Civis

ISSN 1800-9328
volume 1 | number 1 | januar 2012
Montenegrin Journal of Political Science
Montenegrin Journal of Political Science www.fpn.co.me Editor in Chief | Glavna urednica: Sonja Tomovi-undi Editorial board | Redakcija : Sran Darmanovi, University of Montenegro Saa Kneevi, University of Montenegro Milo Bei, University of Montenegro Nataa Rui, University of Montenegro International Advisory Board | Meunarodni uredniki odbor: Ivo Banac, Yale University Nenad Dimitrijevi, Central European University Florian Bieber, University of Graz Danica Fink-Hafner, University of Ljubljana Anton Grizold, University of Ljubljana Vlado Miheljak, University of Ljubljana Ivan iber, University of Zagreb Vladimir Goati, Institute for Social Research, Belgrade edomir upi, University of Belgrade Ratko Boovi, University of Belgrade Ana ekerevac, University of Belgrade Ilija Vujai, University of Belgrade Assistant editors | Pomonici urednika: Ivan Vukovi, Olivera Komar Civis (MJPS) is interdisciplinary, independently peer-reviewed journal that publishes articles, book reviews and research results in the field of politics and political science. Journal is published yearly by the Faculty of Political Science of the University of Montenegro. This issue is now available at www.fpn.co.me Civis (MPSJ) je interdisciplinarni, nezavisno recenzirani asopis koji objavljuje lanke, prikaze knjiga, kao i rezultate istraivanja koji su najire vezani za oblast politike. Fakultet politikih nauka Univerziteta Crne Gore objavljuje asopis jednom godinje. Ovo izdanje je dostupno na www.fpn.co.me
SADRAJ
005 Rije urednice / Sonja Tomovi undi oo7 Occupational Attainment in Montenegro / Milo Bei o31 Novine u politici zatite ljudskih prava u Evropi: pristupanje Evropske
unije Evropskoj konvenciji o ljudskim pravima / Ivana Jeli
o45 Budetska sredstva za finansiranje razvoja EU / Dragan uri o65 Kosmopolitizam i lokalizam u zemljama bive SFRJ / Marina Vasi o87 Filozofija demokratije Dona Djuija (prikaz knjige Bojana Spaia:
Politika i pravna filozofija Dona Djuija) / Ilija Vujai
{ 5 } Rije urednice
Sonja Tomovi undi
Rije urednice
Prvi put se u Crnoj Gori pojavljuje asopis za politiku teoriju i drutvena istraivanja Civis. Posveen je temama iz politike u najirem smislu, istraivanjem njenih sloenih procesa sa stanovita nauke i empirijskih rezultata. Po svojoj prirodi ovjek je homo-politicos, politiko bie pa je ivot u zajednici i uee u javnom ivotu duboko povezano sa ljudskim nainom postojanja. Cilj asopisa Civis jeste da unaprijedi nae znanje o politikim sistemima i politikim ustanovama da bi smo razumjeli smisao politike, kao i da utie na stvaranje nove politike kulture. Koncept Civisa utemeljen je na analizi kljunih pojmova demokratske politike kulture, promoviui njene osnovne vrijednosti. To je nain da se politiki fenomeni tumae koristei se iskustvima razliitih oblasti: sociologije, teorije meunarodnih odnosa, filozofije, istorije, prava i ekonomije da bi se njihovi razliiti aspekti i vanost za drutveni ivot potpunije analizirali i shvatili. Na temelju interdisciplinarnih uvida mogue je razvijati vrijednosti graanskog drutva ime bi se uticalo na stvaranje demokratske javnosti i participativne kulture ponaanja. Zanimanje za politiku prisutno je od poetka ljudske civilizacije do danas. Od kad postoji misao o politici traen je dravni oblik u kome se moe stvoriti pravedno drutvo. Ali, nije jednostavno definisati sutinu politikog ivota niti objasniti principe demokratije kao i dominantne pojmove politike. U tom kontekstu posebno su iskustva totalitarnih ideologija XX vijeka, gaenjem osnovnih ljudskih prava i sloboda ostavila snaan peat na evropsku istoriju, ali i na balkanske narode utiiu neposredno na pojavu razliitih vidova nedemokratskih odnosa i institucija. Oekujemo da e asopis Civis imati vanu ulogu u naem drutvenom ivotu ali i u regionalnom. Svi tekstovi su paljivo odabrani uz potovanje stroge naune procedure. Na cilj je da promoviemo politiku u njenoj povezanosti sa demokratskim vrijednostima, doprinosimo obnovi prirodne veze izmeu politike i etike i osnaimo nau svijest o neophodnosti uspostavljanja demokratije i graanskih sloboda.
{ 7 } Milo Bei
Milo Bei
Autor je profesor na Fakultetu politikih nauka Univerziteta Crne Gore

(e-mail: besicmilos@yahoo.com)
Occupational Attainment in Montenegro
1 Profesionalno dostignue u Crnoj Gori
Abstract
This paper has a specific focus on the social stratification in Montenegro. It involves the perspective offered in the Market Transition Theory as a theoretical background for understanding the main shifts in social structure in post-communist societies. Its key methodological task is to illuminate the most important social mechanisms that enable mobility towards prestigious occupations. As a method, it applies Multinomial Regression Analysis. The main findings of the paper are as follows: with respect to occupational attainment, while factors of human capital are very important, the factors of political capital are of a considerable significance as well. Moreover, in interaction with the human capital factors, the political factors tend to be more important for acquiring high position in society. Finally, the paper offers a theoretical analysis of the actual socio-political constellation in order to explain the persistence of the political factors considering social mobility in Montenegro.
Keywords:
transition
social stratification, human capital, social mobility,
Introduction
Simple questions that need to be raised after 15 years of transition are the following: when does this process end? Are we still in the phase of radical social transformation? Is this process over so that we should no longer speak about transition, or should we speak about post-socialist capitalism instead? If this process is over, then we can start with a new task of neo-classic sociology, and that is: the sociology of comparative capitalism (Stark and Bruszt, 1998; Szelenyi, 1998). The case of Montenegro is a unique one, although we can say that each post-communist country has its own specificities. It is unique simply because after political institutional change,
{ 8 } Occupational Attainment in Montenegro
which meant the introduction of political pluralism, the party which came to power (Democratic Party of Socialists) is the party which that inherited SKJ (Alliance of Yugoslav Communists), the only party which existed during socialism. Therefore, in terms of continuity/discontinuity (Nee, 1989, 1992, 1996) we have to take into consideration the fact that there is no fundamental elite circulation in Montenegro. Bearing this in mind, if we view transition as a process of radical transformation at all levels of society, we can question either the concept of transition or the process as such in the case of Montenegro. Since the ruling party in this country kept all the positions and advantages of the SKJ, this brought about inevitable social changes, not beacuse of internal dynamics and needs of the society, but due to the pressure of the overall post-communist environment. The dynamics of reform, therefore, is adjusted to interests of political elite, who tries to use the power and privileges they had during socialism in order to transpose the power and privileges into their own hands on a new basis: market distribution (Hankiss, 1990; Stanszkis,1991). One way or another, with political marketization, an introduction of free market was inevitable. In this process, independently of the will of the political elite, the stable stratification order of the society begins to change. The small entrepreneurship based on private property starts to rise, and this process increases the whole social dynamics and mobility. On the other hand, the state sector was only partially privatized. By keeping the main resources of the economic power, the political elite still greatly regulates the entire economic process. The privatization of the big companies is still subject to political debate, and it happens occasionally, just in order to buy political peace, or to use this process as part of the overall liberalization discourse. Meanwhile, there is more than enough time to establish all the mechanisms, which enable transposition of the state property to the hands of transitional bourgeoisie, which consists of the new/old political elite and their entrepreneurial alliances. Conceptually, on the road of social transformation, we can qualify the case of Montenegro as managerial capitalism (Eyal, 1998). The main consequences of this particular form, which arise in Montenegro, are: economic crises, overall pauperization of the population, unemployment, and social polarization. Additionally, social transformation is shaped at the top, through activities of the political elite and through pressure of the international environment, and at the bottom, through small entrepreneurship which is the result of the market liberalization. All in all, if we accept the thesis that social transformation of the market has three stages of market penetration (Szelenyi and Kostello, 1996), we can assume that in the case of Montenegro we are just approaching the third phase, namely the privatization of the whole state sector. Therefore, if the social transformation, in its economic dimension, implies the basic change of the ownership in terms of the domination of private property,
2 The term big is certainly relative by its nature, but one has to take into consideration the fact that Montenegro is a small society according to any possible criterion.
{ 9 } Milo Bei
we can say that this process in Montenegro is not over yet. Eventually, social structure in terms of stratification is not a stable one, and it is a mirror of the convergent society. By illuminating the redistribution of power, privileges and material property through stratification perspective, we may be able to understand better the nature and dynamics of the social change in case of Montenegro.
1. Stratification in the post-communist society: Conceptual framework

There are two important aspects that we must take into consideration when speaking of stratification of the post-communist societies. First, it is a problem of the process as such. In this perspective, we are interested in how social groups are redistributed, or in other words, who is the winner and who is the loser in this process. Second, it is the final outcome of the process of re-stratification, or what the new stratification is like, regardless of the mechanisms and process as such. So we can simply separate the final outcome from the process. It seems that all the considerations and analyses of the stratification of the post-communist society are based on the first aspect, the process of redistribution of power in all its dimensions. So, the final structural shape of the post-communist society is not a problem, since it will be more or less the same as the stratification of any other capitalist society, adjusted to the specific cultural background, and to a different developmental level in a civilization sense. Although the idea that post-socialism has many destinations (Kitschelt, 1999) is indisputable, the very western capitalism as such can hardly be unified with the same concept, as well, not to mention non-western forms of the capitalism. Therefore, the differences in the final shape of the postcommunist socialism could be understood as a necessity of the impossibility to produce the same outcome with different presumptions. So, the first question stays and, as with many others, we have to illuminate the new stratification order in post-communist society in terms of the analysis of social mechanisms and processes which allow certain social groups to maintain, change, or lose their social positions. Regardless of whether we agree or disagree with Market Transition Theory (Nee, 1989, 1991, 1996), the conceptual framework that is offered in this approach is almost an inevitable starting point in the analysis of the post-communist society. The very idea of this theory is relatively simple. It implies that market liberalization changes the basic social mobility pattern. By involving free market, political elite who has all the power of control in the socialist society loses this privilege and therefore loses the leading position in society. On the other hand, regarding market liberalization, entrepreneurs arise as a new social group, and this group obtains power through accumulation of economic resources. Consequently, the very
idea of this theory is that the political society will be dissolved and that instead of the domination of the political elite the main actors in the social space will be new class the owners of the private property. Therefore, the problem of ownership becomes a central issue (Nee, 1989, 1991). More specifically, the control over resources is the natural basis of social positions. By shifting from planned to market economy the control over resources is redistributed form communist bureaucracy toward private entrepreneurs. But, who are the new entrepreneurs? Where do they come from? How do they obtain the power to appropriate the resources of the communist state? These are the central issues that have to be illuminated from stratification perspective. Of course, there are many theoretical (and empirical) answers to the questions put above. But first, we must not forget that in this perspective we are not moving from any society toward capitalist society, but rather from one specific form of the state market economy lead by the strong hand of the communist party. So, in the case when a certain social group has an overall political and economic power, it is not reasonable to predict that this group will simply leave over the process of social transformation without embedding itself in new stratification order. In order words, a more reasonable prediction is that they will use their power and privileges in order to obtain the positions in the society that will come after transformation (Hankiss, 1990). The initial advantage is based on the fact that the transformation of economic order depends on socialist institutional order, which means that stratification order, as the final outcome, will be a product of institutional-political transaction (Staniszkis, 1991). But to predict something about the future of the post-socialist society proved to be an ungrateful task (Szelenyi, 1979, 1988; Burawoy, 1992). Namely, to mark the current trends as one premise and to put a few theoretical ideas as another premise, almost inevitably leads to wrong conclusions. The problem is that in the moving society, the idea of causation must be supported with the idea of constellation. From the epistemological point of view, the best method, in my opinion, is the method of constellational causality. This method implies involvement of empirical findings based on the specific social environment inside the very idea of causation, by controlling and questioning theoretical presumptions which derive from unlimited ability of abstract thinking, and finally, not to go too far. So, what is the constellation of socialism as it was in former Yugoslavia, and specifically in Montenegro? The truth is that although socialism was not a classless society (ilas, 1957) in its early phases it had lots of success in terms of social development (Popovi, 1977.). Moreover, it was more than a successful society in terms of upward mobility by neutralizing the effect of social origin and family status (Simkus and Andorka, 1982; Wong, 1995). As far as we speak about Yugoslav socialism, one must be aware of the fact that this model is different from other east socialisms in
{ 11 } Milo Bei
many points of view. The overall economic results of this society (regardless of the causes) were much better, and all the economic indicators (GDB, GNP, employment, standard of living etc.) were competitive even in comparison with many developed west societies (Portugal, Spain, Greece, even Italy). Also, the role of working class was much stronger than in any other socialist society, although it was limited by the power of the ruling Communist Party. In terms of social mobility, as long as one respected the ideological pattern, he/she could reach a high position, regardless of the social background (Popovi, 1997). Moreover, in economic terms, Yugoslav socialism introduced mixed economy (Konrad and Szelenyi, 1979), much earlier then any other socialist society, and therefore in early 70s it can be qualified as market socialism (Przeworski, 1991). On the other hand, the common feature with other east societies was the overall domination of politics over economy (Horvat, 1982, Lazi, 1994). Thus, all the positive effects of the market economy were potentially jeopardized by redistributive mechanisms of the state (Lazi, 1994). The latent and permanent conflict between ideology and economy always ended in favor of ideology and its carriers class of the collective owners (ibid). Finally, socialism crashed, not only due to internal contradictions, but also due to the overall change of the international environment. One way or another, in the case of Montenegro (and Serbia) the communist party transformed into socialist party and kept the whole political and economic power, proclaiming itself as the leader of the process of social transformation. In these circumstances, the process of transformation was followed by the strong role of the state, which took nationalism instead of communist ideology as the basis of social legitimization (Bei, 2001). Thus, one form of totalization was substituted with another form of totalization, legitimizing the main role of the state and political elite. The final outcome was that the process of privatization was delayed. In terms of social transformation the total transformation of society as wholeness without basic change of ownership, is inevitably limited (Walder, 1996). During socialism, there were two main reasons which prevented the class of collective owners (Lazi, 1990) from transfering state wealth into their own hands. First, it was the strong pressure of the ideology, which was the basis of social legitimization, and second, there is no free market where one can materialize and increase her/his wealth. After transition had begun, these two obstacles disappeared. It looked like the communist elite would relatively easily redistribute the resources and stay onto high social positions on a new basis (Szelenyi, 1979). Additionally, the institutional anomy and particularly the weakness of judicial system proved to be inefficient without ideological pattern it had supported for decades. Therefore, the legal control of the wealth redistribution was not an obstacle either. But, it seems to be a wrong prediction, according to further scenarios and empirical analysis (Ibid, 1998). The point is that the
process of redistribution is not as smooth as it looks like. Even if you have all the mechanisms in your own hands, you have to solve the problem of public opinion as well as certain ethical issues (constellational causality). So what you really need to do is find some appropriate and efficient legal mechanism of redistribution, which can be culturally accepted and ethically justified. That means that the very idea of the appropriation by the political elite is not wrong as such. Its just a case that it must be done in a specific manner that can be culturally justified. The extent of success of the political elite on this trajectory can differ depending on specific circumstances and constellation, as well as on individual capabilities of the actors. The way it goes in Montenegro is the establishing of a reliable network among newcomers and political elite. Those newcomers differ in terms of their origin. Some of them are old party comrades, some are reliable friends from the past, and some are part of the traditional brotherhood network. One way or another, since transition starts, the common feature for all of them is that they are apparently new and successful entrepreneurs and that all of them have someone at a high-level political position. But there is the other side of the story. In order to justify the new ideology of the incoming society, i.e. equal chances for all, there must be some room left for those entrepreneurs who dont have any of the advantages described above. They just try to survive in market economy on the basis of free market logic, following the wellknown pattern (or stereotype) of success. Those attempts were more or less successful, as in any market economy, but what is common for this group is the very fact that their overall achievement is limited by the incapability to play the game without two main resources: political connections and high financial accumulation. Therefore, they remain in the socio-economic space as players on the local markets fighting for survival each day. It is hard to empirically capture and estimate the size of those two newcomers groups, which identify themselves as entrepreneurs, but one doesnt need to be a sociologist to claim that the size of the transitional bourgeoisie is significantly smaller comparing to petty bourgeoisie, or in other words, there are no more than a few really big entrepreneurs in Montenegro. So, the main theoretical point considering the problem of wealth distribution in the case of Montenegro is that political elite distributes the wealth not in their own hands but in the hands of others for their own benefit. This means that coalition among transitional bourgeoisie and political elite will last as long as there are significant resources to be redistributed. After that, we can expect the new stratification to be established as a stable structural element of the society. But the picture we offered above is based on simplification as a legitimate scientific weapon. Therefore it is just an ideal type. In reality everything seems to be more complex, as it has always been. There are a few main causes of the complexity. First, it is the very nature of political power, meaning that ideology plays its role in shaping the overall socio-
{ 13 } Milo Bei
economic relations. It takes occasionally some victims in order to prove its basic devotion to justice. Second, since the political market is open (Parish and Michelson, 1996), there is always some threat that the process of wealth redistribution will be jeopardized. Therefore, targeting the political enemies and their nullification is an inevitable and integral part of this process. Finally, transition is not something that goes on without international constellation. Therefore, since the financial accumulation of the newcomers is not sufficient in the process of privatization in the cases of huge enterprises, international corporations are involved. Today, the biggest enterprises are still owned by the state, which means that political elite holds the main control over the resources. But, in order to buy political peace, political elite has to sell this property to those who are financially capable, and these are foreign enterprises. All these elements make the overall picture of the society somewhat vague, which brings about many obstacles toward the empirical analysis of stratification.
3Until 2005 the only big company

that had been sold to foreign investors was The Beer Industry Trebjesa. Recently, we witnessed such acquisitions of the State Telecommunication Company, The Podgorica Aluminium Factory, as well as the state owned Electricity Company
2. Toward the research perspective of the stratification

Based on its premises, one of the basic theoretical presumptions of the Market Transition Theory is that in the stratification perspective, after market liberalization we can expect strengthening the factors based on human capital and weakening the factors based on political capital (Nee, 1989, 2000). There are two main reasons for this claim. First, it is the fact that comparing to socialism free market brings an advantage to direct producers who can sell goods in the market directly instead of being involved in the process of state redistribution. Second, the influence of free market is directed toward investment into human capital. Third, free market enables increasing social mobility which is out of the state control, which means that the role of the state in shaping the stratification is limited (Nee, 1989). The opposite idea, considering the Market Transition Theory, would be that market liberalization in the conditions while political elite control the overall economic resources, it will use the process of social transformation in order to keep highest positions in society by transforming state resources into their own hands (Rona-Tas, 1994; Bian and Logan, 1996; Konrad and Szelenyi 1988). Therefore, market transition is inevitably an object of the political logic and control (Shirk, 1993). So, the first question is to illuminate the concepts of human and political capital, respectively. The idea of significance of the human capital in market economy is not a new one (Becker, 1964). The very essence of this idea is that education is the most profitable investment in the market-oriented society. Since this is an investment, the education can be transformed through market into material wealth (Mincer, 1974; Willis, 1986). Beside education, the integral part of human capital is on-
job-training. In late 60s the idea of human capital was operationalized and used as status measurement (Blau and Duncan, 1967). As far as we speak of political capital, it is usually understood as acquiring certain elite position in the state bureaucracy by using the channels of the inter-party mobility (so call cadre positions). This way, as a member of the political oligarchy, the party cadres are able to dispose the overall state property as well as to redistribute the public wealth according to planned economy projects. (Nee, 1991; Szelenyi, 1979). So, the simple meaning of the political capital would be belonging to a certain party and its network. In empirical/research perspective the whole theoretical debate can be explained in terms of continuity/discontinuity (Nee, 1992, 1996). In other words the issue that has to be resolved is whether market liberalization increases or decreases the advantage of the political elite (cadre) who holds the monopoly of the overall economic resources. If the final outcome of market liberalization leads toward the new stratification structure in which the former members of the political elite hold the highest positions, we can confirm continuity. Otherwise, if market liberalization leads toward the model of stratification where new entrepreneurs substitute the former members of political elite, we can confirm discontinuity. Although it seems simple, to verify empirically the thesis described above is not so easy. This model, although empirically fruitful, can be questioned theoretically and empirically by the very nature of both the socialist and capitalist society. Namely, in the socialist society human capital was also very important. Although it was not the main criterion for gaining the highest social positions, it was a necessary precondition for the upwards mobility. To absorb intellectual elite was a very important goal for the political elite in state socialism (Szelenyi, 1979). The intellectuals were needed for the three main reasons. First, it is the fact that planned economy asks for technocrats who are able to handle all the problems which planned economy produces. Second, intellectuals, especially (humanistic intelligence) were needed for the efficient ideological control and political reproduction of the society. Finally, by substituting the intellectuals, ruling class neutralizes the possible dangerous enemy (ilas, 1957). So, the final conclusion is that in the state socialism education as a form of capital was also important for the social mobility. There is no question about the significance of the political capital in the state socialism. But to claim that political capital is not important in the capitalist society is problematic as well (Rona-Tass, 1994). In a capitalist society, there is a strong bond between politics and economy, i.e. the main actors in economy (corporations) often have strong relations with the state on the bases of mutual interest (Galbraith, 1982). Thus Rona-Tas (Ibid) emphasizes that there is no contradiction between political and human capital. Human capital is important in socialism, just as political capital is important in capitalism. The main difference appeared to be at the level of the relative importance of these two types of capital. In other words, to put it simply, it should be expected that human capital is
{ 15 } Milo Bei
more important in market economy, while the political capital is supposed to be more important in planned economy. There is a number of empirical analyses that challenge Market Transition Theory (Rona-Tas, 1994; Bian and Logan, 1996). Moreover, the recent research in China regarding market liberalization that has been introduced shows that regardless of the process of economic liberalization, the political elite (cadre) still holds all the power and privileges. Nee (1991, 1996) explained these findings not as the problem of the theory as such, but as the problem of imperfect transition. His main argument is that the earnings of many economic actors in society increase at a faster rate than that of political actors (Nee, 1996: 916). In other words, by introducing the market, the main point in the perspective of market liberalization is that as an outcome we can verify increasing upward mobility of the lower social strata, while downward mobility of the political elite (cadre) is not necessary. Perhaps the best theoretical perspective of stratification in post-communist societies involves the idea of convergent society, which arises in hybrid economy. Therefore, in the process of social transformation we can identify the old stratification structure, which still holds and the new one, which come from liberal market (Rona-Tas, 1994; Walder, 1995; Nee, 1996; Parish and Michelson, 1996). We thus have to develop an analytical perspective, which enables insight into different and co-existing stratification patterns. By using this kind of analytical approach we must refer to specific mechanisms that reproduce continuity as well as to identify those which produce discontinuity. Moreover, since the society in its empirical sense is wholeness, we must be able to identify the specific ways in which the two stratification structures interact with each other. It is not necessary to compare the two systems to prove that capitalism is better than socialism. However, considering the problem of inequality from comparative perspective there is one more important issue that must be discussed. Namely, often in overall theoretical discourse about the stratification of the post-communist societies, the silent presumption is that state socialism is the society based on inequality while capitalism is the society based on equality. This way, a social transformation of the state socialism is considered as the process of shifting a society from inequality toward equality. From the point of critical sociology it must be clear that this presumption is an ideological one, and that every society whose economy is based on free market, inevitably produces inequalities, by dividing the social groups into those which are successful on the market and those which are not. Thus, market liberalization can even increase social inequalities that exist in state socialism (Nee 1991; Rona Tass, 1994; Parish and Michelson, 1996; Walder 1996). Instead of one simple mechanism of social diversification (political participation) we have an additional one that is based on market affiliation. This not only changes the patterns of stratification, but also increases overall social differences.
Going back to the empirical level, without trying to get involved in huge theoretical debates, we will analyze the relative importance of human and political capital, respectively, in the case of Montenegro. The starting point would be the presumption that, with respect to market transition, human capital plays an important role in the process of social stratification. The opposite argument would simply be the presumption that political capital is important from the stratification perspective. Additionally we will try to illuminate the relative importance of some socio-demographic predictors of the social status. Considering all the theoretical arguments discussed above, we may assume that both, political and human capital are important, and that their specific weight depends on the analytical level which is the final destination in the abstract way of thinking. But, sooner or later, the two societies, which exist in convergent social space, must interact with each other. We will try to estimate the nature and the final outcome of this interaction.
3. Data, method and measurement

a) Data
The data used for the analysis were collected in the fall of 2003. The research in Montenegro made an integral part of the so- called SEESP project. In other words, the questionnaire was the same as for other Western Balkan Countries. The questionnaire itself was a result of internal analysis and agreement among researches that were involved in the research. There were in fact two instruments. Both have the same number of questions, but each has separate sets of questions. The first questionnaire is mostly focused on stratification issues and the other one on religious and ethnical issues. However, the main questions regarding the social status were in both instruments. Since there were two questionnaires, we had two independent, but representative samples (2 x 750). The samples, as such, are the combination of the stratified and random sampling procedure. The stratified procedures of the sampling were based on two main criteria: regional division and the residence size. After choosing the basic units4, random sampling procedure was applied. Each census circle consists of 7-8 households chosen on step-end-go basis. Besides the two representative samples, there was an additional sample of 350 respondents for ethnic minorities. The idea of this additional sample was to provide enough cases for the comparative examination of the ethnical issues. So, we eventually had 1850 respondents in our data files. In this particular analysis, by merging two samples (2 x 750) as well as by adding 16 cases from the additional sample (randomly chosen among the target group) in order to correct some deficient categories, we had 1516 respondents for the analysis. Post-stratification weights procedure was carried out on the basis of age, gender and ethnicity. Since our research perspective for this purpose was
4Mesna zajednica the smallest municipal unit in Montenegro.
{ 17 } Milo Bei
occupational attainment as an aspect of social stratification, the analysis covered only those respondents who reported that they receive any kind of income. Therefore, all in all, 1021 respondents were left for the analysis5.
b) Dependent variable
The immediate object of our research is occupational attainment, so our dependent variable was respondent occupation. Unwilling to get involved into class analysis debate, we do not aim at solving the problem of the class mapping at either the theoretical or empirical level. We merely used classical schemes of the social strata based on occupation. Additionally, we adjusted those schemas with our empirical material, since it was more than necessary to merge some categories in order to provide a sufficient number of cases for the analysis. The occupation as a variable was constructed regarding a few element variables: respondent occupational self-identification, the title of the occupation, the description of the job (duties) and respondent estimation of the training or qualifications, which are required for his/her job. Finally, we identified six occupational groups and these are: managers, professionals, entrepreneurs, technicians and clerks, skilled and service workers, and unskilled workers (Table 1). Among 1021 respondents that we involved into the analysis, we could identify occupation for 1003 respondents. Thus, our analysis is based on this number of cases.
Table 1. Frequency distribution of the dependent variable Occupational Status N %
5 While estimating the size of samples, one should keep in mind that total population in Montenegro older then 18 is 455,731
Managers Professionals Entrepreneurs Technicians & Clerks Skilled & Service workers Unskilled workers
Total
42 119 46 295 344 158 1003
4.2 11.8 4.6 29.4 34.3 15.7 100.0
Among managers all the levels are included, which means that in this category we have higher level, middle level and lower level managers. This was necessary since the total number of manager is relatively small. We use the term professionals in conventional sense to refer to a person with a university degree, who does a job that requires a university degree. As for entrepreneurs it was inevitable to merge all the respondents who are owners or co-owners of a private business, regardless of a relative
difference in their status (size of the enterprise, number of employees etc.). Technicians and clerks are practically white collar workers. We merged them since it was hard to distinguish among them according to their job description6. Skilled and service workers are practically qualified workers both in industrial sector and in services7. Finally, unskilled workers are those who have no qualification or have some very low level of job training. This category includes mainly blue collar workers, but also workers from other sectors who do low unskilled jobs. We want to emphasize that this occupational map is not any kind of class or strata analysis of the post-communist society, but only a methodologically produced classification of the occupation for the purpose of the occupational attainment analysis8.
6 The attempt to involve ISCO88 coding scheme appears to be dead end especially in light of this distinction. For example, according to ISCO coding schema, technicians are supposed to be at the third skill level. However, in former Yugoslavia, most of the technicians were on the second skill level (medical nurses for instance).
c) Comparison of the socioeconomic status of occupational categories

The main idea of the occupational attainment is the difference among occupations in terms of social status. So, since each occupation holds particular social status, the occupational categories are not equally desirable destinations. By trying to reach as high social status as possible, an individual following certain social trajectories enters into some of the occupational categories. Thus in order to see which categories are most prestigious, we have to compare them. In stratification theory different criteria have been used for the purpose of defining the socioeconomic status (Duncan, 1961; Goldthorpe, 1972; Treiman, 1977; Wright, 1988). But, since this is a somewhat different issue considering our research goals, we present just the differences among occupation categories in two aspects: education and income (Table 2).
Table 2. Median Income and Educational differences among occupations 9 Occupation Education Income in EUR
7 We were in dilemma whether to merge service and skilled workers. Namely, the main difference among them is that service workers work in service sector, while skilled workers are qualified blue collar workers in industry. On the other hand, they are very close according to the level of qualification, education and social status. We decided to merge them given that our analysis of the occupational attainment is primarily focused on higher occupations. Such decision, in any case, does not affect the overall analysis. 8 Of course that we tried to
make analysis based on different classification of the occupation, but the classification that we chose proved to be the most appropriate form the statistical and interpretational point of view.
Manager Professionals Entrepreneurs Technicians & Clerks Skilled & Service workers Unskilled workers
Total
(Average for the entire population)
16.00 16.00 12.00 12.00 11.00 8.00 12.00
200 249 250 299 250 299 150 199 100 - 149 Less than 100 150 199
9 According to the official data

provided by the Republic Office for Development, the average income for 2003 was 173.9 EUR. This information corresponds with the median income we found in this research.
{ 19 } Milo Bei
Since we used ordinal scale for the income in the questionnaire, we present the median income of each occupational category. In other words, this is the corresponding income category for each occupation. Also, we present the median education in order to reduce the standard error based on mean. According to these data, we can clearly see that managers, professionals and entrepreneurs are much more prestigious then other categories. Also, we can see that managers reported a lower income than professionals and entrepreneurs. This is partly because in our sample we had somehow less high-level managers comparing to middle-level and lower-level managers, and partly because the managers always try to obscure their material status. Also, it is obvious that the managerial elite is well educated, while entrepreneurs fall behind managers and professionals in this sense. As far as we speak about the income of the entrepreneurs, it must be clear that most of the them in the sample (as well as most of them in overall population) are small by any possible criterion. Comparing the other occupastional groups we can see hierarchical order among groups both, in terms of education and in terms of income as well. The lowest category of unskilled workers is significantly depressed when compared to all other occupational groups. This estimation of the social status of the occupations does not include supervisor variables10 since that approach, in this particular case, would not be very informative. All in all, if we take for granted the thesis that income and education are the main benefits (without considerations how they interact each other), we might say that first three categories must be in focus from the social stratification perspective, or to put it simply, they represent desirable destinations of individual endeavor.
10
These variables provide the information about the supervision of others at work. If we take into consideration the nature of Montenegrin society, this aspect must be included in measurement of the social status.
d) Method, measurement and Independent variables

Our dependent variable is categorical by its nature. Therefore we used multinomial logistic regression in order to illuminate occupational attainment. The reference category for the Multinomial Regression Analysis is unskilled workers. Therefore, the regression coefficients, estimates the effects of the independent variables on the log-odds of entering a certain occupational category, as opposed to becoming unskilled worker11. The methodological focus of the analysis was on the significance of factors of the human and political capital, respectively, in the perspective of occupational attainment. Therefore, we put forward two main predictors (independent variables). As an indicator for human capital we used respondent total number of education and as an indicator for political capital we used two variables separately. The first one is the membership in SKJ (The Alliance of the Communists of Yugoslavia), and the second is membership in any party in the present political space. The second variable includes the party members regardless of which party he/she specifically belongs. There are two reasons for this choice. The main reason is the
11
This should be kept in mind while analyzing data.
very fact that all Parliament Parties shared the power with the ruling DPS (Democratic Party of Socialists), either in the past or today. Moreover, the main opposition party in Montenegro (SNP Socialist Peoples Party) was an integral part of the DPS until 1997, legitimately sharing the full power with the current ruling political elite. The second reason is the fact that at the local level all the main parties hold power, and notwithstanding their ideological differences they are sharing the authority. Usually, the leaders of different parties at the local level are involved when a deal is supposed to be made for mutual benefit. Thus, to take for the analysis only the members of the ruling party (and its present coalition partners) would be inappropriate from the perspective of estimation of the importance of political capital. So, we used two types of political membership (SKJ and current party engagement) because we wanted comparatively to estimate the relative importance of SKJ membership as accumulated political capital in socialism with the importance of the political capital based on current political conditions. Additionally, the following socio-demographic predictors are included in the model: gender, age and residence. The choice of the independent variable is based on - 2 Log Likelihood Chi-Square significance for each predictor. This means that the socio-demographic predictors that are not included proved to be statistically insignificant. All the variables in the model are included as a continuous variable (Table 3). Therefore, the membership in SKJ is transformed into dummy variable (1 = SKJ member; 0 = SKJ non-member). Accordingly, party members variable is recoded into 1 for party member and 0 party-nonmember. Among the social-predictors variables, gender is recoded into 1 for male and 0 for female. Residence variable is recoded into 1 for urban; 0 for suburban and rural. Education and Age are used as continuous variable.
Table 3. Means and Standard Deviations of the Independent Variables Variable Mean S.D.
Male Age Urban Education SKJ Party member
.5378 46.06 .3520 11.89 .3012 .2301
.49881 14.956 .47782 2.910 .45900 .42107
Considering statistical analysis we developed two models in order to estimate the relative importance of the independent variables. The first one is base model which does not include interaction among variables. The other one is extended model and it includes interaction between
{ 21 } Milo Bei
education and the two variables that represents political capital. The main reason for this was to estimate how political capital interacts with human capital in the final estimation of the dependent variable. Additionally, the model is based on deviance scaling by using the deviance function of the likelihood-ratio chi-square statistic.
e) Hypotheses
Market Transitional Theory suggests that by introducing liberal market, the old patterns of social mobility based on political capital are substituted by the factors of human capital (Nee, 1991, 1996). According to this argument we can predict: Hypothesis 1: In the period of social transformation, human capital is a significant factor for the overall occupational attainment. On the other hand, the main functional characteristic of socialist societies was the domination of politics over and above the economy (Szelenyi, 1979; Horvat, 1982; Lazi, 1994). Therefore, the main economic actor is state supported by strong bureaucracy. Eventually, the social group that holds the overall power is political elite, or the highest ranked party members. The reasonable presumption is that, by using their political capital during the period of social transformation, members of the party provided initial advantage for themselves through accumulation of the wealth they controlled during socialism (Staniszkis, 1991; Hankiss, 1990; Szelenyi, 1988). Therefore the second hypothesis would be: Hypothesis 2: After 15 years of transition in Montenegro, SKJ membership plays a significant role for entrance into each occupational category At this level of analysis it must be noticed that those two hypotheses dont necessarily oppose each other. Namely, it is possible that both the human capital based on education and political capital based on membership in SKJ could be important factors for the occupational attainment. The main feature of Montenegro is the fact that the ruling party originates from former SKJ, as we mentioned previously. Regarding the fact that privatization, as an element of transition in terms of ownership transformation, has been delayed, we might assume that members of this political party also have an advantage. Therefore, we might assume that this factor is also significant for the occupational attainment. However, since all the biggest parties in Montenegro participate in power, just as they still hold the power at a local level, we will consider membership of any party as the possible factor of political capital as significant for the occupational attainment. Therefore we involve the new prediction:
Hypothesis 3: In post-communist Montenegro, membership in any party is a significant factor for the occupational attainment. Finally, we wanted to find out how political and human capital interact with each other. Therefore, we introduced in the analysis the interaction term between education and the variables which present the political capital. The main goal of this was to see if political factor jeopardizes the role that education has for the occupational attainment. So, our final two hypotheses would be: Hypothesis 4: SKJ membership has a negative impact on education for entering into any occupation but unskilled worker Hypothesis 5: Party membership has a negative impact on education for entering into any occupation but unskilled worker. Each of the five hypotheses could be put in their opposite form since, from the logical point of view, to confirm thesis or to disapprove antithesis leads to the same conclusion. One way or another, the results of the tests of hypotheses are presented in the text that follows.
f) Analysis and results

Considering the base model (Table 4) first we can see the relative importance of the socio-demographic predictors. As far as gender differences are concerned, it looks like males have an advantage over females only for the entrance into managerial occupations. To enter into professional occupations as well as into technicians and clerks, as opposed to unskilled workers, is more likely for females. Eventually, gender differences for the entering into entrepreneurs and skilled and service workers are statistically insignificant. Older population is more likely to enter in any occupational group than the younger population with exception of entering into entrepreneurs. This speaks about the fact that in the society of transition the youngest population, without inherited capital has less chance than the older population. But, speaking about entrepreneurs it looks like they are coming from different age compositions. However the coefficients, which estimate odds of ratio, are not very high. Finally, residence proved to be important for all the occupation except for the service and unskilled workers. So, with exception of service and skilled workers, living in town increase the odds of entering all but unskilled workers for the urban residents by at least 88%12. By analyzing predictors that are in our main methodological focus we can see that education as well as SKJ membership is significant for the occupational attainment. To obtain higher education and to be a member of the SKJ (in the past) was an advantage for entering into each
12
The smallest coefficient for technicians and clerks is 0.63. Therefore, the estimated odds is: Exp (0.63) = 1.88
{ 23 } Milo Bei
occupation as opposed to becoming an unskilled worker. Therefore, our first hypothesis is confirmed, but also the second one. It looks like socialism left an advantage to their members regarding their social status. But human capital is important as well. It should be noticed that education is more important for entering into managerial and professional groups comparing to others. Also, SKJ membership is significantly more important for entering into managerial group than into other groups. Apparently, as far as we speak about party membership, it seems that this factor is insignificant by any statistical criterion for entering into any occupational group. So, at this level of analysis the third hypothesis should be rejected. It is even easier to confirm this finding by estimating the ChiSquare Likelihood Ratio Tests, since we cannot reject the null hypothesis that contribution of this variable for the model is equal to zero (p> 0.10). Our extended model of the Polytomous Regression is presented in Table 5. It includes an interaction between SKJ membership and education as well as between party membership and education. The main idea of adding the interaction terms has been to see whether the SKJ and party membership undermines the relative importance of the education detected in the base model. Moreover, since the regression model as such is sensitive to involvement of new variables and interactions, this simulation will show significance of each variable.
Table 4. Multinomial Logistic Regression - Base Model of the Occupational Attainment in Montenegro
Manager
Professional
Entrepreneur
Technicians & Clerks
Service & skilled workers
-34.83*** Intercept 0.61* Male 0.08*** Age 1.49*** Urban 2.29*** Education 1.66*** SKJ 0.36 Party member
-35.27*** -0.51* 0.05*** 0.71** 2.60*** 0.78** -0.16
-17.07*** 0.23 0.00 0.99*** 1.37*** 1.06*** 0.03
-13.72*** -0.68*** 0.03*** 0.63*** 1.21*** 0.98*** -0.11
-6.35*** -0.03 0.02** 0.29 0.64*** 0.53** -0.21
*, p < 0.10; **, p < 0.05; ***, p < 0.01 (2-tailed tests); Reference category is unskilled worker
Table 5. Multinomial Logistic Regression - Extended Model of the Occupational Attainment in Montenegro
Technicians & Clerks
Manager
Professional
Entrepreneur
Service & skilled workers
Intercept Male Age Urban Education SKJ Party member Education*SKJ Education* Party member
-37.97*** 0.61* 0.08*** 1.49*** 2.58*** 4.93* 5.02* -0.34 -0.44**
-42.71*** -0.52* 0.05*** 0.67** 3.15*** 6.90** 9.85*** -0.52** -0.77***
-16.24*** 0.19 0.01 0.89*** 1.31*** -7.44*** 8.09*** 0.57*** -0.70***
-16.69*** -0.68*** 0.03*** 0.57*** 1.48*** 5.67*** 2.35 -0.46*** -0.25*
-8.32*** -0.03 0.02*** 0.23 0.82*** 3.55*** 2.42*** -0.33*** -0.26***
*, p < 0.10; **, p < 0.05; ***, p < 0.01 (2-tailed tests); Reference category is unskilled worker Both interaction terms that were involved into analysis significantly changed the whole model. While socio-demographic predictors mostly correspond to their significance in the base model, the relative significance of education as well as both variables that represent political capital are very different. First, all the coefficients for the interaction between party membership and education are statistically significant at the level of 1% and they are negative. This means that party membership significantly jeopardizes the importance of education for entering all the occupation categories, as opposed to becoming an unskilled worker. Thus, our fifth hypothesis has been confirmed. On the other hand, the interaction between SKJ membership and education somehow showed similar results, but it is not significant in the case of managers. This means that SKJ membership does not have negative influence on education when it comes to entrance into managerial groups. Moreover, we have positive influence of the SKJ membership on education in the case of entering into entrepreneurs. Therefore we can partly confirm our fourth hypothesis as far as we speak of a negative influence of SKJ membership on education for entering into professionals, technicians and clerks and service & skilled workers. Regarding the influences of interaction terms, the coefficients for the three main predicting variables that represent human vs. political capital are very different in comparison to the base model. First, party membership,
{ 25 } Milo Bei
not only became a statistically significant factor for all occupation groups, except for the technicians and clerks, but it became a more important predictor than SKJ membership for the three (prestigious) occupational categories (i.e. managers13, professionals and entrepreneurs). Therefore, we can go back to the third hypothesis and claim that at the level of the whole population party membership is not significant for the occupational attainment. But, in a certain constellation it can simply diminish the importance of the other predictors, becoming one of the main predictors for entering into highest occupations. This is not so hard to understand as it seems. Namely, the party membership is more or less normally distributed in the population. Therefore, at the level of overall estimation, it seems that party members have no better chances than others. But, in the cases where party members come close to highest categories, this factor plays an important role by increasing the likelihood for entering into these occupations. The only occupation category where party membership, as a variable, has no statistically significant influence is the category, which consists of technicians and clerks. Since party membership and SKJ membership are the variables with the same metric characteristics (both are dummy variables), we can compare their relative importance for the occupational attainment. According to the model we presented in Table 5, it seems that membership in any party that exists in the actual political space brings more advantage for entering into prestigious occupations than the membership of SKJ. In this context, there is one more thing worth mentioning and this is the impact of the SKJ membership on the chances of becoming an entrepreneur. Namely, in the base model we confirmed that SKJ membership is significant for becoming an entrepreneur. But, after introducing interaction terms, SKJ membership, not only became insignificant, but it has significantly negative impact for entering the same occupation group. It seems that whenever members of some present party enter into entrepreneurship, they completely nullify all the advantages that SKJ members initially had. In other words, in the political society, there is a hierarchy considering the type of political capital that exists in the overall society. The present political structure forms the social life in such a way as to diminish the inheritance of the political society that existed during socialism.
13
It should be noticed that, although the regression coefficient for the managers relating to the party membership is higher than the coefficients for the SKJ membership, it is significant at 10%, comparing to 1% significance for the education and SKJ membership.
Concluding discussion
There is always an epistemological gap between theory and reality. Reality is often too complex for the limited human capabilities of abstract thinking. This is especially the case when we analyze the process of social change where the reality is filled with contradictions regarding the differences among the elements that come from different social spaces and times. A transition society is, undoubtedly, a convergent society. It consists
of the past and the future at the same time. Therefore, structural confusion and substantial incompatibility are its inevitable characteristics. One of the possible theoretical solutions would be not to speak in terms of structure at all, but to speak in terms of conjuncture, and just stick to descriptive and partial level of analysis. The other solution would be to go beyond the onedimensional interpretation by developing additional analytical weapons that enables clear and distinct view into complex and convergent reality. This is the idea we are ready to support. With regard to the problem of stratification of the post-communist society, all the theoretical obstacles we mentioned above are more than indicative. Regardless of any possible causal or functional explanation, it was reasonable to expect that the inheritance of the socialist period will be somehow involved in the process of structural shaping of the new society. Therefore the new structure (if it is a structure at all) shapes new stratification, and it is hybrid in nature (Nee 1989, 1992, 1996). In the case of Montenegro, the idea that we are willing to support is that the best insight in stratification is to presume that in this society we can identify two stratification mechanisms, which produces two stratification structures (Rona-Tas, 1994; Walder, 1995; Nee, 1996; Parish and Michelson, 1996). The problem is that in reality in its empirical sense these two structures must relate with each other. Therefore, without involving necessary analytical insight, this inevitably leads toward either contradictive or wrong theoretical conclusions. Consequently, since in the transitional society we have two stratification mechanisms, let us presume that this society consists of two societies in theoretical sense. Therefore, those two societies have their own ontological foundations and their own internal logic. The first one is the political society based on the power of political elite, which controls the resources owned by the state. The other one is the society based on liberal market. Each of them produces different stratification. The political society enables high social status based on political criterion, and the market society provides their actors with a higher status based on market success. This way, it seems easy to identify the main social groups and to understand the basis of their status. But, the problem is the very fact that these two societies co-exist in the same empirical space, which imply that individuals independently of their will have to be involved in both of them. At this point the overall theoretical confusion arises. The possible combination of the elements, including different social strata, different types of interaction and different levels of involvement into these two societies, is the equation that can hardly be solved. This, however, does not mean that the analytical perspective, as such, is not heuristically fruitful. It simply means that we should stick to the specific constellation defined by time, in trying to account for all the mechanisms of interaction between the two societies. Back to our data and analysis we can stress a few important conclusions. Education is certainly an important factor for the social
{ 27 } Milo Bei
status from the occupation point of view. But it is important in both the political and market society (Konrad and Szelenyi, 1998; Walder 1995). The only difference is that as a resource in these two societies it is used in a different manner and for different purposes. Therefore the significance of the education for the occupational attainment is quite normal. The SKJ membership proved to be a significant factor as well for the entrance into all the occupation categories. At the same time, being a party member (of a present political party) does not imply inevitably an advantage in terms of stratification. But, as far as the highest positions in the society are concerned, this factor is very important. In this regard, it is more important than membership of SKJ. Party membership has a negative impact on education for each occupation category. However, it does not diminish the significance of education, and this factor is persistent regardless of all the negative impacts. Moreover, if we compare the regression coefficients for the education (between the Tables 4 and 5) we can see that the coefficients are even higher for the first four categories regardless of the negative impact of the political variables. Persistence of education does not necessarily mean that human capital is more important than political capital in the process of postcommunist transformation. It could simply mean that education was and still is a significant factor for occupational attainment, or that this is an important factor in any modern (and postmodern) society. Thus, to identify education as a significant factor from the perspective of occupational attainment might be a truism. So, in my point of view, findings about significance of the political variables are more important. Montenegro is still a political society. Anyone doing some business in Montenegro knows very well that it is much more useful to know someone who holds a certain position than to develop an entrepreneur idea. The involvement of the party members into liberal market is hard to detect for two main reasons. First, there are many party members who are just ordinary people lead by ideology, and second, for party members it is much easier to share the final outcome with the entrepreneurs without being involved in market transactions. Put simply, they do not want to be entrepreneurs; they just want to be rich. The involvement as such brings not only economic, but also high political risk. Since the high party members know the name of the game they are getting involved in liberal market only in certain constellation when there is no chance to lose. This is why party membership as such is not a significant factor for the occupational attainment generally (Table 4) but it is more than significant when we introduced interaction terms (Table 5). Going back to the beginning, when can we say that transition is over? Is there a moment when we can simply confirm that the process of transformation ended and that now we can start to deal with sociology of the comparative capitalism (Stark and Bruszt, 1998; Szelenyi, 1998)? It
looks like the issue of ownership is crucial (Nee, 1989, 1991). Namely, as long as the main economic resources are the property of the state, power and privileges of the political elite remains. Once the private property becomes dominant, the whole game changes. So, what is the case of Montenegro? According to official statistics14 private property accounts for 24% of GDP. Additionally, the mixed sector15 accounts for 58%, and the share of the state property is 18%. The private sector has 28.000 employees which makes 25% of all the employees but just 11.8% of the overall active population16. On the other hand, more than 30.000 people work only in public or state organizations. But the most important issue from this perspective is the fact that the main economic resources (including the biggest enterprises) are still the property of the state. Eventually, the role of the state and hence the significance of political groups incorporated in its bureaucratic mechanisms, is still important. However, the privatization continues, and we can assume that sooner or later the private property will dominate. So, it can be said that the problem of social transformation in the perspective of Market Transition Theory is not an imperfect transition (Nee, 1996), but rather a temporal extension of the transformation. In other words, to introduce the liberal market economy as such is necessary but not sufficient condition for radical shifts of the whole social structure. To come close to an end of the post-communist transformation, an issue of ownership must be resolved. Additionally, the whole emerging society needs some time in order to build a new structure and a new network of social relations. Thus temporal extension must be accounted for as an inevitable dimension of the overall process of the social transformation of the post-communist society.
14
Official Reports: Vlada RCG (2003) Strategija razvoja i redukcija siromatva Crne Gore. Podgorica: Republiki sekretarijat za razvoj; Vlada RCG (2000) Regionalni razvoj Crne Gore. Podgorica: Republiki sekretarijat za razvoj; Bjeleti V. (2000) Drutveni proizvod i njegovo ostvarivanje u Crnoj Gori. Podgorica: Republiki sekretarijat za razvoj.
15
The property consists of both private and state capital.
The entire active population is 237.280 and, among them, 112.000 are employed. Official statistics, when estimating the unemployment, thus accounts just for those who seek for job.
16
{ 29 } Milo Bei
Bibliography
Becker, G. S. (1964) Human Capital: A Theoretical and Empirical Analysis, with Special Reference to Education. NY: Columbia University Press. Bei, M. (2001) Nacija i nacionalizam u svjetlu drutvene transformacije realsocijalizma, u: B. ukanovic i drugi (ur.) Nacija i drava. Podgorica: CID Bei, M. (2006) Aspekti tranzicije, u: B. ukanovic i M. Bei (ur.) Svijetovi vrijednosti. Podgorica: CID Bakker, I. (1988) Womens Employment in Comparative Perspective, in: J. Jenson, E. Hagen and C. Reddy (eds.), Feminization of Labour Force: Paradoxes and Promisses. NY: Oxford University Press. Bian, Y. and Logan, J. R. (1996) Market Transition and Income Inequality in Urban China, American Sociology Review, Vol. 61, No. 1, pp. 759 -778. Blau, P.M. and Duncan, O.D. (1967) The American Occupational Structure. New York: Willey. Burawoy, M. and Lukacs, J. (1992) The Radiant Past. Chicago: University of Chicago Press. Eyal, G., Szelenyi, I. and Townsley, E. (1998) Making Capitaism without Capitalists. London: Verso. Godthorpe, J.H. and Hope K. (1972) Occupational Grading and Occupational Prestige, in: K. Hope (ed.) The Analysis of Social Mobility. Oxford: Clarendon. Hankiss, E. (1990) East European Alternatives. Oxford: Clarendon Press. Kolosi, T. (1988) Stratification and Social Structure in Hungary, Annual Review of Sociology, Vol. 14, No. 1, pp. 405-419. Horvat, B. (1982) Politika ekonomija socijalizma. Zagreb: Globus. Kitschelt, H. et al. (1999) Post-Communist Party System. Cambridge: Cambridge University Press. Konrad, G. and Szelenyi, I. (1979) Intelectuals on the Road to Class Power. New York: Har court, Brace and Yovanovich. Kostello, E. and Szelenyi, I. (1996) Market Transition Debate Toward a Synthesis?, American Sociology Review, Vol 101, No. 4, pp. 1082 1096. Lane, D. (1971) The End of Inequality? Stratification Under State Socialism. Harmondsworth: Penguin Lane, D. (1982) The end of Inequality? Class, Status and Power Under State Socialism. London: Allen & Unwin Lazi, M. (1994) Sistem i Slom. Beograd: Filip Vinji Mincer, J. (1974) Schooling, Experience and Earnings. New York: Columbia University Press. Nee, V. (1989) A Theory of Market Transition: From Redistribution to Markets in State Socialism. American Sociology Review, Vol 54, No. 1, pp. 663-681. Nee, V. (1991) Social Inequalities in Reforming State Socialism: Between Redistribution and Markets in China, American Sociology Review, Vol. 56, No. 1, pp. 267-282. Nee, V. (1992) Organizational Dynamics of Market Transitions: Hybrid Forms, Property Rights, and Mixed Economy in China, Administrative Science Quarterly, Vol. 37, No. 1, pp. 1-27. Nee, V. (1996) The Emergency of Market Society: Changing Mechanism of Stratification in China, American Journal of Sociology, Vol. 101, No. 1, pp. 908-949. Nee, V. (2000) The Role of the State in Making a Market Economy, Journal of Institutional and Theoretical Economics, Vol. 156, No. 1, pp. 64-88. Parish, W. and Michelson, E. (1996) Politics and Markets: Dual Transformations, American Journal of Sociology, Vol. 101, No. 1, pp. 1042-1059. Popovi, M. (1977) Drutveni slojevi i drutvena svest. Beograd: Institut drutvenih nauka. Reis, A. J. et al. (1961) Occupations and Social Status. New York: Free Press. Rona-Tas, A. (1994) The First Shall Be Last? Entrepreneurship and Communist Cadres in the Transition from Socialism, American Journal of Sociology, Vol. 100, No. 1, pp. 40-49. Simkus, A. and Andorka, R. (1982) Education Attainment in Hungary, American Sociology Review, Vol. 47, No. 1, pp. 740-750. Staniszkis, J. (1991) Political Capitalism in Poland, East European Politics and Societies, Vol. 5, No. 1, pp. 127-141. Stark, D. (1985) The Micropolitics of the Firm and the Macropolitics of Reform New Forms of Workplace Bargaining in Hungarian Enterprises, in: Evans, D. et al. (eds.) States vs. Markets in the World-System. Beverly Hills: Sage. Stark, D. (1992) Path Dependence and Privatization Strategies in East Central Europe, East European Politics and Societies, Vol. 6, No. 1, pp. 17-51. Stark, D., and Bruszt, L. (1998) Postsocialist Pathways: Transforming Politics and Property in East Central Europe. Cambridge: Cambridge University Press. Szelenyi, I. (1988) Socialist Entrepreneurs. Madison: University of Wisconsin Press. Szelenyi, I. and Kostello, E. (1996) The Market Transition Debate: Toward a Synthesis?, American Journal of Sociology, Vol. 101, No. 1, pp. 1082-1096. Shirk, S. (1993) The Political Logic of Economic Reform in China. Berkeley and Los Angeles, CA: University of California Press. Treiman, D.J. (1977) Occupational Prestige in Comparative Perspective. New York: Academic Press. Walder, A. (1995) Career Mobility and Communist Political Order, American Sociology Review, Vol. 60, No. 1, pp. 309-328. Walder, A. (1996) Markets and Inequality in Transitional Economies: Toward Testable Theories, American Journal of Sociology, Vol. 101, No.1, pp. 1060-1073. Willis, R. J. (1986) Wage Determinants: A Survey and Reinterpretation of Human Capital Earnings Functions, in: O. Ashenfelter and R. Layard (eds.) Handbook of Labour Economics. Amsterdam: Elsevier Science Publishers BV. Wong, R. (1995) Socialist Stratification and Mobility: Cross-National and Gender Differences in Czechoslovakia, Hungary and Poland, Social Science Research, Vol. 24, No. 1, pp. 302-328. Wright, E. O. (1988) A General Framework for the Analysis of the Class Structure, in: E.O. Wright et al. (eds.) The debate on Classes. London: Verso.
{ 31 } Ivana Jeli
Ivana Jeli
Autorka je profesorica na Pravnom fakultetu Univerziteta Crne Gore

(e-mail: ijelic@yahoo.com)
Novine u politici zatite ljudskih prava u Evropi: pristupanje Evropske unije Evropskoj konvenciji o ljudskim pravima
Abstract
In order to improve human rights protection in Europe, several legal and political steps have been taken during the last two years. They followed Lisbon Treatys entry into force, which paved trail for linking the human rights protection within the Council of Europe and the EU. The most important legal novelty is Protocol no. 14 entering into force, which implies change of the procedure before the European Court for Human Rights. The novelty in the politics of human rights protection was marked by the EU accession to the Convention, which is a step towards the concentration of human rights protection at the Court in Strasbourg. This process requires an analysis of several legal issues, such as introduction of so-called co-respondent mechanism. Although it represent a genuine progress in international human rights protection, the fate of the Accession Agreement of EU still remains uncertain having in mind the present distribution of political powers and non-EU states fear from imposing supremacy of the EU over other High Contracting Parties.
1 Novelty in the Politics of Human Rights Protection: Accession of the European Union to the European Convention on Human Rights
Keywords:
Protocol 14
human rights, EU accession, European Convention,
Uvod
Zatita ljudskih prava u okviru Savjeta Evrope vai za najcjelovitiji, najefektivniji i najefikasniji sistem zatite ljudskih prava na meunarodnom planu, i pored mana koje mu se mogu pripisati i koje su, uglavnom, vezane za efikasnost procesuiranja tubi. Odlike sistema mu obezbjeuje legislativni okvir, tj. pravni instrumenti, a u prvom redu Evropska konvencija o ljudskim
{ 32 } Novine u politici zatite ljudskih prava u Evropi: pristupanje Evropske unije Evropskoj konvenciji o ljudskim pravima
pravima (u daljem tekstu: Konvencija) i etrnaest protokola uz nju, zatim institucionalni okvir, odnosno organi koji primjenjuju odnosnu legislaciju, u prvom redu Evropski sud za ljudska prava (u daljem tekstu: Sud), te, konano, kontrola i nadzor nad primjenom prava, olienog prije svega u Komitetu ministara Savjeta Evrope. U literaturi i praksi esto ga nazivaju Evropskim sistemom zatite ljudskih prava (u daljem tekstu: Evropski sistem). Ipak, imajui u vidu injenicu da se Sud uputa u odluivanje samo u vezi sa pravima zatienim u Konvenciji i Protokolima uz nju, ostaje cijeli katalog ekonomskih, socijalnih i kulturnih prava koja ne uivaju zatitu niti pomenutih instrumenata, niti Suda. Takoe, onakav kakav je sada, Evropski sistem ne obezbjeuje ni pravnu zatitu osnovnih ljudskih prava koja su ugroena postupcima institucija ili drava lanica Evropske unije. Da bi se poboljala zatita ljudskih prava u Evropi, nekoliko bitnih pravnih i politikih koraka preduzeto je u posljednje dvije godine. Oni su uslijedili nakon stupanja na snagu Ugovora iz Lisabona, kojim je poploan put povezivanju evropskog sistema zatite ljudskih prava u okviru Savjeta Evrope i zatite ljudskih prava u okviru Evropske unije. Od pravnih novina bez sumnje najznaajnija je procesno-pravna reforma Suda, u skladu sa Protokolom br. 14, koji dopunjava Konvenciju u dijelu sistema kontrole i koja implicira izmjene postupka. S druge strane, novina u politici zatite ljudskih prava u Evropi obiljeena je pristupanjem Evropske unije Konvenciji, to predstavlja korak ka koncentraciji zatite ljudskih prava pred sudom u Strazburu. Osim toga, Unija se tako ukljuuje u Evropski sistem kao etrdeset i osma Visoka strana ugovornica Konvencije, ali i prva meunarodna organizacija u ovom svojstvu. EU ovaj kapacitet crpi iz svoje kvazidravne prirode, kao i injenice da su svih dvadeset i sedam drava lanica Unije ujedno i lanice Savjeta Evrope. Pristupanje Unije Konvenciji, kao sui generis pravni i politiki proces, zahtijeva analizu nekoliko pravnih aspekata, koji se kreu od uvoenja mehanizma kotuene ili sutuene strane (correspondent mechanism), izbora sudije iz EU, pa do adaptiranja sistema u donoenju odluka od strane Komitete ministara, s obzirom na to da e Unija dobiti pravo glasa u ovom tijelu. Takoe, nakon dugog perioda, dopunjava se i mijenja tekst Konvencije, a Evropa se ujedinjuje, ne samo u pogledu funkcionalnog, ekonomskog i politikog aspekta ve i u smislu zatite ljudskih prava. I pored opredijeljenosti svih drava lanica i Savjeta Evrope i Evropske unije za njegovu primjenu, sudbina Sporazuma o pristupanju Unije Konvenciji jo uvijek je neizvjesna. Ta neizvjesnost se odnosi na datum njegovog stupanja na snagu, te na to da li e se tekst sporazuma dalje prilagoavati Konvenciji ili e proces postati obrnut, to bi podrazumijevalo sutinske promjene u sisitemu zatite ljudskih prava u okviru Savjeta Evrope pod uticajem Evropske unije. Situaciju bi uinili izvjesnijom odgovori na pitanja da li je mogue u sadanjoj politikoj raspodjeli moi da se obezbijedi ratifikovanje od strane svih drava Visokih strana ugovornica
{ 33 } Ivana Jeli
Konvencije, to je preduslov za stupanje na snagu ovog meunarodnog ugovora, kao i da li nova pravna rjeenja ili, barem, ona koja Evropska unija predlae, predstavljaju politiki kopromis kojim se naruavaju ustanovljeni principi po Konvenciji. Ovaj rad nema ambiciju da odgovori na sva pitanja i dileme, ali e se pozabaviti analizom stanja zatite ljudskih prava u okviru obje evropske organizacije, obrazloiti pravni osnov, te predoiti prednosti i nedostatke pristupanja Unije Konvenciji, i time pokuati da odgovori na kljuno pitanje da li novine mogu garantovati napredak u zatiti ljudskih prava u cijeloj i jedinstvenoj Evropi.
1. Zajednike vrijednosti Savjeta Evrope i Evropske unije

Tri stuba djelovanja Savjeta Evrope jesu ljudska prava, demokratija i vladavina prava. To su i pravni i politiki principi na kojima poiva Evropska unija. Oni predstavljaju, takoe, osnov za reformu zakonodavne, izvrne i sudske vlasti, kao i dravne uprave drava koje su u pretpristupnoj ili pristupnoj fazi prema Evropskoj uniji. Ujedno, oni su, kao prepoznati principi savremene evropske zajednice, preduslovi integracije u Uniju. Obezbjeivanje zatite ljudskih prava, u prvom redu graanskih i politikih, garantovanih Konvencijom i Protokolima, primarni je kvalitet sistema zatite ljudskih prava u Savjetu Evrope. Osnovni principi djelovanja ove organizacije u zatiti ljudskih prava jesu jednakost i raznolikost svih ljudi. Pri tome, posebna panja se posveuje ugroenim grupama, kao to su osobe sa invaliditetom, Romi, nacionalne, etnike i jezike manjine, kao i ene i djeca. Evropskom socijalnom poveljom tite se, ali ne i garantuju, i ekonomska i socijalna prava. Ona su propisana i zavise od uslova i ivotnog standarda, tako da njihovo ispunjenje, u krajnjem, zavisi od pojedinanih drava dune da obezbijede za to potrebne uslove. Parlamentarna demokratija je princip koji Savjet Evrope promovie i u skladu sa kojim funkcioniu njegovi organi, u prvom redu Parlamentarna skuptina. Uz to, lokalna demokratija se razvija i promovie u okviru Kongresa lokalnih i regionalnih vlasti, a ne manje vaan zadatak koji Savjet Evrope ima jeste promocija demokratskog vladanja i stabilnosti, kao i izgradnja demokratske kulture. Da bi se obezbijedilo postizanje pravde, neophodno je jaati vladavinu prava, kao i razvijati zajednike standarde i vrijednosti, emu veoma pomae Evropska komisija za demokratiju kroz pravo, tj. Venecijanska komisija. Savjet Evrope je aktivan u obezbjeivanju pravnih standarda u postizanju transnacionalnog suzbijanja kriminaliteta, transnacionalne pravde, pravne saradnje, i zatite podataka. Uz to, ova organizacija se suoava i bori sa prijetnjama vladavini prava, kao to su korupcija, pranje novca, terorizam i sajber kriminal.
Ove zajednike vrijednosti, makar indirektno, doprinijele su sagledavanju potrebe da se uvrsti i upotpuni sistem zatite ljudskih prava u Evropi, kroz pristupanje Unije Konvenciji. Uz to, bez obzira na konflikte, nekonzistentnosti i komplementarnosti u praksi suda u Strazburu i suda u Luksemburgu, s pravom se moe konstatovati da je ovaj posljednji dao doprinosa u razvoju zatite ljudskih prava u Evropi (Spielmann, 1999: 775).
2. Vladavina prava u EU i njeno pristupanje Konvenciji

Potovanje principa vladavine prava neodvojivo je od potovanja ljudskih prava, odnosno predstavlja preduslov njihove pune realizacije. U kontekstu pristupanja Unije Konvenciji, ono je vano kao osnov za dalje integrisanje zatite ljudskih prava i pojaanu zatitu svakog pojedinca u situaciji kada njihova prava prekri organ ili lanica Unije. Vladavini prava, kao primarno politikom principu, ali i optedrutvenoj vrijednosti, u Evropskoj uniji podreene su sve ostale vrijednosti, kao i ukupnost njene politike aktivnosti. Vladavina prava predstavlja vrijednost koja zahtijeva beskompromisno podvrgavanje ustavu i zakonu, te meunarodnom pravu, prevashodno meunarodnim ugovorima, obiajima i optim pravnim naelima priznatim od prosveenih naroda, kako to kae pomalo anahrona meunarodnopravna terminologija. U duhu zahtjeva Evropske unije, ona podrazumijeva pronalaenje naina da se ustavna tradicija drava prilagodi ovom konceptu. S razlogom se moe pretpostaviti da zahtjev Unije za vladavinu prava ukljuuje, takoe, zahtjev za potovanje meunarodnog obiajnog prava i u okviru komunitarnog prava, to potvruje praksa Suda pravde Evropske unije (Etinski, 2009: 684). Uz to, sprovoenje vladavine prava u djelo zahtijeva angaovanje pravnih mehanizama kako bi se kroz sankcionisanje obezbijedilo njeno potovanje. Evropska unija ne daje definiciju vladavine prava (Wennerstrm, 2007: 15), niti u ugovorima, niti kroz sudsku praksu Suda pravde Evropske unije, koji podrava i potvruje vladavinu evropskog prava, obezbjeujui njegovu uniformnu primjenu u svim lanicama. Takoe, ni u okviru sistema Ujedinjenih nacija ne postoji opteprihvaena obavezujua definicija ovog principa. Ipak, generalni sekretar Ujedinjenih nacija Ban Ki Moon dao je Smjernice o pristupu UN vladavini prava, imajui u vidu da su UN u posljednjoj deceniji bile naroito angaovane u pruanju podrke za jaanje vladavine prava. Prema njemu, vladavina prava je princip vladavine u kojoj su svi pojedinci, institucije i entiteti, javni ili privatni, ukljuujui i samu dravu, odgovorni prema zakonima koji su javno proglaeni, podjednako primijenjeni i po kojima se nezavisno sudi, i koji su u skladu sa normama i standardima meunarodnog prava ljudskih prava. Ovaj princip zahtijeva mjere koje obezbjeuju privrenost principu suprematije prava, jednakosti pred zakonom, odgovornosti za krenje prava, pravinost u primjeni prava,
{ 35 } Ivana Jeli
podjelu vlasti, uee u donoenju odluka, pravnu sigurnost, izbjegavanje arbitrarnosti, kao i procesnu i materijalno-pravnu transparentnost (2008: 1). S obzirom na to da se standardi i norme UN primjenjuju u okviru EU i Savjeta Evrope, ova definicija vladavine prava moe se smatrati validnom i za evropksi pravni prostor. Jer, u skladu sa principima koordinacije i harmonizacije meunarodnopravnog poretka, potovanje principa vladavine prava u Evropskoj uniji podrazumijeva privrenost ciljevima i naelima Ujedinjenih nacija, kao i direktnu primjenu meunarodnog ugovora, gdje je to mogue (Etinski, 2009: 680684). Primjena vladavine prava, kao kljunog principa pravnog poretka EU, ali i kao politikog principa vladavine, nosi brojne izazove. Oni se mogu sagledati kroz tri razliite grupe politike Unije, kako u okviru njenog prava i institucija, tako i u okviru politike proirenja i spoljne politike (Wennerstrm, 2007: 102). U vezi sa politikom proirenja EU naroito su potencirani upravo prethodno pomenuti elementi principa vladavine prava iz Smjernica Ban Ki Moona. U Zakljucima Evropskog savjeta usvojenim 29.04.1997. godine uspostavljeni su zahtjevi vladavine prava za drave zapadnog Balkana, kao dio zvanine politike Unije prema ovom regionu, a sve u cilju uspostavljanja i sprovoenja ovog principa u punom kapacitetu. Ovaj dokument, u sutini, ima znaenje koje su Kopenhaki zakljuci iz 1993. godine imali za drave centralne i istone Evrope. Zakljucima Evropskog savjeta potencirani su neki dodatni zahtjevi koje je Unija postavila pred zapadnobalkanske drave, kao to su: podjela vlasti, suprematija prava, naroito subordinacija vlade i dravnih organa ustavu i zakonu, revizija upravnih odluka, slobodan pristup sudu i fer suenje, jednakost pred zakonom i jednaka zatita od strane zakona, sloboda od neovjenog i poniavajueg tretmana i arbitrarnog hapenja. U odnosu na te kriterijume Unija procjenjuje da li i u kojoj mjeri su se stekli uslovi za prijem u lanstvo. Sprovoenje principa vladavine prava u svim segmentima ivota podrazumijeva razliite mjere. Tako na primjer, s obzirom na to da korupcija i organizovani kriminal ugroavaju vladavinu prava, kao i da predstavljaju ozbiljnu prijetnju osnovnim principima i vrijednostima Savjeta Evrope, Komitet ministara je usvojio Rezoluciju o dvadeset vodeih principa u borbi protiv korupcije. Tu se apostrofira i ogranienje imuniteta od istrage, krivinog gonjenja i osude za krivina djela korupcije u mjeri neophodnoj za demokratsko drutvo (1997: 1-2). Takoe, prema praksi Suda pravde Evropske unije, a u duhu realizacije vladavine prava u upravnom postupku, naelo pravinog upravnog postupka (due process) uspostavlja sistem potene ravnotee oruja (fair balance of weapons) izmeu uprave i graana. To je meunarodni standard postavljen u presudi ICI protiv Komisije (Sluaj T 36/91, 1995, ECR II 1847, biljeka 93, CFI). Da bi se osnaila vladavina prava, poseban znaaj daje se procesu tranzicione pravde i mehanizmima za njeno sprovoenje. Takoe, ovo je
naroito vaan segment u procesu pomirenja na podrujima na kojima su se vodili oruani sukobi i izvrili zloini. Dopunski kriterijumi za sprovoenje principa vladavine prava za drave zapadnog Balkana odnose se i na obezbjeivanje participacije pripadnika manjina, kao i manjina kao kolektiviteta, u donoenju drutvenih odluka, kako onih vanih za cijelu zajednicu, tako i onih koje se tiu upravo te manjinske zajednice. U potovanju prava manjina ogleda se demokratinost savremenog drutva, a naroito multikulturalnog, kakve su sve drave ovog regiona. U tom smislu postavljaju se i ovi dopunski zahtjevi kao preduslovi za pristupanje Uniji. U pojedinim aspektima, ideja vladavine prava moe se pojaviti kao problem u Evropskoj uniji, naroito kada imamo na umu njen uticaj na razliite nivoe i odnose, od odnosa pojedinca i drave, preko meudravnih odnosa, gdje se naroito aktuelizuje pitanje potovanja meunarodnog prava, ukljuujui ljudska prava (Wennerstrm, 2007: 1522). S druge strane, vladavina prava je i osnovna ustavna vrijednost na kojoj poiva djelovanje zakonodavne, izvrne i sudske vlasti u savremenim dravama, lanicama Evropske unije, kao i onima koje tee da to postanu. Ona obuhvata brojna naela savremenih demokratija, kao to su naelo zakonitosti, naelo proporcionalnosti, naelo postupka zasnovanog na pravu, naelo supsidijarnosti. Imajui u vidu novine u Evropskom sistemu zatite ljudskih prava, naroito u periodu nakon stupanja na snagu Ugovora iz Lisabona, moe se, s pravom, konstatovati da se Evropa integrie u pogledu zatite ljudskih prava. Ova konstatacija opstaje, i pored brojnih izazova i razlika meu dravama koje se nerijetko pojavljuju kao prepreke u postizanju konsenzusa, to se vidi u pregovarakom procesu pristpanja Evropskoj konvenciji u kojem pojedine drave izdvajaju miljenja po pojedinim esencijalnim pitanjima. Pribliavanje Evropske unije i Savjeta Evrope, naroito kroz proces pristupanja Unije Evropskoj konvenciji o ljudskim pravima i jaanje uloge Evropskog suda za ljudska prava, ide u prilog prethodnoj konstataciji.
3. Ljudska prava u Uniji prije pristupanja Konvenciji

Osnivaki ugovori Evropskih zajedica nijesu sadrali odredbe o ljudskim pravima. tavie, u njima nema ni reference koja bi se na njih odnosila. Tek 1992. godine, odredbom u lanu 6, stav 2 Ugovora iz Mastrihta, uvodi se obaveza Evropske unije da potuje osnovna ljudska prava, u skladu sa garancijama koje daje Evropska konvencija o ljudskim pravima. S druge strane, Povelja EU o osnovnim pravima nije imala imperativnopravnu snagu, ve je, nakon nekoliko modifikacija, bila sveano proglaena u Nici 7. decembra 2000. godine, a rjeavanje njenog ustavnog statusa odloeno je za narednu konferenciju (Piris, 2010: 158).
{ 37 } Ivana Jeli
Zatita ljudskih prava bila je predmet Savjeta Evrope i postojala je opta saglasnost da se strazburki organi bave ovim pitanjima na nivou Evrope. Standardi koje su postavljali Evropska komisija za ljudska prava i Evropski sud za ljudska prava, a nakon 1998. godine samo Sud, obavezivali su drave lanice Unije, s obzirom na to da su sve one i Visoke strane ugovornice Evropske konvencije o ljudskim pravima. Meutim, vremenom se pokazivala sve vea potreba za jaim ukljuivanjem Unije u problematiku zatite ljudskih prava, a vrlo esto i njenu zatitu od same Unije. Ugovorom iz Lisabona, kao najnovijim osnivakim ugovorom Unije, koji je usvojen 13.12.2007. godine, a stupio na snagu 01.12.2009. godine, izmijenjen je i dopunjen pravni osnov njenog djelovanja. Pravni osnov postala su dva ugovora: Ugovor o Evropskoj uniji i Ugovor o funkcionisanju Evropske unije. Pored toga, Ugovor iz Lisabona uvodi zaokret u bavljenju Unije ljudskim pravima. On je, dopunjavajui postojee pomenute ugovore, a ne zamjenjujui ih, te prevashodno imajui za cilj rjeavanje pitanja daljeg institucionalnog funkcionisanja Unije, rijeio i neka otvorena pitanja u vezi sa zatitom ljudskih prava. No, takoe je otvorio i nova, kao to je pristupanje EU Evropskoj konvenciji o ljudskim pravima. Nakon stupanja na snagu Lisabonskog ugovora, Povelja EU o fundamentalnim pravima, iz 2007. godine, postala je obavezujui pravni akt. Ugovorom iz Lisabona je garantovano da Unija priznaje prava, slobode i principe Povelje o osnovnim pravima EU kao odredbe istog znaaja koji imaju Ugovori o Zajednici, ime je izmijenjen Ugovor o Evropskoj uniji, u lanu 6. U Povelji je istaknuto da osnovna prava, koja ona priznaje i koja predstavljaju rezultat ustavnih tradicija koje su zajednike svim dravama lanicama EU, treba da budu tumaena u skladu sa tim tradicijama, nacionalnim pravima i praksom, kako je to specificirano u lanu 52, stav 4 Povelje o osnovnim pravima, iz 2007. godine. Takoe, istaknuto je da e sudovi Unije i drava lanica obratiti dunu panju objanjenjima koja su sainjena na nain da daju potrebna uputstva za tumaenje Povelje. Ova objanjenja su objavljena u istom broju Slubenog lista EU, u kojem je i Povelja objavljena (Official Journal C 303 of 14 December 2007 , Ref. 2007/C 303/02). I pored elaboriranog znaaja koji je Povelja dobila Lisabonskim ugovorom, i dalje ostaje otvoreno i u praksi problematino pitanje njene pune primjene. Postoji nada da e integrisanje sistema zatite ljudskih prava u Evropi, kroz pristupanje Unije Evropskoj konvenciji, omoguiti da se i to pitanje rijei. Nadalje, ostaju otvorena pitanja u vezi sa efikasnom meunarodnopravnom zatitom nacionalnih manjina u Evropskoj uniji, pa i u cijeloj Evropi. Nivo te zatite sputen je na dravni, s obzirom na to da su mehanizmi zatite Suda u Strazburu ogranieni time to odredbe o zatiti pripadnika nacionalnih manjina nijesu garantovane Evropskom
konvencijom o ljudskim pravima. Zatita prava nacionalnih manjina u okviru Evropskog suda moe se jedino bazirati na lanu 14 Evropske konvencije o ljudskim pravima, gdje se nacionalno porijeklo i veza sa nekom nacionalnom manjinom navode kao osnovi za diskriminaciju. Meutim, i ovaj lan se primjenjuje samo u vezi sa nekim od prava garantovanih Konvencijom i protokolima uz nju, to dodatno uslonjava pitanje obezbjeivanja zatite pripadnicima manjina na evropskom planu. Ova zatita se svodi na implementaciju Okvirne konvencije o nacionalnim manjinama i Povelje o regionalnim i manjinskim jezicima, iji su mehanizmi nadzora nad primjenom izmjeteni iz nadlenosti Suda, po prirodi stvari.
4. Pravni osnov pristupanja Unije Konvenciji

Iako je ideja o pristupanju Evropskih zajednica Konvenciji zaeta krajem sedamdesetih godina prolog vijeka, i iako se i tada diskutovalo o toj temi u okviru obje organizacije, pristupanje nije bilo pravna obaveza, sve do kraja 2009. godine, odnosno sredine 2010. godine. Pravni osnov za pristupanje Unije Konvenciji lei u dva pravna instrumenta pravnim aktima imperativnog karaktera. Jedan je akt Unije Ugovor iz Lisabona, koji je stupio na snagu 1. decembra 2009. godine, a drugi akt Savjeta Evrope Protokol br. 14 uz Evropsku konvenciju, koji je stupio na snagu 1. juna 2010. godine. Meutim, niz aktivnosti i jedna sudska odluka prethodili su pravnom osnaenju ideje o pristupanju. Savjet Evrope i Evropska unija su, svjesni potrebe pribliavanja u cilju obezbjeivanja pune zatite ljudskih prava u Evropi, kao i ostalih zajednikih vrijednosti, prije svega vladavine prava i demokratije, potpisale Memorandum o razumijevanju, 2005. godine. Njime su izrazile priznanje doprinosu koji su dali Evropska konvencija o ljudskim pravima, Evropski sud za ljudska prava, i vanosti Povelje EU o osnovnim pravima. Takoe, njime su definisale kljune oblasti u kojima je neophodna njihova saradnja i jedinstvo, meu kojima su i one kojima se bavi ovaj rad. Doprinos jurisprudencije ideji o potrebi pribliavanja i integrisanja postupaka sudova u Luksemburgu i Strazburu, kad god je to mogue, dala je presuda Evropskog suda za ljudska prava u sluaju Bosphorus (Bosphorusn Hava Yollari Turizm ve Ticaret Anonim Sireti v. Ireland, 45036/98, od 30. 6. 2005. godine). Ona je donijeta u vrijeme kad Povelja EU o osnovnim pravima nije bila obavezujui pravni akt i kad EU nije bila u procesu pristupanja Evropskoj konvenciji o ljudskim pravima. Evropski sud za ljudska prava u ovoj presudi izrekao je stav da nee preispitivati postupke drava lanica kada one samo primjenjuju pravo Unije, poto se u tom periodu nivo zatite ljudskih prava u EU mogao smatrati jednakim nivou koji garantuje Evropska konvencija o ljudskim pravima. Dakle, Sud je zakljuio da postoji pretpostavka jednakosti u zatiti ljudskih prava (presumption on general equivalence of human
{ 39 } Ivana Jeli
rights protection), kao i da se ta pretpostavka moe osporiti i preispitivati ako bi se u konkretnom sluaju pokazalo da je nivo zatite ljudskih prava oigledno manjkav (manifest deficiency). Ovim je Evropski sud za ljudska prava pokazao svoju ambiciju da ubudue preispituje konkretne okolnosti sluaja kako bi efektivno nadgledao nedostatke u zatiti ljudskih prava na nivou EU, bez vrenja revizije akata Unije (Kuhnert, 2006: 185). Takoe, ova presuda je pokazala da Evropski sud za ljudska prava, iako nema nadlenost da preispituje presude Suda pravde Evropske unije, ima pravo da ustanovi meunarodnu odgovornost za protivpravne akte drave lanice Unije. Proliferacija meunarodnih sudskih i kvazisudskih tijela, pored pozitivnih efekata u smislu specijalizacije, nosi sa sobom i problem decentralizovanog i isfragmentiranog meunarodnog pravosua. U prilog posljednjem ide i pomenuti spor, povodom kojeg se postupak vodio pred oba suda. Sasvim su opravdana miljenja da sluaj Bosphorus svjedoi o decentralizovanosti meunarodnog pravosua i problemu sudske kontrole rada meunarodnih organizacija u primjeni standarda zatite ljudskih prava (aji, 2009: 651). Nakon stupanja na snagu Ugovora iz Lisabona, uslijedila je akcija u vezi sa pristupanjem Unije Konvenciji. Izmijenjenim lanom 6 Ugovora o Evropskoj uniji propisano je da e Unija pristupiti Evropskoj konvenciji za zatitu ljudskih prava i osnovnih sloboda. Savjet Evrope je usvojio Protokol br. 14 uz Evropsku konvenciju, kojim je, izmeu ostalog, dopunjena Konvencija u smislu odredbe u lanu 59, stav 2 Konvencije, koja propisuje da Evropska unija moe pristupiti Konvenciji. Odredba Ugovora o Evropskoj uniji nedvosmisleno upuuje da e Unija pristupiti Konvenciji, dok odredba Protokola br. 14 relativizuje ovaj in u smislu mogunosti, ali ne obaveze, odnosno imperativa.
5. Proces pristupanja Unije Konvenciji

Pristupanje Unije Konvenciji predstavlja glavni korak ka razvoju ljudskih prava, odnosno sredstvo za integraciju zatite ljudskih prava u Evropi. Na osnovu pomenutih odredaba pravnih akata obje organizacije, 17.03.2010. godine Evropska komisija predloila je Direktivu o pregovaranju pristupanja EU Konvenciji. Iste godine, 26.05., Komitet ministara Savjeta Evrope dao je ad hoc mandat Nadzornom komitetu za ljudska prava (CDDH) da, zajedno sa Unijom, razmotri pravni instrument o pristupanju. Nedugo zatim, 04.06.2010. godine, ministri pravde EU dali su mandat Komisiji da u njihovo ime vodi pregovore. S obzirom na to da su sve drave lanice EU istovremeno i Visoke strane ugovornice Konvencije, a imajui u vidu da Konvencija titi osnovna graanska i politika prava, nelogino je da postoje dva odvojena sistema sudske zatite, koja su bazirana na istim osnovama i vrijednostima, a da pri tome, ipak, postoji jaz u kojem nijesu svi zatieni. Naime, Unija je razvila potpuno odvojen sistem zatite ljudskih prava, a Evropska konvencija i njen
sudski mehanizam formalno-pravno se ne primjenjuju na akte Unije, kojima ona kri ljudska prava pojedinaca. Dakle, i pored dva sistema zatite, ljudska prava ostaju nezatiena, u izvjesnoj mjeri. U tom pravcu je i glavni argument za pristupanje, jer e se njime ojaati zatita ljudskih prava u Evropi, na taj nain to e se pravni poredak Unije podvri nezavisnoj kontroli van nje same. Njeni dravljani e na taj nain uivati isti nivo zatite u odnosu na akte, injenja i neinjenja Unije, kojima su ugroena njihova prava, kao to uivaju zatitu u odnosu na takve akte, injenja i neinjenja od strane svojih drava. Prednosti pristupanja su velike, a uloga strazburkog suda istie se, jer se njemu na ovaj nain posredno podvrgavaju svi sudski procesi u EU. Proces pregovaranja o pristupanju izmeu Evropske unije i Savjeta Evrope neformalno, na ekspertskom nivou, zapoeo je jula 2010. godine. Naime, Nadzorni komitet za ljudska prava formirao je ad hoc ekspertsku radnu grupu od etrnaest eksperata iz drava Savjeta Evrope, sa zadatkom da, zajedno sa ekspertima Evropske komisije, saini nacrt Sporazuma o pristupanju 2010. godine. Taj proces je u zavrnoj fazi, a s obzirom na to da sami Sporazum nije dobio formalno-pravni status nacrta, analiza pojedinih odredaba bie predmet analize drugog rada. Nakon to pomenuti komitet usvoji ekspertski nacrt Sporazuma o pristupanju, on e ga dostaviti Komitetu ministara na politiko razmatranje. Komitet e usvojiti ovaj sporazum, poto prethodno dobije miljenja Parlamentarne skuptine Savjeta Evrope i oba suda iz Strazbura i Luksemburga. Konano, Unija e pristupiti Konvenciji u onom trenutku kada on stupi na snagu. Da bi do toga dolo, potrebno je da sve Visoke strane ugovornice Konvencije, kao i sama Unija, ratifikuju Sporazum i deponuju ratifikacione instrumente u Savjetu Evrope.
Zakljuak: Izazovi pristupanja Unije Konvenciji

Put od sluaja Bosphorus do pristupanja Unije Konvenciji ukazuje na proces, koji je uao u zavrnu fazu to se tie priprema za samo pristupanje. Dakle, grupa eksperata Savjeta Evrope i predstavnici Evropske komisije sainili su Nacrt Sporazuma o pristupanju. Predstoji (politiko) pregovaranje oko nekoliko diskutabilnih pitanja. Pravno posmatrano, detaljna pojanjenja i suptilno normiranje zahtijeva pitanje vrlo senzitivne uloge Unije kao kotuene strane (corespondent) u procesu pred sudom u Strazburu, i prilagoavanje procedure u smislu individualnih predstavki kada su aktima, injenjem ili neinjenjem Unije prekrena ljudska prava garantovana Konvencijom. Pristupanje Unije konvenciji trebalo bi da rijei i problem sukoba izmeu primjene Konvencije
{ 41 } Ivana Jeli
i Unije, koji su umnogome i doveli do operacionalizacije ideje o pristupanju. O takvim sukobima, koji su bili i izazov i povod za novine u smislu ovog rada, pisali su mnogi pravni pisci (Hartley, 2004: 332352). Problematino je i pitanje prethodnog ukljuivanja Suda pravde EU u situacijama u kojima ovaj sud jo nije odluivao o kompatibilnosti prava iz Evropske konvencije i odredbe prava EU. Ovdje je tanka linija izmeu krenja principa meunarodnog prava da se ne moe istovremeno voditi postupak o istom pravnom pitanju pred dva pravosudna organa, bilo sudska, bilo kvazisudska (tzv. litispendencija), s jedne strane, i legalne mogunosti da sud u Strazburu zastane sa procedurom dok se ne rijei prethodno pitanje od strane suda u Luksemburgu, s druge strane. Nadalje, Evropska unija se ukljuuje u proces odluivanja Komiteta ministara, to po nekim Visokim stranama ugovornicama konvencije djeluje kao i suvie mijeanja od strane Unije, osim ukoliko to uee ne bude svedeno samo na pitanja kontrole nad izvrenjem presuda Evropskog suda za ljudska prava.Takoe, pitanje je kolike su realne mogunosti da novine u proceduri Suda, uvoenje prethodnog uea Suda u Luksemburgu usred procesa pred Sudom u Strazburu, na primjer, proizvedu komplikovanje procedure bez postizanja cilja da se individualna ljudska prava zatite u potpunosti u Evropi. Izazov je i samo stupanje na snagu Sporazuma o pristupanju. Jer, da bi stupio na snagu, ovaj sporazum moraju prihvatati sve drave lanice, u skladu sa svojim ustavnim procedurama, to moe dovesti u pitanje ovaj akt, imajui u vidu prilino tvrde stavove nekih drava po pitanju fleksibilnosti i prilagoavanja procedure pred Evropskim sudom za ljudska prava novim okolnostima, u kojima treba obezbijediti ravnopravan poloaj nove Visoke strane ugovornice meunarodne organizacije sa dravama, od kojih njih 27 ine dio Unije. Takoe, postoji realna opasnost da Unija nadjaa ostale Visoke strane ugovornice. injenica da su svih 27 drava EU ujedno i lanice Savjeta Evrope, kao i da e Unija biti 28. Visoka strana ugovornica, moe dovesti u pitanje nezavisnost njenih lanica, te u neravnopravan poloaj dovesti nelanice. Ipak, bez obzira na razlike meu samim dravama ugovornicama Evropske konvencije sve su saglasne da proces pridruivanja EU treba podrati i da on nema alternativu. Cilj, koji je postavljen i koji proistie iz duha Lisabonskog ugovora, da se stvori usaglaen razvoj sudske prakse i integrie zatita ljudskih prava u Evropi jeste prioritet. To je ne samo izraz politike ljudskih prava u Evropi ve i izraz potrebe da se individualna ljudska prava zatite, kroz omoguavanje podnoenja tubi od strane fizikih i pravnih lica protiv Evropske unije Evropskom sudu za ljudska prava. Pristupanje je prepoznato kao beskompromisna vrijednost u cijeloj Evropi. Dakle, iako izazovi u procesu pristupanja Unije Konvenciji postoje, oni e, kako to trenutno izgleda, dobiti oblik rjeenja, a ne problema.
Bibliografija
a) Literatura: Alston, P. et al. (1999) The EU and Human Rights. Oxford: Oxford University Press. Arnull, A. (1999) The European Union and its Court of Justice, Oxford: Oxford University Press. aji, S. (2009) Odnos Evropskog suda pravde i Evropskog suda za ljudska prava Bosphorus (C-84/85), u Babi, B. (ur.) Vodi kroz pravo Evropske unije, str. 645652. Beograd: Slubeni glasnik. Etinski, R. (2009) EU Law on the Elimination of Discrimination. Maribor/Belgarde: Pogestei. Etinski, R. (2009) Odnos komunitarnog i meunarodnog prava, u Babi, B. (ur.) Vodi kroz pravo Evropske unije, str. 680684. Beograd: Slubeni glasnik. Hartley, T. C. (2004) European Union Law in a Global Context, Text, Cases and Materials, Cambridge. NY: Cambridge University Press. Ignjatovi, D. (2010) Zatita ljudskih prava u EU posle Lisabona zaokruivanje evropskog sistema zatite ljudskih prava, u Mievi, T. (ur.) Ugovor iz Lisabona, Sigurna luka ili poetak novog putovanja?, str. 7193. Beograd: Slubeni glasnik. Janis, M. et al. (2000) European Human Rights Law, Text and Materials. Oxford: Oxford University Press. Jovanovi, M., Vujadinovi D. i Etinski R. (2009) Democracy and Human Rights in the European Union. Maribor/Belgarde: Pogestei. Kneevi-Predi, V. i Radivojevi. Z. (2009) Kako nastaje i deluje pravo Evropske unije. Beograd: Slubeni glasnik. Kneevi-Predi, V. (2010) Institucionalni sistem Evropske unije pre i posle Lisabona, u Mievi, T. (ur.) Ugovor iz Lisabona, Sigurna luka ili poetak novog putovanja?, str. 3356. Beograd: Slubeni glasnik. Kuhnert, K. (2006) Bosphorus Double Standards in European Human Rights Protection?. Utrecht Law Review, Vol 2, Issue 2, pp. 177189. Mileta, V. (2003) Leksikon Europske unije. Zagreb: Politika kultura. Mievi, T. (2010) Ugovor iz Lisabona Reformski sporazum ili sporazum o reformi, u Mievi, T. (ur.) Ugovor iz Lisabona, Sigurna luka ili poetak novog putovanja?, str. 1532. Beograd, Slubeni glasnik. Piris, J. C. (2010) The Lisbon Treaty, A Legal and Political Analysis. Cambridge: Cambridge University Press. Spielman, D. (1999) Human Rights Case Law in the Strasbourg and Luxemburg Courts:nConflicts, Inconsistencies and Complementarities, in: Alston, Ph. et al. (eds.) The EU and Human Rights. Oxford, Oxford University Press. Wennerstrm, E. O. (2007) The Rule of Law and the European Union. Uppsala: Iustus Frlag. b) Dokumenta: UN Secretary-General (UNSG), Guidance Note of the Secretary-General: United Nations Approach to Rule of Law Assistance, April 2008. European Council Conclusions, EU Bulletin 4-1997, April 2007. Savjet Evrope, Komitet ministara, REZ (97) 24, novembar 1997. Official Journal C 303, Ref. 2007/C 303/02, December 2007. c) Sluajevi: Sud pravde EU, T-36/91 ICI v. Komisija [1995] ECR II-1847, biljeka 93, CFI. Evropski sud za ljudska prava, Bosphorusn Hava Yollari Turizm ve Ticaret Anonim Sireti v. Ireland, 45036/98, od 30. 6. 2005. godine.
{ 45 } Dragan uri
Dragan uri
Autor je predava na Fakultetu politikih nauka u Podgorici

(e-mail: dragan.djuric@undp.org)
Budetska sredstva za finansiranje razvoja EU
1 The Budget Funds for Financing the EU Development
Abstract
The European Commission has recently presented to the European Parliament the proposal for a new Financial Perspective for the period 20142020. Even the first phase of consultations on the new Financial Perspective opens the debate on the way in which political goals are achieved, i.e. on the purpose and results of financing of the strategic EU policies. The key task of the new seven-year EU budget is to provide help in achieving the objectives of the Strategy Europe 2020, to provide funds for peace and stability in the EU neighboring regions, as well as to strengthen its role at the global level. The text explains financing of the EU budget, the adjustment of objectives and the development of priorities of the EU during the last two decades, as well as the models in which the EU budget is used to support economic, social and territorial cohesion. The new budget framework confirms that the objective of the cohesion policy, initially oriented towards achieving a balanced economic development within the EU, has been gradually becoming focused on strengthening the global competitiveness of EU economy. Experience and lessons learned during implementation of the Lisbon Strategy have had an impact on the way of funding of key initiatives defined in the Strategy Europe 2020. The new Financial Perspective has influence on further financing of priorities of the EU Neighborhood Policy, as well as on the future of the Instrument for Pre-Accession Assistance.
Keywords: European Union, EU budget, Europe 2020, Financial

Perspective, Cohesion policy, Instrument for Pre-Accession Assistance
{ 46 } Budetska sredstva za finansiranje razvoja EU
Uvod
Prijedlog nove finansijske perspektive EU za period 20142020. godine, koji je Evropska komisija 29.06.2011. predstavila Evropskom parlamentu, nosi naziv Vie Evrope za isti novac. Postojea finansijska perspektiva (20072013) vrijedna je 876 milijardi eura, a nova treba da iznosi 1.025 milijardi eura, to znai da Komisija planira javnu potronju na nivou EU u iznosu od 1,05% bruto nacionalnog proizvoda Unije 2. ta je, dakle, finansijska perspektiva? Tokom posljednjih dvadesetak godina, planiranje prihoda i rashoda Unije zasniva se na uspostavljenom mehanizmu viegodinjih finansijskih perspektiva (Financial Perspective) ili, kako se jo nazivaju, finansijskih projekcija ili finansijskih okvira (Multi-anual Financial Framework MFF). Parlament, Komisija i Savjet EU prije usvajanja finansijske perspektive donose tzv. Meuinstitucionalni sporazum. Radi se o politikom dogovoru o najvanijim elementima trokova Unije u narednom sedmogodinjem periodu. Finansijska perspektiva sadri plan prihoda i rashoda za svaku godinu perioda na koji se odnosi i predstavlja finansijski odraz dugoronih politikih ciljeva EU. Ona nije zamjena godinjih budeta EU, poto se koriguje za svaku godinu u odnosu na stvarne iznose prihoda i rashoda godinjih budeta. Prva finansijska perspektiva usvojena je tek nakon tridesetak godina funkcionisanja Evropskih zajednica, 1988. godine. Njen zvanian naziv bio je Stvaranje uspjenog jedinstvenog trita, mada je poznatija kao Prvi Delorov paket3, i odnosila se na period 19891993. godine. Drugi Delorov paket, tj. druga finansijska perspektiva EU, odnosila se na period od 1993. do 1999. godine i imala je zvanini naziv: Od jedinstvenog evropskog akta do Mastrihta i dalje. Idui u susret izazovima istorijskog proirenja, EU je sljedeu finansijsku perspektivu, pod nazivom Agenda 2000, donijela za period 20002006. godine, dok se aktuelna zove Graenje nae zajednike budunosti i odnosi se na period od 2007. do 2013. godine. Svaki od ovih srednjeronih budetskih okvira bio je sutinski vezan za produbljivanje toka integracija, reformu naina finansiranja ekonomske i socijalne kohezije u EU i stvaranje uslova za proirenje, tj. za prihvatanje novih drava lanica. Ukratko reeno, poto su za ostvarivanje politikih ciljeva neophodna finansijska sredstva, ona se u Uniji, na srednjoronom nivou, obezbjeuju finansijskim perspektivama. Na godinjem nivou, sredstva za ostvarivanje javnih politika EU obezbjeuju se u njenom budetu.
2 Kada se tome dodaju i fondovi van ovog finansijskog okvira, planirani javni trokovi na nivou Unije penju se na 1,11% bruto nacionalnog proizvoda.
3 Nazvanom po aku Deloru (Jacques Delors), izuzetno uticajnom predsjedniku Evropske komisije u periodu od 1985. do 1994. godine.
1. Budet EU
Procedura usvajanja finansijske perpektive zasnovana je na lanu 312, dok se o buetu EU govori u lanovima 310325 Ugovora o funkcionisanju EU, a treba imati u vidu i lan 41 Ugovora o Evropskoj uniji. Budet EU kontinuirano raste. On je 1970. godine iznosio 3,6 milijardi eura, to je bio godinji troak od 19 eura po stanovniku tadanje Zajednice.
{ 47 } Dragan uri
Prvi budet EU 25, tj. Unije nakon istorijskog proirenja, iznosio je 105 milijardi eura, to je znailo izdatak od 232 eura po stanovniku godinje, odnosno 60 centi dnevno (European Commission, 2008). Danas svakog graanina EU njeno funkcionisanje kota 64 centa dnevno. Do rasta budeta EU tokom posljednjih desetak godina nije dolo zbog poveavanja procenta izdvajanja, ve zbog rasta osnovice za izdvajanje, tj. rasta bruto drutvenog proizvoda (BDP) u dravama lanicama Unije. Procenat izdvajanja za budet EU upravo je finansijskim perspektivama ogranien na maksimalnih 1,24% bruto drutvenog proizvoda drava lanica4. U stvarnosti, ovaj ograniavajui procenat ne dostie se. Godinji budeti EU posljednjih godina uobiajeno kotaju oko 1% BDP stvorenog u Uniji5. Budet EU se puni iz tzv. tradicionalnih vlastitih prihoda Unije (radi se o prihodima od carina na uvoz poljoprivrednih proizvoda i dabina na eer i glukozu), koji ine oko 12% prihoda, dijela prihoda od poreza na dodatnu vrijednost (takoe oko 12%) i direktnih doprinosa drava lanica po osnovu njihovog bruto nacionalnog proizvoda (koji ine najvei dio oko 77% prihoda budeta EU). Ako se pogleda na ta se troi budet EU, vidjee se da su drave lanice decenijama najvie novca Unije dobijale natrag za plaanje poljoprivrednika kroz instrumente Zajednike poljoprivredne politike (Common Agricultural Policy CAP). Tokom 2009. godine na to je odlazilo, u prosjeku, 41% budeta EU6, dok je 33% odlazilo na instrumente regionalne i kohezione politike. Dugoroni cilj EU jeste da se na kraju naredne finansijske perspektive trokovi za Zajedniku poljoprivrednu politiku svedu na oko treinu budeta. Otprilike na istom nivou treba da budu i trokovi za kohezionu politiku Unije. Evropska javna potronja, naravno, nije tako veliki troak kao potronja u dravama lanicama. One, u prosjeku, na svoje nacionalne budete troe od 30 do 55% bruto drutvenog proizvoda. Istovremeno, iako to ini tek pedeseti dio njihovih budeta, oko izdvajanja za budet EU redovno se vode polemike izmeu onih drava lanica koje, po tom osnovu, vie sredstava uplauju nego to dobijaju natrag (neto davaoci) i onih zemalja koje vie evropskog novca dobijaju nego to u budet Unije ulau (neto primaoci). Ipak, preovladava tumaenje da ako neka drava lanica vie ulae u budet EU nego to povratno iz njega dobija (preko raznih inicijativa i programa Unije ili preko njenih strukturnih fondova), to ne znai da je ona gubitnik procesa integracije. Naprotiv, njen dobitak je u tome to ostvaruje dugoroan slobodan pristup svojih roba na trita drugih drava lanica, to je, uostalom, i jedna od najvanijih koristi integracionih procesa u ekonomiji. U narednoj tabeli daje se pregled procentualnog uea drava lanica u budetu EU.
4 Istina, u periodu Drugog

Delorovog paketa (od 1993. do 1999. godine) ovo ogranienje je iznosilo 1,27% BDP.
5 Primjera radi, budet EU za

2010. godinu iznosio je neto manje od 123 milijarde eura.
6 Prosjek za sve drave lanice jeste 49%, ali nije svugdje isti. Tako, recimo, najvie sredstava za Zajedniku poljoprivrednu politiku koristi Francuska ak 72% budeta EU koji se potroi na njenoj teritoriji, dok su Slovenija ili Portugal, primjera radi, na nivou od oko 30%.
Tabela 1: Doprinos drava lanica budetu EU (Budet EU = 100%)
Drava % Belgija 3,53 Bugarska 0,14 Republika eka 0,51 Danska 2,00 Njemaka 20,50 Estonija 0,05 Grka 1,47 panija 7,85 Francuska 19,55 Irska 0,91 Italija 12,86 Kipar 0,09 Latvija 0,07 Litvanija 0,12 Izvor: European Council (2005)
Drava Luksemburg Maarska Malta Holandija Austrija Poljska Portugal Rumunija Slovenija Slovaka Finska vedska Velika Britanija
% 0,27 0,55 0,03 4,85 2,41 1,30 1,15 0,37 0,18 0,21 1,47 2,74 14,82
Najvei kontributori evropskog budeta jesu Njemaka i Francuska, a potom Velika Britanija i Italija, dok je doprinos Malte najmanji i iznosi svega 0,03% budeta EU. Sa oko 76% budeta Evropske unije upravljaju nacionalne i regionalne vlasti drava lanica. To se prevashodno odnosi na strukturne fondove i poljoprivredna davanja. Oko 22% budeta neposredno troi Evropska komisija na centralizovane projekte iz oblasti obrazovanja, istraivanja i sl, dok se oko 2% budeta Unije, u sklopu njene podrke manje razvijenim dijelovima svijeta, daje na upravljanje meunarodnim organizacijama.
2. Nove razvojne potrebe

Iako je bilo inicijativa da se period nove finansijske perspektive skrati na pet godina, ovaj budetski okvir planiran je na period do 2020. godine7. Razlozi su poznati. Naime, diskusije o zajednikim finansijama unutar EU uvijek su teke, izazivaju dodatne rasprave, pa ih je, oigledno, potrebno organizovati to rjee. S druge strane, bilo je potrebno definisati to jasniju vezu sa 2020. godinom, upravo radi nove evropske razvojne strategije. Evropska unija je u drugu deceniju 21. vijeka ula sa brojnim problemima. Ekonomska kriza je poveala nezaposlenost i siromatvo, a istovremeno dodatno ukazala i na neophodnost snanijeg investiranja u 7 U lanu 312 Ugovora o
funkcionisanju Evropske unije stoji da se Viegodinji finansijski okvir utvruje za period od najmanje pet godina.
{ 49 } Dragan uri
razvoj konkurentnosti evropske ekonomije. Pored toga, u period nakon 2013. godine EU ulazi i u bitno promijenjenim politikim uslovima. Od 01.12.2009. godine na snazi je Lisabonski ugovor, koji je redefinisao jedan od ciljeva njenog postojanja ostvarivanje ekonomske, socijalne i teritorijalne kohezije8. Isti ugovor je jo jednom odredbom ukazao na neophodnost suoavanja evropskog socijalnog modela sa preovlaujuim neoliberalnim tendencijama u novom vijeku: nekadanji ponos Evrope socijalna trina privreda - u Lisabonskom ugovoru oznaena je kao visoko konkurentna socijalna trina privreda9 . Usvojena je i nova sveobuhvatna razvojna strategija Unije, pod nazivom Evropa 2020, sa osnovnim ciljem da obezbijedi njen pametni, sveobuhvatni i odrivi razvoj. Definisani su i akcioni planovi ostvarivanja ove strategije, kako za EU kao cjelinu, tako i za svaku pojedinanu dravu lanicu. Iz svega toga jasno proizilazi potreba da se u narednom srednjoronom periodu sredstva budeta EU koriste radi podrke ostvarivanju pomenutih ciljeva. Prethodnica aktuelne Strategije Evropa 2020 bila je Lisabonska strategija. Podsjeanja radi, Evropska unija je na poetku ovog vijeka bila suoena sa velikim problemima izazvanim starenjem stanovnitva, promjenama koje je uslovila globalizacija i, s tim u vezi, izazovima nove ekonomije zasnovane na znanju, kao i oekivanim prijemom novih (siromanijih) drava lanica. Zbog toga je definisala ciljeve do kraja prve decenije i pokuala da razvije instrumente radi obezbjeenja konkurentnosti njene ekonomije u novim, izmijenjenim uslovima. Tako je Unija 2000. godine postavila strateki cilj da do 2010. godine postane: najkonkurentnija i najdinaminija privreda na svijetu, zasnovana na znanju, sposobna da ostvari odrivi ekonomski rast sa veim brojem kvalitetnih radnih mjesta i jaom socijalnom kohezijom (Zakljuci Evropskog savjeta u Lisabonu, mart 2000. godine, pasus 5). Lisabonska strategija je postavila vrlo lijepe, ali, pokazalo se, nerealne ciljeve. Ve 2005. godine, Kokov izvjetaj10 je ukazao da se ambiciozni, olako planirani, ciljevi teko mogu ostvariti, pa je druga faza Lisabonske strategije pojednostavljena i usmjerena prevashodno na rast i zapoljavanje. Dodatne probleme ostvarivanju ove strategije izazvala je meunarodna finansijska kriza. Pokazalo se, na kraju, da su zemlje lanice EU koje su najvie poodmakle u ostvarivanju lisabonskih reformi, istovremeno, najspremnije doekale krizna vremena. Najbolje rezultate u sprovoenju Lisabonske strategije imale su nordijske zemlje, Austrija i Holandija, neto slabije Francuska, Njemaka i Velika Britanija, a loije panija, Portugal, Grka i Italija. (Tilford, Simon and White, 2010: 511). Na temelju iskustava sa ostvarivanjem Lisabonske strategije, u znatno izmijenjenim politikim i ekonomskim uslovima, EU je prole godine donijela strategiju za novu dekadu. Kako je ve reeno, cilj strategije Evropa 2020 jeste da obezbijedi pametni, odrivi i sveobuhvatni razvoj Unije. Pri tome, pametni razvoj podrazumijeva razvoj privrede zasnovane na znanju i inovacijama; odrivi razvoj se odnosi na promovisanje privrede
8 to je objanjeno u glavi XVIII

(lanovi 174178) Ugovora o funkcionisanju EU.
9 Navedeno prema Ugovoru o

Evropskoj uniji, lan 3. U istom lanu, u stavu 3, navodi se da Unija promovie ekonomsku, socijalnu i teritorijalnu koheziju i solidarnost meu dravama lanicama.
10 Nazvan po Vimu Koku (Wim Kok), koji je predvodio rad na studiji. Tokom sedamdesetih Kok je bio sindikalni funkcioner, a tokom devedesetih godina prolog vijeka premijer Holandije
sa efikasnom upotrebom izvora, koja e biti konkurentnija i vie orijentisana ka ivotnoj sredini; a sveobuhvatni razvoj znai podsticanje ekonomije sa visokom stopom zaposlenosti koja e obezbjeivati socijalnu i teritorijalnu koheziju. Sveobuhvatni cilj Evrope 2020 jeste poveanje BDP EU za 4% i stvaranje 5,6 miliona novih radnih mesta. Dakle, Strategija Evropa 2020 ima za cilj, prvo, izlazak iz krize u koju je EU upala pred kraj prve dekade ovog vijeka, a potom i njen ekonomski razvoj na temelju znanja, uz ouvanje ivotne sredine, visok nivo zaposlenosti, produktivnosti i socijalne kohezije. Ona se, prema tom modelu, razvija preko sedam vodeih inicijativa (flagship initiatives) koje treba da obezbijede napredak u svakoj prioritetnoj oblasti: 1. Unija inovacija ova inicijativa treba da pobolja uslove pristupanju fondovima za istraivanje i inovacije, kao i da obezbijedi da inovativne ideje budu pretvorene u proizvode i usluge kojima e se stvarati uslovi za razvoj i otvaranje novih radnih mjesta. 2. Mladi u pokretu radi unapreenja efikasnosti obrazovnih sistema i kako bi se mladim ljudima olakao pristup tritu rada. 3. Digitalna agenda za Evropu u cilju ubrzanja protoka brzog interneta i promovisanja koristi digitalnog jedinstvenog trita za domainstva i preduzea. 4. Efikasna upotreba evropskih resursa radi udvostruenja ekonomskog rasta od upotrebe resursa, pruanje podrke prelasku na ekonomiju sa niskim stepenom emisije ugljen-dioksida, poveanje upotrebe obnovljivih izvora energije, modernizacija saobraajnog sektora, i promovisanje energetske efikasnosti. 5. Industrijska politika u eri globalizacije radi unapreenja poslovnog okruenja, posebno za razvoj malih i srednjih preduzea, i podrka razvoju snane i odrive industrije koja e biti konkurentna na globalnom nivou. 6. Agenda za nove vjetine za nove poslove namijenjena je modernizaciji trita rada i osposobljavanju ljudi kroz razvijanje vjetina tokom cijelog ivota u cilju poveanja radne participativnosti i boljeg usaglaavanja ponude i potranje na tritu rada, ukljuujui i mobilnost radne snage. 7. Evropska platforma protiv siromatva u cilju obezbjeenja socijalne i teritorijalne kohezije tako da se benefiti i poslovi dijele, kako bi osobe koje su na ivici siromatva ili su socijalno iskljuene bile u mogunosti da ive dostojanstveno i da uzmu aktivno uee u drutvenom ivotu (European Commission, 2010a: 6). Evropa 2020 poiva na dva stuba: tematski pristup na nivou Unije i aktivnosti na nivou drava lanica koje razvijaju svoje strategije odrivog rasta, razvoja i javnih finansija. Slino kao i kod Lisabonske strategije, i u ovom sluaju su ciljevi (do 2020. godine) kvantifikovani. Pet glavnih ciljeva Strategije Evropa 2020 su:
{ 51 } Dragan uri
a) Podizanje stope zaposlenosti ljudi koji su stari od 20 do 64 godine sa 69% na 75%, prije svega veim ueem mladih ljudi, starijih radnika i nekvalifikovanih radnika i putem bolje integracije legalnih migranata11; b) Poveanje procenta BDP-a koji se izdvaja za istraivanje i razvoj sa 1,9 na 3%12; c) Ostvarenje klimatsko-energetskog cilja 20/20/20, to znai 20% smanjenja emisije gasova koji izazivaju efekat staklene bate u odnosu na 1990. godinu, 20% poveanja udjela obnovljivih izvora energije u finalnoj potronji i 20% poveanja energetske efikasnosti; d) Smanjenje stope ranog naputanja kole na ispod 10% sa trenutnih 14% 13, uz istovremeno poveanje procenta stanovnitva starosti izmeu 30 i 34 godine sa visokokolskim obrazovanjem sa 31% na 40%14; e) Smanjenje broja ljudi koji ive ispod linije siromatva za 25%, to e znaiti da preko 20 miliona ljudi izae iz siromatva. Dakle, od drava lanica EU oekuje se da integriu aktivnosti finansirane kroz nacionalne budete, strukturne fondove EU i ostale izvore finansiranja, kako bi se dostigli utvreni dugoroni zajedniki ciljevi. Treba ukazati da je jo 1998. godine u Luksemburgu donesena Evropska strategija zapoljavanja, radi ije je implementacije osmiljen novi metod rada u Uniji, tzv. Otvoreni metod koordinacije (Open Method of Coordination OMC). Ovaj metod je znaajno razraen i unaprijeen u implementaciji Lisabonske strategije. To iskustvo je pomoglo da se njegova primjena postepeno proiri i na brojne druge oblasti u kojima EU nema iskljuivu nadlenost. Otvoreni metod koordinacije podrazumijeva zajedniko utvrivanje ciljeva na evropskom nivou, nacionalno definisanje modaliteta ostvarivanja tih ciljeva na nivou drava lanica, ali uz zajedniki izbor indikatora za praenje i poreenje rezultata u dravama lanicama (to se esto naziva benmarkingom), razmjenu informacija o primijenjenim rjeenjima, odabir najbolje prakse koja se kasnije prenosi u druge drave lanice i/ili regione. Nakon toga se krug ponovo otvara sa novim zajednikim utvrivanjem ciljeva na evropskom nivou itd. Zbog svega toga se OMC esto naziva novim modelom uzajamnog uenja, a implementacija razvojnih strategija ostvaruje se, prati i unapreuje upravo preko OMC. Naravno, ovaj metod se koristi u oblastima u kojima ne postoji zakonska obaveza sprovoenja odreenih rjeenja, odnosno harmonizacije, ve politika potreba usaglaavanja odreenih politika u dravama lanicama.
11 Na nivou EU 27 mukarci ve sada ostvaruju ovaj cilj. Problem je u manjoj stopi zaposlenosti ena oko 62%. 12 Trenutno svega 10% regiona
u EU dostie taj cilj. Inae isti (neostvareni) cilj postavljen je i Lisabonskom strategijom
13 Pri tome treba imati u vidu da je rano naputanje kole znatno ee kod momaka oko 16%, nego kod djevojaka 12% . 14 Ve sada su ene znatno
blie ostvarivanju tog cilja nego mukarci 37% naspram 30%.
3. Sredstva za razvoj
Komisija ukazuje da se trenutno svega polovina budeta Unije troi na ostvarivanje ciljeva dugorone razvojne Strategije Evropa 2020, ali zato novom finansijskom perspektivom eli da preusmjeri stvari (European Commission, 2011a: 10). Cilj novog viegodinjeg budetskog
okvira je, prema obrazloenju Komisije, da omogui Uniji da ostvari ciljeve ekonomskog oporavka, odrivog rasta, energetske sigurnosti, izgradnje infrastrukture, zatite prirodne sredine i borbe protiv klimatskih promjena. Na osnovu ovoga, moe se zakljuiti da su kljuni prioriteti koje nova finansijska perspektiva treba da obezbijedi: ostvarivanje Strategije Evropa 2020, jaanje bezbjednosti i stabilnosti u susjedstvu EU, to se odnosi i na zapadni Balkan, i jaanje univerzalnog prisustva Evropske unije u svijetu. Koliko e kojoj od drava lanica pripasti od ovog kolaa, vrijednog preko 1000 milijardi eura, odreuje se na temelju prognoza bruto drutvenog proizvoda svake od njih, uraenih u proljee 2011. godine. Ukoliko se stvarni BDP bude razlikovao za vie od 5% od planiranog u periodu do 2016. godine, onda e se tome prilagoditi i sredstva namijenjena pojedinanim dravama u periodu od 2018. do 2020. godine. Komisija je, inae, Meuinstitucionalnim sporazumom obavezana da prije poetka 2018. godine pripremi prijedlog nove finansijske perspektive za naredni estogodinji period. U sluaju da se u toku trajanja finansijske perspektive u EU ulani neka nova drava (ili da doe do ujedinjavanja Kipra), predviena je obaveza prilagoavanja finansijske perspektive tim novima okolnostima. Sve ovo su ve tradicionalno uspostavljena pravila: nakon dvije godine trajanja finansijske perspektive vri se redovna evaluacija, a tri godine prije isteka aktuelne poinje priprema nove finansijske perspektive (European Commission, 2011b: 18). U svakom sluaju, najvei dio budeta EU planiran je za podrku ostvarivanju strategije Evropa 2020, odnosno ciljeva razvojne i kohezione politike. Koheziona politika EU je osmiljena da bi pomogla siromanijim regionima i dravama lanicama da, bez gubitaka, uestvuju u razvoju jedinstvenog trita, tj. da jaanjem infrastrukture i konkurentnosti uestvuju u jedinstvenom tritu i tako smanje regionalne razvojne razlike. To je politika ulaganja orijentisana ka tome da, s jedne strane, smanji trokove suoavanja sa konkurencijom koja dolazi sa jedinstvenog trita, dok je, s druge strane, okrenuta ka budunosti, jer treba da pomogne odrivi ekonomski rast i otvaranje radnih mjesta u cijeloj EU. U poetku je nazivana regionalnom politikom, a u Lisabonskom ugovoru definisana je kao politika ekonomske, socijalne i teritorijalne kohezije. Komisija je u okviru nove finansijske perspektive za instrumente razvojne i kohezione politike (koji se sada vode pod nazivom Pametni i inkluzivni razvoj15) predloila 376 milijardi eura. Ova sredstva treba da se podijele na sljedei nain: a) 162.6 milijardi eura za regione koji spadaju pod cilj konvergencije; b) 38.9 milijardi eura za tranzicione regione; c) 53.1 milijardi eura za konkurentnost; d) 11.7 milijardi eura za teritorijalnu saradnju; e) 68.7 milijardi eura za Kohezioni fond (European Commission 2011 c: 13).
15 U postojeoj finansijskoj
perspektivi ovaj naslov glasi Odrivi rast.
{ 53 } Dragan uri
Dakle, to se tie kohezione politike, najznaajnije ideje u vezi sa sadrajem buduih programa, koje je iznijela Evropska komisija, mogu da se samu na sljedei nain. Ciljevi na koje e se troiti evropski budet definisani su strategijom Evropa 2020. Drave lanice kao korisnice sredstava EU bie uslovljene i obavezane da se fokusiraju na rezultate i obezbijede povezanost izmeu te strategije i aktivnosti koje finansiraju sredstvima budeta Unije. Pored toga, procedure za troenje javnih sredstava EU pojednostavie se tako da ne predstavljaju veliko administrativno optereenje za korisnike, pri emu e se uvesti mjere za poboljanje apsorpcionih sposobnosti drava lanica. Uvodi se nova kategorija tranzicionih regiona sa bruto drutvenim proizvodom po stanovniku od 75 do 90% od prosjeka EU 27, a insistirae se i na usklaivanju investicija iz javnih sredstava EU i privatnih sredstava tako da se obezbijedi vei uticaj i osnae potencijali rasta. Komisija, pored toga, predlae fokusiranje na manji broj prioriteta. Drave lanice (i svi korisnici budeta EU) treba da usmjere sredstva iz strukturnih fondova i dravnih budeta na mali broj tematskih prioriteta, povezanih sa ciljevima strategije Evropa 2020. tavie, od drava koje primaju relativno mali dio strukturnih fondova traie se da svoje programe koncentriu na samo dva ili tri prioriteta. Komisija, takoe, predlae da se ubudue donosi zajedniki strateki okvir za sve strukturne fondove, zajedno sa fondovima iz oblasti poljoprivrede i ribarstva, kako bi se obezbijedila vea konzistentnost i usaglaenost meu njima, odnosno da bi se ciljevi strategije Evropa 2020 jasnije pretvorili u investicione prioritete (European Commission, 2011e: 24). Zanimljiv je prijedlog da se iz evropskog budeta dodatno nagrauju najbolji. Predlae se da relativno mali dio budeta za kohezionu politiku (oko 3%) bude rezervisan za isplate bonusa onim dravama lanicama i regionima koji budu najuspjeniji u postizanju dogovorenih ciljeva. Komisija insistira na mogunostima da se novac budeta EU koristi za dobijanje kredita od banaka ili meunarodnih finansijskih institucija, poto se tako poveava uticaj javnog novca i podstiu finansijski odriva ulaganja16. Jo snanije se insistira na jaanju principa partnerstva. Komisija eli da povea ukljuenost lokalnih i regionalnih vlasti, socijalnih partnera i organizacija civilnog drutva u sprovoenju operativnih programa17. Ona, takoe, nastoji da na taj nain podstakne irenje lokalnog razvoja na temelju partnerstva izmeu razliitih relevantnih aktera. S obzirom na to da koheziona politika ima mnogo kritiara18, Evropska komisija redovno obezbjeuje dodatne evaluacione analize i izvjetaje kojima pravda njene rezultate. Tako se u posljednjem, Petom izvjetaju o ekonomskoj, socijalnoj i teritorijalnoj koheziji, iz novembra 2010. godine, pod nazivom Investiranje u budunost Evrope, ukazuje da postoji jasna veza izmeu kohezione politike i rasta u EU. Ovaj izvjetaj je, uz Zelenu knjigu o teritorijalnoj koheziji, posluio kao osnova za raspravu o buduoj kohezionoj politici Unije u narednom periodu19. Prema ovom izvjetaju, 2009. godine BDP je u EU 25 u cjelini bio za 0,7% vei nego u periodu
16 Ve i u postojeoj finansijskoj
pespektivi razvijeni su mehanizmi ovakvog finansijskog inenjeringa. I drave korisnice pretpristupne podrke koriste sline mehanizme. U sluaju Crne Gore, vie IPA projekata posluilo je kao kofinansiranje uz velike kredite Evropske banke za obnovu i razvoj, u oblasti obnavljanja eljeznike infrastrukture, na primjer.
17 Operativni programi se donose u dravama lanicama da bi dodatno precizirali sadraj nacionalnih stratekih referentnih okvira (National Strategic Reference Framework), dokumenata koji se donose za itav period finansijske perspektive i predstavljaju strateki okvir za korienje strukturnih fodnova EU. 18 Kako sa stanovita da je
pogreno pretjerano uplitanje drave u ekonomske tokove i ispravljanje tzv. trinih greaka, tako i sa stanovita loe upotrebe evropskih budetskih sredstava od strane administracija drava lanica na centralnom i lokalnom nivou. Vie o tome u Prokopijevi, 2007.
19 Prethodio im je uveni Barka izvjetaj (Fabrizio Barca: An Agenda for a Reformed Cohesion Policy: A place-based approach to meeting European Union challenges and expectations), objavljen u aprilu 2009. godine.
20002006, upravo zahvaljujui kohezionoj politici. Koheziona politika EU u proteklom periodu (zakljuno sa 2009. godinom) stvorila je milion novih radnih mjesta, podrala rad 70.000 istraivaa, svake godine sprovoenja dodatno obuavala 10 miliona mladih, dugorono nezaposlenih i nekvalifikovanih ljudi. Takoe, vie od 23 miliona ljudi u periodu od 2000. do 2006. godine povezano je na sisteme za preiavanja otpadnih voda (European Commission, 2010 b: 15). Znaaj kohezione podrke ogleda se i u tome to je izvoz u ostale dijelove EU iz regiona koji koriste kohezione fondove znatno povean. Drugim rijeima: ulaganja u regionalni razvoj siromanijih dijelova EU obezbjeuju razvoj na ukupnom evropskom nivou. Rast u siromanijim regionima vodi kupovini roba i usluga iz drugih, bogatijih regija, to poveava razvoj ukupnog jedinstvenog trita20. Komisija, takoe, ukazuje na uspjeh u dodatnoj mobilizaciji sredstava. Na svaki euro uloen preko kohezione politike u periodu 2000 2006. godine dodatno je investirano 2,1 eura. Do 2020. godine ovakav povratni uticaj procjenjuje se na 4,2 eura po uloenom euru iz budeta EU. Koheziona politika, takoe, pomae poveanje nivoa zaposlenosti. Procjene za 2009. godinu ukazuju da je kao rezultat ove politike u periodu 2000 2006. broj zaposlenih u EU uvean za 5,6 miliona. U oblasti ivotne sredine, objanjava Komisija, u periodu od 2000. do 2006. godine fondovi EU inili su 38% svih investicija u ivotnu sredinu u tzv. kohezionim dravama EU (panija, Portugal, Grka i Irska), a u novim dravama lanicama ak 30% investicija (European Commission, 2011a: 118).
20 Na jedinstveno trite odnosi

se izmeu 60 i 80% izvoza drava lanica, to je daleko vie nego to se iz EU izvozi u tree zemlje kao to su Kina, Indija ili SAD.
4. Budetska podrka razvoju

Konfrontacije unutar EU o smislu ulaganja sredstava iz budeta EZ, odnosno EU traju odavno. Posebno estoke rasprave uvijek su voene upravo u vrijeme priprema viegodinjih finansijskih perspektiva. Kljuna taka sukoba u kontinuitetu ticala se odnosa prema razvoju. Da li jaati (to znai: dodatno finansirati) Zajedniku poljoprivrednu politiku ili, recimo, istraivanje i razvoj? Oko ovoga pitanja lomila su se koplja na brojnim sastancima unutar Evropske zajednice jo od ulanjenja Velike Britanije. Postepeno, ipak, jaa uticaj zagovornika stava da je Zajedniku poljoprivrednu politiku neophodno reformisati smanjivanjem dotacija iz budeta EU, a da je neophodno vie evropskog novca ulagati u instrumente kohezione i razvojne politike. Primjera radi, sedamdesetih i osamdesetih godina prolog vijeka na Zajedniku poljoprivrednu politiku troilo se preko 70% budeta EU. Na kraju postojee finansijske perspektive to e biti svedeno na 39%. Tako se danas najvei dio evropskog budeta troi putem instrumenata kohezione politike. Cilj kohezione politike se, pri tome, s poetnog naglaska na postizanju ujednaenog privrednog razvoja unutar EU, vremenom pomjerao ka jaanju globalne konkurentnosti evropske ekonomije.
{ 55 } Dragan uri
Unutar postojee finansijske perspektive (20072013) potronja budeta EU na kohezionu politiku iznosi u prosjeku oko 45 milijardi eura godinje, to je vie od treine (35,7%) budeta EU. Potronja za ostvarivanje ove politike usmjerava se kroz dva strukturna fonda: Evropski fond za regionalni razvoj i Evropski socijalni fond, a tu je i poseban Kohezioni fond. Pored toga i dva instrumenta za finanasiranje Zajednike poljoprivredne politike imaju znaaj u nadopunjavanju ciljeva kohezione i regionalne politike. Treba imati u vidu da su principi korienja strukturnih fondova (programiranje, koncentracija, dodavanje i partnerstvo) definisani jo Prvim Delorovim paketom ostali manje-vie nepromijenjeni, a da su ciljevi strukturnih operacija kontinuirano, od jedne do druge finansijske perspektive, prilagoavani novima potrebama (uri, 2009: 98). U aktuelnoj finansijskoj perspektivi koheziona politika EU ostvaruje sljedee ciljeve: konvergencija, regionalna konkurentnost i zapoljavanje, i evropska teritorijalna saradnja. Ovi ciljevi se ostvaruju u regionima sa razliitim nivoom BDP po glavi stanovnika. Kada je rije o regionima, valja imati u vidu da je EU podijeljena na vie vrsta regiona. Funkcionisanje i sistem redistribucije sredstava od bogatih ka siromanim regionima direktno zavisi od postojanja standardizovanog sistema teritorijalne podjele drava lanica, koji treba da prua mjerljive i uporedive podatke o nivou razvijenosti regiona. Radi toga je stvoren sistem statistike baze teritorijalnih jedinica na nivou EU, odnosno NUTS klasifikacija (Nomenklatura teritorijalnih jedinica za statistike svrhe, Nomenclature des unites teritoriales statistiques, fr.). NUTS standard je administrativno-statistike prirode, zapoet je 1981. godine i odnosio se samo na lanice EU, a odnedavno se njegova operacionalizacija podrazumijeva i u dravama koje su u procesu pridruivanja i pristupanja EU. Klasifikacija statistikih regija utvruje se prema NUTS metodologiji, propisanoj u posebnoj evropskoj regulativi koja je donesena tek 2003. godine, a prije toga je regionalna klasifikacija temeljena na dokumentima Evropskog zavoda za statistiku Eurostata. NUTS klasifikacijom se utvruju ekonomsko-statistike teritorijalne jedinice u okviru drava i svakoj jedinici se dodjeljuje kod i ime. Ovaj sistem dijeli teritoriju EU (tj. teritorije svake zemlje lanice) na tri osnovna nivoa: NUTS 1, NUTS 2 i NUTS 3, te na jo dva dodatna nivoa lokalnih administrativnih jedinica (Local Administrative Units): LAU 1 (optine) i LAU 2 (naselja). Od prvog januara 2008. godine, teritorija EU podijeljena je na 97 regiona nivoa NUTS 1, na 271 region nivoa NUTS 2 i na 1303 regiona nivoa NUTS 3 (Eurostat, 2007: 11). Podjela na regione vana je upravo zbog naina raspodjele sredstava fondova kojima EU sprovodi politiku ekonomske socijalne i teritorijalne kohezije, kako za drave alnice EU, tako i za drave kandidate.21 U aktuelnom finansijskom periodu, na prvi cilj, koji je nazvan ciljem konvergencije, tj. pribliavanja, troi se vie od 80% budeta kohezione politike. Ova sredstva usmjerena su ka najsiromanijim regionima u EU,
21 Crna Gora je lanom 73, taka 7b, Sporazuma o stabilizaciji i pridruivanju preuzela obavezu uspostavljanja NUTS klasifikacije. U tom kontekstu Monstat je donio odluku da sva teritorija Crne Gore bude istovremeno NUTS 1, 2 i 3 region. Pored toga Crna Gora ima 21 optinu (nivo LAU 1) i 1256 naselja (nivo LAU 2).
onima u kojima je BDP po stanovniku manji od 75% prosjeka EU. Sredstva za ostvarivanje cilja konvergencije dobijaju ukupno 84 regiona u 18 drava lanica, kao i jo 16 regiona koji su po bruto drutvenom proizvodu neto malo razvijeniji i koji se nalaze u fazi izlaska iz prava na dobijanje podrke iz budeta EU po osnovu ovog cilja. Veina tzv. konvergencionih regiona je u novim dravama lanicama u centralnoj i istonoj Evropi (koje su pristupile Uniji 2004. i 2007. godine), kao i u Grkoj, Portugalu, paniji i junoj Italiji. Ovaj cilj se finansira preko ERDF, ESF i Kohezionog fonda. Regionalna konkurentnost i zapoljavanje imaju za cilj borbu protiv nezaposlenosti na nivou EU i pomo regionima koji bi, da nije bilo proirenja 2004. godine, bili ispod prosjeka od 75%. Ovaj cilj se finansira iz Evropskog socijalnog fonda i Evropskog fonda za regionalni razvoj. Oko 16% evropskog budeta za kohezionu politiku ili osam milijardi eura godinje troi se na ovaj cilj. Pri tome treba imati u vidu da ovaj cilj pokriva one regione (njih 168) koji ne ispunjavaju uslove za podrku u okviru cilja konvergencije. Ovdje se evropski novac koristi za kofinansiranje projekata koji doprinose jaanju ekonomske konkurentnosti, promovisanju inovacija i preduzetnitva, zatiti okoline, poboljanju saobraajnih veza, prilagoavanju radne snage i ulaganju u ljudske resurse. Dakle, potpuno je jasna veza sa ciljevima Lisabonske strategije. Preostalih 2,5% budeta kohezione politike oko 1,25 milijardi eura godinje koristi se za Evropsku teritorijalnu saradnju, tj. za podsticanje saradnje meu regionima u razliitim dravama lanicama putem ostvarivanja zajednikih projekata i razmjene iskustava. Ovdje nema ogranienja i svi evropski regioni mogu da koriste sredstva iz ovog cilja. Vei dio novca se, pri tome, troi na izgradnju bolje povezanosti izmeu pograninih podruja (European Commission 2011a: 51). U sluaju aktuelnog prijedloga Komisije interesantne su jo neke novine. Radi se o uvoenju novog instrumenta nazvanog Povezivanje Evrope (Connecting Europe Facility), koji je namijenjen za podsticanje ulaganja u saobraaj, energiju i informacione i komunikacione tehnologije i za koji je predvieno etrdeset milijardi eura, uz dodatnih deset milijardi iz Kohezionog fonda. 22
5. Ulaganje u inovacije
Obrazovanje predstavlja jednu od centralnih tema Strategije Evropa 2020. Od ukupno sedam inicijativa, obrazovanje direktno proima najmanje tri (Mladi u pokretu, Agenda za nove vjetine za nova radna mesta, Evropska platforma protiv siromatva), a indirektno je povezano i sa ostale etiri. To ne udi, budui da je znanje jedan od osnovnih resursa napretka i razvoja uopte. Ove inicijative iz strategije Evropa 2020 finansirae se preko novog integrisanog instrumenta. Nastavak Okvirnog programa za istraivanje i razvoj FP7 nee se, dakle, zvati FP823 ve Horizont 2020,
22 Jedan od prioritetnih evropskih koridora elektine energije jeste: Povezivanje elektrinom energijom centralnoistone i jugoistone Evrope, radi kompletiranja internog trita, pri emu se, kao jedno od uskih grla, koje treba rjeavati, navodi i povezivanje izmeu Italije i lanica Energetske zajednice, posebno Crne Gore, ali i Hrvatske i Albanije (European Commission, 2011e: 67). 23 to bi bilo u skladu sa ve ustaljenom emom po kojoj je FP7 nastao iz FP6, koji je funkcionisao u prethodnoj finansijskoj perspektivi 20002006. FP je skraenica od Framework Programme (Okvirni program).
{ 57 } Dragan uri
odnosno Zajedniki strateki okvir za istraivanje, inovacije i tehnoloki razvoj (Common Strategic Framework for Research and Innovation CSF). Novo ime oznaava znaaj promjena umjesto ranijeg termina razvoj koristi se rije inovacije. U prevodu, radi se o sazrijevanju svijesti da je razvoj nemogu bez inovacija i da su one kljuni preduslov za ukupan razvoj u vrijeme aktuelnih tehnoloki uslovljenih promjena na globalnom nivou. Novi integrisani sistem finansiranja pokrivae projekte istraivanja i inovacija koji se sada ostvaruju kroz vie posebnih programa kao to su: Okvirni program za istraivanje i tehniki razvoj, Okvirni program za konkurentnost i inovacije 24 i Evropski institut za inovacije i tehnologiju. S obzirom na to da se EU suoava sa znatnim zaostajanjem u inovacijama i razvoju za Japanom i SAD, na primjer, nova finansijska perspektiva treba da obezbijedi njenu konkurentnost u odnosu na ostale razvijene ekonomije svijeta, ali i u odnosu na rastue ekonomije drava u razvoju. Otuda je zadatak pred novom finansijskom perspektivom da promovie rast investicija u istraivanje i razvoj (tj. u inovacije) irom EU da bi se dostigao cilj postavljen strategijom Evropa 2020 od 3% investicija u istraivanja. Na finansiranje aktivnosti u oblasti istraivanja i razvoja u Evropskoj uniji i dalje se izdvaja svega oko 8% budeta. Zbog toga je za naredni period planirano znaajno poveanje sredstava za ove oblasti ak za 46%, tako da e EU investirati oko 80 milijardi eura u oblast istraivanja i razvoja. Obrazovanje i kultura e takoe dobiti znatno veu podrku budeta Unije, ak za 68%, u odnosu na postojeu finansijsku perspektivu. Pri tome, Komisija predlae objedinjavanje postojeih brojnih programa u ovoj oblasti i stvaranje integrisanog programa za obrazovanje, obuku i mlade, kako bi se postigla vea komplementarnost sa strukturnim fondovima. Finansiranje sektora obrazovanja na evropskom niovu podijeljeno je u tri dijela: doivotno obrazovanje obuhvata program akademske razmjene Erazmus, eme strunog obrazovanja pod nazivom Leonardo da Vini, nastavniki program Komenius i obrazovnu emu za odrasle Grundtvig.
24 Od 2008. godine Crna Gora

uestvuje u jednom segmentu ovog programa: Programu za preduzetnitvo i inovativnost (Enterpreneurship & Innovation Programme EIP).
Zakljuak: Globalna Evropa i budunost pretpristupne podrke

Sa stanovita potrebe za jaanjem univerzalnog prisustva Evropske unije na globalnom nivou, novi finansijski okvir treba da pomogne ostvarivanju est stratekih prioriteta: 1. Promovisanje i odbrana vrijednosti EU u svijetu, to znai snanije fokusiranje na ljudska prava, demokratiju i vladavinu prava, posebno u svjetlu nedavnih dogaaja na Mediteranu. 2. Usmjeravanje svih evropskih politika u cilju podrke ostvarivanju strategije Evropa 2020, to znai jaanje uloge EU i njenu tjenju saradnju sa stratekim partnerima u rjeavanju velikih globalnih izazova.
3. Poveanje uticaja Evropske razvojne pomoi radi iskorjenjivanja siromatva u svijetu. EU ne moe svugdje pruati adekvatnu pomo, zato e se ubudue usredsreivati na one oblasti u kojima ima komparativnu prednost, to podrazumijeva i bolju koordinaciju donatorske razvojne podrke. 4. Ulaganje u dugoronu stabilnost i prosperitet evropskog susjedstva, sa ciljem da ono postane podruje stabilnosti i demokratije. 5. Jaanje evropske solidarnosti u sluajevima prirodnih ili vjetakih katastrofa. EU e razvijati kapacitete civilne zatite, predvianja, spreavanja i breg reagovanja na prirodne katastrofe. 6. Poboljanje prevencije i rjeavanja kriza sa ciljem ouvanja mira i jaanja meunarodne bezbjednosti, ukljuujui i jaanje adekvatnih priprema EU za krize i poboljavanje njenih sposobnosti da koordinira odgovore na izazove velikih sukoba i kriza (European Commission, 2011a: 191). Meunarodna saradnja odnosi relativno skroman dio budeta EU oko 6%. U novoj finansijskoj perspektivi, za ulogu EU na globalnom planu, planirano je 19% (odnosno 70 milijardi eura) vie sredstava. Tim novcem e se obezbjeivati podrka nerazvijenim dijelovima svijeta, ali i evropskom susjedstvu, mediteranskim dravama i naravno onim dravama koje se nalaze u procesu pridruivanja i pristupanja Uniji. Vjerovatno pod uticajemafrikog proljea, EU za podrku dravama istone Evrope i sjevernoafrikim dravama predvia znatno vea izdvajanja nego ranije oko 16 milijardi eura. Naime, jo tokom priprema postojee finansijske perspektive, za obezbjeenje mira na spoljnim granicama EU na istoku i jugu, stvoren je novi instrument: Evropski susjedski i partnerski instrument (European Neighbourhood and Partnership Instrument ENPI). Ovim instrumentom obuhvaene su drave istone Evrope (koje nijesu obuhvaene pridruivanjem) i drave sjeverne Afrike, odnosno Unije za Mediteran. ENPI je finansijski instrument Evropske unije u okviru evropske politike susjedstva (European Neighbourhood Policy), kao znaajnog dijela njene spoljne politike. 25 Uslov za saradnju EU i zemalja obuhvaenih ENPI fondom jesu Sporazumi o partnerstvu i saradnji (Partnership and Cooperation Agreements) sa istonim susjedima EU (tzv. Istono partnerstvo), a Sporazumi o pridruivanju sa junim, mediteranskim susjedima EU. Na osnovu ovih sporazuma, EU prua finansijsku i drugu pomo u sprovoenju dogovorenih politika u skladu sa potrebama pojedinanih drava. U postojeoj finansijskoj perspektivi EU na ENPI troi blizu dvanaest milijardi eura, a u perspektivi EU razmatra njegovo redefinisanje u pravcu tzv. Novog evropskog partnerskog instrumenta (The new European Neighbourhood Instrument ENI). U skladu sa tim pristupom, i Instrument za razvoj i saradnju, namijenjen za pomo ugroenim i siromanim djelovima svijeta, u okviru novog budetskog okvira povean je na 20,6 milijardi eura. Treba ukazati i na to da je EU ve godinama najvei pojedinani davalac zvanine razvojne pomoi (Official Developmental Assistance ODA) na svijetu. Tokom 2010.
25 Evropska politika susjedstva

formulisana je 2004. godine, a njena prethodnica je bila koncept Proirene Evrope, koji je bio osmiljen radi smanjivanja negativnih efekata istorijskog proirenja na Ukrajinu, Moldaviju i Bjelorusiju. Ovaj koncept je zbog pritiska drugih drava u evropskom susjedstvu kasnije proiren na neke sjevernoafrike drave, a nakon toga i na junokavkaske drave i ostatak mediteranskih zemalja, iz ega su proizali tzv. Barselonski proces i osnivanje Unije za Mediteran.
{ 59 } Dragan uri
godine EU je za razvojnu pomo izdvojila 0,43% bruto nacionalnog dohotka, ali planira da, u sklopu ostvarivanja Milenijumskih razvojnih ciljeva, do 2015. godine povea iznos sredstava za pomo razvoju siromanih na 0,7% bruto nacionalnog dohotka na nivou EU (Gulasan, 2010: 8). Aktuelna reforma naina finansiranja razvojne i kohezione politike Unije veoma je vana i za drave kandidate. Da podsjetimo, u prethodnom periodu (od 2000. do 2006. godine) evropska pretpristupna podrka za istorijsko proirenje ostvarivala se preko posebnih programa: a) PHARE (Pologne, Hongrie, Assistence a la Restructuration Economique) Program pomoi za restrukturiranje poljske i maarske ekonomije. To je bio najstariji i najvaniji instrument pomoi za drave u tranziciji na njihovom putu ka lanstvu u EU, osnovan jo 1989. godine; b) SAPARD (Support for Agriculture and Rural Development) Program pomoi u razvoju poljoprivrede i sela osnovan je da pomogne odrivi poljoprivredni i seoski razvoj u dravama centralne i istone Evrope; c) ISPA (Instrument for Structural Policy for Pre-Accession) Instrument strukturne politike za pretpristupanje, kojim su, u okviru pomoi za ekonomsku i socijalnu koheziju, finansirani projekti u oblasti saobraaja i ivotne sredine. (Ovi programi, inae, nijesu vaili za Maltu i Kipar.) U istom periodu za drave zapadnog Balkana, radi pruanja podrke Procesu stabilizacije i pridruivanja, osnovan je program CARDS (Community Assistance for Reconstruction, Development and Stabilization Pomo Evropske zajednice za obnovu, razvoj i stabilizaciju), dok je EU imala poseban pretpristupni instrument za Tursku. Pripemajui se za postojeu finansijsku perspektivu (20072013), EU je sve prethodne programe podrke dravama kandidatima i potencijalnim kandidatima, sredinom 2006. godine, zamijenila novim jedinstvenim programom koji je nazvan Instrument za pretpristupnu podrku IPA (Instrument for Pre-accession Assistance). IPA jeste jedinstveni instrument, ali se dijeli na pet komponenata, pri emu drave potencijalni kandidati koriste sredstva iz prve dvije komponente: Tranzicija i jaanje institucija i Regionalna i prekogranina saradnja. Ostale tri komponente namijenjene su iskljuivo dravama koje imaju status kandidata i koje su uvele decentralizovani sistem upravljanja IPA sredstvima. U aneksu regulative o uspostavljanju IPA konkretno su nabrojane Turska, Hrvatska i Makedonija26, kao drave koje mogu koristiti ove komponente. Island, koji je prole godine postao drava kandidat za lanstvo u EU, jo uvijek ne koristi ovaj instrument pretpristupne podrke, kao ni Crna Gora.27 Trea komponenta Regionalni razvoj ima za cilj pripremu za uee u fondovima EU, tj. Evropskom fondu za regionalni razvoj i Kohezionom fondu. etvrta komponenta Razvoj ljudskih resursa priprema drave kandidate za uee u Evropskom socijalnom fondu, dok ih peta komponenta Ruralni razvoj priprema za implementaciju Zajednike poljoprivredne politike, acquis-a u toj oblasti i prua podrku za odrivo prilagoavanje poljoprivrednog sektora i ruralnih oblasti.
26 Makedonija je status
kandidata dobila jo 2005. godine, ali jo nije otpoela pregovore o lanstvu. I Crna Gora je postala kandidat za lanstvo u decembru 2010. godine, ali EU jo nije izmijenila Aneks Regulative 1085/2006, to ukazuje na znaaj dodatnog uslova za korienje ovih komponenata uspostavljanje i akreditaciju struktura za decentralizovani sistem implementacije sredstava IPA.
27 U posljednjem Revidiranom viegodinjem indikativnom finansijskom okviru za period 20122013, objavljenom 12. oktobra 2011. godine, predviena su sredstva IPA fonda i za Island po dvanaest miliona eura za 2011. i 2012. godinu, a est miliona eura za 2013. godinu. (dostupno na: http://ec.europa.eu/ enlargement/pdf/key_ documents/2011/package/ miff_2012_2013_en.pdf )
U dravama potencijalnim kandidatima sredstvima EU (vezanim za prve dvije komponente) upravlja se centralizovano, to znai da sav posao vezan za javne nabavke, tj. troenje evropskih para, obavljaju delegacije Evropske unije u ovim dravama, a pripreme za decentralizovani sistem upravljanja evropskom podrkom teku paralaleno sa pripremama za sticanje statusa kandidata. Ostale tri komponente predstavljaju pripremu za uee u strukturnim fondovima EU i zahtijevaju odgovarajue decentralizovane strukture za programiranje i finansijsko upravljanje, to znai da poslove implementacije konkretnih projekata (sve ono to prati ugovaranje u sistemu javnih nabavki) rade novoformirane i od Evropske komisije akreditovane strukture u dravama kandidatima za lanstvo. Razvoj tih struktura, znai, treba da se odvija uporedo sa osposobljavanjem drave za sticanje statusa kandidata za lanstvo. Hrvatska, Turska i Makedonija, pri tome, ve imaju znaajne rezultate na tom planu, dok Crna Gora planira da do kraja 2012. godine postigne akreditaciju za samostalno upravljanje evropskom pretpristupnom podrkom. Prijedlog nove finansijske perspektive predvia poveanje pomoi zemljama obuhvaenim procesom proirenja za milijardu eura u odnosu na aktuelnu finansijsku perspektivu. Za zemlje zapadnog Balkana i Tursku u okviru pretpristupnih fondova, predvieno je ukupno 12,5 milijardi eura, odnosno godinje po 1,8 do 1,9 milijardi eura. Inae, ako se poredi podrka koju iz budeta EU dobijaju nove drave lanice i drave korisnice IPA fonda, onda se pokazuje da EU etiri puta vie pomae svoje nove lanice. U aktuelnoj finansijskoj perspektivi nove drave lanice dobijaju 1269 eura per capita (po glavi stanovnika), a korisnice IPA fonda 260 eura.28 Aktuelna finansijska regulativa o Instrumentu za pretpristupnu pomo (Regulativa Savjeta br. 1085/2006) istie krajem 2013. godine, pa je, s obzirom na to Evropska komisija otpoela konsultacije o budunosti ovog instrumenta u novoj finansijskoj perspektivi. Rasprave o moguoj reviziji i poboljanju naina na koji EU prua podrku dravama kandidatima i potencijalnim kandidatima, Komisija je otpoela potvrivanjem nekih uspjenih dosadanjih rjeenja, ali i nizom novih ideja. Dakle, potpuno je jasno da e EU nastaviti sa pretpristupnom podrkom, i da e se truditi da model, metodologiju i nain rada ove podrke to vie priblii praksi koja se unutar EU ostvaruje u implementaciji kohezione politike, tj. upravljanja strukturnim i kohezionim fondovima. Moe se oekivati da e se IPA, kao integrisani instrument, dalje razvijati i to uz poveanje koherentnosti izmeu pet komponenata ovog fonda. Nove inicijative o kojima se razgovara ukazuju da bi se to moglo ostvariti tako to bi se drave korisnice usmjerile da u saradnji sa Evropskom komisijom usvajaju tzv. Zajednike nacionalne strategije koje e se odnositi na cijeli period nove finansijske perspektive. Ove strategije bi trebalo da budu podrane sektorskim strategijama u kojima bi se definisali konkretniji operativni planovi i jasni politiki ciljevi. Ovakav pristup podrazumijeva stavljanje naglaska na viegodinje programiranje.
28 to je prosjek za sve drave

zapadnog Balkana i Tursku. Turska dobija najvie u apsolutnom iznosu, a Crna Gora najmanje. Meutim, s obzirom na broj stanovnika, Crna Gora dobija najvie per capita 320 eura.
{ 61 } Dragan uri
Komisija, takoe, smatra da je potrebno olakati i pojednostaviti strukturu upravljanja IPA, to bi podrazumijevalo upravnu strukturu za IPA za svaku pojedinanu dravu, a ne zajedniki IPA komitet, kao sada. Pored toga Komisija predlae definisanje zajednikog stratekog okvira i smanjenje broja koraka u procesu akreditacije za prenoenje odgovornosti za upravljanje evropskim sredstvima u dravi korisnici (decentralizovani sistem implementacije). Iniciraju se ideje o omoguavanju potpunog pristupa svim komponentama. Prema nekim idejama, sve drave kandidati i potencijalni kandidati mogli bi imati pristup svim koristima i politikim ciljevima koje podrava IPA. Upravljanje evropskom finansijskom podrkom moglo bi se ubudue vie prilagoavati situacijama u pojedinanim dravama koje koriste tu pomo, to znai da bi i odluke o centralizovanom odnosno decentralizovanom sistemu upravljanja i sistemima prethodne kontrole mogle vie zavisiti od potreba drava. Dosta panje Komisija posveuje i uvoenju inovativnog finansiranja, poveanju podrke na sektorskom nivou (ukljuujui podrku sektoru budeta) itd. Naravno, sve ove ideje tek su u preliminarnoj fazi. Rasprave o budunosti IPA fonda nijesu odmakle tako daleko kao ukupne rasprave o nainu troenja budeta EU za ostvarivanje ciljeva strategije Evropa 2020. Rezultat konsultacija uskoro e pokazati kakve e promjene u nainu ostvarivanja pretpristupne podrke dravama zapadnog Balkana (i Turskoj) donijeti nova finansijska perspektiva EU. Treba imati u vidu da strategija Evropa 2020 nije bitna samo za drave lanice EU, ve predstavlja znaajan izazov i za drave kandidate za lanstvo u EU, kao to je Crna Gora, i za usmjeravanje njihovih reformskih procesa. Na to se ukazuje u samom evropskom dokumentu: Strategija Evropa 2020 nije relevantna samo unutar EU, ve nudi znaajan potencijal zemljama kandidatima i naim susjedima i pomae im da ubrzaju svoje reforme. Proirenje prostora na kojem se primjenjuju pravila EU kreirae nove mogunosti kako za EU tako i za njene susjede (European Commission, 2010a: 23). Zaista, kada se analiziraju ciljevi strategije Evropa 2020, vidi se da su prioriteti vrlo lijepo formulisani, tako da bi ih i drave zapadnog Balkana mogle (o)lako preuzimati kao svoje. Meutim, nerazvijena infrastruktura, neadekvatno obrazovanje, nedovoljna ulaganja u ivotnu sredinu, tehnoloka zaostalost i zavisnost, neadekvatni kapaciteti svih partnera koji treba da doprinesu postavljenim ciljevima, poev od nacionalnih institucija preko lokalnih vlasti, socijalnih partnera obrazovnih institucija, pa sve do samih preduzea, predstavljaju velike prepreke za upotrebu istih metoda radi ostvarivanja razvojnih ciljeva. Dodatni problemi sa korupcijom i drugaijim kulturolokim nasljeem, uz nedovoljno efikasne pravosudne sisteme upeatljivo svjedoe o specifinostima ovog regiona. Olako prepisivanje lijepo sroenih evropskih incijativa, ili, to se takoe deava, kopiranje institucionalnih mehanizama uspostavljenih u razvijenim dravama, ve odavno se to jasno vidi, ne moe dati uspjene rezultate u dravama
tranzicije. Autonomni razvojni strateki okviri drava zapadnog Balkana, u svakom sluaju, moraju da uzmu u obzir ciljeve i mehanizme definisane Strategijom Evropa 2020, ali je mnogo vanije da ove drave prethodno sagledaju sopstvene specifine razvojne probleme i da na temelju toga izgrade sveobuhvatne razvojne strategije i planove. To bi bio adekvatniji put usaglaavanja dravne podrke sa razvojem evropskog ekonomskog i socijalnog modela. Evropska unija kontinuirano razvija sopstveni put povezivanja odrivog ekonomskog razvoja i smanjivanja siromatva, odnosno razvoja inkluzivnog drutva. Evropski model obezbjeivanja budetske podrke takvom razvoju predstavlja dodatni izazov buduim dravama lanicama. Za njih je veoma vano da se na vrijeme adekvatno pripreme za uee u evropskoj politici ekonomske, socijalne i teritorijalne kohezije. U tom okviru veoma vane oblasti pravovremenog graenja kapaciteta jesu strateko programiranje i sveukupno upravljanje projektnim ciklusom, kao i kapaciteti za finansijsku kontrolu budetskih sredstava Unije. to je drava blie lanstvu u EU, to ona mora imati snanije izgraene apsorpcione sposobnosti za korienje ne samo pretpristupnih ve i strukturnih i kohezionih fondova Evropske unije.
Bibliografija
a) Literatura: Dinan, D. (2009) Sve blia Unija, uvod u evropsku integraciju. Beograd: Slubeni glasnik. uri, D. (2009) Koheziona politika i pretpristupna podrka Evropske unije, str. 44103. Podgorica: SOROS. Gulasan, N. (2010) Official Development Assistance: The Status of Commitments, Projections for 2010 and Preliminary 2009 Figures. UNDP/ODS Discussion Paper. Meak, V. i Majstorovi, S. (2004) Regionalna politika Evropske unije. Beograd: Kancelarija za pridruivanje Evropskoj uniji, Vlada Republike Srbije. Prokopijevi, M. (2007) Why Foreign Aid Fails, Beograd: PANOECONOMICUS. Prokopijevi, M. (2008) Evropska unija, uvod. Beograd: Slubeni glasnik. Stojanovi, S. (2008) Finansiranje Evropske unije. Beograd: Slubeni glasnik. Tilford, S. and Whyte, P. (2010) The Lisbon Scorecard X: The Road to 2020. London: Centre for European Reform. (available at: http://www.cer.org.uk/pdf/rp_967.pdf ) b) Dokumenta: Barca, F. (2009) An Agenda for a Reformed Cohesion Policy: A Place-Based Approach to Meeting European Union Challenges and Expectations. (available at: http://ec.europa. eu/regional_policy/policy/future/pdf/ report_barca_v0306.pdf ) Eurostat (2007) Regions in the European Union: Nomenclature of Territorial Units for Statistics, NUTS 2006/EU-27. (available at: http://epp.eurostat.ec.europa.eu/cache/ ITY_OFFPUB/KS-RA-07-020/EN/KS-RA-07020-EN.PDF) European Commission (2008) European Union Public Finance, 4th Edition. (available at: http://ec.europa.eu/budget/library/ biblio/publications/public_fin/EU_pub_fin_ en.pdf ) European Commission (2009) General Budget of the European Union for the Financial Year 2009. (available at: http:// ec.europa.eu/budget/library/publications/ budget_in_fig/syntchif_2009_en.pdf ) European Commission (2010a) Europe 2020, A Strategy for Smart, Sustainable and Inclusive Growth. (available at: http://eur-lex. europa.eu/LexUriServ/LexU riServ.do?uri=C OM:2010:2020:FIN:EN:PDF) European Commission: (2010b) Investing in Europes Future, Fifth Report on Economic, Social and Territorial Cohesion. (available at: http://ec.europa.eu/regional_policy/ sources/docoffic/official/reports/cohesion5/ pdf/5cr_summary_en.pdf ) European Commission (2011a) A Budget for Europe 2020: The Current System of Funding, the Challenges Ahead, the Results of Stakeholders Consultation and Different Options of the Main Horizontal and Sectoral issues. (available at: http://ec.europa. eu/budget/library/bi blio/documents/ fin_fwk1420/SEC-868_en.pdf ) European Commission (2011b) Proposal for a Council Regulation Laying Down the Multiannual Financial Framework for the Years 20142020. European Commission (2011c) Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions: A Budget for Europe 2020, Part One. European Commission (2011e) Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions: A Budget for Europe 2020, Part Two. European Commission (2011d) Commission Staff Working Paper: The Added Value of the EU Budget Accompanying the Document Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions: A Budget for Europe 2020. (available at: http://ec.europa.eu/budget/library/biblio/ documents/fin_fwk1420/SEC-868_en.pdf ) European Council (2005) Financial Perspective 20072013. (available at: http:// www.consilium.europa.eu/ueDocs/cms_ Data/docs/pressdata/en/misc/87677.pdf European Council (2006) Regulation No. 1085/2006 Establishing an Instrument for Pre-Accession Assistance (IPA). European Council (2006) Decision on Community Strategic Guidelines on Cohesion, Official Journal of the European Union, L 291/11. Regulation (EC) No 1059/2003 of the European Parliament and of the Council (2003) on the establishment of a common classification of territorial units for statistics (NUTS). (available at: http://eur-lex.europa. eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:L:20 03:154:0001:0041:E N:PDF
{ 65 } Marina Vasi
Marina Vasi
Autorka je predavaica na privatnom koledu Ruer Bokovi u Beogradu

(e-mail: marinela.vasic@gmail.com)
Kosmopolitizam i lokalizam u zemljama bive SFRJ
1 Cosmopolitism and Localism in the Former Yugoslav Republics
Abstract
This paper examines localism and cosmopolitism as value orientation in Serbia, Montenegro, Bosnia and Herzegovina, Macedonia, Croatia and Slovenia. We employ comparative and statistical approach in order to contrast the levels of localism and cosmopolitism in these countries. As an empirical underpinning, we use European Value Study 2008 data, based on the same sample design in all the European countries. The analysis presents the data for the countries in question by using descriptive statistic and logistic regression. The results of the analysis show that there are significant differences among six countries which could be explained by the different political and social factors.
Keywords: localism, cosmopolitism, globalization, internal

globalization
Uvod
Kosmopolitizam kao vrednosna orijentacija predstavlja refleksivni identitet pojedinca u odnosu na odreenu zamiljenu drutvenu zajednicu globalnog karaktera. On predstavlja posledicu procesa globalizacije, i u savremenom smislu moe se razumeti u kontekstu integracijskih procesa koji su zapoeli u prethodnom, a svoju kulminaciju doiveli u ovom veku. Ovaj koncept se javlja jo kod francuskih filozofa prosvetiteljstva, koji su pod kosmopolitom podrazumevali graanina itavog sveta, univerzalnog humanistu koji je u stanju da prevazie partikularnost vlastitog identiteta ogranienog teritorijom na kojoj ivi, kulture kojoj pripada i jezika kojim govori (Schlereth, 1977).
{ 66 } Kosmopolitizam i lokalizam u zemljama bive SFRJ
Jedan od vanih konceptualnih problema jeste injenica da je savremeni pojam kosmopolite vezan za nauni i politiki diskurs drutava zapadnog kulturnog kruga. Kao zapadni pojam kosmpolitizam u velikoj meri odstupa od alternativnih obrazaca identifikacije sa globalnim, koji se mogu i istorijski a i danas nai u svetu (Pollock et al., 2000; Holton, 2002). Stoga se mora razmiljati da sama kosmopolitska orijentacija ima veliki broj varijeteta unutar razliitih kultura i u razliitim istorijskim konceptima (Featherstone, 2002). Tako Holton (2002) ukazuje da se kosmopolitizam mnogo bolje moe razumeti sa stanovita lokacije, kulturnih faktora, prostora i vremena u kome nastaje, nego na osnovu teorijskih stavova iz oblasti moralne filozofije. Sa stanovita identiteta pojedinaca koji ive u konkretnim drutvenim uslovima, kosmopolitsko oseanje, zapravo, predstavlja, jedan od slojeva identiteta koji ne iskljuuje ostale slojeve, kao to su nacionalni, regionalni ili lokalni identitet. Turner (2002) istie da razvijanje kosmpolitskog oseanja ne znai nuno odvajanje od vezanosti za vlastiti socijalni prostor, ve pre svega jednu vrstu kritike refleksije i distanciranja u odnosu na vlastitu socijalnu sredinu. U 21. veku kosmpolitizam se uglavnom dovodi u vezu sa injenicom da je savremena tehnologija doprinela intenzivnoj komunikaciji izmeu naroda i kontinenata, to za posledicu ima jaanje kosmpolitskog oseanja kod ljudi (Castells, 1996; Beck, 1999, 2000; Tomasci, 2001; Albrow, 1997; Held et al., 1999). Ovaj argument zapravo poiva na visokom stepenu pokretljivosti koji odlikuje savremena drutva. Iyer, meutim, smatra da pravi kosmopolita, nije onaj ko mnogo putuje, ve onaj ko vrednuje oseaj Drugog i Drugaijeg (2000: 210). Rosenberg (2000), takoe, u kritikom duhu ukazuje da se globalizacija kao ishod ne moe jednostavno objasniti uvoenjem globalizacije kao procesa koji dovodi do tog ishoda. Kosmpolitizam se moe razumeti kao neka vrsta refleskije, stanja svesti, stava o pripadnosti pojedinca globalnoj drutvenoj zajednici. Beck (2002) za razumevanje znaenja kosmopolitizma istie da sutinska pitanja ivota, ishrane, proizvodnje, identiteta, straha, seanja, zadovoljstva, sudbine, ne mogu vie da se lociraju nacionalno ili lokalno, ve globalno ili lokalno. Tako se javlja jedan veoma znaajan pojam, naroito sa stanovita merenja kosmopolitizma, a to je pojam unutranje globalizacije. Pod unutranjom globalizacijom Beck razume proces globalizacije koji se odvija unutar nacionalnih drutava. Na taj nain, pojedinci koji ive unutar istog nacionalnog prostora mogu razviti manji ili vei stepen kosmopolitskog identiteta. Szerszynski i Urry (2002: 469) argumentuju da kosmpolitizam ne moe da se jednostavno definie kao specifian tip kulture izvan odreenog kulturnog konteksta. Oni smatraju da je pojam kosmopolitskog prvenstveno formalnog karaktera, te da je, kao takav, sadrajno prazan, tj. da predstavlja oznaiva koji moe biti popunjen razliitim sadrajima unutar razliitih kulturnih konteksta. Ovakav pristup je naroito znaajan, s obzirom na snanu kritiku da se kosmpolitizam koristi kao koncept nametnut veini u jednoj nacionalnoj
{ 67 } Marina Vasi
ili lokalnoj zajednici, pri emu se nametanje vri od strane intelektualaca ili pak pripadnika viih drutvenih slojeva koji su mnogo mobilniji u globalnom svetu, i koji stoga imaju naglaen kosmopolitski identitet (Pels, 1999: 72). Ova epistemoloka kritika jeste manje-vie uobiajena kada je re o standardizaciji i ekspanziji progresivnih pojmova i nametanju istih veini, a to se postie zahvaljujui diskurzivnom monopolu kojim raspolau vii drutveni slojevi. U tom smislu Fearthestone (2002) eksplicitno kritikuje koncept kosmopolitizma kao pojma koji predstavlja mentalni koncept srednje i vie klase. Dakle, globalizacija ne pripada svima, ili makar, ne pripada svima jednako. Tako (Hannerz, 1990, 1996) istie da se kosmopolitizam kao divergentno kulturno iskustvo moe razumeti kao svojstvo onih pojedinaca koji poseduju dovoljan nivo refleksivnih kulturnih kompetencija a koje im omoguavaju da se uspeno kreu unutar novog sistema znaenja. Drugim reima, oni kojima su kulturne kompetencije uskraene, ne mogu da razviju kosmopolitsko oseanje, i uz nedostatak kulturnog iskustva koje se razvija zahvaljujui socijalnoj mobilnosti, ostaju zarobljeni u lokalnom ili nacionalnom. No, to ne znai da na njih globalizacija ne vri uticaj. Taj uticaj postoji, samo to se lokalno orijentisani pojedinci nalaze na marginama svih benefita koje globalizacija sa sobom nosi, ili su pak samo oznaeni kao konzumenti u globalnom drutvu. Na njih svakako utie konzumerizam i socijalni artefakti koji su proizvod globalizacije, a koji se neretko u negativnom kontektstu definiu kao mekdonaldizacija, ili amerikanizacija, ili prosto kao kulturni imerijalizam (Ritzer, 2000; Barber, 1995; Watson, 1997; Tomlinson, 1999). Ovo dakako jeste pitanje drutvene strukture i drutvene stratifikacije. Izgleda da nejednaka raspodela resursa unutar drutva dobija svoju verifikaciju u nejednakim ansama na globalnom tritu, a ovo konsekventno dovodi do vee ili manje identifikacije sa kosmpolitskim oseanjem s obzirom na to ta globalizacija prua razliito pozicioniranim akterima, da bi konano nedostatak refleksije doveo do jaanja lokalnih identiteta kod marginalizovanih aktera. No, sa druge strane, akteri moraju da ue da ive u globalnom drutvu, naprosto jer nemaju izbora. Held (2000) istie da kosmopolitski projekat u 21. veku podrazumeva da pojedinac mora da ui kako da postane kosmopolitski graanin. Osposobljeni kosmopolita je onaj ko je sposoban da posreduje izmeu nacionalne tradicije i alternativnih globalnih ivotnih stilova.
1. Konceptualni okvir: kosmopolitizam i lokalizam u zemljama bive SFRJ

Budui, kao to je prethodno reeno, da istorijska i kulturna kontekstualizacija igra znaajnu ulogu u razumevanju i objanjavanju kosmopolitskog odnosno lokalnog, neophodno je da ograniimo drutveni kontekst u okviru koga se kree ovaj rad. Drave koje su nastale nakon raspada
SFRJ u periodu od gotovo pola veka, a koji je karakterisao najpre uspon, a zatim pad socijalizma, delile su iste politike i ekonomske uslove. Nakon raspada socijalizma, usledio je proces tranzicije, koji se deavao u uslovima neto drugaijim nego kada je re o drugim drutvima istone Evrope koja su krenula istim putem. Dve su kljune karakteristike vane kada je re o ovim razlikama. Najpre, SFRJ se, po stepenu otvorenosti prema okruenju i, naroito, zapadnoj Evropi, bitno razlikovala od ostalih istonoevropskih socijalistikih drutava. Takoe, u poreenju s njima, nivo autoritarnosti i politike represije u nekadanjoj Jugoslaviji bio je znatno manje izraen. I kada je o ekonomiji re, nju je karakterisao znatno vei nivo liberalizma i trine orijentacije u poreenju sa ostalim drutvima socijalizma. Ukratko, gvozdena zavesa bila je iza granica SFRJ. Istovremeno, raspad Jugoslavije pratilo je bujanje nacionalizma koje e, zahvaljujui neodgovornom ponaanju politikih elita, rezultirati i ratnim sukobima. Kao rezultat raspada socijalizma, u SFRJ se, dakle, odvija proces koji divergentno deluje na razvoj kosmopolitizma na ovim prostorima. S jedne strane, tranzicija, kao proces otvaranja zatvorenih socijalistikih drutava ka globalnom kapitalizmu u svakom smislu, dovela je do jaanja kosmopolitizma, a sa druge strane, nacionalizam kao obrazac u socijalnopsiholokom, pa i u politikom smislu, vodi u pravcu zatvaranja u odnosu na globalnu zajednicu. Naravno, dodatna kontekstualizacija podrazumeva i diferenciranu perspektivu dejstva ovih faktora, kao i analizu odreenih lokalnih uslova u svih est zemalja bive SFRJ kada je re o razumevanju kosmopolitske orijentacije. Najpre, kada je o Sloveniji re, ova zemlja je najbezbolnije napustila SFRJ. Uz injenicu da je Slovenija u predsocijalistikom periodu imala u kulturnom, ekonomskom i politikom smislu prolost koja joj omoguava da se lake i bre priblii modelima zapadnih demokratija, valja i imati u vidu da u slovenakom drutvu nacionalnih podela gotovo i da nema, te da je re o kulturi koja je od poetka imala mnogo vie kapaciteta da sprei sukobe i nasilje kao posledice raspada socijalizma. Konano, u itavoj staroj Jugoslaviji Slovenija je bila ekonomski najrazvijenija. Svi ovi faktori omoguili su Sloveniji da se znatno bre integrie u zapadnu politiku i ekonomsku zajednicu (itaj EU). Hrvatska se kretala drugaijim putem. Ona je najpre svoju politiku nezavisnost ostvarila u sukobu sa Srbijom. Kao posledica ovog sukoba, dolo je do jaanja nacionalizma i rata na prostoru veeg dela drave, a to je konsekventno dovelo i do kanjenja u odnosu na Sloveniju kada je re o integracijama u EU. Bosna i Hercegovina se u ovom pogledu nalazi u posebno tekoj situaciji. Osim rata, koji je bio posebno surov, i koji e ostaviti posledice na nacionalne odnose nekoliko generacija unapred, nakon prestanka sukoba ova zemlja je ostala i etniki, ali i nacionalno, pa ak i politiki podeljena na dva entiteta. Dalje, Bosna i Hercegovina zapravo i nema kapacitet suverene drave, ve se pre moe rei da je re o meunarodnom protektoratu2 koji predstavlja provizorijum moderne evropske zemlje. Srbija je bila najvea lanica bive zajednice drave.
2 Meunarodni predstavnik u BiH ima jako velika ovlaenja koja ozbiljno dovode u pitanje njen suverenitet.
{ 69 } Marina Vasi
Tranziciju u Srbiji odlikuju dva perioda: prvi koji karakterie autoritarna nedemokratska vladavina autoritarnog reima, period u kome je Srbija bila jedna od najodgovornijih za ratove u Bosni i Hrvatskoj, i drugi, koji se deava nakon petooktobarskih promena 2000. god. i koji karakterie demokratizacija zemlje i pribliavanje EU, ali jo uvek uz snaan nacionalizam, koji uz nereeno pitanje Kosova u politikom smislu predstavlja kamen spoticanja kada je re o evrointegracijama. Crnu Goru, takoe, karakteriu dva perioda u procesu drutvene tranzicije. U prvom periodu Crna Gora je jedina iskreno opstajala u zajednici sa Srbijom, te je zapravo predstavljala manjinskog partnera u podrci srpskog ratnikog nacionalizma. Drugi period, koji poinje 1997. godine raspadom DPS-a, karakterie prva faza od tog trenutka do sticanja nezavisnosti na referendumu 2006. god., i druga faza faza ubrzanog pribliavanja EU, koje je bilo posledica potrebe i graana i politikih elita za novom progresivnom legitimacijom mlade drave. Konano, Makedonija se nala u jednoj vrsti drutvenog, ekonomskog i politikog orsokaka iz tri osnovna razloga. Prvo, Makedonija se i u SFRJ nalazila u nepovoljnom poloaju kada je re o ekonomskom razvoju, drugo, u ovoj zemlji je upeatljiv nedostatak kapaciteta politikih elita3, i tree, nacionalne podele koje nisu kulminirale ratom, ali koje jesu bile praene sukobima izmeu makedonske i albanske nacionale zajednice, slino kao i u Bosni, dovele su do politikog patronata ove drave od strane meunarodne zajednice. Iako se na osnovu opisane situacije u est drava bive SFRJ ne moe stei potpun uvid u sloen kontekst u okviru koga se razvijaju politiki identiteti graana tih drutava, ovaj elementarni uvid je ipak znaajan za razumevanje stepena u kome su kosmopolitizam i lokalizam kao njegov pandan dobijali ili gubili na snazi. Opisani konceptualni okvir daje nam osnovne elemente u odnosu na koje je mogue posmatrati, analizirati, kao i testirati konkretne hipoteze kada je re o stepenu kosmopolitizma kod graana est drava bive SFRJ.
3 Pod nedostatkom kapaciteta

politikih elita podrazumevamo potpuno odsustvo komunikacije vladajue veine sa, uglavnom, albanskim partijama u opoziciji. Ovakav odnos veine prema manjini smanjuje sposobnost drave da preventivno reava bazine drutvene sukobe.
2. Podaci, metod i merenje

U ovom radu koristili smo podatke iz Evropskog istraivanja vrednosti (European Value Survey), koje je realizovano 2008. godine. Re je o meunarodnom longitudinalnom istraivanju koje se na svakih deset godina realizuje u svim zemljama Evrope. Istraivanje se oslanja na Upitnik koji je identian za sve zemlje. Takoe, koristi se i identian dizajn uzrokovanja, kao i terenskih procedura, te istih kriterijuma za poststratifikaciju. Zahvaljujui svim ovim karakteristikama, mogue je na jedan validan nain porediti rezultate merenja izmeu svih zemalja koje su obuhvaene istraivanjem. Dalje, kada je re o pitanjima, ajtemima i indikatorima, valja napomenuti da je Upitnik obuhvatio baterije pitanja koje mere razliite vrednosne orijentacije, i to na nain da je validnost pitanja i relijabilnost skala izmerena u prethodnim istraivanjima.
Kada je re o est drava bive SFRJ, istraivanjem je obuhvaeno 1512 ispitanika u BiH, 1496 ispitanika u Hrvatskoj, 1516 u Crnoj Gori, 1512 u Srbiji, 1365 u Sloveniji i 1480 u Makedoniji. Kosmopolitizam i lokalizam su mereni sa dva pitanja na skali koja je traila od ispitanika da se opredele kojim geografskim grupama prvenstveno pripadaju i to u prvom i drugom izboru, a ispitanici su mogli da se opredele da se oseaju kao pripadnici mesta/ grada u kome ive, regiona drave u kojoj ive, drave u celini, Evrope i sveta u celini. Oito, skala je formirana tako da se lokalna identifikacija nalazi na jednom, a kosmopolitska na drugom polu iste skale. Budui da skala operie sa 5 stepena identifikacije, i da je svaki ispitanik na datoj skali odreivao prvi i drugi izbor, itava skala sumarno operie vrednostima od 3 do 9, pri emu je 3 najvei mogui stepen lokalizma, a 9 najvei mogui stepen kosmopolitizma (i obrnuto, s obzirom na koncepciju kontinuuma sa dva pola). Najpre, na nivou ukupne varijanse (biva SFRJ), kada je re o prvom izboru, lokalizam izrazito dominira u odnosu na kosmopolitizam (Figura 1). Tanije, sumarno, vie nego svaki drugi graanin svoj primarni identitet definie posredstvom identifikacije sa gradom/mestom u kome ivi. Drugi po znaaju izvor identiteta svih graana bive SFRJ jeste zemlja/drava u kojoj ive, tanije, vie nego svaki trei graanin svoj identitet primarno definie na ovaj nain. Trei po redu izvor geografskog identiteta jeste regionalna identifikacija, a interesantno je da je u jeku integracija u EU u svim zemljama, ukljuujui i Sloveniju koja je lanica EU, identifikacija sa EU jako niska, ak nia u odnosu na identifikaciju sa svetom.
Fig. 1 Geografska identifikacija - prvi izbor
50,3 33,8
8,3
3,3 Zemlja Evropa
4,3 Svet
Grad
Region
Kada je o drugom izboru re, dominira identikacija sa zemljom/ dravom (Fig. 2). Naime, preko 1/3 graana bive SFRJ identifikuje se na drugom mestu sa vlastitom dravom. Dalje, preko 22% njih se identifikuje sa gradom/mestom u kome ive u svom drugom izboru, a kada je o drugom izboru re, ak preko 1/5 graana u ovom pogledu bira region u kome ivi. Evropa je sekundarni izvor identiteta za neto vie od svakog desetog graanina ex SFRJ, dok je svet u celini u ovom pogledu na poslednjem mestu kao izvor identiteta.
{ 71 } Marina Vasi
Fig. 2 Geografska identifikacija drugi izbor

34,8 22,1 20,1 10,7 8,1
Grad
Region
Zemlja
Evropa
Svet
Interesantno je sagledati razlike u geografskim identitetima po dravama (Fig 3). Iako razlike jesu statistiki znaajne (Kramerov V = .092; p < 0.01), sa izuzetkom Makedonije, u kojoj je drava primarni izvor identifikacije, u svim ostalim dravama graani se primarno identifikuju sa gradom/mestom u kome ive. Opet, sa izuzetkom Makedonije, drava je druga po znaaju za primarni identitet, dok su preostali izvori identifikacije znatno manje izraeni u odnosu na ova dva.
Fig. 3 Geografska identifikacija prvi izbor po dravama
55,7 12,9 BiH 2,8 1,7 53,5 6,3 Hrvatska 3,1 4,6 55,2 4,6 Crna Gora 3,0 6,0 46,8 Srbija 5,7 37,4 4,3 5,8 49,7 10,7 Slovenija 3,7 5,0 39,9 9,7 Makedonija 2,9 2,7 44,9 30,9 30,2 Svet 32,5 Drava 26,9 Grad
Region
Evropa
Kada je o drugom izboru re (Fig. 4), razlike postoje izmeu drava, i svakako su statistiki znaajne (Kramerov V = .080; p < 0.01). Osim u BiH u svim ostalim zemljama, drava je kljuni izvor sekundarnog identiteta. U BiH to je regionalna pripadnost. Dakle, izgleda da podeljenost na dva entiteta, kantonizacija, te opte politike prilike u BiH igraju znaajnu ulogu u niskom stepenu identifikacije graana sa dravom. Dalje, u Makedoniji i Srbiji grad je na drugom mestu kao sekundarni izvor identiteta, dok je u Hrvatskoj i Sloveniji to region. No, kljuno je, sa iznimkom Makedonije gde je regionalna identifikacija znaajno nia, da je identifikacija sa Evropom i svetom znatno nia u odnosu na identifikaciju sa dravom i gradom/ mestom u kome graani ive.
Fig. 4 Geografska identifikacija drugi izbor po dravama
21,9 BiH 8,5 6,9 22,5 26,4 Hrvatska 9,8 6,4 18,1 17,5 Crna Gora 17,8 12,6 24,8 15,8 Srbija 11,4 9,4 18,7 26,5 Slovenija 11,1 4,7 32,5 7,6 Makedonija 12,8 10,4 36,7 39,0 38,5 38,0 Evropa 34,9 Drava 31,8 30,8 Grad
Region
Svet
{ 73 } Marina Vasi
Ukoliko izrazimo stepen lokalizma odnosno kosmopolitizma posredstvom skale koja obuhvata oba pitanja koja smo koristili za merenje u visu sintetikog skora, moemo videti distribuciju lokalizma/ kosmopolitizma na nivou ukupne varijanse u Fig. 5, kao i karakteristike izraene preko standardizovanih z skorova u Tabela 1 Kao to je reeno, niske vrednosti na autentinom skoru odnosno negativne vrednosti na standardizovanoj varijabli predstavljaju lokalizam, dok visoke vrednosti u autentinom skoru odnosno pozitivne vrednosti na z skor varijabli predstavljaju kosmopolitizam.
Fig. 5 Sintetiki skor lokalizam/kosmopolitizam
4,000 -
3,000 -
2,000 -
1,000 -
2.00
4.00
6.00
8.00
10.00
Tabela 1 Deskriptivna statistika na skali lokalizam/kosmopolitizam N Aritmetika sredina Medijana Standardna devijacija Skjunis Kurtosis Minimum Maksimum Interkvartilni opseg 25 50 75
8502 ,0000000 -,4109414 1,00000000 1,198 ,549 -1,06898 2,87925 -,4109414 -,4109414 ,2470964
Razlike izmeu drava sintetiki se mogu jasno uoiti (Fig. 6) i one su veoma izraene, a mereno F-testom: F (df, 5) = 30,21; p < 0.01. Ono to je interesantno jeste injenica da je najvii stepen lokalizma, te konsekventno najnii stepen kosmopolitizma prisutan u BiH, a ovo se da objasniti politikim faktorima, u prvom redu dubokim nacionalnim podelama, te posledicama rata koje su kod pojedinaca proizvele pojaanu potrebu za lokalnom identifikacijom i relativizaciju kosmopolitske orijentacije. Zatim sledi Hrvatska, koja se nalazi na pragu EU, i koja je u kulturolokom smislu, makar stereotipno, blia zemljama zapadnog kulturnog kruga. Interesantno je da u Sloveniji, dravi koja je lanica EU, i koja bi sa stanovita teorijske elaboracije trebalo da ima najavii stepen kosmopolitizma, ovo nije sluaj. Komparativno, najvii stepen kosmopolitizma merimo u Crnoj Gori, te Srbiji i Makedoniji.
Fig. 6 Lokalizam/kosmopolitizam z skorovi (lokalizam/+kosmopolitizam)
0,132 0,121
0,096
-0,026 -0,087
-0,232
U cilju identifikacije faktora od kojih zavisi kosmopolitska orijentacija realizovali smo logistiku regresionu analizu. Cilj ove analize bio je da identifikujemo kljune varijable koje imaju prediktivnu vrednost kada je re o kosmopolitskoj vrednosnoj orijentaciji. Model je formiran u odnosu na set standardnih socio-demografskih varijabli od kojih se oekuje da imaju odreenu prediktivnu vrednost. U modelu, kao nezavisnu varijablu koristili smo skor na skali lokalizam/kosmpolitizam. Ovaj skor, ija je distribucija prijavljena u Fig. 5 i Tab. 1, podelili smo na tri treine varijanse, pri emu je poslednja treina varijanse identifikovana kao visok stepan kosmopolitizma, a s obzorom na to da smo koristili logistiku regresiju, ova
{ 75 } Marina Vasi
varijabla je koriena kao dummy varijabla sa vrednostima 1 visok stepen kosmpolitizma, i 0 preostali deo varijanse na ovoj varijabli. Distribucija ove dummy varijable, koja meri visok stepen kosmopolitizma, moe se videti u Tab.2 na nivou ukupne varijanse, i u Tab. 2.1 po zemljama. Svakako da razlike u broju kosmopolita po zemljama odgovaraju razlikama merenog stepena kosmopolitizma u ovim dravama.
Tabela 2 Kosmopolitizam dummy varijabla (zavisna varijabla u modelu)
ostali kosmopolite total
N 6994 1887 8881
% 78,8 21,2 100,0
Tabela 2.1 Kosmopolitizam po zemljama dummy varijabla ostali kosmopolitizam
BiH Hrvatska Crna Gora Srbija Slovenija Makedonija

total
85,3% 81,1% 73,5% 75,4% 80,2% 77,2% 78,8%
14,7% 18,9% 26,5% 24,6% 19,8% 22,8% 21,2%
Sa druge strane, u model smo ukljuili set socio-demografskih varijabli koje su po svom karakteru dummy varijable. Tanije, autentine varijable su redizajnirane za potrebe predikcije u regresionom modelu, tj. redefinisane su od autentinih vrednosti ka dvovalentnim vrednostima. Varijable koje smo koristili u modelu kao prediktorske (nezavisne) varijable mogu se videti i Tab.3 (ukupna varijansa).
Tabela 3 Prediktorske (zavisne varijable) ukupna varijansa N pol/rod dravljanstvo starost 1529 ostalo mukarac ostalo dravljanin ostalo godine 1529 4572 4309 221 8659 6791 2090 % 51,5 48,5 2,5 97,5 76,5 23,5
starost 3049 starost preko 50 nie obrazovanje srednje obrazovanje vie obrazovanje samozaposlen nezaposlen nizak prihod srednji prihod visok prihod
ostalo godine 3049 ostalo godine preko 50 ostalo nie obrazovanje ostalo srednje obrazovanje ostalo vie obrazovanje ostalo samozaposlen ostalo nezaposlen ostalo nizak prihod ostalo srednji prihod visok prihod
5622 3258 5348 3532 6573 2308 4104 4777 7166 1715 8717 164 6807 2074 6387 2493 6335 2546 6575 2306
63,3 36,7 60,2 39,8 74,0 26,0 46,2 53,8 80,7 19,3 98,2 1,8 76,6 23,4 71,9 28,1 71,3 28,7 74,0 26,0
Vrednosti dobijene logistikom regresijom prikazane su u Tab.4, i to kako na nivou ukupne varijanse, tako i za svaku dravu ex-SFRJ pojedinano. Kada je re o socio-demografskom prediktivnom modelu, na osnovu logistike regresije dobijene vrednosti imaju veoma ogranien domet. Najpre, na nivou itave bive SFRJ merimo Pseudo R2 = 0.039; Hosmer and Lemeshow goodness-of-fit: X2 (df,6) = 10,496; p = 0.105. Logistikom regresijom identifikovali smo nekoliko prediktora, ali je njihova eksplanatorna vrednost srazmerno mala i svodi se na oko 4% ukupne varijanse. Kada je o samim prediktorima re, najznaajniji, i to negativni prediktor jeste dravljanstvo (B = -0.631; p < 0.01). Zatim, negativni prediktor jeste i nisko obrazovanje (B = -0.481; p < 0.01), a komplementarno vie obrazovanje predstavlja pozitivni prediktor kosmopolitizma (B = 0.560; p < 0.01). Prema tome, za itav prostor bive Jugoslavije obrazovanje predstavlja vaan prediktor kosmopolitizma. Dalje, populacija mlaa od 29 godina jeste statistiki znaajan prediktor kada je re o kosmpolitskom identitetu (B = 0.218; p < 0.01). Konano, pol/rod jeste pozitvan prediktor, tanije kada je re o mukarcima, poveava se verovatnoa da oni imaju kosmopolitski stav (B = 0.147; p < 0.01).
{ 77 } Marina Vasi
Tabela 4 Logistika regresija nestandardizovani regresioni koeficijenti
mukarac dravljanin godine 1529 godine preko 50 nie obrazovanje srednje obrazovanje vie obrazovanje samozaposlen nezaposlen nizak prihod srednji prihod visok prihod b konstanta
,147** -,631** ,218** -,481** ,560** -,844
,324* ,646** -,533** -1,844
-,598** ,350* ,975* -,560** -1,292
-,676** ,413* ,689** -,421** -,314* -,618
389** ,597** -1,184
,375** -,819** ,423* ,512** -1,371
,471** ,593** -,478** -,406** -1,496
-,713** -
1,102** ,599**
* p < 0.5 ** p < 0.01 Kod graana BiH, koji su komparativno u odnosu na graane svih drava ex SFRJ u najmanjoj meri kosmpolitski orijentisani, tj. koji su dominantno lokalno orijentisani, socio-demografski prediktivni model, takoe, nema naroitu prediktivnu vrednost: Pseudo R2 = 0.033; Hosmer and Lemeshow goodness-of-fit: X2 (df,4) = 3,975; p = 0.409. Od sociodemografskih varijabli koje su znaajne za kosmopolitski stav u BiH identifikovali smo najpre vie obrazovanje (B = 0.646; p < 0.01), a zatim nizak prihod kao negativan prediktor (B = -0.533; p < 0.01), dok su pripadnici mlade populacije pozitivan prediktor (B = 0.324; p < 0.05). U Hrvatskoj socio-demografski model ima sledee karakteristike: Pseudo R2 = 0.050; Hosmer and Lemeshow goodness-of-fit: X2 (df,4) = 6,344; p = 0.175. Logistikom regresijom identifikovali smo tri znaajna prediktora. Najpre, samozaposlenost (B = 0.975; p < 0.05), koja se kao prediktivna varijabla pojavljuje samo u Hrvatskoj i ni u jednoj drugoj dravi. Ovaj podatak analitiki, kada je o Hrvatskoj re, trai posebnu panju i analizu koja prevazilazi okvire ovog rada. Dalje, to je obrazovanje, i to, kada je re o niskom obrazovanju (B = -0.598; p < 0.01) i kada je re o visokom obrazovanju (B = 0.350; p < 0.05). Konano, kao i u BiH, i u Hrvatskoj nizak prihod jeste negativan prediktor (B = -0.560; p < 0.01).
Makedonija
Crna Gora
Slovenija
Hrvatska
Srbija
SFRJ
BiH
U Crnoj Gori model ima sledee karakteristike: Pseudo R2 = 0.038; Hosmer and Lemeshow goodness-of-fit: X2 (df,6) = 2,978; p = 0.834. Dakle, i u ovom sluaju srazmerno mali procenat varijanse kosmopolitizma moemo objasniti socio-demografskim varijablama. Od prediktivnih varijabli izdvajamo najpre vie obrazovanje (B = 0.689; p < 0.01), ali i srednji nivo obrazovanja (B = 0.413; p < 0.05), te dravljanstvo kao negativan prediktor (B = 0.676; p < 0.01). Ono po emu je Crna Gora interesantna i posebna u odnosu na ostale zemlje ex SFRJ jeste da se kao negativni prediktori jedino u ovoj zemlji javljaju nezaposlenost (B = -0.421; p < 0.01) i srednji prihod (B = -0.314; p < 0.05). Kada je o Srbiji re, socio-demografski model ima sledee karakteristike: Pseudo R2 = 0.060; Hosmer and Lemeshow goodness-of-fit: X2 (df,3) = 0,523; p = 0.914. Od prediktora identifikujemo samo dve varijable, ali tri prediktora i to obrazovanje, tanije, nie obrazovanje kao negativni prediktor (B = -0.713; p < 0.01) i vie obrazovanje kao pozitivni prediktor (B = 0.597; p < 0.01). Druga varijabla jesu godine starosti, tanije, najmlaa kategorija populacije (B = 0.389; p < 0.01). Model u Sloveniji ima neto veu prediktivnu vrednost i kree se na nivou 8,5% ukupne varijanse: Pseudo R2 = 0.085; Hosmer and Lemeshow goodness-of-fit: X2 (df,5) = 0,462; p = 0.993. Obrazovanje kao varijabla ima najveu prediktivnu vrednost i to vie obrazovanje (B = 1.102; p < 0.01), kao i nie obrazovanje (B = 0.423; p < 0.05). Kao i u Crnoj Gori, dravljanstvo je negativni prediktor (B = -0.819; p < 0.01), dok su visok prihod (B = 0.512; p < 0.01) i pol/rod (mukarac) pozitivni prediktori (B = 0.375; p < 0.01). Konano, u Makedoniji socio-demografski model ima sledee karaktertistike: Pseudo R2 = 0.075; Hosmer and Lemeshow goodness-of-fit: X2 (df,7) = 11,588; p = 0.115. Najznaajniji prediktori jesu vie obrazovanje (B = 0.599; p < 0.01) i mladi od 15 do 29 godina starosti (B = 0.593; p < 0.01). Dalje, jedino se u Makedoniji javljaju stariji od 50 godina kao negativan prediktor (B = -0.478; p < 0.01). Mukarci se, kao i u Sloveniji, javljaju kao pozitivan prediktor (B = 0.471; p < 0.01), ali ono to je posebno interesantno, visok prihod, za razliku od Slovenije, javlja se kao negativan prediktor (B = -0.406; p < 0.01). Prema tome, na osnovu logistike regresione analize moemo imati nekoliko sintetikih zakljuaka. Prvo, socio-demografski model predikcije kosmopolitizma ima veoma ogranienu eksplanatornu mo u gotovo svim zemljama ex-SFRJ. Drugo, jedini prediktor koji je pouzdan u svim zemljama bive Jugoslavije jeste obrazovanje, tanije, ono to vai za sve zemlje bive Jugoslavije jeste to su graani vie obrazovani, to je vea verovatnoa za stepen kosmpolitskog identiteta. Pri tome treba imati u vidu da je u svim dravama osim u Sloveniji ukupan procenat ispitanika koji imaju fakultetsko obrazovanje manji od 10%. Ovo je jedan od kljunih razloga zbog koga je kosmpolitizam relativno depriviran u odnosu na lokalizam. Dalje, u tri od est drava (BiH, Srbija i Makedonija) godine starosti jesu prediktori
{ 79 } Marina Vasi
kosmopolitizma, tanije, to su graani u ovim dravama mlai, vea je verovatnoa da e imati kosmopolitsko opredeljenje. Uz to, kada je o Makedoniji re, eksplicitno je utvreno da su stariji od 50 godina negativni prediktor kosmopolitizma. Dalje, u Crnoj Gori i Sloveniji dravljanstvo je negativan prediktor kosmopolitizma, dok je nizak prihod negativan prediktor u BiH i Hrvatskoj. Visok prihod je kontroverzan prediktor, s obzirom na to da je pozitivan u Sloveniji i negativan u Makedoniji. Ovo postavlja otvorena pitanja na nivou konstelacije drutevnih faktora koji deluju u ovim dvema zemljama, naime, postavlja se pitanje zato oni koji imaju visok prihod u Sloveniji tendiraju ka kosmopolitizmu, te zato oni sa visokim prihodom imaju negativnu prediktivnu vrednost u odnosu na kosmopolitizam. Pre nego li krenemo na zavrnu diskusiju i rekapitulaciju istraivakih nalaza, vano je i potrebno za nae zakljuivanje da izvedemo jo jednu deskriptivnu, ali sasvim potrebnu analizu. S obzirom na to da smo poredili est drava bive SFRJ, postavlja se pitanje nivoa merenog kosmopolitizma u ovim zemljama u odnosu na ostale zemlje Evrope. Drugim reima, kako imati reper za relativne vrednosti merenog kosmopolitizma u ovim zemljama ukoliko ih na istoj skali metrijski ne uporedimo sa nekim drugim zemljama, ili tanije sa ostalim evropskim zemljama. Za ovu svrhu formirali smo ukupan skor, pri emu kao ukupnu varijansu tretiramo itavu Evropu, a varijable od kojih je formiran skor, kao i procedura, identine su kao i u ranijem izlaganju. Poreenje vrimo na osnovu distribucije srednjih vrednosti na skali lokalizam/kosmopolitizam, izraenim u strandardizovanim z skorovima (Tab. 5 i Tab. 6).
Tabela 5 Lokalizam/kosmopolitizam itava Evropa (srednje vrednosti z skorova po dravama)
Drava Albanija Azerbejdan Austrija Jermenija Belgija BiH Bugarska Belorusija Hrvatska Kipar Severni Kipar eka Danska N 1503 1468 1471 1470 1499 1443 1481 1479 1489 980 476 1750 1468 Aritmetika sredina -,0398693 ,3072411 ,1225419 ,0002463 ,2039545 -,2449154 ,0042184 ,0927802 -,0841504 ,0299024 -,0011017 -,2245474 -,0041228 Standardna devijacija ,96367721 ,99446929 1,04558803 ,90712499 1,06368445 ,91396369 ,97557172 1,07593032 ,97794925 ,85691094 ,98545684 ,91396398 ,92499143
Estonija Finska Francuska Gruzija Nemaka Grka Maarska Irska Ireland Italija Letonija Litvanija Luksemburg Malta Moldavija Crna Gora Holandija Norveka Poljska Portugal Rumunija Rusija Srbija Slovaka Slovenija panija vedska vajcarska Turska Ukrajina Makedonija Velika Britanija Severna Irska Total
1494 1107 1483 1470 1997 1470 1509 768 976 1422 1481 1465 1573 1458 1514 1403 1530 1083 1495 1529 1441 1485 1485 1479 1335 1394 994 1258 2359 1485 1404 1508 466 65819
,0216989 ,2115290 ,1996131 ,0083343 -,3073126 ,1265096 -,1985459 ,1487938 -,3898554 ,2176129 -,1153092 ,0183822 ,6979637 ,0377297 -,0753935 ,1232214 ,1333465 -,2543416 -,4902299 -,1194381 -,2497066 -,1192589 ,1311618 -,2604814 -,0482113 -,1191539 ,1969224 ,3539877 -,2431630 ,0052843 ,0917802 -,0713715 -,3746964 ,0000000
,95247554 1,04826739 1,12731341 ,78089558 1,00053492 1,00155387 ,90876660 1,04695752 ,84300053 1,12825637 ,91610334 ,97451910 1,17535904 ,96985623 ,93459993 1,09669790 1,09953451 ,87577025 ,72456373 ,95561239 ,81785096 ,87418102 1,07194649 ,77437753 ,97940046 1,02869805 1,12366459 1,05290866 ,77662518 ,92823340 ,95814352 1,01876924 ,78765200 1,00000000
{ 81 } Marina Vasi Fig. 7 Lokalizam/kosmopolitizam graf
Severna Irska Velika Britanija Makedonija Ukrajina Turska vajcarska vedska panija Slovenija Slovaka Srbija Rusija Rumunija Portugal Poljska Norveka Holandija Crna Gora Moldavija Malta Luksemburg Litvanija Letonija Italija Ireland Irska Maarska Grka Nemaka Gruzija Francuska Finska Estonija Danska eka Severni Kipar Kipar Hrvatska Belorusija BiH Belgija Jermenija Austrija Azerbejdan Albanija
-0,37 -0,07 0,09 0,01 -0,24 0,35 0,20 -0,12 -0,05 -0,26 0,13 -0,12 -0,25 -0,12 -0,49 -0,25 0,13 0,12 -0,08 0,04 0,70 0,02 -0,12 0,22 -0,39 0,15 -0,20 0,13 -0,31 0,01 0,20 0,21 0,02 0,00 -0,22 0,00 0,03 -0,08 0,09 0,00 -0,24 0,20 0,00 0,12 0,31 -0,04
Tabela 6 Ukupni skor lokalizma/kosmopolitizma
N Aritmetika sredina Medijana Standardna devijacija Percentili
65819 ,0000000 -,4257240 1,0000000 25 -,4257240 50 -,4257240 75 ,2347995
Na osnovu distribucije lokalizma/kosmopolitizma u svim evropskim zemljama, najpre moemo uoiti da je generalno lokalizam izraeniji u odnosu na kosmopolitizam, s obzirom na to da je vrednost medijane za itavu Evropu 0,43. Najvei stepen kosmopolitizma merimo u Luksemburgu, a zatim u vajcarskoj i Azerbejdanu, dok najvei stepen lokalizma merimo u Poljskoj, a zatim u Irskoj, Severnoj Irskoj i Nemakoj. Kada je o est zemalja bive SFRJ re, valja primetiti da su vrednosti svih zemlja vie od vrednosti medijane, i jednako da se te vrednosti kreu izmeu 50. i 75. percentila. Dakle, bez obzira na meusobne razlike, koje smo identifikovali u radu, u odnosu na itavu Evropu zemlje bive SFRJ u proseku su komparativno kosmopolitski orijentisane.
Zakljuna razmatranja
Kosmopolitizam oito kao vrednosna orijentacija nema onaj nivo podrke kod graana Evrope kao to se predstavlja u naunom, politikom i poslovnom diskursu. Sa druge strane najvei broj graana Evrope jo uvek je dominantno lokalno orijentisan. Sa druge strane izmeu zemalja bive SFRJ postoje odreene razlike u stepenu kosmopolitizma. Te razlike meutim ne moemo objasniti socio-demografskim varijablama u zadovoljavajuoj meri. Od socio-demografskih varijabli jedino je obrazovanje znaajan prediktor u svim dravama. Ovaj nalaz ide u prilog tezi da obrazovanje doprinosi razvoju refleksivnih kulturnih kompetencija (Hannerz, 1990: 1996). Meutim, oito da obrazovanje nije dovoljan faktor koji podie kapacitet ove vrste refleksivnosti. Drugim reima, kosmopolitska orijentacija treba da bude predmet buduih istraivanja koja e da zau iza socio-demografskih prediktivnih pokuaja i teorijsko-hipotetiki da predloe alternativne faktore koji generiu kosmopolitizam. Jedan od modela trebalo bi da ukljui set varijabli koje tretiraju pitanja socijalne mobilnosti (Castells, 1996; Beck, 1999, 2000; Tomasci, 2001; Albrow, 1997; Held et al., 1999). Dakle, pitanje je da li i u kojoj meri socijalna mobilnost utie na kosmopolitizam. Zasad ovakva vrsta komparativnih studija nije raena, te nije mogue testirati ovaj model. Alternativna mogunost bila bi da se ispitaju hipoteze koje se mogu
{ 83 } Marina Vasi
dedukovati iz ideja koje predlae Iyer (2000), tanije, da se kosmopolitizam dovede u vezu sa razumevanjem i prihvatanjem drugih. Ovakav pristup bi zapravo poivao na ispitivanju veze izmeu odreenih kulturoloki transkribovanih karakternih osobina linosti i kosmopolitizma, budui da ga je nemogue svesti na pojednostavljene koncepte tolerancije. Konano, kada je o ex-SFRJ re, dodatna pitanja koja se tiu politikog konteksta svakako jesu interesantna. Npr. nivo kosmopolitizma u Sloveniji nii je nego u Srbiji, Crnoj Gori i Makedoniji, iako je Slovenija u veem stepenu integrisana u EU, i verovatno se odlikuje veim stepenom mobilnosti, kulturnim kompetencijama, pa i tolerancije u odnosu na prethodne dve drave. No, valja primetiti i da je Poljska na vrhu skale lokalizma u odnosu na sve evropske zemlje, pa prema tome daleko od svih zemalja ex-SFRJ, a isto se moe rei, u neto manjoj meri, i za neke druge vane evropske zemlje, npr. Nemaku. Da li to znai da kanjenje u savremenim integracijama na svetskom planu zapravo rezultira veim stepenom kosmopolitizma koji se pojavljuje kao neka vrsta aktualizovanog politikog stava, koji e se po analogiji promeniti nakon postizanja odreenih politikih integracijskih ciljeva? Ovakva i slina pitanja trenutno nemaju odgovore, a budua istraivanja zapravo treba da proisteknu upravo iz ovakvih i slinih teorijskih spekulacija koje je mogue prevesti na jezik hipoteza.
Bibliografija
Albrow, M. (1997) The Global Age. Stanford, CA: Stanford University Press. Barber, B. (1995) Jihad vs. McWorld. New York: Ballantine Books. Castells, M. (1996) The Rise of the Network Society Vol. 1 of the Information Age. Oxford: Basil Blackwell Beck. Featherstone, M. (2002) Cosmopolis: An Introduction. Theory, Culture, and Society, Vol, 19, No. 1, pp. 116. Held, D. (2000) Regulating Globalization? The Reinvention of Politics. International Sociology, Vol. 15, No. 2, pp. 394408. Held, D. et al. (1999) Global Transformations: Politics, Economics, and Culture. Stanford, CA: Stanford University Press. Holton, R. J. (2002) Cosmopolitanism or Cosmopolitanisms? The Intellectuality of Strangers. Theory, Culture and Society, Vol. 16, No.1, pp. 6386. Iyer, P. (2000) The Global Soul: Jet Lag, Shopping Malls, and the Search for Home. New York: Vintage. Pels, D. (1999) Privileged Nomads On the Strangeness of Intellectuals and the Intellectuality of Strangers. Theory, Culture, and Society, Vol. 16, No. 1, pp. 63-86. Pollock, S. et al. (2000) Cosmopolitanisms. Public Culture, Vol. 12, No. 3, pp. 57789. Ritzer, G. (2000) The McDonaldization of Society. London: Sage. Rosenberg, J. (2000) The Follies of Globalization Theory. London: Verso. Sschlereth, T. (1977) The Cosmopolitan Ideal in Enlightenment Thought: Its Stanford, CA: Stanford University Press. Szerszynski, B. and Urry, J. (2002) Cultures of Cosmopolitanism. The Sociological Review, Vol. 50, No. 4, pp. 46181. Tomasci, L. (ed.) (2001) New Horizons in Sociological Theory and Research: The Frontiers of Sociology at the Beginning of the 21st Century. Aldershot and Burlington, VT: Ashgate. Tomlinson, J. (1999) Globalization and Culture. Chicago, IL: University of Chicago Press. Turner, B. S. (2002) Cosmopolitan Virtue, Globalization and Patriotism. Theory, Culture, and Society, Vol. 19. No. 1, pp. 4563. Watson, J. L. (ed.) (1997) Golden Arches East: McDonalds in East Asia. Stanford, CA: Stanford University Press.
{ 87 } Ilija Vujai
Ilija Vujai
Autor je profesor na Fakultetu politikih nauka Univerziteta u Beogradu
Filozofija demokratije Dona Djuija (prikaz knjige Bojana Spaia: Politika i pravna filozofija Dona Djuija, igoja tampa, Beograd, 2010)
Studija mr Bojana Spaia Politika i pravna filozofija Dona Djuija predstavlja veliki doprinos istoriji i teoriji prava i politike. U svim relevantnim aspektima, a posebno metodoloki i strukturalno-teorijski, radi se o vrednom istraivakom delu. To je prva obuhvatna monografska studiju o Djuiju na naem jeziku u kojoj je dato sveobuhvatno i sistematsko razmatranje i tumaenje filozofskih, epistemolokih, ontolokih, antropolokih, etikih, pravno--filozofskih i polit-filozofskih shvatanja ovog amerikog filozofa i pokrivena sva relevantna podruja, kategorije i problemi Djuijeve misli. U prvom poglavlju se razmatra pragmatizam i pragmatika tradicija u djelima Persa i Dejmsa, koja je prethodila Djuijevoj filozofiji, posebno koncepti zajednice ispitivanja (Pers) i individualnog samousavravanja (Dejms). Na taj nain autor nas uvodi u predmet svog istraivanja, podrazumijevajui da je Djuijeva pravna i politika filozofija neodvojiva od tradicije pragmatizma, kojoj Djui pripada kao njen najkompletniji izdanak, i analizirajui one koncepte Persa i Dejmsa koji su kljuni za formiranje Djuijeve komunikativne koncepcije demokratije. Drugo poglavlje, u kome se analizira Djuijeva opta filozofija (ontologija, logika i etika), takoe je uvodnog karaktera i slui kao iri okvir za razmatranje karaktera i dometa Djuijeve pravne i politike filozofije. Tu autor ukazuje da se radi o dosledno pragmatinoj poziciji i da je Djui u osnovi prosvetiteljski progresivista u duhu onovremene misli s poetka 20 vijeka i da u tom smislu dijeli predrasude i ukorijenjena shvatanja toga doba. Pa ipak, Djui se u optem toku onovremenog raajueg pozitivizma ipak jo uvijek dri normativne teorije i uva njeno nastojanje za krajnjim stajnim takama. Spai pokazuje kako i zato je Djuijeva filozofija, nakon njegovog okretanja
{ 88 } Filozofija demokratije Dona Djuija
pragmatizmu predstavlja specifinu obradu Dejmsovih i Persovih ideja u karakteristina shvatanja instrumentalizma i naturalizma (str. 49) i na koiji nain je ona rekonstruktivna. Naime, autor uporeuje ondanje filozofske tendencije sa oblastima kojima se Djui bavio (ontologija, logika i etika) da bi pokazao zato Djui promjenu mjesta i uloge filozofije u savremenosti naziva rekonstrukcijom filozofije, koja se sastoji u promjeni orijentacije filozofskog interesovanja ka problemima od ljudskog interesa (str. 55). Autor nije sluajno priu o Djuiju zapoeo sa ova dva uvodna poglavlja, jednim o pragmatizmu i drugim o filozofskoj rekonstrukciji ili uopte o Djuijevoj filozofiji. To je radu i u njemu tumaenim i analiziranim idejama dalo preglednost i uinilo da se bolje razumije Djuijevo mjesto u istoriji i teoriji pragmatizma, kao i uopte u amerikoj kulturi i filozofiji. U treem poglavlju se razmatra Djuijeva politika filozofija, odnosno njegova filozofija demokratije, njena geneza i razjanjenje nekih nedoumica o odnosu Djuijeve koncepcije demokratije i njegovih filozofskih shvatanja, gdje je autor u svom obuhvatnom tumaenju otklonio predrasudu da je neposredni povod demokratskog pogleda na svijet Djuijeva okretanje od idealizma ka pragmatizmu. Tu su takoe razmotreni i protumaeni pojedini aspekti ove osobene politike filozofije, posebno to se tie reinterpretacije klasinih demokratskih i liberalnih vrijednosti, kao i problem odnosa javnosti i drave, pojedinca i zajednice, i razlike izmeu demokratije kao etikog i politikog ideala i njegove institucionalizacije u obliku politike demokratije. Autor je svoju interpretaciju Djuijeve pravne filozofije s pravom oslonio na ova razmatranja o demokratiji, sa uverenjem da ona predstavljaju teorijski relevanatan okvir za razumijevanje Djuijevih pravnih shvatanja, to je predmet etvrtog poglavlja. Tu se Spai posebno zadrao na detaljnom razmatranju centralnih pitanja Djuijeve filozofije prava, kao to su izvori, cilj i primjena prava. U svojoj analizi Spai je pokazao da Djui zapravo i nije filozof prava u smislu izgradnje jedne obuhvatne, precizne i sistematine koncepcije, to pokazuje zadravajui se na ovim centralnim temama koje tvore osnov Djuijevih pravnih shvatanja u duhu instrumentalizma, kao nastojanja da se obezbijede filozofski temelji demokratije u formi pravnog pragmatizma, kao posebnog pravca u teoriji prava. U ovom dijelu je autor, da bi ispravno smjestio Djuijeva pravna shvatanja, njegove domete i ogranienja u teoriji prava, razmatrao Djuijevu pravnu filozofiju sa njoj savremenim shvatanjima Houmsa, Paunda, Kardoza i pravnih realista, ali i odnos pragmatizma i savremene pravne teorije, posebno u djelima Habermasa, Rortija i drugih savremenih teoretiara. U poslednjem, zakljunom poglavlju, Bojan Spai je razmotrio recepciju pravnog pragmatizma od strane neopragmatista i na kraju izloio i obrazloio svoje kritike opaske Djuijevoj pravnoj i politikoj filozofiji, koje se pokazuju adekvatnije od onih kritika koje su mu ranije upuivane, jer se zasnivaju na pouzdanoj analizi i tumaenju i na razlonoj i uravnoteenoj
{ 89 } Ilija Vujai
kritici Djuijevih shvatanja. Spai je kritian prema Djuiju i to pokazuje izostanak svakog idolatrijskog odnosa prema razmatranoj temi i autoru i ukazuje na zrelost, objektivnost, naunu nepristrasnost i visoku strunost Bojana Spaia, kao do sada izuzetno perspektivnog, a od okonanja ovog rada afirmisanog mladog istraivaa. Zato je vano da se i ira akademska i istraivaka zajednica i publika upoznaju sa ovim djelom i istraivaem, dobrim poznavaocem, kako istorije filozofske, pravne i politike misli, tako i savremene politike i pravne filozofije. U ovom zakljunom dijelu rada posebno dolazi do izraaja originalnost Spaievog pristupa tumaenju cjeline Djuijeve socijalne filozofije kroz kritiku odreenih fundamentalnih aspekata Djuijeve politike filozofije (ideala demokratije, koncepcije drutvene promjene i antropolokog optimizma) i njegove pravne filozofije (teorije ispitivanja, potencijala pravnih principa za odbranu od realpolitikih previranja i ekstremnog sociologizma i manjkavosti njegovog pravnog antiformalizma). Drugi dio zakljunih razmatranja, u kojem autor utvruje mjesto Djuijevog pragmatizma u pragmatikim debatama u politikoj i u pravnoj filozofiji, kao i njegovo poreenje Djuija sa novom retorikom Perelmana, pokazuje Spaievo suvereno i produbljeno poznavanje savremene pravne i politike filozofije. Autor pokazuje da je osnovni problem duha vremena u kome djeluje Djui - problem demokratske zajednice - centralni problem Djuijeve politike filozofije uopte. I naglaava da je Djui demokratskoj teoriji dao filozofsko, etiko i antropoloko utemeljenje, kao i adekvatna razmatranja koja pokazuju da je za demokratiju nuno filozofsko utemeljenje, to je posebno dolo do izraaja u Djuijevom istraivanju uzajamnog odnosa filozofije i drutva i filozofije i demokratije, sa uvjerenjem da su filozofska razmatranja uslovljena drutvenim i istorijskim kontekstom. Spai je takoe argumentovano i ubjedljivo pokazao kako Djuijeva pravna i politika filozofija predstavlja jedinstvenu cjelinu tvorei jedan cjelovit sistem pragmatizma. Tako je autor znalaki pokazao zato se demokratija nala u samoj sri Djuijevog miljenja i djelanja - koje on, u duhu pragmatizma, utemeljuje u etikim, epistemolokim, ontolokim i antropolokim shvatanjima i zbog ega je i mogao dati demokratsko shvatanje etike, obrazovanja, logike i estetike i ostalih podruja ljudskog intelektualnog i praktikog djelanja i uspio da u jednoj obuhvatnoj analizi protumai i izloi relevantno djuijevsko opravdanje demokratije. Spai se vrlo vjeto kree kroz sloenu misao Dona Djuija sa centralnim nastojanjem povezivanja i usaglaavanja individualne slobode i opteg dobra u cilju prevazilaenja njihovog uzajamnog suprotstavljanja i tako izlaganja jedne osobene reinterpretacije liberalizma u njegovoj aktuelnoj dominirajuoj verziji tzv. socijalnog (demokratskog) liberalizma. Autor dobro zapaa da je razliku od dominatnog ugovornog i na pravima utemeljenog liberalizma, Djui liberalizam utemeljio (progresivistiki) na samorazvoju i u nategnutom,
ali nunom, braku liberalizma i demokratije se stavio na stranu demokratije sa liberalizmom u podreenom poloaju, kao sredstvu demokratije, gdje je liberalizam obavezan da ostvaruje zahtjeve demokratije. Spai takoe dobro zapaa komunitaristiku perspektivu Djuijevih shvatanja, koja za razliku od deontolokog liberalizma vidi liberalizam kao sredstvo za ostvarenje jedne ideje dobrog ivota, demokratskog ideala. Tako on zapaa da su instrumentalizam i pragmatizam orua uposlena u dokazivanju da demokratija nije prosto jedan od naina ureenja zajednikog ivljenja suprotstavljen drugome, ve da je ona sama ideja zajednikog ivljenja (str. 95). Isto tako je dobro primijetio, ali naalost, nedovoljno obrazloio, prevazilaenje problematinih dualizama koji se ponovo javljaju u savremenoj liberalno-komunitarnoj debati. Autor je s pravom posebnu panju posvetio politikoj filozofiji sa pretpostavkom koja se pokazala dalekoseno ispravnom u tumaenju Djuijeve misli, da su njegova pravna shvatanja dio jedne integralne cjeline i tako metodiki dao takav pristup koji daje temeljnije, ispravnije, cjelovitije i koherentnije tumaenje Djuijeve misli. Zahvaljujui tome uspio je da obrazloi Djuijevo uklanjanje dualizma tradicije i progresa, odnosno konzervativizma i liberalizma, kao i nalaenja via media izmeu, u njegovo vrijeme dominantih, ideolokih profilacija liberalizma i socijalizma (str. 211). Takoe je dobro metodiki ukomponovao svoje istraivanje, pokazujui da centralni problem Djuijeve politike filozofije, ideal demokratije - koji nadilazi puku participaciju graana u javnom ivotu i demokratsku proceduralnost u nastojanju ostvarivanja funkcionalne zajednice - predstavlja krajnji domet Djuijeve rekonstrukcije u filozofiji, ali koja nije liena izvjesnog utopijskog elementa. Uprkos tome to Djuijev ideal demokratije ne moe da se nosi sa problemima koji optereuju drutva sa kraja XX vijeka, zakljuuje autor, on ostaje relevantan kao regulativni princip teleolokog karaktera, kao neka vrsta etiko-politikog standarada za samjeravnje i procjenjivanje aktuelnih demokratskih praksi, a ne kao neka definitivna smjernica za razrjeenje njihovih problema (str. 212). Spai s pravom naglaava Djuijev antropoloki optimizam koji je, uostalom, sastavni, nuni, bilo eksplicitni, bilo implicitni, elemenat i podloga svakog demokratskog miljenja, jer je bez pretpostavke o asocijativnosti i naelnoj spremnosti ljudi na saradnju i zajednika pregnua demokratija kao ideal nezamisliva. Uprkos tome to se radi o bezgraninom antropolokom optimizmu - ime je Djui platio danak racionalistikom progresivizmu u pogledu mogunosti bezgraninog ljudskog napredovanja u etikom smislu, kao i utemeljenosti plastinosti ljudske prirode na racionalistikom prosvetiteljstvu, kao osnovne dogme i predrasude vremena autor je u pravu, to proizilazi iz njegove inherentne interpretacije i ukazivanja na uticajnost Djuijeve socijalne filozofije, kada tvrdi da je Djuijev pragmatizam jedan od najinspirativnijih politikih nalaza savremene filozofske misli (str. 214)
{ 91 } Ilija Vujai
itaoca ove studije posebno pleni autorova erudicija, koja se naroito ogleda u njegovom ukljuivanju razliitih aspekata, stavova, teorija i pristupa u pravnoj i politikoj filozofiji, onovremenoj i savremenoj, i njegovo znalako snalaenje u tom moru orijentacija da na jednostavan, razumljiv i prevashodno instruktivan nain misaono obuhvati i protumai sva relevantna posredovanja i uticaje. Tako u jednoj u osnovi monografskoj studiji, povodom razmatranja Djuijeve misli, Bojan Spai daje i svojevrsno, mada s obzirom na zadatu temu i ogranien prostor samo u naznakama, ire viene najrelevantnih i najuticajnijih filozofsko-politikih i pravnih shvatanja. Zato se radi o jednoj izuzetnoj studiji, koja nadilazi svoj formalnomonografski karakter i puku interpretaciju ideja jednog vanog i uticajnog mislioca. U tradiciji dobre filozofske analize, autor nas izvjetava o mnogima aspektima krupnih aktuelnih priblema savremene politike i pravne filozofije i posebno demokratske teorije. Pored ostalih istraivakih vrlina koje krase autora i njegov rad, treba istai njegovo osnovno orue, izuzetno instruktivan i intelektualno plodonosan metodski pristup. Plijeni i autorova stilska i jezika izgraenost i njegovanost izraza i moe se slobodno rei da je ovaj prvijenac Bojana Spaia pokazatelj da se u naoj pravnoj i politikoj filozofiji pojavio autor koji je ovim radom podigao sopstvenu intelektualnou rampu toliko visoko da se od njega moe oekivati samo jo vei istraivaki poduhvat i da se ve sada svrstao u krug vodeih pravno-politikih teoretiara. Sve to ini da ovaj rukopis predstavlja jedinstveni pokuaj u naoj pravnoj i politikoj misli da se u svjetlu ostvarenih dometa savremene demokratske teorije i pravne i politike filozofije na poetku 21. vijeka prui ne samo jedna iscrpna istorijska interpretacija jednog autorskog dela, koja nije svedena na istorijsko-politika i istorijsko-pravna arheoloka iskopavanja starih spisa i ideja, ve tim povodom i glavnih kontroverzi i rasprava u savremenoj politikoj i pravnoj filozofiji i demokratskoj teoriji. Zato ova studija ima i znaaj za irenje, uveanje i produbljivanje teorijskih znanja i razumijevanja ne samo Djuijevog djela i pragmatizma, nego i ire kulturno-istorijsko i drutveno znaenje, jer se radi o jednoj normativnoj pravnoj i politikoj poziciji, koja doprinosi razvijanju graanske samosvesti i demokratske politike kulture. Ovdje izloeni sintetiki rezultati viegodinjeg autorskog istraivanja Djuijeve pravne i politike filozofije, uz obuhvatnost razmatranja, preciznost i sofisticiranost argumentacije, kao i istananost analize, ovu studiju ine jednim od najznaajnijih istraivakih monografskih radova u polju pravne i politike filozofije u poslednjoj deceniji. Autorovo formalno filozofsko, politikoloko i pravno obrazovanje (zavrio je uporedo osnovne studije filozofije i politikih nauka i poslijediplomske studije pravne filozofije) da uspijeva da u jednoj multidisciplinarnoj i multiorijentacijskoj prespektivi prui onima koji hoe da se upoznaju, kritiki obavijeste i analiziraju ne samo rad Djuija, nego i relevantnu istoriju i teoriju odreene pravne misli,
kao siguran i pouzdan izvor za to. I zato se moe svesrdno preporuiti svim strunjacima u oblasti pravne i politike filozofije i tzv. demokratolozima, ali i iroj strunoj publici. Radi se o zanimljivom, informativnom i visoko analitikom tekstu, koji e zauzeti posebno mesto u istoriji pravne i politike misli kod nas. Zato njegovo objavljivanje ima poseban znaaj i svesrdno ga preporuujem svim strunjacima u oblasti prava i politikologije, ali i drugih drutvenih nauka uopte.
Proof reading | lektura i korektura: Sanja ubari Design and prepress | Dizajn i priprema za tampu: Ana Pajovi Kljaji Print | tampa: Pobjeda Circulation | tira: 300 Podgorica, januar, 2012.
CIP - , ISSN 1800-9328 = Civis COBISS.CG-ID 19233552
Rije urednice | Occupational Attainment in Montenegro | Novine u politici zatite ljudskih prava u Evropi: pristupanje Evropske unije Evropskoj konvenciji o ljudskim pravima | Budetska sredstva za finansiranje razvoja EU | Kosmopolitizam i lokalizam u zemljama bive SFRJ | Filozofija demokratije Dona Djuija (prikaz knjige Bojana Spaia: Politika i pravna filozofija Dona Djuija)

Civis

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Civis

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ISSN 1800-9328

volume 1 | number 1 | januar 2012

Montenegrin Journal of Political Science

Sonja Tomovi undi

Autor je profesor na Fakultetu politikih nauka Univerziteta Crne Gore

Occupational Attainment in Montenegro

1 Profesionalno dostignue u Crnoj Gori

social stratification, human capital, social mobility,

{ 8 } Occupational Attainment in Montenegro

1. Stratification in the post-communist society: Conceptual framework

{ 10 } Occupational Attainment in Montenegro

{ 12 } Occupational Attainment in Montenegro

3Until 2005 the only big company

2. Toward the research perspective of the stratification

{ 14 } Occupational Attainment in Montenegro

{ 16 } Occupational Attainment in Montenegro

3. Data, method and measurement

4Mesna zajednica the smallest municipal unit in Montenegro.

42 119 46 295 344 158 1003

4.2 11.8 4.6 29.4 34.3 15.7 100.0

{ 18 } Occupational Attainment in Montenegro

c) Comparison of the socioeconomic status of occupational categories

16.00 16.00 12.00 12.00 11.00 8.00 12.00

9 According to the official data

d) Method, measurement and Independent variables

This should be kept in mind while analyzing data.

{ 20 } Occupational Attainment in Montenegro

Male Age Urban Education SKJ Party member

.5378 46.06 .3520 11.89 .3012 .2301

.49881 14.956 .47782 2.910 .45900 .42107

{ 22 } Occupational Attainment in Montenegro

f) Analysis and results

Technicians & Clerks

Service & skilled workers

-35.27*** -0.51* 0.05*** 0.71** 2.60*** 0.78** -0.16

-17.07*** 0.23 0.00 0.99*** 1.37*** 1.06*** 0.03

-13.72*** -0.68*** 0.03*** 0.63*** 1.21*** 0.98*** -0.11

-6.35*** -0.03 0.02** 0.29 0.64*** 0.53** -0.21

{ 24 } Occupational Attainment in Montenegro

Service & skilled workers

-37.97*** 0.61* 0.08*** 1.49*** 2.58*** 4.93* 5.02* -0.34 -0.44**

-42.71*** -0.52* 0.05*** 0.67** 3.15*** 6.90** 9.85*** -0.52** -0.77***

-16.24*** 0.19 0.01 0.89*** 1.31*** -7.44*** 8.09*** 0.57*** -0.70***

-16.69*** -0.68*** 0.03*** 0.57*** 1.48*** 5.67*** 2.35 -0.46*** -0.25*

-8.32*** -0.03 0.02*** 0.23 0.82*** 3.55*** 2.42*** -0.33*** -0.26***

{ 26 } Occupational Attainment in Montenegro

{ 28 } Occupational Attainment in Montenegro

The property consists of both private and state capital.

Autorka je profesorica na Pravnom fakultetu Univerziteta Crne Gore

human rights, EU accession, European Convention,

1. Zajednike vrijednosti Savjeta Evrope i Evropske unije

2. Vladavina prava u EU i njeno pristupanje Konvenciji

3. Ljudska prava u Uniji prije pristupanja Konvenciji

4. Pravni osnov pristupanja Unije Konvenciji

5. Proces pristupanja Unije Konvenciji

Zakljuak: Izazovi pristupanja Unije Konvenciji

Autor je predava na Fakultetu politikih nauka u Podgorici

Budetska sredstva za finansiranje razvoja EU

1 The Budget Funds for Financing the EU Development

Keywords: European Union, EU budget, Europe 2020, Financial

{ 46 } Budetska sredstva za finansiranje razvoja EU

4 Istina, u periodu Drugog

5 Primjera radi, budet EU za

-35.27*** -0.51* 0.05* 0.71 2.60* 0.78 -0.16

-17.07* 0.23 0.00 0.99* 1.37* 1.06* 0.03

-13.72* -0.68* 0.03* 0.63* 1.21* 0.98* -0.11

-6.35* -0.03 0.02 0.29 0.64* 0.53 -0.21

-37.97*** 0.61* 0.08* 1.49* 2.58*** 4.93* 5.02* -0.34 -0.44**

-42.71*** -0.52* 0.05* 0.67 3.15* 6.90 9.85* -0.52 -0.77***

-16.24* 0.19 0.01 0.89* 1.31* -7.44* 8.09* 0.57* -0.70***

-16.69* -0.68* 0.03* 0.57* 1.48* 5.67* 2.35 -0.46*** -0.25*

-8.32* -0.03 0.02* 0.23 0.82* 3.55* 2.42* -0.33* -0.26***

,147 -,631 ,218 -,481 ,560** -,844

,324* ,646 -,533 -1,844

-,676** ,413* ,689 -,421 -,314* -,618

389 ,597 -1,184

,375 -,819 ,423* ,512** -1,371

,471 ,593 -,478 -,406 -1,496