygrlar, dev geyikler, kamadili), kk omurgaszlar (denizyldz, deniz salyangozu, midye -gnmzde yaayan trleri-) ve kmr oluturan bitkiler (erelti otlar vb.) bugn zerinde yaadmz topraklarda hkm sryordu. Bu canl gruplarndan biri, gnmzde tropik deniz kylarnda yaayan mangrov ormanlaryd. Mangrov ormanlarn oluturan bitkiler (yaklak 70 tr) ok tuzlu, amurlu ve scak ortamlarda yaamaya uyum salam trlerden oluur. Ksa boylu allardan 60 metreye kadar uzayabilen aalara kadar deiiklik gsteren trler, mangrov ormanlarn oluturur. Mangrov ormanlar deniz kylarnda, tuzlu bataklklarda, halilerde ve amurlu kylarda da geliir. Mangrov bitkilerinin fazla tuzu szen sistemleri, karmak kk yaplar (rnein amur iinde kalan ksmlarn havalanmasn salayan yaplar yukar doru uzar) vardr. Mangrov ormanlarnn oluturduu ekosistemde kular, ylanlar, timsahlar, midyeler, balklar ve ok sayda omurgasz kendilerine yaayp reyebilecekleri alanlar bulur. Anadoluda mangrov ormanlarnn var olduu paleoiklim aratrmalar sonucu ortaya konmu. Buna gre orta ve ge Eosen dnemden Oligosen ve ge Miyosen dneme kadar scak iklim dnemleri yaanm olan Anadoluda, mangrov ormanlarna ait izler bulunmu. zellikle Nypa, Avicennia, Pelliceria gibi trler mangrov ormanlarnn balca trleriydi. Mula (Milas, ren), Denizli, Burdur, Uak, Trakya gibi yerlerde mangrov ormanlarnn yaad biliniyor.
88

Bilim ve Teknik Aralk 2012

izim : Aye nan Alican Kaynaklar Kayseri, M. S., Akgn, F., Erlat, E., Trkiyenin Eosenden Miyosene Palaeoiklim ve Palaeovejetasyonundaki Deiimler, 62. Trkiye Jeoloji Kurultay Bildirileri, 2009. 89

Bilim Tarihinden

Prof. Dr. Hseyin Gazi Topdemir

slam Dnyasnda

Farmakoloji
gerekli nem verilmi ve ilm-i nebat yani bitki bilimi diye bir aratrma alan oluturulmutur. Dnemin sekin bilim ve dn insanlar bn Sn, bn Baytar ve Brn tarafndan tedavinin ve saln korunmasnn ayrlmaz bir paras olarak grlen ila hazrlanmas ii giderek biyolojinin, zoolojinin ve tbbn bir disiplini haline gelmitir. Dnyann o dnemde bilinen blgelerinde yetien ifal bitkiler birok aratrmaya konu edilmi, ayrntl bilgiler ieren yaptlar kaleme alnmtr. Gnmzde ifal bitkiler araclyla tedavi uygulamas ok daha yaygn, artk yalnzca sala kavumak iin deil, estetik ve gzellik amacyla da kullanlyor. Salk alannda klinik tedavinin karsna alternatif tedavi veya alternatif tp olarak karlan bu uygulamalarn gn getike yaygnlamas dikkat ekici.

Dioskorides adamaotu adl bitkiyi rencisine verirken

Neredeyse insanlk tarihi kadar eskiye giden, bitkilerin tedavi amacyla kullanlmas dncesinin gnmzde de giderek artan bir ekilde benimsenmesi ve elde edilen bilgilerin yazl ve grsel medya araclyla kamuya aktarlmas, bitkiler hakkndaki aratrmalarn younlamasna ve nem kazanmasna neden olmutur. Balangcn snama-yanlma yoluyla elde edilen bilgilerin oluturduu bitkilerle tedavi yntemi, bugn byk lde bir disiplin kimlii kazanmtr. Bitkilerle ilk tedavi uygulamalarna daha ok in, Hindistan, Msr, Mezopotamya ve Trk uygarlklarnda rastlanr. Bu eski uygarlklarda kazanlan deneyim ve bilgiler sonraki uygarlklarca devralnm, yeni bilgilerin ve usullerin gelitirilmesiyle gnmze kadar ulamtr. slam dnyasnda dier bilgi alanlarnda olduu gibi, konuya

Eczacln Kaynaklar ve Kuram

slam eczacl Grek ve skenderiye dnemlerindeki biEczacln tarihsel geliimi hakknda bilgi edinilebilerikimin yan sra eski ran ve Hint geleneinin zengin micek kaynaklar esasen iki gruptan oluur: Birinci grubu dorasn da devralmtr. Bu deerli miras, Mslman eczarudan ilalar zerine kaleme alnan eczaclk kitaplar, ikinclarn kendilerinden nceki uygarlklarn mensuplarnn ci grubu ise tp kitaplarnn akrbdn veya akrbzn (ila ulaamad blgelere de kolayca ulamas sayesinde ok katalou) ad verilen, ilalarla ilgili blmleri oluturur. Bununla birlikte tarmclk ve hayvanclk zerine yazlm daha zengin ve nitelikli hale gelmitir. Grek eczaclarkitaplarda da ilalar hakknda kapsaml bnn tanma frsatn bulamad bitki rts ve hayvan eitliliine sahip blgelerin lmler bulunur. Ancak temel kaynak tp Kan kitaplardr, bu yzden eczacln tezenginlii de slam dnyasndaki ec(Ate) zacln parlak bir dzeye ulamamelinde yatan kuram da tp kuraScak Kuru sn salayan nemli bir etken olmndan farkl deildir. Baka bir mutur. deyile tbbn temelini olutuslam dnyasndaki eczaclran drt hlt (sv) kuram, eczacln da temelindedir. Bu kun en nemli yazl bilgi kaynaDrt Hlt rama gre, her ilacn eitli yo Dioscoridesin Materia Mediunluk derecelerinden oluan ca (Tbbi Maddeler) adl kitabnitelikleri vardr; bedeni olunn evirisidir. 9. yzylda stafn turan hltlardan fazlalaan tekbn Bsil ve Huneyn bn shk taYa Souk rar normal durumuna getirecek ilarafndan Kitb el-Hai f Heyla cn kullanlmas gerekir. Bundan dolael-Tb adyla Arapaya tercme ediy ilalar hazrlanrken hem ilacn hangi len bu yapt, farmakologlarn bavurduhltn dzenlenmesine yarar salayaca hem u ana kaynak haline gelmitir. Zengin ieride hastann mizacnn dikkate alnmas gerekir. Drt hlt ve drt nitelik i dolaysyla 10. yzylda Hseyin bn brhm elNtil tarafndan yeniden Arapaya evrilen kitap 12. yzBu slam dnyasndaki eczacln, gemite olduu gibi, yzyllarca sren deney ve gzlemler sonucu olutuunu ylda Mihrn bn Mansr el-Mesh tarafndan bir kez daaka gstermektedir. ha evrilmitir.
(Kara safra) (Sar safra)

Toprak

90

Su (Balgam)

Materia Medicann Arapa evirisinde yer alan hardal bitkisi

Hava

Bilim ve Teknik Aralk 2012

topdemir@hotmail.com

Farmakoloji ve Eczaclk
slam dnyasnda farmakoloji almalar byk lde hekimlerin hastalklar tedavi etmek iin attar denilen esnaftan saladklar bitkisel veya hayvansal hammaddeleri tedavi edici maddeler olarak gelitirmesiyle ortaya kmtr. Arapada saydele veya saydana olarak adlandrlan eczaclk da ila hazrlama ve hastalara verme ura olarak uzun yllar hekimliin bir paras olmutur. Buna karlk eczacln bamsz bir dal olarak ifade edilmesi ancak Abbasiler dneminde 9. yzyldan sonra gereklemitir. Bu dnemde hekimlerden ayrlan eczaclar attarlardan da ayr kabul edilmi, Halife Memn (813-833) ilalarn devlet kontrolnde yaplmas ilkesini getirerek tbbn ve eczacln yasal bir etkinlik haline gelmesine nemli bir katkda bulunmutur. Bu balamda daha ok bir attar dkknna benzese de ilk eczanenin 765 ylnda Badatta faaliyete getii sanlyor. 10. yzyldan itibaren iinde ila yapm laboratuvar bulunan eczanelerin ald, buralarda toz, urup, koku, macun, tablet ve fitil gibi yetmi dolaynda ila eidinin retildii, ayrca gnmzde olduu gibi, bunlardan az yoluyla kullanlanlarn kolaylkla alnmasn salamak iin tat ve koku veren maddelerle kartrlarak hazrland biliniyor. Eczaclk ve tp ile ilgili kaynaklarda ilalarn basit (el-edviye-el-mfrede) ve bileik (eledviye-el-mrekkebe) olmak zere iki ana blme ayrld grlr. Modern eczaclkta basit ilalar drog denilen bir tek maddeden ibarettir, ayn zamanda bileik ilalarn ham maddesini de tekil ederler. nceleri yalnz bitkisel ve kimyasal kkenli olan basit ilalara sonradan hayvansal droglar da eklenmitir. Birleik ilalar ise yapsnda birden fazla drog bulunan maddelerdir, birok etkiye sahip olduklar iin tedavide kullanm alanlar ok daha genitir.

Bir Bilim Olarak Farmakoloji

slam dnyasnda eczaclar bata ila trleri olmak zere yeni ilalarn, ila yapmnda kullanlan aletlerin ve uygulanan yntemlerin gelitirilmesine ve yeni droglarn tedavi alanna girmesine nemli katkda bulundu. Buna ek olarak ilalarn hastalklara yapt etkiler ve tedavide nasl kullanlacana dair deneyimlerini anlattklar kitaplar kaleme almalaryla da tp ve eczaclk tarihinde nemli bir grev yerine getirdiler. Bu kitaplar incelendiinde slam dnyasnda farmakolojinin uygulama ynnn ok gelimi olduu grlr. ok sayda sekin tp uzmannn yan sra biyoloji ve kimya alanlarnda alan bilim ve dn insanlarnn da farmakoloji konusunda yapt verdii grlr. Bunlardan biri olan ve 9. yzylda yaayan Sabur bn Sahl hastalklar iyiletirmekte kullanlan ok sayda ilacn tarifini yapmtr. Doa filozofu el-Kind (801866) tbbi formllerin temelini oluturan doru ila dozajn belirlemi ve uygulam, Rz (864-925) ise kimyasal bileiklerin reetelerini hazrlamtr. nl hekim bn Sn (980-1037) da 700den fazla preparatn hazrlann, zelliklerini ve etkilerini ayrntl olarak anlatmtr. 11. yzyla gelindiinde artk farmakoloji bilgisi ok yksek bir dzeye ulamt bile. ok ynl bir bilgin olan Brn (973-1048) farmakoloji alanna ilikin ok deerli bir yapt olan ve ilalarn zelliklerine ilikin detayl bilgilerin yer ald, ilacn rolnn, ilevinin ve ila bilimcinin grevlerinin ana hatlaryla betimlendii Kitb el-Saydana f el-Tb (Tp lalar Hakknda Kitap) adl almasyla bu yksek dzeyi talandrmtr. Yeni ilalarn retilmesi, bu retim srecinin bir paras olan damtma, buharlatrma ve kireletirme gibi kimyasal sreleri baaryla gerekletiren bir dier bilim insan da Endlste yetien Zehrvdir (936-1013). Belki de btn zamanlarn en byk cerrah olarak nitelendirilmeyi hak eden Zehrvnin, ilalarn hazrlanmas kadar gnmzde tbbn saaltm srecinin nemli bir evresini oluturan ilalarn belirli dozajlarda kapsl veya draje eklinde hazrlanmasnda da nemli pay vardr. Latinceye Liber Servitoris adyla evrilen Tasrif adl yaptnda basit ilalarn nasl hazrlanacan, bu ilalardan bileik ilalarn nasl oluturulacan da aklam, ayrca mrdesenk yani kurun monoksit, beyaz kurun, kurun slfr (yanm kurun), yanm bakr, kire ve ok sayda maden slfat ve tuz gibi maddelerin hazrlanma yntemlerini vermitir.

10. yzylda yaayan Eb el-Mansr ise yazd Kitb el-Ebniye an Hakik el-Edviye (lalarn Temel zelliklerinin Dayanaklar) adl yaptyla eczaclkta yeni bir r at. Kitapta arsenik oksit ve salisik asitten aka sz edilmektedir, bu da Mansrun bugn de midenin tahri olmasn nlemek iin koruyucu bir zar oluturmada kullanlan yardmc haplarn farknda olduunu gsterir. Benzer ekilde, sodyum karbonat ve potasyum karbonat arasnda net bir ayrm yapm, bakr bileiklerin zellikle de gztann ve kurun bileiklerin zehirli doasna dikkat ekmitir. Ayrca deniz suyunun damtlmasyla ime suyu elde edilebileceini belirtmitir. Tarihsel srete ortaya kan gelimeler incelendiinde, eczaclarn nemli iki gereksinimi ustalkla yerine getirdii grlr: 1) lalarn hastalara verilme yntemlerini ve kurallarn belirlemek 2) lalar pratisyen hekimler iin en pratik olacak ekilde ustalkla dzenlemek Bu iki gereksinimin karlanabilmesi iin de ncelikle ilalarn kolayca bavurulabilecek ve kullanlabilecek bir ekilde hizmete hazr hale getirilmesi gerekir. Bu nedenle btn farmakoloji yaptlarnda ve tp ansiklopedilerinde ilalar alfabetik olarak listelenmi, etkili olduklar hastalklar da ba blgesinden balayarak dier blgelere doru sralanmtr.

bn Snnn El-Kann f el-Tbbnn branice evirisinde yer alan bir eczane resmi

nl Farmakologlar bn Sn
Btn zamanlarn en nl hekimi ve tp kuramcs bn Sn, edindii kuramsal bilgilerden karmlar yaparken bir yandan da bunlar uygulamalardan edindii pratik sonularla kyaslam, kendinden ncekilerden edindii bilgilerle zenginletirdii tp daarcnn grkemini daha da bytmtr.
91

Bir attar dkkn

Bilim Tarihinden
Bylece gemiin bilgi birikimini kuramsal ve klgsal abalarla adeta tartlmazlk konumuna tamaya alm, bu aba ona hekimlerin prensi nitelemesini kazandrrken, tbbn vazgeilmez bir paras olan ila veya deva alanndaki titiz almalar da farmakoloji ustas olarak adlandrlmasn salamtr. Bir bilge olarak bn Snnn dnce sistematiinde temeli oluturan kanunlar scak, souk, ya, kuru gibi eskilerin itibar ettii drt unsurun ve drt hltn niteliklerine dayanr; bu bakmdan Grek tbbndan farkl deildir. Burada temele alnan dnce aslnda yaln bir akl yrtmeye dayanr, unsurlardan birinin fazlal veya azl hastaln mahiyetini belirleyen etmen olarak kabul edilir. yleyse tedavi de hastala neden olan etmenin yaratt etkinin tersi etkiyi yaratacak bir ilala salanabilir. Baka bir deyile, salk ancak hastaln karakterini belirleyen unsura uygun ilalarla tekrar kazanlr, onlarla salkl kalnabilir. yleyse tp alanndaki nemli sorunlardan biri hastalk iin kullanlacak olan ilacn ne olacann ve miktarnn belirlenmesidir, bu da hasta olan organn kuvvetinin ve hastaln iddetinin belirlenmesini gerektirir. bn Sn hastalklara oluum ve seyretme durumlarna gre ila verilmesi, hastaln balangcnda ilerlemesini nleyecek, sonunda ise ortadan kaldracak ilalar kullanlmas gerektiini de belirtir. yleyse ilacn ieriini bilmek, hastal tedavi edecek hekim iin yaamsal nem tar. bn Sn bu gerekten hareketle ilalar renk, koku ve etki bakmlarndan snflandrmtr. lalar asl ilalar ve bu asl ilalar kuvvetlendirmek iin kullanlan yardmc ilalar olmak zere snflandrmtr. Yukarda deinildii zere, yzyllar boyunca tp ve eczaclk birbirinden ayr deildi. Dolaysyla hekimlerin ila yapmyla da bizzat ilgilenmesi gerekiyordu. Ayn sebeple bn Sn da ila konusuyla geni apta ilgilenmi ve ElKann f el-Tbbn (Tp Kanunu) ikinci ve beinci cildini bu konuya ayrmtr. lalarn kullanlabilmesi, beklenen etkiyi gsterebilmesi ve bn Snnn deyimiyle hastalklarn kkn kazyabilmesi iin standart hale getirilmesi zorunludur. nk ilalar fazla verildiinde lmle sonulanabilecek bir zehirlenmeye yol aabilir, az verildiinde de tamamen etkisiz kalabilirdi. lalarn hastalara uygulanabilecek ekilde olmas ve uygun artlarda saklanmas da arttr. bn Sn ite bu gereksinimler dorultusunda akrbdni hazrlamtr. almalar dikkatle incelendiinde, bn Snnn her bir drogun ncelikli olarak doal zelliklerini, nerede bulunduunu aklad, daha sonra tbbi sistematik iinde yani hangi sistem hastal iin (rnein ba veya sindirim) kullanlabileceini ve dozunu belirttii ve onun yerine kullanlabilecek maddeyi de verdii grlr. bn Snnn, bir hekim olarak o dnemde hekimlerin kulland organ sistematiini esas ald anlalmaktadr. El-Kann f el-Tbn akrbdn blmnden edinilen bilgilere gre, bn Snnn ila hazrlamakta kulland ham maddelerin byk bir ksm bitkisel kaynakldr. lalarn hazrlanmasnda mineralleri (kil), anorganik maddeleri (sodyum slfr, kurun oksit), hayvansal rnleri (d ve ipek), deerli talar (inci, sedef, yakut) ve besin maddelerini de (et, yumurta, elma, armut, limon, bal) kullanmtr. bn Sn, ilalarn snflandrlmasnda iki esas kabul etmitir. lalar kullanm amalarna gre snflandrm ve ba hastalklarnda kullanlan ilalar, gz, kulak, burun, di ars, bademcik ve st solunum yollar hastalklarnda kullanlan ilalar, rektal hastalklarda kullanlan ilalar, sa kran ilalar eklinde bir ayrm yapmtr. lalar etkilerine gre snflandrrken iki ayr lt kullanmtr. Bunlardan birincisinde ilacn bnyesindeki zellii esas kabul ettiini bildirir. Bu ekildeki snflandrmada ilalar scaklk, soukluk, nemlilik, kuruluk, koyuluk, incelik, katlk, yapkanlk, yumuaklk, akclk zelliklerine gre sralanr. Buradaki scaklk, soukluk gibi ifadeler ilacn fiziksel anlamda scakln deil organizmadaki etkilerini anlatr. lalar etkilerine gre snflandrken kulland ikinci ltle de yumuatc, ayrtrc, ac, salglatc, ykayc, ekici, yakc, bzc, narkotik, ldrc, sindirici, afrodizyak, gaz sktrc ila gruplar oluturmutur.

bn Snnn etkilerine gre yapt ila snflamas yledir:

Mlattif Muhallil Cali Muhain Mfettih Mrhi yumuatr Mnzi Hazm : Svnn (hlt) kvamn inceletirir : Svy bulunduu yerden ayrr ve eritir : Uzuvlarn yzeylerinde bulunan rutubeti giderir : Sert olan dokularn rutubetini yok eder : Maddeyi harekete getirir ve darya atar : Sk dokulu, mesameli uzuvlar

bn Snn El-Kann f el-Tbbnn akrbdn blmnn son sayfas

92

: Svy tam haline getirir : Hazma hizmet ederek gday ahlata benzer hale koyar Mukatti : Svy koparr ve uzaklatrr Ksir-i riyah : Yeli keser Cazip : Svy kendine eker ve harekete getirir : Ar verir Lzi Mihammir : Temas ettii yeri srr Mfrig : Safra skcdr Ekkl : Eksilticidir Muhrik : Svlar (hlt) starak gzeneklere (ciltteki kk delikler; mesame) eker Mfettit : Ufaltc, krcdr Muaffin : Uzuvlarn yapkln bozar, fakat uzvu tahrip etmez Kavi : Dokunduu sath yakar : Kabuklar kaldrr, deriyi soyar Mukair Rdi : Soukluk verir, gzenekleri daraltr, uzva akan maddeyi nler Mugalliz : Svnn kvamn artrr (katlatrr) Mfecci : Souktur, hazm engeller Muhaddir : Soutucudur, uzvun cevherini souk mizaca evirir Mneffih : Mideye, damarlara yel yapar Mnzi : Kemale erdirir Gassal : Temizleyici, ykaycdr Mvessih el-Kurh : Yaralar kirletir Mzlik : Cismi slatarak bulunduu yerden kurtarr Mmellis : Akcier, mide, rahim ve bronlar gibi organlarn yzeylerine yaylarak dzletirir Mceffif : Kurutucudur Asr : Organn ksmlarn birbirine yaklatrr Kabz : Tutucu, bztrcdr, delikleri kapar Mseddit : Dar arlklar kapar Mnbit el-Lhm : Adaleyi yeniletirici ve tamamlaycdr Mugarri : Mecralarn azlarna yaylarak onlar kapar Mukavvi : Uzvun kvamn ve mizacn dzenler Mfsid : Ruh mizacn bozar : Scak svlar gzeneklere eker, Muhakkik fakat yara yapmaz : Ferahlatc Mferrih Tiryak-Badzehir : Zehirli bir ilatan dolay ruha ariz olan mizac tabi mizaca evirir

<<<
bn Snnn ilalar daha ziyade kompozedir. Bunun nedenlerini u ekilde aklar: Baz ilalarn tad kt olduu iin onlar mide kabul etmez, atar. Bunlar mide atmasn diye iine tad ho baka ila kartrrz. Gnmzde de ilalarn lezzetini dzeltmek eczacln urat konulardan biridir. bn Sn tedavi konusunda ise biz hastal iyi edecek tek bir ilac her zaman bulamayz der, ayrca baz ilalarn eitli etkileri olduu iin istenen etkiyi artrmak veya istenmeyen etkiyi azaltmak amacyla uygun ila karmlarnn kullanlmas gerektiini aklar. Bazen de ilacn uzak bir organa etki etmesi istenir. O uzak organa varncaya kadar birinci ve ikinci hazmlar ilacn kuvvetini bozar diye korkulur. lac bu deiimden korumak iin baka bir ilac bu ilaca kartrmak gerekir der. Bu kural bugn de uygulanmaktadr. ihmal ederek reetenin dnda brakmsa eczacnn onun yerine kullanlacak ilac bilmesi, ikincisi gerek cins gerekse eit asndan bedel madde (veya ila) konusunda bilgi sahibi olmasdr. Her yerin havas, suyu ve topra farkl olduundan, bitkilerin zellikleri de farkl olur. Bu sebeple eer daha iyi nitelikte olan ila elde edilemiyorsa, daha zayf olan tr kullanlmaldr. Bir trn dierinin yerine kullanlabilmesi iin grnleri farkl olsa da etkileri ve zellikleri benzer olmaldr. Her bir ilacn muhtelif karakteristikleri (etken maddeleri) vardr ve her ila belli bir hastala iyi gelir.

Bilim ve Teknik Aralk 2012

bn Baytr
Bitkibilimci, hayvanbilimci ve farmakolog olan bn Baytar (1190-1248) 1220 ylndan balayarak uzun bir sre Suudi Arabistan, Filistin, Suriye, Irak, Msr ve Anadoluyu dolat. Gezileri boyunca bu blgelerdeki bitki rtlerini inceleyen bn Baytr, Gfik, Zehrv, drs, Dioskorides ve Galenin yaptlarn inceleyerek edindii bilgileri, kendi gzlemlerinin sonularyla birletirerek nemli birka kitap yazd. Bu bilim insanlarndan zellikle 12. yzylda yaam Eb Cafer el-Gfiknin Kitb el-Edviye el-Mfrede (Basit lalar Hakknda Kitap) adl yapt, tasvirlerinin geree uygunluu ve bilgi zenginlii bakmndan zel bir yer tutar ve basit ilalar, zellikle de ifal bitkiler konusunda en kayda deer almadr. slam dnyasnda botanik ve eczacla ilikin bilgileri sistemletirmesiyle ne kan bn el-Baytrn almalarn derinden etkilemitir. bn Baytarn botanik ve eczaclk konusunda dikkat eken nemli iki almas vardr. Bunlardan biri Kitb el-Mun f el-Edviye el-Mfred (Basit lalara likin Zengin Bilgiler) dieri de Kitb el-Cmi l-Mfredt elEdviye ve el-Adiyedir (Basit lalar ve Gdalar Ansiklopedisi). bn Baytar Kitb el-Mun f el-Edviye el-Mfred adl almasnda hastalklar alfabetik dzene gre sralam ve her hastalkta hangi ilacn kullanlacana ilikin ayrntl bilgi vermitir. Dier kitabnda ise yine alfabetik srayla 1400 hayvan, bitki ve mineral kkenli drogun aklamasn yapmtr. Aklamalarn Grek ve slam kaynaklarna dayandrd grlen bn Baytar, dneminin ilabilimine ilikin neredeyse btn bilgisini derlemitir. Tantt 1400 basit ilacn 300 tanesi tamamen zgndr. almalar zellikle Ortadouda ve Batda yaygn olarak kullanlan bn el-Baytr Batda 15. yzyla, Douda ise 19. yzyla kadar Dioskorides ile birlikte farmakoloji konusunda otorite kabul edilmitir. Kitb el-Cmi l-Mfredt elEdviye ve el-Adiye adl yapt Osmanllar dneminde Cmi el-Mfredt el-Edviye ve el-Adiye (14. yzyl) ve Risle-i Levzm- Tbb- eyh bn Baytr (17. yzyl) adlaryla iki defa Trkeye de evrilmitir.
Kaynaklar Araka, A., slm Tp Tarihi, Nobel, 2004. Baylav, N., Eczaclk Tarihi, Yrk Matbaas, 1968. Baytop, T., Trk Eczaclk Tarihi, stanbul niversitesi, 1985. Baytop, T., Eczaclk slam Ansiklopedisi, Cilt 10, , Trkiye Diyanet Vakf, 1994. Bilge, A., bn Snnn Cerrahisi ve Gnmz Cerrahi Anlaynda Yeri bni Sn Kongresi Bildirileri, , Erciyes niversitesi, 1984. Fazl, . A., bn Sn Tababetinde Hastalk Etkeni Mikroorganizmalar, Humoral Patoloji ve mmunoloji , bni Sn Kongresi Bildirileri, Erciyes niversitesi, 1984. bn Sn, El-Knn f el-Tb, I. Kitap, eviren: Esin Khya, Atatrk Kltr Merkezi, 1995. Kker, A. H., Tp Kanunu Hakknda Aklama , bni Sn Kongresi Bildirileri, Erciyes niversitesi, 1984. Muslim Heritage in our World, Ed.: S. T. S. Al-Hassani, Foundation for Science Technology and Civilisation, 2007. Nasr, S. H., slam ve lim, eviren: . Kutluer, nsan Yaynlar, 1989. Tekol, Y., bn Snda Kodeks ve Farmakoloji , bni Sn Kongresi Bildirileri, Erciyes niversitesi, 1984. 93

Brn
Klasik dnemde slam dnyasnda yetien en byk doa bilgini olan Brn, farmakolojiyle de ilgilenmi ve Kitb el-Saydana f el-Tb (Tp lalar Hakknda Kitap) balkl bir kitap kaleme almtr. Brnnin bu yaptnn dikkat eken birka zellii vardr. Bunlardan biri bitki, drog ve ila adlarnn bata Sanskrit dilinde olmak zere, Farsa, Arapa, Hinte, Latince ve Trke verilmesidir. Kitapta zellikle bitkisel ilalar zerinde durulmakla beraber, mineral ve hayvansal kkenli ilalara da yer verilmitir. Kitabn nemli zelliklerinden biri de eczaclk adn tayan ilk kitap olmasdr. Eczaclk kitab aslnda her ne kadar znde tedavide kullanlan bitkisel, hayvansal ve kimyasal maddeleri ieriyorsa da, yukarda da belirtildii gibi her bir maddenin farkl dillerdeki karlklarnn verilmesi, kitab szlkbilimi asndan da nemli klar. Klasik eczaclk kitaplar genel olarak nce bitki hakknda ksa bir bilgi, ondan hazrlanan ila veya ilalar, daha sonra da ila olarak kullanmnn belirtildii bir sistematie uygun hazrlanyordu. Brn ise yaptna bir bitkiye deiik dillerde verilen adlar ve bu adlarn kkenini anlatarak balyor, daha sonra ne gibi hastalklarda kullanlabileceini ve zaman zaman da hangi terkiplerde yer aldn aklyor. Her zaman olmasa da ilalarn hazrlann ve dozlarn da veriyor. Eczacnn (saydanani) grevini tedavi sanatnn efendilerinin ynlendirmeleri dorultusunda ilalar hazrlamak olarak belirleyen Brn, kitabnn ikinci blmnde ila trleri zerine ksa bir aklamada bulunmutur: Genellikle ilalar bileik olduu kadar tek ve basit de olur. Basit ilalar akakir diye bilinir, kelimenin oulu ukkardr. Kelime Sryanicedir ve zellikle otlar iin kullanlmtr. Otlarn kkleri, saplar, Suriyede ukkar diye bilinir. O halde bu kelime otsu bitkilerin dallar ve kkleri iin genel bir ad olarak kullanlm, tedrici olarak kelime kapsam kazanm ve otla tedavi iin kullanlmaya balanmtr. Eczaclk (saydana) basit ilalarn eitlerine gre kartrlmas ve otoritelerin ynlendirmesine uygun olarak en iyi ilalarn seimidir. Burada gereken en nemli ey eczacnn hltlar ve karakteristikleri konusunda yetkin olmasdr. Dolaysyla eczacnn hkim olmas beklenen iki konu vardr. lki reete hazrlarken, eer hekim ilalardan birinin yararn

Zek Oyunlar ki Say

ki adet drt rakaml sayda kullanlan sekiz rakamn tm birbirlerinden farkldr. Her iki sayda da kullanlan rakamlar yazllar itibariyle soldan saa doru alfabetik srada olduuna gre bu iki saynn fark (byk saydan kk saynn karm) en az ka olabilir?

Blok Dndrme
Harflerin bulunduu daireler saa ya da sola evrilerek merkezinde bulunduklar 2x2 karelik bloklar saat ynnde ya da tersi ynde 90 derece dndrlmektedir.

Kulaktan Kulaa
1den 12ye kadar numaralandrlm 12 kii kulaktan kulaa oynamak zere yuvarlak bir masa etrafnda sral bir biimde oturmulardr. 1 numaral kii bir szck tutacak ve bu szc rastgele bir biimde sandaki ya da solundaki kiiye syleyecektir. Kendisine szck sylenen herkes de rastgele bir biimde sandaki ya da solundaki kiiye bu szc syleyerek oyun devam edecektir. Szc bilmeyen kii kalmad an oyun sona erecektir. En son szck sylenen kiinin 6 numaral kii olma olasl nedir?

5 8 2 A B 6 4 7 C D 1 9 3

1 2 3 A B 4 5 6 C D 7 8 9
(evrilen bloklarn harfleri srasyla girilmitir. Saat ynndeki evirmeler iin +, ters yndeki evirmeler iin iaretleri kullanlmtr.)

Soldaki tabloya en az evirme ilemi uygulayarak sadaki tabloyu elde ediniz. rnek: Soldaki tabloya (B+), (D-), (A+) evirmeleri uygulansa sadaki konum elde edilecekti:

1 2 3 A B 4 5 6 C D 7 8 9
Soru areti

1 2B 3 A 4 5 6 C D 7 8 9

(B+),(D-),(A+)

4 1 2 A B 3 5 9 C D 7 6 8

Dairedeki Dikdrtgenler
Boyutlar tamsay olan iki dikdrtgen, yarap 13 birim olan bir dairenin iine ekilde grld gibi yerletirilmitir. Dikdrtgenlerin boyutlarn hesaplaynz.

pli genler
Bir bahede X adet aa var. Hi bir aa ls ayn doru zerinde deil. Elinizde yeterli say ve uzunlukta sar, krmz ve lacivert renkli ipler bulunuyor. Bu ipleri kullanarak her bir aac dier tm aalara balayacaksnz. Bylece kelerinde aalarn bulunduu ip genleri elde edeceksiniz. kenar da ayn renkli ipten oluan btn genler iin 1 ceza puan alacaksnz. Bu ilemi hi ceza puan almadan gerekletirebilmeniz iin X en fazla ka olabilir?

Soru iaretinin yerine gelecek olan sayy bulunuz.

1 3

2 3

3 2

4 4

5 ?

Tart
Elinizde X adet top bulunuyor. Bu toplarn biri dnda hepsinin arl ayn olup, farkl olan top dierlerine gre ya daha hafif ya da daha ardr.

Dndrlen Say
yle bir say bulunuz ki; 180 derece dndrldnde kendisi elde edilsin, Karesi alndnda elde edilecek sayda 0dan 9a kadar olan 10 rakam birer kez bulunsun.
94

Size iki kefeli bir denge terazisi veriliyor ve sadece toplar birbirleriyle tartabileceiniz syleniyor. En fazla 4 tart yaparak hangi topun farkl olduunu ve dierlerine gre hafif mi yoksa ar m olduunu bulabildiinize gre, X en fazla ka olabilir?

Kibritler
kibrit alarak geriye drt gen braknz.

Bilim ve Teknik Aralk 2012

Emrehan Halc

5 6 4 1 9 2 7 3 8 4 9 8 3 1 7 5 6 2 2 5 1 6 4 9 3 8 7

6 3 7 5 8 2 1 9 4 3 1 8 7 4 6 9 2 5 9 2 5 1 8 3 7 4 6

8 3 9 6 7 4 2 5 1 4 7 6 9 2 5 8 1 3

Sudoku
Aadaki 3x3 karelik bloklar uygun biimde yerletirildiinde standart bir SUDOKU tablosu elde edilebildiine gre bo blok nasl olmaldr? Not: Standart bir SUDOKU tablosunda; her srada, her kolonda ve her blokta (snrlar gsterilen 3x3lk kareler) 1den 9a kadar olan saylar tam olarak bir kez bulunur.

Geen Saynn zmleri

Kareler A:37 B:12 C:7 D:16

13 35 10 12 10 37 7 5

Soru areti 22 gelecek. (Sadece dz izgilerin kullanld 1, 4, 7 rakamlarnn bulunmad saylar.)

3 12

Daireli Alanlar C<A<B

C A B

16

Karede Begen X ve Y alarnn toplam 126 derecedir.

Y Z

17

C (2 + 3) x (4 + 3 + 1 / 3) 23,55 A 4 x 6 = 24 B (4 + 2 3) x (3 + 2 3) / 2 24,12 Kareleri Doldur

27

Zar Oyunu 163.296 / 15.625 En Byk arpm 240.240 olabilir. 5 x 6 x 7 x 8 x 11 x 13 = 240240 Karedeki Soru areti 9 gelecek. e = (a/b) + (d/c)
a e c d b

Dzgn begenin bir i as 108 derecedir. Sar renkle boyanm drtgenin i alarnn toplam 360 derece olduu iin: 360 = V + Z + 90 + 252 V + Z = 18 X + 108 + V + Y + 108 + Z = 180 + 180 X + Y + V + Z = 144 X + Y + 18 = 144 X + Y = 126 Bereketli Say 12 say semek gerekir. Bu 12 saydan biri 12nin kat olmaldr. S = 12k 12knn blenleri 2k, 3k, 4k, 6kdr. Toplamlar 15kdr. 12k < 15k olduu iin bereketli saydr.

Kolonlardaki boyal kareler ikili say sisteminde 1e karlk geliyor. Bu saylarn (10luk sistem) alfabedeki karlklar yazldnda DOKUZ, SEKZ, YED, ALTI, BE elde edildii iin son kutuda DRT olacak.
16 8 4 2 1
5 18 14 25 29 22 6 14 12 29 28 6 5 12 D O K U Z S E K Z Y E D

Labirent

16 8 4 2 1
1 15 24 11 2 6 23 5 19 21 24 A L T I B E D R T

95

TBTAK Bilim ve Teknik Dergisine Gnderilen Yaz ve Grsellerin Sahip Olmas Gereken zellikler
1. TBTAK Bilim ve Teknik dergisi popler bilim yazlar yaymlayan bir dergidir. Bu nedenle dergimizde yaymlanan yazlar genel okuyucu tarafndan anlalabilecek dzeyde, net, yaln ve teknik olmayan bir Trke ile yazlm olmaldr. Yazlar, balk, sunu, ana metin, alt balklar, ereve metinleri ve grsel malzemelerden olumaktadr. Balk: Konuyu en iyi ifade edebilecek nitelikte, ksa ve ilgi ekici olmaldr. Sunu: Yaznn sunuu baln hemen altnda yer alr ve konunun nemini, yaznn ilgin yanlarn okuyucuda merak uyandracak biimde anlatan birka ksa cmleden oluur. Bu ksm sayfa dzeninde farkl bir yaz karakteriyle, ana metinden ayr biimde baln altnda yer alacaktr. Ana metin: Ele alnan konunun, savunulan dncenin ve ilgili olaylarn rneklerle akland blmdr. Yazlar yaplan bir aratrmay tantmaya ynelik olabilir. Ancak bu gibi durumlarda dahi dergimizin bir popler bilim yayn organ olduu gz nne alnarak, yaznn nemli bir ksmnn konuyu ok genel hatlar, temel bilgileri ve ksa bir geliim tarihesiyle okura tantmas gerekmektedir. Burada teknik terimlerin ve temel kavramlarn net bir ekilde aklanmas beklenmektedir. Yaznn geri kalan ksmnda aratrmaya zel hususlardan ve aratrmann genel katksndan bahsedilmeli, nemi ve yaygn etkisi vurgulanmaldr. Varsa, konu hakkndaki balca gr farkllklarna iaret edilmeli, ancak ayrntl tartma ve yarglardan kanlmaldr. ok ender durumlar dnda yazda forml bulunmamaldr. Alt balklar: Ana metinde ilenecek konuyla ilgili farkl grlerin ve durumlarn anlatld paragraflar alt balklarla ayrlabilir. ereve metinler: Ana metinde ele alnan konuyu destekleyici, konuya yeni almlar getiren, kimi zaman uzmanlar dndaki okuyucularn anlayamayaca nitelikteki teknik kavramlar aklayan, kimi zaman uzman grlerinin yer ald ksa metinlerdir. ereve metinler yazarn kendisi tarafndan hazrlanabilecei gibi, konunun uzmanna da yazdrlabilir. Kaynaklar: Yaznn bavuru kaynaklar mutlaka liste halinde yaznn sonunda verilmelidir. Kaynaklar aadaki rnek biimlere uygun ekilde yazlmaldr:
Alp, S., Hitit Gnei, TBTAK Popler Bilim Kitaplar, 2002. eker, A., Toku, G., Vitrinel, A., ktem, S. ve Cmert, S., Menenjitli Vakalarda Beyin Omurilik Svsndaki Enzimatik Deiimler, ocuk Dergisi, Cilt 1, Say 3, s. 56-62, 1 Mart 2008. Soylu, U. ve Ger, M., Gller Blgesi Sulak Alanlar Durum Deerlendirmesi, Gller Blgesi altay, 810 Aralk 1995. http://www.news.wisc.edu/16250

Anahtar kavramlar: Konuyla ilgili en ok be adet ksa aklamal anahtar kavram verilmelidir. Grsel malzemeler: Yazda ele alnan dnceyi destekleyici ve aklayc fotoraf, izim, grafik gibi sunuu zenginletirici elerdir. Grsel malzemeler yayn tekniine uygun kalitede, yeterli byklk ve znrlkte (bask boyutunda en az 300 dpi) olmaldr. Aklama gerektiren grsellerin alt ve i yazlar ve grselin kayna yaz metninin altnda mutlaka verilmelidir. Yazarn temin ettii grsel malzemelerin telif hakk sorumluluu yazara aittir. Yazar gerekli izinleri almakla ykmldr. 2. Yaz .txt ya da .doc formatnda, elektronik ortamda bteknik@tubitak.gov.tr adresine iletilmelidir. Seilen grsel malzemelerin nerede kullanlmas istendii metinde iaretlenmi olmaldr. Grsel malzemeler metnin iinde deil, ayrca gnderilmelidir. 3. Bilim ve Teknik dergisine ilk defa yaz gnderecek kiilerin yazlarn eitim durumlarn ve yazdklar konudaki yetkinliklerini gsteren 40-60 kelimelik bir zgemii fotoraflaryla birlikte gndermeleri gerekmektedir. 4. Dergi ynetiminden onay alnm zel durumlar dnda, bir yaz 600-1400 kelime aralnda olmaldr. 5. Yukardaki koullar yerine getirdii takdirde nerilen yazlar, Yayn Kurulu, Konu Editrleri ve Bilimsel Danmanlar tarafndan deerlendirilir. Yaymlanmasna karar verilen yazlar redaksiyon srecine alnr ve yazarn onayyla yaz yaymlanma aamasna getirilir. 6. Yaznn; bilimsel, etik ve hukuki sorumluluu yazarlarna aittir. 7. Yukardaki koullar kabul edilerek dergimize gnderilen ve yaymlanan yazlarn her trl yayn hakk, TBTAK Bilim ve Teknik dergisine aittir.

Not: Dergimiz iin yaz hazrlamak isteyenler iin daha geni bilgi ieren Popler Bilim Yazarlar in El Kitab http://biltek.tubitak.gov.tr/bdergi/poplerbilimyazarligi.pdf adresindedir.

POPLER BLM KTAPLARI

Lazer gnmzden yaklak 50 yl kadar nce Gordon Gould tarafndan bulunarak bilim dnyasnn hizmetine sunuldu. Bu buluun dayand bilimsel temelin ayrntlar yaklak 100 yl kadar nce yaymland. Bu ynyle lazerler, olaanst bir tarihe sahip aygtlar. Gnmzde lazerler hemen hemen her alanda karmza kyor. oumuzun evinde bile birka tane var. Lazerleri bilgisayarlarda, CDleri, DVDleri okuma ve yazma amacyla kullanrz. Tm CD ve DVD alarlarda lazer kullanlr ve oumuzun da lazerli yazclar var. Pek ok maazann kasalarnda da bilgisayarlarla birlikte modern stok denetim ilemlerinin yaplmasn salayan lazerler var. Hastanelerde neter, baz fabrikalarda ise matkap, testere, makas ve kaynak aletleri yerine kullanlyor. Pek ok uygulama alan olmasna ramen, ou insan lazerlerle ilgili temel bilgilerden yoksun. Bu temel bilgiler, n ok da iyi bilinmeyen zelliklerine ve baz hassas, ancak basit tasarm kavramlarna dayanr. Bir lazer demetinin nasl olutuunu anlamak yetmez, n kendisini de anlamamz gerekir. Lazer, hl gelitirilmekte olan bir konu. Bu ynleriyle, lazerlerin gelecekte daha da nemli olacaklarna kuku yok.

POPLER BLM YAYINLARI

KTAPLARIMIZI SATIN ALMAK VE DERGLERMZE ABONE OLMAK N ADRESMZ

esatis.tubitak.gov.tr

Toplu almlarda indirim!

150-250 TL %5 indirim + kargo cretsizdir 250-500 TL %10 indirim + kargo cretsizdir 500 TL ve zeri %15 indirim + kargo cretsizdir

Siparileriniz i gn iinde PTT kargoya teslim edilecektir. Kargolarnz PTT kargo ile gnderilecektir.

YAYINLARIMIZA TBTAK KTAP SATI BROSU (Atatrk Bulvar No:221 Kavakldere Ankara) ve kitabevlerinden de ulaabilirsiniz